KINT GEER EUR EIGE STAD?







KINT GEER EUR EIGE STAD?
DE HISTORIE VAN MASTREECH AON DE MASTREECHTENEERS VERTÉLD.
MÈT ILLUSTRATIES EN 'N ALFABETIESE LIES VAN NAOME.
DOOR
DR EDM. JASPAR
MASTREECH DRÖKKERIJ EN OETGEVERIJ V/H. CL. GOFFIN 19 3 6







Aon m'n Vrouw en Kinder.



AON DE LEZER.
Ruim veer jaor geleije woort miech door Pastoer Brune gevraog, of iech in et nuij oet te geve blaad „VERITAS", dat um de veertien daog zou versjijne en in Mastreech gratis weurde verspreid, 'n vaste rubriek veur m'n rekening zou wèlle numme, boe-in iech m'n stadgenoote ins get bezunderhede zou vertèlle umtrint te historie van et aajt Treech.
Wijl miech m'n geboortestad zoe daonig aon et hart laog en iech zellef haör verleije zoe boetegewoen intressant vónt, höb iech et veurstèl direk aongenómme op konditie, dat iech miech van de Mastreechter taol zou mage bedeene, wat good gevonde woort.
De rubriek zou heite : „KINT GEER EUR EIGE STAD ?".
Iech höb miech toen aon et sjrieve gezat en et werrek is oetgegreujd tot 87 artikele.
Naodat te lui e stök of tien van die opstèlle geleze hadde, woort miech al gezag : ,,este veerdig bis, mooste dat es book oetgeve". En dao zien de trouw lezers van „Veritas" nog dèks op trökgekomme, zoedat iech eindelek beslote höb, hunne zin te doen.
Wat iech Uuch heij veurzèt, Lezer, heet gaaroet neet te pretentie, e wetensjappelek-histories werrek te zien. Et is et resultaat van etgeen iech in mene vrijen tied jaore laank oet allerlei bronne höb bijeingezeumerd, miestaai zonder die bronne krities te bestudeere (daoveur bin iech geine vakmaan en had iech ouch trouwens geinen tied). Mer dat kin iech toch wel verklaore, dat iech et werrek mèt vaöl leefde gedoon höb, mèt groete leefde zellefs en mèt trots veur Mastreech, dat ziech op 'n historie kint bereume, zoe boetegewoen es gein ander stad in eus land kint naowieze.
In menen teks höb iech alle hoegdravendheid geweerd; iech wouw etgeen iech te vertèlle had op populair maneer mètdeile, zoedat eederein et zou kinne verstoon.
Dus, Lezer, oordeilt neet te streng euver d'n inhaajt en euver de stiel. Wat bij miech veurop zaot, waor, bij de Mastreechteneers belangstèlling in, leefde veur hun unieke stad op te wèkke en es iech tat mèt me book kin bereike, bin iech al lang kontent.
Mastreech, November 1936.
De Sjrijver.



Dat centraal punt, aon e nèt van groete weeg, e breid vaarwater en in 'n boetegewoen vröchbaar streek gelege, woort al gaw 'n plaots van belang, die gestiedig in umvaank en bleuj tounaom, zoedaonig zellefs, datse al in de veerde iew bissjopsstad is gewoorde.
Veer wete jummers, dat in 380 SINTERVAOS zene bissjopszetel euverbroch nao Mastreech.
Dat is e feit, boevaan me de importantie neet hoeg genóg kint aonsloon. Dat feit drök nog zene stempel op eus stad, en et is, wie veer later zölle zien, van beslissenden invlood gewees op haöre veuroetgaank. Mer boetendien is et wel et mies sprekend bewies veur wat Mastreech in et jaor 380 al beteikende. SINTERVAOS, dee in Tongere resideerde, voolt ziech op e gegeve momint in die stad neet mie veilig genóg veur de bedeening van z n amb en veur et behaajt van de sjatte van z'n kèrrek. In Tongere stont heer eeder kier weer bloet aon invalle van allerlei vreemde stamme. In Mastreech daorentege meinde heer röstiger en zekerder te kinne zien zoewel veur zene persoon es veur z'n kèrrekeleke bezittinge.
Ruim drei en 'n haaf iew laank höbbe-n-eus veurawwers ene bissjop binne hun mör gekind, tottat SINT HUBEER in 723 de zetel van et bisdom heet verplaots nao Luik.
Wie evel Sintervaos nao Mastreech kaom, waor et Kristendom heij al neet mie onbekind. Ongeveer 'n iew teveure waor et al in dees streke gebroch door SINT MATERNUS, bissjop van Kölle, dée ouch et bisdom Tongere heet opgerich en van wee gesjreve steit, dat heer in Mastreech 'n kapel bouwde, de allerierste in et land, dat veer noe Nederland heite.
Boe die kapel persijs gestande heet, dao-euver zien de gelierde et nog neet eins. D'n eine zeet, datse stont zoe get op te plaots van Slevrouwe kèrrek, enen andere wijs aon de plaots, boe later d n „Awwe Stiene" gebouwd is, enen derde eindelek zèt ze ongeveer boe noe Sintervaos-kèrrek steit. Heij-oet bliek al, dat tie kwestie meujelik zal zien oet te make, alhoewel me toch et vollegende zou kinne-n-aonveure : de plaots van Slevrouwe-kèrrek heet, wie veer meine, al et minste kans, umtot algemein weurd aongenómme, dat tao — ongeveer et middelpunt van de Romeinse legerplaots — in de Romeinsen tied enen tempel stont, gewijd aon de godin Diana. Et heidendom had toen heij nog wied te euverhand, wie van zellef sprik, en noe is et neet aon te numme, dat te Romeine zoe tolerant zouwe gewees zien, datse 'n kristeleke kapel op te plaots van, of in alle geval kort bij hunnen Diana-tempel zouwe höbbe tougelaote, veuraal wijl dat taan gebaörd had moote zien veurdat door de Romeinse keizer Konstantijn de Groete aon et Kristendom volledige vrijheid woort verliend, etgeen de zaak nog onwaarsjieneleker maak. Die vrijheid jummers is aon et Kristendom iers gegeve in 313, terwijl Sint Maternus is gestorreve umstreeks 325.



Wat te plaots van dn „Awwe Stiene" betrof, dao moot al wel hiel vreug n kapel gestande höbbe, tougewijd aon Slevrouw onder d n titel : ,,Maria ten Oever ( daovandan nog te naom „Merriejestraot ), mer of tat al et werrek is gewees van Sint Maternus, is zier twiefelechtig. Et mieste pleit te veur, dat tie kapel gestande heet ongeveer boe noe nog Sintervaos-kèrrek in al haör groetheid ziech verhef. Dao laog ze in alle gevaal kort bij de groete weeg nao Tongere en Hasselt en vrij van et centrum van et Romeins heidendom.
Hoewel dus SINTERVAOS neet t'n ierste is gewees, dee et Kristendom heij heet gebroch en gepreek, is et toch e feit, dat mèt te koms van Haöm nao Mastreech et gelouf zene groeten opbleuj begós is. Van heij oet heet et ziech verspreid nao alle windstreke.
Et leve van euze groete Stadspatroen mage veer wel bij alle Mastreechteneers es bekind veronderstèlle en daorum zölle ver dao ouch neet wijer op ingoon. Wel moote veer noe alvas t'rop wieze — wie ouch later herhaoldelek blieke zal — dat Heer et is, aon wee de stad veur 'n hiel groet deil haör opkoms en groetheid te daanke heet gehad, veuriers dooretgeen Heer gedoon heet tijdens ze leve en veurtgezat heet in z'n opvollegers, mer veurnaomelek door de veriering es hèllige, die alle later geslachte Haöm betuind höbbe, 'n veriering, die door gans Wes-Europa bekind waor en d'n invoudige boer zjus wie keuninge-n-en keizers nao Mastreech veurde.
Umstreeks 450 waor et heij mèt te mach van de Romeine veur good gedoon. Vaör en nao waore hun legers nao Italië trökgeroope um dao Roeme te verdedige tege de invalle van de barbare.
Toen braok veur Mastreech wie veur zoëvaöl ander plaotse enen ongelökkigen tied aon. Allerlei onbesjaofde volksstamme doke toer op toer van oet et Ooste-n-op en zeukde door geweld, brand en moord ziech meister te make van de welvarende, good bebouwde streke en van etgeen de bewoeners aon eigendomme bezaote. Dat ouch Mastreech riekelek ze paart taovan gehad zal höbbe, vélt neet te betwiefele. Mer of et woer is, zoe es beweerd weurd, dat et gaans en aal mèt te grond geliek is gemaak, da's 'n ander kwestie. Ruim 'n iew heet et gedoord, veurdat te Franke heij e bitteke orde en rös kaome bringe, mer in dee benkeleken tössentied is Mastreech dan toch nog altied bissjopsstad gebleve, get wat me ziech koelek kin veurstèlle, es tao geine stein mie op t'n andere waor blieve stoon. Me moot ziech in zoe'n zake veuraal wachte veur euverdrieving, die dèks tot onmeugeleke konkluzies leid. Zeker, de opgraovinge in d'n umtrèk van Slevrouwe-kèrrek en op ander plaotse wieze d'rop, dat et tao in hielen awwen tied daonig gebrand moot höbbe, mer dat zeet toch nog neet, tot alles door die Vandalestamme verinneweerd is. Umstreeks 507 vinde veer oetdrökkelek vermeld bissjop FALCO, umstreeks 535 bissjop DOMITIANUS, die heij gewoend höbbe, terwijl Domitianus heij in 560 gestorreve-n-is.



II. D'N TIED VAN DE FRANKE.
Mer ouch veur Mastreech zou nao de rege de zonnesjien weer doorbreke. Wie de FRANKE ziech in dees streke hadde vasgezat en hun weusheid op t'n doer hadde-n-aofgelag, veuraal wie op et veurbeeld van hunne keuning CLOVIS et groetste deil tot et Kristendom bekierd waor, begós ouch veur Mastreech ene beteren
tied aon te breke.
Mastreech woort onder de Franke, die 'n regelmaotige bestuursinrichting inveurde, de hoofplaots van e graofsjap. Umstreeks 550 woort heij al munt geslage. De plaots, boe dat gebaörde, laog dinkelek boe veer nog et Staotehoes gekind höbbe en noe et Poskantoer steit. Tot ongeveer 760 zien de naome van de Frankiese muntmeisters, die dao gewèrrek höbbe, bekind. Et boetegewoen gunstig geleeg en neet minder de veriering veur Sintervaos, die toen al n groete vlöch begós te kriege, maakde, dat Mastreech ziech gestiedig oetbreidde. Van groet belang waor ouch et stichte van ene zoegenaomde PALTS, 'n verbliefplaots veur de Merovingiese en later veur de Karolingiese keuninge. De plaots, boe dee Palts gestande heet, weurd noe ingenómme door de blok hoezer tosse de Breijstraot en de Platielstraot aon d'n ooskant van et Vriethof.
Oet 'n aw kroniek wete ver, dat tee Palts al in 552 bestong. Veer vinde wijer vermeld, dat te ierste keuninge dao al hun verblief höbbe gehad, dat onder andere keuning DAGOBERT ontrint 620 dao et diploom gaof veur de stichting van et Wittevrouwekloester en in 667 keuning Childerik II van dao oet z'n goodkaöring gaof aon de oprichting van de abdije van Stavelot en Malmedy. Later vinde ver in dee Palts KAREL MARTEL en veuraal KAREL DE GROETE, dee dèks ze verblief tao heel es heer oet Aoke nao Mastreech kaom um op et graaf van Sintervaos te beije. ti
Zoene Palts — al kump et woord ouch van et Latijns „palatium , dat paleis beteikent, — moote veer us noe neet dadelek dinke es e gebouw, dat veer allewijl paleis neume. Et zal in et begin zeker neet vaöl mie zien gewees es ene groete verstèrrekde boeren hoof. dee ziech op t'n doer tot e verblief veur keuninge heet ontwikkeld. Et feit, dat us zoevaöl keuninge bekind zien, die dao kortere of langeren tied woende, wijs wel d'rop, dat zij dao n onderdaak vonte, dat nao hun gósting waor en hun aon komfort, mer veurnaome e aon veiligheid datgene booj, watse in verband mèt te toustande kóste verlange.
Et sprik wie e book, dat zoen keuninkleke verbliefplaots aon Mastreech al gaw e boetegewoen „cachet" gegeve moot hobbe.



e veurrech bove-n-e groet aontal ander plaotse, wat ziech ouch in later tij je heet oetgeweze.
Wie de Noormanne in dees streke hun invalle höbbe komme doen, is tee Palts ouch neet gespaord gebleve. Dao weurd zellefs beweerd, dat er tot op te grond verwoes is. Of tat woer is, maag betwiefeld weurde en es et wel gebaörd is, moot heer later weer zien opgebouwd, want veer vinde in de kronieke dao nog in 891 keizer ARNULF, later KAREL MARTEL en keizer OTTO I es bewoeners aongehaold. In alle gevaal steit et vas, dat in et jaor 967 keuningin GERBERGA, de vrouw van de Franse keuning LOUIS d'OUTREMER (Lodewijk van Overzee, wie ze 'm heij neumde) de gaanse Palts mèt alles, wat taobij behuurde en zoe good es zeker ouch et terrein, wat noe et Vriethof is, aon et kapittel van Sintervaos es sjinking gaof en dat e paar honderd jaor daonao dat kapittel op te plaots van dee Palts et Sintervaos-Gashoes heet opgerich, boe-euver later.
Bissjoppe en keuninge waore dus al in de zèsde, zevende en achste iew in Mastreech gaar gein onbekinde en wat tat veur de stad destijds beteikende, weurd dutelek, es me bedink, dat in deen tied Luik nog mer e gans onnuzel dörrepke waor, boe aon et revierke de Légia get vèssers en klein ambachsluikes samewoende.
En al et leve van Mastreech concentreerde ziech mie en miejer um et middelpunt van alles : SINTERVAOS. In 383 gestorreve, woort Heer begraove örreges in d'n umtrèk van de Romeinse verstèrreking kort bij de groete baon van Tongere nao Kölle. Dat waor euvereinkomstig et gebruuk van de Romeine, die hun doeje miestaai kort langs te groete weeg begraofde. Dinkt b.v. mer ins aon de bereumde Via Appia bij Roeme, die links en rechs bezejd is mèt graafmonuminte oet te Romeinsen tied.
Dao is al hiel get gediskereerd euver de vraog, boe Sintervaos noe eigelek zjus begraove-n-is. De bekinde sjrijver GREGORIUS VAN TOURS, dee in de twiede hèllef van de zèsde iew de historie van de Franke heet te book gestéld, beweert, dat t'n hèllige is begraove „kort bij d'n openbare weeg" (juxta ipsum aggerum publicum) en op 'n ander plaots zeet er: „kort bij de brök in d'n openbare weeg" (juxta ipsum pontem aggeris publici). Dit léste höbbe sommige noe zoe oetgelag, dat Sintervaos zou begraove zien kort bij de brök euver de Maos, op et kèrrekhof van de kapel van „Maria ten Oever (boe later is gebouwd t'n „Awwestiene').
Aofgezeen van de sterrek te betwiefele vraog, of tao zoe vreug al n kapel gestande heet (veer höbbe die kwestie al ieder aongereurd), moote veer heij veuraal neet vergete et bestoon van deen errem van d n Eker, dee westelek van de Romeinse vesting leep en dee dus ouch te groete weeg Tongere—Kölle moot gesnooje höbbe. Zoedat, boe et zier onzeker is, of in deen tied al 'n eigeleke brök



euver de Maos laog, et hiel good meugelek is, dat Gregorius van Tours mèt z'n brök bedoeld heet et verbindingsmiddel in de zoe-eve geneumde weeg euver d n Eker eweg.
De mieste gegeves pleite dus teveur, dat Sintervaos begraove-n-is ongeveer op te plaots, boe noe z'n kèrrek steit. En dat kump ouch et béste oet mèt etgeen Gregorius van Tours us vertélt euver et stichte van dat kèrrekgebouw door SINT MONULPHUS. Heer waor enen tiedgenoot van dee bissjop en kin dus alles, wat er euver dee maan sjrijf, oet te ierste hand gehad höbbe. Heer zeet taan, dat Sint Monulphus t'r iere Sintervaos ene groeten tempel leet bouwe, boe heer de plane zellef veur maakde en boe heer later de euverbliefsele van zene groete veurgenger in euverbroch. Mèt tee bouw moot umstreeks et jaor 600 begós zien.
Et werrek, wat door Sint Monulphus, dee rieke bezittinge in de umstreke van Dinant had, waor aongepak en groetendeils oet eige middele bekostig, woort door zenen opvolleger SINT GONDULPHUS veurtgezat en zoe ontstont bove-n-et graaf van euze Stadspatroen e monumint, Haöm wierdig en boe van alle kante de pèllegrims nao tou kaome getrokke veur op tat graaf te beije.
Wie SINT HUBEER in 723 de zetel van et bisdom euverbroch nao Luik, stélde heer euver de geistelekheid van Mastreech enen ab aon, dee in zienen naom heij et gezag mós oetoefene. Aon deen ab deit us nog dinke de straot, die veer de „Zapstraot" heite, mer die officieeel de naom van „Abtstraat dreug.
Stont Mastreech dus van deen tied aof onder et geistelek gezag van de bissjoppe van Luik, wereldlek huurde-n-et, ouch tijdens Karei de Groete, aon de Karolingiese keuninge-n-en keizers. Nao d'n doed van Karei de Groete zene zoon kaom Mastreech aon et riek van Lotharinge, dat langen tied zwoer te lijje heet gehad door de oorloge, die versjeije vorste ziech onderein aondooge um in et bezit van dat riek te komme. En door et gekebbel van de groete hiere. die allemaol rechte d'rop prittendeerde en ziech et leech neet in de ouge gunde, woorte de kleinder hiere, die daovan profiteerde, wie langer wie astranter en daodoor ouch wie langer wie mechtiger. Ouch te bissjoppe, die in deen tied allemaol tevens wereldle gebied hadde, dus prins-bissjoppe waore, wiste dao hun veurdeil mèt te doen. Zoe woort te abdij van Sintervaos in 889 door keizer ARNULF in vollen eigendom gegeve aon dn aartsbissjop van Trier. Later, bij de behandeling van de historie van et kapittel van Sintervaos, zölle veer dao oetveuriger op trökkomme.



III. DE BISSJOP VAN LUIK.
Wat us op et ougenblik miejer intresseert, is, dat in 908 de bissjop van Luik van keuning LODEWIJK et rech kraog um tol te heffe en munt te sloon binne Mastreech, e rech, dat in 985 door d'n Duitse keizer OTTO II oetdrökkelek is bekrachtig en in 1006 door keizer HENDRIK III nog ins is bevestig.
Dat rech van tol en munt (jus telonii ac monetae) waos e zoegenaomp keuninklek rech (jus regale), dat e wezelek en nog al oetgebreid gezag euver de stad in ziech sloot. Tol moch door de bissjop geheve weurde zoewel op et water es op et land van alle inkommende en oetgaonde geudere. En et rech um munt te sloon, dat teveure allein aon de keuninge toukaom, heel ouch in et privilezje um belastinge te heffe.
Heij-oet bliek, dat te bissjoppe van Luik van toen aof al 'n groete wereldleke mach euver eus stad bezaote. Mer de toukinning van die rechte is veur us van nog vaöl groeter en gewichtiger beteikenis gewees, wijl ze de grondslaag is 'gewoorde van de TWIEHIERIGHEID VAN MASTREECH.
Die Twiehierigheid is mesjien wel et mies markante feit in de historie van eus stad. Veer höbbe altied gelierd, dat niemand twie hiere kin deene. Mastreech heet getuind, dat wel te kinne. Bijnao zès iewe laank heet Mastreech geleef onder e politiek rezjiem, zoe es nörreges anders kin aongeweze weurde en dat taan ouch uniek maag heite. En daorum deene veer dat heij oetveurig te bespreke.
Ongeveer drei iewe laank höbbe de bissjoppe van Luik euver Mastreech, in alle gevaal euver et gedeilte, dat zoe get laog op te plaots van de aw Gallo-Romeinse stad en groetendeils sameveel mèt et gebied van de parochie van Slevrouwe-kèrrek en boetendien nog euver et gebied van de parochie van Sint Pieter, hun rechte allein oetgeoefend. Veur zoeveer ziech hun mach neet oetstrèkde huurde Mastreech aon de Karolingiese keuninge-n-en keizers en later aon de keizers van Duitsland.
Mer in et jaor 1204 sjonk keizer PHILIPPUS II Mastreech mèt al z n aonhurighede, dörrepe en liene aon de graof van Leuve, dee door haöm tot t n titel en de mach van HERTOG VAN BRAOBANT verheve waor.
Boete die sjinking bleef et kapittel en de kèrrek van Sintervaos ; want al in 1087 waor die kèrrek mèt al haör dependenties door keizer HENDRIK IV tot vrij Rieksabdij verklaord, die veur et geisteleke rechstreeks onder de Paus stónt.
Van de rechte van de bissjop van Luik weurd in et diploom van



die sjinking door de Keizer mèt gei woord gerep, mer toch bliek oet alles euverdutelek, dat tee bissjop al de rechte, die heer al had, behawwe heet.
Zoe kraog Mastreech TWIE HIERE, de Prins-Bissjop van Luik en d'n Hertog van Braobant, nevenein en same. Van dat jaor dus geld veur eus stad te spreuk : „EEN HEER, GEEN HEER; TWEE HEEREN, EEN HEER", of wie et in et Latien gezag woort: „TRAJECTUM NEUTRI DOMINO, SED PARET UTRIQUE", wat vertaold beteikent: „Mastreech is van geine van de Twie Hiere allein, mer huurt aon hun twie je same". Die spreuk is vandaog t n daag nog te leze op et Stadhoes bove de groete sjèlderij, die in de Prinsekamer bove de monumentaal sjouw is geplaots.
Deen toustand van Twiehierigheid, van et zoegenaomp „Indivise Maastricht", heet onaofgebroke gedoord tot 1794, wie de Franse ginneraoi KLEBER de stad heet ingenómme en ze onder Frans bestuur kaom, terwijl in dezellefden tied aon et wereldlek gezag van de bissjop van Luik door de Franse veur good 'n ind is gemaak.



IV. ALGEMEINEN TOUSTAND VAN DE STAD.
Alveurens veer evel die Twiehierigheid naoder goon oetwèrreke, wèlle ver ins naogoon, wie Mastreech in deen tied oetzaog en wie wied et ziech zoe get oetstrèkde.
Es grenze vinde veer in de historie-bronne aongegeve : in et Zuide de butesten errem van d'n Eker, in et Weste d'n achterkant van de woeninge en ander gebouwe, die op Sintervaoskloester gelege waore en de Kommel, en in et Noorde de weije van et kapittel van Sintervaos en de kluis van Sint Antonius, aon d'n Hochterweeg (noe de Boschstraot).
Van straote vinde veer in deen tied vermeld : de Breijstraot (via Regia, de keuninkleke straot), Witmeekerstraot, Groete of St. Jorisstraot (nog neet „Groete Staat" geneump), Spèlstraot en Maönt, dee zoe hèdde tot aon de Keesmerret.
De Witmeekerstraot woort zoe geheite umtot tao groetendeils te lui woende, die et lienegood maakde, en die de velder van de lujers bewèrrekde, boe ze et water van d'n Eker veur vandoon hadde, terwijl in de Spèlstraot, die iers Hochterpoortstraot hèdde, de minse woende, die et getuug veur de weefgetouWe maakde.
Oet te aw doupregisters en ander arsjieve weite ver, dat in deen tied ouch al bestonge : de Hèlstraot, d'n Inkelestraot, de Kapoenstraot, de Koojstraot, de Lurestraot, de Moosmerret, de Platielstraot en de Stokstraot, dees léste de ajtste welliech van de gaanse stad.
De hoezer waore doorgaons van hout en leim, mèt enen houte veurgievel en e struje taak. Dat zoe'n zweegeledoeze gemeekelek brande, sprik van allein en van ene geregelde brandweer waor nog neet vaöl te bekinne, zoedat, es et eine kier örreges begós, d'n elend neet waor te euverzien. In de loup van d'n tied heet et stadsbestuur daan ouch maotregele genómme door iers te struje taker te verbeeje en later et bouwe oetslutend van steine hoezer tou te stoon. Sommige van die houte gievels höbbe-n-et nog lang oetgehawwe ; de léste, dee op te Keesmerret stóng, is in 1844 aofgebroke.
Et veurnaomste hoes in d'n tied, boe veer noe euver spreke, waor de woening van de graof van Mastreech, nao eine van de bekindste graove ouch geneump d'n „Hof van Albuïnus" ; et stónt boe later et Staotehoes gebouwd is, dat weer heet moote plaots make veur et Poskantoer. De Palts waor toen al lang neet mie in gebruuk en missjien ouch al aofgebroke, want in 1171 heet et Kapittel van Sin-



tervaos e begin gemaak mèt op tie plaots et Sintervaos-Gashoes te bouwe.
Langs et Vriethof laog toen al sints honderde jaore et kloester van de Witte Vrouwe, op t'n Drees woort in 1200 dat van Sint Andries gestich, terwijl in 1231 de Preekhiere of Dominikane ziech in de Spèlstraot en de Minnebreure ziech in 1234 op te Pieterstraot kaome vestige.
Kort nao et intreje van d'n toustand van Twiehierigheid kraog Mastreech ouch 'n regelmaotige, doorloupende u m w a 11 i n g, e vas siesteem van vestingwerreke, boedoor de plaots, vollegens te begrippe van deen tied, officieel tot te rang van stad verheve woort.
Mastreech moot, wie ver gezeen höbbe, ongetwiefeld al in de Romeinsen tied behurelek verstèrrek zien gewees, de Franke höbbe evezier hun eerde verdedigingswerreke gehad en ouch leet t'n Hertog van Braobant al in 1204 heij en dao walle aonbringe, mer in 1229 gaof heer aon de börregerij oetdrökkelek las, de plaots van vesting m ö r, dus werreke van stein, te veurzien. Dee las is door de inwoeners onmiddelek oetgeveurd en zoe kaom Mastreech in et bezit van z'n
IERSTE STEINE UMWALLING.
Die umwalling begós e bitsje oostelek van de Hèlpoort en leep van dao in westeleke richting tot aon de tegewoordige Luregraof, buigde daan nao et Noorde-n-um, góng de helling op achter de klaustrale singel van Sintervaos tot aon de latere Groete Grach en leep eindelek nao et Ooste tou dweers euver de Merret tot aon de Maos en daan weer langs en evenwijdig mèt tat water tot aon de Hèlpoort.
In die umwalling vont me versjeije poorte : veuriers te Hèlpoort, daan de Aw Aldenhofs- of Aw Pieterspoort op te plaots, boe noe et Laank Gressje op te Pieterstraot oetkump, de Lurepoort bij et punt van samekomme van et Laank en et Klei Gressje Achter de Meules, de „Leemkuylen-" of „Lenculen"-poort bovenaon d'n Inkelestraot, de aw ,,Tweebergen"-poort aon d'n Anker, boevaan d'n einigsten tore nog korten tied geleije stont achter et hoes ,,De drei Liters en iers euver e paar jaore is aofgebroke, de Hochterpoort (de groetste van allemaol) op te Merret bij de Spèlstraot en de Groete Grach en de „Leugen"-poort op te Merret bij de Göbbelstraot. Aon de kant van de Maos waore nog veer poorte : de Veerlinxpoort aon et oetind ter huugde van et hoes van de fotograaf Sohl langs et kanaal, de underste Kolepoort ongeveer tegeneuver de Jaöjstraot, de beuvenste Kolepoort, later Batpoort geheite, op te Vissermaos en daan nog te Slevrouwepoort op te plaots, boe in



de Romemsen tied eine van de veurnaomste tougange waor tot te legerplaots.
Van die umwalling zien, wie bekind, op t'n daag van vandaog nog aonzeenleke stokker euver : in de umgeving van de Hèlpoort en et Paoter Vinkteurensje, de gedeiltes op et Laank en et Klei essje, inde Luregraof bij d'n Ezelemerret, achter d'n Tribbenaol en in de haöf van de hoezer op et Kloester, op te speulplaots van de Hoeger Börregersjaol in de Hellemestraot en et impozant stök ZTartr,Van awwi9he'd — van Slevrouwepoort tot aon d'n duker van dn Eker onder et kanaal. Van de poorte bleef allein stoon de sjoen Hèlpoort, et ajtste vestingwerrek van eus gaans land.
Noe woort et iers good en veilig woene binne Mastreech. Adelfamilies en ambachslui kaome ziech heij wie langer wie mie vestige, deftige hierehoezer woorte gebouwd, et handwerrek bleujde op allerlei gebied, kloesterorde, wie de al ieder geneumde Preekhiere en Minnebreure en wijer Augustijne en Begaorde stigde heij hun hoezer, hospitaole, wie die van d'n Hèlligen Geis in de Staat, van Sint Jaokob bij et Vriethof, van Sint Katrijn op te Boschstraot,
Meerte in de Lurestraot en Sint Gieles in Wiek woorte-nopgerich.
Door et aofsleete van de stad aon de Weskant mós te groete verbindingsweeg van Duitsland nao Tongere en Hasselt binne de walle weurde verlag. Bove-n-aon de Breijstraot bij et Vriethof woort tee weeg noe in twieje gesplits ; ei deil leep dweers euver et Vriethof in de richting van de „Tweebergen"-poort, et ander j woort geleid nao de „LeemkuyIen"-poort en heet 'n nuij straot doen ontstoon, die, umtot ze kort bij et Kloester en de Abdij van ntervaos 9elege waor, de naom van Papestraot kreeg.
Veer höbbe-n-al opgemèrrek, dat door et bouwe van die walle de bevolleking daobinne gestiedig tounaom. Mer ouch boete die walle woende op sommige punte vaöl lui. Aon de Zuid-Weskant van de stad waor zellefs op t'n doer e gaans dörrep ontstande, et dorrep „Leemkuylen \ zoe geneump wijl dao op te lieg gelege terreine in n umtrèk van d n Eker vaöl leim gestoke woort veur et bouwe van hoezer. Ouch aon de Noordkant boete de walle breide et aon tal woeninge ziech oet. De bewoeners van die versjèllende punte klaogde, datse wel de laste van de stad mèt móste drage, mer gein besjerreming ondervónte en aon al de naodeile verbonde aon et boete woene waore bloetgestèld.
Die klachte en et feit, dat te ruimte binne de ierste umwalling toch al gaw te klein góng weurde veur de inwoeners behurelek onder daak te bringe, brachte de „Twie Hiere" tot et gewichtiq besluut, de grenze van de stad aonzeenlek oet te zétte en ene nuije rink van walle te doen bouwe, dee ziech in ene vaöl groetere cirkel van et Zuide door et Weste en Noorde nao et Ooste zou oetstrèkke



en aon Mastreech 'n oetbreiding zou bezörrege, die et tot hoegstens 35, 40 jaor geleije gehawwe heet. Mèt tie
TWIEDE UMWALLING
is al e begin gemaak in et jaor 1298, dus nog lang gein honderd jaor nao et bouwe van de ierste. Daodoor kraog te stad 'n oppervlak zeker twiemaol zoe groet es ze teveure gehad had.
De nuij umwalling sloot ziech bij et Paoter Vink-teurensje bij de aw aon, mer wie wijer ze nao et Weste leep, wie wijer ze van deen awwe waal aof kaom te stoon. Aon et oetind van de later Tongersestraot waor d n aofstand al tamelek groet, groeter woort er nog boven-n-aon de Breusselestraot, weer groeter bij et Lindekruus en et groetste onder aon de Boschstraot.
In die nuij umwalling woorte later gebouwd : de nuij Aldenhofsof Pieterspoort, de nuij „Leemkuylen"- of Tongersepoort, de nuij „Tweebergen"- of Breusselepoort, de Lindekruuspoort, de nuij Hochter- of Boschpoort en aon de kant van de Maos nog te Sint Antoniuspoort. In de aw umwalling langs te Maos kaom later nog 'n poort bij, de Meulepoort, tegeneuver de Honderstraot, boedoor me tougaank kraog tot te meules, die vaör en nao op te Kleine Green gebouwd waore en boevaan de awwere onder us te léste, de sjoen en zoe sjèldefechtig gelege Maosmeule, nog hiel good gekind höbbe.
Al die poorte van de twiede umwalling, behalleve einige langs te Maos, höbbe blieve bestoon tot te jaofe 1868 en 1869, wie ze zien aofgebroke.
Dat me al eus stadspoorte zonder naobedink heet aofgebroke is 'n iewige sjan en e verluus Veur Mastreech, wat noets mie kin weurde goodgemaak. Zeker, dao waore poorte onder, die es monumint noe neet zoe bezunder vaöl te beteikene hadde, wie de Boschen de Slevrouwepoort; dees léste stónt trouwens nao d'n aonlèk van et kanaal van Mastreech nao Luik ongetwiefeld in de weeg. Mer de Pieterspoort, de Breussele- en Tongersepoorte en evezoe die van Wiek hadde gerös kinne blieve stoon, es me de zaak mer begrepe had wie in ander steij, boe me ze heet gespaord en de verkiersweeg d'rum heer geleid. Mèt gèt gooje wèl en e behurelek inziech hej dat ouch heij hiel good kinne gebaöre en daan waor eus stad 'n aontaal bouwwerreke van groete historiese weerde rieker gewees, die haör aonzeen es aw bereumde vesting zier zouwe höbbe verhuug.
Allein de Hèlpoort, zjus te ajtste van allemaol, die dateert van d'n tied van de ierste umwalling, vollegens sommige nog wel van veur deen tied, is blieve stoon. Die stónt, vont me, et verkier neet in de weeg.
Aon de kant van de Maos zien de walle van aof te Brök in de



richting van de Bassing in de jaore 1849 en 1850 aofgebroke in verband mèt et graove van et kanaal nao Luik, boedoor ouch te dao bestaonde poorte móste verdwijne.
Veur et make van dat kanaal is ouch te ierste errek van de Maosbrök aon de kant van Mastreech weggebroke moote weurde. Me heet tus al dèkser aon dat sjoen monumint geviedeld es allewijl.
Van de Brök in de richting van Slevrouwepoort kóste de walle blieve stoon, umtot tao mie spatie waor. De waalmoer van de Vissermaos tot aon Slevrouwepoort heet et nog oetgehawwe tot 'n gooj feertig jaor geleije en dee moote vaöl van de awwer lezers nog good gekind höbbe. Et einigste stök, wat nog is euvergebleve, is et al miejer geneumde deil van aof Slevrouwepoort tot aon de Hèlpoort.
'n Intressante aonwijzing veur et bestande höbbe van eus stads-



poorte vinde veer nog trök in de mieste straote, die vreuger op zoen poort oetleepe. De Pieterstraot, Tongerse-, Breusselestraot en in Wiek te Aw Straot of Hoegbrökstraot en de Rechstraot bij de kèrrek weurde allemaol aon hun oetind breijer es hun ander gedeiltes zien. Dat kump taovandan, datse mèt hun hoezer van weerskante tot kort tege de waal aonslote neve de bastions, die d n ingaank van de poorte flankeerde en mèt teen ingaank 'n groete breidde oetmaakde.
Al die vestingwalle en poorte waore veur de Mastreechteneers op stök van zake n deur leefhöbberij, want et onderhaajt kaom per saldo op hun neer. En dat woort op t'n doer ene zwoere las. Datse dao dus wel ins get naoliessig in waore, is neet te verwondere. Zoe leze ver b.v., dat al in 1347 'n deil van de walle (van de awwe naturelek) zoe vervalle waor, dat veer jaor laank 'n extra-belasting mós geheve weurde, om dao-oet te koste van reparatie te kinne bestrijje.



V. DE TWIEHIERIGHEID
BESTUUR VAN DE STAD.
Mer et weurd noe tied, dat veer trökkiere tot te bespreking van de
TWIEHIERIGHEID.
Dat same regeere door de Bissjop en d'n Hertog góng in et begin alles behalleve gemeekelek. De Bissjop had vreuger weliswoer et gezag euver de stad moote deile mèt t'n Duitse Keizer, mer dee had nog wel get anders aon zene kop es allein het bestuur euver Mastreech, zoedat feitelek te Bissjop heij vaöl vrijheid had en noe opins et geveul kraog, dat z n rechte verkort waore, zoedat heer mèt tc6 nuije staot van zake cjaaroet neet waor opgezat.
In et ierste jaor van de nuij regeling al, in 1204 kaom de Bissjop van Luik, HUGO DE PIERREPONT, Mastreech belegere, um d n Hertog van Braobant oet te stad te verdrieve. Heer verbont ziech mèt te Graof van Loon en same veele ze de stad aon, dooge vaöl naodeil aon de toen nog zwake verdedigingswerreke (et waor, wie veer weite, nog veur 1229) en braoke zellefs te houte Maosbrök aof. Neettemin bleef t'n Hertog in et bezit van ze gezag euver Mastreech. In 1267 is tezellefde zaak nog ins geprobeerd door Bissjop HENDRIK III VAN GELDER-, heer naom de stad in en zat alle Braobantse ambtenare aof ; de errem brök mós et nog ins ontgelle ; mèt te vestingtore, dee aon de kant van Wiek t'rop stónt, woort ze weer aofgebroke en de materiale devaan woorte gebruuk veur et bouwe van et kastiel van Montfort bij Remun. Mer d'n Hertog heet toch ouch weer dee kier z'n rechte neet verlore.
De Twie Hiere zaoge-n-evel-in, dat zoenen toustand op t'n doer veuriers veur hun zellef, mer veuraal veur de stad zier naodeilig waor en dat tao verandering in mós komme. En um noe aon die gespanne verhajding n ind te make en veurnaomelek um ins veur good eeder z'n rechte en verplichtinge veur de toukoms behurelek te umsjrieve en vas te stélle, höbbe in et jaor 1288 JAN VAN VLAONDERE, Bissjop van Luik, en 1AN I VAN BRAOBANT, die boetendien zwaögers waore, e verdraag geslote, dat oet 23 artikele bestóng en de naom heet gekrege van: „DIE OUDE CAERTE DER STADT MAESTRICHT". Weliswoer höbbe de Bissjoppe van Luik ouch taonao noch twiemaol, in 1296 en 1304 hun kanse geprobeerd, um Mastreech veur hun allein te kriege, mer eeder kier mislökde hun dat weer. Daonao hadde ze d'r genóg van.



Toch is Mastreech later nog wel e paar kiere op stelte gezat door de Luikeneere, mer dat had neet tot oerzaak oneinigheid tösse de Bissjop en d'n Hertog, mer kaom doordat te Luikeneere in opstand waore gekomme tege hunnen eigen hier. In 1375 naomelek mós Bissjop JAN VAN ARCKEL veur z'n eige börregers vlöchte nao Mastreech, boe z'n onderdaone haöm kaome belegere. Door bemiddeling evel van d n Hertog van Braobant woort in 1376 op et kastiel Caestert tösse de Bissjop en z'n Luikeneere de vreij weer geslote. In 1407 zaog ziech Bissjop JAN VAN BEIJERE ouch weer genoedzaak, de vlöch te numme nao Mastreech, boeop weer 'n belegering van de kant van de Luikeneere vollegde, die mer evekes zestien maond heet gedoord en aon de stad vaöl sjaoj heet gedoon. Eindelek woorte ze met groet verluus verdreve en bij Wonck totaal verslage. D'n elend in Mastreech waor zoe groet gewees, dat in 1409 de Noedkis door de ganse stad is gedrage um God te bedanke veur de verlossing oet tat belèk. Later komme veer heij oetveuriger op trök.
Daonao, al zien nog dèks genóg vrievinge van administratieven aard veurgekomme, höbbe tösse de twie Hiere toch gein groete conflikte ziech mie veurgedoon en höbbe ze same in pejs en vreij euver de stad geregeerd.
De Bissjoppe van Luik en de Hertoge van Braobant höbbe same onaofgebroke euver Mastreech geregeerd tot 1632. Van Braobantse kant is et gezag langen tied oetgeoefend door de Hertoge van Boergondië en daonao door de keuninge van Spanje in hun kwaliteit van Hertoge van Braobant.
In 1632 maakde Prins FREDERIK HENDRIK ziech meister van eus stad en trooje de „STATEN-GENERAAL DER VEREENIGDE NEDERLANDEN" in de rechte van Braobant. Dat heet gedoord tot 1673, wie Keuning LODEWIJK XIV Mastreech innaom, mer bij de „Vrede van Nijmegen." tösse de Franse en de Hollenders in 1678 kraoge de „Staote" hun rechte op te stad weer trök, um die te behawwe tot te zoegenaomde Fransen tied in 1794. Allein zien van 11 Aprèl 1748 tot 3 Fibberwarie 1749 de Franse nog eve meister gewees in Mastreech.
Die „OUDE CAERTE" is veur Mastreech 'n dokument van de allergroetste beteikenis gewees. Me kin ze gerös besjouwe es e soort van grondwèt, boe-onder de stad al die honderde jaore bestuurd is gewoorde, et fondemint veur alle later gemaakde verordeninge en regleminte.
De beginsele in dat verdraag neergelag zien later bij versjèllende resoluties oetgewèrrek en komme in algemein trèkke op et vollegende neer:
I. De stad Mastreech zal door de Twie Hiere gezamelek geregeerd weurde es enen apaarte staot, aofgesjeije van de res van



eeder ze gebied, zonder dat einige ordonnantie, statuut of belasting anders es mèt onderling goodvinde zal ingeveurd weurde.
II. Um de twie jaore weurde door eeder van de Twie Hiere twie gedeputeerde, „Commissarissen-Deciseurs" geneump, nao Mastreech gesjik um same en in onderling euverlèk alle zakes van finantie, politie en hoeger justitie te regele en aof te handele, dao-in beslute te numme en, es et nudig is, magistraotspersone te ontsloon en aon te stélle.
III. De Börregers zien of Luikse of Braobantse onderdaone, naovenant ze van n Luiker of van n Braobantse moeder gebore zien, of boete Mastreech aal of neet onder de jurisdictie van de Bissjop van Luik gestande höbbe. Um dat behurelek te kinne onderzeuke en vasstèlle moote alle pastuurs in hun doupregisters puntelek insjrieve de naome van de awwers van d'n duipeling en daobij aonteikene, of te moeder Luiks of Braobants is.
IV. Eeder van de Twie Hiere behèlt z'n eige gerech en geine börreger kin terech stoon veur et gerech van d'n Hier, boe heer neet tou huurt.
V. De poorte mèt hun sleutels, de walle en vestinge, de waterpötte en de openbaar straote en weeg zien gemeinsjappelek eigendom van de Twie Hiere.
VI. Et Bestuur van de stad besteit oet: twie „Hoogh-Schouten", twie^ „Borgemeesters", veertien „Schepenen", ach „Geswooren Raden , en twie ontfengers of „Paymeesters", allemaol veur de ein Hellef van Luikse en veur de ander hèllef van Braobantse geboorte.
Tot beter begrip van de maneer, boe-op Mastreech geregeerd woort, laote veer heij n korte umsjrijving vollege van de veurnaomste functies van die versjèllende magistraots-persone.
De „HOOGH-SCHOUTEN" höbbe-n-et rech van arrestatie van alle misdiedigers, ongeach ofse van Luikse dan wel van Braobantse geboorte zien ; ze mage de hoeg-gerechte zoewel in civiel es in crimineel zake bijeinroope ; hun kump et rech van executie tou van alle vonnisse, evel eeder allein ten opziechte van z'n eige börregers, dus t n ..Hoogh-Schout van Luikse kant allein veur de Luikeneers ; de eide veur de hoeg-gerechte weurde in hun han aofgelag ; ze zien de bewaorders van alle zake, die bij de hoeg-gerechte weurde geconsigneerd.
De „BORGEMEESTERS zien, eeder op zenen toer veur ei jaor, de veurzitters van d'n „Eersamen Raedt"; ze doen aon dat lichaam alle veurstèlle en zien belas mèt te oetveuring van alle ordonnanties en „verdragen"; bij ontdèkking van e strafbaar feit „op heter daet höbbe zij ouch et rech van arrestatie; alle eide, die veur de lieg-gerechte moote weurde-n-aofgelag, weurde gedoon in hun han; op hun rös et touziech op te graon-merrete en op te prijze en et gewiech van et broed.



De „SCHEPENEN" van de twie hoeg-gerechte, zeve van Luikse en zeve van Braobantse kant, vergadere alle weke: de Luikse hawwe hun vergaderinge 's Goondags, de andere op te Vriedag ; ze oordeile in alle civiel en crimineel zake, behalleve in zake van „Oproer, Rebellie ende Wederspannigheyt", die door de „Beyde Genadige Heeren ende Princen" zellef of door de „CommissarissenDeciseurs" behandeld weurde. Um geldige vonnisse te wieze moote ze minstens mèt vijve zien.
De „Schepenen" zien veurts „Opper-Momboirs", dus opper-voogde euver alle minderjaorige weize en haaf-weize en euver alle minderjaorige simpele en gekke ; de „aengebore", dat zien de wètteleke en de bij tèstamint aongeweze voogde moote door hun beëidig weurde ; ouch höbbe ze kontrol euver de administratie van die voogde, die eeder jaor aon hun rekensjap moote geve.
De „GESWOREN RADEN", veer van eedere kant, moote mèt te „Borgemeesters" alle Dinsdagge op et Stadhoes vergadere en vörreme et „Lage Gerecht"; hun werrek is et béste te vergelieke mèt tat, wat noe aon de kantonrechters is tougeweze.
De „PAY-MEESTERS", ouch weer mèt twieje, boevaan eeder jaor eine van de twie d'n hoof-persoon waor, zien de ontfengers en beheerders van de stadsmiddele. In die middele woort nog al ins dèks verandering gebroch. Umstreeks et jaor 1660 bestónte ze veurnaomelek oet:
4/5 van de opbrings van de mout- en korewaog ;
de wien- en kole-accijns ;
de subsidie van de Staote veur de „Brandt", et vuur en leech van de wachte (de „Corps de guardes") ;
de opbrings van de „Vet-waegh";
het „kleyn Licent" (licente waore de rechte op alle inkommende en oetgaonde geudere) ;
de boetes en amende, die aon de stad woorte tougeweze ; de opbrings van de brök-gelde.
Boete die magistraotspersone bestónte nog twie maol twie „COMMISSARISSEN-INSTRUCTEURS", aongestèld oet te „gequalificeerste ende honorabelste Borgers der Stadt". Ze höbbe in kwesties van groete importantie zitting in de Raod en prepareere alle zake van appel van de gerechte.
Nog moote veer melding make van de „FOURIERS", de amtenare, die belas zien mèt et regele van alles wat et inkwarteere van de tróppe betrof. Later zölle ver zien, dat tit e gewiechtig en dèks hiel lestig baönsje waor.
Nao et tot stand komme van die bove-besproke „Oude Caerte" zien in de loup van d'n tied door de Magistraot geregeld ordonnanties gemaak op allerlei gebied, boe-bij de rechte en pliechte van



de inwoeners es staotsbörregers en ouch hun onderling verhajding oetveurig zien vasgestèld gewoorde.
Al die ordonnanties en beslute zien later tot 'n officieel wètbook samegeveug en oetgegeve onder d'n titel: „RECUEIL DER RECESSEN WEGENS Beyde DE GENADIGE HEEREN EN-DE PRINCEN", of kortweg geheite de „RECESSE".
Die Recesse zien boetegewoen intressant. Ze geve dèks enen heldere kiek op et leve van us veurawwers en op hun mentaliteit en daorum wèlle ver hei; oet versjèllende ordonnanties tiepiese staölkes aonhoole, die et béste de toustande van vreuger teikene.
Veuriers wèlle ver d rop wieze, dat mierdere veursjrifte in sommige ordonnanties nog op t'n daag van vandaog van krach zien es plaotseleke gebruke, b.v.:
dat te heure of „touste van hoezer móste-n-ingoon en aofloupe op t n twieden Dinsdag van Aprèl en Oktober ;
dat al de sjeidsmoere van haöf en ope plaotse achter de hoezer binne de stad op gemeinsjappeleke koste twie meter (9 voeten) bove de grond opgetrokke móste weurde;
dat alle vas good, boe minderjaorige kinder in gerechtig zien, neet anders moch verkoch weurde es publiek en tougeweze mós weurde aon dn hoegste beejer „bij 't uytgaen de brandende Kaersse", e gebruuk, dat nog neet zoe lang geleije is verdwene en dat veer noq hiel eve in de umstreke van Mastreech gekind en mètgemaak höbbe De mieste veursjrifte evel zien al hiel lang gaans aofgesjaf en door andere yervange. Wie heij-onder wel zal blieke, waore-n-ers taobij, die allewijl nog hiel good deens heje kinne doen; um te beginne bliek tat al oet etgeen vasgestèld waor veur de vergadering van de Raod ; a
de RAEDTS-VERWANTEN", dat zien wat veer heite de lede van de raod, die zonder permissie of geldige reije de vergadering neet bijwoene, te laat komme of te vreug t'roet wegloupe, kriege boete;
de lede zolle de vergaderinge bijwoene „met alle stilligheyt, respect ende modestie, sonder eenige protesten, expostulatiën, of andere exorbitantien voor te wenden", ouch weer op straf van boete;
wee get verklap van etgeen in 'n geheim vergadering van de raod 18 besproke of beslote, weurd oet te raod gezat („sal inhabil wesen tot de voorsz. Magistrature ).
Euver de AFFEKAOTE leze ver dees bepaoling : „Ende sullen d Advocaten haer onthouden, in de selve Schrifturen, gelijck oock in mondelinge Playdoyen, van alle injuriën, ende invectieven, op poene van twaelf Gout Guldens, voor d'eerste reyse : voor de tweede reyse, van suspensie, voor den tydt van ses Maenden : ende voor de derde reyse, dat de selve niet meer en sullen geadmitteert worden voor den Gerechte, daer het exces gepleeght is" (Capittel XVIII van de Resolutie van 21 Juli 1663).



In 'n Resolutie van 4 Oktober 1738 leze ver, dat in de processe ,,de PROCUREURS en andere Practizijns... ter Rolle... brengen haar Propositien en Altercatien, Vervult met vele ijdele repetitien en raisonnementen en meer andere inutile dictamina, de Mérites van Saecke niet rakende, waardoor de Regters niet alleen worden geamuseerd, maer ook groote confusien worden veroorzaakt, zoo tot nadeel ende groote onkosten van partijen als in praejuditie van goed kort en onvertogen regt", en weurd hun op et hart gedrök: „geene Repetitien... te gebruyken, geen Injurieuse Expressien daer in te laeten glisseeren, nog tegens Partijen nog tegens de Practizijns, onder malkanderen en sig te onthouden van alle opgesogte incidentele Verzoeken of Cavillatien", alles weer op straf van „amende".
Neet minder teikenend veur d'n tied zien de bepaolinge, die betrèkking höbbe op et heure van meeg.
In 1698 weurd vasgestèld, dat meeg en knechs, die ziech verheurd en ene „Mee-penningh" ontfange höbbe, wannie ze neet op tied in hunnen deens intreje ofwel hunne meij-penning trökbringe, neet mie in de stad mage deene eve langen tied es tat ze ziech verheurd hadde, op straf van boete, terwijl de hiersjappe, die in hunnen deens numme 'n maog of ene knech, die ziech iers örreges anders had verheurd, ouch boete kriege; liet 'n hiersjap 'n maog of knech, die ze versproke heet, neet in deens komme, dan moot ze hun 'n haaf
jaor heur betaole;
veur eederen daag, dat enen domestiek te laat in zenen deens
trejt, is heer ene gölde kwiet;
es iemand ziech oetgief veur kookmaog en dao op geheurd is en et bliek, datse van et kooke niks kint, maag haör mevrouw haör dalek „versenden" en heet ze gei rech op loen; allein maag ze haöre
mei-penning hawwe.
Eindelek wèlle veer nog et ein en ander aonhoole oet te bepaolinge, die betrèkking höbbe op te WIENKOUPLUI (de „Wijn-Luyden").
In de Ordonnantie van 16 Oktober 1610 weurd bepaold, dat te vate wien, die aongekomme zien, veurdat ze in de kelders gerold weurde, moote gelag weurde op straot veur de deur van de wienkoupmaan, um ze te laote peile door „den gesworen Royer deser
Stadt": n .„
dat te wienkouplui geine wien mage tappe of met te „rot ve koupe, veurdat te pries van stadswege is vasgestèld en op te vater
zellef is gesjreve ; , „
dat te wienkouplui geine wien mage „mingelen , mer em puur
moote aoflievere, zoe es er gekaörd is;
dat te kaörmeisters van de stad twiemaol per week et rech hobbe, in de kelders te goon, um de wien te kontroleere;
dat eederein, dee wien kump koupe, et rech heet, um mèt nao de kelder te goon en bij et vaat te stoon, boe zene wien oet getap moot



weurde, „opdat een jeder magh sien ende weeten, oft hij naer sijn geit gerieft wort"; dat iemand, dee Rien- en Moezelwien verkop, gein Franse en Spaonse wijne en ouch geine Boergogne in zene kelder maag höbbe, en umgekierd, en dat, wee dit veursjrif neet in ach nump, twie jaor laank geine wien mie maag verkoupe, terwijl, es heer ziech ouch heij-aon neet hélt, heer zene veurraod wien ouch nog kwiet is ; dees bepaoling deende veuraal, um et knoeje te veurkomme.
Op 16 September 1722 woort verordeneerd, dat door de wienkouplui allein de flesse mochte gebruuk weurde, die door de stad geijk waore; de gaanse flesse heele drei pinte in, de halleve onderhaaf pint; vol flesse mochte allein van boete de stad weurde-n ingeveurd es et geijkde stadsflesse waore, behalleve de flesse mèt Champagne en Boergogne, die evel dalek nao aonkoms móste weurde verzegeld en mer eine kier mochte gebruuk weurde.
Et sjijnt, dat in deen awwen tied nog al aonleiding bestóng um de wienkouplui hiel sjerrep op hun vingers te kieke.
De geijkde stadsflesse hadde aon d n hals enen ingegote rand en waore boetendien gèmèrrek mèt te stadsstaar. Van die flesse bestoon in Mastreech nog einige exemplare.



VI. A. MILITAIR BEZETTING.
Deilde dus. wie veer gezeen höbbe, de Twie Hiere same ierelek en eindrachtig et civiel gezag en de civiel administratie, gaans anders waor et gestéld op militair terrein.
In et begin van de Twiehierigheid waor van wat me garnizoen hèt nog gaar gein spraoke. Mer wie importanter Mastreech es stad en veuraal es vesting woort, deste nudiger bleek et, e vas garnizoen in de stad te höbbe. De Bissjop en d n Hertog waore evel euvertuig, dat, es ze eeder van ziene kant tróppe in Mastreech zouwe aonstèlle, zoe'n gemingde militaire mach onverstand en ruizing mèt ziech zou kinne bringe en um dat te veurkomme höbbe ze in 1567 e verdraag geslote, boebij euvereingekomme woort, dat, zonder de rechte van de Bissjop te verkorte, allein tróppe van d'n Hertog in naom van de Twie Hiere in de stad zouwe gelag weurde, mer dat alle militair goevernörs, die euver die tróppe zouwe weurde aongestèld, toch ouch hunnen eid van trouw zouwe doen aon de Bissjop.
Dees léste bepaoling heet later wel ins meujelekhede mètgebroch, umtot tao goevernörs zien gewees, die weigerde, hunnen eid aon de Bissjop te doen, wie b.v. in 1649 de Prins van Salm. Dee stélde ziech op et standpunt, dat te Bissjop euver et garnizoen niks te vertèlle had. Later is er evel van meining veranderd en in 1650 heet heer toch zenen eid gedoon.
Dee pos van militair goevernör waor 'n zier gewiechtige betrèkking in 'n vesting wie Mastreech en woort taan ouch neet aon d'n ierste de béste gegeve. De naome van die titularisse, die veer heijonder laote vollege, bewieze genog, wat veur 'n personnazjes taoveur genómme woorte :
Gilles de Berlaymont, 1567 ;
Philip, Graof van Eberstein, 1567—1568;
Don Sancho De Londono, 1568 ;
Bernard, Graof van Schauwenburg, 1568—1569 ;
Franciscus de Montesdoca, 1569—1577 en 1579—1580;
Arnold Huyn van Amstenrade, 1577 ;
Jan van Wittem, hier van Bautersheim, 1577;
Jan de Merode, Baron van Petersheim, 1577—1578 ;
Willem van Horne, hier van Heeze, 1578 ;
Melchior van Schwartzenberg, 1578, gesneuveld bij et belèk van Parma ;
Adrien de Gomicourt, hier van Werpe, 1590—1616;
Claude de Lannoy, graof de la Motterie, 1616—1632 ;



Baron de Lede, 1632 ;
Frederic Maurice de la Tour d'Auvergne, Hertog van Bouillon, 1632—1641 ;
Johan Albert, graof van Solms, 1641—1648 ;
Frederik Magnus, Prins van Salm, 1648—1673 ;
Jacques de Fariaux, vicomte de Maulde, 1673, dee ouch weigerde d'n eid aon de Bissjop te doen ;
Graof Godfried d'Estrades, 1673—1676;
Maréchal De Calvo, 1676—1679;
George Frederik, graof van Waldeck, 1679—1693 ;
Jan Adolf, Hertog van Holstein-Pleun, 1693—1700;
Daniël Wolff Baron De Dopff, 1700—1718, dee et kastiel van Canne in zenen tegeswoordige vörrem herbouwd heet;
Claude 't Serclaes, graof van Tilly, 1718—1725, dee weer meujelekhede maakde euver d n eid aon de Bissjop ; heer is in Sintervaos-kèrrek begraove ;
Willem, landgraof van Hessen-Cassel, 1725—1747 ;
Ulric Frederic Woldemar, graof van Löwendal, 1748;
Graof de Courten, 1748, tijdens te bezètting van de stad door de Franse;
Hobbe baron van Aylva, 1748—1772 ;
Karei Christiaan, Prins van Nassau—Weilburg, 1773—1781 ;
Frederik, landgraof van Hessen-Cassel, 1781—1794, tot aon de innumming van Mastreech door de Franse.
Et onderhaajt van de garnizoens-tróppe woort bekostig door d'n Hertog, later naturelek door de Staote-Generaol van de Hollandse Republiek, mer de stad betaolde daovan 'n deil trök oet te „licente", de rechte, wie ver al gezeen höbbe, die geheve woorte op alle waore en koupmansgeudere, die euver de Maos verveurd woorte. Later is tao n vaste som per jaor veur in de plaots gekomme, in et begin ƒ 15000, mer herhaoldelek is tie som verhuug. Et vasstèlle daovaan heet dèks tot onderhandelinge zonder ind geleid, want, wie te begriepe waor, wou de stad zoe goojekoup meugelek oet zien, terwijl de ander partij zoevaöl es ze kós van de stad probeerde te hoole.
B. INKWARTEERING.
^^^ijl vr'j 'ang gedoord heet, veurdat in Mastreech kazernes gebouwd woorte, móste de tróppe geregeld bij de börregerij weurden-ingekwarteerd. Um die inkwarteeringe te regele en dao-op touziech te hawwe, stélde de Magistraot, wie al ieder gezag is, amtenare aon, die d'n titel van „fouriers" hadde.
Et is te begriepe, dat door die gestiedige inkwarteering op t'n doer ene groete las op te inwoeners gelag woort, dee hun geweldig drökde. Op et ind van et jaor 1600 b.v. laoge zoe get 'n 4000 maan



tróppe in de stad, die allemaol bij de börregers móste ondergebroch weurde.
Dat kós oet t'n aard van de zaak neet zoe blieve en eindelek is me dan ouch detou euvergegange, kazernes te bouwe. In Wiek in d'n umtrèk van de later straot „Lage Barakken" geneump, bouwde me-n-ein veur 600 maan ; op te „Bellick', oostelek van de Boschstraot en achter Slevrouwe-kèrrek woorte-n-ers ouch nog gebouwd. Zoe kós me teminste e gedeilte van et vas garnizoen onder daak bringe. Korten tied tenao is nog 'n kazerne op et Lindekruus tebij gekomme en later bouwde me-n-ers nog op te Tongersestraot, de Kommel, bij de Nieuwenhof en op t'n Drees.
Die kazernes höbbe-n-evel de laste van eus veurawwers mer veur e klei gedeilte verliech. Want et kaom in de loup van d'n tied dèks, hiel dèks veur, dat et vas garnizoen aonzeenlek woort Verstèrrek, soms veur korteren tied, es et doortrekkende tróppe betrof, mer miestaai veur maonde-n-en-maonde; veurnaomelek in de tij je van de groete belegeringe woort Mastreech lètterlek volgeprop mèt soldaote van allerhande soort en wat tie gooi Mastreechteneers dèks in hun hoezer kraoge, waor noe lang neet altied van de beuveste plaank.
Heurtróppe, oet van alles samegeraap, van alle meugeleke nationaliteite, moreel neet altied gaans zuver op te graot, móste dèks maonde laank onder daak gebroch weurde. En al dat vollek mós ete, slaope en bezig gehawwe weurde. Et is gemeekelek te begriepe, dat zoe get veur de inwoeners dèks alles behalleve e plezeerke waor.
En wat veur machshöbbers in de stad ouch et gezag oetoefende, of et Spanjaarde, Hollenders of Franse waore, de laste van de inkwarteeringe drökde op te börregers altied eve zwoer.
Um de lezer 'n dinkbeeld te geve, wat Mastreech op et stök van garnizoene zoe al heet mètgemaak, wèlle veer heij einige grepe doen oet te zier oetveurige gegeves, die dao-euver in de arsjieve van de stad nog trök te vinde zien.
C. GARNIZOENE.
Veur 1579, et jaor, dat Mastreech door de Spanjaarde onder Alexander Farnese, prins van Parma, is ingenómme, laoge heij veuraal vaöl Duitse tróppe, die et 't stadsbestuur hiel lestig maakde en alle ougeblikke geld vrooge, b.v. in et léste haaf jaor van 1575 mer evekes zeve kiere en eedere kier weer somme van 1500 en 3000 gölde, wat veur deen tied naturelek importante bedrage waore. En um die kerels bedaard te hawwe woorte die somme al mer weer eeder kier tougestande door de Magistraot, dee op et léste neet mie wis, boe er et geld vandan mós hoole en genoedzaak waor, zn touvlöch te numme tot et heffe van extra-belastinge, b.v. op te stookplaotse in de hoezer.



Wat in en nao et jaor 1579 de stad van de Spanjaarde heet ondervonde zölle veer zien, es veer et belèk en de innumming van Mastreech door Parma behandele.
Tösse 1579 en 1632 vinde veer heij, wie van zellef sprik, veurnaomelek Spaonse tróppe, mer toch ouch wel ander landslui, wie b.v. Italiaone. Toen et in dn Tachtigjaorigen Oorlog tösse Holland en Spanje begós te spanne kóste eus veurawwers dat hiel good mèrreke aon de vermierdering van et garnizoen. In Januari 1600 woorte vief vendels vootvolk extra ingekwarteerd, in Juli kwaome daobij twellef honderd maan Spanjaarde en in November twellef honderd Duitsers, terwijl nog twie kompaneije artèllerei hun winterkwarteere heij kwaome betrèkke.
De jaore 1606 en 1607 waore al eve bezwoerend; toen laoge in Mastreech, behalleve de Spaonse tróppe, Duitsers, Boergondiërs en 'n doezend maan Italiaone, veurnaomelek peerdevollek, wat van zellef nog vaöl mie las mètbroch.
Einige jaore later woort et aontal kazernes, wie ver al gezeen höbbe, oetgebreid, mer de mieste seldaote veulde d'r gaar niks veur um dao-in te trèkke. Die hiere hadde-n-et sjijns vaöls te good bij de börregers in hoes, boe ze e good bèd en gooje kos kraoge. Op stök van zake evel zien ze toch, veur zoeveer es plaots waor, op te struzak in de „chambrëe" terech gekomme.
Wie Frederik Hendrik in 1632 Mastreech had ingenómme, kwaome heij in hoofzaak Hollandse tróppe in garnizoen, dat op groete stèrrekde gehawwe mós weurde, wijl de Spanjaarde nog herhaoldelek probeerde, de stad in hun mach te kriege; neve de Hollenders laog heij in deen tied 'n sterreke aofdeiling Franse, die later weer door andere woorte vervange.
In 1673, veur en tijdens et belèk door Lodewijk XIV, bestont et garnizoen oet neet minder es zès doezend maan infanterei en twellef honderd kavelleriste. Bezunderhede daorumtrint vollege later bij de bespreking van dat belèk.
Nao de innumming in 1673 höbbe veer heij naturelek miestendeils Franse tróppe in garnizoen gehad tot 1678, et jaor, boe-in bij de „Vrede van Nijmegen Mastreech weer in han kwaom van de Hollandse Republiek.
In 1688 houze in Mastreech neve de Hollenders Duitse en Ingelse aofdeilinge.
In 1694 komme veer „auxiliaire Brandenborg se rezjeminte et garnizoen aonvölle, later nog vermierderd mèt vaöl peerdevollek, alles es veurzörregsmaotregel tege enen euvervaal door de Franse in verband mèt et oetbreke van de „Negenjarige Oorlog" tösse de Hollandse Republiek ((Wöllem III) en Frankriek (1688—1697).
Nao de „Vrede van Rijswijk" in 1697 woorte de börregers "n tiedsje van tróppe ontlas, mer in 1701 bleek et helaas weer nudig.



de bezètting aonzeenlek oet te breije in verband mèt te vreis veur ene nuijen oorlog, dee daan ouch in 1702 oetbraok en bekind is es te „Spaansche Successie-Oorlog", geveurd door Frankriek tege de Republiek, Spanje, Oostenriek en Ingeland, van 1702 tot 1714.
Daonao kaom weer ene röstigen tied van get langeren doer, tot umstreeks 1746, naodat in 1741 d'n ,,Oostenrijksche SuccessieOorlog" waor begós tösse Oostenriek en Hongarije aon d'n eine, Frankriek, Pruusse, Beijere, Spanje en Sakse aon d'n andere kant (1741—1748).
In 1746 vinde veer e garnizoen, samegestèld oet Hollenders, Oostenriekers, Hannoverane, Hongare, Ingelse en Saksers; alles laog propvol, tot te zolders tou, zoedat me haos geine raod wis mèt al dat vollek.
Wie in 1748 de Franse ziech van eus stad hadde meister gemaak, bestónt te aoftrèkkende bezètting oet zeve Hollandse, twellef Oostenriekse en veer Beijerse bataljons en 600 peerd.
Korten tied zien toen de Franse heij de baas gebleve tot in et begin van 1749.
In 1794 naome ze Mastreech weerem in en hun meistersjap heet taonao, wie bekind is, lang gedoord, tot te vaal van Napoleong.
Oet tees opsomming kinne veer us 'n veurstèlling make, wat 'n zwoer tijje eus veurawwers iewe laank höbbe mètgemaak en wat 'n koste dat allemaol veur hun heet mètgebroch, wat 'n zörreg tat ouch gaof aon de Magistraot van de stad, dee tegeliek rekening mós hawwe : 1° mèt te dèks zier strikte orders van de hoeger euverheid, 2° mèt te veiligheid van de stad, 3° mèt te belange van de börregers, 4° mèt hunne finantieelen toustand en 5° (en dat waor dèks nog lang neet et geméekelekste) mèt te geis van al die vreemde tróppe, die mer al te gaw onkontent waore en mopperde.
Behalleve datse dèks gehollepe höbbe, Mastreech in tied van noed te verdedige en dreigende aonvalle aof te were, is mesjien eine van de wienige gooj kante aon et verblief van al die boetelenders gewees, datse eus stadstaol, et Mastreechs, mèt allerlei vreemde waörd oet hun eige landstaole höbbe verriek en zoevaöl bonter en intressanter gemaak.
Et kós haos neet anders of van die lui, veuraal es ze ene langeren tied heij doorbrochte, mós 'n aontal waörd en oetdrökkinge onder de inwoeners blieve hange. De börregers hoorte die waörd, gónge ze op t'n doer verstoon en ouch gebruke, alhoewel daonig verbasterd dèks, en bleve ze ouch later gebruke. En noe is et zjus zoe intressant, de herkoms van die waörd en oetdrökkinge nao te goon en vas te stélle, wat miestaai nog hiel good geit, zoedat ze es merrekwierdige historiese euverbliefsele oet t'n tied van de groete inkwarteeringe en van de bereumde belegeringe es e kosbaar bezit moote weurde besjouwd.



VIL DE GILDE.
Nao al etgeen besproke-n-is euver de militair bezètting veule veer us verplich, 'n antwoord te geve op 'n vraog, die haos van zellef moot weurde-n-opgeworrepe: wie is Mastreech dan toch wel verdedig gewoorde in d'n tied, wie nog gei vas garnizoen heij laog ?
Veur et antwoord op tie vraog moote ver enen hiele groete stap trök make.
Mastreech woort naomelek veur 1567 hoofzakelek verdedig door z'n eige börregers, en wel door de corporaties of GILDE.
En noe veer dat woord heij ins höbbe neergesjreve, wèlle veer mer in eine weeg get mie van die gilde vertèlle, neet allein es militair organisatie, mer ouch wat hun euverige inrichting betrof.
Et gildeweze is in Mastreech, wie trouwens ouch in de mieste ander steij, tot groete bleuj gekomme, mer is toch veur eus stad van boetegewoen beteikenis gewees, zjus door de deenste, die de gilde veur de verdediging höbbe beweze.
De gilde, wie ze heij en euveraal bestande höbbe, zien waarsjienelek in et begin van de daartiende iew opgekomme en hadde in de ierste plaots tot doel, de belange te behartige van degene, die etzellefde bedrief of ambach oetoefende, o.a. door detege te wake, dat onbekwaom vaklui ziech in de stad kaome vestige en de ier van et vak zouwe benaodeile.
Et aontal gilde in Mastreech heet 23 bedrage. Hun rechspositie is veur et iers geregeld in 1409 door Jan van Beijere, Bissjop van Luik en Antonius, Hertog van Braobant.
De mieste gilde, ouch wel einige same, hadde hun bezunder patroenhèllige, boevaan de fiesdaag eeder jaor plechtig gevierd woort, iers in de kèrrek, daonao nog boete de kèrrek. Dao sjeen nog al vaöl werrek van gemaak te weurde, want, wie de Magistraot in de gate kraog, dat bij zoen gelegenheid dèks get aal te krachtig gefuif woort, heet heer veur eeder gilde de som bepaold, die jaoreleks veur zoenen daag moch weurde besteid.
De 23 gilde van Mastreech waore:
de goudsmeij en de groofsmeij, die allebei es patroen St. Eligius of St. Eloy hadde.
de sjeunmeekers, patroen St. Crispinus.
de metseleers, patroen St. Lucas,
de kriemers, boe-onder begrepe waore : de heujmeekers, de teengeeters, de lintwèrrekers, de haomtneekers, de kopersleegers, de stijfselmeekers, de zaajtsteukers, de zeipsteukers, de touwesleegers.



de kantwèrrekers, de prukemeekers, de blenders, de kousestrikkers en alle kouplui, die in koffie, tee en dergelieke waore handelde; hunne patroen waor Sinterklaos,
de sjrienewèrrekers, patroen St. Joezep,
de meuleneers en de bekkers, die allebei es patroen St. Albertus hadde,
de snijders en de nejeerse, patrones St. Anna,
de pèlswèrrekers, patroen St. Hubertus,
de „droogscheerders", die et lake sjore,
de plekkers of „stukadoors",
de „kortespoelders" of lienewevers, patroen St. Severinus, de slachters, patroen St. Bartholomeus,
de „leurders" of lujers, patroen St. Jaan,
de sjippers, patroen Sinterklaos,
de vèssers en de korrevemeekers, die same es patroen St. Pieter hadde,
de „gerdeneers" of hoveneers, de „oeftmengers" of fruitkouplui, boebij te rekene zien de handeleers in boter, kies en greuntes ; ze hadde allemaol es patroen St. Urbanus,
de stoffeverrevers en de „gewantmaekers" of iakewevers, patroen St. Matthijs,
de brouwers, patroen St. Arnoldus,
de „chirurgijns" en de barbeers, die same es patroens hadde St. Cosmas en Damianus.
Die gilde höbbe neet allein in et börregerlek, mer veuraal ouch in et politiek leve van Mastreech 'n groete rol gespaöld, doordatse tegeliek es militair corporaties georganiseerd waore. Eeder gilde-lid waor daan ouch verplich 'n waoperösting d'rop nao te hawwe en 'n uniform in de kleure van z'n eige gilde.
Op geregelde tij je woorte ze in et hanteere van de waopes geoefend en dèks höbbe ze groete deenste beweze bij de verdediging van de stad en ouch later, naodat al de vaste garnizoene waore ingeveurd, bij et handhave van de inwendige orde, zoe gaw es get bezunders aon de hand waor. Zoe leze veer b.v. euver hun optreje bij gelegenheid van de hèlligdomsvaarte; d'n touluip van vreemde waor daan miestaai zoe groet, dat et nudig bleek, de gewaopende gilde bepaolde poste op versjèllende punte in de stad te doen betrèkke um et verkier te regele en opstoppinge en versteuringe van de orde te veurkomme, get wat onder andere absoluut gevaor oplieverde in de Mastreech ter Brökstraot, die destijds, tot in de sevetiger jaore van de veurige iew, zoe smaal waor, dat gein twie geveere langsein kóste passeere en boedoor toch 'n hiel groet gedeilte van et verkier mós aofgeleid weurde.
In verband mèt tie militair organisatie van de gilde waor de stad



ingedeild in distrikte of „kerspelen", die allemaol de naom drooge van 'n kèrrek of kapel, die dao-in gelege waor.
Aon et huid van zoe ,.kerspel" stont enen „over-hoofdman" en onder dee versjeije „hoofdlieden", door de magistraot aongestèld. Zij waore in d'n tied, wie d'r nog gei garnizoen heij laog, de aonveurders van de verdediging es te stad belegerd woort.
Veur eeder „kerspel" waor de plaots aongeweze, boe de mansjappe ziech in geval van noed, es alarm gemaakt woort, móste verzamele, de „waalplaets" of „loopplaets'.
In et jaor 1442 waor Mastreech in de vollegende „kerspelen" ingedeild :
van St. Everardus, Vissermaos en umgeving ; de kapel van deen hèllige laog op te Vissermaos ; ze woort in 1281 gebouwd en is in 1619 aofgebroke;
van St. Vincentius, Slevrouweplein en umgeving ; de kapel gewijd aon St. Vincentius, ab, bestont al in 1206 en laog op t'n hook van de Breijstraot;
van St. Joris. Groete Staat en umstreke; de kapel van St. Joris laog op t'n hook van de Groete Staat, destijds nao die kapel St. Jorisstraat geneump, en de Spèlstraot; ze behuurde aon et kapittel van Sintervaos, is later in han gekomme van de Dominikane en in 1568 aofgebroke ;
van St. Jaokob, Vriethof, Breijstraot en umstreke ; de St. Jaokobskapel stont op t'n hook van de Breijstraot en de nao haör geneumde St. Jaokobstraot; veer vinde haör al vermeld in 1316 en ze heet bestande tot 1803. Later zölle ver de gelegenheid höbbe nog mie van haör te vertèlle ;
van Sinterklaos, Breusselestraot, Kommel en umgeving ; op te Breusselestraot, kort bij d'n opgaank nao de Kommel, heet sinds hielen awwen tied 'n kapel van deen hèllige gestande ; ze is in 1612 bij enen hevige brand mèt in de vlamme opgegaange ;
van St. Matthijs, Boschstraot en umstreke ;
van St. Hilarius, Taofelstraot, Pieterstraot en wat tao in de buurt laog ; boe noe de Waolse kèrrek steit bestont vreuger de kapel van St. Hilarius, boe noe nog et St. Hilariusstraötsje, tösse de Taofelstraot en et laank Gressje, aon deit dinke ; in 1281 vinde veer ze al vermeld, terwijl ze in et jaor 1686 heet moote plaots make veur et kèrrekgebouw, wat noe nog tao steit;
van St. Amor, Moosmerret en de dao-op oetkommende straote ; al in achste iew moot tie kapel bestande höbbe bove et graaf van St. Amor, boevaan de euverbliefsele later nao Munsterbilse zien euvergebroch ; naodat in 1603 die kapel waor aofgebroke, woort op te vrijgekomme plaots greuntemerret gehawwe ; daovandan de benaoming Moosmerret;
van St. Jaan, Papestraot, Zuidkant-Vriethof, Kloester enz. ;



van St. Mar ie ten Oever, Merriejestraot, Maönt, Honderstraot, Bokstraot enz.;
de Bokstraot waor de straot, die leep van de Maosbrök in noordeleke richting ; ein rij hoezer daovan is moote aofgebroke weurde in verband mèt et graove van et kanaal van Mastreech nao Luik umstreeks 1850 ; de ander rij is blieve stoon en hèt noe Kesselskade en „Langs de Maas"; de kapel, boe et heij um geit, waor van hielen awwen datum en heet in 1611 moote plaots make veur d'n „Awwestiene"; naoderhand komme ver qp tie kapel nog trök ;
van de Witte Vrouwe, Noordkant Vriethof, Groete Grach en umstreke ; de bespreking van et Wittevrouwekloester en kapel zölle ver later behandele;
van St. Antonius of St. Teunis, et noordelekste gedeilte van de stad ; euver et kloester en de kèrrek aon deen hèllige tougewijd zölle ver ouch later spreke ;
en eindelek nog et „kerspel" van Wiek, boebij gein kèrrek of kapel geneump weurd.
Veur eeder „kerspel" waor ouch persijs aongegeve, wat veur gedeilte van de walle eeder aofdeiling te verdedige had.
Die indeiling, die oet t'n aard van de zaak in de loup van d'n tied vaöl van haör beteikenis verloor, is neettemin blieve bestoon tot et begin van de Fransen tied, 1794. De „overhoofdlieden" en „hoofdlieden" vervolde in lateren tied te functie van brandmeisters en wiekmeisters. Bij de indeiling van 1442 vinde veer ouch te naome van de aonveurders opgegeve, boebij us versjeije aw Mastreechter familienaome onder de ouge komme, die nog altied in eus stad bestoon, wie : Ackermans, van den Broeck, Daems, van Kan, Maes, Meys, Peerboom, Philippens, Symons, Wijnants enz.
De mieste gilde hadde hun vereinigings- en vergaderingsgebouw, dat „luibe" geneump woort. Van sommige is nog naogegange kinne weurde, boe die „luibe" gestande heet. Zoe weite veer, dat:
de „luibe" van de bekkers waor in de Platielstraot, in et hoes, dat noe nog te gievelstein van de Drei Keuninge heet,
die van de hoveneers waor bij et begin van de Kommel bij de Breusselestraot; dao vind me nog tegeswoordig in 'n hoes ene stein mèt et beeld van St. Urbanus, hunne patroen,
die van de lujers stónt op t'n hook van de Groete en Klein Lurestraot, zuidkant,
die van de körrevemeekers en vèssers stónt op Vissermaos, die van de sjeunmeekers waor gevestig in et hoes „de Kapoen , op t'n hook van de Witmeekersstraot en de Kapoenstraot.
die van de pèlswèrrekers waor gevestig in e prachtig gebouw in de aw Brökstraot, dat bereump waor veur zene renaissance-gevel en bij de verbreijing van die straot is aofgebroke,
terwijl de plekkers hun „luibe" hadde bove de aw „Tweebergen -



of Breusselepoort, dus op t'n hook van de Groete Grach en Breusselestraot.
Et gilde dat et mies bekind waor en dat in alle gevaal langen tied et mieste te beteikene heet gehad, waor dat van de lakewevers.
Me vind euver dit gilde gesjreve, dat et in d'n tied van zene groetste bleuj wel twintig doezend lede zou getèld höbbe. Dao moot wel aongenómme weurde, dat zoe e geweldig getal sterrek euverdreve-n-is. Mesjien is et te bedoeling gewees, dat te lakeweverij aon zoevaöl minse, vrouwe en kinder inbegrepe, e bestoon bezörregde, en daan is et nog hiel sjoen.
Neettemin is et e feit, dat et lakeweversgilde hiel important waor en euver vaöl geld kós besjikke, wat wel dao-oet bliek, dat t'n ierste bouw van St. Matthijs-kèrrek groetendeils oet te kas van dat gilde is betaold.
De lakewevers oefende hun bedrief oet op te terreine tösse de Maos, de Grachstraot, Boschstraot en Kleine Grach. Dao woorte ouch et lake en de ander stoffe, die ze maakde, op groete raome gespanne um ze te laote druge en te rékke. Daovandan nog te naom Raomstraot. Ouch deit te benaoming Lakeweversplein, veur d'n awwe Verrekesmerret, nog aon dat gilde dinke.
Door de onröstige tijje van de zestiende iew had et gilde al vaöl te lij je gehad, mer de groete knak is aon dat ambach tougebroch door et belèk en de innumming van Mastreech door de Spanjaarde in 1579 en d'n tied, dee dao-op vollegde. Van dee slaag heet et ziech noets mie kinne herpakke. Vaöl weVerije woorte veur en nao euvergebroch nao ope steij, boe geine las van belegeringe te vreize waor, veuraal Aoke en Verviers.
Dèksers es ins nog heet te Magistraot, dee et groet belang van et behaajt van dat ambach veur de stad inzaog, geprobeerd um door gunstige bepaolinge de lakewevers weer tot bleuj te bringe; dao woort zellefs e premiestèlsel op et fabriceere van lake ingeveurd, mer et hollep allemaol niks mie. De zaak waor veur good verloupe. Weliswoer vinde veer nog tot in 1750 lakewevers in Mastreech, mer die waore van gein beteikenis mie in vergelieking mèt vreuger.
In verband mèt te Mastreechter lake-industrie moote veer nog spreke euver 'n onder-aofdeiling van et sjippers-gilde de „ScAoonenveerders" geneump. Et waor 'n corporatie van sjippers, die de vaart onderheele op Schoonen, 'n landstreek in et Zuide van Zwede gelege. In de veertiende en vieftiende iew brochte die ,,Schoonenveerders" et Mastreechs lake nao Zwede en naome van dao Zweedsen hiering mèt trök. Dat moot in deen tied ene zier belangrieken handel zien gewees, zoe es bliek oet te versjèllende resoluties, die door de Magistraot daorumtrint genómme woorte.
Wie et lakeweversambach in vervaal kaom, is tie corporatie van sjippers ontbonde.



VIII. BELEGERINGE.
Naodat veer noe besproke höbbe, aon wat veur krachte et wake veur de veiligheid en de verdediging tegeneuver ene vijand van boete in Mastreech waor touvertrouwd, is et heij de plaots, de besjrijving te laote vollege van de veurnaomste belegeringe, die de stad heet doorstande.
De herhaoldelek veurgekomme bedreiginge van geringen aard en aonvalle op klein sjaol zien wel neet te moote weerd um daobij stél te stoon. Misjien komme veer later zoe feit nog wel ins bij touvaal tege en daan kinne veer dao wel op wieze. Deste oetveuriger evel deene ver te behandele die belegeringe, die in et bestoon van Mastreech 'n rol van beteikenis höbbe gespaöld. En dan moote ver beginne mèt et
A. BELÈK DOOR DE LUIKENEERS VAN 1407—1408.
Dit belèk is, wie heijonder zal blieke, veur de stad hiel zwoer gewees, mer ouch nog in 'n ander opzich merrekwierdig. Mastreech naomelek is toen et slachoffer gewoorde van get, boe et gaaroet niks mèt te make had, d'n opstand en de stried van de Luikeneers tege hunnen eige bissjop.
De bissjop van Luik, JAN VAN BEIJERE, ene nónk van dé Hollandse graovin Jacoba van Beijere, had in z'n stad vaöl opspraok gemaak door de verkwistinge van ze bestuur, boedoor versjèllende misstande ontstónte.
Zoe had ziech tege haöm 'n sterreke tegepartij gevörremp, die op t'n doer tot opeleken opstand euversloog. Onder aonveuring van HENDRIK VAN HORNE wis te tegepartij et zoewied te bringe, dat te bissjop oet Luik mós vlöchte en ziech mèt ze gaans gevolleg in Mastreech in veiligheid kaom stélle.
En zoe is et gekomme, dat eus errem stad in 'n zaak, die haör niks aongóng is betrokke en et mieste daovan te lijje heet gekrege.
Et waor zjus in d'n tied van et groet schisma van de Pouse. De opreurige Luikeneers koze partij veur d'n tege-pous Benedictus XIII in Avignon, terwijl Jan van Beijere ziech aon de kant van de wèttige pous Innocentius VII heel. Daovandan dat te geistelekheid van Mastreech op te hand van de bissjop, trouwens hunne wèttigen Hier, waor.
Mastreech waor in deen tied, wie veer vreuger gezeen höbbe, al lang onder et Twiehierig Bestuur en wijl noe in de „Oude Ca erf e" waor bepaold, dat te stad es enen apaarte staot zou weurde gere-



geerd, dee niks oet te stoon zou höbbe mèt te kwesties, die ziech zouwe veurdoen tösse de Bissjop en d'n Hertog of tösse eine van de Twie Hiere en z'n ander onderdaone, verklaorde euze Magistraot ziech in deze stried strik neutraal en verbooj zellefs aon de börregers oetdrökkelek um et veur de ein of ander partij op te numme. Dat waor bezunder good gezeen van de Magistraot, want z'n neutraal-verklaoring waor ouch nog um 'n ander reije hoeg nudig. D'n Hertog van Braobant, ANTONIUS, had naomelek partij getrokke veur de Luikeneers en zoe kaome eus Twie Hiere ouch tegeneuver ein te stoon. Mastreech zaot tus in 'n hiel lestig parkèt.
D n Hertog evel geveel de hajding van de Mastreechteneers neet. Heer verlangde, dat te stad haör poorte veur em zou opene, haören eid van trouw zou vernuije, de versjöldigde ierbewieze betuige en em mèt ze leger d'n doortoch zou verliene um tege-n-et land van Vallekenberreg op te trèkke. De Magistraot, dee begreep, dat heer tegeneuver zene wèttigen Hier neet te wied mós goon, stónt alles tou wat gevraog waor op conditie, dat te Braobantse tróppe mer mèt klein aofdeilinge en neet allemaol inins door de stad zouwe trèkke. Dat gebaörde daan ouch en tijdens t'n doortoch waore de straote aofgezat door de gewaopende gilde, terwijl de zijstraote van de weeg, die de tróppe naome, mèt zwoer kèttele waore aofgeslote, alles um te veurkomme, dat te Braobenders ziech aon get zouwe te boete goon.
Ondertösse hadde de Luikeneers beslote, Mastreech te belegere um de bissjop in hun mach te kriege. In October 1407 hadde ze de stad gaans ingeslote. Dat kóste de Mastreechteneers neet op ziech laote zitte. De gilde beslote plechtig, de bissjop, dee ziech aon hun had touvertrouwd, te besjerreme en de stad tot et uterste te verdedige.
De Luikeneers, gehollepe door e groet aontal ander steij oet et Prins-Bisdom Luik, besjikde euver 'n bezèttingsmach van mie es honderddoezend maan mèt vaöl artèllerei, die de stad op 'n geweldige maneer bombardeerde en groet naodeil aon de hoezer toubrach.
Mer de Luikeneers hadde van de benkelek strenge winter van 1407 op 1408 zoe daonig vaöl te lij je, datse op 7 Januari 1408 et belèk opbraoke en euver de bevrore Maos tröktrokke.
De Mastreechteneers zaoge dee loup van zake aon es e mirakel van Sintervaos, dee daan toch neet veur niks eine van de drei ieshèllige geneump woort.
Toen kaom d n toer aon de Bissjop, um z'n onderdaone te straffe. Tongere, Bilse, Herdere, Wonck en nog ander plaotse móste-n-et op 'n vreiseleke maneer ontgelle en de Mastreechteneers hollepe aon die vraakoefening 'n hendsje mèt.
Toch waore daodoor de Luikeneers nog neet tot inkier gekomme. Ze zouwe-n-et Mastreech betaold zétte, dat et hun de voot dweers



had gezat. Ze wiste obbenuijts tróppe bijein te bringe en Mastreech veur d n twiede kier in te sleete, onderwijl tot te Bissjop nog neet trökgekierd waor. Ouch noe had te stad e vreiselek bombardemint te doorstoon. Et góng hel tege hel. Hevige oetvalle woorte door de Mastreechteneers ondernómme, die de vijand groete verluze toubrochte. Mer de Luikeneers stonte veur niks. Ze verlagte onder andere hiel gewoen enen erm van d n Eker um de meules in de stad, die dao-op leepe, stél te zétte, boe-op te Mastreechteneers meules bouwde op te Greent, die door et water van de Maos kóste gedreve weurde.
Zelde is e bombardemint op zoe'n gemein maneer geveurd es tit. De vijand worrep neet allein gewoen bomme en brandbomme, mer allerlei vojligheid, tonne mèt faecalië en zellefs lieke binne de stad um krenkdes te verspreije. Toch heel Mastreech dapper stand.
Wie de Bissjop dat allemaol ter oere kaom rukde heer mèt 1600 maan op te stad aon, forceerde ziech enen doortoch en wis binne de vesting te komme, boe heer mèt groet enthousiasme ontfange woort.
De noed in de stad begós groet te weurde, mer de gilde, noe verstèrrek mèt te tróppe van de Bissjop, wiste door herhaolde oetvalle ziech eeder kier weer van nuije proviang te veurzien.
E nuij gilde, dat van de baogsjötters, woort in Augustus 1408 opgerich, speciaal um de meules op te Maos te bewake en apaarte wachdeenste te doen op te walle. Et is van dit gilde, dat eus nog altied in volle fleur bestaonde „Sebastiaone" aofstamme.
Eindèlek evel zou Mastreech höllep kriege. Et waor aon de Vertegenwoordigers van de bissjop gelök, einige mechtige hiere, wie d'n Hertog van Boergondië en de Graove van Artois en Namur, op et groet gevaor veur haöm en de stad Mastreech te wieze en hun euver te hoole, e leger op te bein te bringe. 'n Groete mach van Franse tróppe woort aongeworreve en daomèt onder et opperkommando van d'n Hertog van Boergondië enen inval gedoon in et land van Luik. Mèt 35000 maan trokke de Franse dao-op rechstreeks op Mastreech aon.
Toen woort et te Luikeneers veur Mastreech te werrem ; mèt achterlaoting van e gedeilte van hun tróppe, um neet te sjien te höbbe, de stad gans los te laote, trokke ze in de richting van Tongere aof, boe ze de Franse op hunne weeg vónte. Dao, in de umstreke van Tongere, is toen ene geweldige veldslaag gelieverd, boe-in van weerskante mèt groete hardnekkigheid en dapperheid gevochten-is en boe-in de Luikeneers finaal zien verslage. Et aontal van hun gesneuvelde weurd gesjat op 30000. Aon z n bij dee veldslaag betuinde dapperheid daankde d'n Hertog van Boergondië veur et vervolg zene naom van „Jan Zonder Vrees (Jean Sans Peur).
Wie aon de Mastreechteneers te goojen oetslaag bekind woort,



verdreve ze de res van de Luiker belegeringstróppe en op 24 September 1408 trok te bissop vrij oet Mastreech um de euverwinnende legers in et veld veur hun höllep te goon bedanke.
Nog in de zestiende iew vierde me in Sintervaoskèrrek eeder jaor op t'n 23e September plechtig te verjaordaag van de bevrijing van de stad oet te han van de Luikeneere. En et heet tot 1441 gedoord, ie dat tösse de twie steij Luik en Mastreech weer de gooj verstandhajding herstèld waor.
B. BELÈK EN INNUMMING DOOR PARMA IN 1579.
1. Inieiding.
Veer komme noe aon ene fèlbewogen tied, enen tied van geweldige beteikenis veur eus stad en haör toukoms, enen tied, boe-in van alle kante de passies losbraoke, boe-in gein maot mie betrach woort, van geine kant, boe-in dinger zien gebaörd, daode zien gestéld, die de bedrievers geinen twiede kier mie zouwe dörreve herhoole, enen tied, boe-euver van weerskante mèt groete veuringenómmenheid en sjerrepde is gesjreve en ouch noe nog dèks met vaöl passie en einzijdigheid te pen weurd geveurd.
Al dalek wèlle veer heij veuropstelle, dat et veur 'n behureleke bespreking en beoordeiling van de veurnaomste gebaörtenisse oet teen tied 'n allerierste vereiste is, daobij de nudige bedaardheid te betrachte en de zakes veuraal te bekieke in et kader van de tij je, boe-in ze ziech höbbe veurgedoon. Wat door de kopstökke van toen is gedoon en naogelaote mage veer in gei geval losmake van de umstandighede, die op hun daode invlood hadde en van de begrippe en inzichte, die de lui toen tot hun daode dreve. Veer mage mèt naome bij de ein partij neet alles goodpraote en bij de ander alles veroordeile. Zoe get mage veer, Katholieke, al zier zeker neet, al blieve ver gaans en aal vrij um et hiel erreg te betreure, dat eus gelouf in die tijje zoevaöl heet te doorstoon gehad. Mer einzijdig en daodoor onrechfierdig in de beoordeiling van persone-n-en toustande weurde, dat mage veer noets. Trouwens, daodoor zouwe veer eus eige zaak verzwake en eus doel veurbijsjeete.
Et begin van de twiede hèllef van de zestiende iew waor d'n tied van de opkoms van de REFORMATIE in eus streke.
Wat e wonder, dat in et door-en-door Katholiek Mastreech te vertegenwoordigers van de nuij lier alles behalleve mèt ope errem ontfange, jao, kompleet es vijande besjouwd woorte ?
Wat e wonder, dat te Mastreechteneers in de Katholieke Spanjaarde hun verdedigers, de verdedigers van hun gelouf, daorentege in de aonhengers van de beweging tege Spanje hun vijande zaoge, die et op hunne godsdeens gemaönt hadde en neet te lui, die hun politieke vrijheid zouwe bringe ?



Wat e wonder, dat te Mastreechteneers van deen tied, die, evemin es veer, de toukoms veuroet kóste kinne, bang waore, dat, es et verzèt tege Spanje gewonne zou weurde, et mèt te vrij oetoefening van hunne godsdeens, 'n zaak, die hun bove-n-alles góng, veur good en veur altied gedoon zou zien ?
Kóste de Mastreechteneers oet teen tied veuroet wete, dat, wie de Reformatie-störrem in et Noorde mèt alle hevigheid losbraok en wie de loch ouch heij lielek begós te betrèkke, et in eus landouwe gelökkig mer zou blieve bij get buije van betrèkkelek wienig beteikenis in vergelieking mèt et noedweer, dat in ander streke raosde en lange, langen tied zou blieve raoze ?
Aoch, achteraof besjouwd kine veer Slivvenier neet genóg dankbaar zien, dat veer nog zoe good zien devaan gekomme, en eus veurawwers, datse ziech zoe flink höbbe gehawwe en ziech zoedaonig sjrap höbbe gezat, dat te nuij lier ziech heet moote ploeje, feitelek heet moote-n-onderdoen veur de euver-en-euvergroete mierderheid van aon hun aajt gelouf trouw gebleve Mastreechteneers en dat te Gereformeerde daonao door alle tijje heer tot op vandaog t'n daag in Mastreech 'n onbeteikenende minderheid gebleve zien.
En, wat mesjiens nog te groetste verdeenste van eus veurawwers, die gooj, aw Mastrechteneers, gewees is, dat is, dat zij altied zake van persone höbbe wete te ondersjeije, datse, wie ze vaöl elend ouch van de Spanjaarde, hun geloufsgenoote, móste ondervinde, dao-in toch gein aonleiding gezeen höbbe um aon hun gelouf ontrouw te weurde en ziech in de errem van de Reformatie te gooje, terwijl van d'n andere kant, wie ze later, in röstiger tijje, de gelegenheid hadde, ouch te gooj kwaliteite van et bestuur van de protestante Staote van Holland te liere kinne, zij ouch toen op et punt van hunne godsdeens voot bij stök höbbe wete te hawwe.
2. De Jaore veur et Belèk.
Die jaore kinmèrrekde ziech door groete onrös, zoewel in de stad es tao boete in de umgeving.
D'n opstand tege Spanje waor begós, naom gestiedig groeter proporties aon en woort wie langer wie féller door maotregele en tege-maotregele.
D'n umtrèk van Mastreech woort geregeld in bereuring gebroch door et heen en weer trèkke van de Spaonse legers en de tróppe van de Prins van Oranje, die ziech aon de twie kante van de Maos euver-en-t-weer in de gate heele, op en neer trokke en de gelegenheid aofwagde um d'n eine d'n andere onveurzeens te euvervalle, etgeen öetgeloupe is op te veldslaag op te Mookerhei in 1574, boe de legers van de Prins van Oranje woorte verslage en z'n breurs, Lodewijk en Hendrik van Nassau, sneuvelde.
In Mastreech zellef waor de onrös begós in 1567, wie et ierste



Spaons garnizoen heij gelag woort. Van godsdeenstig standpunt besjouwd waor de koms van die tróppe 'n weldaod. Zoe móste b.v. de Protestante hun aonmaotiginge laote zakke en 'n tuunsje lieger zinge. De kèrrek van Sint Matthijs, die ze ziech al hadde tougeëigend, móste ze weerem aofgeve.
Mer anders höbbe de Mastreechteneers van die Spaonse tróppe neet vaöl plezeer beleef. Dao kaom nog bij, dat in datzellefde jaor Alva nao dees streke kaom en ouch in Mastreech z'n tirannie op 'n daonige maneer doog geveule.
In 1569 kraoge de Mastreechteneers Franciscus de Montesdoca es goevernör. Et Spaons garnizoen kraog verstèrreking door e kontingent Duitse tróppe. De finanties van de stad waore neet favorabel en alle ougeblikke dooge ziech meujelekhede veur euver de betaoling van de bezètting, boevan veurnaomelek te Duitsers, wie veer vreuger al gezeen höbbe, mer gestiedig um geld vrooge. De bevelhöbbers van de Spanjaarde die ouch et kommando euVer de Duitsers hadde, beweerde gewoen, datse gei geld veur et garnizoen bezaote en me hun ouch geint sjikkde, zoedat alles op te stad neerkaom.
Veer zölle-n-us heij neet in bezunderhede begeve euver die geldkwesties. Et is n doorloupend gevraog aon d n eine, gelamenteer aon d'n andere kant, dreigeminte, onderhandelinge, verzeuksjrifte en deputaties nao Breusselt, de zetel van et Spaons bestuur, en et kaom per saldo altied weer neer op : dokke en nog ins dokke door de stad, nuij en altied zwoerder laste veur de inwoeners.
Van de meujelekhede, die dao-oet tösse Montesdoca en de Mastreechter Magistraot ontstónte, probeerde de Oranje-partij haör veurdeil te trèkke en de inwoeners tege de Spanjaarde op te zétte. Ze begreep, dat te Mastreechteneers niks liever zouwe zien es van die lestige klante, die hun zoevaöl geld kosde, verlos te weurde.
En zoe gebaörde-n-et, dat, alhoewel op te keper besjouwd te Duitsers et lestigste waore, veuraal op et gebied van geld, de Mastreechteneers ziech toch leete euverhoole um mèt te Duitsers same te spanne, veur de Spanjaarde, die in alle opzichte te vaöl note op hunne zaank hadde, oet te stad te verdrieve. Et kaom tot ene formeelen opstand. Montesdoca, dee nao de Landskroen (de zetel van et stadsbestuur in de Groete Staat, op e gedeilte van et terrein van Vroom en Dreesmann) waor gelok um euver d'n toustand te onderhandde, woort gevange genómme en zenen onderkommandant, Martinus d Ayala, euver de Maosbrök nao Wiek verdreve.
Zoe dachte de Mastreechteneers meister te zien van d'n toustand, mer d Ayala zaog kans, de ander Spaonse euverste, die ziech in d n umtrèk van de stad bevónte, op te huugde van d'n toustand te bringe en hun höllep in te roope. Die höbbe toen de stad van twie kante tegeliek, bij dé Breusselepoort en in Wiek,



aongevalle. En, wie dapper de börregers en de Duitsers ziech ouch weerde, ze woorte trökgedreve tot op et Vriethof, boe hun niks anders mie euverbleef es ziech te onderwerrepe.
Dat gebaörde op 20 Oktober 157 6.
De Spanjaarde höbbe de Mastreechteneers deen opstand deur doen betaole. Dao sjijne, wie veer gesjreve vinde, 1500 börregers gevalle te zien, terwijl de stad op grondige maneer is geplunderd. En et gemeinste van alles waor, dat te Duitsers van de wanorde in de stad en de machteloesheid van de inwoeners gebruuk maakde um bij die plundering e stevig hendsje mèt te hellepe. De sjaoj, dee toen door eus veurawwers geleije-n-is, moot geweldig gewees zien.
Op 8 November 1576 kaom tösse de vertegenwoordigers van de Keuning van Spanje en de in opstand gekomme Hollandse Staote de PACIFICATIE VAN GENT tot stand en es gevolleg taovan trokke op 27 Aprèl van et jaor daonao de Spaonse tróppe oet Mastreech eweg.
Ene zöch van verliechting góng oet te inwoeners op en in verband mèt alles watse tot noe tou van de gamizoene hadde ondervonde, woort van de gelegenheid gebruuk gemaak um te besleete, de stad veurluipig weer door de eige börregers te laote bewake en verdedige. Mèt tat doel woort e vas korps opgerich, „Schutten" geneump, veur te beginne zèshonderd maan sterrek.
Lang evel zou Mastreech neet zonder garnizoen blieve. Nao lang tegestribbele van de kant van de Magistraot en herhaoldelek onderhandele, boebij de börregers ziech iers flink op hun stök heele en van gein vaste bezètting mie wouwe wete, is et eindelek toch aon JAN DE MERODE, gemachtigde van de Hollandse Staote, gelök, de Mastreechteneers zoe wiet te kriege, datse in 1578 n aofdeiling van zien tróppe in de stad touleete, die weer bij de inwoeners zouwé weurde-n-ingekwarteerd. En wie de Mérode ins zoe wied waor, woort et ei „vendel", boevaan spraoke waor gewees, al hiel gaw tot vijf oetgebreid.
Toen waor de Staotsgezinde partij de baas in Mastreech. Op allerhande maneere probeerde ze, de börregers tege Spanje op te zétte en veur et Protestantisme te winne. Veurnaomelek aon de kluusters woort et leve hiel lestig gemaak. En wie de Kalviniste tot et inzich kaome, dat hun planne door de Mastreechteneers woorte teaegewèrrek en dat te Katholieke trouw bleve aon hun gelouf, wis te kommandant van de Hollandse vendels, WILLEM VAN HORNE, HIER VAN HEEZE, et door te drieve, dat in het begin van 1578 de Zjezwiete en de Minnebreurs oet hun kluusters woorte verjaog en Mastreech móste verlaote. Bij et behandele van de gesjiedenis van de kluusters van Mastreech zölle veer heij oetveuriger op ingoon.
Naodat Willem van Home nog herhaoldelek z'n bès had gedoon, Mastreech en de Mastreechteneers te treetere en op groete



koste te jaoge, woort heer van umkouperij aongeklaog en in Breusselt, boe heer naotou waor gegange um ziech te rechfierdige, gevange genómme.
Zenen opvolleger waor MELCHIOR VON SCHWARTZENBERG, dee et al neet vaöl beter maakde. Heer zat te Raod van de stad gewoen aon de deur en vervóng de aofgezatte lede door nuije, die gaans op zien hand waore.
De koste en laste, die de stad te drage kraog, woorte wie langer wie zwoerder en de positie van Mastreech in verband mèt et tounumme van de verwikkelinge van daag tot daag ongunstiger. En dat alles, terwijl de p e s hevig in de stad regeerde, vaöl slachoffers maakde en de zenuwechtigheid nog doog tounumme.
De spanning tösse Spanje en de Hollandse Staote waor ondertösse benkelek vermierderd. De Pacificatie van Gent waor op niks oetgeloupe en wie de Prins van Oranje de UNIE VAN UTRECH tösse de Noordeleke geweste had wete tot stand te bringe, waor et te veurzien, dat te stried op leve-n-doed oetgevochte zou weurde.
Panna had nog op allerlei maneere geprobeerd, de rös te herstélle, had ouch Mastreech nog gewaarsjouwd, dat et ziech oet eige beweging aon de Keuning van Spanje zou onderwerrepe, mer zoewel de stadsregeering es te börregerij hadde de han neet mie vrij door de aonwezigheid van de Staotse tróppe, zoedat Parma tot te euvertuiging kaom, dat niks mie bate zou es geweld.
En het gebruuk van dat gew'eld waor bij Parma in gooj han. Laanksaam mer zeker won heer terrein en wis heer aon de Oranjepartij eeder kier weer groete naodeile tou te bringe.
In Mastreech voolt me dan ouch het gevaor van e gewaopend optreje tege de stad naodere, e gevaor, dat in de gegeve umstandighede neet mie te kiere waor. Wat móste de Mastreechteneers onder die umstandighede doen ? Ziech onderwerrepe woort hun belèt door degeen, die de stad in hun mach hadde. Van d'n andere kant hadde ze in 1576 mer al te good ondervonde, tot wat veur maotregele de Spanjaarde in staot waore es ze hun vraak wélde keule.
Dus bleef veur de Mastreechteneers niks anders euver es alles in et werrek te stélle um 'n herhooling van 1576 te veurkomme en de stad tot et uterste te verdedige. Missjien leep alles nog wel beter aof es me dach en alliech kraog me öog höllep van boete.
In dees gestèltenis begós me in de stad z'n veurzörregsmaotregele te numme. Al in December 1578 woort gewèrrek aon et zoe good meugelek in staot van verdediging bringe van de walle en ander vëstingwerreke. Veur et bijmake van nuij kanonne woort al et koperwerrek van de ambachte en de broedersjappe opgevorderd. De bewaopening van de vendels in de versjèllende „kerspelen" woort verbeterd, de boere, die binne de stad gevlöch waore, woorte van waopes veurzeen.



Et erregste waor de gering sterrekde van et garnizoen : et tèlde mer 1200 maan, groetendeils Franse Protestante, Duitsers en Ingelse, onder kommando van von Schwartzenberg en de boetegewoen bekwaome SEBASTIAON TAPIJN. Verder kós te stad nog wel besjikke euver 'n zèsdoezend maan gewaopende börregers mèt es kern de gilde, mer me vroog ziech toch mèt bezörregheid aof, wat tie mansjappe zouwe kinne-n-oetrichte tege de good geoefende en puik gewaopende tróppe van Parma.
Schwartzenberg vroog taan aon de Staote dringend um vermierdering van de bezètting, die wel woort belaof, mer neet gesjik.
'n Zier importante zaak waor ouch te proviandeering. Wat taomèt gemeujd waor kinne veer wel naogoon es veer bedinke, dat Mastreech, wie ver bij de sjrijvers vermeld vinde, destijds al minstens 30.000 inwoeners tèlde.
Neet allein woorte de veurraode levensmiddele zoe hoeg meugelek opgeveurd, mer ouch allerlei maotregele genómme um misbruke te veurkomme : et vasstèlle van prijze veur diverse waore, et inveure van 'n kopere noedmunt veurnaomelek bestump tot et oetbetaole van soldije en es wèttig betaolmiddel aongeweze, et inventarizeere van de viestapel, dee ziech in de stad bevónt, terwijl aon de beter bemiddelde börregers gelas woort um de minder bedeilde inwoeners, die seldaote ingekwarteerd hadde, bij te stoon.
Wie et in zoe'n umstandighede altied geit, waor neet eederein eve gewèllig in et naokomme van de gegeve veursjrifte en probeerde-n-ers vaöl, ziech tao-aon te onttrèkke. Zoe zaog te Magistraot ziech genoedzaak, op te treje tege de brouwers, die deurder beer maakde es bepaold waor ; ze móste bedreig weurde mèt in beslaag numming van hun brouwketels. Dao waore börregers, die op hun zolders vaöl groeter veurraode graone verborrege hadde es veur hun hoeshawwes redelekerwijs nudig waor ; aon hun woort gelas, etgeen ze te vaöl hadde, dadelek te verkoupe. De bekkers weigerde op e gegeve-n-ougeblik broed te bakke ; de Magistraot mós hun dreige mèt et verbod, e jaor laank neet mie te mage bakke, mèt in beslaag numming van hun bekkerij en mèt gevangenisstraf.
En, terwijl me nog z'n han vol had mèt et regele van die en nog vaöl ander meujelekhede, woort Mastreech op 8 Miert 1579 door et leger van Parma ingeslote.
3. Et Belèk.
Et waor gaar neet allein um de stad veur haör onwèlligheid te straffe, dat Parma et belèk veur Mastreech sloog. Hoofzaak veur haöm waor et groet belang van et bezit van dees vesting es strategies punt in d'n oorlog tegen de Staote en Oranje. En Mastreech zou noe, wie nog herhaoldelek later, de gevollege ondervinde van



BELÈK DOOR PARMA (blz. 51)
POGING TOT ONTZET VAN DE STAD DOOR VAN PAPPENHEIM (blz. 56)



BELÈK DOOR FREDERIK HENDRIK (blz. 55)



et twiefelechtig veurrech, 'n vesting van d'n ierste rang te zien, de „sleutel tot het Noorden" geneump te weurde.
Op korten tied hadde de Spanjaarde Mastreech van alle kante ingeslote. Aon de kant van Wiek laog t'n onderkommandant Mondragon ; de tróppe, die rechstreeks onder Parma stónte, laoge in de umstreke van de Breusselepoort, terwijl heer zellef z'n hoofkwarteer had opgeslage in et kastiel Pietersem van de familie De Mérode ; aon de noordkant van de stad, bij de Boschpoort, laoge de Duitsers en Boergondiërs onder van Mansfeldt, Lopez Figueroa en Valdez; bij de Tongersepoort stonte Berlaymont en de Toledo mèt sterreke aofdeilinge.
Veer forte woorte gebouwd um ziech zellef te beveilige tege eventueele aonvalle van boete, bij St. Pietersberreg, de Tongersepoort en Breusselepoort en aon de noordkant tegeneuver de gebouwe van de Duitse Orde.
En zoe waogde daan Parma op 9 Aprèl z'n ierste bestörreming. Dao woort 'n bres gesjote in de umwalling en et störremloupe bevole, mer de bezètting booj zoene krachtigen tegestand, dat te Spanjaarde ziech mèt groete verluze móste tröktrèkke.
Onderwijl waor et ouch binne de stad alles behalleve röstig. De bekkers onder andere bleve weigere broed te bakke, zoedat te daoveur aongestèlde kommissiemeisters euveraal, boe ze wiste, dat kore en terref in veurraod waor, 'n deil daovan in beslaag naome en door einige gewèllige bekkers tot broed dooge verwèrreke. Um mankemint aon levensmiddele te veurkomme, woort tot naoder order verbooje, oet te aonwezige graone brandewien of stijfsel te make.
Van boete-n-aof woort door de Prins van Oranje, Jan van Nassau, 'n ondernumming op touw gezat um de Spanjaarde veur Mastreech te verdrieve, mer die mislökde al ie ze good en wel begós waor.
Et belèk veel Parma ondertösse neet mèt. Alle vestingwerreke waore van te veure zoe good meugelek in staot van verdediging gebroch ; boete de walle waore nog allerhande werreke aongelag, mijne gegraove, alles onder de leiding van de bekwaomen Tapijn, dee z n spaore vreuger al verdeend had bij de verdediging van de Franse vesting La Rochelle, wie die belegerd woort door kardinaol De Richelieu in 1574.
Mer op t'n doer zou et Mastreech toch wel neet kinne hawwe tege de euvermach, die Parma tot z'n besjikking had : 15000 maan vootvollek, 4000 ruters en, behalleve e groet aontal kleinder kanonne, 48 van de groetste stökker artèllerei, die destijds bekind waore.
Naodat nog door 'n hevig bombardemint, dat twie daog doorde, geprobeerd waor, de walle bij de Tongersepoort te doen valle, wat mislökde, concentreerde Parma opins al z'n krachte tege de Boschpoort. Daotegeneuver woort 'n batterij opgerich van mer eve 22



stökker onder kommando van Mansfeldt; de nate grach veur de walle woort druug gelag en eindelek te bestörreming ondernómme. De Spanjaarde probeerde, mèt lèdders tege de walle op te klumme. Mer ze zouwe-n-op te koffie komme !
De boere, die de bezèttingstróppe hollepe, trakteerde de vijand van bove-n-aof op deersvleegels, ziekels en huireeke, terwijl de vrouwe van de börregers brannende peekkranse en kokend loed nao ondere goojde.
Um de aondach van de bezètting van de Boschpoort aof te lijje en de krach van de verdedigers te splitse, doog Parma tegeliekertied enen twiede (sjien-)aonval tege de Tongersepoort, boe et em al need beter góng. Um de gooje mood bij de mansjappe d'rin te hawwe leet heer bij de Tongersepoort rondstruije, dat te zaak bij de Boschpoort good teveur stóng, terwijl bij dees poort berichte kaome euver et veurspoedig verloup bij de Tongersepoort.
Et zou evel de Spanjaarde aon gein van de twie kante gelökke, de stad binne te dringe. Mèt geweldige verluze woorte ze zoewel heij es tao trökgeslage, ze hadde mie es 2000 doeje, boe-onder ruim 250 offeseere, en e groet aontal gewonde. Bij de Boschpoort sneuvelde onder andere ene jongen adeleke Spanjaard, Marcus Antonius Simoneta, dee in de St. Matthijs-kèrrek is begraove en boevan noe nog in et noordelek zijsjeep van die kèrrek e graafmonumint besteit.
Wie al die aonvalle niks hadde-n-oetgerich, besloot Parma, de stad gaans in te sleete door 'n circumvallatie-linie. Zoe zou heer ouch tege eederen aonval van boete nog veiliger gedèk zien. Boetendien doog heer Berlaymont e paar doezend mijnwèrrekers oet et Luikerland rekwireere um loupgraove en ander grondwerreke te make. In de circumvallatie-linie woorte èllef redoutes ter verstèrreking gebouwd.
Wie dat allemaol veerdig waor, besloot Parma ene krachtigen aonval op te Breusselepoort veur te bereije. Dees poort waor onder leiding van Tapijn boetegewoen verstèrrek door e dreidobbel stél van boetewerreke, „ravelijn" geheite, en door 'n aontal tores, mijne en verborrege oetvalspoorte.
Tegeneuver die werreke leet Parma 'n batterij bouwe op 'n huugde van ongeveer ach meter, zoedat ze bove de walle oetstaok. Terwijl op zoe n maneer de vestingwerreke van bovenaof onder vuur genómme woorte, probeerde de minors, van ondere de fondeminte te ondermijne.
Heijmèt bereikde Parma beter resultate. Nao lang en boetegewoen hevige gevechte móste de verdedigers eindelek et ravelijn ontruime en ziech op t'n eigeleke stadswaal tröktrèkke.
De stried woort noe wie langer wie heviger. Door middel van de mijne maakde de aonvallers op drei plaotse 'n bres in de moer en



noe dachte ze d'n tougaank tot te stad vrij te höbbe. Mer ze hadde ziech lielek misrekend. Binne de waalmoer stoote ze op e nuij verdedigingswerrek, boe ze gaar neet op getèld hadde, ene zoegenaomden halleve maon, dee weer door Tapijn nao daag en nach mèt maan en mach wèrreke waor tot stand gebroch. Dao-op waor noe et geweldig bombardemint van de Spanjaarde gerich. Aonvallers zoewel es verdedigers lijde groete verluze. De 1200 maan vaste tróppe van de bezètting waore tot 400 geslonke. Tapijn woort bij de gevechte um et behaajt van d'n halleve maon zwoer gewond en e stök van dat werrek waor al in han van de vijand.
Toen leet Parma, dee respek had veur de dapperheid van de verdedigers en dee de stad veur 'n plundering wou bewaore, vraoge, of ze ziech neet vrijwèllig euver zou geve. Heer wis te good, wat gebaöre zou, es te stad mèt geweld in de mach van z'n seldaote kaom. Et waor naomelek in die tijje et gebruuk, dat bij de innumming van 'n stad aon de euverwinnende tróppe twie daog laank vrijheid woort gelaote um alles in de wach te sleijpe wat van hun gósting waor. En Parma wou dus aon Mastreech te gelegenheid geve, zoe get te veurkomme. Mer van ziech euvergeve wou de stad niks wete. Alles woort nog ins op et speul gezat, alle krachte waore daag en nach in de weer, de börregers verleete gein ougeblik mie de walle, terwijl de vrouwe hun op hun poste et ete brochte.
Mer, helaas, ze heele-n-et neet oet. Tege zoe'n euvermach waor et op t'n doer neet vol te hawwe.
En zoe kaom et, dat in de nach van Sint Pieter en Paulus (29 Juni) ene Spaonse seldaot ontdèkde, dat 'n bres in de waal bij de Breusselepoort neet behurelek tougemaak waor en dat te mansjappe van de wach op te waal in slaop gevalle waore.
Toen woort bevel gegeve, onmiddelek störrem te loupe.
Dao waore de euververmeujde Mastreechteneers neet op veurbereid. Ze woorte totaal verras en euverrompeld en ie ze 't wiste waore de Spanjaarde binne de stad. Toen begós te stried in de straote. Et handvol tróppe, wat nog euver waor, trok voot veur voot al sjeetende trök. De boere verweerde ziech mèt hun vlegels en gaffels, oet te hoezer goojde de vrouwe mèt stein, panne en kokend water. Dat maakde de Spanjaarde naturelek héls en ze höbbe-n-et te börregerij daan ouch deur betaold gezat. De mieste hoezer móste kompleet es 'n vesting bestörremp en ingenómme weurde en wee ziech nog t'rin bevont woort neergehouwe.
Et erregste evel gebaörde op te Maosbrök. De bezètting en de börregers van Wiek naomelek wouwe nog et uterste probeere um oet te han van de Spanjaarde te blieve, veuraal wie ze vernómme hadde, wie die in Mastreech hoes heele. Um de vijand dus van ziech aof te hawwe braoke ze de houte errek van de brök aon de kant van Wiek aof. Mer et ongelök wélde, dat e groet deil Mastreech-



teneers in hunnen angs in de richting van de brök hun heil zeukde, achtervolleg door de Spaonse seldaote. En zoe kós et versjrikkelek ongelök gebaöre, dat al die vlöchtelinge, die van et aofbreke van de houte errek niks wiste, in de Maos gedreve woorte en verdronke. Mèt doezende zien die errem lui in et water terechte gekomme.
Mer Wiek zou et ouch neet lang kinne hawwe. Eindelek wiste de Spanjaarde d n euverkant van de Maos te bereike en zoe waor daan et leger van Parma meister van gaans Mastreech.
Drei daog laank höbbe z'n seldaote op 'n biesechtige maneer in de stad hoes gehawwe, gerouf en gemaord. Alles watse vinde kóste woort mètgenómme ; hoes veur hoes woort van bove tot onder doorzeuk en de bewoeners mèt t'n doed bedreig es ze neet alles aofgaove watse bezaote. In hunnen doedsangs um neet in han van de vijand te valle höbbe ziech toen vaöl inwoeners nog in et water gegoojd.
Dat et optreje van de Spanjaarde alle pèrreke te boete góng kaom veurnaomelek taodoor, dat Parma zellef in die daog zwoer kraank waor en in hevige koors laog, zoedat heer ziech mèt niks kós bemeuje en z'n tróppe, die nao de onderkommandante neet luusterde, vrij speul hadde.
De buit, boevan de Spanjaarde ziech meister maakde, bedroog vollegens sommige sjrijvers e millioen dukaote (ongeveer vief miljoen gölde).
Wie Parma weer in staot waor, et kommando in han te numme, verbooj heer sebiet et plundere op doedstraf. Et waor toen ouch wel gewees. Behalleve dat te mieste inwoeners al hun bezittinge kwiet waore, höbbe vollegens te mies betrouwbaar en mins euverdreve berichte 'n 8000 minse, boe-onder 1700 vrouwe, in die versjrikkeleke daog et leve gelaote.
Schwartzenberg waor in de gevechte bij de Breusselepoort gesneuveld. Tapijn, dee, wie veer gezag höbbe, zwoer gewond waor, woort gevange genómme en mèt vaöl zörreg en veurkommendheid oet respek veur z'n dapperheid in et hoofkwarteer van Parma verpleeg, boe heer evel z'n blessure neet euverleefde.
D n 21 Juli 1579 heel Parma zene zoegenaomde plechtigen intoch in et zwoer versjendeleerde Mastreech. Door de geistelekheid ontfange trok heer nao Sintervaos-kèrrek um mèt enen Te Deum Slivvenier veur z'n euverwinning te bedaanke.
Dao is euver et optreje van de tróppe van Parma nao die innumming van de stad geweldig vaöl gesjreve en veuraal benkelek euverdreve. Door mierdere sjrijvers is zellefs beweerd — en dat is langen tied ouch vrij algemein geluif — dat Mastreech door de Spanjaarde kompleet is oetgemaord. Um e veurbeeld te geve, tot wat veur euverdrieving d'n haat tege de Spanjaarde sommige daobij heet geleid, laote veer heij-onder vollege etgeen door ene zekere Merkes



in ze beukske euver dit belèk is gesjreve (1) : ,,Lang lag dit moderne Karthaag, als een schrik der andere landschappen, woest, „ledig en tot een schuilplaats van de op aas gelokte uilen en krassende raven, bij welker schor gekrijsch men de doodsche puinen „herkende; zelfs in 1600 bespeurde men nog uit de puinhoopen, „welke verwoestingen hier vuur, staal en roof aangerigt hadden. „Jaren lang was het alleen een nest van Spaansche soldaten, die, !,bij gebrek aan brand, de overblijfsels der huizen afbraken om „vuur te stoken. En, hetgeen naderhand de stad eenigszins bevolkte, „was, zooals Hooft zegt, „een zwerm Luiker Walen".
Menier Merkes maag ene brave vaderlander gewees zien, wat heer dao sjrijf is eve partijdig es euverdreve.
Zeker, dao zit ene fong van woerheid in, dat is neet te ontkinne. Want veer vinde bijveurbeeld in de arsjieve vermeld, dat nog in 1582 de stadsregeering ziech bij Parma mós beklaoge euver de behandeling van de börregers door de seldaote, die ziech neet ontzaoge, hoezer aof te breke um et houtwerrek en et loed taovan te verkoupe en zoe aon geld te komme en die de inwoeners dwonge hun allerlei zakes te versjaffe, boe ze gaar gei rech op hadde. Mer in 'n zier oetveurige en prachtig gedokumenteerde studie is door de sjrijvers HAAKMAN en ALLARD euvertuigend aongetuind, dat, al heet Mastreech bij die gelegenheid weliswoer geweldig geleije, de totaal verwoesting en oetmaording ene pure fabel is. (2).
Oet te zuver historiese en streng gekontroleerde gegeves, die tot hun besjikking stónte, höbbe zij beweze :
1° dat te mieste bekinde hoezer langs et Vriethof en in de veurnaomste straote, die in d'n tied veur et belèk bestónte, ouch nao deen tied nog es bestaonde weurde geneump,
2° dat nao 1579 alle kèrreke, kluusters, kapelle, godshoezer en gestichte nog persijs wie teveure aonwezig waore,
3° dat al in et begin van 1580 de börregemeisters, sjepes, gilde- en wiekmeisters weer in kompleet getaal in fonctie en alle corporaties nog in weze en in wèrreking waore,
4° dat in et ierste jaor nao et belèk weer dezellefde brouwerije, bekkerije, wienkouperije onder dezellefde naome en op tezellefde plaots es teveure in bedrief waore,
5° dat dadelek nao de innumming de pastuurs van de veer parochies en de kapittels van Sintervaos en Slevrouwe onveranderd hun bedeening oetoefende, etgeen anders klink es et verhool, dat
f1) Het Beleg van Maastricht in 1579, door ]. G. W. Merkes, le Lt. Ir., Arnhem 1827.
(2) Het Beleg en de zoogenaamde Verwoesting van Maastricht in 1579, door A. F. Haakman en H. J. Allard, in „Publications" XIII.



5
alle geisteleke van de stad door de Spanjaarde op et Vriethof zouwe zien vermaord.
6° dat in 1582 allein in de parochies van Sinterklaos (Slevrouweplein) en Sint Matthijs nog 5880 minse woende,
7° dat, in plaots van Luiker Waole, onder de naome van de inwoeners tezellefde weurde trökgevonde nao wie veur et belèk, dezellefde lede van de Raod, dezellefde gildemeisters, deurwaarders, rintmeisters van de gestichte, allemaol aw Mastreechter familienaome, zoe-es in 'n hiel lang lies, die de sjrijvers aofdrökke, kin weurde naogegaange.
Al in Augustus 1579 leet Parma 'n algemein pardon aofkondige veur alle inwoeners, ouch veur degene, die oet te stad gevlöch waore, oetgenómme allein veur de predikante en hun volgelinge en e klei getaal börregers, die heer besjouwde es „hoofden en autheuren der rebellie". Dat had tot gevolleg, dat zoe good es alle vlöchtelinge weer nao de stad trökkierde.
Mer dat nump toch neet eweg, dat Mastreech langen tied nudig heet gehad um ziech van et doorstande leid gaans te herpakke en dat sommige bronne van welvaart door dat ongelökkig jaor veur good zien teneet gegange, wie, zoe-es veer al besproke höbbe, de bleujende wied en breid bekinde lake-industrie.
En nog woort et errem Mastreech neet mèt rös gelaote.
In September 1580 al probeerde de Prins van Oranje weer enen aonval op te stad, dee mislökde, terwijl in 1592 en 1604 PRINS MAURITS ouch weer Veur Mastreech versjeen um ziech meister devan te make.
Mèt te finanties waor et naturelek ellendig gestéld. En dao waor entans hiel vaöl geld vandoon, veuriers veur et repareere van de vestingwerreke, die op versjeije plaotse gaans et underste bove laoge, en daan veur et herstèlle van openbaar gebouwe, kluusters en partikuleer hoezer en eindelek veur et onderhaajt van de sterreke bezèttingstróppe.
Um dao-in te kinne veurzien kraog te Magistraot van de Spaonse Keuning verlof tot et heffe van allerlei accijnze, mer in 1595 waor d'n toustand toch zoe, dat aon de stad enen oetstand van twie jaor mós gegeve weurde om haör sjölde te betaole, dee in 1598 nog ins veur eve langen tied verliend is.
Tengevollege van et sleete van de waopestèlstand tösse Spanje en de Republiek van 1609 tot 1621 („TWAALFJARIG BESTAND") heet Mastreech in die jaore get rös gehad, wat mèt et oug op t'n inwendigen toustand ouch hoeg nudig waor.
Mer koelek waor dee waopestèlstand aofgeloupe, of Mastreech kós et weer mèrreke, dat te vijandelekhede hervat waore. Van de kant van de Spanjaarde trooj noe es legerkommandant op MARKIES DE SPINOLA. Nao d'n doed van Prins Maurits woort



door de Hollandse Staote PRINS FREDERIK HENDRIK mèt et opperbevel euver hun legers belas. Onder dee ze kommando kierde d'n oorlogskans ziech wie langer wie miejer ten gunste van de in 1609 door de Spaonse Keuning veurluipig aonerkinde Hollandse Republiek.
Frederik Hendrik tuinde ziech ene meister in et belegere en innumme van steij. Naodat heer ziech had meister gemaak van d'n Bosch versjeen heer in et Zuide, boe Vinlo en Remun zonder vaöl meujte in z'n han veele. En toen waor et weer de baört van Mastreech.
C. BELÈK DOOR FREDERIK HENDRIK IN 1632.
In Juni 1632 kaom heer mèt z'n legers veur de stad. Et garnizoen van Mastreech stónt onder kommando van MARKIES DE LEEDE.
Frederik Hendrik, wie er dat ouch al tegeneuver ander steij had gedoon, pasde bij et belèk van Mastreech e systeem tou, dat haöm bekind heet gemaak es „stedenbedwinger". Heer sloot naomelek z'n eige bezèttingsleger in door ene groete, aoneingeslote krink van vëstingwerreke, walle, forte en ander verstèrrekinge, zoedat feitelek um de vesting, die heer belegerde, 'n twiede vesting van vaöl groeteren umvaank laog. Zoe veurkaom heer, dat z n tróppe onverwachs euvervalle kóste weurde door e van boete aonrukkend leger en dat tegene, dee Mastreech zou wèlle ontzètte, zellef e belèk zou moote sloon veur de vesting van de belegereers. Parma had ouch al wel in dee geis en mèt tie bedoeling z'n tróppe door forte en allerlei werreke beveilig, mer bij Frederik Hendrik woort et enen aoneingeslote vestinggordel, e systematies aongelag en aofdoende verstèrrek fortificatie-complex. De oetkoms heet beweze, dat tat systeem perfek waor ; nörreges is et gelök, Frederik Hendrik van veur 'n stad te verdrieve en ouch veur Mastreech zou et blieke, dat eeder ondernumming um de stad te ontzètte op niks mós oetloupe.
Veur te beginne leet Frederik Hendrik noordelek van de stad, tösse Borghare en de Smeermaos en ouch zuidelek, tösse Terneje en Heugem 'n sjipbrök sloon, um de verbinding van de twie kante van de Maos tot stand te bringe.
Van de Smeermaos oet leepe dan de door haöm aongelagde fortificaties in westeleke richting de huugdes op nao d'n Dousberreg, buigde dao nao et Zuide um èuver Wolder, daolde aof nao de meule van Nekum, kledderde daan de Pietersberreg op, leepe nao et Zuide tot aon et kastiel van Caestert en van dao weer nao ondere tot aon de Maos ; aon d'n andere kant zatte ziech te werreke veurt achter Heugem um tot kort bij de meule van Gronsveld, die destijds ouch al bestóng, um van dao in noordeleke



richting te loupe euver Hier en Amy en daan euver Lummel langs et kastiel Bethlehem te eindige bij et kastiel van Borghare, boe ziech weer de sjipbrök bevónt.
Noe doog ziech tijdens tit belèk te bezunderheid veur, dat tao nog 'n derde sjipbrök euver de Maos geslage laog, naomelek van de Spanjaarde, zoe ongeveer tösse Reckheim en Ittere. Aon de kant van Reckheim had ziech e Spaons leger genèsteld onder aonveuring van VON PAPPENHEIM, dat te opdrach had, te probeere, de Hollandse tróppe aon te valle en Mastreech te ontzètte. Wijl noe de huugdes aon dee kant van de Maos e vaöls te ongunstig terrein booje veur enen aonval, vónt Pappenheim et raodzamer, z'n kanse te waoge aon d n andere kant, boe et terrein naogenóg vlaak waor. En zoe leet heer op zienen tour ouch weer 'n sjipbrök sloon, um ze leger euver de Maos te bringe. Dao-op heet er geprobeerd, tösse Borghare en Lummel door de verstèrrekinge van Frederik Hendrik heer te breke, mer dat is em totaal mislök.
Dus bleef Mastreech van alle kante stevig ingeslote en gónge de Hollandse tróppe röstig door, de stad te bombardeere. Et garnizoen en de börregers verweerde ziech mèt alle besjikbare middele, mer wie nao 'n besjeeting van twie maond laank te walle et neet mie hawwe kóste en op versjèllende plaotse inein veele, bleef veur de kommandant DE LEEDE niks anders mie euver es te kapituleere. D'n 22en Augustus woort te kapitulatie door de twie partije onderteikend en van deen daag aof waor et heij mèt et gezag van de Keuning van Spanje es Hertog van Braobant veur altied gedoon. In zien plaots kaome noe de „Staten-Generaal der Vereenigde Nederlanden", um mèt te Bissjop van Luik et Twiehierig Bestuur euver Mastreech oet te oefene. Oetdrökkelek waor in artikel 6 van de kapitulatie vasgelag : „dat de Staten-Generaal der Vereenigde „Provinciën in deze stad niets en zullen aanveerden als hetgeen „an den Koninck van Spagniën, als hertogh van Brabant daarin „heeft toebehoort". Aon de verhajding van de Twie Hiere woort tus niks veranderd evemin es aon de samestèlling van et stadsbestuur.
Mer op et stök van de GODSDEENS veranderde deste miejer. Veur de katholieke Mastreechteneers góng de meujeleken tied noe iers good beginne. Neet allein woorte ze gedwonge, kèrreke aon de Protestante aof te stoon, wat naturelek veur hun e groet offer beteikende, mer, etgeen nog vaöl pieneleker waor, ze mochte neet mie in aonmèrreking komme veur et vervölle van betrèkkinge van de kant van de Staote, en dat nog wel in lijnrechte stried mèt te bepaolinge van de kapitulatie. Alle foncties van de staotse kant woorte dus oetgegeve aon Protestante. Dat waor tegeneuver de Katholieke 'n kleineering en e bewies van wantrouwe, die ze noets vergete höbbe.



Zoen handelwijs is noets van zeleve good te praote en kin mesjien allein op tie maneer verklaord weurde, dat et Protestantisme in deen tied te kindersjeun nog neet ontgreujd waor en kompleet wie ene jongen heitkop mèt te klompe dedoor góng.
Heet tus in 1632 de innumming van Mastreech in vergelieking mèt tie van 1579 van de inwoeners wienig materieel offers geverreg, heet t'n euvergaank van et gezag aon de Staote in alle bedaardheid plaots gehad, et moreel leid, wat eus Katholieke veurawwers in 1632 is aongedoon waor deste groeter. Ze heele hun vrijheid van godsdeens, dat is woer, mer veuriers te moote touzien, dat èinige van hun kèrreke in han van de Protestante kaome en daan es minderweerdig of onbetrouwbaar oet te openbaar betrèkkinge te weurde geweerd, dat waor neet gemeekelek te verwèrreke.
En et moot tot hun ier gezag weurde, dat geine oet ambitie veur e pöske ziech heet laote verleije um van ze gelouf aofstand te doen. Zoedat te Staote hun amtenare oet et Noorde móste hoole um heij mèt te versjèllende regeeringsposte belas te weurde.
Allein in et leger woorte de Katholieke tougelaote, umtot tat in de mieste ander staote zoe gebaörde, zoedat veer ouch nao 1632 nog versjèllende katholieke goevernörs in Mastreech vinde, wie b.v. de Prins van Salm, Baron de Fariaux, de Graof van Tilly e. a.
Et allerpienelekste veur de Mastreechteneers waor, dat te Staote ziech et rech aonmaotigde, de prooste van et kapittel van Sintervaos aon te stélle, veuraal in verband mèt etgeen, boetot tie aonmaotiging geveurd heet. Et kaom naomelek zoewied, dat tie wierdigheid es et woere verkoch woort aon degene, dee dao et mieste geld veur euver had. En zoe heet et ziech miermaole veurgedoon, dat tie wierdigheid aon de Staote ƒ 30.000 opbroch. Um de kroen op et werrek te zétte woort tat geld gebruuk veur et ondehawwe van de Protestante kèrrekgebouwe en hospitaole.
Aon zoe get hoof neet vaöl te weurde tougeveug. Es get mós koed blood zétte dan waor et zeker zoe'n maneer van handele, die wel door niemand zal weurde goodgepraot.
En toch, ouch in dit verband wèlle veer herhoole, dat me al die zake, zellefs te erregste, in et kader van hunnen tied moot bekieke en beoordeile.
De verhajding tösse Katholieke en Protestante waor boetegewoen gespanne, zoedaonig, dat veer us noe daovan gein idee mie kinne make. Boedoor ? Neet door de sjöld van eus eige lui, die niks liever verlangde es stèllekes in pejs en vreij te leve, mer veurnaomelek door de maneer van optreje van de Keuning van Spanje en z'n vertegenwoordigers in dees streke, door de Inquisitie, de sjerrepe plakkate van Alva en andere, de vervolleginge en et ter doed bringe van zoe vaöl Protestante. Dat alles heet 'n enorm fataal oetwèrreking gehad en de verhajding van Katholieke tot Protes-



r
tante veur iewe laank totaal bedorreve. Daodoor wiste ouch te Protestante van hunne kant op e gegeve momint gein maot mie te hawwe en zien ze ziech dèks op 'n sjandaolige maneer te boete gegange.
Nog ins: veer wèlle in de veerste veerte neet geach weurde hun handelinge heij te verdedige; veer wèlle allein probeere, watse gedoon höbbe te verklaore.
Hej de Spaonsche Keuning, aon wee zoe dèks van versjèllende kante de gooje raod is gegeve, mie gemaotig te handele, daonao geluusterd en bij tijds et nudige water in zene wien gedoon, dan hej zeker vaöl van etgeen noe bedreve-n-is neet gebaörd en heje eus katholieke veurawwers neet zoe'n zwoer tijje te doorstoon gehad.
In de veurwaarde veur de Kapitulatie waor bepaold, dat te SintHilarius-kapel op te Pieterstraot en de St. Jaokobs-kapel op t'n hook van de Breijstraot en de St. Jaokobstraot aon de Protestante móste weurde-n-aofgestande, mer dat, es tie kapelle te klein zouwe blieke, daoveur in de plaots Sint Jaan en Sint Matthijs-kèrrek gegeve móste weurde. Wie dat inderdaod et gevaal bleek, woorte de twie geneumde kèrreke in bezit genómme, terwijl de Sint Jaokobskapel en de Sint Katrijne-kèrrek op te Boschstraot sjuins tegeneuver Sint Matthijs, es parochiekèrreke door de Katholieke in deens woorte gestéld.
In de Sint Jaokobstraot woort in de gebouwe, die later langen tied es muzieksjaol höbbe gedeend, 'n Latijnse sjaol veur de Protestante opgerich.
Ondertösse kóste de Spanjaarde et verluus van Mastreech nog mer slech verkroppe. In 1634 höbbe ze nog ins geprobeerd, hunne slaag te sloon. In Juli van dat jaor versjeen opins 'n hiel sterrek Spaons leger veur de stad onder kommando van de markies D'AITONA, dee al dadelek begós mèt te veurnaomste tougeng te bezètte. De goevernör van Mastreech, d'n Hertog van Bouillon, maakde-n-et te Spanjaarde zoe lestig meugelek, tottat ze door et optreje van Frederik Hendrik hun planne höbbe-n-opgegeve. Dee besloot naomelek, Breda mèt e belèk te bedreige, um op tie maneer de Spanjaarde van Mastreech te doen wegtrèkke en dat is em inderdaod gelök.
Laanksamerhand evel begós et gewoen leve ziech in Mastreech weer te herpakke. Me kós weer ins aon ander zakes goon dinke es aon belèk en oorlog. E bewies, dat et te börregerij weer beter góng, is wel, dat me d'raon dorref te dinke, e nuij stadhoes te bouwe. In 1637 woort door de Twie Hiere aon de Magistraot vergunning gegeve, daotou euver te goon en, es et nuij stadhoes veerdig zou zien, de aw gebouwe van de ,,Landskroon" in de Groete Staat te verkoupe.
Helaas, et zou neet lang mie doore, of tao zou weer 'n zwarte



bladzijde bijgesjreve weurde aon de historie van Mastreech, 'n bladzijde, die us noe nog mèt groete verontweerdiging vervölt.
Et is et veurvaal van et
ZOEGENAOMP VERRAOD VAN PAOTER VINK.
In Navagne bij Visé (de plaots, boe in 1914 de Duitsers euVer de Maos zien getrokke) laog sedert te innumming van de stad door Frederik Hendrik nog altied e Spaons leger, dat Mastreech gestiedig in de gate heel en alles prakkezeerde um et weer in z'n mach te kriege. Ein van de middele waor, te probeere, einige börregers van Mastreech veur groof geld um te koupe um op listige maneer de stad weer in hun han te speule.
Ene brouwer oet te Hèlstraot, Zjarig Lantsmans, leet ziech euverhoole, de zaak te prepareere. Z'n hoes laog tege d n awwe waalmoer aon, dee veer noe nog kinne tösse Slevrouwepoort en de Helpoort. In dee moer achter et hoes van de brouwer bevónt ziech van oet vreuger tijje enen doorgaank mèt e peurtsje, wat neet mie gebruuk woort en mèt mellegerblök waor tougemetseld.
De aofspraok waor, dat Lantsmans op et gunstig momint tat peurtsje zou laote opemake, dat op e bepaold ougeblik aon d'n andere kant van de stad alarm zou gemaak weurde um et garnizoen daonaotou te lokke en dat te Spanjaarde van die gelegenheid zouwe profiteere um door et peurtsje de stad binne te dringe en et garnizoen te euvervalle.
Deen toulèk is mislök. De zaak is ontdèk, doordat enen Hollandse seldaot, zekere Lacourt, dee in Navagne door de Spanjaarde gevang e gehawwe woort, opins in Mastreech trökkaom mèt z'n tesse vol geld, wat zier verdach veurkaom. Lacourt woort gearresteerd, Veel door de körref en beegde alles op. Lantsmans góng dezellefde weeg op es Lacourt, bekinde de gaanse zaak en vertélde debij, dat heer aon de minnebreure-paoter Servatius Vink et geheim in de beech had touvertrouwd. Toen waor de baört aon paoter Vink, dee besjöldig woort, de planne van de verraojers neet aongebroch te höbbe en daonao volleg de de ein arrestatie op te ander; de rector van de Zjezwiete, paoter Boddens, paoter Pasmans en broeder Nottin woorte allemaol betiech en kaome achter sloot te zitte. Ene maond later volleg de nog te pastoer van Sinterklaos-parochie, Arnold van ï^lcihcck, kaplaon Silvius van Slevrouwe, d'n aajt-börregemeister Cauwenberg, de sjepes Andries van Stockhem en Franciscus de Grati en nog andere.
Lantsmans, paoter Vink, paoter Pasmans, broeder Nottin en kaplaon Silvius woorte iers op te „Landskroon", toen nog et stadhoes, op 'n vreiseleke maneer op te pijnbank gefolterd, boe-op t'n eine nao d'n andere op et sjavot t'n hals kraog aofgeslage, iers Lantsmans, toen paoter Vink, nao haöm kaplaon Silvius, e paar



weke later broeder Nottin en eindelek paoter Pasmans mèt nog ene metseleer en ene seldaot.
De lichame van Lacourt, dee et allerierste d'raon had moote geluiVe, en van Lantsmans woorte geviedeld en de stökker boete de poorte opgehange. Hun köp en die van paoter Vink, broeder Nottin en ene zekere Caters woorte op iezere pin ten toen gestéld op et bastion „De drie Duiven", bij de tegeswoordige Zwaonegrach, dat in verband mèt tie gebaörtenis van deen tied aof geneump is ,,De vijf Koppen", de „Vief Köp".
Et is 'n hiel dreuvige zaak gewees boe-in mèt et rech en mèt et bewies op 'n onverantwoordeleke maneer is umgespronge en boe-in de gebetenheid tege de Katholieke priesters vrij speul heet gehad.
Behalleve van Lacourt, Lantsmans en nog einige börregers is van de andere noets einige sjöld komme vas te stoon. De onsjöld van de Zjezwiete weurd zellefs algemein es beweze aongenómme. Wat Paoter Vink betrof, dee destijds es eine van de kopstökke woort besjouwd, van haöm kin hoegstens gezag weurde, dat heer hiel onverziechtig is gewees door te hellepe bij et in han speule van breeve oet Mastreech aon de Spanjaarde. Heer waor enen invoudige, braVe mins, dee door niemand tot zoe verraod in staot woort geach.
De naom van haöm leef nog veurt in et zoegenaomp Paoter Vinkteurensje bij de Hèlpoort en me heet lang beweerd, tot heer in deen tore gevange gezete heet, mer later is oetgekomme, tot tat neet woer is.
Dees verraod-affaire verhuugde de spanning weer tösse Katholieke en Protestante. Wie et altied geit, maakde ziech te Protestante sjöldig aon de fout van te generalizeere en alle Katholieke euver éine kamp te sjere, zoedat eus veurawwers langen tied in 'n nog vaöl beroerder pozitie zien gewees es teveure.
Es veer later de historie van de kluusters van Mastreech behandele, zölle veer zien, wat veur gevollege dat „verraod van paoter Vink" veuraal veur de Minnebreure en Zjezwiete gehad heet.
In 1648 woort tösse Spanje en de Republiek in Munster de vreij geslote (Vrede van Munster), dee 'n ind maakde aon d'n Tachtigjaorigen oorlog. De Republiek woort definitief erkind en al de landstreke en de steij, die ze op tat momint in haör mach had, veur good tot haör grondgebied gerekend.
Van deen tied aof leet Spanje dus alle pretenties op Mastreech veur good vare.
Toen braok weer veur de stad enen tied van rös aon, boe-in vaöl gedoon is gewoorde veur de verbetering van d'n inwendigen toustand, wat in versjeije opziechte ouch zier nudig waor.



Op et Vriethof b.v. bestónt nog altied veur et gebouw van et Sintervaos-Gashoes ene groete pool, boevan et water mós deene tot et blösse van brand en ouch tot et laote drinke van et vie. Tot zoene pool midde-n-in de stad op t'n doer ene wantoustand waor, is liech te begriepe. Daorum besloot te Magistraot, em te dempe, of liever heer leet tou, dat te naobers al hunnen aofval, asseraoj enz. dao-in goojde, tottat er vol waor.
Et sjavot van de Prins-Bissjop van Luik op t'n hook van et Vriethof bij de Groete Staat woort aofgebroke en de veer bronze liewe, die daobij behuurd hadde, op te balkon van et aajt Stadhoes geplaots. Later, wie dee balkon woort aofgebroke, zien die liewe dao weer weggenómme en door de bekinde klokkegeeters Hemony in Amsterdam umgesmolte en tot klokke gegote veur de kerrelejong van et nuij Stadhoes, boe-in ze noe nog daag aon daag te wijskes speule. In 1655 woort te aw Hochterpoort, later Gevangepoort geheite, van de ierste umwalling, die stónt op te Merret bij de Groete Grach tegeneuver de Spèlstraot, aofgebroke, umtotse veur niks mie deende en in de weeg stónt.
Um et bebouwe van ope terreine te bevordere verordeneerde de Magistraot, dat alle plaotse, die neet veur ene bepaolden tied bebouwd zouwe zien, publiek verkoch zouwe weurde.
Ouch aon d'n toustand van de hoezer zellef woort gedach ; alle hoezer en sjeure, die nog struje taker hadde (en dat waore-n-ers nog enen hiele boel) móste dat stru door panne vervange. In 1662 woort veurgesjreve, dat eeder hoes veurzeen mós weurde van 'n eige privaat.
In 1659 woort door de „Hoogh-Schouten" van de Twie Hiere d'n ierste stein gelag veur et nuij Stadhoes, dat in Juli 1664 op t'n tore nao veerdig waor en toen in gebruuk is genómme.
De ierste errek van de Maosbrök aon de kant van Mastreech, die door verandering in de luip van de Maos druug waor komme te stoon, woort tougemaak en de Vissermaos op tie maneer 'n hiel stök vergroet.
Et garnizoen, dat in deen tied wienig te doen had, permitteerde ziech um de verveling te verdrieve noe en daan e slipperke. Zoe gebaörde-n-et in 1646, dat te bezètting onder kommando van kaptein Grisson mèt 5000 maan vootvollek en 200 ruters nao Tirlemont zien getrokke en, es broun paoters verkleid, die stad door ene lis höbbe-n-euverrompeld en ingenómme. De hiere brochte ene geweldige buit mèt trök nao Mastreech.
* * *
De vreij had evel veur Mastreech alweer de langsten tied gedoord. In 1671 begóste de geruchte de runde te doen euver enen oorlog tösse Frankriek en de Republiek en wijl et te verwachte waor, dat



eus stad es vesting dao-in wie altied wel weer 'n rol zou speule, begós te Magistraot z'n veurzörregsmaotregele te numme. In et begin van 1672, wie et oorlogsgevaor mie en mie dreigde, woort gedekreteerd, dat alle inwoeners ziech veur zès maond van levensmiddele móste veurzien, etgeen veur mennigein weer 'n prachtige gelegenheid waor um dat veursjrif te ontduke. Wie et in zoe n gevalle altied geit, waore t'ers, die et gewiech van de zaak neet wouwe inzien, et naturelek beter wiste, et veursjrif euverdreve vónte en daorum van alles probeerde um delangs te komme. Wannie b.v. in ei gedeilte van de stad gekontrolleerd waor, of eederein zene veurraod in z'n hoes had, woort achterbaks, miestaai 's nachs, gaw alles nao vrun of kinnesse in 'n ander stadsgedeilte euvergebroch en es taan dao kontrol woort gehawwe, waor dao ouch alles in orde. Zoe maakde me de Magistraot get wies, mer pierde ziechzellef et mieste, want later, wie de noed aon de maan kaom, heet mennigein z'n naoliessigheid deur betaold. Veur de errem lui zörregde de Magistraot apaart. Veur hun woorte groete veurraode kore, reubolie en zaajt op et nuij Stadhoes opgeslage.
Veuraal op militair terrein woorte groete preparatieve gemaak. Et arsenaol op te Pieterstraot (et aajt Minnebreurekloester) stopde me tot bove tou vol oorlogsmaterjaol en de daoveur bestumde bewaorplaotse op versjeije punte van de stad woorte van doezende ponde pollefer veurzeen. Van alle kante kaome veerse tróppe de stad binne. Tot 8000 maan greujde et garnizoen aon en nog altied arriveerde nuij vollek.
De Staote voolte, totse et hel te verantwoorde zouwe kriege, want op eine en dezellefden daag verklaorde Frankriek en Ingeland hun d'n oorlog.
En noe is et wel hiel merrekwierdig en e bewies, wie vreemp te zakes kinne loupe, dat te Staote in hun benajdheid höllep gónge zeuke bij hunne groete vijand van nog neet zoe lang geleije, boe ze tachetig jaor tege gevochte hadde, bij Spanje en dat tie höllep hun ouch dadelek verliend woort. Spanje begreep, dat, ès Holland door de Franse zou weurde-n-ingepallemp, et mèt z n „Zuidelijke Nederlanden" ouch gaw gedoon zou zien.
En zoe kraog Mastreech nao hiel korten tied 1000 Spaonse ruters in garnizoen, die op Sint Pieter móste weurde-n-ingekwarteerd, wijl in de stad zellef gaaroet gein plaots mie waor. Dao laoge in et gehiel al zoe get 11000 maan binne de vesting. Me kaan ziech veurstèlle, wat enen toustand tot tat mètbroch. De Spanjaarde veuraal hadde hun aw geweentes nog neet aofgelag. Es et merret waor kaome ze nao de stad en pakde ziech bij de boere lui mèt wat van hun gósting waor zonder te betaole. Op te Maos waor gei sjeep mèt koupwaor mie veilig veur die hierkes.
Wee daan ouch einigzins kós, verleet te stad. De mieste, die



wegtrokke, gonge mèt et merretsjeep nao Luik, dat neet in d'n oorlog zou betrokke weurde, umtot te Bissjop had verklaord, neutraal te wèlle blieve.
Heij is te plaots um op e zier intressant feit te attentie te vestige.
Veer weite, dat Mastreech nog altied Twiehierig waor, dat krachtens te aw traktate en veuraal ingevollege de „Oude Caerte" de Bissjop van Luik en de Staote persijs evevaöl te vertèlle hadde en dat te Bissjop zellefs te ajtste rechte had. Mastreeh — zoe waor euvereingekomme — zou bestuurd weurde es ene staot op ziech zellef, dee mèt te vijandsjappe van eeder van de Twie Hiere niks te make zou höbbe. En wat zien veer noe in de praktiek ? Dat eedere kier es enen oorlog oetbraok tösse de Hollandse Republiek en enen andere staot, Mastreech tao-in betrokke woort. Van d'n oorlog tege Spanje heet Mastreech volop z'n poortie gehad es eeder ander stad, die gaans en aal in de mach van de Spanjaarde waor. En noe weer, in d'n oorlog tege Frankriek en Ingeland trok niemand ziech get van de Twiehierigheid aon, mer handelde Frankriek esof Mastreech oetslutend aon de Hollenders toubehuurde. En de Bissjop van Luik mós alles mer röstig aonzien. Haöm woort niks gevraog ; heer moch kontent zien, es haöm ze paart in et gezag euver Mastreech gelaote zou weurde. Eedere kier kraog heer weer ene nuijen „Hier" neve ziech, boe heer broederlijk ze gezag mèt mós deile: nao de Hertoge van Braobant kaom de Keuning van Spanje, toen de Hollandse Republiek en daonao de Franse Keuning en allemaol neumde ze ziech plechtig te opvollegers in et gezag van de Braobantse Hertoge. Veur et lot van Mastreech heet noets t'n doorslaag gegeve et gezag van de Bissjop van Luik, mer altied tat van degene, dee neve haöm de Twiehierigheid oetoefende.
Dit zal veuriers wel daodoor moote verklaord weurde, dat van et begin aof aon de Bissjop op militair gebied niks te vertèlle heet gehad, dat te bezètting altied door d'n anderen „Hier" gelieverd woort en dat tie eigelek te „kleur" aon de stad gaof. De Bissjop regeerde mer allein op civiel gebied mèt. Mer zjus taorum is et deste frappanter, dat heer toch tot aon de Franse Revolutie ze gezag heet kinne behawwe en dat noets serjeus geprobeerd is, haöm dat te ontnumme, neettegenstaonde et feit, dat te rol, die heer wel twie iewe laank mèt betrèkking tot Mastreech gespaöld heet, eigelek zuver passief waor.
Mer de veurnaomste verklaoring veur et eedere kier betrokke weurde van Mastreech in d'n oorlog zal toch wel dao-in te vinde zien, dat eederein zoe heppig waor op te stad es vesting en steunpunt veur verder operaties. Wat kós aon de groete hiere die Mastreechter Twiehierigheid feitelek sjeele ? Dao trokke ze ziech invoudig niks van aon. Es et in hunne kraom te pas kaom maakde



ze ziech van de stad meister en hadde daan ene groete veursprunk op hun tegepartij. Dat euver zoe'n vesting de Bissjop van Luik ouch nog e waördsje mèt te spreke had, leet hun kaajt.
D. BELÈK DOOR LODEWIJK XIV IN 1673.
De Spannig veur et Belèk.
Onderwijl dat me-n-in de stad z'n veurbereidsele trof, kaom et beriech, dat te Franse keuning op 5 Mei in Charleroi waor aongekomme urn dao et leger te inspekteere, dat heer tege de Republiek zou oetsjikke. Dat leger tèlde 86000 maan vootvollek, 25000 maan ruterij en nog 'n garde van zoe get 8000 maan. Op 9 Mei vernaom me, dat marsjallek TURENNE mèt 15000 maan op Mastreech aonrukde.
Toen begreep me heij, tot et meines woort. De Spanjaarde, die op Sint Pieter laoge, woorte binne de walle gehaold. Op twie daog tied woorte alle hoezer en ander gebouwe in de naosten umtrèk van de stad, die et oetziech van aof te walle benaome, mèt te grond geliek gemaak. Veuraal et dörrep Sint Pieter mós et taobij, wie ouch al bij veurige dergelieke gelegenhede, weer et mieste ontgelle. Et haaf dörrep góng d'raon. Alles, wat op te Bleikerij stónt, woort aofgebroke, zellefs te kèrrek en de pastorij, die laoge op te plaots ongeveer van et tegeswoordig Sint Lambeers-kapelleke, doog me mèt pollefer in de loch springe. Alles, wat op et veld stónt, woort aofgemejd en, wijl nog niks taovan riep waor, tot voor veur de bieste gebruuk.
Op 12 Mei waor Mastreech gaans door de Franse ingeslote, zoedat te fiesdaag van Sintervaos, dee anders altied zoevaöl vreemde nao de stad trok, dat jaor (1672) in alle stèlte gevierd mós weurde.
Wat evel de Mastreechteneers verwach hadde gebaörde neet. Van e belèk kaom nog niks. De Franse tróppe bleve um de stad gekampeerd zonder get oet te richte. En, wat nog vaöl onbegriepeleker waor, op 24 Mei trokke ze eweg en marsjeerde langs te twie kante van de Maos in noordeleke richting aof. Later hoort me, dat Lodewijk XIV zene plaan veranderd had. Op raod van Turenne zou heer naomelek iers Holland binnetrèkke en, es heer dao veerdig waor, zien of heer et ouch nog nudig zou höbbe, ziech van Mastreech meister te make.
De Mastreechteneers kóste, tenminste veurluipig, weer op aossem komme en dachte, dat alle gevaor veurbij waor. Ze wiste in et begin nog neet, dat te keuning oet veurzörreg nog einige plaotse in d'n umtrèk, naomelek Visé, Tongere en Maeseijck bezèt had gehawwe en heer boetendien et kastiel van Vallekenberreg in z n mach had gekrege, zoedat Mastreech van veer kante door 'n Franse







BELÈK DOOR LODEWIJK XIV (blz. 70)



bezètting woort bespionneerd en feitelek nog gaans van de boetewereld waor aofgeslote.
De Bissjop van Luik had ziech in dees umstandighede tegeneuver Mastreech, dat toch ouch van haöm waor, alles behalleve korrek en konsekwent gedrage. Hoewel heer ziech in dezen oorlog neutraal had verklaord, gaof heer aon de Franse keuning neettemin toustumming tot et bezètte van Visé, Tongere en Maeseyck, die alle drei in zie bisdom laoge. Et kapittel van Luik, dat in dees zaak neet gekind waor gewoorde, protesteerde tegen die sjending van de neutraliteit, mer et waor toen te laat; de steij waore-n-al bezat en bleve in de han van de Franse.
Vaör en nao kaom et nuijts euver de veldtoch van Lodewijk XIV in Mastreech binne. Me vernaom van de groete successe van de Franse, die de ein stad nao de ander ingenómme hadde en dat op 12 Juni de keuning mèt z'n legers euver de Rien getrokke waor en ziech in korten tied van Gelderland en Utrech had meister gemaak.
Ondertösse zaog et binne Mastreech alles behalleve good oet mèt te levensmiddele. Et garnizoen had, wie veer gezag höbbe, al in Mei in d'n umtrèk alles aofgemejd ; wied van de stad aof dorref me zich neet waoge, want te Franse zörregde van de steij oet, die ze bezat hadde, wel deveur, dat van et insloon van veurraode neet vaöl terech kaom. En noe bleek, wie onverantwoordelek slech ziech e groet aontal inwoeners gehawwe had aon et veursjrif um veur 'n haaf jaor proviang in te sloon. Vaöl zolders, boe bij de kontrol destijds te nudige veurraode present waore, bleke noe leeg te zien.
Door zier streng maotregele van de Magistraot, onder andere door et boete de stad zétte van alle bedeleers, landluipers en seldaotewiever, probeerde me, de noed zoelang meugelek boete de deur te hawwe. Allein de Spaonse ruters, die veur niks stónte, dorreve nog t'ropoet te trèkke en wiste eedere kier get mèt trök te bringe : meel, beer, peerd, waopes, van alles.
Dat oettrèkke um get in de wach te sleipe zou evel nog vaöl loenender weurde, wie de Franse keuning, dee z'n hoofkwarteer had in Zeist, heimwee kraog nao ze sjoen Frankriek en opins besloot, d'n oorlog aon z'n generaols euver te laote en nao ze land trök te goon. Mèt groet gevolleg ondernaom heer de trökreis en onder zene naosleijp bevónte ziech 'n groete massa opkuipers en kriemers, die alles, wat door de seldaote geplunderd waor, opgekoch hadde en mètveurde um et links en rechs van de hand te doen. Dat woort e boetekenske veur eus Spaonse ruters, die daovan 'n ongeluifeleke massa good binne Mastreech wiste te bringe.
Zoe waor et Augustus 1672 gewoorde en veur d'n twiede kier meinde de Mastreechteneers vas en zeker, dat te stad belegerd zou weurde. Sterreke legeraofdeilinge vertuinde ziech aon weerskante



van de vesting : op Sint-Pietérsberreg, in Bun, Ittere en Weert, in Hier en Amy. Ze begóste batterije op te riechte en grachte te graove en eus bezètting góng dadelek tot ét doen van oetvalle euver, die aon de Franse vaöl naodeil toubrochte.
Mer nao einige daog gebaörde van de kant van de vijand weer niks mie en ie de maond Augustus um waor zaog me alle tróppe weer aoftrèkke.
In Mastreech begreep me van aal dat gedoons niks mie. Dat zou iers later z'n verklaoring kriege, wie me hoort, dat et aon de Franse neet gelök waor, d'n Bosch in te numme en datse in de richting van Wezel getrokke waore tege d'n Duitse Keizer um dee te belètte, de Rien te passeere en aon de Republiek höllep te verliene.
Zoe kós Mastreech mèt e gerös gemood te kommende winter aofwachte.
Die rös woort allein gesteurd door et onverwachs versjijne van de Prins van Oranje, Wöllem III, dee mèt e leger van ruim 20000 maan en mèt zier geheimzinnige planne, boe niemand einige huugde van kraog, op weeg waor nao et Zuide. Op 11 November woort heer in de stad door de goevernör, de Graof van Salm, de Magistraot en de kapittels van Sintervaos en Slevrouwe ontfange. De 15e November trok ze gaans leger door de stad euver de brök nao Eysde, boe heer ze kwarteer naom in ét kastiel. Enen daag of tien later, wie heer nog verstèrreking gekrege had van 10000 Spanjaarde, leet te Prins oet Mastreech kanonne, wagele en nog drei rezjeminte van et garnizoen rekwireere en trok heer mèt z'n gaanse mach bij Navagne euver de Maos op Tongere aon, dat ingeslote, mer nao korten tied weer verlaote woort. De kanonne kaome nao Mastreech trök, evel neet te rezjeminte en de Prins trok mèt ze leger euver Zittert nao et land van Gulik.
Van de gelegenheid, dat te Prins door ze heen en weer trèkke aon de Franse de han vol werrek gaof, profiteerde et garnizoen van Mastreech um ziech van et kastiel van Vallekenberreg meister te make en de bezètting dao-oet te verjaoge. Et kastiel en de vestingwalle höbbe bij die gelegenheid et hel te verantwoorde gehad en zien daonao noets mie opgebouwd. Wat nog stoon bleef is etgeen veer noe nog kinne: de ruïne van ét kastiel en de twie vestingpoorte.
Minder nao wins verleepe ondertösse de zakes veur de Prins van Oranje. Naodat zenen toch door et land van Gulik op niks waor oetgedrejd, kaom er weer nao et Zuide um eindelek oetveuring te geve aon zene groete plaan, dee er van et begin aof had veurgehad : de belegering van Charleroi. Mèt alles wat er mer aon tróppe had kinne sametrèkke sloog heer et belèk veur die veur de Franse zoe importante vesting, mer de benkelek strenge winter, boedoor et in et ope veld neet waor oet te hawwe, zoedat massa s



mansjappe gewoen doed vrore, forceerde-n-em, ouch weer dee plaan op te geve en ziech op Holland trök te trèkke. Et zou al hiel vreemp zien gewees, es Mastreech weer neet z'n aondeil in de gevollege van die mislökde eskapaad had te drage gekrege. De kraanke en gewonde seldaote van de Prins ze leger woorte naomelek heijnaotou gesjik en de Mastreechteneers móste mer weer zörrege, datse beter woorte. Me brach ze onder daak in e gebouw bij de Hèlpoort, boe later et slachhoes gestande heet. Dat gebouw hèdde nota bene ,,et Paradies", mer de kranke, die dao-in gestop woorte, höbbe-n-et tao alles behalleve wie in et paradies gehad. In et begin waor hun verzörreging gewoen ellendig. Wie eindelek euze Magistraot ziech met hun góng bemeuje, woort hunnen toustand get beter.
Door die avontureleke tochte van de Prins van Oranje waor et Mastreechs garnizoen, dat haöm eedere kier tróppe had moote-naofstoon, boevan de meiste neet mie trökkaome, daonig verzwaak. Dat maakde de Franse, die nog altied heij en dao in d'm umtrèk laoge, weer astranter, ze veele de kouplui aon, die nao Mastreech onder weeg waore en maakde ziech meister van alle levensmiddele, bestump veur de stad. Iers wie et garnizoen weer verstèrreking kraog, heel dat rouve weer op.
Zoe sukkelde Mastreech door dee winter heer en begós et jaor 1673, dat al dadelek beteikenis kraog door et sterreve van de goevernör, de Riengraof van Salm, op 25 Januari.Dat waor veur de stad e groet verluus, umtot te Riengraof zoe boetegewoen mèt t'n toustand van de verdedigingswerreke op te huugde waor en ouch zoe good mèt et Stadsbestuur en de börregerij kós opsjeete. Veuraal mèt et oug op et gevaor, dat Mastreech nog altied bleef bedreige, waor et hoegs gewins, dat zenen opvolleger iemand waor, aon wee me de stad op tat momint gerös kós touvertrouwe. Dee persoon vónt me-n-in JAQUES DE FARIAUX, BARON DE MAULDE, eine, dee z'n spaore in 'n daartigjaorige carrière al dobbel en dik verdeend had. Heer had es kaptein deens gedoon in et Spaons leger, waor katholiek en woort door de Montery, landvoog van Spanje, es wied eweg te bekwaomste aongeweze. Door de Staote woort heer in deens euvergenómme mèt te rang van generaol-majoor. Wie al vreuger gezag is, weigerde heer, d'n eid van trouw aon de Bissjop van Luik te doen, wat naturelek vaöl opspraok maakde. Neettegenstaonde de Bissjop ziech tot allerlei concessies bereid verklaorde, heel de Fariaux ziech op ze stök; heer vónt teen eid neet nudig.
Zoe gaw wie de nuije goevernör in Mastreech waor aongekomme en ziech van de staot van de verdedigingswerreke op te huugde had gestéld, begós heer z'n maotregele te numme. Alle börregers van Mastreech woorte opgekommandeerd um mèt te hellepe aon et



verstèrreke en verandere van bestaonde werreke of aon et bouwe van nuije. Weer woort aon de inwoeners gelas, veur 'n haaf jaor proviang in te sloon. Op verzeuk van de Magistraot kraog et garnizoen, dat tot minder es 4000 maan geslonke waor, weer oetbreiding.
En et bleek wel hiel nudig te zien, dat me ziech op e belèk prepareerde. De beriechte, die binne kaome, vertélde, dat in Frankriek weer alles veur ene veldtoch woort veurbereid, dat te keuning op
1 Mei Paries weer had verlaote en op weeg waor um et kommando euver z'n legers op ziech te numme. In Mastreech woorte versjeije kiere Franse spionne aongehawwe en op ene goojen daag vertuinde ziech 'n aofdeiling Franse ruterij op Sint-Pietersberreg. De dörrepe in d n umtrèk kraoge weer vaöl van de Franse te lije ; eederen tougaank tot te stad woort onmeugelek gemaak; et merretsjeep nao Luik mós zenen deens opgeve. Toch gónge eus Spaonse ruters nog herhaoldelek, wie ze dat hèdde, op partij oet en dèkser nog mèt good resultaot.
D'n 23e Mei arriveerde in de stad e rezjemint Italiaone en op
2 Juni nog e rezjemint Spaonse ruterij ter verstèrreking van eus bezètting. Door enen truc van de Franse keuning, dee et had laote veurkomme, esof heer op Breusselt zou aonmarsjeere, dorref de Montery z'n stad neet van tróppe ontbloete en bleef te höllep, die heer us had tougezag, oet.
En zoe laoge noe in Mastreech : ach rezjeminte Staots vootvollek, daartien kompanije Staotse ruterij, de Italiaone en de Spanjaarde, alles bijein neet mie es 'n gooj 4000 maan vootvollek en 'n doezend ruters mèt nog 'n aofdeiling minors. Dat waor neet bezunder vaöl in vergelieking mèt et geweldig leger, dat te Franse in et veld brochte. En nog erreger waor, dat et gehalte van de Staotse tróppe vaöl te winse-n-euverleet. Daomèt mós de Fariaux ziech evel kontent stélle, want op oetbreiding van de bezètting waor noe gaaroet neet mie te rekene. Heer stélde neettemin e groet vertrouwe op t'n toustand van de vestingwerreke, die doorgónge veur de béste destijds bekinde. De vestingmör waore aon de binnekant door breij eerde walle verstèrrek, de poorte besjerremp door oetgebreide boetewerreke, Tösse 1632 en 1673 waor door de Hollenders al hiel vaöl van die boetewerreke-n-aongelag, die ziech van de stadsgrachte tot wied in et veld oetstrèkde. Veuraal woorte gereump te zés zoegenaomde „hoornwerken" : links en rechs van de Boschpoort, tegeneuver Hoeg-Frankriek, bij de Tongerse-, Breussele- en Pieterspoorte. Tösse die werreke laoge e stök of vieftien „halve manen". En onder al die werreke waore-n-in de grond geng gegraove veur de mijne, die et meugelek maakde, op alle punte de boel in de loch te laote vleege. Aon de Zuidkant van de stad droog et inundatiesysteem van d'n Eker neet wienig tot te verdediging bij. Dao kós mèt et Eker-water e kompleet meer gemaak wëurde van de waalmoer



aof tot aon de voot van de berreg. Ouch aon de Wiekerkant waore de werreke oetstekend in orde. Dao waore de walle zellefs nuijer en van e beter systeem es in Mastreech zellef en hielemaol berekend op te krach van de artèllerij oet teen tied. Ouch had me dao nog te sterreke wachtore op te brök en de houte errek, die in hiele korten tied kós weurde-n-aofgebroke.
Wat èvel veur Mastreech e zwaak punt waor, dat waor de kop van Sint-Pietersberreg, boe toen nog gei fort op stónt en van boe de vijand mèt z'n verbeterde artèllerij e groet gedeilte van Mastreech bestrieke kós. Dat tao nog niks gemaak waor kaom, doordat te Bissjop ziech altied sterrek verzat had tege-n-et bouwe van vestingwerreke op zien eige terrein, Sint Pieter. Later, in et begin van de 1700, heet me neettegenstaonde de proteste van de Bissjop toch e fort op tie plaots gebouwd.
En ondertösse voolte de Mastreechteneers kompleet et naodere van de Franse. Op alle hoeggelege punte van de stad góng me-n-op t'n oetkiek stoon en, jewel, in de mörrege van de zèsde Juni woorte de ierste eskadrons ziechbaar boete de Breusselepoort. Dadelek stélde me de kanonne op eus walle in wèrreking en de Franse trokke weer aof. D'n tiende Juni kaome-n-ers al miejer opgezat en noe van alle kante ; et veld rontelum de stad waor vol van klein aofdeilinge, die de stand van zake ins kaome-n-opnumme. De Spaonse ruters van de Mastreechter bezètting kóste dat speul neet langer aonzien ; tot twiemaol tou dooge ze enen oetval, dee hun evel neet al te good bekaom : ein van hun aonveurders, baron de Vervix, woort in de veurposte-gevechte gevange genómme. D'n daag t'rop zaoge de Wiekeneers ouch al aon hunne kant Franse tróppe-n-in et veld ; dat waor ruterij, die van oet Aoke aongeruk waor.
Veur de zoevaölste kier waor Mastreech weer van alle kante van vijande umgeve en ingeslote, mer noe veur good. De Fariaux heel kriegsraod en gaof aon z'n onder-kommandante de nudige instruksies. Daonao vergaderde heer mèt te lede van de Magistraot en wees hun op alles, wat van hunne kant nog te doen waor; datse móste zörrege veur groete veurraode loed veur et geete van kogels, dat te nudige medikaminte en aajt lievend bij de hand mós zien veur et verzörrege van de gewonde, dat te levensmiddele móste gerantsoeneerd weurde en eindelek, dat 'n som van honderddoezend gölde mós weurde-n-opgebroch.
Um die veur deen tied groete som geld bijein te kriege — in de kas van de gemeinte waor zoe good es niks mie— woorte de beter gesitueerde börregers door de Magistraot invoudig getakseerd op et bedraag, datse geach woorte te kinne betaole en datse dus ouch mer móste offere. Veur die gestorte somme kraog eedere betaoler obligaties gegarandeerd door d'n Hollandse Staot.
Um de veiligheid van et verkier in de stad te bevordere, leet de



Fariax op te veurnaomste punte in de straote lanteeries ophange en kraog Mastreech op zoe n maneer z'n ierste straotverlichting.
De vaart op te Maos woort onmeugelek gemaak door op Sint Pieter einige aw sjeep te laote zinke, terwijl de watermeules geregeld door sterreke wachposte woorte bezat.
Voorts stélde de Fariaux 'n aofdeiling grenadeers van 300 maan sterrek in, die geoefend woorte in et werrepe mèt handgranate.
Terwijl de vijand te stad insloot doog eus bezètting gestiedig oetvalle, boedoor de Franse wel-is-woer geregeld in hun werrek gesteurd woorte, mer boevaan et veurdeil veur de eus toch mer twiefelechtig waor.
Et eigelek belèk.
D'n tiende Juni vernaom me-n-in de stad, dat te Franse Keuning van oet Breusselt veur Mastreech waor aongekomme. Z'n ierste werrek waor, 'n inspeksie te hawwe en rond te stad te rijje um ziech van d n toustand en de stèrrekde van de vesting 'n idee te kinne make. En wat heer zaog veel em neet mèt. Er begreep, dat heer heij z n han vol zou höbbe, dat et innumme van zoe'n vesting gei kinderwerrek waor. Mer des te miejer ier veurspelde heer ziech, es heer die stad onder de knee zou kinne kriege. Heer waor dan ouch vas beslote, niks onbeproof te laote um z'n doel te bereike.
Daotegeneuver stónt bij de Fariaux et besluut vas, de stad tot et alleruterste te verdedige. Van weerskante zou dus gein handbreid tougegeve weurde en de errem Mastreechteneers hadde wel weer in de gate, boe et op aon zou goon ; ze wiste veuroet, dat zij van al de veurnummes wel weer de duup zouwe weurde en e groet leid hun neet gespaord zou blieve.
Achter de Keuning aon waor de hoofmach van ze leger gevolleg, alles bijein 'n 42.000 maan sterrek, boe-onder 18.000 maan kavallerij. Die tróppe legerde ziech rontelum de stad, mer et groetste deil bleef toch aon de weskant. Ze begóste direk mèt et belegeringswerrek: et make van versjansinge, et opstèlle van batterije, et oetgraove van grachte en opwerrepe van walle, boeveur de Keuning n 7000 boere oet et Luikerland had opgekommandeerd, die sebiet aon et werrek gezat woorte.
Et teikende ziech wie langer wie duteleker aof, dat te Franse et mieste kans verwachde van enen aonval op et westelek front van de vesting, tösse de Breusselepoort en d'n hook zuidelek van de Tongersepoort. Veuriers waore-n-aon dat westelek front oet t n aard van de zaak mer druug grachte en veurts had te vijand tao et groet veurdeil van de huugdes, die de stad domineerde, d'n Dousberreg, de Louwberreg en veurnaomelek de Pietersberreg. Dat tie veronderstèlling zjus waor bleek al gaw oet te aktiviteit, die de Franse aon dee kant veuraal tuinde.



Al et werrek, wat gedoon woort, gebaörde 's nachs en eedere mörrege kóste de poste op eus walle konstateere, wievaöl de vijand mèt z'n loupgraove opgesjote waor en wievaöl kanonne in de batterije weer bijgestèld waore.
Bij dit belèk pasde de Keuning in beginsel et systeem van Frederik Hendrik tou, mer op nog mie aofdoende maneer. Ouch heer leet um z'n legers 'n verstèrrekde linie bouwe um ze tege aonvalle van boete te beveilige. Mer daoneve maakde heer nog 'n binnenste linie tösse z'n tróppe en de tad, zoedat z'n s.eldaote van twie kante tege euvervalle verzekerd waore. Ouch heer sloog euver de Maos bij Caestert en bij Smeermaos 'n brök um de kommunikatie te onderhawwe. Achter d'n Dousberreg laog et artèllerij-parek, bij Canne stónte de veldhospitaole.
In de lieg de achter Wolder, besjöt door de huugdes nao de kant van Mastreech, leet te Keuning z'n hoofkwarteer opsloon. Dao stónt in et midde de prachtige keuninkleke tent, in versjèllende aofdeilinge onderverdeild en riekelek oetgestoffeerd. Rontelum stónte de tente van et gevolleg, terwijl kortbij 'n ander groete tent waor ingeriech es kapel, boe-in door minnebreure-paoters dageleks mès geleze woort.
Bij et gevolleg van de keuning bevónte ziech, behalleve naturelek et groet aontal generaols, ze broor, d'n Hertog van Orléans, de minister van oorlog Louvois, de bereumde vestingspecialiteit Vauban, de beechvader van de Keuning de kardinaol de Bouillon, dee ene zoon waor van d'n ierste goevernör van Mastreech in Hollandsen deens: Frederik Maurits de la Tour d'Auvergne, Hertog van Bouillon. Nog huurde bij die groete lui de bekinde „mousquetaire" en bereumde sjerremmeister d'Artagnan. De aonwezigheid van al die kopstökke tuint wel dutelek, wie belangriek Lodewijk XIV zellef tit belèk achde.
Veur de veiligheid van de Keuning zörregde de Franse garde, de „Gendarmes du Roy" en de „Mousquetaires", allemaol samegestèld oet te blom van de Franse jonglui, in tegestèlling mèt et eigelek leger, dat, wie euveraal, oet heurtróppe bestóng.
D'n achtiende Juni hiel vreug in de mörrege begóste de batterije mèt 26 stökker tegeliek et bombardemint. Et waor ene Zondag en me kin ziech veurstèlle, wat 'n konsternatie et valle van die kogels en bomme onder de inwoeners veroerzaakde. De oetwèrreking waor heij en dao in de stad al dadelek erreg, mer et waor versjrikkelek, wat 'n verweusting deen iersten aonval aon de walle en boetewerreke had aongebroch. Mie es 2500 kogels en bomme waore deen daag op Mastreech aofgesjote.
's Nachs leet de Fariaux de sjaoj aon de werreke en de batterije op te walle zoe good meugelek herstèlle mer van de kant van de vijand woort ouch weer mèt maan en mach gewèrrek aon



de loupgraove, die Vauban neet rech op te stad aon, mer zig-zag leet graove, zoedatse neet rechstreeks door de kanonne van op te walle kóste bestreke weurde, terwijl heer boetendien d n oetgegraove grond nao de kant van de stad doog opwerrepe um de mansjappe in de loupgraove aon et geziech van eus sjötters te onttrèkke en ze door dee waal van grond ouch tege de kogels te beveilige.
De loupgraove kaome wie langer wie korter bij de stad. En eedere mörrege begós et bombardemint obbenuijts. Ondertösse had de Fariaux 'n zwoer batterij doen opstèlle zuidelek van de Tongerse poort, boe heer e groet veld mèt bestrieke kós ; zellefs te Franse kanonne op te Sint-Pietersberreg kraoge daovan te lijje; noe en daan kaom ouch ene kanonskogel terechte in et keuninklek kamp, wat tao naturelek groete sjrik veroerzaakde.
Veer zölle de loup van dit belèk neet van daag tot daag besjrieve. Dao woort van weerskante wie langer wie heviger gesjote, de loupgraove, boe de Franse sappörs en de gerekwireerde boere wie moutheuVele in wèrrekde, waore tot aon de buteste palissaote van de boetewerreke genaoderd.
Tege dat soort belegeringswerrek van de groete Vauban, dee bij dit belèk veur d'n ierste kier de gelegenheid kraog, z'n kuns op groete sjaol in toupassing te bringe, waor Mastreech en z'n bezètting neet opgewasse. Enen oetval doen wie dat vreuger gebaörde waor neet mie meugelek. Toen dach de Fariaux d'raon, mèt 'n sterreke mach enen aonval op te loupgraove te ondernumme um ze te doen ontruime en te verneetige, mer z'n onderkommandante, die in de boetewerreke laoge, rapporteerde, dat tie loupgraove 'zoe sterrek mèt infanterij bezat waore, dat van zoenen aonval mós weurden-aofgezeen.
De Fariaux naom dao-op in euverlèk mèt te Magistraot z'n uterste veurzörregsmaotregele :
Alle inwoeners die daotou gesjik waore, zouwe moote mètwèrreke aon etgeen nog veur de verstèrreking van de verdedigingswerreke kós gedoon weurde ; alle veurraodige mès zou nao de Tongersepoort gevare weurde um d'n doorgaank in die poort te stoppe.
Zonder ophawwe zou et geete van kogels weurde veurt gezat.
Eedere börreger, dee daotou kapabel waor, zou deens moote doen bij de batterije um de artèlleriste aof te losse; de mansjappe zouwe zoe riekelek meugelek veurzeen weurde van broed en beer en in de boetewerreke ouch van brandewien.
En altied donderde de Franse kanonne mer door. D'n hielen aonval trok ziech same tege-n-et front, boevan de Tongersepoort et middelpunt waor; et waor dus te veurzien, dat tao in de boetewerreke de stried op z'n hevigs en et lot van Mastreech beslis zou weurde.



Zoe braok te fiesdaag van Sint Jaan, 24 Juni, aon. Deen daag waor door de Franse bestump veur enen hevigen aonval op et „hoornwerk" veur de Tongersepoort, wel et sterrekste van alle boetewerreke. En et heet teen daag benkelek gespanne. Dao is van weerskante 'n hardnekkigheid betuind, die alle besjrijving euvertröf. Drei kiere leepe de Franse weer opnuij störrem, dreimaol woorte ze mèt geweldige verluze trökgeslage. Zellefs 's nachs woort et gevech veurtgezat. Massa's Franse zien deen daag in hun loupgraove gevalle, mer ouch van euze kant waor et aontal doeje groet, vaöls te groet naovenant te krachte, die besjikbaar waore. Mèt zenen dege-n-in de hand stélde de Fariaux ziech aon et huijd van z'n tróppe um door ze veurbeeld degene, die de mood begóste te verleere, aon te vure.
Mer de euvermach van de Franse waor te geweldig ; op te langen doer wonne ze terrein ; de verdedigers móste d n halleve maon aon dee kant ontruime en, al waor Mastreech op tat momint nog neet in han van de Franse, d'n toustand begós toch uters kritiek te weurde; de bezèttingstróppe waore-n-oetgepöt, de verdedigingswerreke gedeiltelek dooreingesjote, de Fariaux zellef gewond en mierdere van z'n hoeger offeseere gesneuveld. Ouch aon de kant van Wiek hadde de Franse deen daag enen aonval gedoon, boevan et veurdeil aon hunne kant waor gewees.
De vollegenden daag, ene Zondag, kós me-n-iers dutelek zien, wie geweldig te Franse hadde hoesgehawwe en wie dapper de tróppe van de bezètting ziech geweerd hadde. Wie de Mastreechteneers mèt hun eige ouge d'n toustand zaoge, waore ze mismeujdig. Et waor tristig, zoe'n verwoesting aon te zien. Wel gónge ze weer gehoerzaam de werreke, die nog euver waore, en de walle bezètte, mer ze vrooge ziech aof, boetou et nog zou deene en wielang et nog zou doore.
De Fariaux, dee veur z'n eige wel inzaog, dat te stad et neet lang mie zou kinne-n-oethawwe, leet evel tegeneuver z'n tróppe de mood nog neet zakke. Noe al de stad euvergeve, dat kaom z'n seldaote-ier te nao. Heer dach taan ouch aon niks minder es um de verloren halleve maon weer trök tekriege. Dao-onder, dat wis heer, laoge nog einige mijne, die nog neet gespronge waore. Es heer die kós laote-n-in de loch vleege en zoe de vijand verrasse, dan waor heer veerdig. Geinen tied waor te verleere. Heer zeukde de béste van z'n mansjappe oet en ze trokke-n-aon et werrek. Dao vloog mèt ene benkeleke sjlaag te boel in de loch. De gansen halleve maon laog et understebove. Van de sjrik van de Franse maakde de Fariaux gebruuk um mèt 'n 1200 maan enen euvervaal te doen en de vijand oet te werreke te verdrieve, wat gelökde, daank veuraal aon de persoonleke dapperheid van de Fariaux, dee weer gestiedig en euveraal veurop waor.



Et is haos neet nao te vertèlle, wat ziech bij die gevechte heet aofgespaöld en et zou us ouch te wied veure, dat allemaol in bezunderhede te besjrieve. Van weerskante leet me z'n tegepartij gei momint mèt rös. En zoe gebaörde-n-et taan ouch, dat te Franse dadelek wie ze ziech van de zoe-eve vertélden aonval herpak hadde, weer d'rop los trokke um et verlore terrein trök te winne. En ze höbbe-n-et ten koste van zwoer verluze veerdig gespaöld.
Enen daag en 'n nach aon ei stök had de Fariaux in de boetewerreke doorgebroch, vaöl mansjappe had er verlore, ouch weer versjeije offeseere, en al zene mood had em gei veurdeil gebroch, integendeil, heer waor e groet deil van ze front kwiet. Onder dees umstandighede verwachde heer, dat enen aonval op t n hoofwaal neet lang mie zou oetblieve.
Et bombardemint woort door de Franse regelmaotig en mèt wie langer wie groeter hevigheid veurtgezat. Et waor, wie ene sjrijver oet teen tied et veurstèlde, kompleet esof enen hagel van kanonskogels op te stad neerveel.
Me kin ziech begriepe, wie et in die daog binne de stad oetzaog. Vaöl gebouwe en partikuleer hoezer waore dooreingesjote, de straote laoge bezejd mèt stökker van dake, brikke-n-en hout. Niemand, dee et neet nudig had, waogde ziech boete z'n hoes, boe er ouch nog gaar neet veilig waor ; maander mèt ossevelder leepe rond um die direk neer te gooje op te brandbomme, boe die neerkaome ; de brandwachte waore de gaansen daag in de weer um, boe e begin van brand ontstónt, in te griepe. Zellefs op te Maosbrök dorref ziech niemand mie te begeve ; de hèllef van de brök naomelek aon de kant van Wiek woort bestreke door de batterije van Sint-Pietersberreg, die alles, wat ziech t'rop vertuinde, eweg sjote. Et erregste zaog et naturelek oet in de straote kort bij et aonvalsfront, de Breussele- en Tongersestraote ; dao woort et mieste sjaoj tougebroch aon woenhoezer en ander gebouWe, wie de Beijert, et Kruushierekloester en de kèrrek van de Bonnefante op t n Ezelemerret.
Door et gestiedig besjeete van d'n hoofwaal begós tee ouch al bedinkelek oet te zien. Twie groete bresse waore-n-al d rin gemaak : bij Abrahamslook bove-n-aon de Kalvariestraot bij et begin van de Ekerstraat en de twiede links van de Tongersepoort. De plaots, boe dees léste bres gesjote woort, is noe nog good te zien in et stök waalmoer in et Aldenhofparek, wat veer allemaol kinne en wat noe d'n hoof van de Zjezwiete aofslut. Dao, persijs achter de groete baank, die dao steit, vinde veer e groet stök metselwerrek, dat neet wie de res oet aofwisselende laoge van mellegerblök en brikke besteit, mer boe allein mellegerblök te vinde zien ; dat is te plaots van die bres, 'n intressante historiese bezunderheid tus, die aon et geweldig belèk van 1673 rappeleert en de aondach van eederein dobbel en dik weerd is.



De 27e Juni ondernaome de Franse enen twieden aonval op et sterrek „hoornwerk", datse de veurige kier neet in han hadde kinne kriege. Wie et tao gespanne heet is mèt gein pen te besjrieve. Ene gaansen daag laank is tao maan tege maan gevochte, mer tege de groete euvermach van de Franse en tege de maneer van oorlog veure van hun bekwaom aonveurders kósten-et eus tróppe et veur de zoevaölste kier neet oethawwe en et „hoornwerk" góng d'raon. De Keuning had et gaans gevech van aof te huugdes, boe-op noe et Kèrrekhof lik, bijgewoend en woort nao aofloup mèt e geweldig „Vive le Roy" ontfange.
Mèt te vaal van dat léste werrek waor de zaak veur Mastreech oetgemaak. Verderen tegestand beeje zou tot niks mie deene. De tróppe waore tot niks mie in staot en de börregerij verlangde nao et ind. De léste nachte waor haos niemand mie nao bèd tou gegaange, eederein verkierde in doedsangs en in vaöl hoezer zaot me te beije bij de gewijde keers. Alle ougeblikke verwachde me, dat te Franse störremenderhand te stad zouwe binnedringe en dat ziech weer zou goon aofspeule wat me gehuurd had, dat gebaörd waor, wie in 1579 Mastreech door de Spanjaarde waor ingenómme.
Wat e wonder, dat toen oet te börregerij zellef et verlange opkaom, dat te stad mer zou kapituleere. En zoe gebaörde-n-et, dat te Magistraot onder d'n drök van et vollek en gesteund door de geistelekheid ét eindelek van de Fariaux, dee iers nog neet t'raon euver wou goon, wis gedoon te kriege, dat heer de kriegsraod samereep um de euvergaof van de stad te bespreke. De mieste onderkommandante vónte-n-et gekkewerrek, de verdediging nog veurt te zétte, mer de Fariaux wou neet tougeve en leet ondertösse z'n tróppe nog mer gestiedig doorvechte.
Mer in de nach van Sint Pieter-en-Paulus, de 29e Juni, brochte de Franse mèt 'n allerversjrikkeleks bombardemint aon de stad te genaodeslaag tou.
Dat maakde de Fariaux eindelek mörrig en d'n 30e stélde heer eiges te artikele veur de kapitulatie op, die aon de Franse Keuning zouwe weurde-n-aongebooje.
Mèt neet te miskinne welwèllendheid heet Lodewijk XIV die veurwaarde onderzeuk en ze groetendeils aongenómme ; heer had respek veur de maneer, boe-op te stad ziech verdedig had en tuinde ziech taobij enen echte keuning.
De veurwaarde kaome in et kort op et vollegende neer:
1. De Tongerse en Duitse (Aw Wieker-) poorte zouwe direk bezat weurde door de Franse, die niemand, ouch gein seldaote, mochte binne laote veurdat et garnizoen aofgetrokke waor ;
2. De goevernör en et garnizoen zouwe d'n 2e Juli uterlek um ach oore 's mörreges mèt waopes, bagazje, slaonde trom en wejende



veendels te stad verlaote en op t'n Bosch of Breda aon trèkke nao de kaös van de Keuning ;
3. Alle kriegsgevangene zouwe euver-en-t-weer oetgelieverd weurde ;
4. De Katholieke zouwe alle kèrreke trökkriege behalleve drei, die aon de Protestante zouwe blieve, tottat tie ziech boete de stad 'n eige kèrrek zouwe gebouwd höbbe (boe noets get van gekomme-n-is) ;
5. De börregers van Mastreech en Wiek zouwe alle rechte en privilezjes behawwe.
Veurdat te Franse de stad zouwe binnekomme um ziech heij es hier en meister te gedrage, naome de lede van de Magistraot ene zier verstendige maotregel. Wijl ze in de lésten tied hun trakteminte neet hadde-n-oetbetaold gekrege, zörregde ze noe gaw deveur, hun tegood et allerierste binne te hoole. Etgeen 'n prachtige toupassing is van et aajt Mastreechter spreekwoord; „de pastoer zegent ziech et ierste."
Wie me-n-et van weerskante euver alle veurwaarde veur de euvergaof eins waor, woort 'n deputatie van et stadsbestuur (evevaöl van Hollandse-n-es van Luikse kant) nao de Keuning gesjik um em te bedaanke veur de gunstige kondities en haöm tevens e verzeuksjrif aon te beeje, boe-in versjèllende punte, veurnaomelek van godsdeenstigen aard, ter regeling woorte veurgestèld. Boetendien woort tao-in gevraog, dat te Keuning ziech in Mastreech neet miejer rechte zou toueigene es haöm es opvolleger in et gezag van de Hertoge van Braobant toukaom en dat et indivies bestuur mèt te Bissjop van Luik persijs wie vreuger zou blieve veurtbestoon. Veer wèlle heij de betreffende bepaolinge in haör gehiel, en in et Frans van deen tied laote vollege, veuraal um te doen oetkomme, dat et princiep, neergelag in de „Oude Caerte", gaans intak bleef:
„Que sa Majesté gouvernera avec ledit Prince Evesque de Liège, ensemble la Ville et appendices, comme un Estat et Province separée des autres provinces de chacun desdits seigneurs, comme cy devant les seigneurs Estats des provinces Unies l ont gouverné tant en matière de justice ressort que finances, et toute autre police. Que nuls Imposts nouveaux soyent establis sur la Ville de Maestricht, ou inhabitans d'icelle, sans communication de commun advis de Sa Majesté et du Seigneur Prince de Liège."
„Que la bonne volonté de Sa Majesté soit de n entreprendre dans Maestricht ou sa Juridiction, autre chose que ce qui a appartenu au Roy d'Espagne, en qualité de Duc de Brabant et par apres e esté par Messrs. les Estats Généraux suivant les chartres en extants lequels seront exibez, et qui a 1 advenir seront gardez en la greffe de laditte Ville comme d ancienneté. Qu au Seigneur



et Prince Evesque de Liège demeurera pour indivis la Jurisdiction commune et son domaine entier ainsy que d'ancienneté jusques a present a esté usé."
Veer moote dus good t'rop létte, dat tösse Mastreech en Lodewijk XIV twieërlei zakes gebaörde : mèt te militaire goevernör van de stad es vertegenwoordiger van de Hollandse Staote-Generaol regelde de Keuning de euvergaof en alles wat te militair aongelegenhede regardeerde, mèt te reprezentante van de Staote én die van de Bissjop van Luik same ranzjeerde heer d'n toustand op godsdeenstig en civiel gebied.
Dao maag nog wel ins op geweze weurde, dat te Keuning neet te minste meujelekhede heet gemaak mèt betrèkking tot et handhave van et gezag van de Bissjop van Luik. Zonder einige aonmèrreking woorte alle de door de deputatie daorumtrint veurgestèlde bepaolinge door haöm goodgekaörd.
NAO DE INNUMMING.
Zoe waor daan Mastreech in han van de Franse.
Dat te Keuning trots en gelökkig waor, is te begriepe. Wie kort et belèk ouch gedoord had — e paar weke mer — et had aon z'n tróppe zwoer offers gekos, mer de Keuning had alles t'rop gezat um zjus tees vesting, die in gaans Europa bereump waor, in z'n mach te kriege en et is veurnaomelek aon de taktiek van Vauban te daanke, dat te stad et al zoe gaw heet moote-n-opgeve. Mer van d n andere kant heet ouch de Fariaux ziech boetegewoen ondersjeije en et zien zjus te Franse, die haöm daoveur zier hoeggesjat en gepreze höbbe.
Dat te innumming van Mastreech door de Franse natie es 'n hiel gewiechtig feit besjouwd woort, bliek wel dao-oet, dat tie gebaörtenis veriewig is op enen triomfbaog, dee in Paries is opgeriech, naomelek de „Porte St. Denis '. Me zou ieder verwach höbbe, dat te innumming van zoe'n stad tao örreges wied eweg in et Noorde de Franse mer maotig geïnterseerd zou höbbe, Welnoe, op tie „Porte St. Denis" zien twie „basreliefs" aongebroch ter herinnering aon de twie mies bereumde waopefeite oet te veldtoch van Lodewijk XIV tege de Hollandse Republiek. Aon d'n eine kant zuut me veurgestèld t'n euvertoch van de Franse euver de Rien bij et zoegenaomp „Tolhuis" en aon d'n andere kant steit Mastreech aofgebeeld mèt z'n tores en vestingwerreke. En tot op vandaog t'n daag getuig tie veurstèlling (al is ze door d'n tied
get zwart gewoorde) nog van de groete historiese daog van 1673.
* * *
Wat zölle eus veurawwers gezöch höbbe van verliechting, wie die versjrikkeleke weke achter de rök waore ! Gei kanongebölder



mie, gein geblesseerde, gein doeje, gein ekplozies, geine brand mie, mer rös en vreij, boe ze zoe nao gesnak hadde. Noe kóste ze ziech teminste weer zonder gevaor op straot vertuine en dat leete ze neet nao, want tao waor die ierste daog van Juli in de stad vaöl te zien.
Veuriers broch te veurbereiding van d n aofmarsj van et garnizoen al groete drökde mèt. Alles woort hals euver kop gereid gemaak, de gevangene woorte-n-oetgewisseld, de bagazje op kare gelaoje, de geblesseerde op sjeep euvergebroch um ze euver de Maos nao d n Bosch te transporteere.
D'n 2e Juli zou daan d'n aofmarsj plaots höbbe. Et garnizoen, dat tot 'n gooj 3000 maan geslonke waor, verzamelde ziech op te Merret en trok door de Boschpoort aof.
Boete de poort stónte de Franse tróppe aon de twie kante van de weeg opgestèld en de Keuning waor zellef prezent. Wie de Fariaux tot bij haöm gekomme waor, stapde dee van ze peerd en góng tevoot tot bij de Keuning um em z n opwachting te make, dee haöm nog ins komplimenteerde mèt z'n verdediging van de stad.
Zoe gaw wie de Hollandse tróppe oet et geziech verdwene waore trokke de Franse mèt 6000 maan vootvollek en 1200 ruiters door de Breusselepoort te stad binne.
D'n daag tenao waor door de Keuning bestump veur et hawwe van zene plechtigen intoch en et officieel in bezit numme van Mastreech. Door de Boschpoort kaom heer binnegereije op zene sjummel, umrink door z'n legeraonveurders en al de hoeg personnazjes van ze gevolleg. Et waor ene brieljante stoet, boe de Mastreechteneers ziech aon vergape kóste en watse daan ouch neet naoleete. Veuraal op te Merret waor et stampvol en eederein peersde ziech um toch mer alles good te zien. En, wie et heij altied geit es get sjoens te zien is, et vollek woort entoesias en alles reep hoerra, boedoor de Keuning zier geflatteerd waor.
Et ierste, boe de Franse behoefte aon sjene te höbbe, waor aon enen theater. Wijl d'r evel in Mastreech zoe'n inriechting nog neet bestóng, leet te Magistraot hun op te Merret 'n houte barak bouwe, boe komedie in gespaöld woort door enen tróp oet Paries. Die barak is blieve stoon tot in 1678, wie de Franse nao de „Vrede van Nijmegen" weer vertrokke en de Hollandse Staote in et gezag euver Mastreech herstèld woorte. De Mastrechteneere hadde aon zoe e gebouw nog gaar gein behoefte. Die hadde ouch taozonder al komedie genóg !
E paar daog nao zenen intoch braok te Keuning ze kamp in Wolder op en vertrok mèt ze leger, behalleve daan de tróppe, die in Mastreech bleve, aof euver Terneije en Navagne.
In Mastreech kaom dé nuije goevernör, de Graof d Estrades, et kommando euver de vesting op ziech numme.



De groete zörreg van et stadsbestuur waor noe zoe gaw en zoe good meugelek orde te bringe in de versjèllende zakes, veurnaomelek in de finanties.
Mèt te Franse bezètting, die, nao algemein geldend gebruuk bij et innumme van 'n stad, de klokke en aal et koper- en teenwerrek rekwireerde, wis et stadsbestuur 'n akkoord aon te goon, boebij die verplichting mèt geld kós weurde-n-aofgekoch. In die regeling waore-n-evel de kèrreke neet betrokke. Die móste zellef ziech mèt te Franse zien te ranzjeere.
Wat aon de Magistraot vaöl kopbrekerij bezörregde waor et repareere van de vestingmör, poorte en barakke en et versjaffe van e behurelek onderdaak aon de bezèttingstróppe. De Franse seldaote waore neet van zins, wie de Hollenders op struzek te slaope, mer verlangde matrasse, lakes en dekes, wat te stad mer weer op ene sebot mós lievere, 'n deur grepke. En dao waor bij et stadsbestuur miejer sjöld es geld. Tevergeefs vroog te Magistraot aon de Keuning, dee toch sjöld waor, dat heij d'n hiele boel verinneweerd woort, e subsidie, zoedat mer weer bij de börregerij geliend mós weurde. Wie die liening evel neet genóg opbroch, heet d'Estrades oet kompassie de stad mèt z'n eige geld oet te noed gehollepe.
De geistelekheid doog haör uterste bès um van de Keuning 'n veurdeilige regeling mèt betrèkking tot te klokke te verkriege en et resultaot waor, dat te iers bepaolde aofkoupsomme tot te hèllef woorte trökgebroch.
Veur de kluusters braok noe ene beteren tied aon, De Zjezwiete en de Minnebreure, die nao et zoegenaomp verraod van Paoter Vink oet te stad waore verdreve, mochte trökkomme. De Zjezwiete-kèrrek (et tegewoordig Komediegebouw) woort door de Kardinaol de Bouillon persoonelek obbenuijts gewijd; ouch hun Latijnse sjaol mochte de Zjezwiete weerem opene.
Sint Jaan en Sint Mattijs kaome weer trök aon de Katholieke, terwijl de Protestante Sint Katrijne-kèrrek in gebruuk kraoge.
De Minnebreure kóste hun vreuger kèrrek en kloester op te Pieterstraot neet mie betrèkke; et kloester waor gedeiltelek ingerich tot hospitaol en van de kèrrek waor 'n arsenaol gemaak. Daorum woort hun de kapel van Sint Jaokob bij de Vriethof es kèrrek en n hoes kortbij es woening ter besjikking gestéld.
Ouch kaome ziech nog e paar nuij kluusters heij vestige, naomelek te Penitente op te Boschstraot (boe allewijl et groet kantoergebouw van de „Sphinx" steit) en de Grauwzusters in de Groet Lurestraot (noe Natuurhistories Museum). Bij de behandeling van de kluusters van Mastreech zölle veer op ein en ander oetveuriger trökkomme.
Nao de innumming van Mastreech heet t'n oorlog tösse Lode-



wijk XIV en de Hollande Republiek nog vief jaor gedoord. Daovan höbbe de Mastreechteneers alweer et béste kinne mètspreke, want in 1676 is te stad obbenuijts belegerd gewoorde door de Hollenders onder Prins Wollem III. Van 5 Juli tot 27 Augustus höbbe die Mastreech ingeslote gehawwe en gebombardeerd, boebij veuraal et pas opgerigde Penitentekloester et heet moote ontgelde. De Prins heet evel et belèk moote-n-opbreke, wie de Franse onder de marsjallek de Schomberg aongeruk kaome, mer de stad had toch weer einige hiel beroerde weke te doorstoon gehad en kós op zoe'n maneer onmeugelek op haör verhool komme.
Op 10 Augustus 1678 woort tösse de Franse en de Republiek in Nijmege de vreij geslote, boebij euvereingekomme woort, dat Mastreech weer aon de Staote-Generaol zou weurde trökgegeve. Es gevolleg taovan trok et Frans garnizoen de 6e November eweg en kraoge veer weer 'n Hollandse bezètting. In de plaots van de goevernör d'Estrades woort es zoedaonig aongestèld Georges Frederik Graof van Waldeck.
Deen euvergaank van gezag broch oet t'n aard van de zaak weer nuij toustande mèt, vernaomelek op et gebied van de godsdeens. Sint Jaan en Sint Mattijs gónge weer trök aon de Protestante. De Sint Hilarius-kapel op te Pieterstraot woort aofgestande aon de Waolse gemeinte en einige jaore later aofgebroke en vervange door et kèrrekgebouw, wat tao nog steit. De aw kapel waor naomelek te klein gewoorde wegens te groeten touluip van Franse Protestante, zoegenaomde „réfugiés", die tengevollege van et herroope door Lodewijk XIV van et „Edict van Nantes hun eige land móste verlaote en veur 'n deil ouch in Mastreech hun touvlöch kaome zeuke.
In 1683 woort in de Honstraot t'n ierste stein gelag veur de Lutherse kèrrek boevaan de bouw groetendeils bekostig is gewoorde door de goevernör van Waldeck. De gereformeerde weiskinder kraoge in 1690 'n onderdaak in de gebouwe op t'n Inkelestraot, die nog neet zoe hiel lang geleije door hun zien verlaote en noe deens doen es Aajtheidkundig Museum.
De Katholieke weiskinder, die tot teen tied in de Kapoenstraot in et vreuger Sint Anna-kloester hadde gewoend, woorte in 1698 ondergebroch ouch op t'n Inkelestraot op te plaots, boe ze nog weurde verzörreg. De Magistraot had veur dat doel einige hoezer in die straot aongekoch, die aofgebroke en door e doelmaotig ingerich gebouw mèt 'n kapel debij vervange woorte.
Ouch ander importante werreke woorte in deen tied oetgeveurd.
In 1683 naom de Magistraot et besluut, de Maosbrök, die groetendeils in slechte staot verkierde, geleidelek te laote repareere. Aon d n Dominikaner-broeder FRANCISCUS ROMANUS oet et kloester van Mastreech woort toen opgedrage, de planne veur de



GEBIEDSINDEILING VAN DE STAD (blz. 83)







restoratie te make. Dee heet toen de ierste errek aon de kant van Mastreech aofgebroke en vernuijd. Heer heet bij dat werrek van zoevaöl talent es bouwkundige bliek gegeve, dat heer de aondach wis te trèkke van Lodewijk XIV, dee haöm de verierende opdrach gaof, in Paries te „Pont Royal" euver de Seine te bouwe.
In 1693 en 1699 woorte nog twie baoge van de Maosbrök gerestoreerd door d n Augustijn van der Poort, mer euvereinkomstig te planne van Franciscus Romanus.
In 1684 kaom d'n tore op et nuij Stadhoes veerdig en zat zoe de kroen op te staötige, prachtige bouw, boe Mastreech terech nog altied zoe trots op is.
Um e gedeilte van et garnizoen behurelek onder daak te bringe leet te Magistraot aon et Lindekruus en op te Tongersestraot barakke bouwe veur et peerdevollek.
In 1692 waor de graof van Waldeck gestorreve. Heer woort es goevernör van de stad opgevolleg door d n hertog van HolsteinPleun.
Me zou noe dinke, dat Mastreech nao alle deen elend ins get mèt rös gelaote zou weurde. Dat is evel neet gebaörd. In n nach van September 1696 probeerde e stök of 40 Franse militaire, de wach in de werreke bij de Slevrouwepoort te euvervalle. Die wach waor evel op haöre „qui-vive", zoedat teen aonslaag neet gelökde.
Vief jaor later, weer in dezellefde maond, woort n samenzwering ontdèk onder e gedeilte van et garnizoen. Et veurnumme waor neet mie of minder es um de wach bij de Tongersepoort te vermaore, de woening van de militaire goevernör in brand te steke, de kanonne op te vestingwalle onbruukbaar te make en de stad aon de Franse in han te speule. De kopstökke van die samezwering kóste gepak weurde en zien daonao geradbraak en geviedeld.
Daobij bleef et veurluipig en kós me ouch z'n aondach aon ander zakes sjinke. In 1700 woort door de Magistraot t'n ierste stein gelag veur et deftig en wierdig staotehoes op t'n hook van de Staotestraot en et Vriethof, wat vaöl Mastreechteneers ziech allewijl nog wel zölle rappeleere. Op tie plaots stónt, wie al vreuger gezag is, in d'n awwen tied et Muntgebouw van de Vroenhof, tegeliekertied te woenplaots van de Graof van Mastreech, en steit noe dat Poskantoer, wat zoe daonig oet t'n toen vélt.
Al in de Recesse van 1665 waor de bepaoling opgenómme, dat nuij hoezer gein struje taker mie mochte höbbe. Dao woort noe vaöl strenger de hand aon gehawwe in dee zin, dat ouch te bestaonde struje taker móste opgeruimp weurde. Wat te houte gevels betrof, die ouch zoevaöl brandgevaor oplieverde, daomèt kós me neet zoe streng zien. Die woorte dus veuriers nog neet verbooje en dao höbbe-n-ers taan ouch nog lang blieVe bestoon.



In 1701 begóste de Hollandse Staote mèt et bouwe van et fort op te kop van Sint-Pietersberreg.
In deen tied zaog Mastreech miermaole vëurnaom personnazjes binne z'n mör versjijne, wie de Hertogin van Sakse-Coburg de Prins van Wurttemberg, de Bissjop van Luik Clemens van Beijefe, de Prins van Oranje Wöllem III, de Prins van Savoije, dee van Denemarke en andere, wat naturelek aon de stad allemaol veurdeil broch.
Mer koelek waor de nuij iew op gaank, of tao braok weer enen oorlog oet, boe et errem Mastreech ouch weer in gemeujd zou weurde, de Spaonse Successie-Oorlog.



IX. GEBIEDSINDEILING VAN DE STAD.
Alveurens evel mèt te behandeling van die nuij iew te beginne, wèlle veer van et bespreke van belegeringe en oorlogs-elend aofstappe en n hiel groet stök in d n tied trökgoon um ins naoder te bekieke de indeiling van et werelds gebied van Mastreech, 'n tamelek ingewikkelde kwestie.
Mastreech, et is al dèks gezag, woort, es gehiel besjouwd, same geregeerd door en behuurde tou aon de Twie Hiere, mer boete-net gebied van de Bissjop en d n Hertog (dee later vervange woort door de Spaonse Keuning, de Staote-Generaol, de Keuning van Frankriek en daonao weer de Staote-Generaol) vónt me-n-in Mastreech nog stadsgedeiltes, die, wat civiel regeering en rechspraok betrof, 'n apaart gebied vörremde. Die gebiede hadde-n-evel allein beteikenis veur d'n inwendigen toustand van de stad. Nao boete, tegeneuver ander regeeringe, trooje ze noets op, woorte ze zellefs neet gekind en gold allein et militair elemint van d'n Hier, dee neve de Bissjop heij de regeering in han had.
Veer kinne-n-us in zoenen toustand meujelek trökdinke, umtot zoe get veur euzen tied absoluut onmeugelek zou zien. Vreuger daorentege waore zoe n ingewikkelde verhajdinge neet allein meugelek, mer ze kóste zellefs langen tied blieve veurtbestoon, al höbbe ze naturelek nog al ins aonleiding tot vrieving gegeve.
De aonwezigheid van die kleiner gebiede neve en behalleve et Twiehierig gebied is weer ein van die historiese bezunderhede van aajt-Mastreech, die et naoder bekieke dobbel en dik weerd is.
Dao had me daan veuriers et gebied van de Vroenhof of van „Leemkuylen".
In de twiede plaots vond me de Hierlekheid „Tweebergen".
En eindelek bestóng nog et gebied van et Kapittel van Sintervaos en dat van et Kapittel van Slevrouwe.
Et is meujelek, n hiel zjuste besjrijving te geve van de grenze van die versjèllende gebiede, veuraal van dat van de Vroenhof. Zoe n besjrijving zou altied min of mie ondutelek blieve. Daorum meine veer beter te doen, heijbij veur de lezer 'n kaart aof te drökke van d n toustand van et Mastreechs grondgebied, wie dee in 1794 waor en wie er in de veuraofgaonde iewe ouch naogenóg gewees is. Die intressante kaart kump veur in et proofsjrif van Jhr. Mr. Ch. Ruys de Beerenbrouck, getiteld „Het Strafrecht in het oude Maastricht".



Zoe-es oet tie kaart bliek, waor neve-n-et Braobants-Luiks gebied dat van de Vroenhof et mies oetgebreide en dao-op vollegde, wat te gruudde betrof, dat van de Hierlekheid „Tweebergen" en van et kapittel of van de Proosdij van Sintervaos.
De VROENHOF is zonder twiefel et ajtste rechsgebied gewees en dateert oet t'n tied, dat heij nog e Graofsjap Mastreech bestong es lien van d n Duitse Keizer. Et moot tus al bestande höbbe veur dat in Mastreech spraoke waor van Twiehierigheid en zellefs veurdat te Bissjoppe van Luik heij rechte krege. Wijl dus te Vroenhof e keizerlek lien waor mós et gerech van dat graofsjap ouch besjouwd weurde es e keizerlek gerech, es et gerech van d n „Hier", en dao-aon heet et graofsjap daan ouch zene naom te daanke.
Dat gerech had zenen ierste zetel in e gebouw, „die Munte" geheite, dat laog op et terrein, boe-op later et kloester en de kèrrek van de „Bonnefante" op t'n Ezelemerret gebouwd zien, en umtot tao in d'n umtrèk te grond veurnaomelek leimgrond waor en dao vaöl leim gestoke woort veur et bouwe van hoezer, góng me-n-et gebied ouch neume et graofsjap „Leemkuylen".
Dat gerech is, wie al dèkser vermeld is, later verplaots nao et „Hof" van de vreugere Graof Albuïnus, op t'n hook van et Vriethof en de Staotestraot, die destijds „Eggertstraat" hèdde.
Aon et bestoon van de Vroenhof doen nog dinke de plaotsnaome „Vroenhoven" op et Belsj en „Oud-Vroenhoven".
Et gebied van de Vroenhof besloog van et begin aof 'n oetgestrèk terrein van et platteland westelek en zuid-westelek van wat toen nog woort aongeduid es „et dörrep Mastreech", en tevens e gedeilte van dat dörrep zellef. Later, door et bouwe van de twiede umwalling, boe in 1298 e begin mèt is gemaak, en aon Mastreech stadsrechte waore verliend gewoorde, kaom 'n deil van de Vroenhof binne-n-et stadsgebied te valle, 'n important stök van et Mastreechs grondgebied, wel ongeveer 'n derde. Et sloot in et westelek stadsdeil de Hierlekheid „Tweebergen" bekans gehiel in en strèkde ziech euver zoe gët et gaans noordelek gedeilte van de stad oet.
Doordat te grenze neet altied eve dutelek waore-n-aongegeve en umsjreve kós et veurkomme, dat e gedeilte van 'n straot dèks es Vroenhofs.'n ander deil es Twiehierig gebied woort besjouwd, jao, dat etzellefde hoes dèks vaör tot et ei gebied en achter tot et andert gerekend woort. Et is begriepelek, dat zoe'n toustande mie es ins tot meujelekhede aonleiding gaove. Um dao-in zoevaöl meugelek tegemoot te komme woorte op versjèllende tijje door de autoriteite zoegenaomde „Limietbeschrijvingen" opgemaak, die us in staot stélle, de grenze tamelek zjus aon te geve en die ouch dèks veur de benaominge van straote en gebouwe oet teen tied van zier groet belang zien.
Zès van die „Limietbeschrijvingen" zien us bekind. De ierste is



van 1304, de twiede van 1510, de derde van 'n twintigtal jaore later, de veerde dateert van ontrint 1560, de vijfde van 1720, terwijl de zèsde in 1724 is vasgestèld gewoorde.
De HIERLEKHE1D „TWEEBERGEN" laog ouch in et westelek deil van de stad en strèkde ziech oet van de aw „Tweebergen" of Breusselepoort (bove-n-aon de Groete Grach) euver de rij hoezer aon weerskante van de Breusselestraot tot e stök boete de twiede umwalling. Wijl de Proos van et Kapittel van Sintervaos Hier waor van „Tweebergen", woort tat gebied es ei gebied besjouwd mèt tat van et Kapittel zellef. In et begin vörremde et gebied van dat Kapittel 'n deil van de Vroenhof, mer wie in 1087 Keizer Hendrik IV van oet Aoke et Kapittel „vrij-rijksheerlijk" verklaorde, zoedat et gein ander wereldlek gezag te erkinne had es tat van d n Duitse Keizer, woort et grondgebied van Sintervaos e vrij gebied mèt zellefstandige organisatie en rechsmach.
Dat gebied bestónt oet te zoegenaomde CLAUSTRALE SINGEL, et terrein naomelek van aof te aw „Tweebergen'-poort tot aon et Goevernemintsgebouw, dus wat me tegeswoordig nog „et Kloester" hèt, en veurts te rij hoezer langs et Kloesterplein aof, achter Sint Janskèrrek, aon de zuidkant van et Vriethof en in de Sint Jaokobstraot tot op t'n hook van de Papestraot.
De naom „Tweebergen" is eigelek pas later in de plaots gekomme veur de awwer benaoming van „St. Servaas Commel" of „Commer", et terrein in et wèste van de stad tösse de twie umwallinge gelege en feitelek et ajtste wereldlek gebied van et Kapittel van Sintervaos.
Neet allein de rije hoezer, die veer geneump höbbe, mer ouch te straote, boeaon die hoezer laoge, huurde tot et gebied van et Kapittel.
Neet wied van de aw „Tweebergen"-poort, kort bij et gebouw, boe-in de brouwerij van et Kapittel gevestig waor, stónt ene paol, dee de grens van et kapittelgebied aongaof. Dee paol droog ene vergölde sleutel en et waopesjèld van et Kapittel, bestaonde oet te zèllevere sleutel van Sintervaos op e roed sjèld en enen twieköppigen adelaar (d'n Duitse rieksadelaar). Die brouwerij, die nog dateerde oet t'n tied dat te kanunnike van Sintervaos in gemeinsjap leefde, moot volleges te bestaonde gegeves gelege höbbe ongeveer op te plaots, boe noe bij de Lange Gaank tie hoezer stoon mèt 'n ope plaots veur, die aon de straotkant is aofgeslote door 'n iezere strankètsel mèt ene vergölde sleutel verseerd. Neve die brouwerij, dus op t'n hook van et tegeswoordige Keizer-Karelplein en Julianaplein, bevónt ziech 'n bekinde herreberreg of lozjemint, „Ten Sleutele" geheite.
Et gebied van et KAPITTEL VAN SLEVROUWE bestónt oet et tegeswoordig Slevrouweplein mèt te hoezer d'rumheer, de Koojstraot, Slevrouwestraot, Stokstraot en Plaankstraot. De rol, die dit Kapittel op werelds gebied in de historie van Mastreech heet gespaöld, is van wienig beteikenis gewees.



X. DE GERECHTE.
Et veurnaomste, boedoor et gebied van de Vroenhof en dat van et Kapittel van Sintervaos ziech nao boete manifesteerde, waar de rechspraok.
Mèt te rechspraok van de Vroenhof is et op te vollegende maneer gegaange. Iers waor, wie al gezag is, dat gerech e keizerlek gerech. Bij de inlijving van e gedeilte van et gebied bij de stad op et ind van de daartiende iew woort t'n Hertog van Braobant taovan allein grondhier, want heer had in 1204 ouch te gaanse Vroenhof in lien gekrege. D n Hertog stélde toen veur et gehiel gebied 'n apaarte sjepebank in, bestaonde oet ene sjout, zeve sjepes en ene griffier, veur hun leve beneump. Euver et ingelijfde stadsgebied evel kraog tie sjepebank gein strafrechspraok, zellefs gei politietouziech, zoedatse feitelek allein nog mer rech te spreke had euver etgeen van de Vroenhof boete de stad laog, naomelek euver de dörrepe Heukelom, Montenake en Wylre of Wolder en et deil van de „Leemkuylen", wat neet bij Mastreech waor ingelijf. Binne de stad had te sjepebank nog allein get mèt te spreke bij verkoup van geudere, die op Vroenhofs gebied gelege waore.
Op t n doer is tie sjepebank euvergegaange in et Braobants, later Staots-hoeggerech. Tot ongeveer 1700 vergaderde de sjepebank in et gebouw, dat op te plaots van et Staotehoes stónt. Veur dat gebouw, op tn hook van et Vriethof, stónt et sjavot veur de executie van de crimineel vonnisse. Later woorte de zittinge gehawwe in et nuij stadhoes, dat in 1664 in gebruuk waor genómme.
Et gerech van et kapittel van Sintervaos woort veurgezete door de Proos, dee de sjout, de sjepes en de sikkertaris of griffier be~ neumde. Dat gerech vergaderde eedere Goonsdag in e lokaal van de Proosdij, noe et kloester van de Zusters van Liefde onder de Baoge. De executies van straf vonnisse hadde plaots veur de paol, boe veer dao strak euver gesproke höbbe. Dit gerech had ouch niks te vertèlle euver de persone van Luikse of Braobantse nationaliteit, die binne ze gebied woende, wel weer euver de geudere, die dao-in laoge en gaans en aal euver persone en geudere van et deil van „Tweebergen , dat boete de walle laog.
Dit gerech is neet euvergebroch nao et stadhoes, mer bleef zeilefstandig zenen eige zetel behawwe. De plaots, boe de gevangene van et Kapittel opgeslote woorte, bevónt ziech in Hier, boe noe ziech et good „de Börreg van menier Becker zaoliger bevind. Et Kapittel had oetdrökkeleke machtiging van d n Hertoq van Braobant



um z n gevangene van aof et eige gebied euver Braobants grondgebied nao Hier te mage transporteere.
Et Kapittel had ouch nog rechsmach euver 'n aontal zoegenaomde „banke" in dn umtrèk van Mastreech, naomelek te dörrepe Vleytinge, Hees, Sluse, Koningsheim, Grootloon, Zeppere, Hier, Kier, Berg en Bernau. Veur et touzich op tie „banke" waor ene „rijproost aongestèld, dee naomes et Kapittel de rechte oetoefende en dee zoe hèdde, umtot heer miestaai te peerd z'n fonktie doog.
Veur et Twiehierig gebied bestónte binne de stad : et Indivies Lieg Gerech, et Luiks Hoeg Gerech en et Braobants Hoeg Gerech.
Neet minder es drei gerechte veur niks anders es veur 'n deil van et grondgebied van ein inkel stad, dat is toch zeker wel get hiel bezunders en ten volle weerd, vermeld en onthawwe te weurde. Boe vind me zoene zellefden toustand örreges anders in de historie trök ?
Toch is, good besjouwd, et bestoon van die drei gerechte weer niks anders es zuver en konsekwent doorveure van et princiep, dat in 1283 is neergelag in de „Oude Caerte",naomelek dat Mastreech zou weurde besjouwd en door de Twie Hiere weurde geregeerd 'es enen apaarte staot, gehiel op ziech zellef. Et gevolleg taovan waor, dat Mastreech neet allein z'n eige bestuur, mer ouch z'n eige rech en rechspraok mós höbbe. Vreuger höbbe veer al gezeen, dat te stad haör eige wètbook, de „Recesse", d'rop naoheel, 'n reije temie um ouch haör eige gerechte te höbbe.
Oet etgeen heij is veuraofgegaange bliek alweer, wat 'n merrekwierdige gevollge deen unieken toustand van Twiehierigheid veur Mastreech heet mètgebroch. Wie langer me die zaak bekiek, wie mie veer eedere kier weer nuij en intressante kante dao-aon ontdèkke. Me weurd t r daan ouch wie langer wie miejer van euvertuig, dat teen toustand van Twiehierigheid te historie van Mastreech altied door, van 1204 tot 1794, heet gedomineerd en dat me-n-em alle ougeblikke weer dutelek kint aontuine.
Wat et Indivies Lieg Gerech betrof wete veer et vollegende : in d'n iersten tied van de Twiehierigheid höbbe d'r twie Lieg Gerechte bestande, eint veur éederen Hier. In de „Oude Caerte" jummers waor bepaold, dat zoewel de Bisjop és t'n Hertog eeder „over syne luyden tot Tricht alle justitie, hooghe ende leege" zouwe höbbe. Mer in et jaor 1379 is tao verandering in gekomme. Toen zien die twie Lieg Gerechte tot eint samegesmolte en sedert teen tied bestónt et Indivies Lieg Gerech oet ach „gesworenen" en de twie börregemeisters van de stad, veur de ein hèllef van Luikse, veur de ander van Braobantse geboorte. Ze woorte rechstreeks door de gilde of ambachte gekoze.
Dat Gerech behandelde in ierste instantie alle crimineel zake en ouch te kleiner civiel zake. Mer, wijl zene wèrrekkrink neet voldoende dutelek umsjreve waor, kaom et wel ins veur, dat et ziech



góng bemeuje met zakes, die bij eint van de twie Hoeg Gerechte toes huurde, zoedat tie hun beklaag doge bij degene van de Twie Hiere, dee et aongóng. Doordat te lede van dat Lieg Gerech gekoze woorte door de ambachte en die mechtige corporaties tus altied achter ziech hadde, kraog tat Gerech op t'n doer groeten invlood op te gaank van zake in de stad en zellefs op t'n Indiviese Raod.
In 1560 höbbe de Bissjop en d n Hertog aon deen toustand 'n ind gemaak door 'n bondige umsjrijving vas te stélle van de competentie en de wèrrekkrink van eeder van de drei Gerechte. Bij die gelegenheid is ouch geregeld gewoorde et hoeger beroop van de oetspraoke van dat Lieg Gerech. Dat beroop zou naomelek gebroch weurde veur de veer „Commissarissen-Deciseurs", boevaan ers, wie veer vreuger al gezeen höbbe, twie woorte-n-aongestèld door de Bissjop en twie door d'n Hertog. Deen toustand heet blieve veurtbestoon tot t'n tied van de Franse revolutie, wie in 1794 Masreech door de Franse woort ingenómme.
Et Lieg Gerech heel z'n zittinge in de „Landscroon", boe tevens te zetel van et stadsbestuur gevestig waor. Wie et nuij stadhoes in 1664 door de Magistraot woort in gebruuk genómme, heet et Lieg Gerech 'n tiedsje later ouch tao z'n zittinge goon hawwe. Veer wèlle heij nog ins repeteere, dat te „Landscroon" in de Groete Staat e gedeilte besloog van de terreine, boe-op te awwer Mastreechteneers nog te magazijne ,,A la Foire de Leipzig" van Gebr. Kirsch en „Au Palais de Cristal" van De Beaumont gekind höbbe.
Et Luiks Hoeg Gerech waor samegestèld oet ene sjout, zeve sjepes en ene griffier, die door de Bissjop veur hun leve beneump woorte. Later, bij de reorganisatie van 1580, is bepaold gewoorde, dat te beneuming zou gebaöre door de „Commissarissen-Deciseurs". Van de oetspraoke van dit Gerech mós me vreuger in hoeger beroop goon bij et Hof in Aoke ; later kaom dat beroop bij de „Commissarissen-Deciseurs".
Wannie in éi proces zoewel persone van Luikse es van Braobantse geboorte betrokke waore, woort te zaak veur de twie gecombineerde Hoeg Gerechte gebroch.
De zittinge van et Luiks Gerech hadde plaots in et zoegenaomp „Aajt Stadhoes" dat door de Mastreechteneers altied verkierdelek zoe betiteld is en noets zeleve es stadhoes heet deens gedoon, mer zjus in verband mèt te zittinge van et Gerech „Dinghuis" hèdde. Later heel dit Gerech ouch z'n zittinge in et nuij stadhoes.
Ene korten tied, van 1639 tot 1664, woorte de zittinge gehawwe in e gebouw, de „Poort van Gaveren" geneump, in de Kapoenstraot, en in de „Poort van Reckheim" in de Breijstraot. De „Poort van Gaveren" bevónt ziech op te plaots, boe noe et kloester van de zusters Reparatrice lik en op et terrein van de „Poort van Reckheim" steit noe et gebouw van de Leo-Stichting.



Et Luiks Hoeg Gerech vergaderde eedere Goonsdag in de veurdemiddag. Veur et begin van eeder zitting woort in Slevrouwekèrrek te klok gelojd.
Van et Braobants Hoeg Gerech kin ongeveer etzellefde gezag weurde es van dat van Luik. Et waor op einse maneer door d n Hertog samegestèld en vergaderde ouch iers op et „Dinghuis" en later op et nuij stadhoes. De vergaderinge hadde eeder week op te Vriedag mörrege plaots en woorte bekind gemaak door et loeje van ein van de klokke van Sintervaoskèrrek.
Veer höbbe daostrak gesproke van de „Landscroon" es te zetel van de stadsregeering in de Groete Staat. Dao-aon daank tie straot, die in vreugeren tied ,,St. Jorisstraat" hèdde, haöre naom. „Staat" is naomelek etzellefde es et awwer woord „Stat" dat beteikent te plaots, boe et bestuur, de regeering gezeteld is.
Noe veer euver al die Gerechte gesproke höbbe wèlle veer heij ouch et ein en ander mètdeile euver de veurnaomste straffe, die veur zwoer misdrieve woorte-n-opgelag en euver de executies van die straffe.
Eeder van de Twie Hiere had z'n eige sjavot, boe-op te zwoer straffe ten oetveur gelag woorte. Dat van d n Hertog stónt tegeneuver d'n awwen „Hof van Albuïnus", et later Staotehoes, op t'n hook van de Staotestraot. Et sjavot van de Bissjop stónt op t'n hok van et Vriethof bij de Groete Staat; nao de innumming van de stad in 1632, is et op las van Frederik Hendrik aofgebroke. Kort bij dat Luiks sjavot stónt op tezellefde hook ouch nog te „Perroen", et symbool van de wereldleke mach van de Bissjop van Luik. Et bestónt oet e vootstök door veer trappe gevörremp, boe-op 'n steine kolom, bekroend door ene gouwe „pijnappel", boe-bove e kruus. Dee Perroen is blieve stoon tot 1795, wie de Franse-n-em höbbe-n-aofgebroke tot teike, dat et mèt et wereldlek gezag van de Bissjop veur good gedoon waor.
Wat te straffe betrof, die op te sjavotte woort geëxecuteerd, neume veer veuriers et brandmèrreke. Gebrandmèrrek woorte degene, die veur et gerech ene valsen eid hadde-n-aofgelag ; nao toupasse van de straf woorte ze in de regel nog op 'n lèdder te kiek gestéld.
Et aofkappe van 'n hand, ene voot of ouch wel 'n ander lichaamsdeil woort tougepas veur zwoer mishandelinge en verwondinge.
De zwoerste misdiedigers woorte opgehange, geradbraak, gekook of verbrand of kraoge de kop aofgeslage.
Van al die straffe vinde veer in de aw arsjieve veurbeelde, die bewieze, wie onbermertig vrie dèks woort umgespronge mèt minse, die ziech aon 'n ernstig misdrief hadde sjöldig gemaak. E paar veurbeelde wèlle veer heij aonhoole.
In 1692 woort ene maan terech gestéld, dee z'n vrouw mèt e sjeermets haören hals had aofgesnooje. Heer woort op et sjavot aon ene paol gebonde en kraog mèt etzellefde sjeermets, boemèt



heer z'n vrouw had vermaord, z'n stroot doorgesnooje; en daonao woort ze liek op e raad gebonde en zene kop op ene stek gestoke en dat alles boete de stadspoort gebroch um aon de veugel te weurde pries gegeve.
n Vrouw, die haör keend had gedoed, woort geköp en haör lichaam in ene zak mèt stein gestop en in de Maos gegoojd.
In 1707 had ene kerel enen awwe maan en vrouw mèt metssteke vermaord. Heer kraog iers z'n rechterhand aofgekap, daonao e stök van z'n tong aofgesnooje, toen z'n twie boorste mèt gleujetige tange aofgeknepe en eindelek woort heer op te Wiekerwaal bij de Boergonje opgehaange.
n Hiel bekinde executie is nog gewees tie van Willem van der Marck, bijgenaomp „het Zwijn der Ardennen", dee in 1483 op et Luiks sjavot e köpke kleiner woort gemaak.
Sedert et nuij stadhoes in gebruuk waor genómme hadde de executies van de vonnisse van de twie Hoeg Gerechte geregeld op te Merret plaots. Van de vonnisse van et Gerech van de Vroenhof evel hadde ouch later nog versjeije executies plaots veur et Staotehoes, onder andere in 1734, wie dao enen dragojnder weges deefstal woort opgehaange.
Op te Merret veur et nuij stadhoes zien later nog versjeije kiere zwoer misdiedigers geëxecuteerd; in 1791 onder andere woorte dao veer gawdeeve opgehaange.
Naodat Mastreech in 1794 in han van de Franse waor gekomme woort heij door hun et gebruuk ingeveurd van de g i e 1 j o t i e n, die, zoelang es te Franse heij de baas waore, nog al ins heet moote deens doen. Nao et jaor 1815 evel heet et Hollands goevernemint tat vreiselek executie-middel neet mie tougepas, mer woorte de veroordeilde, op wee de doedstraf mós weurde tougepas, miestaai aon de galleg opgehange. Dat is onder andere gebaörd in 1858 mèt ene zekere Gaörts, dee e jungske vermaord had en in 1860 mèt Nathan oet Brook-Zittert, dee ze sjoenmoojer mèt e biel de kop had ingeslage. Dit waor et léste doedvonnis, wat in Mastreech voltrokke is gewoorde.
Eindelek moote veer nog eve spreke euver e soort van straffe, die in vreuger tijje, naomelek in de 14e en 15e iew dèks woorte opgelag en later gaans in onbruuk zien gekomme. Ze bestónte oet et make van ene beijweeg nao de ein of ander bekinde plaots, b.v. nao Aardenburg in Zieland, St. Bavo in Gent, St. Rombout in Mechele, Vendöme en Roquamadour in Frankriek, St. Jaokob van Compostella in Spanje of nao et eiland Cyprus. Dees straf woort meistaai tougepas in gevaal van zwoer beleidiging, bedreiginge en veurnaomelek tege zede-misdrieve. Later woort et gebruuk ingeveurd, dat te veroordeilde et make van de beijweeg kós aofkoupe veur 'n bepaolde som, die ten bate van de stad kaom.



XI. TOUSTAND VAN DE STAD NAO 1700.
Nao de oeteinzètting euver de gebiede van Mastreech, euver de gerechte en de straffe zölle veer weer doorgoon mèt te historie van de stad van aof et begin van de achtiende iew.
Iers wèlle veer et ein en ander mètdeile euver etgeen in et begin van die iew in de stad alzoe is tot stand gekomme en gebaörd.
In 1705 woort bij de zuideleke kop van de Klein Green tegeneuver de Honderstraot op te Maos de Maosmeule gebouwd, dee sjèlderechtige groep van gebouwe, die vaöl awwer Mastreechteneers ziech nog wel zölle rappeleere en die in de jaore 1893 en 1894 mèt te Kleine Green weer zien aofgebroke, en opgeruimp. Aon et bestoon van die Maosmeule deit nog dinke de naom „Maasmolendijk , dee aon d n diek tösse kanaal en Maos in noordeleke richting later is gegeve. In verband mèt te bouw van die Maosmeule woort te aw Meulepoort, die in de aw umwalling aon et oetind van de Honderstraot bestónt, aofgebroke en tegeneuver de „Kovelingestraot , zoe-es te Mastreechteneers te „Kwadevliegenstraat hèdde, weerem opgebouwd.
In 1706 is door et stadsbestuur 'n onbebouwd terrein boete de vestingwerreke bij de Slevrouwepoort aon de Maos mèt lindebuim beplant en tot wandelplaots gemaak. Dat terrein kraog toen bij de Mastreechteeneers te naom van „onder de buimkes". Later heet me die wandelplaots mie es hoof goon inrichte mèt graasvelder, blommepereke enz., boedoor ze de naom kraog van „d'n Ingelsen Hoof", terwijl veer ze noe kinne es ,,et Parek".
In 1708 woort op te Ekerstraot 'n nuij manezje gebouwd. De aw manezje, die tot teen tied tösse de Kleine Grach en de Raomstraot had gelege, woort toen aofgebroke en aon et vrijkommend ope terrein de bestumming van verrekesmerret gegeve, boe die plaots later nog langen tied nao geneump is, tottat ze is umgeduip in „Lakensweversplein , um in iere te hawwe de herinnering aon et vreuger zoe bleujend en mechtig gilde van de lakewevers, boe veer al mie euver gezag höbbe.
In 1710 heet te stad veur d'n ierste kier 'n straotverliec fatin g mèt olielempkes gekrege. Van stadswege woorte 431 lanteeries op houte paole euver versjèllende straote-n-en pleine verdeild. De lievering daovan waor opgedrage aon de Mastreechteneers Wöllem Gadet en Zjang Bekkers veur nege gölde-n-et stök.
In 1714 woorte de veerde en vijfde baog van de Maosbrök ob-



benuijts opgebouwd en op te brök zellef aon de kant van Wiek bij et begin van d'n houte baog e nuij wachhoes geplaots. Twie jaore later kaome weer drei baoge van de brök veur vernuijing aon de baört.
Ouch woort in dat jaor (1716) 'n ondergronds riool gemaak, dat leep van et Staotestraötsje, wie et vreuger hèdde, onder et Vriethof, de Sint Jaokobstraot en de Kapoenstraot nao d'n Eker.
Et jaor 1717 is merrekwierdig door et bezeuk van Czaar Peter de Groete aon Mastreech. Heer naom zenen intrèk bij 'n aw Mastreechter familie in de B o k s t r a o t, dat waor de straot, die leep van aof te Maosbrök in noordeleke richting en boevan door et graove van et kanaal van Mastreech nao Luik ein van de twie rije hoezer is komme te vervalle, terwijl de ander, die is blieve stoon noe Kesselskade hèt.
In 1718 kraog Mastreech es militaire goevernör de Gr aof van T i 11 y, dee Baron de Dopff opvollegde. Heer woende in et groet gebouw mèt oetgestrèkde ope terrein, bove-n-aon de Groete Grach bij et begin van de Breusselestraot. Vreuger had tat hiel komplex toubehuurd aon de abdij van Munsterbilse en deens gedoon es refuzjiehoes. (Euver de refuzjiehoezer van Mastreech zölle veer later miejer vertèlle). Noe stoon op tie plaots te „Rijkskweekschool en de „Rijks-Lagere School , mer nog hiel lang heet tie léste sjaol bij de Mastreechter börregerij de naom gehawwe van „et Hof van Tèllie .
In 1723 storref te Graof van Tilly en kaom in zien plaots es goevernör dePrinsvanHessen-Kassel.
De aw „Lenculenpoort", van de ierste umwalling, die bove-n-aon d'n Inkelestraot bij et begin van de Tongersestraot stónt, woort in 1734 aofgebroke. Etzellefde gebaörde in 1736 mèt te aw ,,Tweebergenpoort", boevaan evel d'n einsigen tore nog hiel lang is blieve stoon en iers is verdwene tegeliek mèt et aofbreke van et hoes „In de drie Liters" bij et begin van de Breusselestraot. Bove dees poort bevónt ziech et vergaderlokaal of te „luibe van et gilde van de plekkers, de „leemplakkers", wie vreuger al gezag is.
In 1737 höbbe de Staote op et Vriethof te Hoofwach laote bouwe. Ouch woort in dat jaor door de stad et Vriethof mèt regelmaotige rije lindebuim beplant. Vreuger stónte dao ouch wel buim op, mer kris-kras doorein en tot in et midde van et plein.
Zoe laanksaam aon waor d'n elend van vreuger oorlogstijje vergete. Dao waor 'n nuij generatie opgegreujd, die zellef nog gein belegering had mètgemaak en dao-euver allein mer had hure vertèlle.
Mer ouch tie generatie zou ondervinde, wat oorlog en belèk veur Mastreech beteikende.
In 1747 had bij Lafeld ene groete veldslaag plaots gehad, tösse de Franse en de Ingelse en Oostenriekers, boebij weliswoer de



Franse euverwonne hadde, mer hun verluze toch zoe groet waore gewees, datse d'r neet aon dinke kóste, direk op Mastreech aon te marsjeere, wat eigelek hun bedoeling waor gewees. Mastreech, wie ze zellef sjreve : ,,ce fameux boulevard des Pays-Bas, aussi formidable par sa situation que par les fortifications, que les Hollandais y ont ajoutées", waor hun op tat momint te mechtig. Zoe bleef Mastreech in dat jaor dus nog van elend bevrijd.
Mer wie MAURITS VAN SAKSEN, de Fransen opperbevelhöbber, z'n legers weer op hun behureleke stèrrekde had gebroch, vertrok heer de 5en Aprèl 1748 van oet Breusselt in de richting van de Maos, dwong z'n vijande, Tirlemont, Sint Truije, Tongere en Bilse te ontruime en kraog zoe de weeg nao Mastreech vrij.
Dn 1 len Aprèl begóste de Franse mèt et belèk van de stad. Hun ierste werrek waor, ziech meister te make van Sint Pietersberreg, boe de geallieerde mogendhede van aof Leechtenberreg tot aon et fort op te kop van de berreg 'n serie verstèrrekinge hadde-n-opgerich, die bezat waore door neet minder es 10.000 maan onder bevel van de Prins van Hessen-Kassei. Daonao vestigde Maurits van Sakse zn hoof kwarteer in de aw abdij yan Hoch. Tegeliekertied kaom 'n ander Frans leger onder de maarsjallek VAN LöWENTHAL van et zuide langs te rechterkant van de Maos op te stad aongemarsjeerd um ze van de kant van Wiek in te sleete.
BARON VAN AYLVA waor toen goevernör van de stad.
In de nach van 14 op 15 Aprèl woorte door de Franse de loupgraove geopend en begós et bombardemint. De goevernör doog te poorte sleete, de buim op te walle umkappe en op te Boschstraot en de Wieker Hoegbrökstraot te straotstein opbreke um daomèt tie twie poorte te barrikadeere en mèt te res te vijand te bombardeere.
De bezètting van Mastreech bestónt oet Hollandse, Beijerse en Oostenriekse bataljongs, alles same ongeveer 11.000 maan sterrek, behalleve nog 'n 500 maan peerdevollek. 'n Börregerwach van rond 350 maan had te opdrach, de veurnaomste openbaar gebouwe binne de stad te bezètte. Et aontal op te walle aonwezige kanonne bedroog 66, van versjèllend kaliber.
De bezèttingstróppe, ofsjoen neet bezunder sterrek, ondernaome neettemin herhaoldelek oetvalle zoewel euver daag es 's nachs mèt aofwisselend succes. Daag-in daag-oet hadde van de kant van de vijand te hevigste bombardeminte plaots, die door de kanonne op te walle en ouch van oet te boetewerreke mèt krach beantwoord woorte en boedoor dan ouch dèks aon de Franse vaöl naodeil woort tougebroch.
Mer op t n doer waor de artèllerij van de belegeringstróppe toch te mechtig um tot zwiege te kinne gebroch te weurde, zoedat èus batterije vaör en nao boete gevech gestéld woorte.
In tegestèlling mèt vreuger belegeringe spaölde de gevechte van



dit belèk ziech veurnaomelek aof aon de noord- en noordweskant van de stad, bij de Boschpoort, et Lindekruus, Hoeg-Frankriek en de Breusselepoort, terwijl in d n umtrèk van de Tongersepoort, die vreuger miestaai et centrum vörremde, wienig of neet gesjoote woort.
Nao e belèk en e bombardemint van twie en twintig daog kaom ene waopestèlstand van 48 oore tot stand um euver de kapitulatie van de vesting te onderhandele. Dit heel verband mèt et feit, dat te oorlogveurende partije al in Aoke de onderhandelinge begós waore euver et sleete van de vreij. De 7e Mei kaome de gedelegeerde van de Franse en die van de Staote en de Bissjop tot euvereinstumming umtrint te veurwaarde veur de euvergaof van de stad en drei daog later trok et garnizoen mèt alle militaire ier oet Mastreech eweg en naome Prins Maurits van Sakse en de marsjallek van Loewenthal in naom van de Franse keuning bezit van de stad, zoedat binne dreikwaart iew de Franse veur d n twiede kier heij meister waore.
Bij dit bombardemint, boebij ongeluifelek vaöl bomme op Mastreech waore-n-aofgesjote, hadde weer e groet aontal partikuleer hoezer en openbaar gebouwe daonig te lije gehad ; veurnaomelek hadde de twie majestueus tores van de St. Antoniuskèrrek et zwoer te verantwoorde gekrege; ze woorte kompleet doorein gesjote.
Et belèk en de innumming van Mastreech waor et léste waopefeit in d'n Oostenriekse Successie-Oorlog, dee eindigde mèt te vreij van Aoke op 18 October 1748.
Ein van de ierste zakes, boe, persijs wie in 1673, de Franse weerem behoefte aon sjene te höbbe, waor enen theater. Nog altied waor Mastreech zoe'n instèlling neet riek. Daorum kaome de Franse kopstökke mèt te Magistraot van de stad euverein, dat zij op hun eige koste de kommediante oet Frankriek zouwe laote komme es ze mer de besjikking kraoge euver e gebouw, boe ze die kóste laote speule. De Magistraot stónt hun toen de manezje op te Ekerstraot veur hun doel aof, boe-op 'n nuij rijsjaol woort gebouwd op t'n Drees tegeneuver de Batterijstraot. Die komedie op te Ekerstraot is ouch nao et vertrèk van de Franse tróppe es zoedaonig in gebruuk gebleve, tottat in et jaor 1787 de aw Zjezwietekèrrek in de Breijstraot door de stad aon 'n vereiniging van aondeilhawwers woort euvergedrage en tot theater umgebouwd.
Nao 'et sleete van de vreij van Aoke zien de Franse tróppe nog tot t'n derde Fibberwarie 1749 in Mastreech gebleve. Op teen daag trok weer e Staots garnizoen de stad binne, dat door de autoriteite feestelek woort ingehaold. 's Aoves waor groete limmenatie in de stad en op te Merret woorte de destijds bij feesteleke gelegenhede altied op te proppe kommende peektonne gebrand, terwijl op et stadhoes aon de Hollandse offeseere enen dinee woort aongebooje.
Nao 1749 genoot Mastreech bijnao 'n haaf iew laank enen tied



van rös en vreij. Vaöl bezunders is euver deen tied taan ouch neet te vertèlle op einige feite nao, die et memoreere toch wel weerd zien.
E feit van belang veur et kontak van Mastreech mèt te boetewereld waor, dat in 1750 twie vaste poswagel-deenste geopend woorte op Venlo en op Breda.
In December van 1761 heet te börregerij ene groete sjrik beleef door et in de loch vleege van et pollefer-magazijn, bove-n-aon de tegeswoordige Kalvariestraot. Dat gebaörde door de onveurziechtigheid, mesjiens ouch door de sjöld van ene kanonneer Abraham van Citters. Vaöl hoezer in den umtrèk, tot zellefs te kèrrek van de Minnebreure (noe et Paleis van Justitie) en ouch te tores van Sintervaos en Sint Jaan, hadde van die ontploffing te lijje. Op te plaots, boe et pollefer-magazijn had gestande, waor 'n groete kojl in de grond geslage en in verband mèt te veurnaom van de kanonneer, dee et ongelök had doen gebaöre, hèdde de Mastreechteneers tie plaots in et vervolleg Abrahamslook.
In 1764 woort e begin gemaak mèt et oetgraove van de terreine a°n de zuidkant van de stad vanaof te Pieterspoort tot aon d'n hook van de umwalling kort bij de Tongersepoort en ontstónte op tie maneer de Kompe. De grond, dee door die oetgraovinge vrij kaom, gebruukde me veur t make van oetgebreide boetewerreke. Dao woorte drei Kompe gegraove, ein, de Klein Kompe, op et terrein tösse de tegeswoordige Sint Hubertus- en St. Lambertuslaon en de twie andere op te plaots, boe noe de kazerne-gebouwe stoon, boe mennige Mastreechteneer nog z'n sjöttersplichte heet vervöld en boe de jaög zoe vrij en zonder einig gevaor kós speule, boe jaore laank eedere winter 'n prachtige iesbaon waor en boe in et vreugjaor de serzjante zoe hartelek tege die errem rekrute kóste donderjaoge.
In 1768 besloot et gemeintebestuur, de Boschstraot en ouch te Merret op stadskoste mèt lindebuim te beplante. Op teikeninge oet teen tied is tie sjèlderechtige beplanting nog dutelek te zien.
In 1770 bouwde de Staote et wachlokaal mèt te sjoene steine gevel, dat noe es ijkkantoer in gebruuk is, tegeneuver et Goevernemint.
In 1772 storref te goevernör van de stad, Baron van Aylva ; heer woort opgevolleg door de PRINS VAN NASSAU-WEILBURG.
Vreuger stónte op alle stadspoorte tores, die in de wandeling „ollegerhuiskes" geneump woorte. Al die tores zien, umtot me ze neet mie nudig vónt, in 1775 op las van de militaire autoriteite aofgebroke.
Tot et jaor 1778 had eeder parochie van Mastreech haör eige kèrremes, haören eige „bronk". Dat broch naturelek mèt, dat et hiel dèks kèrremes waor in de stad, want et sprik van zellef, dat te gooj Mastreechteneers neet kóste naolaote, in eeder parochie



behurelek mèt te goon viere, missjien es bewies van hartelekheid, mer toch zeker ouch um ziech ins good aon de vlaoj te trakteere. Dat vónt te Magistraot op t'n doer e bitteke te mechtig en daorum heet heer in dat jaor al die parochie-kèrremesse aofgesjaf en dao ein inkel veur in de plaots gestéld, die zou beginne op t'n twiede Zondag in September en veertien daog zou doore.
In 1781 kraoge veer es goevernör van de stad Prins FREDERIK VAN HESSEN-CASSEL, dee tot 1794 z'n fonktie heet bekleid en de rij van militair goevernörs aofsloot.
In 1786 woorte de kèrrek en et kollezje van de Zjezwiete, die in 1773 door de Pous waore opgeheve, door de Staote-Generaol aon de stad euvergedrage. Wat mèt te kèrrek gebaörde höbbe veer daostrak al gezag. In 1786 is tao-in et ierste komediestök gespaöld en sints teen tied is et gebouw altied theater gebleve. Op te terreine van et kollezje woort van stadswege 'n straot aongelag van de Breijstraot nao achter et Vleishoes en umtot tie straot op las van de „hiere" van et gemeintebestuur waor tot stand gekomme, kreeg ze de naom van „Hierestraot". Noe heite veer ze Minckelersstraot.
In 1787 beleefde Mastreech weer 'n eigenaordig gevaal. Korts teveure waor et garnizoen van Den Bosch ziech op n sjandaolige maneer in die stad te boete gegaange. De mansjappe, die et erregste hadde gerouf, waore die van et rezjemint vootvollek van Monster. En noe woort zjus tat rezjemint op ene goojen daag nao Mastreech euvergeplaots. Gei wonder, dat te Mastreechteneers te sjrik um et hart sloog. Dao waore-n-ers al, die in hunnen angs hun sjatte begóste te begraove of oet te stad weg te veure. Mer de kommandant van Mastreech naom z'n maotregele. Op z'n onverwachs woorte alle mansjappe van dat rezjemint ontwaopend en op hun lief geviziteerd ; me vónt et gouwegeld in de knuip van hun jasse genejd en kosbaar seerraode in hun pruke verborrege. Honderd vief en sevetig maan woorte in arres gestéld, boevaan ers drei zien opgehaange, eine gegeiseld en eine oet te stad verbanne.



XII. DE FRANSEN TIED.
En noe naoderde d'n tied, dee veur de toustande in Europa van zoe'n geweldige beteikenis is gewees en noe nog z'n naowèrreking deit geveule, d'n tied van de FRANSE REVOLUTIE.
Ouch veur eus stad heet tie revolutie de gewiechtigste gevollege gehad, wijl door haör Mastreech is gekomme op e kierpunt van z'n historie, van ze politiek en neet minder van ze godsdeenstig leve.
Mèt et optreje van de Franse es hiere en meisters is veur eus veurawwers 'n periood aofgeslote.enen toustand opgeheve, dee bijnao zèshonderd jaor heij had bestande. Mastreech heel op, Twiehierig te zien, wat et zeker van aof et jaor 1204 gewees waor.
De Prins-Bissjop van Luik woort es wereldleke mach neet langer mie erkind en et gezag van de Staote-Generaol van de Hollandse Republiek euver Mastreech woort evezier opzij gezat. De Hoeg en Lieg Gerechte van Luik en van de Staote, die van de Vroenhof en van et Kapittel van Sintervaos heele-n-op te bestoon. De eigenaordige territoriaal indeiling, in ei woord al et histories merrekwierdige van Mastreech verdween.
De ierste gevollege van de Franse Revolutie woort me-n-in Mastreech gewaar in et jaor 1792, wie e paar doezend Franse vlöchtelinge heij 'n onderkomme kaome zeuke. Adel en geistelekheid waore de stande, die et in Frankriek et helste te verantwoorde kraoge en die daan ouch veurnaomelek hun touvlöch zeukde in de vreemde. Vaöl van die vlöchtelinge hadde-n-oet t'n aard van de zaak hals euver kop oet hun land moote vertrèkke en bevónte ziech tus naogenóg zonder middele van bestoon, zoedatse op te kompassie en de hospitaliteit van de börregerij aongeweze waore.
De meiste Mastreechter hoeshawwes, die et mer evekes kóste doen, naome 'n familie of einige alleinloupende persone onder hun daak op.
Onder de vlöchtelinge bevónte ziech vollegens 'n later gehawwe tèlling 520 geisteleke, miestaai. wat veur de hand lik, oet et noordelek gedeilte van Frankriek. De bekinde pastoer DELRUELLE („Delderwel", wie em de Mastreechteneers hèdde), dee euver de parochie van Wiek stónt en es eine van de ajts bekinde dichters in Mastreechs dialek moot besjouwd weurde, heet 'n lies opgemaak van de priesters, die allein in zien parochie ondergebroch waore ; die lies tèlt 109 naome, e zier groet aontaal, es me bedink, wie klein Wiek in deen tied mer waor. Pastoer Delruelle heet ziech in die daog veur z'n Franse confraters zier verdeenstelek gemaak. Veur jpennige geisteleken hier betaolde heer oet z'n eige tes kos en in-



woening. Onder de Franse priesters bevónte ziech neet minder es vief bissjoppe, naomelek tie van Bézier, Bourges, Auxerre, Chalonssur-Marne en van Chartres.
Dat al die émigrés veur Mastreech ene zwoere laspos waore, ouch al naome de börregers hun mèt leefde op, liet ziech begriepe. Van d'n andre kant evel höbbe zij ouch weer op sommige mominte, wie later zal blieke, aon de stad groete deenste bewezen en aon groete dankbaarheid tegeneuver de Mastreechteneers höbbe zij et zeker neet laote mankeere.
Koelek waor et jaor 1793 aongebroke, of e republikeins leger onder generaol Miranda versjeen bij Mastreech en sloog et belèk veur de stad. De 24e Fibberwarie leet Miranda de Prins van Hessen-Cassel sommeere, de stad aon haöm euver te geve en wie daoop e weigerend antwoord kaom, begós heer et bombardemint. Et garnizoen binne eus vesting waor mer klein, hoegstens 4500 maan, en bestónt oet Hollenders, Zwitsers en Duitsers, mer al de Franse vlöchtelinge die mer einigszins detou in staot waore, booje hun höllep aon, die door de goevernör dankbaar woort aongenómme. Daodoor kraog heer 'n verstèrreking van 'n gooj 1200 maan, boeonder bekans 300 offeseere van de Franse artèllerij en marine, die et kommando euver de batterij e op te walle op ziech naome, veur zoeveer dat nudig waor. Franse vlöchtelinge en Mastreechteneere voolte ziech op tat momint éin en hadde-n-allemaol etzellefde doel: de stad oet te han van de republikeine te redde.
Et bombardemint waor uters hevig. Me sjat et aontal bomme, die op Mastreech gevalle zien, op 6000, mer de sjaoj, die zij höbben-aongeriech, is toch betrèkkelek min gewees.
Terwijl de Franse offeseere hun deenste beweze bij de verdediging van de stad, maakde de vreemde geisteleke ziech verdeenstelek mèt daag en nach in de weer te zien veur et verzörrege van de gewonde en et hellepe blösse van brand, door de bomme veroerzaak.
Mer al dee gooje wèl en opoffering zou op t'n doer veur Mastreech toch neet vaöl oetgehaold höbbe es neet te sameloup van umstandighede de zake op z'n onverwachs ene gunstige kier had doen numme. De republikeinse legers naomelek woorte in die daog twiemaol bij Neerwinden en bij Aldenhoven door de Oostenriekers verslage en wie toen de Prins van Koburg met z'n euverwinnende legers op Mastreech aonmarsjeerde, woort et Miranda heij te benajd en braok heer d'n twiede Miert et belèk van de stad op. Onder groeten triomf heel de Prins van Koburg mèt ze gevolleg zenen intoch in Mastreech en ene plechtigen ,,Te Deum" op te 4e in Sintervaos gaof uting aon de geveules van dankbaarheid van börregers en émigrés veur de bevrijding oet et groet gevaor.
Et ierste gevolleg van die blij gebaörtenis waor, dat nog wie langer wie miejer Franse vlöchtelinge nao Mastreech kaome tou-



gestruimp, boe ze ziech noe iers rech in veiligheid dachte te bevinde. En deen touluip woort op t'n doer, veuraal door de versjrikkeleke toustande in Frankriek, zoe dusdaonig groet, dat te Prins van Hessen-Cassel 'n kontrol op al die vreemde nudig vónt en et gemeintebestuur op zie verzeuk 'n ordonnantie maakde um hun verblief in de stad te regele. In die ordonnantie woort onder andere bepaold :
1. dat van d'n daag van et in wèrreking treje van die regeling tot naoder order niemand mie admissie kraog um ziech in de stad te vestige ;
2. dat eeder vreemde, dee zonder admissie in de stad woort aongetroffe, mós make, dat heer binne de veer en twintig oore vórt waor op straffe van gearresteerd te weurde ;
3. dat alle vreemde, die tougelaote waore, op et stadhoes hun papèrre móste laote verifieere en datse die papèrre in et vervolleg altied bij ziech móste höbbe, um ze op te ierste aonvraog te kinne vertuine ;
4. dat aon eneeder, dee eine zonder admissie in de stad aonwezige vreemde aon de euverheid bekind maakde, 'n beloening zou weurde tougekind ;
5. dat alle vreemde ziech móste wachte, valse en alarmeerende berichte in de stad rond te struije, op straf van arres.
Lang zou et evel aon al die émigrés neet gegeve zien, veilig en röstig in Mastreech te blieve. Al in 1794 jummers kaome de republiekeinse legers in België trök en versloge op 26 Juni bij Fleurus te Oostenriekers, die ziech nao dee veldslaag op te rechterover van de Maos tröktrokke, behalleve e leger van 12000 maan, datse tot dèkking van Mastreech op te linkerover achterleete. Wie ze evel op 18 September obbenuijts door de Franse bij Sprimont verslage woorte, trokke ze mèt al hun krachte, boe-onder ouch tie 12000 maan, euver Vallekenberreg en Aoke op te Roer trök, gevolleg door de in Mastreech verblievende vlöchtelinge, die hiel good begrepe, dat, es Mastreech in han van de republikeine zou valle, et mèt hun dao neet good zou aofloupe.
En inderdaod, d'n 22e September sloot te Franse generaol KLEBER mèt z'n tróppe Mastreech in. Et waor de Franse nao hun euverwinninge bij Fleurus, Tirlemont, Tongere en Hasselt t'rum te doen, e sterrek steunpunt aon de Maos in han te kriege um in de kommende winter van dao oet t'n umtrèk in bedwaank te hawwe. Neet te verwondere is et tus, dat hun aondach weer veel op Mastreech, ,,la place importante de Maestricht, 1'une des plus fortes places de 1'Europe", zoe-es te Franse brigadegeneraol de Marescot ziech oetdrökde. Veur de zoevaölste kier genoot eus stad van et twiefelechtig veurrech, veur ein van de sterrekste vestinge gehawwe te weurde, e veurrech, dat weer op vaöl elend en mate-



rieele sjao zou komme te stoon. Veer höbbe good praote es veer trots zien op Mastreech z'n groete reputatie es vesting, mer eus errem veurawwers höbbe mer al te zier en al te dèks aon et lief geveuld, wat tie reputatie in de praktiek beteikende.
Et waor de rechter-vleugl van et formidabel ,,Sambre-et- Meuse"leger, boemèt Kléber de stad insloot; mer dee vleugel waor neet bezunder sterrek; neet mie es 15000 maan, terwijl 't garnizoen van van Mastreech door de nog ontfange verstèrrekinge 8000 mansjappe tèldfe. Kléber voolt ziech mèt z'n tróppe daan ouch neet bij machte um de vesting aon de twie kante van de Maos tegeliek te attakeere en naom dus 'n aofwachtende hajding aon, boevaan et garnizoen profiteerde door krachtige oetvalle te doen en zellefs op te Pietersberreg 'n stèlling van de vijand te euvermeistere.
Mer naodat te Franse generaol JOURDAN de Oostenriekers tot euver de Rien had wete trök te drieve, kraog Kléber de nudige verstèrreking en greujde ze leger tot bijnao 40000 maan aon.
'n Sommatie aon de Prins van Hessen-Cassel um ziech euver te geve woort aofgeweze en toen woort op 1 November et vuur op Mastreech geopend. Volleges et teveure opgemaak kriegsplan zou de stad op drei punte tegeliek aongevalle weurde; aon de kant van Wiek, tege-n-et front van aof te Boschpoort tot aon de Breusselepoort en van de Louwberreg aof tege-n-et fort Sint Pieter.
Korten tied heet tit bombardemint mer gedoord mer et waor van 'n hevigheid fes Mastreech nog mer zelde beleef had. De sjaoj dee aon de stad woort tougebroch, waor gewoen versjrikkelek ; aon alle kante woorte hoezer in brand gesjote ; de kèrreke van de Dominikane, van Sint Antonius en van de Duitse Orde (op te plaots, boe noe et Papèrrefabrik steit) woorte vreiselek tougetakeld, mer et mieste had wel te lijje et kloester van de Beijert, dat naogenóg gaans oetbrande.
Tege zoe e geweld waor niks bestand en al d'n derde November sjikde de goevernör z'n parlementairs nao et hoofkwarteer van de Franse um ziech tot kapitulatie bereid te verklaore en de kondities van de vijand te vernumme. D'n daag t'rop gaof te stad ziech euver. Leve en vrijheid van de börregers zouwe gerespekteerd weurde en aon et garnizoen weurde tougestaande, mèt militair ier de stad oet te trèkke.
Zoe hadde de Franse hun doel dus alweer bereik : Mastreech waor in han van de republikeine.
Had Mastreech in de daog van fet belèk et van de kant van de Franse zwoer gehad, e gedeilte van et eige garnizoen droog et zijnt tetou bij um d'n toustand in de stad nog get beroerder te make.
Oet te breeve, die de goevernör van Hessen-Cassel in die daog gesjreve heet aon z'n vrouw, die al van oet te zomer vertrokke waor, wete veer mie bezunderhede euver etgeen in Mastreech veur-



veel. Eedere kier weer deit heer zie beklaag euver de hajding en et optreje van de Oostenriekers, die tot et garnizien behuurde. Die sjijne, van hoeg tot lieg, op 'n sjandaolige maneer aon hun plichte tekort gekomme te zien. Hun aonveurders, in plaots van de goevernör in de verdediging bij te stoon, zeukde ziech mèt hun domestieke en al hun spölle 'n veilige plaots in de kazjematte, en es te goevernör e beroop op hun deeg of hun opreep um in de kriegsraod van gedachte te wissele en maotregele te numme, leete de hiere ziech ekskuzeere. En in de daog van et hevigste bombardemint, wie de stad oet mie es tachtig zwoer kanonne en twie en daartig morteere besjote woort, wie de res van de bezèttingstróppe wèrrekde totse debij neerveele, brochte de Oostenriekers hunnen tied door mèt ziech zaat te drinke, door de straote te loupe, de börregers te molesteere en te rouve watse kriege kóste. De 4e November, d'n daag van de euvergaof, sjreef te goevernör, dat te Oostenriekers in de straote op patroeljes van et garnizoen gesjote en mierdere mansjappe verwond hadde en dat tegeliekertied ander Oostenriekers in de boetewerreke mèt Franse piejotte gemoedelek aon et kuijere en stevig aon et pumpele waore. Um in de nach, die op teen daag vollegde, 'n algehiel plundering te veurkomme, zaog te goevernör ziech gedwonge, et euverig garnizoen de gaanse nach onder de waopes te hawwe en e groet aontal poste-n-oet te zétte. En wie heer aon de Oostenriekse offeceere vroog, haöm te hellepe bij et handhave van de orde, kraog heer tot besjeid, datse bang waore veur hun eige mensjes.En onder die umstandighede had t'n Oostenriekse kommandant, lutenant-generaol Kleebeck, nog et front, ziech bij de goevernör te beklaoge, dat me z'n tróppe valselek besjöldigde ! Me moot mer dörreve !
Veer kinne-n-us tus 'n dinkbeeld tevan make, in wat veur enen toustand te börregerij in de stad verkierde en in wat veur gemoodsstumming zij et optreje van de Franse revolutionnaire in de toukoms aofwagde.
Wannie oets et spreekwoord : ,,nuij hiere, nuij wétte" veur Mastreech gegolde heet, daan zeker in dat ongelökkig jaor 1794.
In vreugeren tied, es te stad nao e belèk in ander han euvergóng, had tat veur de inwoeners neet zoedaonige gevollege, dat ene gaansen umkier in alles plaots had. Mastreech bleef al tied Twiehierig ; dao kaom allein ene nuijen hier veur d'n euverwonnene in de plaots, mer d'n inwendigen toustand ondergóng wienig verandering. Stadsbestuur en rechspraok bleve-n-op tezellefde maneer veurtbestoon.
Mer noe woort alles anders. Alle bestaonde instèllinge woorte door de Franse opgeheve, mèt alle vreuger toustande woort gebreke. Et aajt Stadsbestuur woort opzij gezat, et indivies Lieg



Gerech, de Luikse en Staotse Hoeg Gerechte en dat van de Proos van Sintervaos es Hier van „Tweebergen" verdween.
Mastreech mós veur et vervolleg alle lotgevalle mèt te res van et Frans grondgebied deile. Iers woort et te hoofplaots van 'n arrondisement Mastreech onder 'n centraal administratie veur de streke tösse de Maos en de Rien, die in Aoke haöre zetel had. Daonao, van 1 Oktober 1795 aof, woort eus stad hoofplaots van et „Département de la Meuse Inférieure" (Departement van de NederMaas), dat et zuidelijk deil van eus tegeswoordige provincie en zoe get gans Belzj Limburg besloog. Dat departemint waor onderverdeild in 31 kantons ; et opperbestuur devan bestónt oet e centraal lichaam van vief lede, dat in Mastreech gevestig waor. De groete geméintes, wie Mastreech, Sint Truije en Hasselt, hadde eeder hun eige gemeintebestuur ; de ander gemeintes hadde veur eeder kanton e bestuur, dat weer in eeder gemeinte zenen agent had. Aon et centraal lichaam en aon de gemeinte- en kantonnaal besture waore regeeringskommissarisse veur et touziech en de kontrol tougeveug.
Dees bestuursindeiling is in 1800 door n nuij vervaange. Naturelek kraog eus departemint ouch z'n vertegenwoordiging in Paries in et Wètgevend Lichaam, dat oet twie Kamers bestónt, de „Conseil des Cinq-Cents (de Raad der Vijfhonderd) en de „Conseil des Anciens" (de Raad der Ouden). D'n ierste tèlde 500, d n twiede 250 lede, die allemaol door et vollek mèt 'n trapsgewijs verkeezing gekoze woorte.
Eus departemint kraog drei zetels in de ,.Conseil des Cinq-Cents" en twie in de „Conseil des Anciens . Um keezer te zien mós me aon bepaolde veurwaarde voldoen en boetendien d'n eid van haat aon et keuningsjap zwere. Et sprik van zellef, dat te Franse „émigrés" evenzoe wie d n adel van et rech tot keeze oetgeslote waore. De ierste verkeezing in Mastreech had in 1797 plaots.
Wie et heij mèt et samestèlle van de keezerslieste heet tougegaange, is alles behalleve dutelek. Iers naomelek tèlde die lies 1900 naome, e paar daog later stonge t'rs mer mie 284 t'rop en korten tied taonao weer 930.
Dao bestónte twie kollezjes, „Grondvergaderingen" geneump, veur et keeze van d'n iersten trap de „électeurs". Die grondvergaderinge drooge-n-ouch naome : de ein hèdde „Liberté" en vergaderde in de Redótzaol, de ander „Egalité", die iers haör bijeinkomste heel in de aw Kappecijne-kèrrek en later in et „Hof van Tèllie". De „Liberté had in et begin tot veurzitter Zjang NEVE oet Caberg es ajtste in jaore en daonao woort gekoze A. MEMBREDE.
Dao woort in die vergaderinge, al waor de opkoms neet groet en d n animo mer hiel gering, toch dèks 'n aordig stökske gevreigeld. En, wat et grappigste waor, van de Franse kandidate, die



door de kommissarisse van et Centraal bestuur woorte veurgestèld en mèt vaöl hoegdravende waörd aonbevole, woort niemand gekoze. De Mastreechteneers naome liever hun eige lui um nao Paries te sjikke en zoe woorte in 1798 heij tot „députés" gekoze : in de „Conseil des Anciens" Joseph Michiels en in de ,,Conseil des CinqCents" Membrede.
Nao de Staotsgreep van Napoleong kraog Frankriek in Paries e Wètgevend Lichaam van 300 lede én ene Senaat, boeveur de verkeezinge nog vaöl ingewikkelder woorte gemaak es vanteveure en die veer heij veur eus lezers mer neet zölle oetterein zétte. Aon zoenen druge kos höbbe ze niks. Allein wèlle veer nog aonhoole, dat euze gooje Membrede, dee ouch nog president van de Crimineel Rechbank in Mastreech waor, tot 1814 gestiedig „député" is gebleve.
Wat te regeling van de rechterleke mach en rechspraok betrof kraog eus stad 'n Hof van Appel, 'n Rechbank en twie Kantongerechte, eint veur Mastreech-Noord en eint veur Mastreech-Zuid.
Et ierste Kanton bestónt oet Wiek, en aon de linkerkant van de Maos te Brökstraot, Kleine en Groete Staat, noordkant—Vriethof, Breusselestraot en aal wat noordeleker daovan laog, en tevens te dörrepe Cadier en Kier, Eysde, Gronsveld, Ryckholt en Mesch ; Mastreech-Zuid bestónt oet te res van de stad en daan wijjer Sint Pieter, Bassenge, Canne, Eben-Eymaol, Fall-Meer, Terneje, Roclenge, Rosmeer, Sichen-Sussen-Bolré, Vlijtinge, Vroenhove en Wonck.
De rechterleke mach kraog veur haör zittinge de besjikking euver et aajt hoes van de militair goevernörs, et zoegenaomp Kommandantshoes op te Tongersestraot, later bewoend door notaris Merckelbach en noe door de familie de Nerée-Regout.
Wat evel op te Mastreechteneers vaöl mie impressie maakde es al die administratief maotregele, waor neet allein et opheffe van de gilde, mer veuraal et verjaoge van al de kluusters en et ontbinde van de kapittels van Sintervaos en Slevrouwe en ouch et opheffe van de Duitse Orde van de ,,Nieuwe Biesen". Es me wèt, dat in deen tied in Mastreech nog negetien kluusters bestónte, begrip me, wat tat veur de inwoeners beteikende.
Mer neet allein woorte al die kluusters geslote, al hun bezittinge woorte, zoe es te Franse dat hèdde, „geïnventarizeerd". Mer wat gebaörde waor mie es „inventarizeere"; aal wat weerde had, goud en zèllever, antikiteite, kunswerreke, sjèlderije, beuk woorte-n-in de wach gesleip en nao Paries euvergebroch, en zoe good es niks is mie daovan trökgekomme.
Es veer de historie van de kluusters en de kapittels behandele, zölle veer dao mie in bezunderhede op ingoon.
Neet allein aon de bezittinge van kluusters en kèrreke ver-



grepe ziech te Franse. Ze kóste in et algemein slech mèt hun han aofblieve van zakes, die weerde hadde. Dao bevónt ziech b.v. nog in Mastreech e bereump fossiel, de kop van 'n krókkedèl, die in 1770 door ene gelierde, Hoffman geheite, in de Pietersberreg gevonde waor en boe aon door de wetensjap te naom van „Chelonia Hofmanni" gegeve waor. De kanunnik Godding van Sintervaos, dee de Franse hiere neet vertrouwde, had tee kop laote verstoppe in eine van de kelders van de Lange Gaank. Mer jewel, de Franse, die te wete waore gekomme, dat tat fossiel ziech örreges in de stad bevinde mós, hadde lont geroke, en wie op et vinde daovan 'n beloening van zèshonderd flesse wien gestéld waor, haolde 'n trupke grenadeers em eidelek oet, boenao heer nao Paries is getransporteerd en dao noe nog in et „Musée d'Histoire Naturelle" kin bewonderd weurde. Zoe is et gemeekelek mèt andermans veere pronke.
Um de geis van vrijheid, geliekheid en broedersjap (liberté, égalité, fraternité) toch mer good aon et vollek bij te bringe woort in Januari 1795 midde-n-op et Vriethof mèt te nudige plechtigheid ene zoegenaomde vrijheidsboum geplant, ene kanadas, dee evel neet wou pakke en kapot góng. Toen is et jaor d'rop mèt nog vaöl mie „onctie en ponctie" enen eik taoveur in de plaots gezat. Dao kaom et gaans bestuur van de stad en dat van et departemint bij te pas. Jong meitskes in et wit, mèt ene greunen tak in de hand en enen tróp studente mèt linter in de Franse kleure um d'n hood móste um deen eik enen dans oetveure en s'aoves waor veur de kopstökke bal op et goevernemint.
Ondertösse gónge de Franse door mèt op alle gebied veranderinge in te veure. In et Dominikanerkloester woort 'n „école centrale", e soort lyceum, gevestig. Einige jaore later, in 1802, is tie inrichting veranderd in 'n sjaol veur e soort middelbaar onderwies, „école secondaire".
De „Perroen" op t'n hook van et Vriethof bij de Groete Staat, et teike van de wereldleke mach van de Bissjop van Luik, woort aofgebroke.
Van d'n tore van Sintervaos-kèrrek woort te keizerleken adelaar, et teike van de ,.vrije rijkskercke", weggenómme en daoveur in de plaots 'n Jakobijne-möts gezat.
De kèrrek van Wiek woort geslote en verzegeld, die van Sintervaos kraog te bestumming van magazijn veur hui en stru, terwijl die van Slevrouwe aongeweze woort veur smeijerij en reparatiewèrrekplaots van kanonne. Van de klokke móste Sintervaos en Slevrouwe alles op twie nao aofgeve.
In 1798 woorte de Proos van Sintervaos-kapittel, Thomas baron van Wassenaar, de twie breurs André en Guillaume Soiron, pastoer Cyrus van Sint Katrijne-kèrrek, pastoer Delruelle oet Wiek en de



kappecijn paoter Bruno nao et eiland Rhé verbanne, umtotse de veurgesjreve republiekeinsen eid neet wouwe zwere. Alle ander geisteleke, die deen eid neet dooge, móste de stad verlaote.
En um noe de kroen op et werrek te zétte en persijs alles te doen wat in Paries gebaörde, höbbe de Franse in de Waolse kèrrek op te Pieterstraot ouch iemand es „Godin der Rede" (La Déesse Raison) goon veriere. Veur dat verheve baönsje liende ziech e jónk meitske, de dochter van d'n ontfenger VEUGE.
Veur de geistelekheid waore die jaore, boe veer et noe euVer höbbe, ene vreiselek beroerden tied, umtotse kompleet neet wis, boe ze ziech aon te hawwe had. Et waor naomelek meujelek um te wete te komme, of teen eid, dee de Franse vorderde, aal of neet door Roeme verbooje waor. Daovandan dèks groet versjèl van meining onder de hiere. En zoe kós et gebaöre, dat in de kèrrek van de Franciskane op te Minnebreureberreg paoter Mölder in 'n preek aon de geistelekheid te raod gaof, d'n eid te doen, wat tot e groet tumölt heet aonleiding gegeve. In alle gevaal maag me zeker aonnumme, dat e groet deil van degeen, die d'n eid höbbe-n-aofgelag, te goojer trouw is gewees.
In 1798 is veur d n ierste kier heij de gieljotien gebruuk en woort ene maördeneer daomèt e köpke kleinder gemaak.
In 1800 is et poortgebouw bij et begin van d'n houte baog op te Maosbrök aofgebroke en d n houte vloer door ene steine vervaange. De baog zellef heet iers in 1827 plaots gemaak veur de groete steine, dee noe weer vervaange is door de breij iezere euverspanning.
Wie in Paries te revolutie haör sjerrepe kante begós te verleere en naodat in 1801 tösse Napoleong en de Paus et concordaat waor geslote, woorte ouch heij de toustande op godsdeenstig gebied laanksamerhand weer beter. De geistelekheid kraog vaör en nao haör vrijheid weer trök, hoewel de in gebruuk genómme kèrreke toch nog neet woorte vrijgegeve.
In 1803 kraog Mastreech et bezeuk van NAPOLEONG, dee toen nog mer Ierste Consul waor. Et doel van z'n feziet waor et bezichtige van de fortifikaties, wat heer daan ouch grondig gedoon heet. Drei daog is heer in de stad gebleve, boe heer op et Goevernemint lozjeerde. Z'n vrouw en zene steefzoon Eugène de Beauharnais waore bij em en vertrokke mèt em van Mastreech nao Aoke.
Wijer vélt nog te vermelde, dat in 1810 in et Gereformeerd weishoes op tn Inkelestraot, (boe noe et Museum van et Histories Genootsjap is) e vondelingehoes woort opgeriech, dat in 1812 door et stadsbestuur boete de Tongersepoort e terrein woort aongekoch veur e kèrrekhof en dat in etzellefde jaor de groete weeg van Mastreech op Vinlo woort aongelag. De steinweeg nao Tongere waor al in 1804 gemaak.



Et zal missjien sommige lezers intresseere, te vernumme, wie de rechterleke mach in deen tied waor samegestèld. Daorum wèlle veer die heij laote vollege mèt te naome van de persone debij, boeonder veer nog versjèllende bekinde zölle trökvinde.
In 1805 waor de samestèlling aldus :
Tribunal Criminel.
President: A. C. Membrede,
Rechters : J. C. de Limpens, Hiac. Fabry,
Plaotsvervengers : Ph. Fermin, Droixhe,
Keizerleke Prokurör-Generaol: Michiels,
Griffier : R. Thoelen,
Substituut-Griffier : De Fooz.
Tribunal Civil.
President: H. W. Crahay,
Rechters : J. B. Claessens, Esbrard, }. J. F. Meyer,
Plaotsvervengers: A. Lipkens, van Heylerhoff, J. F. Pierssens,
Keizerlek Prokurör : La Gravière,
Subsituut-Prokurör : Babut Dumarès,
Griffier : Longré,
Substituut-Griffier : W. Mockel.
Avoués: F. B. Visschers, J. H. Rooth, J. H. S. Mockel, C. Destouvelles, W. F. van Panhuys.
Vrede-Gerecht Maastricht.
Vrede-Rechter der Sectie van het Noorden : P. Jessé,
Griffier : J. G. J. Paulissen.
Vrede-Rechter der Sectie van het Zuiden : H. Heckelers, Griffier : M. Bauduin.
Notarisse : A. Hagemans, E. J. Lefébure, H. Nierstrasz, J. Th. van Gulpen, J. M. Ross, P. D. Jessé.
Um 'n dinkbeeld te geve van de toustande in deen tied en van de hajding van et Frans bestuur tegeneuver de bevolleking wèlle veer heij e staölke laote vollege van de maneer, boe-op informaties woorte genómme euver en kontrol woort oetgeoefend op te geis van de mie ontwikkelde klasse in Mastreech. Mer minstens eve-neigenaordig zien de antwaörd, die op te gestélde vraoge gegeve zien door d'n officieele persoon, aon wee ze gedoon waore en dee de mentaliteit van de Mastreechteneers neet begreep of neet wou begriepe, in alle gevaal hun gaaroet gei good hart toudroog.
In 1803 naomelek stélde de „Conseiller du deuxième Arrondissement de la Police Générale" aon de Prefek van et „Département de la Meuse Inférieure" 'n aontal vraoge, die veer mèt te antwaörd zoewel in et Frans es in et Mastreechs heij wèlle laote vollege:



1. Quelle est, en général, 1. Wie is in et algemein de
1 opinion publique de cette classe publieke opinie van die klas van
d hommes (notaires, avocats, lui (notarisse, affekaote, lui van
hommes de loi, médecins, gens de de wèt, dokters, lètterkundiqe) ? lettres) ?
Elle n'a guère pu être remar- Daovaan heet me niks kinne quée. Elle ne s'est pas manifestée mèrreke. Ze heet ziech neet gepar des actions ou des écrits assez uut door frapante handelinge of frapans. On peut dire qu'elle est gesjrifte. Me kin bewere, datse passivement attachée a 1 ordre ziech lijdelek aonpas aon de bedes choses établi, mais son grand staonde orde van zake ; mer et attachement a les intéréts pécu- meiste is tie klas van lui gehech niaires pour object. aon haör geldeleke belange.
2. Jouit-elle de beaucoup de 2. Genut tie klas 'n groete considération ? achting ?
Les médicins jouissent de la De dokters zien algemein ge-
considération publique. Elle nest ach. De notarisse neet zoevaöl;
pas aussi étendue pour les notai- mer tegeneuver de lui van de wèt
res etc.; quant aux hommes de blijf van die achting wienig euver
loi, elle se réduit a peu de chose. 3. Wie is te naom van de
3. Quel est le nom des per- et meiste op te veurgrond trejensonnes les plus marquantes qui de persone, die dao-onder valle ? s'y trouvent comprises ?
Parmi les notaires M. Lefébure Onder de notarisse de hiere
et Nierstrasz a Maestricht, parmi Lefébure en Nierstrasz in Mas-
les avocats, aucun ; ceux qui ont treech, onder de affekaote geinen
le plus de réputation seroient al- eine ; degene, die de béste repu-
lieurs regardés comme faibles. tatie höbbe zouwe örreges anders
, veur zwaak weurde gehawwe.
II n y a pas de gens de lettres. Lètterkundige zien d'r gaar
neet.
4. Dans les plaidoyers, dans 4. Welke geis is geconstales défences publiques et publiées teerd in de pleidooie, de openpar les avocats, quel esprit a-t-on baar verdediginge en de publiobservé ? katies van de affekaote ?
Chacun a cherché a persuader Eeder van hun heet z'n bès
moins pour briller par les talens gedoon um te euverteuge, neet
que pour obtenir le plus d avan- zoezier um door z'n talente oet
tages pécuniaires. te blinke es wel um zoevaöl meu-
gelek te verdeene.
Dat meisterwerrek van beantwoording waor onderteikend: P. Loysel.



TWIEDE DEIL.
HISTORIE VAN DE KLUUSTERS EN
KÈRREKE,
KAPELLE EN REFUzjlEHOEZER.
Noe veer mèt te behandeling van de historie van Mastreech gekomme zien tot in dn tied van de Franse revolutie, dee d'n awwen tied veur good aofsloot en es 'n euvergaanks-periood kin besjouwd weurde tot et ontstoon van eus keuninkriek onder de keuninge oet et Hoes van Oranje, zölle veer heij veurluipig 'n halt make, um euver te goon tot te bespreking van de kluusters, kèrreke enz.
Evezier veur die kluusters en kèrreke beteikent te zoegenaomde Fransen tied et ind van enen toustand, dee iewe laank heet gedoord
en neet mie is trökgekierd.
Aajt Mastreech is dèkser geneump gewoorde de stad van kluusters en kèrreke. En neet veur niks. Wannie veer de aw stadsgeziechte bekieke, die nog van eus gooj stad bestoon en boevaan veuraal dat van umstreeks 1570 d'n indrök gief, hiel akkuraat en mèt vaöl zörreg geteikend te zien, dan kinne veer dao-op tèlle 42 tores en teurensjes van kèrreke-n-en kapelle. En es veer daan bedinke, dat al die kluusters, kèrreke-n-en kapelle honderde jaore laank' in Mastreech bestande höbbe, daan beseffe veer ouch, wat zij veur de stad en haör börregerij höbbe beteikend, daan weurd et us begriepelek, wie ouch zij van hunne kant et leve van die börregerij, haör gloriedaog en haören elend moote höbbe mètgeleef en van 'dat alles t'n trökslaag moote ondervonde höbbe.
Wat moot et bestoon van zoe e groet aontal godshoezer in n betrèkkelek klein stad enen indrök höbbe gemaak op te boetewereld. Wat moot Mastreech van ajts heer ene naom höbbe gehad es centrum van katholiek leve, dat et zoevaöl kloesterordes tot ziech lokde.
Want, laote veer veuraal dit neet oet et oug verleere: et waor heij gei missieveld, wat tie kluusters zeukde, integendeil, de ordes voolte ziech tot Mastreech aongetrokke zjus door et al op hoeg peil staond godsdeenstig leve, watse heij vónte, wat door St. Maternus en daonao door SINTERVAOS heij waor gebroch en door dee zn opvollegers waor in stand gehawwe en verstèrrek.
Mer behalleve de aontrèkkelekheid van Mastreech es godsdeenstiq centrum, waor d'r nog enen andere faktor, dee op te ontwi keling veuraal van et kloesterleve in eus stad van groeten invlood moot gewees zien, naomelek te geis in die aw tijje, dee e kloester es 'n weldaod, es e kosbaar bezit besjouwde en dee tot uting kaom



door daode van vrijgevigheid onder allerlei vörrem, door aonhankelekheid, erkinning en wardeering.
En zoe daan is Mastreech in et bezit gekomme van dat merrekwierdig groet aontal kluusters en kapelle, die veer noe stök veur stök zölle goon besjrieve.
Veer zölle-n-eus stof indeile in drei gedeiltes. Et ierste deil zal behandele de kluusters, et twiede de kapelle en gashoezer, boebij daan ouch aon de baört komme de versjèllende refuzjiehoezer, en in et derde deil zölle veer bespreke de historie van de kèrreke en van de Kapittels van Sintervaos en van Slevrouwe.
I. DE KLUUSTERS.
Et sprik van zellef, dat te vestiging van de versjèllende kluusters in Mastreech zier geleidelek heet plaots gehad. Honderde jaore zien daomèt gemeujd gewees, en wannie veer et Wittevrouwekloester, et ajtste van allemaol, boete besjouwing laote, lik et ontstoon van de Mastreechter kluusters tösse de jaore 1200 en 1674. In dit léste jaor waor et maximum aontal kluusters bereik en bestónte d'r binne de mör van Mastreech ein en twintig, boevaan t'rs èllef aon vrouwe-ordes en tien aon maander-ordes toubehuurde, die zoe good es allemaol, op einige oetzonderinge nao, höbbe bestande tot et léste van de achtiende iew.
De Franse wèt van 15 Fructidor An IV (1 September 1796) heet aon et leve van alle Mastreechter kluusters 'n ind gemaak. Mer drei hadde, wie veer later zölle zien, al ieder opgehawwe te bestoon.
Veer wèlle de historie van de kluusters bespreke in de vollegorde, boe-in ze heij zien ontstande. En, es veer dao-op létte, vélt et us al dadelek op, dat tao drei periode zien te ondersjeije.
Es veer et Wittevrouwekloester weerem apaart hawwe, vinde veer veuriers t'n tied tösse de jaore 1200 en 1280, boe-in de vestiging plaots had van de kluusters van St. Andrees, van de Dominikane, Franciskane en Minnebreure, Antoniete, Augustijne, Begaorde en van de Ridders van de Duitse Orde.
Daan volleg enen tied van 1280 tot 1434, boe-in, veur zo'eveer altans bekind is, gein inkel kloester ziech heij gevestig heet.
D n tied tösse de jaore 1434 en 1484 broch us weer de kluusters van de Kruushiere, Cellebroeders, Zusters van St. Annadal, Faliezusters, van de Beijert en de Nieuwenhof.
Ouch taonao kump enen tied van stèlstand, tottat in 1575 de derde periood begint, die löp tot 1674 en boe-in veer zien komme de kluusters van de Zjezwiete, Kapucijne, Annunciate, Sepulchrijne of Bonnefante, van Kalvarieberreg, van de Penitente en eindelek te Grauwzusters.



Wie van zellef lik noe de vraog veur de hand, wat veur verklaoring te geve aon dat aofwissele van die zoezier versjèllende periode, van, es veer et zoe neume mage, vètte en mager jaore.
'n Aofdoend antwoord tao-op höbbe veer nog nörreges gevonde.
Veur de „mageren" tied tösse 1280 en 1-434 zal mesjien de verklaoring moote gezeuk Weurde in de onröstige tij je, die Mastreech toen doorleefde en die e verblief heij binne de vesting mör alles behalleve aonlokkelek maakde. Veer höbbe jummers vreuger gezeen, dat Mastreech in deen tied veer kiere door de Luikeneers beleegerd is gewoorde ; in 1296 weges te verhajding tösse de Bissjop van Luik en d'n Hertog van Braobant, in 1304 tengevollege van de aofguns van de breurs van de Bissjop op et gezag van d n Hertog euver Mastreech, in 1334 door Bissjop Adolf de la Marck, umtot te Mastreechteneere aon de tróppe van d'n Hertog doortoch hadde verliend en eindelek in 1407, wie de rebelse Luikeneers hunnen eige Bissjop Jan van Beijere binne Mastreech belegerde.
Mèt et aon de regeering komme van PHILIPS DE GOEDE, dee in 1431 es Hertog van Braobant z'n „blijde inkomste" in Mastreech doog, braok ene röstigeren tied aon en woorte de toustande op politiek gebied heij minder onzeker. Gaw daonao, in 1434 jummers, zien veer daan ouch al e nuij kloester ontstoon, dat van de Kruushiere.
Wat te twiede periood van stèlstand betrof, dus tösse 1484 en 1575, dao-op heet hoegswarsjijnlek invlood gehad et besluut van de Mastreechter Magistraot van 12 Juli 1497, dat gein geisteleke orde binne Mastreech mie vas good of rintes moch aonkoupe. Euverigens zien, behalleve nog e paar knebbelerije mèt te Luikeneers in 1487 en 1489, veur die periood in de historie van de stad gein bepaolde feite aon te wieze, die op et vestige van nuij kluusters naodeilig zouwe höbbe kinne wèrreke. Mesjien heet et touvaal daobij ouch wel 'n rol gespaöld.
Neve dat alles is et zier opvallend, dat nao 1674 en tot 1794 gein inkel kloester mie in Mastreech is bijgekomme. Dat zal wel veur 'n deil et gevolleg zien gewees van et groet aontal, wat t r al waor. Veer weite bijveurbeeld, dat in 1673 de Penitente al groete meujte hadde um van de Magistraot toustumming te verkriege, ziech heij te vestige. Mer veurnaomelek meine ver, moot heijbij gelét weurde op et feit, dat in 1678 bij et sleete van de „Vrede van Nijmegen" tösse Lodewijk XIV en de Hollandse Republiek, Mastreech aon de Staote-Generaol woort trökgegeve en daodoor de Protestantse Staotse regeering 'n groete en blievende influentie op et bestuur van de stad heet goon oetoefene. Door et aontal van Gereformeerde amtenare en veuraal ouch door et hoofzakelek oet Protestante bestaond garnizoen woort et neet-katholiek illemint van de bevolleking aonzeenlek verstèrrek. En al weete veer noe wel, dat te kluusters, die d'r ins waore, kóste blieve veurtbestoon, zoe is toch te



begriepe, dat et vestige van nuije op ze mins neet zal zien in de hand gewèrrek.
De Franse wèt van 1 September 1796 verklaorde alle geisteleke ordes en kongregaties, kluusters, abdije, priorate, regeleer kanunnike en kanunnikesse veur ontbonde-n-en opgeheve. Allein heel artikel 20 'n exceptie in veur de vrouweleke ordes, die tot doel hadde-n-et geve van onderwies en et verzörrege van kraanke. Door die bepaoling mochte de Sepulchrijne en de Penitente veurluipig in Mastreech blieve. Lang höbbe ze evel van die gunstige bepaoling gei plezeer gehad, want bij de wèt van 5 Frimaire An VI (26 November 1797) woorte zij ouch es opgeheve verklaord.
Wannie veer létte op te plaotse, boe de kluusters ziech in Mastreech höbbe neergezat, dan konstateere veer, dat in et centrum van de aw stad zien terech gekomme twie van de ajtste van allemaol, naomelek : de ^Vitte Vrouwe en de Dominikane en veurts te Begaorde, et kloester van Sint Annadal en de Zjezwiete.
Wat te twie iersgeneumde aongeit, is et te begriepe, dat in d'n tied van de koms van de Witte Vrouwe in et centrum van de stad nog genóg ope terreine moote te vinde zien gewees, zellefs langs et Vriethof. De vestiging van de Dominikane veel ongeveer same mèt et begin van d n aonlèk van de ierste umwalling, die jummers dateert van 1228, zoedat tie ouch nog midde-n-in Mastreech plaots kóste vinde, alhoewel hun dat, wie ver later zölle zien, bezunder gemeekelek is gemaak.
Et kloester van Sint Annadal, gelege in de Kapoenstraot, waos neet groet van umvaank en had tus neet vaöl plaots nudig, terwijl de Begaorde zien begós mèt in de Witmeekerstraot neet 'n eigelek kloester, mer n weverij op te richte, die ziech laanksamerhand oetbreide.
Et merrekwierdigste is, dat te Zjezwiete nog in 1575 en vollegende jaore kans höbbe gezeen, in et hart van de stad, in de Breijstraot, zoe bezunder oetgestrèk terrein in han te kriege. Wie dat in ze werrek is gegaange, zal later oetveurig blieke.
Al de ander kluusters höbbe ziech gevestig op plaotse, die destijds tot te zellefkant van de bebouwde stad kóste gerekend weurde en wel : in et westèlek gedeilte de Kruushiere, Cellebroeders, de Beijert en Kalvarieberreg, in et zuidelijk deil de Franciscane, Faliezusters, Sepulchrijne, de Nieuwenhof en de Grauwzusters, in et noordelek stadsdeil et Sint-Andrees-kloester, de Kapucijne en de Penitente, en aon d n ooskant, bij de Maos, de Antoniete, Augustijne en de Duitse Orde.
Eigenaordig is et wel, dat in Wiek mer ei kloester is terechte gekomme, dat van de Annunciate.
De ligging van de mieste van die kluusters is te verklaore door et veurraodig zien van vaöl nog onbebouwde ruimte tösse de twie



umwallinge, boe de grond naturelek neet deur waor en boe me Veilig binne de vestingwalle laog.
Veer zölle dus noe in tiedsorde van vestiging de historie van eus 21 kluusters behandele, die waore (et jaortal is tat, boe-in ze gekomme zien) :
1. De Witte Vrouwe ontrint 635
2. Sint-Andrees-kloester 1200
3. de Dominikane 1231
4. de Franciskane 1234 7. ■ 5. de Antoniete 1241
6. de Augustijne 1254
7. de Begaorde 1258
8. de Duitse Orde 1280
9. de Kruushiere 1434
10. de Cellebroeders 1436
11. 't Kloester van St. Annadal 1441
12. de Faliezusters 1470
13. de Beijert 1476
14. de Nieuwenhof 1484
15. de Zjezwiete 1575
16. de Kapucijne 1609
17. de Annunciate 1615 7, 18. de Sepulchrijne 1627
19. Kalvarieberreg 1628
20. de Penitente 1673
21. de Grauwzusters 1674
1. DE WITTE VROUWE.
Et kloester van de Witte Vrouwe is wied eweg et ajtste van Mastreech en hoegswarsjienelek ouch van eus gaans land. Ofsjoen d'n historiesjrijver Péierin in z'n „Essais historiques et critiques sur le Département de la Meuse inférieure" d'n hoegen awwerdom van dat kloester tegesprik en enen andere bekinde sjrijver, De Lenarts, de stichting daovan tousjrijf aon ene zekere priester, Bozo ge~ heite, in d'n tied van bissjop Notgerus van Luik, op et léste van de tiende en et begin van de èllefde iew, weurd toch door de mies gezaghöbbende historiekinners aongenómme, dat et gestich is door de Mastreechse bissjop Johannes, gewoenlijk geneump JOHANNES AGNUS („Het Lam") tösse de jaore 624 en 646, in d'n tied, wie keuning DAGOBERT regeerde. Dee zou in 637, wie heer in de Palts



MANEZJE-EKERSTRAOT EN KALVARIESTRAOT (blz. 94)



KLOESTER VAN ST. ANDREES (blz. 115)
TWIEDE MINNEBREURE-KLOESTER (blz. 129)



langs et Vriethof verbleef, de kaös van Johannes Agnus höbbe bekrachtig es bissjop van Mastreech en de oprichting van et Wittevrouwekloester höbbe goodgekaörd.
Et stichte van e kloester waor zellefs in deen hielen awwen tied ouch veur dees streke gaar gein bezunderheid. Et is naomelek oet te historie bekind, dat in et jaor 670 de heilige Gertrudis, de dochter van Pepijn van Landen, vrouwekluusters oprigde in de plaotse Nivelles en Munsterbilse en dat in 677 in et plaötske Andenne ouch e vrouwekloester verrees door toudoen van de hèllige Begga, de moeder van Pepijn van Herstal.
Boe noe veur dergelieke stichtinge zoe'n klein plaotse es te dao-eve geneumde woorte oetgezeuk, hoove veer us wel neet t'reuver te verwondere, dat 'n bissjopsstad wie Mastreech daoveur in aonmèrreking kaom.
Et bewies, dat et Wittevrouwekloester wel hiel aajt moot zien gewees, weurd gelieverd door et feit, dat — zoe es later dèkser is gekonstateerd — de vloer van de kapel van dat kloester aonzeenlek lieger laog es te begaone grond van de umgeving en wel ongeveer twie èlle. Et is neet aon te numme, dat tie kapel, wie ze gebouwd is gewoorde, neet geliekvloers mèt te straot zou zien gelag ; zoe'n maneer van bouwe woort nörreges tougepas en zou ouch trouwens tot niks gedeend höbbe. Wel weite veer, dat te grond langs et Vriethof, zjus wie op zoevaöl ander plaotse, ziech in de loup van de iewe geleidelek heet opgehuug. Opgraovinge dao en ouch in de umgeving höbbe dat dutelek aongetuind. En es me ziech noe ins indink, wievaöl tied tao nudig is gewees um dee begaone grond twie èlle op te huge, daan moot me wel tot te gevollegtrèkking komme, dat te bouw van die kapel tot zier aw tijje is trök te bringe.
'n Ander argumint veur d'n hoegen awwerdom van et kloester is — wie oet te ajtste arsjieve van et Kapittel van Sintervaos is gebleke — et vollegende : de kloesterlinge, die et in et begin bewoende, vollegde gaans en aal dezellefde regel es te ierste vrouwekluusters in et Weste, die de regel van St. Benediktus aongenómme hadde. Die kluusterlinge noe waore neet onderworrepe aon et streng sloot, ze waore zellefs verpliech, de deenste in de kathedraal of te parochie-kèrrek gezamelek bij te woene. En wat vinde veer noe in de arsjieve van Sintervaos ? Dat te Witte Vrouwe eedere Zondag in die kèrrek te hoegmès móste bijwoene, boe in et middelsjeep hun plaotse aongeweze waore, terwijl nao aofloup van de mès door de kanunnik, dee de zörreg veur de reefter had, aon eeder van hun es bewies van hun tegenwoordigheid e wittebroed woort oetgedeild. Ouch aon de groete persessies, die in deen tied door de stad gehawwe woorte, móste ze deil numme.
De Witte Vrouwe waore 'n zuver kontemplatief orde. In 1254 naome ze de regel van d'n hèlligen Augustinus aon.



Ze drooge in de loup van d n tied versjèllende naome, wie: ,,de Penitenten der H. Magdalena"; et vollek hèdde hun : „de vroome weduwen en dochters" en ouch „de bekeerde zondaressen".
De euverste van et kloester veurde d'n titel van „Mevrouw", boe-oet me gemeind heet te moote aofleije, dat in et begin allein adeleke persone d'rin opgenómme woorte.
In 1268 brande et aajt kloester groetendeils aof, mer de toenmaolige euverste heet t'n opbouw zoe krachtig aongepak, dat in 1280 e zoe good es gehiel nuij kloester kós weurde betrokke.
De eigendomme van de Witte Vrouwe beslooge 'n groete oetgestrèkheid. De kapel laog langs te straot aon de noordkant van et Vriethof op te plaots, die noe door et zoegenaomp „Kommandantshoes" weurd ingenómme, boe-in allewijl et hoofbureau van politie en ander gemeintedeenste zien ondergebroch. Dao achter laoge de kloestergebouwe mèt groete haöf, die aon d'n ooskant oetkaome in et destijds nog hiel smaal Hellemestraötsje, in et weste grensde aon et toen ouch nog smaal Staotestraötsje en in et noorde laoge tege d'n awwe waalmoer achter de hoezer van de Groete Grach.
Behalleve die eigendomme bezaote de Witte Vrouwe nog vaöl terrein aon d'n andere kant van de Maos onder Sjaan, kort bij de Sjaanderweeg, mèt ene pachhoof, e zomerverblief en fruitweije. Aon die bezittinge rappeleert us nog te benaoming „Wittevrouwenveld" achter et Wiekerveld.
In de kapel van dit kloester woort et mirakuleus Kristesbeeld bewaord, wat noe in de kèrrek van Wiek es et „Hèllig Kruus" verierd weurd en dat vollegens te legende zou gegreujd zien oet 'n neut, die enen adeleken hier oet et dörrep Riemps umstreeks 1300 van z'n reis nao et Hèllig Land veur z'n dochter had mètgebroch, en die door de dochter in haören hoof waor geplant. Dat tat kruus in et Wittevrouwekloèster is gekomme, weurd op tees maneer verklaord, dat tat meitske bij de Witte Vrouwe is ingetrooje en toen et kruus aon et kloester kadoo heet gedoon. Wie de Franse in 1795 de kloesterlinge verjaogde, is et kruus nao de kèrrek van Wiek euvergebroch.
In die kapel moote ziech voorts nog drei sjoen sjèlderije höbbe bevonde, veurstèllende de Aofnumming van Kristes van et Kruus, de Kruusvinding en de Kruusverheffing. De ierste verseerde d'n hoegen altaor en woort veur 'n zier gooj kopie van van Dyck gehawwe, de twie andere waore van J. Maes.
Tot groete bleuj kaom et kloester in d'n tied van de regeering van Karei de Groete, dee, es heer van oet z'n rezidentie Aoke nao Mastreech kaom en daan in de keuninkleke Palts zenen intrèk naom, aon de Witte Vrouwe allerhande gunste verliende, terwijl ouch door zienen invlood vaöl adeleke vrouwe ziech in de orde leete-n-opnumme.



Bij de opheffing en de ontbinding van dees kommunauteit bevónte ziech nog in et kloester de priorin Mevrouw Nootstock, vieftien relezjeuse en vief wèrrekzusters. De gebouwe woorte veur vief en twintig doezend frang verkoch aon de geweze Cellebroeder Jacques van Riempst en ingerich tot magazijne.
Vollegens sommige aajtheidkundige zou et teurensje, dat ziech nog op te binneplaots van de buroo van politie verhief, 'n euverbliefsel van dit kloester zien, etgeen door andere weer in twiefel weurd getrokke.
De bezittinge bij de Sjaanderweeg zien in 1797 door de Franse tot nationaal domein verklaord en verkoch gewoorde aon partikuleere.
2. ET KLOESTER VAN SINT ANDREES.
Nao et Wittevrouwekloester is, veur zoeveer bekind, dat van Sint Andrees et ajtste van Mastreech. Wel weurd allewijl twiefel geopperd of et neet iers ontstande is tösse de jaore 1326 en 1352 en of neet mèt te Sint Andrëeskapel, die al in awwer stökke geneump weurd, 'n ander bedoeld is, naomelek ein, die op t'n Aldenhof onder Sint Pieter laog. Mer de bekinde sjrijvers van Heylerhoff en Colette veure-n-et ontstoon trök tot ontrint et jaor 1200 en hawwe vol, dat in deen tied al einige godsdeensige vrouwe ziech vereinigde tot e soort van kongergatie mèt et doel um, zonder ene bepaolde kloesterregel of 'n vaste kloesterdrach aon te numme, ziech aon d'n deens van Slivvenier te wijje.
Die vrouwe vestigde ziech op 'n onbebouwd stök grond 'n hiel ind boete-n-et destijds bewoend gedeilte van de stad, die toen, wie de lezer wel wèt, nog gein umwalling had. Zoe 'n terrein braok land woort en weurd nog wel „driesch", in et Middel-nederlands persijs wie in et Mastreechs „drees(ch)" geneump. In et ,,Middelnederlandsch Handwoordenboek" van prof. Verdam leze veer : „Driesch, dreesch, dries, driesacker, braakland, onvruchtbare plek". Veer vinde dat woord onder andere nog in Aoke trök in de be~ naominge „Pontdrisch" en „Bergdrisch".
Door de aonwezigheid van dat vrouwekonvent kraog te plaots, boe et stónt en boe de kèrrek noe nog steit, de naom van „MAAGDENDRIES" of, wie veer ze neume, „D'N DREES".
Al veurdat tie vrouwe ziech tao vestigde sjijnt tao die plaots „Driesch" of „Saxdriesch" geheite te höbbe, mesjien wel nao 'n familie Sac of Sax, die nog in 1304 dao gewoend of teminste eigendomme moot gehad höbbe.
Dees benaoming heet tus absoluut niks te make mèt et feit, dat later in 1470 de bij et hoes behurende kapel, tot kèrrek verheve, is tougewijd aon Sint Andrees. De naom van deen hèllige en de



benaoming ,,d'n Drees", zien anders wel gesjik um de minse in de war te bringe, temie, wijl veur dee persoonsnaom in et Mastreechs zoewel es in et Hollands miestaai „Dries" weurd gezag. Heij höbbe veer evel mer te doen mèt e loeter touvaal.
Ouch moote veer dees Sint Andrees-kèrrek neet verwissele mèt ein aon dezellefden hèllige tougewijde kapel, boevaan in de sjepebreeve oet te daartiende en veertiende iew melding weurd gemaak en die, wie ver al gezag höbbe, behuurde tot et kloester van d'n Aldenhof op et grondgebied van Sint Pieter, boe-op veer later bij de behandeling van de Nieuwenhof zölle trökkomme.
In de veertiende iew woort te kommunauteit op t'n Drees tot kloester verheve door de bissjop van Luik, naodat te bewoensters te regel van Sint Franciskus aongenómme hadde.
Wie de kèrrek in 1471 door bissjop Lodewijk van Bourbon plechtig gekonsakreerd waor, woort ze ouch veur d'n openbaren deens opegestèld, terwijl et kloester toen d'n officieele naom kraog van: „Convent van Sint Andries". In die kèrrek woort in 1485 de bekinde Luikse bissjop Jan van Home tot priester gewijd.
Neettegenstaonde et bestoon van et kloester en kèrrek bleef „t'n Drees" nog langen tied enen aofgelegen hook, boe wienig gósting veur te bouwe bestónt.
Et kloester kaom in de vieftiende iew en later tot groete bleuj en tèlde langen tied mie es feertig kloesterlinge. In later tijje verveel et evel tot erremooj veuraal door de herhaolde belegeringe van de stad en d'n daodoor onstanden elend en de deurte van levensmiddele. Et aontal bewoensters leep gestiedig trök, zoedat bij de opheffing van et kloester in 1795 nog mer de euverste, zeve kloesterzusters en ein wèrrekzuster mie euver waore.
Naoderhand woorte de kèrrek en 'n deil van de kloestergebouwe ingerich es magazijn van de Zjenie, die, ouch naodat in 1820 et kloester waor aofgebroke, nog langen tied te kèrrek bleef behawwe. Iers vaöl later is te Zjenie d'roet weggetrokke en woort te kèrrek weer aon d'n ieredeens trökgegeve es höllepkèrrek van de parochie van Sint Mattijs.
Enen tied laank höbbe vreuger tege de moer van et kloester stallinge gestande veur de peerd van et garnizoen, boevaan de mansjappe kort tebij in barakke ondergebroch waore. Daovan höbbe veer nog euver de plaotsnaom : „Achter de Barakken".
3. DE DOMINIKANE OF PREEKHIERE.
De orde van de Dominikane of Preekhiere woort in 1215 gestich door d'n hèlligen DOMINIKUS, ene Spanjaard en had in et begin tot veurnaomste doel et bestrijje van de ketterij van de W a 1 d e n z e en A 1 b i g e n z e, die veuraal et priester-amb, dë sakkerminte en de



aoflaote aonveele-n-en verworrepe. Iers woort door de orde es grondslaag aongenómme de regel van d'n hèlligen AUGUSTINUS mer korten tied later al is tee regel door de stichter zellef versjerrep door te bepaole, dat te lede van de orde gein vaste geudere mochte bezitte of es sjinking aonnumme boete diegene, die veur hun kloester absoluut nudig waore en datse allein mochte leve van gifte-n-en aalmoeze. Ze waore 'n zoegenaomde „beijende" orde en hadde bij de mieste van hun kluusters 'n „praedicatie", dat is e gebied, boebinne ze ten deenste van de parochie-geisteleke priesterleke höllep en bedeening verliende. Veur Mastreech is tat gebied gewees : alle dörrepe tösse eus stad en Tongere en aon d'n andere kant van de Maos alle plaotse van Breus-Eysde tot Vaols tou.
Dees orde breide ziech al hiel gaw oet ouch boete Spanje, boe ze gestich waor, en Italië, veurnaomelek in Duitsland, boe de versjèllende kluusters nao korten tied al 'n provincie kóste vörreme.
De oetbreiding van de Dominikaner-orde in versjèllende lande broch te Luikeneers tetou, aon d'n Duitse provinciaal te verzeuke, ouch e kloester in Luik te stichte. Dat verzeuk veel bij dee provinciaal in gooj eerd en heer sjikde daan ouch in 1231 einige paoters veur dat doel op Luik aon. Die maakde hun reis euver Mastreech en profiteerde van de gelegenheid um heij veur et vollek einige predikaties te hawwe, die zoene bezunderen indrök maakde en de minse zoe wiste te stichte, dat te Mastreechteneers hun vrooge, te blieve en ouch heij e kloester op te richte.
En et touvaal wélde, dat ziech al dalek 'n gunstige gelegenheid taoveur aonbooj. Ridder Adam van Hare, „voogd" of mèt ander waörd e soort van civiel goevernör euver Mastreech, dee dao-in krachtig gesteund woort door Aleidis, de vrouw van de Braobantsen Hertog Hendrik III, verliende aon die paoters onderdaak en gasvrijheid in z'n woening gelege onder aon de Spèlstraot, toen nog Hochterpoortstraot geheite, kort bij de Merret en de aw Hochterof Gevangepoort. Dat hoes, bekind onder de naom van ,,de Poort van Haren", stónt ontrint op te plaots, boe allewijl et zjimmenaslokaal en e gedeilte van de stadsjaol ziech bevinde.
Dee Ridder van Hare bezaot bij die woening oetgebreide terreine en aonhurighede, die tot aon de Hellemestraot leepe en al nao korten tied door d'n eigeneer aon de paoters kadoo woorte gegeve.
In 1261 waore de in Mastreech verblievende Dominikane door de goodgeefsheid van de börregerij al in staot um op tie terreine en de plaots, die de bijgebouwe beslooge, 'n eigelek kloester mèt e kèrrekske te bouwe. D'n touluip van lui greujde evel zoe aon, dat tat kèrrekske al hiel gaw te klein woort en planne móste gemaak weurde um 'n nuij groete kèrrek te bouwe en tegeliekertied et kloester te verg rute.
In verband taomèt dooge de paoters aon et kapittel van Sinter-



vaos et verzeuk, hun veur de bouw van de nuij kèrrek aof te stoon de kapel van Sint Joris op t'n hook van de Spèlstraot en de Groete Staat, dee toen nog nao die kapel St. Jorisstraot hèdde.
Mer dat kapittel waor daotou tot geine pries te bewege, neettëgenstaonde al de meujte, die de Magistraot van de stad ziech getruusde. Zellefs te Pous woort teveur in d n errem genómme, mer ouch zonder resultaat.
Toen bleef veur de Dominikane niks anders euver es van hun plan, de kèrrek aon de straot te bouwe, aof te zien en ze neer te zétte op te plaots, boe veer ze noe nog kinne. Mierdere groete sjinkinge höbbe de paoters tot tee bouw in staot gestéld. Zoe kraog in et jaor 1263 Gerardus Hilberg, dee toen prior waor, van ene zekere Regnerus Koek e groet hoes mèt ope terrein in de Spèlstraot neve et kèrrekhof, wat bij de Sint-Joriskapel huurde en korten tied later gaof Ridder Hendrik van Hijseren weer 'n ander hoes, wat neve dat van Koek laog. Op zoe n maneer kóste de paoters al in 1267 mèt te bouw beginne en ze höbbe daomèt ouch regelmaotig kinne doorgoon, zoedat in 1280 de kèrrek al gedeiltelek veerdig waor en in 1294 door paoter Franciskus, bissjop van Solumbrië, daotou door de bissjop van Luik gedelegeerd, plechtig kós weurde gekonsakreerd en aon d'n Apostel Paulus tougewijd.
In dees prachtige kèrrek die veer noe nog um haöre zuvere stiel en haör slanke lijne zoezier bewondere, bevónt ziech rechs van de koer 'n kapel t'r iere van Slevrouw. In 1309 leet te Mastreechter familie van Neuss tie kapel vergroete en aon de linkerkant van de koer 'n nuij kapel bijveuge, die tougewijd woort aon Sint Katrijn. Later is tie kapel aon d'n hèllige Marculphus, of, wie veer em neume. Sint MARKOEN, tougewijd en de devotie tot tezen hèllige is nao de sleeting van de Dominikanerkèrrek euvergegaange nao Sintervaos, boe me nog eeder jaor op t'n ierste Mei vaöl boerelui bij de kapel van Sint Markoen kin zien bijeinkomme um ziech te laote „euverleze" en de relikwie te veriere.
In die kapelle van de Dominikanerkèrrek vónt me destijds vaöl graaftombe, onder andere van de al geneumde familie van Neuss, van Jacobus de Lannoy, oppersjinker van Karei de Stoute, dee in 1468 bij et belèk van Luik sneuvelde en eindelek et groet monumint van de generaol Graof van den Berch 's Heerenbergh en z'n vrouw, dat in 1804 nao Sintervaos is euvergebroch, boe et allewijl neve d'n ingaank van de sakkerstei is opgestèld.
In de kèrrek van de Dominikane is destijds ouch begraove d'n al te good bekinde Willem de la Marck („het Zwijn der Ardennen"). Heer woort in 1485 heij in Mastreech gevange genómme en opgeslote in et hoes geneump „den Winckel" aon de noord-ooskant van et Vriethof op t'n hook van de Hellemestraot. D'n achtiende Juni van datzellefde jaor woort haöm op et Luiker sjavot dat, wie al



dèkser gezag is, op t'n hook van et Vriethof bij de Groete Staat stónt, de kop aofgehouwe. Door de zörreg van de prior van de Dominikane, Arnoldus Proemen, woort et liek oet respek veur et aajt-adelek geslach van de la Marck in hun kèrrek begraove. Wie me dao in et jaor 1674 in verband mèt et opstèlle van ene nuijen hoegen altaor opgraovinge doog, heet me dat graaf trökgevonde ; me ontdèkde toen e gereemsel, boevaan de kop neve-n-et lichaam laog en in ene roeje zijjen dook gewikkeld waor.
Wie al ieder gezag is, waore de Dominikane op et stök van et bezit van vaste eigendomme en van et leve van aalmoeze aon hiel streng regels gebonde. Op t'n doer evel bleke die regels in de praktiek neet vol te hawwe, veuriers umtot tat gestiedig gebedels et respek veur de orde bij et publiek ondermijnde en daan ouch wijl de kluusters ziech zoe dusdaonig oetbreide, dat zellefs te aonzeenlekste gifte en bijdrage in geld neet volstoon kóste um de kloesterlinge en de gebouwe in et leve en in stand te hawwe. Daorum höbbe mierdere Pouse later de regels in dee geis veranderd, dat aon de orde tougestande woort vas good te koupe en, es et nudig waor, ouch te verkoupe.
In 1330 woort heij in et kloester e generaol kapittel gehawwe. Wie et gekomme is, dat Mastreech taoveur in aonmèrreking kaom, is intressant genóg um et nao te vertèlle.
Nao d'n doed van Keizer Hendrik van Luxemburg waor in Duitsland ene félle stried oetgebroke um de keizerskroen tösse Lodewijk van Beijere en Frederik van Oostenriek. In dee stried koze de Dominikane op et veurbeeld van Pous Johannes XXII partij veur Frederik, wat hun door de tegepartij naturelek geweldig koelek genómme woort. W^ie noe et generaol kapittel van de orde in Kölle vergaderd waor, sjikde Lodewijk tróppe dao-op aof um de Dominikane te euvervalle, mer veur dat et zoewied kaom, waarsjouwde hun ene wereldse geistelek en vertélde hun, dat heer e vizioen had gehad, boe-in Sint Servaos haöm van Lodewijk z'n planne op te huugde had gebroch. De paoters, die dao-aon gelouf slooge, naome toen de vlöch nao Mastreech, boe et kapittel ongesteurd kós gehawwe weurde. Oet dankbaarheid beslote de Dominikane daonao, dat in et vervolleg op te fiesdaag van Sint Servaos et officie van deen hèllige in alle kèrreke van hun orde zou weurde gevierd.
Naodat te regel van de orde umtrint et bezit van vas good losser waor gewoorde, breide et kloester van Mastreech z'n eigendomme laanksamerhand oet. In 1525 kraoge de Dominikane van keizer Karei V d'n awwe stadsmoer mèt te daoachter gelege grach, die aon et kloester grensde. Dat is te moer, boevan noe nog e stök op te speulplaots van de H. B. S. in de Hellemestraot te zien is. Die grach is later door de paoters gedemp en mèt 'n rij hoezer bebouwd, die allewijl de zuidkant van de Groete Grach tösse de Hel-



lemestraot en de Merfet vörreme, en door de paoters aon partikuleere woorte verheurd.
Zoe leefde de Dominikane heij röstig en ongesteurd veurt tot in de twiede hèllef van de zestiende iew, wie tengevollege van de godsdeenstige tróbbele hun vreij et mós ontgelde. Et respek veur de lede van de orde waor bij et vollek laanksamerhand verzwaak en op et léste zellefs bij vaöl tot haat euvergeslage, umtot in versjèllende lande nao et oetbreke van de Reformatie door Dominikane de rol van „Inquisiteurs (onderzeukers nao et gelouf van degene, die van ketterij verdach woorte) waor vervöld. En hoewel et bekind waor, dat geine van de Mastreechter Dominikane ziech taotou geliend had, generalizeerde et publiek, zoe-es tat miestaai geit, en mós et kloester van Mastreech mèt taoveur boete.
Op twie November 1566 woort et kloester door de Gereformeerde aongevalle, die evel door de börregerwachte van de stad verdreve woorte. Mer wie nao de „Pacificatie van Gent" de Spanjaarde de stad aon de tróppe van de Hollandse Republiek hadde-n-euvergegeve, woort et kloester en de kèrrek geplunderd en veur 'n dei] verwoes. Alle zake van weerde woorte mètgenómme en zellefs te graver neet mèt rös gelaote. Et kosbaar arsjief en de belangrieke bibliotheek verbrande. Es preteks veur al dat vandalewerrek woort nota bene aongeveurd, dat me 'n onderzeuk wou instèlle nao de aonwezigheid van salpieter.
Naodat te Dominikane oet hun kloester verdreve waore, woort tao 'n kanonnegeeterij in opgerich, boedoor later brand ontstónt, die e groet deil van de gebouwe in de vlamme doog opgoon.
Mèt et jaor 1579 braok veur de Dominikane weer ene beteren tied aon. Naodat te Spanjaarde onder d n Hertog van Parma Mastreech weerem in hun mach hadde gekrege woort et kloester mèt kèrrek en al de bijbehurende terreine aon de paoters trökgegeve. De verwoesting waor evel zoe groet, datse mer mèt hiel vaöl meujte e klei gedeilte van hun kloester bewoenbaar kóste make. Zellef waore ze te errem um vaöl, laot stoon alles te kinne repareere en de börregerij, die, wie veer vreuger gezeen höbbe, door de belegering en wat taonao kaom geweldig geleije had, waor mèt te béste wèl neet bij machte um hun finantieel behurelek te hellepe. Zoe lijde de Dominikane enen tied laank 'n érremeujetig en ellendig bestoon; ze móste van deur tot deur goon bedele veur hun dageleks onderhaajt.
Gelökkig veur hun woort in 1605 op koste van de stad hun kèrrek gerèstaureerd en et kloester in ze gehiel weer bewoenbaar gemaak, terwijl de gifte ouch weer ruimer begóste tou te struime. Daodoor woort te prior Dominicus NULLENS, dee ouch nog zellef van zier gefortuneerde familie waor, in staot gestéld, in 1617 apaarte celle veur de kloesterlinge, ene zomerréefter en 'n porteerswoening



te laote bouwe en in de kèrrek nuij altaore en ene prachtige gebeeldhouwde preekstoel te laote plaotse. Behalleve dat kraog te èrrek nog enen nuijen iksaol, dee later is vervaange door ene gansen eikenhoute. Deze léste is in 1804 mèt t'n ölleger euvergebroch nao ointervaos, boe ze later weer allebei veur andere höbbe plaots gemaak.
Eindelek kraoge de Dominikane in datzellefde jaor 1617 de kapel van Sint Joris, boe ze zoe lang op geloerd hadde. Dat waor te danke-n-aon de proos van Sintervaos, ENGELBERTUS BOONEN, en de verklaoring van de rejaol bui van dee proos is tees, dat te kapel door de beeldestörrem benkelek verrinneweerd waor en de proos et neet te koste-n-en de meujte weerd vónt, ze in haöre vreugeren toustand te laote herstèlle. De Dominikane höbbe de kapel daan ouch mer direk aofgebroke en et vrijgekomme terrein bij hunne kloesterhoof geveug.
In 1635 woorte de primitief kloestergebouwe en et aajt woenhoes „de Poort van Haren" weges bouwvalligheid aofgebroke en de terreine, die daodoor vrij kaome, gebruuk veur et bestaonde kloester oet te brije. Et aajt ierste kèrrekske evel leet me bestoon ; et woort ingerich tot reefter en et is teze reefter, dee tot euver einige tientalie jaore, naomelek tottat te nuij gemeinteleke H. B. S. is gebouwd, heet deens gedoon es natuurkundig kabinèt en klaslokaal Veur de natureleke historie. Vaöl Mastreechteneers van riepere leeftied, die op te H. B. S. en et Gymnasium höbbe gezete en lès höbbe gehad van d n awwen hier Fassbender, zölle ziech tie lokaliteite nog wel rappeleere, evezoegood es t'n awwe kloestergaank, die kellige en vochtige portieke mèt hun dikke grijs mör en hun altied oetgeslage blouw vloerstein.
In 1660 kraog te kèrrek te prachtige oetgestoke eike beechsteul, die veer noe nog es groete meisterstökke in de zijkappelle van Sintervaos kinne bewondere, boe ze helaas te zier in d'n haven duuster stoon um behurelek tot hun rech te kinne komme.
In 1695 bleke weerem groete herstèllinge aon de kèrrek en et kloester nudig te zien. Ze woorte oetgeveurd mèt et geld, dat door eine van de paoters, Winandus WINANDS, aon et kloester vermaak waor en kosde de veur deen tied importante som van 16000 gölde.
Vaöl höbbe de gebouwe later oet te stoon gehad van de belegeringe van de stad door de Franse in 1793 en 1794 en d'n aongengde sjaoj waor nog op gein stökke nao herstèld, wie in 1796 de kluusters woorte-n-opgeheve en de kommunauteit nao e bestoon van 565 jaor woort ontbonde.
Bij de opheffing waor et kloester bewoend door de prior Vincentius HLINTJENS, 22 paoters en 9 broeders-
In 1797 woort te parochie van d'n hèllige Johannes t'n Duiper in de Dominikanerkèrrek euvergebroch, boe ze is gebleve tot in



1804, wie Sintervaos es parochiekèrrek is in deens gestéld. Kloester en kèrrekgebouw zien in dat léste jaor door de Franse regeering euvergedrage aon de stad, die et kloester iers gebruuk heet es „école centrale", daonao es „école secondaire" mèt taoaon verbonde kossjaol, daonao weer es ,,Athenaeum" en eindelek es Gymnasium en H. B. S. De kèrrek is direk gebruuk gewoorde es stadsrommelkamer of, deftiger oetgedrök, es stads-magazijn van Publieke Werreke, zoe-es hiel vaöl awwer Mastreechteneers et gebouw nog gekind höbbe.
Et arsjief van et kloester góng aon et Frans Goevernemint euver en bevind ziech noe in eus Rieks-Arsjief. De rieke bibliotheek van ongeveer daartig doezend deile, boe-onder vaöl foliante en kwartijne, woort door de Franse mèt ganse stapele veur ene struis-nuis verkoch en brach et sjandaolig lieg bedraag van 2334 frangs en 45 centieme-n-op.
Eine van de mies bekinde kloesterlinge van de Dominikane van Mastreech is gewees broeder FRANCISCUS ROMANUS. Heer had door et ontwerrepe en neerzètte van gebouwe veur z'ne eige orde de attentie op ziech getrokke, wie de Magistraot em opdroog, dn ierste baog van de Maosbrök aon de kant van Mastreech te vernuije, wat gebaörde in 1684. Door dit en ander werreke kraog te Franse Keuning Lodewijk XIV em in de gate, dee em nao Paries leet komme in verband mèt et bouwe van de „Pont Royal" euver de Seine. Dao voldoog heer zoezier, dat te Keuning em tot zene vaste bouwmeister aonstèlde en haöm nog vaöl ander bouwwerreke leet oetveure; mèt et geld, wat heer dao verdeende leet heer in et kloester van Mastreech allerlei verbeteringe en versjoeninge aonbringe en gaof heer onder andere et houtwerrek veur de massief bookekaste, die nog allewijl in de Gemeinte-Bibliotheek langs et Vriethof deens doen.
Enen andere bekinden Dominikaan oet et kloester heij waor PETRUS WELLENS, d'n ierste van z'n orde dee d'n titel van doctor in de godgelierdheid behaolde. Heer doceerde iers in Leuve en woort tot provinciaal veur dees streke gekoze, n fonktie, die heer twintig jaor laank heet bekleid. In 1455 wis heer groete geldsomme bijein te kriege Veur de herstèllinge van et kloester en de kèrrek van Mastreech. Heer is in 1469 gestorreve.
HENRICUS HECHTERMANS, gebore in Munsterbilse in 1606, bekind veur z'n studië in de godgelierdheid, is dreimaol heij prior gewees. Ouch waor heer ene zier fijnen diplomaat. D n aartsbissjop en „keurvorst" van Kölle, Maximiliaan Hendrik, sjikde haöm nao Philips IV, Keuning van Spanje mèt 'n hiel delikaote opdrach, die heer tot groete satisfaktie van die twie vorsteleke persone wis oet te veure. In et Mastreechter kloester rigde heer veur d'n ierste



kier e verblief veur vreemdelinge en eint veur kraanke op. In 1679 storref heer heij in de stad.
Eindelek neume veer nog paoter THOMAS DE HEER, dee naom heet gemaak door z'n historiese aonteikeninge en studies eucer Mastreech.
Aon et bestoon van et Dominikaner-kloester van dees stad is nog n legende verbonde, die veer heij in et kort wèlle weergeve.
In 1254 woort in de Dominikanerkèrrek e groet fees gevierd t riere van dn hèllige Petrus, ene marteleer, dee in 1252 gestorreve waor. D'n touluip van minse waor geweldig. Dat gaof aon einige vrouwlui, die op te stóp veur hun hoezer in de Hochterpoortstraot zaote te spinne, aonleiding tot sjókkeere. Ze reepe tot te lui, die nao de kèrrek gónge : „Dat zien slummerikke, die paoters ; um de minse et geld oet hun tes te kloppe höbbe ze weer ene nuijen hèllige oetgevonde en van die cents kinne zij ziech weer lekker te good doen". Terwijl ze zoe doorgónge woorte opins te draöj, boemet ze zaote te spinne, roed van et blood en hun vingers ouch. Ze veegde en loerde, of dèks iemes ziech gesnooje had, mer ze kóste neet et kleinste wonds je vinde. Toen kraoge ze d'n angs in. „Da's tot straf veur eus spotte , zachte ze en ze leepe wat ze kóste nao et kloester, boe ze aon de prior vertelde, wat gebaörd waor en haöm de draöj vol blood leete zien. Wie de prior dat gehuurd en gezeen had, heel dee 'n plechtige aonspraok tot et vollek, boe-in heer mètdeilde, wat heer vernómme had ; heer trok van et gevaal partij door aon et vollek zoenen draod te tuine es waarsjouwing, wie de spotternij dèks door Slivvenier gestraof weurd. De lui kaome-n-ech onder d n indrök, behalleve ene sjaolmeister, dee et beter meinde te wete. „Noe zeet toch ins", zag er tege z'n naobers, „wie zoene paoter die onnuzel lui beetnump. Da's allemaol aofgesproke werrek en mèt tie wiever bekonkeld. Die höbbe gaw enen draod get roed gemaak en noe is et mirakel veerdig". Heer waor nog neet oetgesproke of er woort euvervalle door 'n hevige koors, die em zoe beroerd maakde, dat z n vrun em móste nao hoes tou drage.
Toen begós et tat mensje te pitse. Heer leet te prior roope en vertélde dee alles ierelek ; heer verklaorde spiet te höbbe van wat er gezag had en belaofde, es er beter woort, de nuijen hèllige bezunder te zölle veriere en noets mie zoene kazel te vertèlle. Op etzellefde momint heel de koors op en waor èuze sjaolmeister weer d'n awwe.
Dat veurvaal had tot gevolleg, dat te Hochterpoortstraot woort umgeduip in Spèlstraot, nao de spèlle, boemèt tie vrouwlui hadde zitte te spinne.



4. DE FRANCISKANE.
Gein ein van al de kloesterordes van Mastreech heet zoe'n intressante en wisselvallige historie gehad es tie van de Franciskane of Minnebreure of, wie et vollek heij zeet, „de Broun Paoters" of, nog korter, „de Broun e".
Gein ein orde haör leve in Mastreech is zoe ing samegeweef mèt tat van de stad zellef, gein ein heet zoezier d n trökslaag ondervonde van etgeen ziech heij in de loup van d'n tied heet aofgespaöld, gein ein orde heet van d'n andere kant zoe tej aon de stad vasgehawwe, gein ein heet ziech zoezier mèt haör ein geveuld, gein ander kin daan ouch t'rop wieze, datse op vandaog t'n daag in Mastreech al aon haör derde kloester tou is. In wienig plaotse zal dees orde daan ouch d r e i kèrreke en kluusters kinnen-n-aonwieze, die et tegeswoordig geslach es et woere in staot stélle, haöre levensloup voot veur voot te volleg e.
Trouwens, de straotnaome: „A chter de Aw Minnebreure" (Oude Minderbroedersstraat), de „Minnebreureb e r r e g" en de „P a o t e r s b a o n" wieze kompleet te lijn aon, boelangs ziech tee levensloup heet beweeg. Ouch kinne veer oet tie straotnaome de gevollegtrèkking make, dat te oetdrökking „de Minnebreureberreg opgoon" veur et jaor 1796 alles behalleve zoe'n ongunstige beteikenis had es allewijl.
Veer mage dus veronderstèlle, dat et eus lezers bezunder zal intresseere, es veer dee levensloup zoe oetveurig meugelek behandele.
De Franciskaner-orde woort in 12 10 door d'n hèllige Franciskus van Assisië mèt goodkaöring van Pous Innocentius III gestich en in 1223 door Pous Honorius III bevestig. In 1211 kraog Sint Franciskus van de Benediktijne e kèrrekske in gebruuk, dat Portiuncula hèdde. Dat latijns woord beteikent „klein stökskes", in dit gevaal klein stökskes grond, boe-op tat kèrrekske gebouwd waor. De Pous verliende later ene vollen aoflaot aon al degene, die op t'n twieden Augustus, t'n daag van de konsekratie van dat kèrrekske, et zouwe bezeuke. Dat is t'n oersprong van d'n aoflaot van „P e r s j ó n k e 1 e".
De stichting van et ierste kloester in Mastreech had plaots in 1 2 3 4,wie ziech al miejer kluusters van dees orde in versjèllende steij in d'n umtrèk, onder andere Hoei, Namur, Dinant en Tirlemont, geVestig hadde.
De ierste kloesterlinge, die heij kaome, betrokke einige hoezer op te Pieterstraot, die hun door welwèllende ingezetene gesjonke waore. Binne korten tied kraoge ze al zoevaöl aongrenzend terrein, datse mèt te bouw van 'n eigelek kloester kóste beginne. Iers ongeveer honderd jaor later bouwde ze hun ierste kèrrek, die veer noe nog



es ein van de seerraode van Mastreech kinne. De meining is wel ins verkondig, dat tao veur dees kèrrek nog 'n ander moot bestande hobbe, umtot me-n-et onaonnummelek vind, dat te Minnebreufe et zoe get honderd jaor laank zonder kèrrekgebouw zouwe höbbe kinne stélle, mer euver die kwestie is niks bekind en zien ouch nog gein aonwiezinge veur of euverbliefsele van 'n awwer kèrrek gevonde.
Zoe wie veer de kèrrek, boe-in noe et Rieks-Arsjief is ondergebroch, allewijl kinne, is ze in d n iersten tied neet gewees. De zwoer konterforte, die ziech noe aon weerskante tege-n-et middelsjeep bevinde, höbbe de Minnebreure iers aongebroch in et jaor 1485, wie de kèrrek al zoe bouwvallig waor gewoorde, datse, zoe-es t'n historiesjrijver Herbenus verklaort, gevaor leep, in te valle. Ouch bevónt ziech in d n iersten tied aon de rechterkant van de koer nog neet te kapel van Slevrouw, die pas later is bijgebouwd. De kèrrek moot vreuger prachtige moersjèlderinge höbbe gehad en ouch 'n rieke houte lambrizeering mèt vaöl steekwerrek aon en daan nog ene groete bronze kandelaber mèt zeve errem, gegote door de bekinde Mastreechter „geelsmelter" of kopersleeger AERT VAN TRICHT, dezellefde, dee de bereumden doupvont veur de kathedraal van Sint Jaan in d n Bosch heet gemaak.
In 1624 gaof te Magistraot van de stad aon de Minnebreurekèrrek ene rieke Slevrouwen-altaor kadoo, dee later nao de kapel van de Nieuwenhof is euvergebroch en dao nao verloup van tied weer heet moote plaots make veur ene nuije. Van d'n awwe zien in de Nieuwenhof nog einige fragminte te zien.
In die Slevrouwe-kapel bevont ziech et mirakuleus beeld van „O. L. VROUW, S t e r r e der Ze e". Dit beeld had vreuger 'n plaots gehad in de aw kapel van „Maria ten Oever", 'n kapel, boevaan door sommige de bouw aon Sint Maternus weurd tougesjreve en die stónt op te plaots boe later de kèrrek van „d'n Awwestiene , noe Sint Zjozef-kèrrek, is gekomme. De veriering van Slevrouw onder deen titel, die al in de kapel langs et kanaal (vreuger de bokstraot) zier levetig waor gewees, veuraal van de kant van de Maossjippers, naom nao de euverbringing van et beeld nao de kèrrek van de Minnebreure geweldig tou. Veurnaomelek op PaosMaondag struimde 'n groete massa vollek taonaotou en had 'n persessie plaots, boe-in et beeld woort mètgedrage en boe-aon de Magistraot en de meisters van de ambachte ouch deilnaome. In die persessie zaog me dèks lui bloetskop en in lang losse kleijer gestoke mèt loupe ; dat waore de boetelinge, die daotou veroordeild waore weges vergriepe of n ergerlek gedrag. Nao aofloup van de persessie had m et kloester ene groete „middag" plaots, boe de Magistraot met aonzaot. In de aw stadsrekeninge is nog trökgevonde gewoorde, wat veur dee „middag" door de stad aon et kloes-



ter woort gegeve. Op ein van die rekeninge vinde veer genoteerd : twie aome wien, twie kaver, twie sjaöp en twie lemkes. Et sjijnt, dat nao zoe n plechtigheid te hiere nogal goojen honger en doors hadde.
Vrij algemein weurd aongenómme, dat tie Paos-Maondag-persessie door de weeg, dee ze volleg de, de aonleiding is gewees tot t'n euveraal bekinde beijweeg, de „Slevrouwewee g
Zoe-es veer al gezag höbbe, hadde de Minnebreure heij e zier wisselvallig leve. Ouch zij ondervónte, persijs wie de Dominikane, de gevollege van de „Pacificatie van Gent" en de daodoor in de stad veranderde toustande. In 1578 woorte ze gedwonge, Mastreech te verlaote ; hun kloester woort verwoes en de kèrrek door de bevelhöbber Willem van Home tot kazerne ingerich. Wie ze nao de innumming van de stad door de Spanjaarde onder Parma et jaor d rop, dus in 1579, weer trök mochte kommë, vónte ze hun kloester in zoene versjrikkeleke staot, datse daartig jaor nudig höbbe gehad um et weer op te bouwe. Behalleve einige klein restante van d'n awwe kruusgaank is van et orizjineel kloester niks mie euvergebleve.
In deen tied woort Mastreech herhaoldelek geplaog door zwoer besmetteleke krenkdes, die et vollek mèt t'n algemeine naom van ,,pes" aonduide. Um de geweldige massa kraanke behurelek te kinne onder daak bringe en verzörrege, rigde et stadsbestuur op versjèllende plaotse in de stad kraankehoezer, zoegenaomde „pesthuizen", op, zoe ouch bij d'n Eker achter et Minnebreurekloester en daovan allein mer door d'n awwe waalmoer van de ierste umwalling aofgesjeije, zoe ongeveer op te plaots, boe in later tied et aajt slachhoes gestande heet. In Mastreech waor me nog al neet erreg veis gevalle um op te plaots van et peshoes e slachhoes te bouwe, mer dat sjijnt te lui toch gei koed te höbbe gedoon.
De plaotsing van dat peshoes zoe vlaak bij woort veur et kloester gevierelek. De besmetting sloog al gaw euver en maakde onder de kloesterlinge versjeije slachoffers. Toen dooge de Minnebreure bij de Magistraot hun beklaag en verzeukde, et peshoes te verplaotse en hun tou te stoon, de gebouwe daovan bij hun kloester te veuge. Dat verzeuk woort tougestande op konditie, dat, ingevaal et absoluut nudig zou blieke, et peshoes weer veur de kraanke aon de stad zou weurde aofgestande.
De paoters sjijne ziech evel aon die konditie neet gesteurd te höbbe. Ze braoke d'n awwe waalmoer aof en pallemde ziech et peshoes in, esof et veur good waor. Dao-op woort hun van wege de stad aongezag, dat tees de geslote euvereinkoms es vervalle besjouwde, zoedat et peshoes per saldo toch nog aon de gemeinte bleef.
Al die onaongenaomhede hadde evel niks te beteikene in vergelieking mèt etgeen et jaor 1638 aon de Franciskane zou bringe. Dat



waor et ongelökkig jaor van et zoegenaomp verraod van Paoter Vink, boe-euver veer vreuger al oetveurig gesjreve höbbe. Wie veer toen al höbbe gezag, is van de betiechting van dee paoter en de ander geisteleke, die me dao-in had betrokke, al bezunder wienig euvergebleve. Neettemin zouwe de ongelökkige kloesterlinge van die tristige historie nog mie hure.
Et waor neet genóg, dat in 1638 versjeije geisteleke es slachoffers van dat zoegenaomp verraod hun leve hadde moote laote. Dao woort nog wijjer gesteuk en achterbaks gewèrrek en de zaak woort zoe wied gedreve, dat op 24 Juli 1639 de Minnebreure van regeeringswege aongezag kraoge, datse es staotsgeviereleke börregers hun kloester en de stad direk móste verlaote.
De vollegenden daag al trokke de paoters in persessie onder et loeje van de klokke mèt hunne reisstek in de hand te stad oet nao et kloester van LEECHTENBERREG op Sint Pietersberreg, dat gelege waor op et grondgebied van de bissjop van Luik.
Dit kloester, „TER OBSERVANTEN" geheite, 'n benaoming die later door et vollek is verbasterd tot „SLAVANTE", waor in et begin, naomelek in de vieftiende iew, mer 'n simpel kluizeneerswoening gewees. Laanksamerhand waore ziech bij dee kluizeneer miejer persone komme veuge, um same vollegens te regel van Sint Franciskus te leve. Die kommunauteit is in 1456 door de Pous erkind gewoorde. In 1489 leet te Luiker bissjop Jan van Home dao e kloester en 'n kèrrek bouwe, boe-aon de naom gegeve woort van et kloester van de „Franciskanen-Observanten". Dee bissjop zellef is tao in 1505 gestorreve en in de kèrrek begraove.
De naom „Observante" kump van et woord „observeere"; et beteikent et strenger in ach numme van de regels van de orde, in tegestèlling mèt te „Konventueele", die nao de minder strenge regel leefde.
In 1578 trof ouch te paoters van Slavante, persijs wie hun ordebroeders in Mastreech, et leid, datse verjaog woorte, terwijl hun kloester toen in brand is gestoke. Warsjienelek zien ze et jaor d'rop, wie de Minnebreure weer nao Mastreech mochte trökkomme, mèt heijnaotou gekomme en höbbe ze in et kloester op te Pieterstraot 'n onderdaak gevonde.
Wie noe de Mastreechter paoters in 1639 oetgeweke waore nao et kloester van Slavante, wat nog gedeiltelek in verwoeste staot verkierde, begóste ze dalek mèt et weer opbouwe van de kèrrek, die al in 1640 weer veur d n deens kós in gebruuk genómme weurde. Drei jaor later höbbe ze dao e nuij kloester beginne te bouwe, datse bewoend höbbe tot et jaor 1673.
Wie in dit léste jaor Mastreech, nao ziech zoe dapper geweerd te höbbe, in han van Lodewijk XIV waor gevalle, leet te Franse keuning op verzeuk van de börregerij de Minnebreure in de stad



trökkiere. Heer stónt hun zellefs tou, hun aajt kloester weer te betrèkke. Zoe hèdde-n-et teminste. Mer aon die sjoen waörd hadde de paoters neet vaöl. Et liekende neet t'rop, datse van die guns hadde kinne profiteere. Sints 1639 naomelek waor et kloester op te Pieterstraot veur 'n deil ingerich es Gereformeerd weishoes en waor de res in gebruuk es militair hospitaol. En in de sjoen kèrrek waore ezzebleef twie verdeepinge aongebroch ; ze doog deens es arsenaol.
Zoe vónte de Minnebreure nao 'n ballingsjap van 34 jaor hun eigendomme trök en dao waor gein kwestie van, dat tie veur hun leeg gemaak kóste weurde. Dao bleef veur hun niks anders euver es ziech veurluipig te behellepe mèt e paar woenhoezer in de naobersjap van de kapel van Sint Jaokob aon d'n hook van de Breijstraot en de Vriethof, terwijl die kapel hun tijdelek veur hun deenste woort aofgestande.
Wie de Franciskane in et jaor 1639 de stad hadde moote verlaote, waor et beeld van de „Sterre der Zee" euvergebroch nao Tongere, boe zij ouch e kloester hadde. Naodat te rös en de vreij hei trökgekierd waore, verlangde et Mastreechter vollek, ouch et beeld weer in de stad trök te kriege. Dat verlange woort kinbaar gemaak op 'n hiel eigenaordige maneer. In 1675 naomelek leet te Magistraot van de stad aon de Provinciaal van de orde de „sommatie" doen, et Slevrouwebeeld weer nao Mastreech trök te bringe. Et lik veur de hand, dat te Provinciaal neet lang wagde mèt aon die sommatie te voldoen. Mèt groete plechtigheid is et beeld door de paoters iers van Tongere nao Slavante en van dao tot halleverweegs Mastreech gebroch, boe et door de geistelekheid, et stadsbestuur en de ambachte woort aofgehaold en in persessie euvergebroch nao Sintervaos-kèrrek; dao is et toen ach taog laank oetgestèld gebleve um eindelek nao de kapel van Sint Jaokob te weurde getransporteerd.
Nao de „Vrede van Nijmegen" woorte in Mastreech te geisteleke en de kloester-ordes in dezellefden toustand trökgebroch es bepaold waor bij et vredestraktaat van Munster in 1648. Daodoor kraoge daan ouch te Minnebreure e gedeilte van hun kloester op te Pieterstraot trök, dat door einige paoters betrokke woort, terwijl de zaol veur de kraanke bij gebrek aon beter es kapel woort ingerich.
Wie evel et beeld van de „Sterre der Zee" ouch tao-in woort geplaots, naom d'n touluip van vollek, dat et beeld weer kaom Veriere, zoedaonig tou, dat tie höllepkapel al gaw vaöls te klein bleek. En wijl boetendien ouch te vrijgegeve kloesterruimte abseluut onvoldoende waor, vorderde de paoters van de Staote-Generaol et gaans kloester mèt te kèrrek op, get, boe ze trouwens vollegens et in Nijmege bepaolde et rech tou hadde. De Hollandse Staote evel waore neet bij machte um aon die vordering te voldoen, wijl ze al die ruimte neet misse kóste. Um noe de orde kontent te stélle



IERSTE MINNEBREURE-KERREK (blz. 124)



ST. ANTONIUS-EILAND (GROETE GREEN) (blz. 134)



stónte ze haör tou örreges anders in de stad 'n terrein te zeuke, oe ze daan e nuij kloester en kèrrek zou mage bouwe. Zellefs verklaorde de Staote. datse niks t'rop tege zouwe höbbe, es te Franciskane veur dat doel door et gaans land kollekte zouwe hawwe.
Noe trokke de paoters mèt gooje mood aon et werrek en mèt sukses, want nao korten tied waore ze al in staot hun planne tot oetveuring te bringe.
In Mei 1699 kochte ze van de stad veur 9000 gölde Luiks (ene iï 9°lde d°°9 ^g^eer 56 cent van tegeswoordig) 'n oetges ek terrein gelege boete de ierste umwalling achter de hoezer van de klaustrale singel van Sintervaos. Dat terrein waor bekind onder
tZclTh Van "fl Suchutte"h°f °p H°ogh Lenculen". In awweren tied had naomelek boete langs te waalmoer 'n straot of liever ene
eeg geloupe, dee de „Lenculenpoort", bove-n-aon d'n Inkele-
raot met te Oude Tweebergenpoort" verbont, zoe-es op 'n kaart
van Mastreech van 1580 nog te zien is. Aon dee weeg noe wao
Oefende! gelege.° ' " ^ ^ ™ ^ **
Mèt groeten iefer woort et werrek door de paoters aongepak. De
dao vaiïT- TW £ ZC °P te pla0tS zellef bakke- umtotse tn rl r V°n,te Cn n°9 in et ei9enste jaor kaom al 'n deil V3° e,. "ek met n kaPel veur Slevrouw veerdig.
nK°Pf3 December 1700 leet HUBERTUS DE MONTAIGNE, syndici of administrator van de geudere van de Minnebreure (de Masreechteneers neume zoene maan allewijl „vader van de Broun Paoters ) et beeld van de „Sterre der Zee' in z'n statie-karos nao de
71 7 eTlhlmge Cn °P Nu'ïiaorsdaag van et jaor 1701 woort
■«.- *
Op 25 Miert van dat jaor wijde d'n deke van et kapittel van Sintervaos, HENRICUS BONHOMME. de klokke veur de nuj kTr-
In 1708 kaome de kèrrek en et kloester gehiel en aal veerdiq en
OIGMES ! % , i°P V3n Remun- ANGELUS, GRAOF VAN OIGNIES, op te vijfden Augustus te kèrrek en d'n hoegen altaor.
Ma^tr^f Pa?terS de bouwkoste tegemoot te komme had te Magistraot van de stad in 1701 vrijdom van aksijns verliend op
waore en op alles, wat wijer nudig waor veur de broeders oet
ander kluusters en de ambachslui van boete, die aon de bouw wèr-
rekde, ,ers tot e maximum van fieftig maan, later tot tat van honderd vief en twintig.
In de veurgevel van de kèrrek waor 'n groete ruimte ope qelaote
qepkotsP b0oeSedTh ueVrOUWebeeR LatCr iS ta0"in °Uch ene stein g p aots boe dat beeld oet gemaak mós weurde. Mer zoe wied
et noets gekomme; dee stein is onbewèrrek blieve stoon, tottat



einige jaore trök et beeld van de „Justitie" d'roet gekap is door de beeldhouwer Sjarel Vos.
Vreuger bevónt ziech bove-n-aon et frontong van de kèrrek-gevel 'n viefpuntige staar mèt et ondersjrif ,,Ave Maris Stella .
Inwendig waor de kèrrek riek verseerd mèt sjèlderstökke, beeldhouwwerrek en prachtig oetgestoke koerbanke. Veuraal woorte gereump e beeld van Sint Franciskus aon de voot van d'n iksaol, e beeld van d'n hèllige Bonaventura onder de preekstool en daan nog 'n daartien stöks sjèlderije veurstèllende de veurnaomste gebaörtenisse oet Sint Francikus ze leve.
De Minnebreure höbbe ruim sestig jaor röstig in hun nuij kloester kinne leve, terwijl ze in hun onderhaajt veurzaoge door et ophoole van hun middele van bestoon bij de börregers van de stad en van d'n umtrèk, boedoor hun ouch te Franse naom van ,,R écollets" (van et latijns woord „recolligere", wat inzamele be~ teikent) gegeve woort.
In et jaor 1761 woorte de Minnebreure in hun röstig bestoon onverwachs gesteurd door de geweldige ontploffing van et pollefermagazijn aon Abrahamslook, boe-euver veer al vreuger gesjreve höbbe en boedoor veuraal aon de paoters hun kèrrek, neettegenstaonde d'n tamelek groeten aofstand, groet naodeil woort tougebroch. De boetemör hadde naomelek zoedaonig geleije, datse dadelek zwoer verankerd móste weurde, wat weer groete koste mètbroch.
In deen tied zouwe de paoters neet t'raon höbbe kinne dinke, datse nog mer vief en daartig jaor in hun nuij Verblief hadde door te bringe. In 1796 jummers móste ze veur d'n derde kier de stad verlaote. Gardiaon waor toen paoter Michiel Martes, dee mèt 32 paoters en 8 broeders et kloester bewoende.
Kèrrek en kloester woorte neet verkoch. In de loup van et ierste jaor brochte de Franse de arsjieve van de opgeheve kluusters nao de kèrrek euver um die dao te bewaore.
In 1797 is te parochie van Sint Johannes tn Duiper nao dees kèrrek verplaots, mer umtot tat gebouw veur de lui zoe ongunstig gelege waor, heet me nog in etzellefde jaor die parochie weerem euvergebroch nao 'n ander kèrrek, naomelek nao die van de Dominikane, wie ver al gezeen höbbe.
In 1825 is et kèrrekgebouw op te Minnebreureberreg door de Hollandse regeering in gebruuk genómme es Paleis van Justitie, of, wie me-n-in Mastreech zeet, veur „Tribbenaol", terwijl de koer devaan verbouwd is gewoorde tot kazerne veur de maréchaussee, de „zjenderreme" wie ze heij bij et vollek heite. Die maréchaussée is tao-in gebleve, tottat te groete nuij kazerne op te Sjaanderweeg is gereid gekomme.
In et kloester is nao de opheffing et iers gevestig 'n sjaol Veur



middelbaar onderwies, daonao is et gebruuk es wèrrekhoes veur behoeftige inwoeners en eindelek heet me-n-et tot gevangenis umgebouwd, wat et noe nog is.
Wat et kloester van Slavante aongeit, dit waor, wie de paoters nao de innumming van Mastreech door Lodewijk XIV weer nao de stad trok mochte kiere, blieve bestoon um in tied van noed weer es touvlöch te kinne deene. In 1700 heet me-n-et goon gebruke es professiehoes en es verblief veur aw kloesterlinge en aajt-missionarisse van de orde. Naodat et in 1796 persijs wie alle ander kluusters waor geslote, is et veur 12100 frangs verkoch aon ene zekere J. W. Dubois, ene geweze Franciskaan van Slavante, dee in Aubel waor goon woene. Einigen tied later is et in han gekomme van de beerbrouwer P. G. Claessens van Sint Pieter, dee de kèrrek en et groetste gedeilte van et kloester heet laote-n-aofbreke en op te vrijgekomme terreine ene kafé bouwde. In 1843 woort et gaans komplex wie et reilde en zeilde veur 1200 gölde verkoch aon de Groete Societeit, die et jaore laank es Boete-societeit heet geexploiteerd, terwijl et noe al sinds jaore eigedom van de stad is.
bekmd kapelleke boe et tegeswoordig haos doorloupend Keersmes is, de aon weerskante van op te huugde tot onder aon de kanaal aofloupende aofsleetingsmoere en et terras mèt hèkwerrek haverweegs te groete weeg, dee van d'n diek nao bove veurt, doen us nog dinke-n-aon de daog, wie de Franciskane-Observante dao e gezond, röstig en veilig onderkomme hadde.
Waor et veur de lede van de orde hel gewees, alweer de stad te moote verlaote, boe zij ziech vief en 'n halleve iew teveure waore komme vestige en boe ze zoevaöl hadde mètgemaak, ouch te börregenj had groete spiet euver dat vertrèk en gaof te hoop neet op, dat te paoters wel weer gaw zouwe kinne trökkomme. Die hoop waor zellefs zoe groet, dat in 1797 de kèrrekmeubele en de sjèldenje groetendeils door Mastreechter families woorte-n-opgekoch met te bedoeling, es te paoters later weer in de stad zouwe zien hun alles kadoo te doen. Wie die trökkoms evel zoe lang op ziech leet wachte, dach me, dat et wel niks mie zou geve en heet me-n-al ie meubele, sjelderije en beelde mer aon ander kèrreke euvergedoon Zoe kaom onder andere et beeld van d'n hèllige Franciskus mer evekes terech in de kèrrek van Oirschot.
Et zou daan ouch 1853 weurde, veuralier de Minnebreure et besluut naome, ziech weer in Mastreech te komme vestige. In de loup van dat jaor kochte ze versjèllende perciele op te Zapstraot, boe eint van de hoezer tot verblief van de paoters woort ingerich en n klem kapel woort gebouwd, die nog op 29 November van dat jaor is ingewijd.
Al hiel gaw doog ziech te behoefte aon 'n behureleke kèrrek geveule, zoedat direk veurbereidende maotregele daoveur



woorte genómme en in 1855 d'n ierste stein daoveur kós weurde gelag.
'n Groete weldaod veur de paoters waor de sjinking van notaris N. van Hees, dee z'n hoes mèt hoof op te Tongersestraot bij testamint aon et kloester vermaakde. Nao d'n doed van dee notaris höbbe de paoters in Mei 1860 dat hoes aofgebroke en de zoegenaomde „Paotersbaon" aongelag, boedoor ene vaöl beteren tougaank tot te kèrrek en et kloester woort verkrege, die allebei in de maond September van et jaor teveure plechtig waore ingezegend en in gebruuk genómme door de Gardiaon van Berckel.
En zoe hadde daan de Minnebreure hun derde kloester en kèrrek in Mastreech, boe-in ze noe al weer ruim 75 jaor höbbe doorgebroch en wat zij, zoe-es veer van harte hope, noets mie zölle hoove te verlaote.
In Miert 1860 had et ierste sterrefgevaal in et nuij kloester plaots; toen storref tao naomelek paoter de Haan, dee vreuger aptieker in Utrech waor gewees.
Et beeld van de „Sterre der Zee" is in d'n tied tösse de jaore 1794 en 1804 door versjèllende Mastreechter families toer op toer bewaord gewoorde um et zoe oet te han van de Franse te hawwe, die wel daonao zeukde meer et neet gevonde höbbe. Wie de tije weer röstiger waore gewoorde is et beeld in 1804 aofgestande aon de Sinterklaos-kèrrek op Slevrouweplein, onder konditie, dat, wannie de Minnebreure weer in de stad zouwe trökkomme, zij weer euver et beeld zouwe kinne besjikke.
Wie in et jaor 1837 de Sinterklaos-kèrrek weges bouwvalligheid woort geslote en de dao-in gevestigde parochie nao Slevrouwekèrrek euvergóng, is et Slevrouwebeeld ouch nao die kèrrek euvergebroch, boe et tot op t'n daag van vandaog is gebleve ingevollege 'n sjikking mèt te kèrrekeleke euverheid.
Wie et noe mèt et rech op tat beeld gestéld is, zölle veer heij mer neet aonreure, umtot veer neet in staot zien, dao-euver te oordeile. In alle gevaal heet te feiteleken toustand, dee noe al bijnao honderd jaor laank tezellefde is gebleve, in zekere zin e verkrege rech in et leve geroope, 'n bepaolde traditie doen ontstoon, boe-aon de börregerij van Mastreech zoedaonig gehech is, ouch in verband mèt t'n altied gevollegde Slevrouweweeg, dat 'n verandering in deen toustand, nao veer vreize, neet good zou weurde-n-opgenómme. Et Mastreechter vollek hélt noe einmaol tej vas aon 'n aw traditie, veuraal es et ziech taobij altied good heet bevonde. En dat heet et zeker ten aonzeen van z'n devotie tot et genadebeeld in Slevrouwe-kèrrek.



5. DE ANTONIETE.
Geer kint allemaol de sluis» die et kanaal van Luik mèt te Bassing verbind. Dao, op te plaots, boe noe die ophaolbrök euver et kanaal bij die sluis lik, stónt in vreugeren tied te kèrrek van Sint Antonius of van Sint Teunis, wie me ze heij neumde. Achter die kèrrek, nao de stad tou, laog et Sint Antoniuskloester.: Noch van et eint noch van et andert is mie get euvergebleve ; allein deit te straotnaom ,,St. Antoniusstraat (Sint Teunisstraot) nog aon et bestoon devan dinke.
De orde van Sint Antonius of van de Antoniete is van hiel awwen datum. Es stichters weurde geneump twie adeleke persone oet Dauphiné in Frankriek, die oet daankbaarheid veur de genezing van eine van hun van et zoegenaomp „Sint Antoniusvuur" mèt einige ander lui n hospitaol bouwde um errem kraanke te verzörrege. Et „Sint-Antoniusvuur" is 'n koedaordige ontsteking van de hoed en kump zoeget euverein mèt watse noe „gordelroes" heite.
In et begin waor dao dus gein kwestie van 'n geisteleke orde, mer, wie die kommunauteit enen tied laank had bestande en bleujde, is ze door de Pouse Honorius III en Bonifacius VIII tot te rang van geisteleke orde verheve en dao-in bevestig. De lede van die orde neumde ziech in deen tied „Eremieten van St. Antonius" en drooge-n-e broen habiet, boe-op e blouw Sint Antoniuskruus in de vörrem van de létter T waor vasgemaak.
Al in het jaor 1209 vinde veer in Mastreech melding gemaak van n kapel, gewijd aon Sint Antonius en gestich door ene ridder Arnold Stierbolt op e terrein van et kapittel van Sintervaos, kort bij de Maos gelege in et noordelek gedeilte van de stad. Dat terrein waor haöm bij authentieke ak door et kapittel aofgestande tege n jaorelekse rekognitie van ei pond was, te lievere d'n daag veur et fies van Sintervaos. Dat waor dus zeker neet te deur.
In et jaor 1236 stónt ^Villem van Stierbolt, de zoon van degene, die veer al ieder geneump höbbe, zenen eigendom, dee aon de kapel grensde, aof aon LANTHELMUS, provisor van et St. Antonius-kloester van Vienne in Dauphiné, onder konditie, dat tie geudere zouwe verbonde blieve aon de kapel van Mastreech.
Iers in 1241 kaome de ierste Antoniete nao Mastreech, warsjienelek wijl neet veur dat jaor hun rechte-n-en verplichtinge tegeneuver et Kapittel van Sintervaos behurelek hadde kinne geregeld weurde. Direk woort noe heij e begin gemaak mèt et bouwe van e kloester, dat evel in d'n iersten tied door de generaol van de orde aofhankelek woort gestéld van et kloester van Pont-a-Mousson in Frankriek, mer in 1296 door de Pous taovan vrij woort verklaord en daonao altied zellefstandig gebleve-n-is.
Tot et jaor 1380 bleve de Antoniete ziech van hun aw kapel



bedeene, die evel in dat jaor woort aofgebroke en vervaange door 'n ruim en monumentaal kèrrek, boe-euver hiel lang is gebouwd. Want et doorde wel 'n iew, ie die kèrrek gehiel en aal veerdig waor. De stiel, boe-in ze woort opgetrokke, waor gotiek; ze had te vörrem van e kruus. Haör twie tores, massief en hoeg, domineerde-n-et gaans noordelek gedeilte van de stad, zellefs ouch nog later, naodat te spitse door de Franse in brand gesjote waore en de twie stompe steinkolosse haos nog eve impozant waore-n-es vreuger.
De Antoniete leefde in hoofzaak van aalmoeze. Daotegeneuver hadde zij de verplichting op ziech genómme, de vreem pellegrims onderdaak te versjaffe en de kraanke, die lijde aon et Sint Antonius-vuur, te verzörrege. D'n euverste van et kloester mós boetendien nog onderwies geve aon de errem kinder en droog t'n titel van „praeceptor" (liermeister). D'n ajtste „praeceptor", boe de naom van is bewaord gebleve, waor Pieter Peure, dee in 1380 de aw kapel doog aofbreke en e begin maakde mèt et bouwe van de nuij kèrrek.
Oet daankbaarheid veur aal et good werrek, wat te Antoniete in de stad verrigde, woorte ze door de inwoeners riekelek mèt geld en geudere bedach, zoedat hun bezittinge ziech al gaw aonzeenlek oetbreide.
Mer ouch door vorsteleke persone woorte ze neet vergete.
Zoe gaof JAKOBA VAN BEIJERE nao d'n doed van haöre maan ANTONIUS VAN BOERGONDIE, Hertog van Braobant, dee in 1415 door de Ingelenders in de veldslaag van Azincourt waor gevange genómme en gedoed, in 1419 aon hun et vreuger zoe bekind eiland in de Maos, dat later is aofgegraVe, de Groete Green, daonao et Sint Antonius-Eiland geheite.
Aon de sjinking verbont Jakoba de las, dat eeder jaor op te gedinkdaag van de veldslaag door de Antoniete in hun eige kèrrek ene plechtige zielendeens veur haöre maan zou weurde gehawwe, boebij de lede van et Gerech van de Vroenhof prezent móste zien. Dat zjus tat Gerech en gein andert taobij te pas kaom, is tao-oet te verklaore, dat wie de lezer ziech wel van vreuger zal rappeleere, et kloester van Sint Antonius in et rechsgebied van de Vroenhof gelege waor.
Nao aofloup van deen deens booj dé „praeceptor" aon al die lede ene middag aon. Daobij bestónt 'n hiel eigenaordig gebruuk, boe veer us allewijl onmeugelek mie kinne-n-indinke. Nao aofloup van dee middag naomelek moch eeder van de gaste et taofel-servies, boe heer ziech van bedeend had, mèt nao hoes numme es beloening van en erkintelekheid veur z'n aonwezigheid bij d'n deens. Later heet me dao verandering in gebroch ; et woort op t'n doer veur et kloester wel e bits je deur, wat te begriepe-n-is. Toen



woort euvereingekomme, dat eeder van de gaste in et vervolleg mer mie rech zou höbbe op te weerde van ene lepel, e mets en 'n versjèt, wat nog sjoen genóg waor.
Teikenend veur de toustande en de begrippe in deen awwen tied is et zeker, dat neet mer d'n ierste de béste, mer nog wel de lede van e gerech gei bezwoer d'rin zaoge, ziech iers ins bij die kloesterlinge flink te good te doen (en de lui kóste sjranse in deen tied) um daonao nota bene es „beloening" hun taofelgerei mèt nao hoes te mage numme. Gelökkig veur mennigein, dat zoe e gebruuk al lang is aofgesjaf !
Veer höbbe daostrak gezag, dat te Antoniete zoe riekelek bedach woorte. Dat heet, wie de historie us liert, ouch zene koeje kant gehad en op t'n doer z'n naodeilige oetwèrreking neet gemis. Nao verloup van tied jummers zien veer hunnen iefer veur et verzörrege van kraanke en et geve van onderwies daonig verslappe en eindelek woort te disciplien zoe deep ondermijnd, dat Pous Sixtus V et nudig oordeilde, zene legaat in België nao Mastreech te sjikke um de gooj orde in hun kloester weer te herstèlle en hunne regel grondig te verandere.
Daomèt evel waor de Pous nog neet boe tot heer zien wou. Want te geis van einvoud waor oet et kloester verdwene. Naodat te Antoniete et rech hadde verkrege, ziech „reguliere kanunniken" te neume, verwisselde ze hun invoudige broun pij mèt te drach van de wereldse geisteleke. Et wölle Sint Antonius-kruus mós plaots make veur e zèllevere kruus mèt drei punte, dat aon 'n kèttel op te boors gedrage woort.
Eindelek dreve de Antoniete-n-et zoe wied, datse gein pellegrims mie opnaome en et onderwies opdrooge aon ene gesalarieerde meister, tottat in 1735 de sjaol veur good geslote woort.
Et Verdwijne van de geis van einvoud broch mèt, dat in et kloester dèks te mies volslage oneinigheid regeerde. Mie es ins höbbe de Twie Hiere (de Bissjop van Luik en de Hollandse Staote-Generaol) geprobeerd, es bemiddeleers tössebij te komme, mer wie dat neet mie hollep, höbbe ze in 1783 mer et mies radikaal middel tougepas ; ze verklaorde de kommunauteit ontbonde.
Et kloester woort tus opgeheve en, wie me dat in deen tied oetdrökde, „geïncorporeerd" bij et Kapittel van Slevrouwe-kèrrek. Die „incorporatie' is taonao door de Bissjop van Luik nog ins apaart bekrachtig en op 30 Aprèl 1784 definitief geregeld. Alle geudere, die aon et kloester toubehuurde, woorte mèt tie van et SlevrouweKapittel vereinig. De vief euvergebleve kanunnike van St. Antonius kraoge d n titel van kanunnike van et Kapittel van Slevrouwe en woorte onderhawwe oet te inkomste van de bezittinge van hun vreuger kloester.
De kèrrek en et kloester van de Antoniete höbbe in de loup van



de jaore vaöl te lij je gehad. Al in et jaor 1381 woort groete sjaoj d'raon tougebroch door de stads-donderbösse, dee daan ouch door de Magistraot van de stad vergeujd woort. In 1748 bij et belèk van Mastreech door de Franse onder Maurits van Sakse, woorte de spitse van de tores zwoer getroffe ; et doorde tot 1776, ie ze weer gaans herstèld waore. Ouch te kèrrekklokke hadde-n-et bij dat bombardemint zwoer te verantwoorde gehad. Dao honge naomelek in die tores neet minder es vief klokke, boevaan de groetste kadoo waor gedoon door et Lakeweversgilde, onder de konditie, dat mèt tie klok eederen daag op bepaolde oore einige sleeg gelojd zou moote weurde, urn veur de wèrreklui van dat ambach geregeld te zjuste oor van et begin en et ind van et werrek aon te geve.
Naodat al de gebouwe in 1786 aon ene partikuleer verkoch waore gewoorde en van et groetste deil van et kloester börregerwoeninge waore gemaak, is in 1794 bij et belèk van Mastreech door de Franse Republikeine aon de kèrrek te genaodeslaag tougebroch. Ze woort in brand gesjote en brande groetendeils aof. De twie tores zien es 'n impozante twierelings-ruïne blieve stoon en zouwen-et es getuige van vreuger glorie mesjien nog lang oetgehawwe höbbe. Mer in 1848 zien ze moote zwiechte veur d n aonlèk van et kanaal van Mastreech nao Luik, boedoor aon et silhouët van de stad 'n groete verandering woort gebroch, zeker neet ten veurdeile.
En zoe is op vandaog t'n daag alles, wat aon de Antoniete had toubehuurd, mèt te grond geliek gemaak en verdwene.
Es bezunderheid wèlle veer heij mètdeile, dat sints et ind van de zevetiende iew gein ei kloester van dees orde mie bestónt in gaans te Noordeleke en Zuideleke Nederlande boete dat van Mastreech.
Eindelek maag neet ongeneump blieve de naom van ene broeder van de Antoniete, J. GEERDINGE, dee veuriers es sjèlder bekind waor, mer ziech ouch verdeenstelek heet gemaak door z'n studies en z'n gesjrifte op aajtheidkundig gebied.
6. DE AUGUSTIJNE.
Et heet langen tied gedoord, veurdat t'n door d'n hèlligen Augustinus, dee al in et jaor 4 3 0 gestorreve waor, opgestèlde levensregel aonleiding gaof tot et stichte van 'n kloesterorde. Iers in de twellefde iew vinde veer melding gemaak van et feit, dat e groet aontal vollegelinge van deen hèllige ziech vereinigde um euvereinkomstig ziene regel same te leve.
In de twellefde en daartiende iew zien veer ontstoon kongergaties van „Eremieten van St. Augustinus", zoe-es ze ziech neumde, die in 1256 door Pous Alexander IV tot 'n kloesterorde samegebroch en officieel onder de regel van Sint Augustinus gestéld woorte.
In dee levensregel waor onder andere veurgesjreve et leve van ingezamelde aalmoeze en et onderwieze van de jaög.



Et verblief van de ierste ermiete van Sint Augustinus in Mastreech dateert van 1 2 5 4, dus van veur dat te eigeleke kloesterorde door Pous Alexander waor ingestèld.
Hun ierste verbliefplaots bevónt ziech op te Vissermaos bij de kapel van Sint Evergislus en d'n awwe Lómmert, mer die ermiete kóste ziech al nao korten tied tao neet mie hellepe, zoedat einige sjaritabel börregers hun einige woeninge aofstónte in de Bokstraot kort bij de Maosbrök zoe ongeveer tegeneuver de Jaöjstraot en wel in de rij hoezer, die later is aofgebroke veur et graove van et kanaal nao Luik. Die rij hoezer laog mèt t'n achterkant onmidte9e de waalmoer aon, dee ziech van de Maosbrök aof in noordeleke richting langs te Maos oetstrèkde. In die rij laoge versjellende bekinde hoezer; veuriers et geboortehoes van de bekmde Mastreechter beeldhouwer Mathieu Kessels, nao wee later de Kesselskade is geneump gewoorde, daan et prachtig patriciërshoes van de familie Stevens, boe-in Peter de Groete, de Czaar van Rusland, in 1717 einige daog gelozjeerd heet, wie heer op z n reize door Europa ouch e bezeuk aon Mastreech broch, en eindelek nog et Refuzjiehoes van de abdij Godsdal of VaUDieu, boe-op veer later nog zölle trökkomme.
Van de aon hun gesjonke hoezer maakde de Augustijne zoe good es et gong e kloester, terwijl ze ouch e kèrrekske daobij bouwde.
f°, 1S ,!?ltlcd. vertèld gewoorde, dat te plaots, die veur dat kèrrekske disponibel bleef, zoe klein waor, dat te koer devan door de waalmoer mós oetgebouwd en door paole mós gestiep weurde. Me heet aon dat verhool wienig gelouf gehech, tottat 'n vieftien jaor geleije de gelierde Zjezwiet Paoter Albers zaoliger in Roeme 'n plattegrond-teikening van Mastreech ontdèkde, gemaak in et jaor 1587, boe-op inderdaod dutelek te zien is et kuurke van et Augustijner-kerrekske boete de waalmoer nao de kant van de Maos oetstekende en röstende op paole. Bij de besjrijving van de historie V3r u „Z>ezwiete-orde zö"e veer dee plattegrond naoder bekieke.
Behalleve door de wienig ruimte, boe-euver de Augustijne mer
koste besjikke, woort hun et bouwe nog hiel meujelek gemaak,
doordat hun terrein door e smaal straötsje in twieje gedeild woort
fc.n op te derde plaots waor et veur de kloesterlinge sjijns e groet
bezwoer, dat al hun celle rechstreeks op te Maos oetzaoge, boedoor
ze, zoe-es ze zellef beweerde, gesteurd woorte in hun gebed en hun studies.
Nao verloup van tied kaom dao nog bij, dat te kloestergebouwe, die, wie al gezag is, niks anders es tot kloester ingerigde aw woenhoezer waore, in de twiede hèllef van de zestiende iew zoe bouwvallig waore gewoorde, dat zellefs 'n deil devan neet mie kós bewoend weurde.
Toch bleve de Augustijne zoe lang es ze et kóste volhawwe



d'rin woene, umtot ze zoe daonig gehech waore aon hun kèrrekske, boevaan de stichting in verband stónt mèt en 'n herinnering waor aon e groet ongelök, naomelek et invalle van 'n deil van de Maosbrök in 1275. In de zomer van dat jaor trokke d n deke, de kanunnike en de zengers van Slevrouwe-kèrrek mèt 'n groete persessie euver de brök, die toen nog van hout waor; wie de massa minse good en wel midde-n-op te brök waor, veel e stök tevaan plotseling in, boebij 'n veerhonderd lui et leve sjijne verlore te höbbe. Op tit veurvaal hope veer later nog trök te komme, wannie veer zölle behandele de historie van et kapittel van Sintervaos, dat destijds te Maosbrök in eigendom had.
Um evel wijjer te goon mèt te Augustijne, in 1586 waor et mèt t'n toustand van hun kloester zoe erreg gewoorde, datse herhaolde maole aon et stadsbestuur et verzeuk dooge, op 'n ander plaots e nuij kloester te mage bouwe. De Magistraot had tao in et begin gein oere nao, mer wie de paoters dreigde de stad te zölle verlaote es ze hunne zin neet kraoge, woort te zaak anders.
Ze kraoge naomelek van stadswege et Gashoes van Sint Gieles in Wiek aongebooje, mer van dat aonbod höbbe ze gei gebruuk kinne make, wijl et kapittel van Slevrouwe, dat rechte op tat gestich bezaot, ziech taotege verzat.
Veurluipig waore de Augustijne dus wel geforceerd, in hun aajt kloester te blieve en hun dreigemint van eweg te zölle goon veurde ze neet oet.
Eindelek zaog te Magistraot zellef et onmeugeleke van d'n toustand in ; heer doog zellefs et kèrrekske, dat op et punt van invalle waor, veur alle zekerheid sleete. Mer, wijl de kloesterlinge oet t'n aard van de zaak toch e kèrrekgebouw tot hun dispositie móste höbbe, kraoge ze van de Magistraot in euverlèk mèt et kapittel van Slevrouwe de besjikking euver de kapel van Maria ten Oever, sjuins tegeneuver hun kloester, op t'n hook van et straötsje, dat nao die kapel Mariastraat, in et Mastreechs Merriejestraot geneump is. Wie veer al vreuger gezag höbbe, weurd Sint Maternas gehawwe veur de stichter van die kapel, mer zekerheid taorumtrint besteit neet.
In de ierste jaore nao 1600 is tie kapel mèt et taobij behurend kèrrekhof en nog 'n hoes door et kapittel van Slevrouwe gratis aofgestande aon de Augustijne, die noe hun al zoe lang gekoesterde planne kóste-n-oetwèrreke. In 1609 gaove de Bissjop van Luik en d'n Hertog van Braobant hun toustumming um op te gekrege terreine e nuij kloester te bouwe. De Regeering van de stad steunde de Augustijne bij dat werrek door hun honderddoezend brikke te geve en door et aajt kloester van hun aof te koupe veur achdoezend Braobantse göldes. Euver dee koup zien evel meujelekhede ontstande; in 1610 naomelek trok et stadsbestuur ze woord trök op



grond, dat te Augustijne de gebouwe neet op t*n euvereingekommen tied opgeheverd hadde. Veur de paoters bleef toen niks anders euver es et aajt kloester aon partikuleere te verkoupe.
De bouw van et nuij kloester sjoot ondertösse door ene sameloup van allerlei umstandighede mer hiel laanksaam op, zoedat et iers in 1650 gaans veerdig waor.
Toen kóste de Augustijne ouch goon dinke aon et bouwe van 'n nuij kerrek. De kapel van Maria ten Oever woort aofgebroke en 9elaeleke hollep van de stad mer veuraal door de vrijgevigheid van de Kommandör van de Duitse Orde HENDRIK VAN AMSTENRADE, kaom op tezellefde plaots et kèrrekgebouw tot stand mèt tee prachtige veurgevel, dee ouch noe nog zoen hierelek getuigenis ao van de kunszin en de smaak van eus veurawwers. In dee veurgevel zien veer nog et stadswaope, de staar, vreuger verzèlleverd, en d'ronder in ene medaljong e borsbeeld van Slevrouw en e vlammend hart, door ingele umgeve, et symbool van de orde. Ouch bevind ziech in dee gevel et waope van de graofeleke familie van Amstenraoj terwïjl bove de kèrrekdeur te leze waor et opsjrif:
" ' at/3A a"ae' S> S" Pont'ficibus Augustino et Huberto
sacrum 1659 . (Aon d'n allerbèste en allerhoegste God, aon Slevrouw en de hèllige bissjoppe Augustinus en Hubertus tougewijd). bt jaortaal is tat, boe-in de kèrrek woort aofgebouwd.
mnenin de kèrrek bevónte ziech drei prachtige altaore mèt qedrejde, zoegenaomde torse-kolomme van malleber en in eeder van die altaore hong 'n sjèlderij van de bereumde sjèlder L. QUELLIJN Die kosbaar stökke zien in 1796 door de Franse zoegenaomp gel
trókgegeve6 ^ ^ 9C8leip e" naturelek noets mie
Wie veer al ieder gezag höbbe, sjreef te regel van de Augustijne onder andere veur et geve van onderwies. Daotou zien ze evel in Mastreech noets gekomme. Mierdere maole höbbe ze geprobeerd hei) n Latijnse sjaol op te richte, mer dat is hun altied belèt qewoorde, iers door et kapittel van Sintervaos, dat eiges zoen sjaol
f?P .M,a° er door de zJezwiete, die, wie veer te gelegener
tied zolle zien, n groete onderwies-inrichting bij hun kloester hadde. bt waor dus gewoen de vreis veur konkurrentie, die de Augustijne beledde, ein van de veursjrifte van hun orde nao te komme ,. z°e waore ze kompleet oetslutend aongeweze op aalmoeze, die ze m de stad en de umstreke ophaolde, wat hun evel neet belèt heet, dat zij ziech tot 1796 höbbe kinne handhave.
Die aalmoeze moote hun in alle gevaal nog al ordentelek höbbe~n~ opgebroch, want ze bezaote, behalleve hun kloester en kèrrek in de stad ouch nog vaste geudere boete. Veer vinde naomeldc in et handsjrif van paoter de Tombeur, e lid van hun orde, dat in 1631 hunne provinciaal hun verlof gaof um e gedeilte van 'n wei in Merre-



graote en e stök bouwland onder Bilse te verkoupe en de opbrings te besteije veur et bouwe van n kraanke-aofdeiling bij un oe
ster in Mastreech.
Onder de lede van dees orde is heij veuraal bekind gewoorde de Mastreechteneer NICOLAAS CREUSEN, e broor van d'n aartsbissjop van Mechele. Heer studeerde in die stad en ouch aon de universiteit van Pavia, boe heer et tot doctor in de godgelierdheid broch. Later woort heer prior van de kluusters van de orde in Breusselt, Antwerrepe en Mastreech, visitator van de kluusters van_de orde van Premonstreit in Vlaondere en Duitsland en eindelek sikkertaris en geisteleke raodsmaan van keizer Ferdinand II. Aon dee z n hot
is heer in 1629 gestorreve. 
Enen andere bekinden Augustijn waor JAN VAN DER POORT, dee es bouwkundige heet naom gemaak. In 1699 woort onder zien leidinq d'n derde baog van de Maosbrök aon de kant van Mastreech vernuijd, wel te verstoon euvereinkomstig te vreuger planne
van Franciscus Romanus. ,
Bij de opheffing in 1796 waor et kloester van de Augustijne bewoend door de prior Leopold Clerx. 12 paoters, 7 broeders en 2
De Augustijne zien de einige kloesterlinge, van wee me vermeld vind, datse geweigerd höbbe, geld aon te numme van deregeenng van de Franse Republiek, op grond, dat hun dit door de gelofte,
die ze qedoon hadde, verbooje waor. ,1-1,
Nao de sleeting woorte de gebouwe van et kloester en de kerrek
qebruuk es foerazje-magazijn.
In 1825 is in de kèrrek 'n verdeeping aongebroch en van et g bouw 'n sjaol gemaak. De kloestergebouwe kraoge de bestumming van teikensjaol, zittingszaol veur de militieraod en kleijermagazijn veur et garnizoen. In 1830 höbbe de militaire de kerrek weerem in bezit genómme tot 1834. Ze heet in die jaore gedeend es komediegebouw veur de soldaote ; zellefs heet e peerdespeul z n veurstelhnge
d ^aonao^heet te kèrrek, tottat te prachtige nuij Herbenussjaol is in gebruuk gestéld, deens gedoon es stads-erremesjaol, „d n Awwestiene". wie ze door de Mastreechteneers altied is geneump gewoorde. Die sjaol waor bij de börregerij neet bezunder in tel. ,,Up
sjaol goon op t'n Awwestiene" waor alles behalleve n teike van welstand en kinder, die op ander sjaole neet wouwe oppasse woorte wel ins bedreig mèt nao d'n Awwestiene gesjik te zolle weurde, es
7P neet braver zouwe zien. ,
Mastreechteneers van awwere leeftied, die nog gesjotterd o c, zölle ziech mesjiens nog wel rappeleere, dat in de Mernejest a . dat is in e lokaal van et aajt Augustijne-kloester, de sjotterspak , et leeregood en de zwoer gewere op et ind van de zomer, nao



treechter Kèrremes, ingelieverd móste weurde, boe alles bewaord bleef tot et vollegend vreugjaor, terwijl de gewere en et groof, dik leeregood daonig in et vèt woorte gezat.
Wat te verbastering van „Augustijnen in „Awwestiene" betrof, is et veuriers eigenaordig, dat „de Augustijnen" is gewoorde „d n Awwestiene", esof mer èine persoon daomèt bedoeld woort; mer nog merrekwierdiger is, dat van de verbastering later weer 'n Hollands woord is gemaak ; want in aw stadspapèrre vind me es aonduiding van dees orde de naom ,,Oudestijnen" gesjreve.
Wat later mèt te kèrrek is gebaörd, wie de erremesjaol d'roet verhuis is, zölle de mieste Mastreechteneers nog wel wete; stadsteiken-instituut, toen sjaol veur de kinder van de Belzje vlöchtelinge en daonao in de gezèlligen tied van de broed- en ander bongs, van de einheids-weurs en de zeegmeel-kechelkes distributie-centrale, tottat eindelek te kèrrek in haör aw wierdigheid herstèld is door et stichte van de nuij parochie van Sint Zjozef, boebij wel drop geweze maag weurde, dat tees kèrrek tot op vandaog t'n daag te einige aw kloesterkèrrek is, die tot parochie-kèrrek is bestump gewoorde.
Laote veer hope, dat zij et tot in lengde van jaore maag blieve. 7. DE BEGAORDE.
Veur tot veer euver de historie van dit kloester goon sjrieve, wèlle veer us iers ins bezig hawwe mèt te naom : „Begaorde".
Laank en breid is al euver de aofkoms van dee naom gediskereerd, mer de gelierde zien et tao-euver nog altied neet eins gewoorde.
De Mastreechte historiesjrijver VAN HEIJLERHOFF gief tees verklaoring devaan : naodat Sint Franciskus in 1221 de Derde Orde had gestich, ontstónte d r vereiniginge van vrouwe, die ziech tot doel stélde, zonder et doen van bepaolde gelofte volleges te regel van die Derde Orde aofgesjeije van de wereld same te leve. Die vrouwe woorte nao de naom van d'n oprichter van die ierste kongergatie, Lambertus Bega, „begijnen" geneump.
Veer dinke daobij dadelek aon al die „begijnhofjes" in eus land en veuraal in Vlaondere en ouch aon de Mastreechter benaoming „begiene", boemèt veer alle kloesterzusters betitele. „Begiene" heite veer allein die vrouwe, die lid zien van 'n bepaolde kloesterorde ; die daoboete stoon en veuraal in Vlaondere „begijntjes" geneump weurde, die in zoe „begijnhofje" woene, komme tegeswoordig in Mastreech neet mie veur. Vreuger bestónte-n-ers nog inkele van die vruiwkes heij in de stad en die hèdde me daan „maseurke" en spraok ze ouch zoe aon. Veer rappeleere us nog zoe ein gekind te höbbe, „Maseurke Linse".
Later, zeet van Heylerhoff, ontstónte ouch zoe soort vereiniginge



van maander, die ziech in naovolleging van de „begijnen de naom van „Begaarden" gaove.
Ander sjrijvers zien van meining, dat te naom moot aofgeleid weurde van de hèllige Begga' de moeder van Pepijn van Herstal, die, zoe-es veer bij de historie van et kloester van de Witte Vrouwe al zaoge, versjeije kluusters heet gestich.
Wee noe in dees zaak geliek heet, zölle veer mer neet probeere oet te make. In alle gevaal vinde veer in et begin van de daartiende iew al Vermeld, dat ziech in Mastreech 'n vereiniging van maander gevörremp had, die et ambach van et prepareere van et lake oetoefende en in gemeinsjap wèrrekde en leefde, mer gein kloesterlinge waore en daan ouch gein ordekleid drooge.
In 1268 evel naome ze de regel van Sint Franciskus aon en neumde ziech „Begaarden". Hun gezameleke woening bevónt ziech in de Witmeekerstcaot op te plaots boe noe de hoezer van Mr. Dumoulin en Mr. van Geusau stoon.
Dao-oet bliek dutelek, dat te Begaordestraot gaaroet niks te make heet en ouch zeleve noets gehad heet mèt te Begaorde, die dao neet gewoend höbbe. De naom ,,Rue des Bégards , dee de Franse in hunnen tied aon die straot gegeve höbbe, waor daan ouch absoluut onzjus. Wat te naom „Boogaardenstraat" wel beteikent, zölle veer heij mer neet oetterein pluize; dat zou us te wied veure, veuraal umtot ouch euver dee naom gein einstummigheid besteit.
Naodat te Begaorde tot te Derde Orde waore tougetrooje, stónt et kapittel van Slevrouwe-kèrrek hun de kapel van Sint Bartholomeus aof, die in dezellefde straot neve hun gemeinsjappeleke woening, mer miejer nao de kant van de Heijestraot tou laog. Door et verkriege van 'n aongrenzend terrein waore ze al gaw in staot, n eigelek kloester te bouwe.
Wie einige jaore later e paar lede van hun kommunauteit ziech tot priester hadde laote wijje, verzeukde de Begaorde aon et kapittel van Slevrouwe um in plaots van de klein kapel, die allein veur hun eige gebruuk bestump waor, 'n groete kapel mèt ene kèrrekhof te mage oprichte en um ouch openbaar kèrrekdeenste te mage hawwe. Dit woort hun in 1308 tougestaande, zoedat al korten tied tenao 'n groeter nuij kapel verrees, tougewijd aon de hèllige Michaël en Bartholomeus.
Ondertösse bleve de Begaorde doorgoon mèt in hun kloester hun ambach oet te oef ene en leete ze ziech zellefs in 1453 in et gilde van de Lakewevers opnumme. Hun bedrief kaom tot groete bleuj, zoedatse dèkser es ins hun wèrrekplaotse móste-n-oetbreije. Veuraal nao de groete oetbreijing van 1484 woorte ze op t n doer veur de euverige lakebewèrrekers van de stad zoe'n gevierleke konkurrente, dat et gilde ziech bij de Magistraot góng beklaoge euver de sjaoj, dee ondervonde woort weges et groet getaal weeftouwe, dat



te Begaorde in wèrreking hadde. Et gevolleg van die klach waor, dat m 1525 door et stadsbestuur woort bepaold, dat te Begaorde met neet mie es ach weefgetouwe mochte wèrreke.
^^nnfeit WÖ"CP n ei9enaordi9 leech op te sociaal toustande van ± wu jaor geleije, boe e gemeintebestuur inkel op klach van vakgenoote ziech et rech aonmaotigde, iemand oet vreis veur konkurrentie in de oetoefening van ze bedrief in die maote te bepèrfeke, dat haom woort veurgesjreve, wat veur umvaank tat bedrief mer moch hobbe. Naturelek kóste de Begaorde, die same leefde beterkoup wèrreke es te ander lede van dat gilde, die eeder op ziech ze ef stonte, mer dat moch toch gei motief zien urn hun zoedaonig hun vrijheid te benumme.
De Begaorde höbbe ziech urn onaongenaomhede te veurkomme, a°n dat veursjrif gehawwe, alhoewel onder protes.
Neve et oetoefene van hun ambach heele de Begaorde ziech ouch nog bezig mèt et geve van lieger onderwies en van ene kursus in de beginsele van de Latijnse taol veur degene, die ziech wouwe
deZjezwi^te1 ^ V°Ile9e V3n lèsse a°n de 9roete Latijnse sjaol van
D n iefer, dee ze in et begin bij et geve van dat onderwies betuinde begos evel op t n doer te verslappe, zoedat hun sjaol al in 1765 dus daartig jaor veur de opheffing van hun kloester, weges mankemint aon lierelinge geslote woort.
De Begaorde vónte in de opbrings van hun ambach e ruim bes oon en kóste-n-et ziech mèt hun klein kommunauteit, die miestaai neet mie es veertien lede tèlde. hiel good doen. Hun kapel waor daan ouch nek oetgestoffeerd, al bewieze de aw teikeninge, die nog van et inwendige van die kapel bestoon. datse noe neet euver vaöl gooje smaak besjikde. Bekind waor allein ene prachtige in ivoor gesnooje kruzzefiks, n ech meisterwerrek, dee in 1796 is verdwene, me kin wel dinke boenaotou.
Bij de opheffing van de kommunauteit en de sleeting van et kloester waor dit bewoend door de provinciaal Compeers, de prior Uohmen, 9 kloesterlinge en 4 broeders.
veJkoch98 W°0rte dC 9Cb°UWe VCUr 2115 fran3s aon partikuleere
8. DE DUITSE ORDE.
De Duitse Orde waor ein van de drei geistelek-militair gemingde orde, die ontstaande zien tijdens t'n ierste Kruustoch nao de verovering van Zjeruzalem in et jaor 1099.
Enen Duitsen edelmaan, boevaan de naom neet bekind is dee ene pellegrimstoch dao et Hèllig Land had ondernómme, vestigde ziech met z n vrouw en kinder in Zjeruzalem en stélde zien hoes



ope veur behooftige Duitse pellegrims, die rös en oppassing nudig hadde nao de groete vermeujenisse van de geweldige reis. Laanksamerhand kaome mierdere Duitse families nao die stad tou en volleg de ét veurbeeld van hunne landgenoot. Dee z'n orizjineel woening woort vergroet en tot hospitaol ingerich, terwijl d'r 'n kapel woort bijgebouwd, tougewijd aon Slevrouw. Door gifte van sjaritabel persone ondergóng dat hospitaol gaw n groete oetbreijing; ouch slote ziech geregeld vaöl persone bij de stichter aon um haöm bij et verzörrege van de kraanke behöllepzaam te zien.
Et doorde dan ouch neet lang of tao vörremde ziech tösse al die lui 'n kommunauteit van Duitsen adel, die ziech onder de regel van St. Augustinus en onder de besjerreming van Slevrouw stélde mèt et doel, de pellegrims tege de ongeluivige te verdedige en hun in gevaal van krenkde te verzörrege. Ze neumde ziech „Duitsche Hospitaalridders van O. L. Vrouw van Jerusalem ofwel „Ridders van de Duitsche Orde". In 1191 heet Pous Celestinus III de orde goodgekaörd. Et ondersjeidingsteike, hun verliend door de Patriarch van Zjeruzalem, bestónt oet ene groete witte mantel, boe-op e zwart kruus. Dat waor de drach veur plechtige gelegenhede. In hun hoezer droge ze ene zwarte mantel, bezat mèt e zwart kruus, dat aofgebaörd waor mèt e wit rendsje.
Naodat in 1187 Zjeruzalem door de Saracene heroverd waor, höbbe de Duitse Ridders twie jaor laank niks kinnen-oetrichte, mer al in 1189, bij et belèk St. Jean d'Acre, leefde de Orde wterem op, doordat einige börregers oet Breme en Lübeck et good veurbeeld gaovt bij et oppasse van de kraanke en iers taonao is door tössekoms van d'n Duitse keizer Hendrik IV de Orde daan ouch door
de Pous goodgekaörd.
Door dee sameloup van umstandighede is ét gekomme, dat tn hoofzetel van de Orde tot op et ind van de daartiende iew is gevestig gewees in St. Jean d'Acre tottat tie vesting weerem door de
Saracene woort ingenómme.
Al in 1226 begaof ziech 'n deil van die Duitse Ridders nao Europa um de keuning van Pole bij te stoon in zene stried tege de weuste heidense Pruusse. Nao de vaal van St. Jean d Acre woort te ganse Orde van oet et Hèllig Land euvergebroch, iers nao Venetië, daonao nao Marburg en eindelek in 1309 nao Mariënburg, boe de impozante gebouwe ouch noe nog aon de groete mach en de bleuj van die Orde doen dinke. Die mach bereikte haör hoegtepunt in het begin van de vieftiende iew. Wie evel haöre groetmeister Albert van Brandenburg ziech bij de Reformatie had aongeslote, kwaom de sjaöring en vollegde ouch gaw et vervaal. De katholiek gebleve Ridders vestigde ziech toen in Zuid-Duitsland.
De Duitse Orde bestónt in et begin oet drei klasse : Priesters,



DE PLAOTS VAN DE BIESENBOOMGAARD (BASSING) (blz. 146)



BEGAORDE-KLOESTER (blz. 141)
KRUUSHIERE-KLOESTER (blz. 150)



Ridders en, wie me ze hèdde, „Wapenknechten". Dees léste klas is evel al in de veertiende iew verdwerie.
De Orde waor ingedeild in twellef Landkommanderieë of Balies, die, weer onderverdeild waore-n-in Kommanderieë. Ein van de Landkommanderieë umvadde Braobant, de „Landen van Overmaes , et Prinsbisdom Luik en et Rienland ; de zetel daovan waor gevestig in B i 1 s e en woort geneump : „De Biesen", weges tat tao zoevaöl reet en wisse greujde. Later, wie in Mastreech 'n Kommanderie waor ontstande, gaof me die de naom van : „De Nieuwe Biesen en góng me de Landkommanderie van Bilse „D e Oude Biesen" neume. De gebouwe van die „Oude Biesen" bestoon nog tösse Veldwezelt en Bilse en geve door hunnen um» vaank en hun impozant uterlek nog e good idee van de mach en riekdom van dees Orde. In Mastreech is van alles, wat tao gestande heet, gaaroet niks mie euver. Allein de naom leef nog veurt in de „B i e s e n w a 1".
Sommige aw sjrijvers höbbe-n-aongenómme, dat al in etzellefde jaor, wie de Duitse Orde nao Europa is gekomme, dus in 1226, ziech ouch al Ridders in Mastreech bevónde höbbe. In alle gevaal sjijne die daan in et begin neet samegewoend te höbbe, want iers in 1280 is heij 'n kommunauteit van hun Orde gevörremp. In dat jaor jummers bouwde ze 'n hoes, warsjienelek op tezellefde plaots, boe later de gebouwe van de Kommanderie zien opgerich.
De stichting van de ierste gebouwe van de Mastreechter Kommanderie dateert van et jaor 1362, wie Reinier Hoen van Hoensbroeck, destijds Landkommandör van Bilse, e groet terrein in eigendom verkreeg, boevaan al in 1358 'n deil door de pastoer van Sint Mathijs, Jan van Riempst, en door et kapittel van Sintervaos aon de Duitse Orde waor aofgestande onder konditie, dat tao 'n kapel zou weurde gebouwd. Op tat terrein noe bouwde Reinier Hoen de Kommanderie „De Nieuwe Biesen".
In et begin waore dees „Nieuwe Biesen" neet vaöl mie es e refuzjiehoes van de Landkommanderie van Bilse, boe de Landkommandör en z n ordelede in tied van noed e veilig onderdaak vónte, Op t n doer evel höbbe de Landkommandörs te geweente aongenómme, ziech miestaai in Mastreech op te hawwe.
Of tao aon et huid van de „Nieuwe Biesen" oets enen eigeleke Kommandór gestande heet, weurd in twiefel getrokke, umtot geinen eine persoon bekind is, dee die wierdigheid zou höbbe bekleid. Welliech höbbe de Landkommandörs, veuraal sedert ze heij zien komme woene, tegeliek te fonktie van Kommandör euver et ordehoes in Mastreech vervöld.
Bij et belèk van Mastreech in 1579 door de Spanjaarde onder d n Hertog van Parma, boebij de stad zoe geweldig vaöl te lijje heet gehad, zien de gebouwe van de „Nieuwe Biesen" zoe good



es gaans verwoes en et heet gedoord tot 1586, ie ze weer herstèld waore. Dat oponthaajt waor te wiete aon 'n kwestie tösse-n-et bestuur van de stad en de Landkommandör Hendrik van Ruysschenberg, dee beweerde, dat neet te Spanjaarde, mer de Mastreechteneers zellef te gebouwe verrinneweerd zouwe höbbe. De Magistraot wou ziech evel niks van de zaak aontrèkke, mer eindelek besloot heer toch, es tegemootkomming, aon de Kommanderie vrijdom van alle belastinge, stadslaste en boetegewoen oorlogskontributies te verliene. Boetendien woort aon de Orde tougestande um de poort, die van haör eigendomme onder de stadswaal door tougaank gaof nao de Maos, weer te opene. Et is tees poort, die onder andere later aonleiding heet gegeve tot te geheimzinnige euverlievering en de benkeleke verhoole, boe-op veer strak zölle trökkomme.
En zoe verreze daan in 1586 de Kommanderiegebouwe en de kèrrek, die tot et jaor 1825 höbbe blieve bestoon en boevaan de euverbliefsele in dat jaor zien opgeruimp in verband mèt t'n aonlèk van ét kanaal nao d'n Bosch, de „Zuid-Willemsvaart".
De kèrrek laog op te plaots, boe allewijl de verbindings-errem van de Bassing nao de Maos ziech oetstrèk, terwijl de hoof- en neve-gebouwe ziech bevónte op te terreine van et tegenwoordig Papèrrefabrik, of, wie et vollek zeet, et Lómmelefabrik. Veurts behuurde bij de Kommanderie ene groete bongert, de „Biesenboomgaard" geneump, dee bij d'n aonlèk van et kanaal is oetgegraove tot Bassing, terwijl de grond taovaan heet gedeend veur et ophuge van de terreine tösse de Bassing en de Maos.
Op et heijbij aofgedrök pleetsje zuut me de Bassing in d'n iersten tied naodat ze waor oetgegraove. Links op t'n achtergrond stoon nog te tores zonder kap van de Sint Antonius-kèrrek, e bewies, dat me toen nog neet begós waor mèt et graove van et kanaal van Mastreech nao Luik. Rechs is te zien 'n deil van de Boschstraot mèt et ierste gebouw van et fabrik van Regoo. In et midde steke de tores oet van de Sinterklaos-kèrrek, et Stadhoes, Sint Mathijs, Sint Jaan en Sintervaos.
Bij de werreke veur deze kanaal-aonlèk zien versjeije kelders en ondergrondse geng ontdèk, die evel niks bezunders opgelieverd höbbe. Wel heet me op 'n plaots enen awwe stein opgegraove, dee et vollegend opsjrif droog : ,,Anno 1585 is dieser bauw in Gottes namen durch de ser Edlen und Gestrenger Herr Henrich van Ruisschenberg, Landcommanteur, uit den gronde fundiret und gebauwet. Der Herr verlene genade das er tot seinen gottlichen lobe en vrede bewonet werde".
De kèrrek waor e groet gotiek gebouw van ei sjeep mèt veer zijkapelle, boe-in de standbeelde van versjèllende kommandörs opgestèld waore. D'n hoegen altaor waor e kunsstök van houtsnij-



werrek en verseerd mèt te waopes van de familie van Wassenaar ter herinnering aon eine van haör lede, die deen altaor aon de kèrrek had kadoo gedoon. D n ölleger, dee es eine van de sjoenste van de stad woort gereump, waor aofkomstig oet te aw Minnebreure-kèrrek op te Pieterstraot.
D'n deens van de kèrrek waor touvertrouwd aon vief priesters, lede van de Orde, die in de Kommanderie woende en bij plechtighede, zjus wie de ridders, de witte mantel drooge.
De gebouwe van de „Nieuwe Biesen" waore zier oetgestrèk. Ze bevadde de woening veur de priesters en de ridders, van de Landkommandör, zene raodsmaan en rintmeister en daan 'n aontal kamers ten deenste van de Prins-bissjoppe van Luik, die bij hun verblief in de stad tao altied hunnen intrèk naome, naodat ze in vreugeren tied, beveurbeeld in de ierste jaore van de zestiende iew, miestaai gelozjeerd hadde in et hookhoes van de Groete Staat en de Hellemestraot, et „Hof van Luik ' of ,,de Winckel" geneump, boe onder andere bissjop Jan van Horne lang gewoend heet.
De Ridders van de Duitse Orde woorte beneump door et kapittel van de twellef Landskommandörs, boevaan dee van de „Oude Biesen" prezident waor. Miestaai heel, sedert tee prezident regelmaotig in Mastreech ze verblief had, et kapittel z'n vergaderinge heij in de stad. De toulaoting van de nuij gekoze ridders had mèt groete plechtigheid plaots, die n massa vollek nao de kèrrek lokde. Wannie de Landskommandör, umgeve van de Kommandörs en de Ridders, op te koer hadde plaots genómme, woort te kandidaat binnegeleid. De Landskommandör góng de trappe van d'n hoegen altaor op en d n toukomstige ridder in et zwart gekleid, lag t'n eid van zuverheid, erremooj en gehoerzaamheid aof. Daonao woort heer door de jongste Ridders mèt te komplete waoperösting bekleid en trök geleid nao d n altaor, boe de mès begós. Bij et evangelie trokke alle Kommandörs en Ridders hunnen dege um te getuige, datse bereid waore, hun blood te geve veur et Gelouf. Nao de offerande zegende de priester, dee de mès doog, d'n dege van d n toukomstige Ridder en gaof em aon et ajtste ordelid, dee em weer aon de kandidaat ter hand stélde. Daan zonge alle aonwezige de „Veni Creator , de Landskommandör trok zenen dege en gaof taomèt drei sleeg op t'n hellem van de kandidaat, dee deze op zene kop droog, onder et oetspreke van de waörd : „In Gottes, St. Marien und St. Georgen ehr, Vertrag dieses und Keines mehr". Dao-op kraog et toukomstig lid te spaore aon, boe-op haöm in de sakkerstei z'n waoperösting woort oetgedoon. Weerem in et zwart gekleid woort er trökgeleid nao d n altaor, boe de priester haöm de gewijde witte mantel um z'n sjouwers hóng. Nao d'n „Agnus Dei" gaof te Landskommandör aon de nuije Ridder de akkolaad. Wie de mès oet waor zonge alle aonwezige d'n „Te Deum". Op



t'n daag van zoene „Feierlicher Ritterschlag" woort in de Kommanderie e groet bankèt gehawwe, boe d'n adel van de umstreke en de hoegste wierdigheidsbekleiders van de stad mèt aonzaote.
De léste groete plechtigheid van deen aard had in Mastreech plaots op 4 Oktober 1750, wie de baron Gross von Trockau tot ridder woort geslage. Later woorte de ceremonies invoudiger gemaak en veuraal ouch op et bankèt vaöl bezuinig. Et kaom op t'n doer te deur oet veur de kandidaat, dee alles van zoenen daag zellef mós bekostige. Franquinet meint nog wel, dat ouch nog in 1766 zoe'n plechtigheid op awwerwètse sjaol heet plaots gehad, mer dao is niks mèt zekerheid van bekind. In lateren tied waor de „Ritterschlag" ouch neet mie tougankelek veur et publiek.
De kondities um es Ridder tougelaote te weurde, waore hiel streng. Me mós van awwe militairen duitsen adel zien, boe-onder ouch begrepe waor d'n adel van et Prins-bisdom Luik en dee van Holland. Daan mós me e noviciaat van ei jaor in ein van de hoezer van de Orde doormake. Veur 1578 móste de postulante ouch gedeend höbbe in et ein of ander leger. In dat jaor woort beslote, dat te nuije drei jaor zouwe deens doen in 'n vesting op te grenze van Turkije en dao aon alle gevechte deilnumme, boevaan ze later de certifikate, aofgegeve door de vesting-kommandante, inlievere móste.
Allein degene, die Kommandör waore, kóste mètgeneete van de inkomste van de Orde. Um deen titel te kriege mós me teminste eine veldtoch in deens van ene vorsteleke persoon of van 'n mogendheid mètgemaak höbbe.
Op t'n doer is et verliene van de Kommandörstitel ontaard in e middel um gunstelinge te beveurdeile, die d'n eine of andere keuning of prins enen deens wou bewieze, zonder dat z'n eige finanties temèt gemeujd waore. Dit misbruuk is taan ouch te veurnaomste oerzaak gewees, dat tie middeliewse instèlling, die al lang gein reije van bestoon mie had, tot aon de Franse Revolutie haör leve heet kinne rékke.
Eindelek heet ouch tees Orde, zjus wie alle kloesterordes, et moote-n-opgeve, naodat bij et belèk van 1794 de gebouwe en e groet deil van de kèrrek in brand gesjote en verwoes waore. De kunswerreke, die door et vuur gespaord waore, boe-onder ziech hiel vaöl prachtig zèlleverwerrek bevónt, gónge naturelek in de richting van Paries.
Wie veer al eve gezag höbbe, is aon dees Kommanderie 'n aw euverlievering verbonde, die inhèlt, dat in vreuger tijje in de kelders van die gebouwe 'n geheim executie-plaots bestónt, boe-in ziech e vreiselek foltermasjien zou höbbe bevonde, de zoegenaomde ,,/ezere Juffrouw". Dat masjien had te vörrem van 'n vrouw en waor gaans



van staol. Woort iemand mèt tat vrouwebeeld in aonraking gebroch, dan opende-n-et ziech iers en umerremde daonao et slachoffer, terwijl van alle kante sjerrepe metser te veursjien kaome, die et lichaam van deen erreme mins in korten tied zoedaonig doorkerrefde, dat van dat lichaam niks mie euverbleef es 'n massa zonder vörrem, die door e look terechte kaom in e soort riool en zoe woort weggespeuld nao de Maos en dao-in verdwijnde, terwijl geinen haon mie nao et slachoffer krejde.
Dao woort vertéld en door et vollek ouch geluif, dat noe en daan vreemde persone van hoegen adel, die et ein of ander misdrief op hun gewete hadde, en zellefs ouch onsjöldige, die d'n ein of andere in de weeg stónte, dao op tie geheimzinnige en benkeleke maneer nao de ander wereld woorte gehollepe.
Wie of me ouch op te plaots later gezeuk en gegraove heet, noets is e spoor van die „Iezere Juffrouw" ontdèk gewoorde. Wel vónt me-n-in 1780 bij et doen van opgraovinge aon de vestingmoer, dee achter d'n hoof van de Kommanderie umleep, 'n ondergronds vertrék, mer dat had niks bezunders es 'n prachtige mallebere sjouw, verseerd mèt te waopes van versjeije adeleke families en moot, wie me-n-aonnump, deil höbbe-n-oetgemaak van e gebouw, dat later is bedolleve onder de grondophuginge, die dao zien aongebroch ter verstèrreking van de verdedegings-werreke.
Mer de aofgelege plaots van die Kommanderie-gebouwe op t'n utersten oethook van de stad, de aonwezigheid van vaöl somber en luguber vertrèkke onder de grond, van peekdonker geng en akelige gewelleve en daan nog et bestoon van die geheimzinnige poort, die oetgaank gaof nao de Maos, moote de sjoevertige verhoole, die eus veurawwers ziech euver de „Iezere Juffrouw" dooge, in de hand höbbe gewèrrek.
Welliech moot te bron van dees euverlievering gezeuk weurde-n-in Wesfale, boe, zjus wie in wijjeraof gelege streke van Duitsland, onder d'n adel geheim genootsjappe bestónge, die tot doel hadde, de maotsjappij te zuvere van geviereleke of sjaöjeleke eleminte, die de adeleke geslachte ontseerde, terwijl die zuvering daan op zoedaonige maneer plaots had, dat taodoor de betrokke families neet in opspraok kaome.
Et is naomelek bekind, dat in Duitsland dèks persone plotseling verdwijnde, zonder dat nog oets get van hun vernómme woort en zonder dat me te wete kós komme, wat mèt hun gebaörd waor. Et kaom weliswoer noe en daan ins veur, dat zoene verdachte persoon z n vrijheid trökkreeg, mer daan had me zoe geheimzinnig mèt em umgespronge, dat heer gaar neet wis, boe heer gewees waor en mèt wee heer in aonraking gebroch waor.
De onvoldoende kinnes van die toustande in et boeteland, geveug bij et feit, dat te Ridders van de Mastreechter Kommanderie



vaöl betrèkkinge onderheele mèt t'n Duitsen adel, höbbe naturelek ouch mètgewèrrek um et gelouf aon et bestoon van die „Iezere Juffrouw" in et leve te hawwe.
Dao is eindelek nog n ander feit, dat aon et veurtbestoon van die euverlievering veujdsel heet gegeve. Door de lede van dees Kommanderie naomelek, die, zoe-es veer al gezag höbbe, vrij waore van alle belastinge en laste, woort enen oetgebreide smokkelhandel gedreve, boebij veuraal 's nachs te waore per pónt stikem door de geheimzinnige poort van oet te Maos tot binne-n-et terrein van de Orde woorte gebroch. Wannie daan laat in de nach op te Maos e sjerrep fluitsienjaal door d n duuster klonk, boemèt te smókkeleers hun trawante van de Kommanderie waarsjouwde, daan zagte ziech te gooj Mastreechteneers : dao weurd weer iemes in de errem van de Iezere Juffrouw gebroch", en daan maakde ze ziech e kruus en beijde veur d'n ongelökkige sjellem, dee ze leve op zoe'n versjrikkeleke maneer góng eindige, terwijl me binne-n-in et gebouw ziech mesjien zaot te verkneukele euver de behawwe aonkoms van de smókkelwaor en et veuroetziech op e zeut winske.
Et is taan ouch gaar neet onmeugelek, dat et gelouf aon de „Iezere Juffrouw" inderdaod is in de hand gewèrrek door de lede van de Duitse Orde zellef, zoe-es ouch sommige sjrijvers veronderstèlle, um op tie maner de minse veuraal es et duuster waor op respektabelen aofstand te hawwe en zoe hunne smokkelhandel deste ongesteurder te kinne-n-oetoefene.
Mèt te behandeling van de DUITSE ORDE höbbe veer de kluusters besproke, die ziech in de periood van 1200 tot 1280 in Mastréech vestigde.
Nao 1280 volleg, wie veer al gezag höbbe, enen tied van 154 jaor, boe-in gein inkel nuij kloester heij opgerich woort.
Die mager jaore weurde in 1434 weer aofgeslote door de orde van
9. DE KRUUSHIERE.
Es stichter van de orde van de Kruushiere weurd geneump Theodorus de Celles, aofkomstig oet Celles, e liengood van et Bisdom Luik, bij Dinant. Heer naom deil aon d'n ierste Kruustoch nao et Hèllig Land onder keizer Frederik Barbar o s s a, mer kierde nao dee keizer zenen doed trök mèt te bissjop van Luik, R a d u 1 f, dee onderweeg kaom te sterreve. Nao in Zuid-Frankriek tege de ketterse sekte van deAlbigenze gepreek te höbbe deilde heer nao zenen trökkier in Luik aon de nuije bissjop, Hugo de Pierrepont, ze veurnumme mèt um ziech gehiel van de wereld aof te sjeije en van z'n wierdigheid es kanunnik van Luik aofstand te doen. De bissjop sjonk em de kapel van Sint Theobald bij Hoei, boe Theodorus ziech mèt veer



ander priesters vestigde, ziech veuraal aon de veriering van et Hèllig Kruus wijde en de regel van Sint Augustinus aonnaom.
Daomèt waor de grondslaag gelag veur de orde van de Kruushiere, wat gebaörde in 1211.
Ondertösse waor evel ouch al in Italië 'n orde van et Hèllig Kruus gestich, evezier onder d'n invlood van de kruustochte. Dees woort in 1216 mèt tie van Luik tot éin orde vereinig en Theodorus de Celles es algemeinen euverste aongestèld, mer al in 1248 sjeijde ziech te Italiaonse Kruushiere weerem aof, leide 'n alles behalleve florissant leve en woorte in 1656 door Pous Alexander VII opgeheve.
Daotegeneuver bleujde de Luiker orde in hoege maote. E groet aontal kluusters verreze aon alle kante, o.a. in Namur (veur 1250), Paries (veur 1277), Luik (1273), Doornik (1298), later in Kölle (1307), Caen (1357), St. Agatha (1371), Aoke (1372) en Vinlo (1399).
In 1410 waor aon de priors van al die kluusters te verplichting opgelag um eeder jaor et algemein kapittel te komme bijwoene-n-in Hoei, de verbliefplaots van de Magister-Generaol van de orde. De priors oet te streke van de Maos en de Rien naome daan gewoenelek hunne weeg euver Mastreech, boe ze bij de geistelekheid van de stad lozjeerde. Mer in de jaore, dat in Mastreech Hèlligdomsvaart waor, hadde de priesters miestaai gein plaots veur hun, zoedatse daan bij de börregerij ondergebroch móste weurde. Zoe waor et beveurbeeld ouch gegaange in et jaor 1433 en, wie de priors et jaor d rop trökkaome, knuibde de Mastreechter patriciër E g idius van Elderen, ouch wel van Vle ij tingen geneump, de relaties weerem mèt hun aon en stélde tot hun besjikking vief huiskes op te Kommel, die heer hun mèt t'n hoof, dee daobij laog, korten tied tenao in vollen eigendom aofstónt onder konditie, dat op tie terreine e kloester en kèrrek van hun orde zou weurde gebouwd.
Dees sjinking woort in 1436 door et Generaol-Kapittel van Hoei aongenómme, terwijl daonao van de bissjop van Luik en van et kapittel van Sintervaos toustumming tot bouwe woort verkrege. D'n deke van Sintervaos stélde daobij dees konditie : de Kruushiere mochte op te Kommel 'n kèrrek en e kloester bouwe, dao hun kèrrekeleke deenste verrichte en 'n vrij begraofplaots höbbe. Op Zonen feesdaog evel mochte ze in hun kèrrek neet preeke op tezellefde oore es boe-op in Sintervaos en Sint Jaan gepreek woort. Es erkinning van et patronaatsrech van die twie kèrreke móste de Kruushiere eeder jaor twie vaat rogge opbringe aon Sintervaos-kapittel en zès vaat aon de pastoer van Sint Jaan.
Naodat te toustumminge verkrege waore woorte de hoezer op te Kommel tot veurluipig kloester ingerich ; e houte höllepkèrrekske mèt e struje taak woort gezat op te plaots van de later gebouwde en nog bestaonde kèrrek.



Neet lang daonao kochte de Kruushiere van zekere Willem de Gruyter nog vief hoezer mèt terreine neve-n-et noedkèrrekske gelege en tijdens te Hèlligdomsvaart van 1440 woort t'n ierste stein gelag veur de koer van de groete kloesterkèrrek. Wijl me tegeliekertied e begin maakde mèt te bouw van e nuij kloester, sjote de wèrrekzaamhede aon de kèrrek neet vlök op, zoedat te koer iers in 1459 veerdig waor. Bij die koer woort dadelek enen tore gebouwd, veurzeen van klokke, oor- en slaagwerrek. De spits van d'n tore leep oet in ene vergölde bol, boe-op e kruus en enen haon.
De koer, in laat-gotieke stiel opgetrokke, woort door ach groete vinsters verleech. Ze is hiel groet in verhajding tot et euverige, later bijgebouwde deil van de kèrrek, e versjijnsel, dat bij zoegenaomde koer-kèrreke in kluusters dèks veurkump. De elegante eikenhoute koerbenk, verseerd mèt te beelde van Slivvenier mèt Zn twellef apostele, woorte in 1462 op te koer geplaots en in de zevetiende iew door nuije vervaange. De beelde van de aw benk woorte toen in de reefter gezat.
In 1480 sloog te bliksem in d'n tamelek hoegen tore en rigde dao groete sjao aon, zoedat et bouwwerrek groetendeils vernuijd mós weurde. Me heet em toen evel neet mie zoe hoeg opgetrokke es iers. Ouch te klokke waore daonig gesjendeleerd; de reparatie woort opgedrage aon de klokkegeeter Joannes Stampart van Heugem. (Dao hoof me allewijl gein klokkegeeters mie te zeuke !)
Naodat te koer veerdig waor heet te verdere bouw van de kèrrek langen tied gedoord, veurnaomelek wijl et nudige kapitaol ontbraok en de Kruushiere jaore laank gein ander geld veur et werrek disponibel hadde es etgeen ze kóste-n-euverspaore. Teikenend veur de geis van deen tied en veur de godsdeenszin van de börregers waor, dat versjeije ambachslui oet te naobersjap ziech aonbooje um in hun vrij oore t'riere Gaods aon de kèrrek en et kloester te wèrreke. Van twie van hun zien de naome nog bekind. Et waore de metseleers Goswijn Rademakers en Laurentius Passers. Zoe kós te kèrrek, e gebouw mèt drei sjepe, in 1509 es veerdig besjouwd weurde.
Ouch et geldelek beter gesitueerde deil van de börregerij leet ziech neet onbetuig : altaore, karpètte, koperwerrek en neet minder es vief kèlleke woorte aon de Kruushiere gesjonke. Daoneve drooge nog te lede van de in die kèrrek opgerigde broedersjappe van et Hèllig Kruus en van Sint Michaël et hunt veur de inwendige verseering bij.
Nog moot van dees kèrrek vermeld weurde, dat ziech aon de zuidkant bove de kapel van Slevrouw 'n nachkoer bevónt, die mèt te ierste verdeeping van et kloester in verbinding stónt en boe-op ziech ten deenste van de nachteleke officies ouch ene kleinen ölleger bevónt. Wijjer bezaot tie kèrrek op te groete koer e sakker-



mintshuiske, dat door dn deke van Sintervaos, Nicolaas van der Straeten, gegeve waor. Wee ziech neet good kin veurstèlle, wat e sakkermintshuiske is, moot mer ins goon kieke-n-in de kèrrek van Meersse. Dao steit op te koer nog eint, en 'n hiel sjoent.
Wat et kloester betrof, dat bestónt wie veer al gezeen höbbe, in et begin oet te vief aon de orde gesjonke huiskes. Wie oetbreijing nudig bleek, heet me die huiskes door middel van twie vleugelgebouwe mèt te kèrrek verbonde. Dit werrek is zier geleidelek oetgeveurd nao aonkoup van diverse perciele en terreine. De westeleke verbindings-vleugel, boe-in noe de laboratoria van et „Rijkslandbouwproefstation zien ondergebroch, woort bestump veur reefter, keuke en studiezaol, terwijl daobove de celle van de kloesterlinge laoge. D n oosteleke vleugel, dee noe in gebruuk is veur de administratie van dat proofstation, bevadde de kapittelzaol, de woening van de prior, kraankekamers, bibliotheek en lozjeervertrèkke.
Rontelum hun kloester kraoge de Kruushiere nog t'n eigendom van vërsjèllende terreine, die gedeiltelek veur kèrrekhof woorte bestump, terwijl de res woort gebruuk tot et make van tougangsweeg nao de Kommel, de Kalvariestraot en de Kruushieregaank, boevaan de kloester-terreine door poortgebouwe aofgeslote waore. Van ein van die poortgebouwe besteit nog et steine peurtsje op te Kommel, boe ver nog in de sluutstein van de baog e kruiske oetgebeiteld kinne zien.
Zoe-es veer nog op vandaog-t n-daag aon et mèt groete zörreg gerestaureerd en zoevaöl meugelek in zenen awwen toustand trökgebroch kloester kinne zien, trok tat te aondach door elegantie van stiel en lijne, et béste te vergelieke mèt 'n klein abdij en naodat noe °uch aon de kèrrek haöre vreugere luuster is trökgegeve, is tat kloester-komplex nog ein van de sjoenste seerraode van Mastreech en ein van de béste getuige veur de smaak en de kunszin van vreuger geslachte.
In et begin heele de Kruushiere ziech veurnaomelek bezig mèt hun geisteleke oefeninge en et bedeene van hun kèrrek, terwijl ze hunnen euverigen tied besteide-n-aon de studie en et aofsjrieve, verluchte en inbinde van beuk. Hun handsjrifte waore euveraal zier gezeuk.
Wie evel de bookdrökkuns mie en mie bekind woort en ouch Mastreech in 1552 zn ierste drökkerij had gekrege (van Jakobus Bathen, d'n iersten drökker in et gaans Bisdom Luik), lachte de Kruushiere ziech op ander werrekzaamhede es kopieerwerrek tou, veurnaomelek op et bedeene van ander kèrreke en kapelle. Zoe dooge ze beveurbeeld te kèrrekeleke deenste in et kloester van de Cellebroeders, die zellef gein priesters in hun orde hadde, en vinde veer hun ouch es „custodes (bewaorders) van de kèrrek van Sint Meerte in Wiek. In de vrouwekluusters van de Grauwzusters,



Sepulchrijne en van Sint Andries belasde zij ziech evezier mèt t'n deens van de kèrrek.
Door hun optreje nao boete stónte ze bij de euverheid van de stad en ouch bij de börregerij in hoeg achting ; vaöl jonglui oet te stad trooje tot tie orde tou, zoedat in de zestiende iew de groetste hèllef van de Kruushiere heij oet Mastreechteneers bestónt.
In et naojaor van 1529 braok in Mastreech en umstreke 'n vreiseleke peskrenkde oet. De Mastreechteneers neumde ze „d n Ingelse zweit". Die krenkde vertuinde ziech bij de minse miestaai sebiet, had in de regel binne de 24 oore d n doed tot gevolleg en maakde doezende slachoffers. Bij die gelegenheid ondersjeijde ziech ouch te Kruushiere door hun höllepveerdigheid, boeveur ze van de Magistraot van de stad e zier loffelek sjrieves en ene kadoo in geld kraoge.
Van d'n andere kant woorte van de Kruushiere, wie ouch van de mieste ander kluusters, herhaoldelek zwoer offers gevraog. Zoe dèks es naomelek te stad, de Bissjop van Luik of zellefs te Pous in finantieel meujelekhede verkierde, waoren-et ouch te kluusters, die ges jat woorte en hun aondeil in de belasting te betaole hadde. Zoe góng et in 1532, wie Keizer Karei V höllep vroog in zene stried tege de Törreke, boeveur de Bissjop van Luik 150 ruters en 465 maan vootvollek mós lievere en onderhawwe. Zoe góng et in 1535, wie Mastreech door de tiedsumstandighede op zwoer laste waor komme te zitte, die door et heffe van e maol- en waoggeld móste weggewèrrek weurde. Toen woorte de euverste van de Kruushiere, de Beijert, de Witte Vrouwe, van Sint Andries en de Nieuwenhof op et stadhoes geroope um et opbringe van hun aondeil in die belastinge te bespreke. De euverste vrooge oetstèl um iers mèt hun kapittels te delibereere, ie ze hun antwoord zouwe geve, mer de belastinge höbbe ze toch betaold. In 1542 móste ze weer hun aondeil opbringe um Karei V te hellepe in zenen oorlog tege de Keuning van Frankriek en in etzellefde jaor nog kaom et stadsbestuur weer geld vraoge veur et verstèrreke van de vestingwalle en et make van loupgraove; boetendien móste de kluusters hun aajt koper aofstoon veur et geete van kanonne.
Wie veer al vreuger gezéen höbbe, is vaöl gesjreve-n-en gevreve euver et zoegenaomp oetmaorde van de stad in 1579, naodat ze door de Spanjaarde onder d'n Hertog van Parma waor ingenómme. De lezer zal ziech nog wel rappeleere, wat van al die euverdreve verhoole nao e grondig histories onderzeuk is euvergebleve. Vaöl mie minseleves zien daan ouch gevalle es slachoffers van de pes, die es gevolleg van d'n hongersnoed en d'n elend et jaor d'rop in Mastreech oetbraok, en die ouch et kloester van de Kruushiere neet gespaord heet. Veer vinde naomelek aongeteikend, dat, wie op 16 Juni 1580 de Magister-generaol van dees orde, Willem van Heyns-



berg, et kloester van Mastreech bezeukde, de gaanse kommunauteit op éine persoon nao tengevollege van de pes waor oetgestorreve. Deen eine, jan van Randenrade, woort toen tot „custos domus (hoesbewaorder) aongestèld en is trouw op zene pos gebleve.
Veur dat belèk begós, hadde de Kruushiere et veurnaomste deil van hun bibliotheek nao Aoke euvergebroch. En ze hadde daobei good gedoon. Want kèrrek zoewel es kloester hadde van et bombardemint vaöl te lij je, terwijl de hoezer in dn umtrèk, die aon et kloester toubehuurde, op 'n ruïne leke. Wijl et geld um alles te repareere ontbraok, móste versjèllende kosbaarhede verkoch weurde. Et doorde daan ouch tot ontrint 1600, ie de Kruushiere deen tegeslaag einigszins te bove waore gekomme en nog langer, ie et kloester weerem behurelek bevollek waor. In 1615 bestónt te kommunauteit nog pas oet nege lede.
En d'n einen tegeslaag vollegde op t'n andere. In Nov. 1628 góng de prior Martinus Pauli veur zake nao Luik. Wie heer kort bij die stad bij familie op bezeuk waor, dronge onverwachs zeve Hollandse seldaote et hoes binne, maakde ziech van de prior meister, ontnaome-n-em ze geld en brochte-n-em nao Emmerik in de gevangenis, boenao ze e losgeld van 500 patakons vrooge (ene patakon doog ongeveer ƒ 2.50).
De Kruushiere kóste die som onmeugelek opbringe en zoe höbbe ze mèt de höllep van ene Luiker kanunnik e kapitaol op hun geudere moote-n-opnumme um de prior vrij te kriege.
Koelek waor dat euverstap of tao kaom et jaor 1632 mèt e belèk door de Staotse legers onder Frederik Hendrik, boebij veuraal et taak van de kèrrek door de kanonskogels zwoer getroffe woort.
Nog zwoerder kraoge kèrrek en kloester et te verantwoorde bij et belèk van de Franse in 1673. Wijl et veur de Kruushiere onmeugelek waor, oet eige middele de sjaoj te herstèlle, vrooge ze höllep aon de Franse Keuning, dee hun de veur deen tied ordenteleke som van 2100 gölde sjonk, es gedeilteleke vergeujing van de sjaoj.
Dat veuraal dit kloester de volle laog gekrege heet bij de ontploffing van et pollefermagazijn aon Abrahamslook in 1761 sprik wel van zellef, noe veer weite, wat wijjeraof gelege gebouwe, wie de twiede kèrrek van de Minnebreure, daovaan höbbe te lijje gehad.
En wie later dergeleke ongelökke achterweeg bleve, kraoge de Kruushiere dooreweeg las van zwoer inkwarteeringe, zoedatse dèks 'n deil van hun kloester aof móste stoon veur et onder daak bringe van ruters, peerd en kriegsveurraod.
Dat alles same heet tot gevolleg gehad, dat te Kruushiere ziech noets mie gehiel höbbe kinne herpakke en tot aon de Franse Revolutie e kwijnend bestoon höbbe blieve veure. Hun kommunauteit heet et noets mie wijjer gebroch es tot 'n tientaai priesters, en drei of veer broeders.



Vaöl bezunders is taan ouch euver de later jaore van hun verblief in Mastreech neet opgeteikend.
Wie de orde in 1794 woort opgeheve waor et kloester bewoend door de prior ]oseph Leurs, zeve paoters en twie broeders.
De gebouwe woorte neet verkoch. Et kloester woort ingeriech iers tot munitie-magazijn en later tot kazerne. Van de kèrrek maakde me garnizoens-kleijer-magazijn, magazijn veur nachleger en garnizoens-bekkerij. Aon de onvermeujde zörrege van Jhr. Victor de Stuers is et te daanke, dat later alle gebouwe zoe prachtig gerestoreerd zien tot tat monumentaal gehiel, boe eederein bewondering veur heet.
10. DE CELLEBROEDERS.
Et eigenaordige van de kloesterorde, die us noe geit bezighawwe, waor, dat zij onder haör lede geinen inkele priester oets getèld heet, boedoor ze daan ouch neet tezellefde onaofhankelekheid es te ander kluusters genoot, mer aongeweze waor op te reguleer en sekuleer geistelekheid van de stad. Dees kloesterlinge komme veur onder de benaominge van Ceilebroeders, Lollarde of Alexiane. D'n ierste naom sjijnt ontliend te zien aon de hutte (cellae), boe-in, wie me aonnump, zij in et begin gewoend höbbe. Lollarde hèdde me ze miestaai in et Waoleland, welliech nao de naom van hunne stichter in die streke ; dat tee naom zou moote aofgeleid weurde van et aajt-duits woord „lollen", wat „zinge" beteikende, is wienig aonnummelek. Eindelek höbbe veer nog te naom Alexiane, dee aofgeleid is van de patroen van hun orde, St. Alexius (dinkt heijbij aon de naom „Alexianergraben" in Aoke).
Dees orde had haör ontstoon te daanke aon 'n vereiniging van leeke, die in et begin van de veertiende iew ziech sameveugde um in gemeinsjap te leve en ziech te wijje aon et verzörrege van kraanke en gekke en aon et begraove van lui, die aon besmetteleke krenkdes gestorreve waore.
Ofsjoen, wie gezag, de Ceilebroeders mer leeke waore, woort hun gemeinsjap toch, op verzeuk van de graof van Charolais, de latere Karei de Stoute, weges haör groete verdeenste op et gebied van kristeleke naosteleefde in et jaor 1462 door Pous Pius II tot geisteleke orde verheve en gestéld onder de regel van Sint Augustinus.
De ierste Ceilebroeders treffe veer in eus stad aon in 1438. Op e terrein bij de Breusselestraot, dat hun door de stad gesjonke waor, vestigde zij hun hoes, van boe oet zij ziech ieferig aon de verzörreging van de kraanke wijde, wat zij trouwens ouch tegeneuver de stad es verpliechting op ziech genómme hadde. Zoe góng alles good tot in et jaor 1469. Naodat te Pous hun tot n geisteleke



orde had verheve, vollegde in datzellefde jaor de Bissjop van Luik, Lodewijk van Bourbon, mèt te verheffing van hun broederhoes in Mastreech tot e konventueel hoes van de regel van Sint Augustinus.
Door de ondersjeiding, die hun kloester van de kant van de Pous en de bissjop van Luik had gekrege, waor et te Cellebroeders e bitsje in de bol geslage. Ze weigerde gewoen, hun deenste nog langer aon de verzörreging van de kraanke te geve, wat aonleiding gaof tot e konflik mèt te Magistraot van de stad. Ze woorte evel door de bissjop van Luik, dee de rol van sjeidsrechter had op ziech genómme, in et ongeliek gestéld. De bissjop maakde oet, dat zij in Mastreech stiptelek hadde te gehoerzame aon etgeen et stadsbestuur hun verordeneerde, datse tot gein geisteleke kloesterorde van priesters mochte toutreje en dat hun hoes allein gestich waor mèt et doel um de börregers van de stad bij krenkdes op te passé en te verzörrege zoelang es te Magistraot tat nudig vónt.
Nog eine kier, in 1506, höbbe ze weerem geprobeerd, ziech aon die verplichting te onttrèkke, mer ouch toen is hun dat geweigerd, even es et verlof um tot te geisteleke stand te mage toutreje.
Et oppasse van kraanke door de Cellebroeders gebaörde zoewel bij de minse in hun hoes es in de hospitaole. Daoneve heele ze in hun kloester gekke en ouch persone, die weges hun losbandig of verkwistend leve onder touziech gestéld waore. Veur et begraove van de slachoffers van besmetteleke krenkdes kraoge ze eeder jaor van de stad 'n beloening van sestig Luiker göldes. Boetendien waor hun et privilezje tougekind um ziech te mage numme : ene lepel graon van eedere zak, dee op te merret gebroch woort en 'n sjöp meel van eeder brouwsel bij de brouwers. Wie groet tee lepel en die sjöp mochte zien, steit nörreges besjreve.
Mer tegeneuver die beloeninge veur beweze deenste waore de Cellebroeders van hunne kant weer tot tegeprestaties verpliech, teminste veur de beerbrouwers. Ze móste naomelek eedere kraanke brouwer oppasse, eederen doeje brouwer begraove en eine kier in et jaor aon alle brouwers same ene stevige middag aonbeeje.
Of noe de Cellebroeders op t n doer de sjöp veur et meel te groet hadde genómme, of tatse de brouwers op te jaorelekse feesdinee neet genóg te ete gaove, veer wete-n-et neet, mer in alle gevaal wélde de brouwers hun in 1611 et meel-privilezje ontnumme. Daoop deende de Cellebroeders bij et stadsbestuur 'n klach in, boebij ze ziech veuraal bereepe op tee gratis-middag van eeder jaor, gein kleinigheid veurzeker, es me dink aon et groet aontal brouwers in deen tied in Mastreech en aon de gooj maoge, die de lui toen in de regel hadde, wat herhaoldelek bliek oet te aw stads- en kapittelrekeninge, die vermelde, wat op zoe soort maoltied kós verwèrrek weurde. Et stadsbestuur onderzeukde de zaak en stélde de Celle-



broeders in et geliek, terwijl aon de brouwers gelas woort, hun rechte te respekteere.
Boetegewoen verdeenstelek höbbe de Cellebroeders ziech tegeneuver de börregerij gemaak in de pesjaore 1509, 1543, 1580, 1611, 1623, 1633, 1635, 1652 en 1669. Eine door de stad aongestèlden dokter onderzeukde de verdachte kraanke, die, wannie ze bleke aon de pes te lij je, euvergebroch woorte nao et zoegenaomp Peshoes achter et aajt Minnebreurekloester bij de Hèlpoort (op te plaots, boe later langen tied et slachhoes gestande heet). Dao woorte twie Cellebroeders aongeweze oetslutend veur et oppasse van die peskraanke. Oet vreis veur et euverbringe van de besmetting, waor et hun verbooje, bij de ander broeders te komme en woort hun e verblief aongeweze in et wachlokaal op te stadswaal achter hun kloester gelege, e lokaal, dat bij de Mastreechteneers t'n alles behalleve nobele naom van „de Vloeie-wach" droog. Later kraoge ze 'n beter verbliefplaots in de ,,Schroey-straete", tegeswoordig te Kappecijnestraot.
Onder de mies verdeensteleke Cellebroeders moot geneump Weurde Pieter Laeken, dee 'n zoe groete kinnes en ondervinding op et gebied van de geneeskunde bezaot, dat haöm woort tougestande es dokter op te treje.
Et liek us heij de plaots en veur de lezers ouch intressant, de maotregele nao te goon, die door et stadsbestuur genómme woorte bij et regeere van besmetteleke krenkdes, destijds geneump : „de haestige, smettende en pestilentieele ziekte". Veuraal euver die van et jaor 1669 zien veer in de gelegenheid, oetveurige mètdeilinge te doen.
Wie in dat jaor de zoezier gevreisde krenkde al in de ierste maonde optrooj en me bang waor, datse daodoor ene boetegewoenen umvaank zou kriege, woorte hiel streng maotregele genómme. Nuij lazerètte woorte gebouwd achter de „Nieuwe Biesen", in de Batterijstraot, op et „Kronenhof" bij de Pieterspoort en op te Groete Green dee door 'n sjipbrök tegeneuver de Kleine Grach mèt te stad verbonde woort. Op te Green woorte de kraanke ondergebroch in hutte en onder aofdake.
Eederen inwoener, wee z'n hoes besmet waor, mós taovan direk aongifte doen bij de Magistraot. Genoos te kraanke of woort heer örreges anders naotou gebroch, daan bleef et hoes veertien daog laank geslote en mochte de bewoeners et neet verlaote es veur zich boete de stad te begeve. Alle hoesdiere woorte-n-aof gemaak en snachs in de Maos gegoojd. Kamers, boe-in de patiënte hadde gewoend, mochte neet oetgekeerd weurde ; hun bèd, bèddegood en kleijer woorte snachs op straot verbrand. Vinsters van besmette hoezer mochte allein snachs opestoon en veur dat et publiek in zoen hoes moch komme, woort tat van bove tot onder grondig gezu-



verd. Um de besmette hoezer van andere te ondersjije, woort van wege de stad 'n lat van wit hout op te deur geneegeld. Zoe mósten-ouch te Cellebroeders, de dokters en alle lui, die mèt peskraanke in aonraking kaome, op straot es ondersjeidingsteike ene witte stek drage, veur et publiek te waarsjouwe en op enen aofstand te hawwe. De slachters mochte geinen aofvaal van geslagde bieste op straot gooje of blood door de geute laote-n-aofloupe. Niemand moch in de stad verrekes, sjaöp geite-n-of gejs mie hawwe.
De lui, die de pes onder de leij hadde, waore miestaai in et ierste stadium van de besmetting nog in staot, hun gewoen bezighede te doen en ziech onder et publiek te bewege; me kós et hun evel dèks al dadelek op hun geziech aofzien. Daorum woort taan auch aon de dames verbooje, ziech gesluierd op straot te vertuine.
De persone, die mèt te kraanke geregeld in aonraking kaome, gebruukde es middel um de besmetting te veurkomme ongeluifeleke kwantiteite knoflook ; wijl evel volleges te opinie van de stads-dokters te reuk en de oetaoseming daovan veur de patiënte doedelek waore, woort et gebruuk van knoflook verbooje.
De Cellebroeders kraoge tijdens t'n doer van die epidemie: veur eeder onderzeuk van ene verdachte persoon 24 „stuivers", veur et oppasse van ene kraanke 24 „stuivers" in de veer-en-twintig oore, veur et euverbringe van ene patiënt van de ein plaots nao de ander 40 „stuivers" (ene stuiver doog ongeveer 2.8 cent van eus tegeswoordig geld).
Et sjijnt evel, dat t'n iefer van de Cellebroeders op t'n doer verminderde ; sommige gónge ziech op allerlei maneere te boete, andere vrooge 'n hoeger salaris es vasgestèld waor. Et stadsbestuur waor daan ouch genoedzaak, hun te dreige mèt vórtsjikke-noet te stad en mèt ontnumming van alle privilezjes. Dees bedreiging had tot gevolleg, dat te Cellebroeders hun verplichtinge weerem puntelek naokaome en de orde in et kloester weer herstèld woort. Zoedat et is kinne blieve veurtbestoon tot aon de Franse Revolutie.
Wijl de Cellebroeders, wie gezag, gein priesters in hun orde hadde, waore ze in d'n iersten tied verplich, bij de kèrrekeleke deenste in Sintervaos tegeswoordig te zien, boe aon hun vaste plaotse in de kapel onder de westeleke tores, et zoegenaomp „Nieuwe Werck", aongeweze waore. Et is te plaots, noe ingenómme door d'n ölleger en d'n iksaol.
Later, wie hun eige kèrrek veur et publiek woort opegestèld, heel die verplichting op en woorte, zoe-es al vermeld is bij de Kruushiere, de deenste in de Cellebroeders-kèrrek verrich door de priesters van die orde.
Bij et optreje van de Franse in Mastreech hadde de Cellebroeders in et begin de hoop, datse weges hun verdeenste es kraankeoppessers hun kloester zouwe kinne blieve bewoene. En veurluipig



woorte ze ouch mèt rös gelaote. Mer die vraög waor van korten doer. Ouch zij woorte, al waor et taan ouch einigen tied later es te lede van de mieste ander kluustèrs, gedwonge, te vertrèkke. Et waor d n euverste Arnold Neven, dee in ze kloester de naom van „Vader" droog, en twellef broeders.
Ouch te gebouwe van dit kloester woorte neet verkoch, mer achtereinvolleges ingerich veur gevangenis, tehoes veur bedeleers en gashoes veur gebrekkige. In et jaor 1822 is te L ó m m e r d in die gebouwe euvergebroch. Dee Lommerd is alleriers gevestig gewees in 'n hoes op te Vissermaos ; daonao is er verhuis nao de Platielstraot in 'n hoes achter et Sint Servaos-Gashoes en eindelek kraog „Oome Jan" z'n derde woening in et geweze kloester mèt kèrrek van de Cellebroeders, boe-in heer tot aon zenen doed geleef heet.
Mèt ingaank van 1 Januarie 1924 is naomelek te Lommerd opgeheve. Daonao höbbe de lokale van dit kloester leeg gelege.
11. ET KLOESTER VAN ST. ANNADAL.
Dit kloester, gestich door einige godvröchtige ongetrouwde vrouwe, die ziech vereinigde um trökgetrokke van de wereld same te leve veur Sliwenier, waor gelege in de Kapoenstraot en de Sint Jaokobstraot op te plaots, boe in lateren tied te Stedeleke Muzieksjaol is gevestig gewees.
In et jaor 1441 stónt te bissjop van Luikjan van Heinsberg, aon die vrouwe tou, et kleid en de regel van de Derde Orde van Sint Franciskus aon te numme.
In d' n iersten tied kraoge die kloesterlinge vaöl veurrechte en sjinkinge, onder andere van d'n Aartsbissjop van Kölle en d'n Hertog van Gelder, wie die ziech in 1448 allebei in Mastreech bevónte um euver de vreij te onderhandele. Mer langen tied heet tee veurspood neet gedoord.
Wie in 1531 in verband mèt te aofsjeiding van Mastreech van et riek van d'n Duitse Keizer en de touveuging van de stad bij et Hertogdom Braobant heij onlöste oetbraoke, woort tit kloester zoe good es gaans verwoes. Daonao is et noets mie in zenen awwen toustand trökgebroch. Wel is et weerem op kleiner sjaol opgebouwd, mer door et geleidelek verluus van versjèllende eigendomme en anderen tegeslaag kaom de kommunauteit op t'n doer zoedaonig in vervaal, datse in 1670 mer mie oet zeve kloesterlinge bestónt, terwijl de inkomste neet mie toureikend waore um zellefs zoe e klei getaal persone te onderhawwe. Onder dees umstandighede drooge de zusters onder hun euverste Anna Mets in 1670 d'n eigendom van hun kloester, kapel en hoof bij notarieel ak euver aon de regente van et katholiek Weishoes. Bij die euverdrach maakde de zusters te konditie, dat et hun zou weurde tougetstaande, ziech te vestige



CELLEBROEDERS-KLOESTER EN BEYERT (blz. 156 en 162)
NIEUWENHOF EN GRAUWZUSTERS-KLOESTER (blz. 166 en 197)



ZJEZWIETE-KLOESTER (blz. 170)
KAPUCIJNE-KLOESTER (blz. 182)



in et kloester van Kalvarieberreg, dat door de kloesterlinge, die dao woende, waor verlaote um 'n hoes in Hoesselt te betrèkke. Die konditie woort door de kuipers aongenómme, mer daotegeneuver woort door hun weer de veurwaarde gestéld, dat te zusters van St. Annadal in Kalvarieberreg te errem kraanke zouwe-n» oppasse en ouch, datse de zusters van Hoesselt, es tie in Mastreech kaome, onderdaak zouwe geve.
Wie nao verloup van einige jaore de vreuger bewoensters van Kalvarieberreg weer oet Hoesselt trökkierde, woorte de zusters van St. Annadal mèt hun tot ein kommunauteit vereinig.
Et kloester van St. Annadal is door de kinder van et Weishoes bewoend tot 1698. Daonao is et verkoch aon partikuleere, die van de gebouwe woenhoezer leete make. Et Weishoes is toen euvergebroch nao d n Inkelestraot, boe de regente op et terrein van einige hoezer, die ze dao gekoch hadde, e nuij gestich mèt kapel leete bouwe.
12. DE FALIEZUSTERS.
Zoe-es te gelierden historiekinner paoter de Heer veronderstèlt dateert te ierste vestiging van et kloester van St. Catharinadal of van w'e et iers in lateren tied geneump woort — de Faliezusters oet et midde van de veertiende iew, Heer kump taotou door d'n inhaajt van n aajt testamint, boebij 'n zeker Elisabeth de Molendino of Du Moulin, bepaolde, dat nao haören doed haör hoes, gelegen-in de Sulsruwe neve de Sulsmeule zou weurde-n-ingerich tot verblief van e vieftientaal godvröchtige dames oet te betere stand, die gein voldoende middele bezaote um zellefstandig te leve en die ziech wélde verbinde um onder leiding en et touziech van de Prior van de Dominikane hun leve dao same door te bringe.
De naom „Sulsruwe waor aofgeleid van dee van de familie Sul, die dao gewoend had en eigeneerster van de meule waor gewees. Noe hét tie straot te Begienestraot.
De stichteres vermaakde tegeliekertied nog aonzeenleke geudere unj et in stand hawwe van die nuij inrichting meugelek te make, mer bepaolde teves, dat te bewoensters hun kleijaazj zellef zouwe moote bekostige oet etgeen zij mèt wèrreke zouwe verdeene.
Wie lang die ierste stichting heet bestande is neet mèt zekerheid kinne vasgestèld weurde. Dao zien ers, die bewere, datse al in 1357, dus mer zeve jaor nao de oprichting, zou zien verdwene. Paoter de Heer evel nump aon, dat tees begijnsjes ziech iers in 1470 opgelos höbbe in de kommunauteit van de Faliezusters, die in dat jaor ziech mèt goodvinde van de bissjop van Luik ouch in de „Sulsruwe" vestigde en dao onder de regel van de Derde Orde e kloester oprigde in n hoes, genaomp ,,de poort van Petersheim", 'n aajt



refuzjie-hoes van de familie de Mérode. gelege achter de aw stadsumwalling van 1229.
De Faliezusters, die hunne naom ontliende-n-aon de zwarte sluier of falie (faalje in et Mastreechs), boemèt ze op straot altied hun geziech móste bedèk höbbe, woorte door de Magistraot in de stad tougelaote onder de oetdrökkeleke konditie, datse noets ene bepaolde kloesterregel zouwe aonnumme en datse in tijje van besmetteleke krenkdes bij et verplege van patiënte behöllepzaam móste zien. Tot et jaor 1674 kaome ze die kondities puntelek nao, mer in dat jaor naome ze de strengere vörrem van de regel van de Derde Orde aon en onttrokke ziech aon et oppasse van kraanke. Dat sjijnt evel veur de Magistraot gein aonleiding te zien gewees um tössebij te komme en de Faliezusters op hun verplichtinge te wieze. In alle gevaal vinde veer daorumtrint niks vermeld en de kloesterlinge zien röstig blieve woene.
Vreuger waor dit kloester riek, zoedat et e groet aontal begiene behurelek kós onderhawwe. Door naoliessigheid evel in de administratie en veurnaomelek door ene groete brand, boebij et kloester mèt al z'n sjatte en arsjieve gaans aofbrande, verveel dees kommunauteit in groeten erremooj. Mèt leid en meujte höbbe de Faliezusters ziech nog 'n hiel klei kluusterke mèt e petieterig kapelke kinne-n-opbouwe, terwijl de begijnsjes 'n erremeujetig bestoon leide en door hel wèrreke de onvoldoende inkomste oet te nog euvergebleve bezittinge móste-n-aonvölle. Toch höbbe ze ziech wete staonde te hawwe tot 1796.
Et kapelke van dit kloester besteit neet mie, mer et kloester zellef is bezunder sjoen in zene vreugeren toustand herstèld en vörremp noe mèt te Paoter Vink-tore e prachtig stök Mastreechter historie.
Wie dit kloester nog bestónt woort te Paoter Vink-tore, ouch in officieel stökke, aongeduid es „den Thorne achter die Swestern .
13. ET „DAL VAN JOSAPHAT" OF „DE BEYART".
Neve-n-et kloester van de Witte Vrouwe is te Beijart wel et aonzeenlekste vrouwekloester gewees wat eus stad gekind heet, zoewel door z'n oetgestrèkheid en z'n impozante gebouwe es door et groet aontal persone van veurnaom geslachte, die dao-in geleef höbbe.
De stichting van dit kloester vélt in et jaor 1479. Al einige jaore teveure, in 1476 koch ene zekere Gerard de Bruyn, rector van et zusterskloester van Peer in Belzj Limburg, 'n hoes mèt ene groeten hoof gelege in de parochie van Sint Jaan aon de „Tweebergenstraat" (Breusselestraot). Dit hoes, dat eigendom waor gewees van de familie van Bunde, had gedeend tot herreberreg en lozjemint en hèdde „de Beyart".



Wijl et te bedoeling van de kuiper waor um op tit en de aongrenzende terreine e kloester te bouwe, vroog en kraog heer ouch taoveur de toustumming van de bissjop van Luik, Lodewijk van Bourbon. Et nuij kloester zou geneump weurde „Dal van Josaphat", zou 'n dochterhoes weurde van et kloester van Peer en onder dezellefde privilezjes gestéld weurde-n-es et moederhoes. Veurts woort haöm tougestande, 'n kèrrek mèt tore te bouwe, tou te wij je aon Sint Johannes Evangelis en teves e kèrrekhof in te richte binne de moere van et kloester.
Naodat te kloestergebouwe waore gereid gekomme, woorte ze door zeve zusters oet Peer betrokke, terwijl Gerard de Bruyn tot rector woort aongestèld. Heer kraog te bevoegheid um in de kèrrek in et openbaar mès te leze en de sakkerminte tou te deene, zonder evel aon de rechte van de pastoer, onder wee z'n jurisdictie et kloester laog, te kort te mage doen.
Neet lang evel zou de gooj verstandhajding tösse moeder- en dochterkloester bewaord blieve. Al in 1485 jummers kaom d'r tösse die twie hoezer oneinigheid euver et touziech op en de administratie van et kloester in Mastreech, dat ziech neet goodsjiks wou veuge nao de veursjrifte van et hoes in Peer, mer 'n groeter maote van zellefstandigheid verlangde. Wie me neet tot 'n behureleke oplossing kós komme, woort te zaak in han gegeve van zès sjeidsrechters, drei veur eeder partij.
Die arbiters gaove de zèsde Mei 1476 de vollegende oetspraok : „Gerard de Bruyn heet in eigendom et hoes mèt „curie" en aonhurighede gelege-n-in Mastreech en heer kin dao-euver nao goodvinde veur e godvröchtig doel besjikke. Ouch heet heer de administratie daovan. De rector en de moeder van Peer höbbe daoeuver allein e zeker opperbestuur en et rech van vizitatie. Et euver en weer sjikke van relezjeuze van Mastreech nao Peer en umgekierd zal neet mie plaots höbbe. De Bruyn zal binne-n-et jaor nao dees oetspraok aon et kloester van Peer betaole de som van 200 Rienlandse göldes".
Zoe kraog door die arbitraal oetspraok et Mastreechter kloester van de Beijert e mie zellefstandig en vrij bestoon en waor et allein in geisteleke zakes onderworrepe aon de vizitatie van Peer.
In November 1490 woort te nuij stichting door et kapittel van Sintervaos officieel aonerkind onder konditie — wie veer dat ouch bij de Kruushiere gezeen höbbe —, dat, wannie op Zon- en fiesdaog in de parochiekèrrek gepreek zou weurde, dat neet moch gebaöre in de kèrrek van de Beijert en dat te pastoer van Sint Jaan z'n rechmaotige inkomste van de begraffenisse zou blieve geneete volleges et kanoniek rech. Es aonerkinning van die pastoreel rechte en van de besjerreming door et kapittel van Sint Servaos mós et kloester jaoreleks aon de pastoer van Sint Jaan geve : ei vaat kore



op te fiesdaag van Sint Andrees en veer kapoene-n-in de veere mèt Keersemes, terwijl wijjer de rector eelek jaor op te hoeg fiesdaog mèt te geistelekheid van et kapittel de persessies in Sintervaos-kèrrek mós mètmake.
Aon de sjoen gotieke kèrrek, boevaan de euverbliefsele nog bestoon in d'n hoof van de Broeders, is me-n-in 1479 begós te bouwe, mer iers daartig jaor later, in 1509, waor ze veerdig, terwijl et jaor d rop te bissjop van Luik, Erard de la Marck, ze konsakreerde.
In d n iersten tied laog tie kèrrek vrij veur et publiek en sjijne de naobers taoveur wienig respek getuind te höbbe, want Gerard de Bruyn mós ziech bij de stadsregeering beklaoge, „dat der inneganck met grooten onvledigheid dagelix van meest (mès) ende dreck ontemelick belacht, bedraghen ende beworpen waerdt", zoedat haöm woort tougestande, d'n tougaank tot et terrein, boe-op te kèrrek stónt, aon de kant van de Breusselestraot mèt 'n poort aof te sleete.
Et kloester waor e groet en ruim gebouw, oet twie vleugels bestaonde en, eve es te kèrrek, gaans oet melleger opgetrokke. ^^at t r veur de aofbraok van de euverbliefsele nog te zien waor van de inwendige indeiling en verseering gaof t'n indrök, dat et vreuger op groete-n-en kosbare voot ingerich moot gewees zien. Et gaans gebouw waor onderkelderd mèt sjoen gewöllefde kelders en gestepe door gotieke kolomme. Allein die kelders weze-n-al d rop, dat me destijds oet 'n rejaol baörs had kinne bouwe. En dao waor daan ouch n dikke baörs bij de hand. Door de aonzeenleke geslachte, die in dees kommunauteit vertegewoordig waore, kraog et kloester vaöl sjinkinge en woort et mèt privilezjes riekelek bedach. Veuriers sjonk te stichter, Gerard de Bruyn bij testamint al z'n geudere en, wannie veer daan weite, dat in et kloester lede waore van et riddergeslach van Bunde, van de zier veurnaom families van Stockheim, de Rosen, Loyens, de Louvtex, Minckelers, van Göllepe, en eindelek twie lede van et geslach de Chatillon, dat geparenteerd waor aon keizer Karei V, daan is et te begriepe, dat tit kloester, wat et geldeleke aonbetröf, 'n beveurrechte pozitie innaom.
Mer behalleve dat oefende dees kloesterlinge nog e bedrief oet um hun inkomste te verstèrreke. Et is naomelek bekind, dat zij in 1488 opgenómme woorte-n-in et gilde van de „kortespoeiders" of lienewevers, naodatse door et zwere van de poorters-eid et Mastreechter börregerrech verkrege hadde, wat absoluut nudig waor um in 'n korporatie ingelijf te weurde. Iemand, dee et börregerrech neet had, kós tao neet bij tougelaote weurde, terwijl ouch umgekierd eedere börreger, dee 'n handwerrek of bedrief oetoefende, ziech bij e bepaold gilde of ambach mós aonsleete.
Toch heet ouch tit kloester de gevollege ondervonde van de



tegesleeg, die Mastreech zoe dèks troffe. Ouch tit kloester waor, wie dat van de Kruushiere, doordat et gelege waor in et hoegste gedeilte van de stad, bezunder bloet gestéld aon et bombardemint bij 'n belegering. En neet allein daodoor lijde et kloester herhaoldelek groet naodeil, mer ouch door allerlei ander oerzake. Zoe woorte bij et belèk van 1579 door Parma de kloesterlinge groetendeils van hun kèrrekseerraode-n-en meubele berouf, zoedatse geld móste-nopnumme um n deil van die geudere trök te koupe en ziech nuije aon te sjaffe. In 1615 brande et kloester bijnao gaans oet. In 1673, nao de innumming van de stad door de Franse, woorte de kèrrekklokke in beslaag genómme.
Boetendien had tit kloester, dat zoevaöl ruimte booj, bezunder las van inkwarteering van tróppe, zoedèks es te bezètting van de vesting te groet waor um alle mansjappe in de kazerne onder daak te bringe. En dat gebaörde nog al ins !
Mer veuraal had te euverheid haör oug gerich op te oetgestrèkde en zier gesjikde kloesterkelders, die aongeweze woorte-n-es berregplaots van levensmiddele zoewel veur et garnizoen es veur de börregerij. Zoe woorte, um 'n inkel veurbeeld te neume, in de zomer van et jaor 1785 dao 87820 kilo spek in bewaord, ongerekend te groete kwantiteite kies, die d'rin opgestapeld waore.
Et is taan ouch gaaroet neet te vervvondere, dat te bewoensters van de Beijert ziech herhaoldelek aon de Magistraot adresseerde um van de drökkende laste, veurnaomelek van de zwoer inkwarteering van peerdevollek, ontheve te weurde en um veur de geleije sjaoj vergeujing te ontfange. Noe en daan weliswoer woort op zoe verzeuk ins gunstig besjik, mer de tougekinde indemnizaties waore-n-op gein stökke nao in verhajding tot et geleije naodeil.
Alles samegenómme kinne veer begriepe, dat tit kloester op t'n doer neet t rop veuroet kós goon en de veurraod levensmiddele veur eige gebruuk, dee de Franse bij de inventarizatie in 1796 aonwezig vónte en dee deene mós veur et onderhaajd van twintig persone, teikent taan ouch voldoende d'n toustand van dit konvent tege-n-et ind van ze bestoon. De lies, opgemaak door de kommissaris Pitton veur de „Administration Centrale", vermelde es veurraodig bevónde (op 11 Oktober) :
Op te zolder : enen halleve zak zaajt, ongeveer honderd eier, enen halleve zak roggemeel; in de remies : ongeveer veer vrachte (,,voitures ) vètkole, drei vrachte mager kole ; in de keuke: ach pond spek, twie pond ries; in de kelder: drei vate beer, ongeveer twintig pond boter. Dat waor alles.
De genaodeslaag woort aon de gebouwe tougebroch bij et belèk van de Franse in 1794. Die hadde-n-et veuraal verzeen op te levensmiddele veur et garnizoen, die dao bewaord woorte, um op tie



maneer de pozitie van de bezètting te verzwake. Kloester en kèrrek woorte-n-in brand gesjote en brande groetendeils oet.
In 1797 zien de terreine mèt wat nog t'rop stónt veur 28000 frangs verkoch. In de koup-ak woorte ze umsjreve-n-es : „un bien national, appelé le Beyart, consistant en ruines, caves, jardin et prairies, contenant environ trois bonniers (boonder), aboutissants au midi la rue de Bruxelles, au couchant une maison des ci-devant Alexiens (de Cellebroeders), au nord la rue Hoogvrankrijk, au levant 1'hötel de Tilli".
Ze woorte gekoch door ene partikuleer, oet wee z'n han ze later zien euvergegaange-n-aon et Börregerlek Errembestuur, dat in 1893 et gaans komplex veur ƒ 99.127.50 heet euvergedrage aon de Kongergatie van de Broeders van de Onbevlekte Ontfangenis.
Bij et aofbreke van de gebouwe veur de stichting van et nuij Broederskloester vónt me-n-ene graafkelder, ingerich veur drei en daartig graver, die bekaans allemaol nog veurzeen waore van de stein, die de inscripties drooge en boe de graver mèt tougemetseld waore.
En noe is t'r op te aw plaots sedert 'n feertig jaor ene nuije Beijert verreze, boe et Moederhoes van de in 1840 heij in Mastreech opgerigde Broeders-Kongergatie in gevestig is, ene nuije Beijert, dee ene nuije zege-n-is gewoorde veur eus stad, speciaal veur de jaög, ene nuije Beijert, boe Mastreech trots op is en vol daankbaarheid nao opzuut. God gief, dat veur dit kloester 'n hiel laank bestoon eweggelag is.
14. DE NIEUWENHOF.
AI in dè ierste hèllef van de daartiende iew heet t'r boete de ajtste umwalling van de stad, links, wannie me de Pieterspoort oetgeit, dus zoe get op te terreine, boe ziech noe et ,,Mgr. Nolenspark" bevind, e klei kloester van begiene bestande, et „Begijnhof van St. Catharina" geneump. In 1265 weurd van dat kloester melding gemaak in et testamint van ene zekere ridder Lewallus, „voogd" van Mastreech, dee daobij aon dat konvent 'n som geld vermaakde. Wijl evel dit kloester nog al kort bij de Maos gelege waor (veer moote-n-us naturelek et kanaal wegdinke) en et taodoor dèks aon euverstrouminge bloetgestèld waor, krege de begiene van de bissjop van Luik verlof um e nuij kloester te bouwe aon d'n andere kant, dus rechs van de Pieterspoort tösse de twie errem van d n Eker, ongeveer op te plaots van d'n hertekamp.
Dees nuij stichting kraog toen de naom van „Nieuw Begijnhof of „Nieuwenhof", terwijl de plaots, boe dat ierste konvent van St. Catharina gestande had, „Oud Begijnhof" of „Aldenhof geneump woort.



Alhoewel dus tee Nieuwenhof laog onder de gemeinte Sint Pieter en heer in 1299 inderdaod ouch van de stad woort aofgeslote door et bouwe van de twiede umwalling, woorte de bewoensters toch es börregeresse van Mastreech besjouwd, umtot te mieste van hun van Mastreechter familie waore.
Dat kloester laog tao onder Sint Pieter alles behalleve plezeerig. In 1308 woort et door de Luikeneers, wie die Mastreech belegerde, mèt kapel en aal in brand gesjote en wie in 1465 de Luikeneers te stad weerem kaome belegere, woort et kloester mèt et gaans dörrep Sint Pieter nog ins totaal verwoes. Volleges 'n ander lezing leet te Magistraot et aofbreke op verzeuk van de Bissjop van Luik, Lodewijk van Bourbon, en Maximiliaan, Hertog van Boergondië en Braobant, die beweerde, dat te stad van oet tat kloester besjote kós weurde.
In 1866 woorte bij et doen van oetgraovinge westelek van d'n diek, dee vreuger de Kómpe-n-in twieë deilde (noe de Sint Hubertuslaon), ene pöt en fragminte van enen onderbouw mèt stökker van 'n klein kolom gevonde, die door ]hr. de Stuers nao onderzeuk zien tougesjreve gewoorde aon dee Nieuwenhof.
Gei wonder, dat nao al deen tegeslaag te begijnsjes et op Sint Pieter neet mie oetheele en nao de stad gevlöch kaome, boe ze de höllep van de Magistraot inreepe. Um hun veur de gelijje verluze sjaodeloes te stélle en hun de gelegenheid te geve, ziech e nuij onderdaak te versjaffe, stont te stadsregeering hun in 1483 e terrein aof, „St. Catharina-Bongart" geneump, binne de nuij stadswalle en kort bij, zoe get tegeneuver hunne vreugere Nieuwenhof gelege. In deen tössentied höbbe de begijnsjes in de stad verspreid geleef en me kint begriepe, datse alles t'rop zatte um zoe gaw meugelek weer e kloester te kinne betrèkke.
In 1484 begóste ze mèt et bouwe van hunne nuije „Nieuwenhof" mèt kèrrek ; ze woorte daobij door de börregerij mèt geld gehollepe. Nao tien jaor waor de kèrrek veerdig, die aon St. Catharina en St. Gertrudis tougewijd woort. Einigen tied later naom dees kommunauteit te regel van de Derde Orde aon en in et jaor 1502 on~ derworrep ze ziech aon et bestuur van de Franciskane.
In tegestèlling mèt vreuger daog en ouch in tegestèlling mèt vaöl ander kluusters heet teze Nieuwenhof, sedert heer binne de stad laog, van belegeringe wienig te lijje gehad. Dat is hiel gemeekelek te verklaore : veuriers jummers laog er in et liegste gedeilte van de stad, kompleet weggestop achter de stadswaal; mer boetendien hadde-n-aon de zuidkant van de stad wienig gevechte plaots umtot boete de walle oetgestrèkde lieggelege terreine waore, die in tied van oorlog mèt et water van d'n Eker geïnundeerd kóste weurde en daodoor de vijand op groeten aofstand heele, zoe-es me dat nog zien kint op aw gravures, bijveurbeeld van et belèk



door Lodewijk XIV in 1673, wie et brandpunt van de aonvalle waor aon de weskant van de stad.
Naturelek had te Nieuwenhof, wie de ander kluusters, ouch vaöl te lij je van de herhaolde inkwarteeringe, die, geveug bij de laanksamerhand ingeslope misbruke-n-in de administratie, et kloester, dat in et begin d r nog al good bij zaot, zoezier vererremp höbbe, dat in de twiede hèllef van de achtiende iew, umstreeks 1780, de begiene verplich waore, gebruuk te make van de Lómmert um de mies nudige dagelekse oetgaove te kinne bestrijje.
De léste „Priorin", zoe-es te euverste geneump woort, heet et evel door verstendig en zuinig beheer zoewied wete te bringe, dat me-n-in et kloester toch nog tot ene zekeren trap van welstand gekomme-n-is.
Tot in et midde van de achtiende iew waor in dit kloester 'n sjaol veur jong meitskes ; nao deen tied heele de kloesterlinge kosdames van awwere leef tied.
Naodat te Franse ziech op te gebrukeleke maneer van de kloestergebouwe en de kapel hadde meister gemaak, heet et Centraal Bestuur van et „Departement der Nedermaas alles ingeruild tegen-et groet gebouw in de Lurestraot, wat veer nog allemaol gekind höbbe-n-es Militair Hospitaol en dat destijds toubehuurde aon de „Burgerlijke Gasthuizen". (Et opsjrif bove d'n ingaank van dat gebouw wijs nog op tee vreugeren toustand : „Qui dat pauperi non indigebit" (wee aon d'n erreme gief, zal gei gebrek lij je).
Zoe woort van de Nieuwenhof gemaak e „R. K. Armenhuis" en dee naom heet tie inrichting bij de börregerij altied gehawWe (et Erremenhoes), ouch naodat et bestump is gewoorde veur de verpleging van haaf-weize onder leiding, veur wat te meitskes betrof van n ,,mistes , later van de Zusters van Liefde. Bekind is et peurtsje in de vestingmoer kort bij de Nieuwenhof. In awwen tied laog veur dat peurtsje aon de boetekant 'n houte brök um de verbinding van de stad mèt te boete gelege terreine meugelek te make. Bij et restoreere van de walle in de vieftiende iew is tie brök aofgebroke en neet mie herstèld.
15. De ZJEZWIETE.
De stichting van de „Societeit van Jesus" maag wel es voldoende bekind weurde veronderstèld, zoedat veer dao-op wel neet naoder zölle hoove-n-in te goon.
Et ierste optreje van ene Zjezwiet in Mastreech moot weurde gestéld in et jaor 1570, wie de Societeit iers ongeveer daartig jaor bestónt, mer toch al 'n groete oetbreijing had gekrege.
Dat optreje in eus stad hóng gaans en aal same mèt et veld winne van et Kalvinisme sedert et midde van de zestiende iew en



kaom daan ouch gehiel euverein mèt et doel, dat aon de stichter. Sint Ignatius, veur ouge had gestande : et bestrijje van de Reformatie.
In 1565 hadde de Kalviniste in Mastreech al zoevaöl aonhaank gekrege, dat te bissjop van Luik, Gerard van Grotsbeek, nao middele zeukde om hun de pas aof te snijje. En heer wis gei beter middel te vinde-n-es te Zjezwiete heijnaotou te roope, die in Duitsland bij hunne stried tege de Gereformeerde al zoevaöl bereik hadde. Heer rigde ziech tus tot t n destijds zoe bekinde rector van et Zjezwietekloester in Kölle Leonardus Kessel. dee dadelek z'n ou9 gevestig had op paoter Henricus Dionysius, eine Nijmegeneer van geboorte, ene boetegewoen bekwaome maan en enen oetstekende predikant.
Deze woort tus in 1570 nao Mastreech gesjik, boe heer ziech later d n ierenaom van ,,Apostel van Maastricht" heet verworreve.
Z n ierste predikatie heel heer in Slevrouwekèrrek en zoe groet waor d n touluip van et vollek, dat heer al gaw gedwonge waor, boete de kèrrek in de ope loch op „Slevrouwe Kèrrekhof" te preeke.
Dat wèrrekde naturelek prikkelend op te Gereformeerde predikante, die alles probeerde um de maan, dee hun de voot zoe dweers zat, et leve-n-in de stad onmeugelek te make, mer deen toulèk mislökde door de waakzaamheid van de Mastreechter Katholieke, die paoter Dionysius zellefs mèt gevaor veur hun eige leve in besjerreming naome.
Zoe kós t'n ieferige paoter ze werrek veurtzètte en de bevolleking van de stad woort door z'n preeke zoezier wakker gesjöddeld, dat binne d n tied van e paar jaor mie es doezend inwoeners weer van et Kalvinisme trökkaome, terwijl de neet-gevolmachtigde dominés zellefs genoedzaak waore, de stad te verlaote.
Et waor daan ouch neet te verwondere dat me dee groete maan ouch op ander plaotse geere aon et werrek zou höbbe gezeen, mer heer bleef veur Mastreech behawwe, veuraal door toudoen van d'n Hertog van Alva, dee verzekerde, dat paoter Dionysius hSöm veur et handhave van de orde vaöl miejer weerd waor es e gaans rezjemint seldaote.
Ouch te börregerij prakkezeerde op middele um haören apostel veur good aon de stad te binde en probeerde daorum et stichte van e Zjezwiete-kollezje in Mastreech te verkriege, wat evel iers nao d n doed van paoter Dionysius gelökde.
Zoelang es tee paoter nog mer allein heij in de stad waor, woende heer in bij d n deke van Sintervaos, Nicolaas van der Straeten ; naodat haöm evel einige ander lede van de Societeit waore tougeveug, naom heer mèt hun zenen intrèk in 'n hoes op t'n Inkelestraot, dat haöm door 'n zeker wedevrouw Hensberch gesjonke waor.
Korten tied nao paoter Dionysius zenen doed, in 1571, kaom



:5
paoter Joannes Jaokobs es zenen opvolleger heijnaotou en dee preekde ouch weer mèt zoe e groet sukses, dat te Magistraot haöm verzeukde, ziech blievend in de stad te vestige. Weer hollep ouch te börregerij daobij, die in 1573 tot Pous Gregorius et verzeuk rigde, heij e kollezje van de Societeit te vestige, terwijl in etzellefde jaor et kapittel van Sintervaos aon de heij aonwezige paoters toustónt, ouch in de kèrrek van Sint Jaan en Sint Mathijs te preeke. Nao de veurbereiding door paoter Jaokobs, dee nao z'n geboorteplaots ouch paoter van Asten geneump woort, kaom in Miert 1575 'n euvereinkoms tot stand tösse de Zjezwiete en de stedeleke regeering um onder bepaolde kondities heij e kollezje op te richte.
Wijl et hoes op t'n Inkelestraot veur et inrichte van e kollezje gaar neet gesjik waor, bezörregde de Zjezwiete ziech t'n eigendom van 'n hoes geheite „den Gulden Boom" en gelege-n-in de Breijstraot mèt enen achteroetgaank in de Wollefstraot. Bij dat hoes veugde ze kort tenao e pand, wat taoneve laog, ..de Stalen Poort" geneump. Dees gebouwe, boebij einige jaore later 'n kapel woort geveug, zien toen tot sjaollokale-n-ingerich en nog in etzellefde jaor 1575 woorte dao-in de drei ierste Latijnse klasse geopend, die nog veur dat et jaor um waor al dreihonderd lierelinge tèlde. De bleuj van die sjaol naom gestiedig tou, tottat in 1578 de kommandant van et garnizoen, Willem van Horne, hier van Hees, de Zjezwiete dwong, de stad te verlaote.
Dees ballingsjap waor evel mer van korten doer, want naodat t'n Hertog van Parma in 1579 Mastreech had ingenómme, kraoge de paoters weer verlof um trök te komme en in hun aajt hoes hunnen intrèk te numme.
Korten tied al nao hun trökkoms bleek te ruimte, bestump veur de sjaollokale, te klein te zien en kós ouch te kapel neet mie voldoen, zoedat te predikaties móste gehawwe weurde en de kristelier mós gegeve weurde-n-in de parochie-kèrreke van de stad.
Aongrenzende hoezer in de Breijstraot en de Wollefstraot woorte bijgekoch, mer wie in 1582 alle klasse van de sjaol in wèrreking waore, kós me mèt te ruimte onmeugelek mie toukomme en móste de Zjezwiete nao oetgebreider terreine umzien.
Al vrij gaw woort te wins van de paoters vervöld, doordat Agnes van Bylant, de wedevrouw van d'n Hier van Bronckhorst, hier van Gronsveld en Rymborg (Rimburg) hun et aon haör in eigendom toubehurend groet pand gelege-n-op t'n hook van de Breijstraot en de Hèkkestraot, „de Poort van Rymborgh ' geneump, kadoo gaof. De Hèkkestraot hèdde in deen tied te „Ktsenruwe' (de Kiesstraot).
Dees sjinking waor warsjienelek 'n naovolleging van gif te, die de Zjezwiete al ieder van nog groeter personnazjes en kollezjes gekrege hadde. Want Keuning Philips II had al op et aondringe



van d n Hertog van Parma et veurbeeld gegeve door hun vaste geudere te sjinke, hun de tiende van de gemeintes 's Gravenvoere-n-en Mesch aof te stoon en hun mèt goodkaöring van de Pous te opbrings van twie kanunnikate van et Kapittel van Sint Servaos tou te wieze. De stad van haöre kant verliende aon de paoters vrijdom van accijnze, vrij verwerreming van hun lokale en gaof boetendien 'n som geld es erkinning van hun verdeenste op onderwiesgebied.
In 1595 woorte de Latijnse sjaole nao de verbouwde „Poort van Rymborgh euvergebroch, boe et aontaal lierelinge nog mer altied tounaom en op et léste bijnao zevehonderd bedroog, zoedat te Zjezwiete hun kollezje-gebouwe mierdere maole móste-n-oetbreije.
Mer evevaöl behoefte es aon sjaolruimte hadde de paoters aon 'n gesjikde kèrrek of kapel. Hun ierste kapel in de Breijstraot bij de Wollefstraot gebouwd tegeneuver de aw Sint Vincentius-kapel, die gelege waor op t'n hook van de Breijstraot en Slevrouweplein, waor, wie veer al gezag höbbe, vaöls te klein. Mèt groet verlange zaog me dus oet nao 'n ruimer kèrrek. Et ierste waor et te bedoeling, ze in de Wollefstraot te bouwe en woorte daoveur daan ouch einige hoezer in die straot aongekoch. Vaöl weldoeners steunde dat doel: de Landskommandör van de „Oude Biesen", Hendrik van Ruyschenberg, dee veer vreuger al ins zien tegegekomme, gaof dreihonderd rieksdaalders, de goevernör van de stad dreihonderd gölde, de stadsregeering twiehonderd blök melleger oet Sichen, ene kanunnik van Sintervaos legateerde 590 gölde, enz.
Me góng dus aon et make van plane veur die kèrrek, die oet drei sjeper zou bestoon, mer, ofsjoen die plane tot in bezunderhede zien oetgewèrrek, heet me ze toch neet oetgeveurd. Me leet te gedachte um in de Wollefstraot te bouwe gaans en aal va te, umtot — et klink us noe hiel vreemp — in die straot te min verkier waor.
Toen heet me goon dinke-n-aon de plaots, boe later inderdaod te kèrrek gebouwd is, naomelek in de Breijstraot, en me-n-is tao ouch begós mèt et make van fondeminte, mer de bouw is toch neet doorgegaange, mesjien umtot me toen et besjikbaar terrein te klein oordeilde en welliech ouch umtot te nudige middele mankeerde.
Daonao is nog n derde idee op te proppe gekomme, um naomelek te kèrrek te plaotse op te al aon de Zjezwiete toubehurende terreine in de Hèkkestraot, dus achter hun kollezje in de „Poort van Rymborgh". Me had tees straot gekoze umtot destijds tao-in e zier drök verkier waor, mer veuraal ouch umtot me door de kèrrek tao te bouwe et oetziech van de hoezer Achter et Vleishoes gelege op t n hoof en de euverige terreine van de paoters wou ewegnumme.
Et deit us, wie gezag is, tegeswoordig vreemp aon, es veer hure, dat in deen tied et verkier in de Wollefstraot zoe min en in de Hèkkestraot zoe drök waor. Veer liere dao-oet, dat te beteikenis



van de straote in et verloup van d'n tied dèks 'n groete verandering kin ondergoon. Wee zou b.v. allewijl wèlle geluive, dat te Taofelstraot en de Koojstraot nog neet zoe hiel lang geleije, hoegstens 'n sestig, sevetig jaor, tot te deftigste van de stad gerekend woorte ? En höbbe veer neet mèt eige ouge ander straote, wie de Kappecijnestraot en de Breusselestraot wie langer wie mie in aonzeen zien vermindere ? Et geit mèt te straote persijs wie mèt te minse : opkomme en achteroet goon.
Um noe tot te Zjezwiete trök te komme, ouch teen derde plaan veur et bouwe van de kèrrek aon de Hèkkestraot is noets tot oetveuring gekomme. In de plaots van die kèrrek heet me toen in 1599 op tie plaots e retraitehoes gebouwd. Heij-oet zien veer alweer, dat t'r niks nuijts onder de zon is. Veer dachte-n-al, dat e retraitehoes get waor van de nuijeren tied en noe vernumme veer, dat te Zjezwiete al bijnao dreihonderd fieftig jaor geleije zoe'n inrichting hadde, boe-in onder andere de kanunnike van Sintervaos hunne retraite heele onder leiding van de paoters.
Eindelek kierde de Zjezwiete trök tot hun twiede idee, n.1. um de kèrrek in de Breijstraot te bouwe. Dee plaan kóste ze oetveure, doordatse de besjikking kraoge euver mierdere aon die straot gelege perciele. In 1605 woorte ze door finantieel höllep van de stad in staot gestéld, 'n hoes mèt ene groeten hoof van de sjout Maes aon te koupe, terwijl ze in 1610 eigeneers woorte van e groet stök ope terrein en van nog 'n hoes, et „IJseren Huijs" geneump. De gelegenheid um terrein aon te koupe waor in deen tied hiel gunstig ; de prijze van de vaste geujer waore zier gedaold door de slechte tij je tengevollege van et belèk van 1579 en et taonao oetbreke van de pes.
En zoe waore daan de Zjezwiete vaör en nao in et bezit gekomme van de terreine gelege tösse de Breijstraot en de achterhoezer van Wollefstraot, Achter et Vleishoes en Hèkkestraot, zoedatse noe ouch hun veurnumme um 'n groete kèrrek te bouwe kóste realizeere.
En weer kaome de gifte zier rejaol binne : de stad gaof 'n toulaog van 600 gölde en nog 6000 Sichemer blök, ene priester legateerde-n-aon de paoters twintig boonder land van 'n weerde van 1500 goudgöldes, terwijl de kanunnike van Sintervaos ouch oet te berreg van Sichen en Hees mellegerblök leete kappe.
Me kós noe dus mèt krach aon et werrek goon. De leekebroeder Petrus Huyssens, van Brögge geboortig, maakde de plane en op 30 Juni 1606 woort door de bereumde Spaonse veldeuverste Markies Ambrosius de Spinola, bijgestande door de Magistraot en de geistelekheid van de stad, plechtig t'n ierste stein veur de kèrrek gelag.
Nog in etzellefde jaor al kaome de fondeminte tot bove de grond. In 1607 steunde de stad weerem de bouw mèt 7000 mellegerblök



en n toulaog in geld, zoedat al in 1608 de mör ontrint tot aon de taak opgetrokke waore. In de drei vollegende jaore hollep te stad obbenuijts mèt geldeleke bijdrage van respektievelek 1000, 1000 en 1500 gölde, terwijl d'n Aartshertog Albert van Oostenriek n gif doog van 3000 gölde, boevaan 1200 gölde bestump woorte veur et aonkoupe van et perciel van de börregemeister Grooteclaes, dat aofgebroke woort um 'n terrein vrij te kriege es veurplein veur de kèrrek.
Neettegenstaonde al die höllep vinde veer vermeld, dat tee bouw, dee in et begin zoe good opsjoot, later zier opgehawwe woort en zellefs twie vol jaore heet stél gelege. Dit kaom in de ierste plaots taodoor, dat te spandeenste veur et aonveure van de bouwmateriale in de ierste jaore verrich woorte door et Spaons leger, mer later neet mie, terwijl in de twiede plaots et geld neet mie zoe vlot binne kaom. Zoe kós iers weer in 1611 et werrek veurtgezat weurde onder de rector Nicolaas Romeyns. Nuij höllep van de kant van de stad, n.1. n gif van 300 gölde veur de groete vinster in de veurgevel en et plaveje van et veurplein op stadskoste, bevorderde de veurtgaank, zoedat in 1614 de kèrrek veerdig waor en op 27 Juli van dat jaor kós weurde gekonsakreerd door de suffragaan-bissjop van Luik, Andreas Stregnaert, in tegenwoordigheid van de geisteleke en wereldleke wierdigheidsbekleiders van de stad.
Bij gelegenheid van de konsekratie van de Zjezwiete-kèrrek had e groet fiesbankèt plaots, boeveur de stad n aom wien, twie vètte sjaöp, twie lemkes en e kaaf kadoo gaof. De vollegende daog veurde de studente van de twie hoegste klasse van de Latijnse Zjezwiete-sjaol twie drama s op : d'n iersten daag „De Verovering der Arke door de Philistijnen en d'n twieden daag „Het Terugvoeren der Arke".
Euver et komedie-speule indeen tied in Mastreech vélt nog et ein en ander te vertèlle. Veer hope dao-op trök te komme es veer de historie van de Zjezwiete gaans behandeld höbbe.
De Zjezwiete-kèrrek bestónt oet ein inkel sjeep mèt 'n tongewöllef, zoe-es ers destijds veuraal in België vaöl gebouwd woorte. Aon de noord-weskant, dus op t n hook van de tegeswoordige Minkeleersstraot en Achter de Comedie — die veer allerbei moote ewegdinke, want tie straote bestónte toen nog gaar neet — bevónt ziech ene veerkentigen tore, boe-in de klokke hónge en teves enen trap waor, dee nao de tribuun achter in de kèrrek veurde.
De verhajding tösse de Zjezwiete en de Mastreechter börregerij waor oetstekend. Dat bliek, wie veer al gezeen höbbe, oet te sjinkinge van partikuleere, stadsregeering en vorsteleke persone. Mer teikenend taoveur is ouch te rezolutie van de Magistraot van 22 Juli 1622, die veer heij laote vollege :
„Bij gelegenheid der plechtigheid van de viering der heilig-



„verklaring der paters Ignatius en Franciscus Xaverius, die aanstaande Zondag zal gevierd worden, zal de geheele Magistraat de „processie der Jezuieten met flambouwen begeleiden en des 's avonds „als betuiging der algemeene vreugde zullen vóór de huizen der „leden van den Magistraat teertonnen gebrand worden ; de torens „van St. Janskerk en van het Dinghuis zullen met lantaarns verdicht worden, terwijl uit het stadsmagazijn een voldoende hoeveelheid kruit zal beschikbaar worden gesteld om vuurwerk af „te steken en met kamers te schieten".
Tegeliek mèt te kèrrek waor e nuij kollezje gebouwd gewoorde en wie dat veerdig waor woorte de vreuger woeninge van de paoters en de nog vrij zeende terreine op koste van de stad gehiel veur de Latijnse sjaol ingerich. Ouch in de aw kapel, die tot et jaor 1786 haören uterleke vörrem behawwe heet, woorte sjaollokale aongebroch, terwijl de boveverdeeping van ein van de ander gebouwe op bepaolde tijje deens doog veur de opveuring van komediestökker door de lierelinge van de sjaol.
Ondertösse wiste de Zjezwiete de börregerij te stichte door hun predikaties in hun eige kèrrek en in Slevrouwe en mèt et geve van onderwies in de aw taole, tottat et ongelökkig jaor 1638 aonbraok, et jaor van et zoegenaomp verraod van Paoter Vink, boe-euver veer al vreuger oetveurig gesproke höbbe en boebij onder andere ouch te Zjezwietepaoter Gerardus Pasmans et leve leet.
De Zjezwiete móste, persijs wie de Minnebreure, de stad verlaote en begaove ziech iers nao 's Gravenvoere en daonao nao Tongere. Hun kèrrek woort zjus door degene, boetege hun predikaties altied waore gerich gewees, de Kalviniste van de Waolse Gemeinte, in bezit genómme, terwijl op te sjaollokale door de regeering beslaag woort gelag, onder preteks, datse door en op koste van de stad gebouwd waore. De hèlligebeelde woorte-n-oet te veurgievel van de kèrrek eweggenómme en in 1642 heele de Kalviniste dao-in hun ierste preek.
In dees beroerde umstandighede is t'n toustand van Twiehierigheid, boe-onder Mastreech leefde, veur de Zjezwiete e gelök gewees. Et feit, dat te bissjop van Luik euver de stad mètregeerde, waor e belètsel um 'n geisteleke orde op te heffe; zonder de toustumming van de bissjop kós tat neet gebaöre en is et taan ouch neet gebaörd. Me heet te Zjezwiete neet definitief van hun geudere berouf, mer allein alles in gebruuk genómme en de paoters verbooje, in de stad te woene.
Et steit evel te bezien, wat veur e verloup op t n doer alles zou gehad höbbe, es neet et jaor 1673 veur de Zjezwiete oetkoms gebroch had. Wie Lodewijk XIV meister waor gewoorde van de stad, kaom aon de vief-en-daartigjaorige ballingsjap van de Zjezwiete 'n ind. Door tössekoms van de kardinaol de Bouillon, de



groet-aalmoezeneer van de Keuning, dee et belèk van Mastreech had mètgemaak, kraoge ze et gebruuk van hun eigendomme en et genot van hun privilezjes weerem trök. Et kapittel van Sintervaos, dat tijdens hun aofwezigheid et onderwies in de aw taole had laote veurtzètte, sloot z'n sjaole um de paoters in de gelegenheid te stélle, zellef weer daomèt te beginne.
Dat tijdelek veurtzètte van et onderwies had me iers wèlle doen in Slevrouwe, mer wie dao neet voldoende plaots disponibel bleek, is in Oktober 1640 'n euvereinkoms geslote mèt et kapittel van Sintervaos en woorte de lokale in de Lange Gaank taoveur besjikbaar gestéld.
Wie de Zjezwiete trökkaome vónte ze naturelek hun kèrrek kaal en geplunderd. De Franse Keuning belaofde hun ene malieberen altaor, mer dao is noets get van gekomme, umtot te Keuning kaom te sterreve, veurdat heer z'n belofte had kinne vervölle.
De veerde Mei 1674 waor de kèrrek weerem zoeveer in orde, datse obbenuijts kós gewijd weurde, wat gedoon woort door de kardinaol de Bouillon. E dutelek teike van de aonwezigheid van de Kalviniste bleef evel binne-n-et gebouw bestoon, naomelek et graafteike van de Riengraof van Salm, militair goevernör van de stad, dee in 1669 in die kèrrek waor begraove.
Noe datse weer trök waore, dachte de Zjezwiete röstig en ongesteurd te kinne veurtwèrreke, mer nog ins — alhoewel gelökkig mer veur ene korten tied — móste ze van hun bezittinge aofstand doen, wie ze in 1678 nao de „Vrede van Nijmegen" vanwege de Prins van Oranje en de Staote-Generaol et bevel kraoge hun kèrrek en sjaollokale weerem aon de Kalviniste aof te stoon. De paoters voldooge-n-aon dat bevel en brochte hun sjaol euver nao e gebouw, dat in d'n hoof van hun kloester laog. Et jaor d'rop evel kraoge ze alles weer trök en toen vollegde veur hun 'n lang periood van vrij en röstig bestoon. Bijnao honderd jaor höbbe zij ziech toen onaofgebroke kinne wijje-n-aon et verwezeleke van hun doel en beleefde hun sjaole gestiedig ene groete bleuj. Et aontal lierelinge kaom, wie al ieder gezag is, tot aon de zevehonderd.
Dat góng zoe door, tottat et jaor 1773 aonbraok, et jaor, boe-in de Societeit van de Zjezwiete door de Pous woort opgeheve. D'n 21e Juli van dat jaor teikende Pous Clemens XIV de böl van de opheffing onder d'n drök van de Bourbonse regeeringe, naodat te Societeit al ieder in Spanje, Portugal en Frankriek, boe Lodewijk XV handelde onder d'n invlood van zenen ierste minister Choiseuil, waor verbooje. Zellefs Oostenriek, dat zoe streng katholiek waor, had et veurbeeld van de ander katholieke staote gevolleg, terwijl daotegeneuver de protestante keuning Frederik II van Pruusse en ouch keizerin Catharina II van Rusland te Zjezwiete neet allein gasvrijheid verliende, mer zellefs, teminste veur wat



Rusland betrof, de Societeit mèt goodvinde van de Pous handhaafde.
De oerzake oetterein te zétte van dit op et ierste geziech zoe bevreemdend versjijnsel lik heij neet op euze weeg en zou us ouch vaöls te wied veure. Dat is 'n gaanse studie op ziech. Allein wèlle veer heij eve aongeve, dat es veurnaomste oerzake van de stried tege de Zjezwiete moote besjouwd weurde : veuriers d'n anti-klerikale stroum, dee veuraal tengevollege van de gesjrifte van Voltaire door de katholieke staote in et bezunder trok, twiedens et vermindere van et prestizje van de kloesterorde in et algemein en in de derde plaots te félle stried, dee de Zjezwiete aongebonde hadde tege-n-et Jansenisme, dat te Pous neet es opperhoof van de Kèrrek erkint. En wijl noe de Zjezwiete es te groetste steun van et Pousdom woorte besjouwd, móste zij et in de allerierste plaots ontgelde, umtot me dach, op zoe'n maneer ouch te mach van de Pous te treffe en te breke.
Dat opheffingsdekreet trof tus ouch et kloester van Mastreech. Op 23 Oktober 1773 gaove de paoters hun léste lèsse en d'n daag t'rop had te lésten deens in de kèrrek plaots. Dezellefden daag kraoge ze de order, hun inrichtinge te verlaote en ziech van ander kleijer te veurzien. Hun kloester tèlde toen nog negetien lede. Neettegenstaonde de ontbinding van hun orde en et verbaörd verklaore van hun bezittinge bleve de paoters nog in hun kollezje gemeinsjappelek woene es gewoen geisteleke, terwijl ze geldeleke steun kraoge van d'n ontfenger van de in beslaag genómme geudere in d'n „Lande van Overmaze". Dat samewoene woort evel alweer op 15 September 1774 opgeheve.
Nao de opheffing van de Societeit waor d'r van et geve van onderwies in de aw taole naturelek gein spraok mie. Et kapittel van Sintervaos waor neet genege dat onderwies veurt te zétte, veurdat et te twie kanunnikate zou höbbe trökgekrege, boe-op te regeering beslaag had gelag. De Augustijne, die ziech, wie veer destijds al gezeen höbbe, vreuger miermaols veur et geve van dat soort onderwies hadde-n-aongebooje, dooge dat noe weer, mer verlangde daoveur 'n vergeujing van 2300 gölde per jaor, wat me vaöls te vaöl vónt. Eindelek heet toen de regeering onder d'n aondrang van de börregerij tougegeve en veer wereldse geisteleke belas mèt et geve van onderwies in Latien, Frans, de beginsele van de wiskunde en de aardriekskunde.
Ondertösse waor aon de gebouwe van de Zjezwiete nog gein bestumming gegeve. De Staote-Generaol waore-n-iers van zins, ze te gebruke-n-es inrichting van algemein belang, mer dao is niks van gekomme. In et jaor 1786 drooge ze de kèrrek mèt e gedeilte van de kollezje-gebouwe euver aon de stad, die al dees gebouwe korten tied tenao veur 10.000 gölde Luiks verkoch aon ein in etzel-



KAART VAN MASTREECH VAN 1587 (blz. 179)







lefde jaor opgerigde vereiniging tot et stichte van enen thejater. Dadelek woort te kèrrek door middel van ene stevige vloer in twie deile verdeild en ingerich bove tot komediezaol en onder tot zoegenaomde redótzaol.
In Oktober 1787 had te openings-veurstèlling plaots, boe-op gespaöld woort et drama „Philoctète".
Einigen tied later woorte de euverige gebouwe van de Zjezwiete veur de som van 26.000 gölde verkoch aon de stad, die et mierendeil leet aofbreke veur d'n aonlèk van nuij straote. Zoe ontstónte de straote „Achter de Komedie" en de „Hierestraotzoe geheite umtotse officieel woort geopend door de „Hiere" van de Magistraot. Later is ze umgeduip in Minckelersstraot. In verband mèt et make van die straote heet me d'n tore van de kèrrek aofgebroke um et ver kier gemeekeleker te make.
Van de Zjezwiete-gebouwe bestoon nog Achter de Komedie: de veerkentigen traptore mèt zonnewijzer, tegeswoordig in gebruuk bij de „Slevrouwe-kamer", en op et binnepleinsje van et perciel No. 2 et gebouw, dat enen tied laank gedeend heet es nachlegermagazijn veur et garnizoen.
Wie Mastreech in 1814 door de tege Napoleong verbonde Mogendhede woort belegerd, gebruukde de Franse bezèttingstróppe de geweze kèrrek es „höpital des convalescens". Naodat te stad ziech had euvergegeve, is et gebouw trökgegaange-n-aon de Thejater-Vereiniging en sints teen tied neet mie vaan bestumming veranderd. In de tachetiger jaore van de veurige iew is t'n oosteleke veurbouw, dee tot rèstoratie waor ingerich en boe d'n awwe Zeguers zoene lekkeren ,,tête-de-veau" wis veerdig te make, aofgebroke en vervaange door de bouw, dee veer noe nog tao kinne, terwijl de komedie- en redótzaole van binne gehiel en aal woorte vernuijd.
Mer mèt tat aal bezaot Mastreech gei Zjezwiete-kloester mie en zou et ongeveer tachetig jaor doore, ie dat te wins van de börregerij, die hunnen trökkier zoezier verlangde, in vervölling zou goon. In September 1852 woort mèt goodkaöring van de geisteleke euverheid weerem 'n kommunauteit gekonstitueerd in 'n hoes op te Tongersestraot, door Monseigneur Rutte zaoliger van de familie van de „Vicomte Vilain XIIII" aongekoch en aon de Zjezwiete-n-euvergedrage. In 1870 kaom de tegeswoordige kèrrek gereid, die op 3 November van dat jaor plechtig woort ingezegend.
Heijbove höbbe veer belaof, et ein en ander te zölle mètdeile euver de ontwikkeling van et komediespeule in Mastreech. Die belofte wèlle veer noe inlosse.
Et opveure van profaan komediestökker is, wie me wèt, in gaans besjaof Europa ontstande-n-oet te mysteriespeule, die in d'n aller-



iersten tied in de kèrreke woorte vertuind. Op t'n doer is me detou gekomme, die mysteriespeule ouch boete de kèrreke te geve en laanksamerhand kraoge ze e wie langer wie minder godsdeenstig karakter, tottat op et léste et „tooneel zuver werelds waor gewoorde.
Van Mastreech is bekind e mysteriespeul, door de deskundige geheite et „Limburgsch-Maastrichtsche Paaschspel", gesjreve in dialek en dat zoe laank waor, dat t r miejer daog veur vandoon waore um et gaans aof te speule. Et is neet aon te numme, dat e stök van zoenen umvaank nog in de kèrrek zellef opgeveurd is. Et zal wel, wie de mieste stökker van die lengde, op et plein veur de kèrrek, dus op et Vriethof vertuind zien.
Al in de vieftiende iew vinde veer in eus stad vereiniginge van leeke, die ziech op et vertuine van komediestökker toulachte en die bekind waore onder de naom van „gesellen van den spele". Daooet ontwikkelde ziech te zoegenaomde „Rederijkers-kamers", in et begin nog et karakter dragende van broedersjappe en veurnaomelek bestump um de persessies op Sakkermints-daag op te luustere. Herhaoldelek vinde veer in de Mastreechter raodsnotule vermeld, dat aon die kamers vergeujinge woorte tougekind veur de koste, door hun besteid bij gelegenheid van die persessies.
De ajtste kamer, boe et bestoon van bekind is, waor „De Broederschap der H.H. Drie Koningen", die in et jaor 1547 veur et iers weurd geneump. In Aprèl 1548 kraoge ze van de stad et nudige hout um 'n stèllazje te bouwe veur et speule van komedie en 'n huiske neve de „Gevangenpoort" (de groete vestingpoort van de ierste umwalling aon et oetind van de Groete Grach bij de Merret) veur et opberrege van hun spölle en gereidsjappe. In 1551 kraoge ze vergunning veur et hawwe van 'n loterij um hun finanties te verstèrreke, wat hun in 1565 nog ins tougestande woort.
Ontrint tezellefden tied ontstónt „De Broederschap van Sinte Emilie , die miestaai op ene groete wagel haör stökker opveurde en geregeld bij fiesteleke gelegenhede optrooj. Later heet ziech tees kamer in et broedersjap van de Drei Keuninge opgelos.
Neve de twie geneumde vinde veer nog „Die Rethorisins van den Wijngaertsranck", die evel mer enen inkele kier aongehaold weurde.
Miejer bekind zien gewees „Die Jonge Goudbloemkens", ouch geneump : „Die Rethorikers van der Jongen Goutbioemen", die dèks subsidies van de stad kraoge en in 1559 aon ene kongkoer deilnaome.
Mèt te opveuringe van die „Rederijkerskamers" stónte-n-in verband te komedies, die door de lierelinge van de sjaole gegeve woorte. Die spaölde in de regel mèt Vastelaovend en in Augustus mèt te prijsoetdeiling.
Van etgeen allemaol gespaöld woort, is wienig bekind. In 1561 vinde veer e speul getiteld : „Die Verrissenisse onses Heeren" en



in 1563 'n latijnse komedie „Homuli" geneump. Vaöl werrek woort ouch gemaak van „tableaux-vivants", veuraal in de persessies.
Op t'n doer höbbe die vereiniginge van dilettante hun beteikenis verlore door et optreje van beroops-komediante, die ziech in Mastreech veur d'n ierste kier höbbe vertuind wie Lodewijk XIV in 1673 Mastreech had ingenómme. Dee keuning leet naomelek komediante oet Paries komme urn te speule veur de offeseere van et Frans garnizoen. Ze spaölde hun stökker in 'n houte keet op te Merret aon de noordkant van et stadhoes. Wie de Franse weer de stad oettrokke, verdwene die komediante ouch, tottat in 1748 te Franse korten tied weerem meister woorte van de stad en enen tróp oet Paries leete-n-euverkomme, dee gelegenheid tot speule kraog in de manezje op te Ekerstraot. Dat lokaal heet ouch nao et vertrèk van de Franse es thejater blieve deens doen en de stad gaof herhaoldelek belangrieke somme-n-oet veur de verbetering van et inwendige van dat gebouw, dat door ene vasten tróp bleef bespaöld weurde. Veurnaomelek woorte klassieke Franse drama's opgeveurd en die veele zoezier in de smaak, dat te zaol al gaw te klein bleek en me nao 'n groeter gelegenheid mós umzien.
Zoe stónt te zaak, wie de Zjezwiete-kèrrek vrij kaom, en de Thejater-Vereiniging woort opgerich.
Mèt te historie van et kloester van de Zjezwiete hélt nog 'n ander bezunderheid verband, die veer veur eus lezers boetegewoen intressant achte en die veer daan ouch heij oetveurig wèlle bespreke.
Jaore geleije ontdèkde paoter P. Albers zaoliger in de „Bibliothèque Nationale'' van Paries ene plattegrond van Mastreech, dee tot teen tied gaans onbekind waor en es 'n dokumint van groete weerde moot besjouwd weurde. Heer is gemaak door de bekinde Mastreechter teikeneer Simon de Bellomonte, kaplaon van et kapittel van Sintervaos en dateert van et jaor 1587.
Paoter Albers meint, dat tee plattegrond mèt hiel vaöl ander dokuminte in 1773, wie de orde van de Zjezwiete woort opgeheve, in Roeme bij de generaol van hun orde is in beslaag genómme, in die stad publiek is verkoch en zoe in han kaom van de Franse gezant bij et Vatikaan en door dee is aofgestaande aon de „Bibliothèque Nationale".
Wijjer veronderstèlt paoter Albers, dat te Zjezwiete van Mastreech in verband mèt hun bouwplanne, die zoe dèks veranderd woorte, dee plattegrond opgesjik höbbe nao hunne generaol in Roeme, Claudius Aquaviva, um dee 'n idee te geve van de oetgestrèkheid van hun bezittinge en van hun situatie in de stad.
Es me dee plattegrond bekiek, krijg me d'n indrök, dat er apaart veur de Zjezwiete gemaak is, umtot hun terreine dao-op tot in alle details zien geteikend, mer noe heet kaplaon de Bellomonte in



eine weeg ouch hiel vaöl ander bezunderhede van Mastreech tao-op vasgelag, wat et intressante daovaan in groete maote verhuug.
Bij de bespreking van dee plattegrond dee heijbij is aofgedrök, zölle veer onderaon de teikening beginne. Wie de lezer zal zien, is etgeen euveraal is bijgesjreve in et Latien gestéld. Dat is te verklaore, doordat te plattegrond, wie veer al gezag höbbe, bestump waor um door de generaol van de Zjezwiete in Roeme te weurde bekeke.
Onderaon daan zien veer veuriers te Maos (Mosa fl) mèt ongeveer in et midde de brök (Pons Mosae) en gaans rechs te punt van et Sint Antonius-eiland ofwel de Groete Green. Evenwijdig mèt te Maos zien veer de stad aofgeslote door d n awwe waalmoer van 1229 (Muri). In dee waal waore, wie me-n-op te teikening dutelek kint zien, versjeije poorte, die naturelek tougaank móste geve nao de Maos. De veurnaomste van die poorte waore de Underste Kolepoort (Porta carbonaria inferior) rechs van de brök tegeneuver de Jaöjstraot, de Batpoort, boe niks bij gesjreve steit links van de brök en daan gaans links tegeneuver Slevrouwekèrrek te Beuveste Kolepoort (Porta carbonaria superior), boevaan et opsjrif mer gedeiltelek te zien is.
Links van de brök zuut me hiel dutelek aongegeve de losplaotse tösse de waal en et water. Es veer de brök euvergoon nao de stad, kriege veer aon eus linkerhand te Vèsmerret (Forum piscium) en rechs et ierste kèrrekske van de Augustijne (Conventus Augustinensium) tege de waal aon gebouwd mèt et kuurke euver de moer oetstekende en door paole gestepe, zoe-es veer dat al bij de historie van de Augustijne besproke höbbe.
Hoegerop, op t'n hook van de Brökstraot en de Bokstraot lik te kapel van Sint Evergislus (S. Evergiiti sacellum) en miejer rechs in die léste straot te kapel van Slevrouw (Sacellum Mariae ad littus) op te plaots, boe later de groete Augustijne-kèrrek, d'n „Awwestiene", gebouwd is.
Naodat veer de Nuijstraot (Platea nova) gepasseerd zien komme veer rechs aon de kapel van d'n Hèlligen Geis (S. Spiritus) en wijjerop aon die van Sint Joris (Sac. S. Georgij); daoneve steit geteikend te kèrrek van de Preekhiere of Dominikane (Conventus Predicatorum).
Gaans aon eus rechterhand lik te Merret (Forum rerum venalium), boe-op te Lakehal mèt haören tore en de „Gevangenpoort" (Porta captivorum). Achter die poort zien de baoge aongegeve van d'n awwe waalmoer achter de hoezer van de Groete Grach en dee gaans is geteikend tot bovenaon links, dus bekans tot aon d'n hook van Inkelestraot en Tongersestraot.
Op te Vriethof bij de Groete Staat steit te „Perroen" en sjuins



*
rechs te kapel van et Wittevrouwe-kloester (Conventus albarum virg.).
Bovenaon op te teikening vinde veer in de umwalling dutelek aongegeve de aw „Tweebergenpoort" mèt haören einen tore, dee nog neet zoe lang geleije is aofgebroke.
Noe komme veer op te Vriethof, dee gesnooje weurd door twie weeg euverkruus : van de Groete Staat nao Sintervaos-kèrrek en van de zuidkant in de richting van et Staotestraötsje. Buim zien nog neet t'rop te zien, mer dao moote-n-ers in deen tied toch al gewees zien, alhoewel de regelmaotige laone toch nog neet bestónge. Bezunder sekuur geteikend is te kèrrek van Sintervaos mèt t'n umgaank rechs teneve. Aon de kant van de sakkerstei herkint me de kapel van d'n Hèllige Lodewijk, boe einige restante nog van bestoon ; te lètte-n-is op te vörrem van de middelsten tore aon de weskant en op te twie „peperbrösse", die höbbe blieve stoon tot in de negetiger jaore van de veurige iew. Veur de twie kèrreke lik e kèrrekhof, et „ellendigen-kerkhof", boe de onbemiddelde vreemdelinge begraove woorte.
Op t'n hook van Vriethof en Breijstraot steit te kapel van Sint Jaokob (SaceHum S. Jacobi) en rechs taoneve et Sint ServaosGashoes (Hospitale S. Setvatij) mèt z'n kapel op t'n hook van de Platielstraot.
Boe de Platielstraot, Spaorestraot (Vicus calcaris) en Hèkkestraot (Vicus casei) samekomme zien veer de kapel van Sint Amor (S. Amoris sacellum). Noe komme veer in de Breijstraot, et belangriekste stadsgedeilte veur de Zjezwiete van deen tied. Dao-in vinde ver daan ouch aongegeve de veurnaomste hoezer, die vaör en nao aongekoch of gesjonke zien gewoorde : et hoes van Maes, de ,,Poort van Rymborgh", et hoes-Fall, dat van de familie Coninx en eindelek et ierste Zjezwiete-kloester (Patres) mèt t'n ingaank in de Breijstraot (Introïtus) en achter de gebouwe de ope terreine en d'n hoof (hortus collegij). Onder de gebouwe steit gesjreve .JSacellum", dus tao moot te ierste kapel gelege höbbe en daoneve steit 'n kèrrek geteikend (Templum novum), die evel neet te tegeswoordige aw Zjezwiete-kèrrek kin verbeelde, want op te teikening lik ze daoveur te wied van de Breijstraot en te kort bij de Wollefstraot. Et moot te kèrrek zien, die me heet wèlle bouwe, mer die neet is opgerich.
Tegeneuver de Zjezwiete-terreine op t'n hook van de Breijstraot en Slevrouweplein zien veer de kapel van St. Vincentius (Sacellum S. Vincentij) ; naturelek moote veer heij neet dinke-n-aon d'n Hèllige Vincentius a Paulo, mer aon d'n diake van Saragossa, dee in 304 onder de Romeinse keizer Diocletianus doed gemarteld woort.
Tegeneuver die kapel steit te parochiekèrrek van Sinterklaos (S. Nicolai ecclia. Parochialis) mèt teneve haör kèrrekhof. Ze



la°g eigelek zjus langs te Plaankstraot tot op t'n hook van de Wollefstraot. Eindelek zien veer ouch hiel zuver geteikend Slevrouwe-kèrrek (S. Mariae virg) mèt aon weerskante van de koer de aw ingeng ; good zien ouch te onderkinne de steunbere tege de abdis aon, die tot aon de léste groete rèstoratie van de kèrrek höbbe blieve stoon en toen zien aofgebroke.
Op mierdere pleinsjes van de stad, wie op tat van de Haosstraot, van de Kapoenstraot bij de Lanteriestraot en op et punt van samekoms van Boeljongstraot en Papestraot zien veer klein gebuiwkes geteikend, die pompe-n-of waterpötte moote veurstèlle.
Nog allerlei ander bezunderhede zien op teze plattegrond te vinde. Tösse de Groete Staat en Achter et Vleishoes (Vicus dictus retro marellum) zien twie stippellijne-n-aongegeve, boebove et woort „Marellum" steit; dao waor d'n euverdèkde merret of et „vleishoes . Wijjer vinde veer door dees teikening de verklaoring, boedoor de Spèlstraot bovenaon bij de Groete Staat zoevaöl breijer is es lieger-aof; dat kump, doordat te Sint Joriskapel e stök veuroet sprong.
Eindelek moot nog t'rop weurde geweze, dat alle kèrreke en kapelle, die op te teikening veurkomme, behurelek georiënteerd, dat is mèt hun koer nao et ooste gerich zien.
16. DE KAPUCIJNE.
Wie nao d'n doed van Sint Franciskus onder de Minnebreure versjèl van meining waor ontstande-n-euver de vraog, wie d'n door de stichter gegeve kloesterregel mós weurde-n-oetgelag en et neet moch gelökke, de versjèllende inzichte tot 'n akkoord te laote komme, sjeijde eine van hun ziech in 1525 aof van z'n kollega's en trok ziech in de einzaamheid trök um dao in volslagen erremooj te leve en de regel van Sint Franciskus in de strengste zin op te vollege. Dat waor paoter Mathias Bassi. Nao korten tied veugde ziech twie ander kloesterlinge bij haöm, boe heer onder andere aon veursjreef et drage van de baard en van 'n groete, spits touloupende kap of capuce, boe-aon de naom van de nuij kommunauteit ontliend is.
De orde van de Kapucijne woort door de Pouse Clemens VII en Paulus III goodgekaörd en breide ziech in korten tied van Italië euver de versjèllende staote van Europa oet.
Et kloester van Mastreech woort in 1609 gestich door de Kapucijne van Antwerrepe.
Langen tied teveure had te regeering van de stad al bezwoer gemaak tege-n-et ziech vestige van nuij kluusters in Mastreech en had, zoe-es veer dat in eus inleiding tot te behandeling van de kloesterordes gezag höbbe, bij rezolutie van 12 Juli 1497 aon de



bestaonde kluusters verbooje, nog vas good, dat binne-n-et gebied van de stad laog, aon te koupe en daobij teves bepaold, dat eedere börreger, dee de kluusters in die zake behöllepzaam waor, zou vervalle-n-in 'n boete van twintig gölde en verplich zien, ene beijweeg nao „San Jago di Compostella" in Spanje te make.
Bliekbaar heet te stedeleke regeering daobij in hoofzaak te zuver kontemplatief orde op te oug gehad en neet zoezier de andere, want veer höbbe nao deen tied al de Zjezwiete heijnaotou zien komme, die toch zoe krachtig door de stad zien ondersteund gewoorde, en noe ouch weer kinne ver konstateere, dat te Magistraot te koms van de Kapucijne bevorderde. Die hajding is aldus te verklaore. dat tees kloesterlinge ziech mèt boetegewoenen iefer op et verzörrege van kraanke toulachte en Mastreech in deen tied zoe e soort van lui hiel good kós gebruke.
Et waor dus in zekere zin et eigebelang, dat te stadsregeering zoe gunstig stumde en dat haör ouch tetou broch, in 1610 en 1611 einige door haör in de Begaordestraot aongekochde hoezer gratis veur et bouwe van e kloester mèt kèrrek aof te stoon en zellefs e groet deil van de bouwkoste eiges te drage. Die gooj gezindheid gaof aon de Kapucijne de mood, um ziech ouch nog tot te Magistraot te wende mèt et verzeuk, hun mèt geld te hellepe veur et bouwe van ene moer um hun bezittinge. De stad stónt veur dat doel al mer weerem zèshonderd gölde tou, mer noe hadde de Kapucijne de groete onverziechtigheid, et gegeve peerd in zene bek te wèlle zien ; ze weigerde die som aon te numme umtotse et bedraag te klein vónte. Et gemeintebestuur waor daodoor alles behalleve gestiech en um z'n superioriteit te doen geveule sjreef et aon de kloesterlinge veur, hunnen hoof op bepaolde daog in de week veur et publiek tougaankelek te stélle.
Toch woort te vreij tösse de twie partije nao einigen tied weer herstèld, want op 7 Augustus 1626 bij gelegenheid van de verjaordaag van de Hèlligverklaoring van Sint Feiix zien veer de Magistraot mèt te notabele van de stad en de meisters van de ambachte de plechtige persessie van de Kapucijne opluustere. Um hun boetendien in staot te stélle, de lede van hun orde, die neet tot te Mastreechter kommunauteit behuurde, good te onthoole, gaof te Magistraot hun zès en daartig potte wien, e vèt sjaop, e kaaf en veur zès gölde wittebroed.
Tot et herstèlle van die gooj relaties zal wel neet wienig höbbe bijgedrage de boetegewoen verdienste van dees kloesterlinge in 1623 bij et regeere van de pes in de stad en hun opofferinge bij et verzörrege van de kraanke, terwijl op et léste de besmetting ouch op hun kloester euversloog en zij op einen inkele nao allemaol aon die vreiseleke krenkde bezweke, zoedat ander lede van de orde van oet te vreemde et kloester weer móste komme bevolleke.



Toen woorte van stadswege bezunder veurzörregsmaotregele genómme um 'n herhooling van zoe'n massa-besmetting te veurkomme : in d'n hoof woort zoe wied meugelek van et kloester aof e soort van lazaret gebouwd, boe-in de besmette paoters ziech zouwe kinne aofzondere. In deen hoof waore-n-op 'n aofgelege plaots te kloesterlinge begraove, die es slachoffers van de pes gevalle waore. Me hèdde daonao dat gedeilte van deen hoof: „Le jardin des pestiférés".
Later is teen hoof mèt et kèrrekhof in gebruuk genómme-n-es gemeinteleke begraofplaots en heet taoveur gedeend tot in et begin van de negetiende iew. Daonao is op tie terreine et gaasfabrik gebouwd. De bekinde Begaordebleik is nog ene restant van die terreine.
In 1681 brande et kloester van de Kapucijne tot te grond aof, mer woort korten tied tenao op hiel invoudige maneer weerem opgebouwd.
Nao 1796 zien de kloestergebouwe in gebruuk genómme-n-es kazerne en de kèrrek es militair magazijn. In 1839 gaof Keuning Wöllem I 'n deil van d'n hoof aon de kant van de Begaordestraot aon de Israëliete, die in 1840 dao-op hun Synagoog bouwde. Veur deen tied hadde die ziech bedeend van e perciel op te Kleine Grach.
De Kapucijne-kèrrek heet nog veur van alles deens gedoon, es sjaol, es zjimmenas-lokaal, es höllepkèrrek en noe es Ierewachzaol. In de veurgevel steit et waope van baron de Lens mèt et jaor 1615 ; dee baron betaolde e groetste deil van de door et gemeintebestuur veur de bouw van et kloester en de kèrrek besteide gelde aon de stad trok.
Van de Mastreechter Kapucijne is veur eus stad veuraal te neume paoter Gérard, dee in 1703 de klokke van et stadhoes gaans herstèlde en et speul verbeterde, boeveur et kloester van de stad te som van honderd patakons gegeve kraog (eine patakon doog ongeveer f 2.50).
In verband mèt et Kapucijnekloester deene veer nog te vermelden-et bestoon van 'n straot, die al lang is verdwene. Tot in et jaor 1679 naomelek leep dweers door d'n hoof van de Kapucijne 'n tameleke breij straot, die onbebouwd waor, de Apo stele straot. die de Begaordestraot mèt te Kapucijnestraot verbónt. In 1664 wie de pes obbenuijts Mastreech bezeukde, heet me die straot veur tied en wijl aon de Kapucijne-n-aofgestande um dao-op aon de kant van de Kapucijnestraot 'n algemein of centraal peshoes te bouwe. De bedoeling waor, dat nao et ophawwe van die epidemie de straot weerem in haöre vreugeren toustand zou weurde trökgebroch. Dat is evel noets gebaörd. Et sjijnt, dat et stadsbestuur verzuimp heet, et tijdelek karakter van deen aofstand behurelek in 'n ak te stipuleere, want wie later de terreine opgeëis woorte, höbbe



de Kapucijne doedgewoen geweigerd, ze trök te geve en de stad heet ziech op et léste mer stèllekes taobij neergelag.
Eindelek moote veer nog t'rop wieze, dat te Kapucijnestraot, die naturelek haöre naom ontliende-n-aon et heij besproke kloester, veur 1610 versjèllende naome heet gedrage, n.1. Roeffstraete, Roede-, Roy- of Royenstraete en ouch nog Scroe[- en Schroeystraete.
17. DE ANNUNCIATE.
In 1500 heet Joanna van Valois, de dochter van Keuning Lodewijk XI van Frankriek, in de stad Bourges 'n vrouweleke kloesterorde gestich onder d'n titel van „Maria-Annunciatie" of „MariaBoodschap".
Naodat tees orde ziech euver mierdere lande had verspreid en veurnaomelek in België tot groete bleuj waor gekomme, heet te provinciaal van de Minnebreure, dee et touziech euver die orde had, naomes te euverste van et kloester van Leuve aon de Magistraot van Mastreech et verzeuk gerich, ouch in eus stad zoe e kloester te mage vestige. Dee provinciaal doog taobij oetkomme, dat versjèllende rieke families, boevaan de dochter beslote hadde, in dees orde in te treije, op ziech hadde genómme, alle koste te drage. Et verzeuk woort door et stadsbestuur tougestande, evel onder de oetdrökkeleke konditie, dat et nuij kloester noets op te laste van de stad of van de börregerij zou komme en dat te plaots, boe et gestich zou weurde, in euverlèk mèt te Raod zou weurde bepaold.
Me koch toen in Wiek tösse de Grachstraot en de vestingwaal e terrein van drei boonder mèt 'n hoes, wat taobij behuurde, van de Zjezwiete en in 1615 kaome zeve zusters oet Leuve heijnaotou, die dalek e begin maakde mèt ét bouwe van e kloester. Ze waore daomèt al 'n hiel ind op streek, wie ene zier gelökkige sameloup van umstandighede de Annunciate kaom begunstige.
De proos van èt kapittel van Sintervaos, Engelbertus Boonen. dee veer vreuger bij et bespreke van de Dominikaner-orde al zien tegegekomme, had naomelek et mie es zonderling plan opgevat, de prachtige absis van Sintervaos-kèrrek aof te breke um.daonao op zien eige koste 'n gaanse nuij koer in moderne stiel te bouwe, die fieftig voot wijjer nao de Vriethof zou oetspringe. Et kapittel weigerde evel, aon dat veurnumme z'n goodkaöring te geve, veuriers umtot et bezwoer had tege-n-et aofbreke van de aw kroch en ouch wijl de proos op versjèllende plaotse van de nuij te bouWe koer z'n eige familiewaope wou aongebroch höbbe. Wie Boonen noe z'n leevelings-idee neet tot oetveuring kós bringe, besteide heer al et geld, dat heer daoveur bestump had, aon de bouw van et kloester en de kèrrek van de Annunciate, zoedat tie noe in staot waore, e zier groet en ruim gebouw van veer vleugels en 'n sjoen



kèrrek, de sjoenste van alle kèrreke van de heij gevestigde vrouwekluusters, te stichte.
Euveriges bezaote de Annunciate hiel wienig bronne van inkomste, zoedatse genoedzaak waore, door et make van handwerreke in hun onderhaajt te veurzien.
De kèrrek waor ein van de wienige godshoezer, die veurzeen waore van n bovekoer en bezaot 'n prachtige sjèlderij, veurstèllende de stichteres van de orde, Joanna van Valois. De proos Engelbertus Boonen woort in de koer van dees kèrrek begraove.
Nao de opheffing van et kloester in et al zoe dèks geneump jaor 1796 woorte de gebouwe mèt bijbehurende haöf en weije veur 26000 frangs aon ene partikuleer verkoch.
Op te plaots, boe et kloestergebouw stónt, bevind ziech allewijl de verlengde Wieker Brökstraot, iers geheite „de Percée". Veur et bouwe van et hoes op t'n hook van de Grachstraot, boe-in noe nog te café „Aux Quatre Saisons" is gevestig, kós me dao nog te euverblijfsels van é stök van d'n awwe kloestermoer mèt tougemetselde vinsters zien. Et einige, wat nog langen tied in zenen awwen toustand is gebleve, is 'n deil van d'n hoof, dee later bekind waor onder de naom van „d'n hoof van Jaunez", mer noe ouch al gaans volgebouwd is. Van de kloester- en kèrrekgebouwe steit noe geine stein mie op t'n andere.
18. DE SEPULCHRIJNE OF BONNEFANTE.
Naodat in et jaor 1099 Godfried van Bouillon Zjeruzalem had ingenómme stélde heer veur de kèrrek van et Hèllig Graaf kanunnike-n-aon um dao d'n deens woer te numme. Die vörremde toen ével nog gein kloesterorde. Dat is iers gebaörd in 1114, wie de Patriarch van Zjeruzalem, Arnold, aon die kanunnike et leve-n-in gemeinsjap onder de regel van Sint Augustinus veursjreef. Zoe is ontstande de manneleke orde van et Hèllig Graaf, die gaw al tot groete bleuj kaom, mer helaas in 1187 genoedzaak waor, Zjeruzalem te verlaote, wie de Saracene ziech weerem van de stad hadde meister gemaak. Daomèt waor in eine weeg et hoofdoel van die orde, et verrichte van d'n ieredeens in de H. Graafkèrrek en de bewaking van dat Graaf zellef onmeugelek gewoorde, zoedat te levensregel veur de Sepulchrijne in Europa ene gaansen andere mós weurde. In 't vervolleg leide zij in hun kluusters e leve van kontemplatie en van gewoen werrek. Ze lachte ziech veuraal tou op et verliene van gasvrijheid aon de lui, die beijweeg dooge, et geve van onderwies en et opveuje van de jaög.
Neve die kanunnike-orde zien veer noe tege-n-et ind van de vieftiende iew ouch vrouwekluusters van de orde van et Hèllig Graaf insgelieks onder de regel van Sint Augustinus ontstoon. Boe



veer die et ierste höbbe te zeuke is 'n vraog, die de historiesjrijvers verdeild heet gehawwe. Sommige meine, datse ontstande zien in Italië, andere geve de ier van de stichting van de kanunnikesse van et Hèllig Graaf aon Jan van Abroek, prior van de kanunnike van die orde in St. Odiliënberreg bij Remun in 1480.
Wee noe in dees zaak ouch maag geliek höbbe, in St. Odiliënberreg zien veer in deen tied et ierste vrouwekloester van de Sepulchrijne ontstoon, nao korten tied gevolleg door de kluusters van Kinroy bij Maeseyck, van Nieuwstadt, St. Truije, Luik en later door die van Visé, Hoei, Charleville, Aoke, Malmedy enz.
Wie in 1496 de Sepulchrijne van Nieuwstadt, dat tot et Hertogdom Gelder behuurde, d'n drök van d'n oorlogselend neet langer kóste verdrage, vlögde ze nao Luik en naome dao hunnen intrèk in et kloester van Sint Elisabeth, dat door de Alexiane of Cellebroeders korten tied teveure waor verlaote um e miejer geëigend gebouw te betrèkke. Die Cellebroeders waore-n-in dat vreuger kloester de opvollegers gewees van de „Broeders des Gemeenen Levens", die ziech weges hun verdeenste, veuraal bij et geve van onderwies aon de kinder, bij de Luikeneers te naom van „Les Bons Enfants" hadden verworreve. Dees benaoming bleef aon et kloester van Sint Elisabeth verbonde, zellefs naodat te Cellebroeders et hadde verlaote. Me góng et heite: ,,Le Couvent des Bons Enfants" en zoe woort tee naom ouch tougepas op te Sepulchrijne. Van Luik oet vollegde dee naom de kanunnikesse door gaans België, boe zij ziech ouch vestigde, en later zellefs tot in Mastreech, boe de naom euvereinkomstig te loffeleke geweente van de Mastreechteneers verbasterd woort tot ,,Bonnefante" en boe heer tot op vandaog t'n daag nog veurtleef.
Et eigenaordige heij-in is wel, dat tie benaoming iers gegeve waor gewoorde aon kloesterlinge zellef in verband mèt watse veur de kinder dooge, van hun euvergóng op e kloestergebouw en eindelek weer gebruuk woort um aon te duije de later bewoensters van dat kloester neet allein, mer zellefs van 'n gaanse kloesterorde, nao alle windstreke verspreid.
Et doorde langen tied, ie ziech e kloester van dees orde in Mastreech kaom vestige. Iers in Oktober 1626 woorte de ierste stappe daotou gedoon door de militaire goevernör van de stad, Claude de Lannoy, Comte de la Motterie, dee handelde in naom van de Goevernante van de Zuideleke Nederlande, Prinses Isabella, Infante van Spanje. Nao verkrege toustumming van de bissjop van Luik, Ferdinand van Beijere en van de regeering van de stad gaof Isabella aon de orde e terrein van twie en twintig groete rooje, gelege tösse de aw „Lenculenpoort" en d'n Eker op „Laag Lenculen" in et gebied van de Vroenhof. Later woort tat terrein aonzeenlek vergroet.
Direk begós me mèt te wèrrekzaamhede veur de bouw van et



kloester en die sjote zoe good op, dat al in Juli 1627 Isabella mèt e stök of zès Sepulchrijne-n-oet Visé nao Mastreech kaom en hun plechtig in et nuij kloester installeerde.
De vestiging van dees kloesterorde-n-in eus stad en de gifte door Isabella gedoon, woorte door Philips III, Keuning van Spanje, in 1629 goodgekaörd en bekrachtig.
Door de bissjop van Luik en de regeering van de stad waor aon de Sepulchrijne naodrökkelek verbooje, bij de börregers aalmoeze te vraoge. Dat hadde die kloesterlinge evel ouch gaar neet vandoon, want behalleVe hun inkomste oet et hawwe van kosdames en oet 'n meitskessjaol, boe-in ze perfek onderwies gaove in Nederlands, Frans en handwerrek, genote ze de opbringste van hun landerije, die in 1750 de oppervlakte van 650 groete rooje beslooge en daan hadde ze ouch nog te rinte van hun kapitaole, die in 1770 tot 40.000 gölde waore gestege en vaöl geld opbrochte. Dat veur deen tied zier aonzeenlek vermoge had ziech vaör en nao gevörremp oet etgeen nuij kloesterlinge mèt inbrochte, oet testamentair makinge en oet et groet aontal stiechtinge, die aon hun kèrrek verbonde waore.
Et eigelek kloester laog langs te straot, de tegeswoordige Bonriefantestraot en had plaots veur 35 kloesterlinge. Et had z'n eige bekkerij, brouwerij en heel ouch z'n eige keuj. Aon d'n euverkant van de groeten hoof laog et gebouw veur de kosdames, boe-in ers zeve kóste woene.
In et begin behuurde bij dit kloester mer 'n betrèkkelek klein kapel. De kèrrek, zoe-es veer die noe nog op t'n Ezelemerret kinne, is iers gebouwd in de jaore 1686 tot 1710 door de Mastreechter bouwmeister Gilles Doyen; de bouw woort aonbesteid veur 20.000 frangs. De veurgievel mèt z'n veer pilasters van blouwe stein weurd aofgedèk door enen dreihook, boe-in me de Verrijzenis van Kristes oet Ze Graaf zuut oetgebeiteld. Bove de plaots, boe vreuger d'n ingaank waor, leus me nog et opsjrif: er/t SepL/LChro DoMInl GLor/a" (aon et Graaf van Sliwenier zal glorie toukomme)) boevaan de daoVeur in aonmèrreking kommende létters et jaortal 1709 vörreme.
Neettegestaonde de Sepulchrijne et ziech materieel, wie veer gezeen höbbe, good kóste doen, zien hun in et verloup van d'n tied toch vaöl meujelekhede ten deil gevalle. Al einige jaore nao hun vestiging kraoge ze kwestie mèt te sjepebaank van de Vroenhof, onder wee ze gebied ze laoge, euver de oetbreijing van hun bezit in de doej hand, zoedatse de tössekoms van de Spaonse Keuning móste-n-inroope, dee, nao de zaak onderzeuk te höbbe, aon die sjepebaank las gaof, et kloester in et ongesteurd bezit van z n eigendomme te laote.
Veer zien heij-oet alweer, dat drei iewe trök die ,,doej hand



bij sommige lui ouch al koed blood zat, zoedat ouch weer op tit gebied niks nuijts is onder de zon.
Nao de verovering van Mastreech door Frederik Hendrik in 1632 hadde de Sepulchrijne gestiedig te lije van de plaogerije van de Staotse tróppe en dat getranseneer woort op et léste zoe erreg, dat in 1634 de euverste van et kloester mèt zeve zusters te vlöch naom nao Luik en dao 'n onderkomme vónt in et kloester van Sint Agatha. Tijdens haör verblief in Luik heet tie euverste dao e nuij hoes gestich, terwijl ze bepaolde, dat in et vervolleg tösse de kommunauteit van Luik en Mastreech gemeinsjap van geudere zou bestoon, um op tie maneer te veurkomme, dat te Hollandse Staote et Mastreechs kloester in et röstig bezit van z'n geudere zou kinne steure. In et jaor 1638 kierde die euverste weerem nao eus stad trök.
Groeten tegeslaag trof te Sepulchrijne in et jaor 1672. Toen braok binne d n tied van eine maond in et kloester drei kiere brand oet, naomelek op 4, 20 en 29 Jannewarie. D'n ierste brand, dee, wie me meinde, aon moodwèlligheid te wiete waor, doog 'n deil van de gebouwe en van d'n inboedel teneet goon. V5öl lui, die daobij höllep hadde verliend, bezweke-n-aon de brandwonde, die ze op~ geloupe hadde, of aon de gevollege van de geweldige streng kaw. D'n twiede brand ontstónt in d'n tore van de kèrrek, dee mèt te bekkerij gaans opbrandde, terwijl d'n derde kier weerem 'n deil van de kloestergebouwe d'raon mós geluive.
Et erregste van alles waor nog, dat te kloesterlinge zellef van brandstiechting woorte verdach, en et heet hun hiel vSöl menjte gekos, die verdinking van ziech aof te sjuive, wat hun iers veur good gelökde, wie me prezomptie begós te kriege tege-n-e paar kerels, die et op miejer gebouwe van de stad sjene gemSönt te höbbe.
Dat herhaoldelek en heftig branne had tot gevolleg, dat te Raod van Mastreech op 1 Fibberwarie 1672 e besluut naom, boebij maotregele veur et veurkomme van brandgevaor woorte genómme en boein onder andere bepaold woort: dat op straf van 'n boete van vief goudgöldes gein Vastelaovends-vure in de stad mochte gestook weurde ;
dat aon alle militaire verbooje zou zien mèt leech te slaope of op hun kamers te rouke;
dat alle hoezer, sjeure en ander gebouwe, die nog mèt stru gedèk waore (en dat waore destijds nog te mieste), veur 1 Aprèl van 'n ander bedèkking móste veurzeen weurde, terwijl in gevaal van naoliessigheid et stru van wege de stad zou weurde weggenómme;
dat te kapittels en de kluusters ziech van brandspruite móste veurzien.
Bij de brand van 29 Jannewarie sjijnt wijjer nog et misbruuk te zien gekonstateerd, dat tegene, die bij et blösse behöllepzaom waore, dèks tevaöl werrek maakde van 'n ander maneer van blösse, die hun



onbekwaom doog weurde veur etgeen ze te doen hadde (in d'n tied van eus gooj aw Sjötterij, es tie zoegenaomp „brandpikèt" had, kaom zoe get ouch wel ins veur). In verband taomèt leze veer in et Raodsbesluut van 1 Fibberwarie: „Alsoo in den lesten brandt wederom een groot abuijs bevonden is, mits het tappen en leveren van wijn, bier oft brandewijn aen de soldaeten in waepens sijnde, waerover door den wel Ed. heer Commandeur mits desen wordt verboden, aen alle wijntappers, herbergiers ende brandewijn vercoopers, eenighen wijn, bier oft brandewijn aen de soldaeten in sulcke ongelegentheijdt te debiteeren op pene van 3 goudtguldens".
Et is te begriepe, dat dreimaol brand in éine maond veur et kloester ene zier zwoere slaag beteikende en dat et weerem opbouwe van etgeen aofgebrand waor groete offers verregde. Et doorde daan ouch tot 1697, veurdat alles weer opgetummerd waor en de nuij gebouwe door de kanunnik van Sintervaos Gadèt, dee tegeliek pastoer van Sint Mathijs waor, kóste ingezegend weurde.
Ene nuijen tegeslaag trof te Sepulchrijne bij et belèk van Mastreech door de Franse in 1748, wie eus staa betrokke woort in d'n Oostenriekse Successie-oorlog. Drei weke laank höbbe de kloesterlinge toen hun kèrrek en sakkerstei aof moote stoon veur de legering van keizerleke tróppe, terwijl ze nao de innumming van de stad nog 'n flinke finantieel aojerlaoting hadde te ondergoon in de vörrem van et trökkoupe van hun kèrrekklokke, die door de Franse gekonfiskeerd waore. Et waor naomelek in deen tied e vas gebruuk, dat te verovereer van 'n stad beslaag lag op alle dao aonwezige klokke um die in kanonne um te geete ; de kèrreke en kluusters kóste ze daan evel tege 'n vas te stélle som trökkoupe.
Bij de algemein opheffing van de kluusters in 1796 waor door de Franse wèt 'n oetzondering gemaak veur die instèllinge, die et verplege van kraanke-n-en et geve van onderwies tot doel hadde. Et kloester van de Sepulchrijne kós tao dus van profiteere en woort taan ouch officieel neet opgeheve. Toch versjene n-in Oktober van datzellefde jaor e paar kommissarisse, die de eigendomme van et kloester begóste te inventarizeere. Wie de Sepulchrijne ziech euver dees onwèttige handeling bij de centraal administratie van et ,,Département de la Meuse inférieure" beklaogde, woorte ze weliswoer in et geliek gestéld, mer woort tegeliekertied bepaold, dat t'n einmaol opgemaakde-n-inventaris gehandhaaf bleef en de zusters responzabel zouwe moote blieve veur alle sjaoj, dee de eigendomme zouwe lijje en woort hun teves verbooje, hun geisteleke kleijer te drage van aof et momint, dat te lede van de opgeheve kloesterorde hun ordekleijer móste-n-oettrèkke.
Neet lang evel zouwe de Sepulchrijne van hun veurdeilige pozitie profiteere. Op 25 November 1797 jummers maakde 'n nuij



wèt ouch aon hun orde 'n ind en in et begin van 1798 verleete de 26 nog aonwezige kloesterlinge veur good hun hoes.
De gebouwe woorte tot kazerne ingerich en zien dat, wie bekind is, nog hiel lang gebleve. De landerije van et kloester woorte publiek verkoch.
Wie veer al vreuger höbbe mètgedeild laog et Sepulchrijnekloester op te plaots, boe in d n awwen tied et kastiel gestande had van de graof, dee toen euver Mastreech te regeere had en boe-in et bestuur van de Vroenhof gevestig waor. Dat gebouw hèdde ..de Munt ". Wie in 1204 d n Duitse Keizer Philippus II et graofsjap Mastreech mèt alle z'n dörrepe, liene enz. aon d'n Hertog van Braobant sjonk, kaom aon et zellefstandig bestoon van de Vroenhof 'n ind en raakde ,,de Munt", die boete gebruuk woort gestéld, in vervaal.
Et liek us wel intressant, de naome te neume van einige Sepulchrijne, die bij de opheffing van et kloester aonwezig waore, umtot ers tao versjeije bij waore mèt bekinde Mastreechter naome.
Euverste waor Maria Gertrudis Clara Coken, Mastreechse van geboorte ; wijjer neume veer :
Gisela Joanna Thijssen, gebore in Mastreech ;
Maria Joanna Dorothea Vrancken, ouch van Mastreech ;
Catharina Germain, Mastreechse ;
Joanna Catharina Bauduin, geboortig oet Remunt;
Anna Elisabeth Hennus, aofkomstig oet Meersse ;
Margaretha Hollman, van Mastreech ;
Anna Gertrudis lessen, van Mastreech ;
Maria Catharina Louvrier, van 'n vreuger in Mastreech zier bekinde familie.
Onder de kloesterlinge oet 'n vreuger periood vinde veer nog te bekinde naome : van Brienen, Kerckhoffs, Schoenmaeckers, Wouters, Schellinx, Henssen, Gadèt, Hermans, Rutten, Haenen en Dubien.
19. KALVARIEBERREG.
De stichting van et kloester van Kalvarieberreg dateert van et jaor 1628 en is te daanke-n-aon 'n börregeres van Mastreech ELISABETH STROUVEN, gebore 24 Jannewarie 1600. Op te leeftied van zeve jaor verloor zij al haör moeder en woort toen es liereling in e kloester gedoon. Nao haören trökkier in et awwershoes, boe haöre vader ondertösse hertrouwd waor, mós ze toes in de winkelzaak behöllepsaam zien. Oneinigheid evel mèt haör steefmoojer doog haör gaw et hoes verlaote en 'n betrèkking aonnumme es goevernant in 'n hoeshawwe mèt kinder.
Einige jaore naodat Elisabeth Strouven haör awwershoes had



verlaote rigde ze 'n nejsjaol op, boe-in ze haör meitskes-lierelinge gestiedig onderheel euver de beteikenis en de verdeenste van e geistelek leve. Al gaw kós ze mèrreke, dat haör gesprekke neet zonder oetwèrreking waore gebleve en wie haör bleek, dat einige van de meitskes genege waore, etgeen ze gezag had in praktiek te bringe, vadde ze et dinkbeeld op, mèt 'n zuster van haör en veer ander meitskes 'n gemeinsjap te stichte, mer vollegens ene gaans andere regel es tot noe tou bekind waor, naomelek mèt et doel: vrijwèllige beoefening van de kristeleke naosteleefde onder absolute onaofhankelekheid van eeder kloester-euverhid.
Van Gerard Dries, destijds börregemeister van de stad, dee vaöl veur haör idee veulde en boevaan de dochter de wins had te kinne gegeve, ziech ouch bij haör aon te sleete, kraog Elisabeth Strouven veur niks 'n hoes op te Kommel, boe ze mèt haör vrundinne op Gooje Vriedaag van et jaor 1628 introk.
De naom „Kommel" woort in deen tied ouch gegeve-n-aon dat deil van de straot, dat allewijl „Kalvariestraot" hèt.
In verband mèt t'n daag, boe-op et hoes waor betrokke, gaof Elisabeth Strouven dao-aon de naom : „Calvariënberg".
Börregemeister Dries leet op zien eige koste de woening euvereinkomstig haör nuij bestumming inrichte en van meubels veurzien. Nao zenen doed stónt z'n dochter, die toen al waor ingetrooje, haör gaans vaderlek errefdeil aon de kommunauteit aof, boe-oet einige haöf in de naobijheid woorte-n-aongekoch en ene moer um de gehiel stichting kós gebouwd weurde. Ene groete peerdstaal op ein van de terreine, die aongekoch waore, woort umgebouwd tot kapel, boe-in door d'n deke van Sintervaos, Wynand van Gelder, in 1629 de ierste mès geleze woort. Naodat et hoes zellef in orde waor gebroch rigde Elisabeth Strouven dao-in e zaölke in veur de verzörreging van veer a vief kraanke en behoeftige vrouwe, die door de bewoensters mèt vaöl leefde opgepas woorte. Ouch wijde ze ziech aon et verplege van ander erreme en zellefs van militaire, die door besmetteleke krenkdes euvervalle waore, in de lazarètte boete de walle van de stad. In de pesjaore 1629 en 1630 verworreve ze ziech door hun touwijding 'n sjitterende reputatie, die zellefs tot boete de grenze van Mastreech doordrong. De griffier van de „Conseil des XXII" oet et land van Luik, de la Montagne, waor daodoor zoedaonig getroffe, dat heer, dee wedemaan, mer toch nog hoesvajer waor, op ene leeftied van sestig jaor ontslaag naom oet z n amb en et besluut naom, priester te weurde, um ziech in Mastreech onder de leiding van Elisabeth Strouven te stélle, boe heer 'n onderdaak vónt in e zier primitief verblief op te terreine van Kalvarieberreg.
De deenste door dees gooj ziele aon de kraanke börregers beweze, vónte-n-ouch bij de Magistraot van de stad groete waardeering. Wie in 1633 de pes obbenuijts oetbraok, kraog Elisabeth



ANNUNCIATE-KLOESTER (blz. 185)
BONNEFANTE-KLOESTER (blz. 186)



KALVARIEBERREG (blz. 191
SINTERKLAOS-KERREK EN SLEVROUWE (blz. 216 en 223)



Strouven, die toen tijdelek in Hoesselt verbleef, van de stadsregeering e zier flattant sjrieves boe-in haör verzeuk woort, trök te komme en de leiding van de kraanke-verzörreging weerem op ziech te numme. Ze góng dao-op dadelek in, zonder evel de betaoling aon te numme, die haör daoveur waor aongebooje. Ze leet haör hoes verandere en oetbreije tot 'n hospitaol, boe-in e groet aontaal persone, zoewel maander es vrouwe, koste-n-opgenómme weurde. Wie nao korten tied tie ruimte nog te klein bleek, leet ze nog 'n groete sjeur, tegeneuver haör hospitaol gelege, tot kraankezaol inrichte. Um 'n idee te geve van de massa persone, die door Elisabeth Strouven en haör hellepsters in 1633 verpleeg woorte, maag deene, dat in dat jaor allein op Kalvarieberreg veerhonderd persone, boe-onder nege Minnebreure, aon de pes gestorreve zien.
Wie me-n-in 1821 de fondeminte maakde veur de bouw van e nuij gestich in de Kalvariestraot, vont me-n-in d'n hoof versjèllende haöltes gevold mèt minseleke kneuk, die mèt kallek gemink waore. Dat waore de euverbliefsele van die veerhonderd in 1633 gestorreve peslijers.
Et is wel de meujte weerd heij te vermelde, dat bij die gelegenheid gein inkel van de verplegende zusters te pes gevat heet.
In 1635 woort in de umstreke van Mastreech 'n hevig gevech gelieverd tösse de Hollandse en de Spaonse tróppe, wat door de Hollenders is gewonne. Die brochte toen zoeget zevehonderd kriegsgevaangene, boe-onder 'n twiehonderd gewonde, binne de stad. Al die lui woorte es pakgood bijeingeduijd in 'n sjeur tegeneuver Kalvarieberreg en dao aon hun ellendig lot euvergelaote. Ofsjoen Elisabeth Strouven ziech hiel good rekensjap gaof van et gevaor, wat verbonde waos aon et verzörrege van vijandeleke seldaote, kós zij toch t'n toustand van die errem sjelleme neet aonzien. Zij en de ander zusters ontferremde ziech taan ouch euver die ongelökkige, boevaan degene, die gevierelek gewond waore, ondergebroch woorte-n-in 'n hoes in de naobersjap um dao mèt behöllep van enen dokter oet te stad mèt leefde behandeld en opgepas te weurde. De andere, die vreiselek van honger en elend te lijje hadde, kraoge door haör toudoen te ete-n-en te drinke en ouch nog zoevaöl meugelek kleijer. Nörreges is te vinde, dat aon Elisabeth Strouven dit nobel werrek van naosteleefde door iemand koelek is genómme.
Naodat te zusters van Kalvarieberreg te ierste drei en daartig jaor van samezien zonder ene bepaolde kloesterregel hadde geleef, woort hun in et jaor 1661 zoene regel veurgesjreve door de bissjop van Luik.
Korten tied taonao in etzellefde jaor storref Elisabeth Strouven en woort es euverste opgevolleg door ELISABETH CAPOUNS.
Wie al oet et veurgaonde gebleke-n-is, vinde veer de zusters van



Kalvarieberreg ouch wel verblief hawwe in Hoesselt bij Tongere. Ze hadde dao 'n hoes, dat hun door de griffier de la Montagne gegeve waor. Nao d'n doed van Elisabeth Strouven broch te gehiel kommunauteit haör vaste woenplaots nao Hoesselt euver en aof en tou mer verbleve einige zusters op Kalvarieberreg. Onaongenaomhede mèt et stadsbestuur sjijne daovan de reije te zien gewees.
Toch zou Kalvarieberreg neet lang onbevollek blieve. Bij de bespreking van et kloester van St. Annadal höbbe veer gezeen, dat tie relezjeuze in 1670 hun kloester en kapel aon de regente van et Weishoes euverdrooge en daobij verzeukde, et onbewoend gestiech van Kalvarieberreg te mage betrèkke. Ze kraoge hunne zin, mer onder dees konditie, datse dao de errem kraanke móste-n-oppasse en de zusters van Hoesselt, es tie nao de stad kaome, gasvrij onderdaak zouwe geve. Wie dees evel weer veur good nao Mastreech trökkierde, bleef alles onder éin daak samewoene en woorte de twie kommunauteite op et léste tot ein samegesmolte.
Nao die sameveuging trokke de zusters ziech in et kontemplatief leve trök en woort taodoor et verzörrege van kraanke d'raon gegeve.
Dat tit kloester bij de ontploffing van et pollefer-magazijn boven-aon de Kalvariestraot (Abrahamslook) in 1761 benkelek vaöl te lijje heet gehad, zal eederein wel begriepe. Et laog jummers vlaak tebij en kraog alles oet te ierste hand. De bezittinge waore evel riekelek tao um de naodeile weer gaw te herstèlle en zoe heet tit kloester ziech in e floriessant bestoon kinne verhaöge tot bij de opheffing in 1796, wie nog 24 zusters t'rin woende.
In 1797 woort et gaans komplex van vaste geudere, dat 'n oppervlakte had van ontrint twie boonder en aon alle kante door mör umgeve waor, veur de som van 17100 frangs verkoch aon ene zekere Louis Rigano, lid van de „municipalité" (gemeintebestuur in de Fransen tied) van Mastreech. Dee maakde van 'n deil van et kloester e woenhoes veur ziech zellef en begós in de res van de gebouwe 'n fabrik van geweve good en katoune stoffe. Rigano, dee protestant waor, had neettemin aon de zusters verlof gegeve um alle kèrrekseerraode, meubele en alles, watse geere hadde gehawwe, mèt te numme. Op tie maneer woorte-n-ouch te euverbliefsels van Elisabeth Strouven, zuster Dries en van twie geisteleke, die allemaol in de kloesterkèrrek begraove waore, opgegraove en euvergebroch nao de parochie-kèrrek van Sinterklaos. Wie die in 1837 wegens bouwvalligheid woort geslote, heet me die euverbliefsels weerem oetgehaold en bijgezat in de oosteleke kroch van Slevrouwekèrrek.
In 1820 kochte de regente van „d'n Algemeinen Erreme" (Algemeen Armbestuur) de gebouwe van Kalvarieberreg van de familie Rigano aon um ze es gestiech veur gebrekkige in te richte, terwijl in



et jaor d'rop in d'n hoof 'n hospitaol veur erremlestige kraanke woort opgerich.
In 1823 woort et gestiech door 'n groete sjinking van Keuning Wöllem I en door gifte van versjèllende ingezetene in staot gestéld, ziech behurelek van meubels en van alles, wat wijer nudig waor, te veurzien.
De oppassing van de kraanke bleef tot in 1843 touvertrouwd aon betaolde kraanke-oppessers en is in dat jaor euvergenómme door de Zusters van Liefde. In 1846 woort 'n deil van de gebouwe ingerich tot gekkenhoes en in et vollegend jaor zien toen de gekke, die verzörreg woorte door de Grauwzusters oet te Lurestraot, nao Kalvarieberreg euvergebroch.
Et hospitaol, zoe-es veer dat tegeswoordig nog op te Zapstraot kinne, dateert van et jaor 1891. Wie dat in gebruuk is genómme, zien de aw gebouwe blieve deene veur aw-maander-en vrouwehoes en veur gekkenhoes.
Vreuger gónge de ajtsjes neet geere nao „KLAVARIE"; ze vónte datse daan hun vrijheid kwiet waore, en de vrijheid stélde ze boven-alles. Al hadde ze et nog zoe krie en waore ze nog zoe slech verzörreg, dat gebonde zien aon oor en tied zaot hun dweers. Dao is evel verandering in gekomme ; al zien ers missjien nog wel, die liever vrij blieve rondloupe, de mieste zien allewijl toch euvertuig, datse hun léste jaore nörreges beter kinne doorbringe es tao en mét rech, want zoe good es ze et tao höbbe, zouwe ze et op gein ander plaots kinne kriege.
Et gemeintebestuur van Mastreech heet good gedoon, de naom van de stichteres van Kalvarieberreg aon 'n straot te geve : de ,,Elisabeth Strouvenlaan". Mer et vollek, dat tee naom vaöls te lestig vónt um te onthawwe en ouch van de stichteres niks aof wis, heet veur et gemaak tee naom umgefatsoeneerd in Strouvelelaon. Ene stroevel, dat weite ze teminste wat tat is en dat is ouch gemeekeleker oet te spreke.
20. DE PENITENTE.
De kloesterorde van de Penitente of Recolectine (= vrouweleke Recolètte), zoe-es ze op et Belzj ouch wel geneump woorte, is in et jaor 1623 opgerich door de „custos" van de Minnebreure in Vlaondere en had haör ierste hoes in et stedsje Limburg (Limbourg), destijds te hoofplaots van et aajt Hertogdom Limburg en allewijl behurende tot te provincie Luik.
Nao de innumming van Mastreech door de Franse in 1673 verzeukde de graof d'Estrades, militair goevernör van de stad, aon de Magistraot, toustumming te verliene um heij e kloester van die orde te mage vestige. De Magistraot evel leet aon de goevernör



in zier hoffeleke waörd wete, dat nao zien meining in Mastreech al genóg godsdeenstige inrichtinge van allerlei aard waore en dat heer bang waor, dat te vestiging van zoe n nuij kongergatie weerem geldeleke opofferinge zou mètbringe veur de börregerij, die toch al op zoe'n daonige zwoer laste zaot. Daorum gaof heer de goevernör beleef in euverweging, ze veurstèl trök te numme.
D'Estrades evel, dee sjijns z'n „Pappenheimers" kinde, gaof te mood neet op en deende nog in etzellefde jaor ze veurstèl obbenuijts in en... al op 20 September 1673 gaof te Magistraot z'n toustumming op konditie, dat et nuij kloester noets op laste van de stad zou komme.
In deen tied bevónt ziech onderaon op te Boschstraot kort bij de Boschpoort 'n oetgestrèk terrein, dat lange jaore gedeend had es oefen- en ontspanningsplaots van et aajt gilde van de baogsjötters en daovandan geneump woort et „Busschuttenhof". Dat terrein waor vreuger eigendom gewees van de Kommanderie van de Ridders van de Duitse Orde en waor nao de ontbinding van et baogsjöttersgilde euvergegaange-n-aon de gemeinte. Wie noe de stad geld vandoon had veur de bouw van et nuij stadhoes, dat, op t'n tore nao, in 1664 veerdig waor, had te stedeleke regeering in 1658 dat terrein veur de som van 6000 gölde behalleve de d'rop röstende hypotheek verkoch aon de börregemeister de Grati, dee toen al eigeneer waor van 'n daoneve gelege hoes.
Op tat terrein veel toen de aondach veur et vestige van et Penitentekloester ; 'n kombinatie van gezete börregers trof 'n regeling mèt börregemeister de Grati mèt et gevolleg, dat et terrein aon de kongergatie in eigendom euvergóng.
Sebiet woort e begin gemaak mèt et bouwe van e kloester en 'n kèrrek, mer de gebouwe waore nog neet veerdig, wie bij et vergeefs belèk van Mastreech door de Staotse tróppe in 1676 et groetste gedeilte van wat al getummerd waor door et bombardemint woort teneet gedoon.
Nao de ,,Vrede van Nijmegen" in 1678 höbbe de Staote-Generaol de toulaoting van de Penitente in Mastreech goodgekaörd en woort te kommunauteit in staot gestéld, de verrinneweerde gebouwe gaans in orde te make en aof te wèrreke.
De Penitente, die et gaaroet neet breid hadde, móste-n-in hun onderhaajt veurzien door et hawwe van 'n kossjaol veur jongjuffrouwe en 'n meitskessjaol, boe Nederlands, Frans en rekene onderweze woort. Wijl evel gein van de kloesterlinge zellef te Nederlandse taol mechtig waor, woort 'n Vlaomse zuster oet Stockhem, boe ouch e Penitentekloester waor, heijnaotou gesjik um dat onderwies te geve. Veer kinne-n-us veurstèlle, wat van dat Nederlands is terechte gekomme.
De Graof van Tilly, dee in 1720 militair goevernör van Mastreech



■
waor, en z'n vrouw, gebore graovin van Reckhem, höbbe aon dit kloester boetegewoen vaöl good gedoon. Neet allein hollepe ze et kloester gestiedig mèt geld, mer ze naome ouch 'n deil van de koste veur et bouwe van de kèrrek en veur ene kraankezaol veur hun rekening.
Wie de Franse in 1748 Mastreech belegerde woorte de kloestergebouwe gedeiltelek in brand gesjote en in de jaore 1793 en 1794 hadde ze zoe benkelek van et bombardemint te lij je, dat 'n deil van de zusters, hoewel ze aon de streng „cloture" gebonde waore, de vlöch naome-n-en 'n onderdaak zeukde bij de börregers van de stad. Die et mieste mood hadde, bleve-n-in et kloester en sjuilde ziech in de kelders, boe ze gebleve zien tottat te stad ziech had euvergegeve.
Wijl dit kloester door de Franse-n-es onderwiesinrichting woort besjouwd woort et in 1796 neet opgeheve. Et jaor d'rop evel mós et, zjus wie de Sepulchrijne, door de aonnumming van de nuij Franse wèt z'n deure sleete. Kloester en kèrrek woorte door de Franse tot garnizoens-kleijer-magazijn en later tot kazerne ingerich.
In 1864 zien al de gebouwe aongekoch door de stichter van de „Sphinx", d'n awwen hier Petrus Regoo, um daomèt ze fabrik van eerdewerrek oet te breije. Et groet gebouw van dat fabrik op te Boschstraot, et zoegenaomp „Hoeghoes", steit op te plaots, boe ziech 'n deil van et Penitentekloester bevónt, terwijl d'n hooftougaank van et fabrik kort neve-n-et Hoeghoes in de naom van „Penitentenpoort" nog ene soevenir aon et kloester bewaort.
21. DE GRAUWZUSTERS.
Bij de behandeling van et kloester van Kalvarieberreg höbbe veer gezeen, dat tie zusters van et ougeblik, dat zij nao vereiniging mèt te kloesterlinge van Sint Annadal ziech in et kontemplatief leve hadde trökgetrokke, opgehawwe waore met et verzörrege van kraanke, zoedat hun leefdewerrek veur de börregerij gaans verlore waor. Mer ouch al ieder hadde de Mastreechteneers aon de zusters neet vaöl mie gehad, sedert zij et hoes te Hoesselt hadde betrokke.
Wie noe in 1664 de pes obbenuijts en in zier hevige maote in Mastreech oetbraok, zoedat haos gein familie in de stad taovan bevrijd bleef, doog et gemis van de zusters van Kalvarieberreg ziech dobbel en dik geveule en waor et gebrek aon gooj oppassing de oerzaak, dat hiel vaöl kraanke et neet tedoor haolde. Daobij kaom, dat tie zusters op gein maneer tot et verliene van höllep kóste gedwonge weurde. Hun kraakeverpleging waor vreuger gehiel vrijwèllig gewees en noch door hunne regel, noch door einige verbintenis mèt te euverheid van de stad waore zij daotou verplich. De Magistraot zaog ziech tus genoedzaak, nao middele um te zien um ziech te nudige verzörreging van de kraanke te versjaffe.
.



En zoe zeukde heer kontak mèt te euverste van de Grauwzusters van Hasselt. Dees orde, die ouch geneump woort: „Zusters van de H. Elisabeth van Thüringen", waor speciaal aon de verzörreging van kraanke gewijd.
Direk woort door dees kloesterlinge de gevraogde höllep verliend, mer zoe gaw wie de krenkde geweke waor, trokke ze weerem nao Hasselt trök.
De börregerij evel, die bang waor, dat et gebaörde ziech in de toukoms zou repeteere, verlangde zoe'n kongergatie blievend in Mastreech gevestig te zien, zoedat te Magistraot aon de StaoteGeneraol et verzek doog, tot et oprichte van e kloester van de Grauwzusters in Mastreech verlof te verliene. Dat verzeuk woort toen van de hand geweze, mer wie in 1672 de pes alweer oetbraok en vaöl slachoffers maakde, wat dutelek aon et gemis van 'n gooj oppassing te wiete waor, herhaolde et stadsbestuur ze verzeuk, mer noe aon Lodewijk XIV, naodat tee in 1673 Mastreech had ingenómme, en dee keuning gaof dadelek z'n toustumming.
'n Braaf Mastreechter aw-jongdochter, juffrouw Eiisabeth Bosch, kraog permissie um heij e kloester van de Grauwzusters te stichte en et stadsbestuur hollep haör daobij hiel rejaol. Et koch veur 7400 gölde van ene zekere Hieronymus Stas 'n hoes tegeneuver de „Wyermolens" aon d'n Eker en veugde dao nog twie hoezer bij, die deneve laoge.
De zoegenaomde „Wyermolens" laoge-n-in d'n Heksenhook op te plaots, boe allewijl nog tat groet gebouw steit en boe noe ouch nog 'n meule in te vinde-n-is, vreuger bekind es „te Meule van Hanckar". In d'n awwen tied behuurde die „Wyermolens" iers aon de parochie van Sint Jaan, die ze later heet aofgestande aon et kapittel van Sintervaos. Oet te opbrings van die meules gaof et kapittel toen aon Sint Jaan e jaoreleks subsidie veur et bekostige van d'n ieredeens.
Wie de Grauwzusters ziech in Mastreech gevestig hadde, woort in et begin van et jaor 1674 tösse hun en et gemeintebestuur 'n euvereinkoms aongegaange, die veer heij in haöre orizjineelen teks wèlle euverdrökke um aon eus lezers e veurbeeld te geve van d'n officieele stiel oet teen tied en van de eigenaordige toustande-n-en begrippe, die destijds regeerde :
„Die Hoogschouteten, borgemeesters, schepenen ende gesworen „Raeden desër stadt Maestricht aen degene, die deese opene brie„ven sullen sien ofte hooren leesen, saluyt. Doen te weten, dat de „droevige experientie der voorgaende jaeren ons geleert hebbende, „hoe noodzakelijck dat het is, ten tijde van overkomende sieckten, „daer dese stadt mede besocht word ende principalyck van pestil„lentiele en besmettelijcke, den dienst ende bijstand van eerlijcke „ende des verstands hebbende personen, wij onse gedachten heb-



,,ben laeten gaen tot de Grouwzusters residerende in de stadt van ,,Hasselt, die wij oversulx herwaerts hebben beroepen ende met de,,welcke wij tot troost, dienst ende commoditeyt der goede gemeynte „deser stadt, veraccordeert sijn onder de conditiën navolgende :
„Eerst, dat de voorsc. susters in 't getal van sesthien oft sooveel ,,meer als van tijdt tot tijdt tot dienst van dese gemeynte naer haer „vermogentheyd sal kunnen bijgebracht worden, sullen worden in ,,dese stadt geadmitteert, om aldaer te planten eene vaste wooninge, ,,ende te doen hunne functie omtrent de siecken zonder distinctie „van contagieuse oft ander sieckte, soo ende gelyck sij in de stadt „van Hasselt ende andere plaetsen sijn doende ;
„2. Tot wekken eynde hun vergunt word een bequaem huys „op den 9 November 1673 ingekocht van den Licentiaet Hieroni„mus Stas gelegen tegenover die Wyermolens metten hoft ende dependentiën van dijen om hetzelve te bezitten ende te gebruycken ;
„3. Dat het voors. huys sal vrij wesen van logeringe van sol„daeten, al was het oock soo, dat andere geestelyckheid wierde ge,,logeert, ende dat het daerenboven sal genieten den getaxeerden „vrijdom van des stadts accijnsen gelyck andere vrouwenkloosters „deser stadt;
„4. Opdat het voors. huys mettertijdt niet besmet worde van de „contagie soo sal haer den nood sulx vereyschende besorgt worden „een Pesthuys met meubels, kost, dranck ende brandt, om die arme „vrouwspersonen met de pest besmet sijnde aldaer bij te staen, als „wanneer haer oock gedesigneert sal worden eenen Apotheker bij „denwelcken sij de noodige medicamenten sullen haelen op des „stads kosten, om de voorscr. arme krancke vrouwspersonen te „assisteeren ;
„5. Dat sij voorders buyten huys hun tot dienst van allerhande „siecken sullen laeten gebruycken, behalve deghene die bevangen „sijn van melaetsheyd oft Spaense pocken ;
„6. Dat sij van de personen, die sij alsoo buytens huys bewae„ren ende helpen cureeren, sullen overdagh ende naght genieten „vijf stuv. Maestr. cours boven den kost ende dranck, sonder meer, „tot tijt en wijlen dat sij bij aenwasch van incompsten sullen wesen „gefondeert als wanneer sij met dry stuv. s'daeghs sullen voldaen „worden, bij naeder bespraeck alsdan te besluyten met den achtbaren Raedt, hetwelck verstaen word van degeene die de macht „hebben te betaelen, maer van maetige liedens sullen ontfangen „gelyck sy in conscientie sullen oordeelen te konnen geschieden „en den armen dienen bewaeren en meesteren om Godtswille ;
„7. Dat sij van de doode lichaemen der vrouwspersonen te be„reden oft te lycken sullen hebben eenen gulden met hetgeen sij „aenhebben oft hetgeene daer sij mede gekleedt sijn, uytgenomen „silver oft goudt;



„8. Dat sij in de contagieuse sieckte sullen dobbel genieten van „de siecken te dienen ende de dooden te lycken, ende voor 't visi„teeren twee guldens ende dat daerenboven een ieder sal gehouden ,,sijn de medicamenten ende het meesteren te betaelen ;
„9. Dat voor hun incompst oft beginsel van etablissement sal „van stadtswegen gegeven word de somme van vierhondert guldens, „om daermede sig te versien van meubelen, utensiliën ende andere „onvermijdelycke behoeften ;
„10. Dat daerenboven hun sullen toegestaen worden voor hun„nen brandt vier karren kooien oft viertig guldens 'sjaers ende twee „hondert mutsaerden oft sesthien guldens en een cruyck smouts „voor hun licht oft de valeur daervan in gelde ;
„11. Den achtbaren Raedt sal in toekomende tijden de voorsc. „susters beneficieeren met eenen weeckelycken pattacon, die den „Peymeester sal betaelen bij provisie ende totdat naerders bij den „achtbaren Raedt hier in anders sal wesen versien ;
„12. Eyndelyck indien hun bij de siecken wesende, eenige oneer, „onbetaemelyckheyd oft scandael wierde aengedaen oft voorgeleyd „in woorden oft wercken, soo sullen sij met advys van den Eerw. „Heer hunnen Pastoor ende de Heeren van den Magistraet uyt „den huyse mogen gaen ende de siecken veriaeten sonder te mis„doen;
„13. Alle dese conditiën sullen in cracht blijven soo lange de „voors. susters hier in dese stadt formeel convent sullen houden.
„Aldus gedaen ter vergaederinge van den Achtbaren Raedt op „25 Januarii des jaers Duysent ses hondert seventigh vier".
Dees euvereinkoms woort in Juli van etzellefde jaor door Lodewijk XIV en in Oktober door Maximiliaan Hendrik, Prins Bissjop van Luik, goodgekaörd. Nao de „Vrede van Nijmegen" in 1678 gaove-n-ouch te Staote-Generaol hun „fiat" t'raon.
En zoe waore daan de Grauwzusters in staot gestéld, ongesteurd veurts te goon mèt hun zoe boetegewoen minsleevend werrek, dat boetendien ziech neet bepaolde tot kraanke-verzörreging in ingere zin, mer ouch oetgebreid woort tot et oppasse van gekke en wijjer nog tot et opnumme van persone van gooj familie, zoegenaomde zwarte sjaöp, die 'n ongeregeld leve achter de rök hadde.
Et oppasse van de gekke gebaörde in 'n hoes in de Sint Teunisstraot, dat al in de zestiende iew, n.1. in 1535 es „Goitzhuyss van Sinte Anthoenis" bekind waor en geneump woort en dat in 1794 nog bestónt. In dit jaor heet et van et bombardemint van de Franse tróppe vaöl te lij je gehad, zoedat veer patiënte daodoor hunnen doed gevonde höbbe.
In et jaor 1705 höbbe de Grauwzusters bij hun hoes 'n klein kapel gebouwd, dezellefde, die noe nog steit aon et ind van de Groete Lurestraot bij d n Heksenhook.



Al had me algemein verwach, dat te Franse in 1796 de Grauwzusters weges hun boetegewoen verdeenste-n-in hun kloester zouwe höbbe laote blieve, persijs wie et op et Belzj mèt hun gebaörde, heij mochte ze neet veur de stad behawwe weurde en móste ze evegood wie de ander kluusters hun hoes sleete en vertrèkke. Es reije woort door de Franse opgegeve, datse gein kraanke boete-n-et gestiech verpleegde, get wat neet woer waor, zoe-es dutelek bliek oet te ëuvereinkoms, die ze mèt et stadsbestuur hadde geslote.
Nao et vertrèk van de zusters góng et kloester euver aon et Börregerlek Errembestuur en woort ingerich tot gekkenhoes, wat et gebleve-n-is tot in et jaor 1847, wie de gekke euvergebroch woorte nao Kalvarieberreg.
Van 1847 tot 1859 is et kloester gebruuk gewoorde es gestich veur gebrekkige aw vruikes en van 1859 tot 1881 heet et gedeend és verblief van verlaote errem jonges die de Sint Vincentius-vereiniging ziech had aongetrokke.
Daonao zien de gebouwe van et kloester ingerich tot woeninge veur employés van de gemeinte, terwijl de kapel woort aofgestande-n-aon euze verdeensteleke en vaöls te jonk gestorreve portrètsjèlder Henri Goovaerts, dee dao jaore laank zenen atelier in gehad heet en mennig kunswerrek heet gemaak.
Allewijl zien de kapel en al de gebouwe prachtig gerèstaureerd en bevinde ziech achter die artistieke gevelkes te intressante verzamelinge van et ,,Natuurhistorisch Genootschap", die ziech onder de bekwaom leiding van de groete natuurvrund Rector Cremers nog gestiedig oetbreije en 'n groete aonwins veur de stad mage geneump weurde.
DE AW KAPELLE VAN MASTREECH.
Nao de besjrijving gegeve te höbbe van al de ein en twintig kluusters, die veur de Franse Revolutie in Mastreech zien opgerich, zölle veer noe euvergoon tot te behandeling van de aw kapelle, die in vreuger jaore in eus stad bestande höbbe.
Van alle die kapelle is helaas gein ein mie euvergebleve en alle spaore van hun bestoon zien verdwene. Allein in sommige straotnaome leve inkele van hun nog veurt. Neettemin achte veer et van belang hun vreugere aonwezigheid in herinnering te bringe, umtotse neet allein us hellepe kinne um 'n dutelek beeld te kriege van et godsdeenstig leve van eus veurawwers, mer ouch wijl zij van invlood zien gewees op en 'n veurnaom rol höbbe gespaöld in et openbaar leve van vreugeren tied.
Tot 1796 naomelek waor Mastreech, wie veer ouch al vreuger gesjreve höbbe, verdeild in veertien wieke of „kerspelen", terwijl eeder „kerspel" de naom droog van de kapel, die dao-in laog.



Dees kapelle te bespreke in de vollegorde, die euvereinkump met t n tied van hun ontstoon, is neet te doen um de invoudige reije, dat teen tied bij vaöl hiel meujelek vas te stèlle-n-is. Veer weite van eus aw kapelle betrèkkelek wienig, van sommige zoe good es niks. Inkele weurde door de historiesjrijvers terloups geneump zonder datse naoder bezunderhede devaan mètdeile.
Wannie me de Sint Maternus-kapel neet mètrekent (boe-euver veer et bij de behandeling van Sint Servaos-kèrrek nog wel naoder zölle höbbe), is zeker ein van de ajtste kapelle, zoeneet te ajtste, die van SINT VINCENTIUS gewees.
De bekinden historiesjrijver pastoer Willemsen zaoliger neump es stichter van dees kapel d'n Hèllige Perpetuus, bissjop van Mastreech in de zevende iew. In et jaor 1206 vinde veer ze vermeld bij gelegenheid dat ene beneficiant van die kapel, Henricus, in Sintervaos e solemneel fees t'riere van d'n Hèllige Vincentius stigde. De kapel ressorteerde daan ouch onder et kapittel van Sintervaos. Euver de plaots, boe ze gelege heet, is vaöl stried geveurd. Volleges te kaart van de Bellomonte, die veer bij de behandeling van et Zjezwietekloester besjreve höbbe, laog ze op t'n hook van de Breijstraot en Slevrouweplein.
Van hoegen awwerdom sjijnt ouch te kapel van SINT AMOR gewees te zien. Dezen hèllige storref in de achste iew in Mastreech op z n pellegrimsreis nao et graaf van Sintervaos en woort in de nao haöm geneumde kapel begraove. In 850 zien z'n euverbliefsele euvergebroch nao de abdij van Munsterbilse, boe heer nog es patroen verierd weurd.
Sommige stélle et ontstoon van dees kapel in de achste iew. Ze laog op et plein, dat vreuger Moosmerret hèdde en noe nao Sint Amor geneump weurd. Wijl dat plein zellef al gaar neet groet is, moot tie kapel wel van zier besjeije aofmetinge gewees zien. In 1274 vinde veer haör in 'n ak vermeld. Wijer wete ver, datse in 1406 verbouwd en daonao obbenuijts gewijd woort. Al in 1603 is ze aofgebroke. De vrijgekomme plaots woort toen veur greuntemerret bestump ; daovandan de vreugere naom.
In de Groete Staat laog veuriers te kapel van d'n HELLIGEN GEIS op te plaots, boe later et hoes van de familie Thys gestande heet en boe noe ziech te magazijne van Wolf & Hertzdahl bevinde. Volleges te bekinden Dominikaner-paoter de Heer, aon wee veer vaöl bezunderhede euver de aw historie van Mastreech te daanke höbbe, woort tees kapel gebouwd in 1230. Andere zien van meining, dat haör ontstoon al in de twellefde iew moot weurde gestéld. Ze behuurde bij de Erremetaofel van d'n Hèlligen Geis, 'n stiechting, die veer in de jaore 1316 en 1324 aongehaold vinde bij gelegenheid datse door legate mèt landerije en rinte woort begiftig. Dees Erremetaofel woort naomes te Magistraot van de stad geadministreerd



door e kollezje, de „heyligen-geystmeisteren" geneump, boevaan de lede door de ambachte woorte gekoze. In 1378 bepaolde de Raod zier oetveurig, wie dat kollezje te wèrreke had en boetou et bevoeg waor. Van de administratie móste registers in duplo gehawwe weurde ; vas good moch neet verkoch of bezwuurd weurde zonder toustumming van de Raod. Et veurnaomste doel van dees stiechting waor de bedeiling „in natura" aon errem börregers van de stad. Behalleve door gifte woorte haör inkomste nog verstèrrek door de boetes, die in sommige gevalle ten veurdeile van de Erremetaofel opgelag woorte. Ouch verveele-n-aon haör de onbeheerde naolaotensjappe van in Mastreech gestorreve persone, boevan de errefgenaome neet ontdèk kóste weurde.
De kapel, die in d'n iersten tied oetslutend ten deenste stónt van de Erremetaofel, woort in 1471 veur et publiek opegestèld.
In 1731 deende dees kapel aofwisselend veur katholieke en protestante godsdeensoefeninge in verband mèt te Sjotse tróppe, die destijds heij in garnizoen laoge. In 1803 is ze aofgebroke en woort op haör plaots e partikuleer woenhoes opgerich.
Tot et jaor 1870 bestónt neve dat hoes e gengske, dat te verbinding van de Groete Staat mèt te Hèlligengeisstraot onderheel. Aon et bestoon van de Erremetaofel rappeleerde nog in et begin van de negetiende iew e zevetaal huiskes in d'n Hèlligen Geis, die deende veur gratis onderdaak aon e stök of twintig aw luikes, door et Börregerlek Errembestuur daoveur aongeweze.
Op t'n hook van de Groete Staat en de Spèlstraot laog te kapel van SINT JORIS, boe de straot tot in de zestiende iew nao geheite heet. Wie veer al ieder gezeen höbbe, grensde die kapel direk aon de terreine van et Dominikaner-kloester. De verder bezunderhede van dees kapel bespraoke veer al bij de behandeling van dat kloester.
De kapel van MARIA TEN OEVER, boenao de Merriejestraot (Mariastraat) geneump is, weurd in aw akte al in 1281 vermeld. Et sjijnt, datse in verband mèt te plaots, boe ze laog, veuraal door de Maossjippers bezeuk woort. Veer höbbe vreuger al gezeen, dat heij in et begin et mirakuleus Slevrouwebeeld, dat iers later de naom van „Sterre der Zee" gekrege heet, bewaord en verierd woort, veurdat et euvergebroch is nao de Minnebreure-kèrrek op te Pieterstraot.
Op 3 November 1563 had tees kapel ene zwoeren aonval van de beeldestörremers te doorstoon en hiel lang heet ze die gebaörtenis neet euverleef. In 1611 jummers is ze mèt te grond geliek gemaak veur et bouwe van de nuij Augustijne-kèrrek.
Op te Breusselestraot bij d'n ingaank van de Kommel stónt in d'n awwen tied 'n kapel tougewijd aon SINTERKLAOS. Wannie die is gebouwd höbbe veer neet kinne achterhoole. Veer vinde haör vermeld in akte van de jaore 1324 en 1328, wie ene zekere Johannes



de Woelbeke es kaplaon devaan geneump woort. Wie in 1612 de gaanse zuidkant van de Breusselestraot, naomelek fieftig hoezer van de Ekerstraot tot te Kommel door ene geweldige brand t'raon góng (de hoezer waore-n-in deen tied nog miestendeils van hout), mós ouch te Sinterklaos-kapel d'raon geluive. Ze is neet mie opgebouwd.
Bij dees kapel behuurde e gashoes, et „Sint-N icolaes-Gasthuy s", dat al in et jaor 1263 in e testamint veurkump en dao geneump weurd : „het nieuwe gasthuys te Tweebergen". Ouch in stökker van de jaore 1302 en 1325 weurd melding devan gemaak. Et gaof zene naom aon 'n stadspoort, gelege tösse de nuij „Tweebergen"of Breusselepoort en de nuij „Lenculen"- of Tongersepoort en die gestande moot höbbe bij d n „Haeckenkamertoren", boe-in op 21 December 1761 die geweldige pollefer-ontploffing heet plaots gehad en boevaan de plaots later ,,Abrahamslook" geneump is.
Dat Sinterklaos-gashoes waor in 1584 zoedaonig in bouwvallige staot, dat et is opgeheve, boenao z'n bezittinge, zjus wie later die van de kapel, zien tougeweze gewoorde aon et Sint Katrijnehospitaol.
Ouch bij dit hospitaol behuurde 'n kapel, de SINT KATRIJNEKAPEL, dèks ouch Sint Katrijne-kèrrek geneump, zoewel weges haöre groeteren umvaank es weges te deenste, die zij miejer es ins beweze heet. Aon haör bestoon rappeleerde nog tot einige jaore trók et Sint-Katrijnegengske, dat in alle opzichte, veuraal ouch in lètterleke zin, in ene slechte reuk stónt en dat laog neve et prachtig hierehoes, gebouwd door d'n awwen hier Louis Regoo op te Merret bij et begin van de Boschstraot.
Dees kapel woort gebouwd in 1453, terwijl haör doupregister begint mèt et jaor 1500.
Wie in 1632 Frederik Hendrik Mastreëch had ingenómme en Sint Mathijs-kèrrek in han van de Protestante veel, woort te parochie euvergebroch nao de Sint Katrijne-kèrrek. En es zoedaonig heet ze ein en veertig jaor laank deens gedoon, want naodat Lodewijk XIV in 1673 meister waor gewoorde van de stad, heet zene groet-aalmoezeneer, de kardinaol de Bouillon, dees kapel in de plaots van Sint Mathijs aofgestande aon de „Nederduytsch Hervormde Gemeente", um dao-in mèt te Waolse gemeinte um baörte godsdeensoefeninge te hawwe. Dat doorde evel mer tot 1678, want nao de „Vrede van Nijmegen" kraoge de Protestante weerem Sint Mathijs en góng de parochie weer nao de kapel euver, boe-in ze tot te Fransen tied gebleve-n-is.
Et Sint-Katrijne-gashoes vinde veer veur d'n ierste kier geneump in 1556. Et woort opgeheve in 1610, terwijl de gebouwe geveug woorte bij et „Hotel de Turenne", dat teneve laog. Op te plaots van dat hotel stoon noe twie woenhoezer, boevaan eint hiel



lang is bewoend gewees door juffrouw Castel en et andert nog bewoend weurd door de familie Rutten-Wolters.
Veer moote-n-aonnumme, dat op te plaots van de in 1458 gebouwde Sint Katrijne-kèrrek in vreugeren tied ouch 'n kapel gestande heet. Want in de daartiende iew is al spraoke van 'n kapel die dao stónt en die geheite woort „Sinte Catharina in 't veld". Dees benaoming wijs t'rop.dat in deen tied op te plaots van de tegeswoordige Boschstraot nog niks es veld waor. De stad heel op bij de aw umwalling, die van de Groete Grach dweers euver wat noe de Merret is in de richting van de Kleine Grach leep.
Op t'n hook van de Taofelstraot en de Pieterstraot laog te kapel van SINT HILARIUS, boevaan de naom nog veurtleef in et SintHilariusstraötsje achter de kèrrek van de Waolse Gemeinte, die op te plaots van de kapel gebouwd is. Veer vinde haör al aongehaold in et jaor 1218. Ouch wete veer, datse in 1490 woort herbouwd. In et begin van de zevetiende iew is ze evel al boete deens gestéld en toen gebruuk gewoorde es pollefermagazijn. In 1680 is ze veur good aon de Katholieke ontnómme en aon de Franse Protestante aofgestande, die dao in 1686 hun eige gemeinte vestigde, terwijl ze in et jaor 1732 zien begós mèt te bouw van de kèrrek, die veer noe nog tao kinne. De Taofelstraot heet tot in de zevetiende iew Sint-Agatha-straot (Sint Aechtenstraet) geheite. Dat kaom, wijl in die straot kort bij de Sint-Hilarius-kapel et hospitaol van Sint Agatha gelege waor. Dit hospitaol sjijnt al te zien opgeheve tösse de jaore 1628 en 1650, boenao de gebouwe in 1717 veur de som van 6000 gölde in han van partikuleere zien euvergegaange. D'n ierste kier, dat me dit hospitaol geneump vind, is in 'n ak oet et jaor 1387.
Eindelek moot in diezellefde Taofelstraot nog 'n SINT-GREGORIUSkapel bestande höbbe. Vaöl is us tao-euver neet bekind, allein, datse al veur 1610 in enen toustand van vervaal moot gewees zien. Want in dat jaor woort in 'n ak et hospitaol van Sint Agatha umsjreve-n-es gelege te zien kort bij de euverbliefsele van de aw Sint- Gregorius-kapel.
Vlaak bij de Maosbrök laoge nog twie klein kapelle : die van SINT EVERARDUS op te Vissermaos, in 1281 gebouwd en in 1619 aofgebroke en die van SINT EVERGISLUS of Sint Evert (ene liereling van Sintervaos, wie gezag weurd) in de Mastreechter Brökstraot kort bij de vreuger Bokstraot. Ze bestónt al in 1316 en weurd ouch nog aongehaold in 1322, wie ene zekere Mathias Parvus rector van dees kapel waor. In ein van de hoezer van de Brökstraot, links es me nao de Brök geit, bevind ziech nog ene gievelstein, veurstèllende 'n kèrrek met es ondersjrif : „In het Kerxken". Dee stein bewaort nog te herinnering aon et bestoon van die kapel en wijs teves ongeveer de plaots aon, boe ze moot gestande höbbe.



p
Wijjer heet Mastreech nog gekind 'n kapel tougewijd aon de Hèllige MARIA MAGDALENA EN AGNES, boevaan veer allein weite, datse laog binne-n-et gebied van de Hierlekheid „Tweebergen", dus in de umgeving van de Breusselestraot. Veer vinde van haör bestoon mer twiemaol melding gemaak, naomelek in de jaore 1358 en 1404.
In d n hoof van de „Poort van Reymborg", vreuger ,,'t huys van Groesselt (Gronsveld) geheite, dat al ter spraoke is gekomme bij de behandeling van de Zjezwiete, laog te kapel van SINT AMANDUS, Dao weurd beweerd, dat tie „Poort van Reymborg" ins gedeend had es woening veur de bissjoppe Monulphus, Gondulphus, Amandus en Remaclus. Wie de Zjezwiete dat gebouwe-komplex in eigendom hadde gekrege, höbbe ze die kapel gaans gerèstoreerd en opgeknap en in 1596 door de wijbissjop van Luik, Andreas Stregnaert, obbenuijts laote wijje.
Tot te kapelle moote veer ouch nog rekene die van SINT JAOKOB ouch wel Sint-JaokobsA:èrreA: geheite, gelege op t'n hook van de Breijstraot en de nao haör geneumde Sint Jaokobstraot. Ze waor van awwen datum en bestónt al in 1316. Nao de innumming van Mastreech door Frederik Hendrik in 1632 woort veur te beginne dees kapel mèt tie van Sint Hilarius en de kèrrek van Sint Mathijs aon de Gereformeerde aofgestande, mer, wijl bij de kapitulatie van de stad bepaold waor, dat, wannie die gebouwe te klein zouwe blieke, ander kèrreke zouwe moote gegeve weurde, is te SintJaokobs-kapel nao korten tied al umgetoesj tege de kèrrek van Sint Jaan. En, wijl Sint Jaan de parochiekèrrek waor, die bij de kollegiaal Sint-Servaos-kèrrek huurde, woort tie parochie toen euvergebroch nao de kapel van Sint Jaokob, boe ze gebleve-n-is tot 1797, wie, zoe-es veer vreuger al gezeen höbbe, de Dominikanerkèrrek veur parochie woort aongeweze en in gebruuk gestéld.
De kapel van Sint Jaokob heet, veer zaoge-n-et al bij de behandeling van de orde van de Minnebreure, ouch einigen tied onderdaak verliend aon et beeld van de „Sterre der Zee", wie dat op las van de Magistraot van de stad in 1675 van Tongere nao Mastreech woort trökgebroch. Et beeld is in dees Kapel gebleve tot in et jaor 1678.
In 1803 vollegde de kapel et lot van zoevaöl andere en is ze weges haöre bouwvallige staot aofgebroke.
Bij dees kapel behuurde ouch weer ë gashoes, dat bestump waor um onderdaak te versjaffe aon de lui, die Mastreech passeerde op hunne beijweeg nao San Jago di Compostella in Spanje.
Veer mage de bespreking van de kapelle en van de bij sommige behurende gashoezer neet eindige zonder stél te stoon bij de historie van et bereump SINT-SER VAOS-GASHOES dat ongeveer 650 jaor laank bestande heet aon d'n ooskant van et Vriethof op te



plaots van de blok hoezer tösse de Breijstraot en de Platielstraot.
Mer neet allein weges te belangrieke rol, die dat gashoes in de loup van d n tied gespaöld heet, wèlle veer dit bespreke, ouch weges te zoe bezunder historiese plaots, boe-op et is opgerich, is tat van belang.
Vreuger höbbe veer al bezunderhede mètgedeild euver de Palts, dee op tie plaots gestande heet. Ouch höbbe veer dao gezag, dat tie terreine van dee Palts in et jaor 967 zien gesjonke aon de abdij van Sintervaos.
In 1171 heet et kapittel van Sintervaos op tie terreine et gashoes mèt kapel laote bouwe, boe-euver veer et noe höbbe.
Et veurfront van dat gebouw laog neet in dezellefde lijn es te ander hoezer aon d'n ooskant van et Vriethof, mer sprong 'n hiel stök veuroet, zoedat et plein toen neet tat regelmaotig veerkant vörremde wie noe.
Veur et gashoes bevónt ziech in de ierste iewe van ze bestoon ene groete waterpool, dee mós deene veur et laote drinke van et vie, mer ouch urn water bij de hand te höbbe es brand oetbraok. Heer bestónt nog in de twiede hèllef van de veertiende iew, mer is taonao laanksamerhand gevold mèt t'n aofvaal, dee de naoberlui geregeld t'rin goojde, die èm es e soort generaolen drekbak gebruukde. In 1673 waor heer in alle gevaal verdwene, want te teikeninge van dat jaor geve op tie plaots al hoeg opgewasse buim te zien. De bekinde pastoer Mulleners zaoliger hélt tee pool veur 'n euverbliefsel van de grachte, die de allerierste verstèrrekinge van de stad, in alle gevaal van de Palts, moote umgeve höbbe. Andere bewere, zoe-es veer al ieder aongehaold höbbe, dat langs t'n ooskant van et Vriethof, dus van de Sint-Jaokobstraot nao de Groete Staat, enen errem van d'n Eker zou geloupe höbbe. Wat taovaan ouch aon maag zien, et is zeker, dat me in de Kapoenstraot en ouch in et begin van de Groete Staat bij et doen van deepe opgraovinge aonwijzinge heet gevonde veur de aonwezigheid van water in hielen awwen tied.
De allerierste bestumming van et Sint-Servaos-gashoes waor, onderdaak te verliene aon 'n deil van de massa's lui, die beijweeg kaome doen nao et graaf van euze stadspatroen. Veuraal bij gelegenheid van de Hèlligdomsvaarte waor d'n touluip geweldig groet. Bij die gelegenhede is et langen tied et gebruuk gewees, eedere pellegrim drei daog laank gratis onderdaak en de kos te geve. Op t'n doer waor dat evel neet vol te hawwe. Et gaof dèks aonleiding tot groete ruizing en kloppartije tösse de leefhöbbers. Eindelek heet umstreeks 1750 de militaire goevernör baron van Aylva et kapittel verzeuk aon die aw hospitaliteit 'n ind te make, wat ouch gebaörd is. Et kapittel zaog in, dat et ze geld beter kós besteije aon de errem lui onder de eige börregers es aon vreemde.



f
Sints teen tied heet et gashoes deens gedoon veur et oppasse van kraanke onder de leiding van de hospitaolzusters van St. Elisabeth oet Tirlemont, die al in 1615, dus lang veurdat et SintServaos-Gashoes van bestumming veranderde, nao Mastreech waore gekomme.
Wie de stad in han van de Franse revolutionnaire veel woort ouch tit gashoes geslote.
Van 1801 tot 1814 is et gebruuk gewoorde es civiel en militair hospitaol, terwijl et in 1821, dus 650 jaor naodat et opgerich waor, is aofgebroke. Daodoor kós me toen detou euvergoon, aon et Vriethof zene regelmaotige vörrem te geve, zoe-es heer noe nog is.
Wie me nao dat aofbreke góng graove um de fondeminte te bouwe veur de blok hoezer, die veer allewijl nog tao kinne, stoot me op mör van hiel aw konstruksie en vónt me-n-ouch 'n breij en deepe laog sliek, boe allerlei veurwerrepe oet opgehaold woorte, wie: fragminte van beelde, kapiteele van kolomme, kroeke en ander eerdewerrek, hoofiezers, spaore en 'n massa eikehoute pallesaote. W^ijjer ontdèkde me de underste fondeminte van ene ronnen tore en euverwöllefde ruimtes, boevaan de vloere oet tamelek regelmaotige plavuize bestónte.
Dat alles wijs mèt zekerheid t'rop, dat me te doen had mèt te euverbliefsele van het Frankies verstèrrek kastiel of Palts mèt z'n grach en versjansing en zoe woort taan ouch door dees ontdèkking de zjusheid van vaöl onderstèlling oet vreugeren tied beweze.
De kapel, die bij dit gashoes behuurde en op t'n hook van de Platielstraot laog, woort in 1773 weges bouwvalligheid aofgebroke en door 'n nuij vervaange.
REFUZJIE-HOEZER.
Veur tot te kèrreke van Mastreech aon de baört van behandeling komme moote veer iers nog bespreke 'n kategorie van gebouwe, die wel neet rechstreeks tot te kluusters en kapelle gerekend mage weurde, mer die toch in verband mèt hun bestumming e kèrrekelek karakter drooge en daan ouch in et godsdeenstig leve van eus stad dèks 'n belangrieke rol höbbe gespaöld. Veer bedoele de refuzjie-hoezer.
In de middeliewe naomelek, wie de landstreke boete de steij herhaoldelek bloetgestèld waore-n-aon et geweld van d'n oorlog en aon de rouftochte van rondtrèkkende bende heurseldaote, wie de brigangs op et land vrij speul hadde en veur niks tröksjrikde, waore de kloestermoere, die dèks gaans aofgelege aon hun eige lot waore euvergelaote, miestaai neet in staot um de minse, die daobinne woende, behurelek te besjerreme. En zoe zeukde de mieste kluusters oet t'n umtrèk van Mastreech binne de sterreke walle van de stad 'n woening, boe ze in tied van oorlog en ander noed-



ST. MATHIJS-KERREK EN BOSCHSTRAOT (blz. 218)



ST. SERVAOS MET ALTAOR VAN DE H.H. MONULPHUS EN GONDULPHUS (blz. 245)



toustande 'n touvlöch kóste vinde. Daorum woorte die hoezer refuzjies geneump. Wijl ze miestaal oet rejaol baörs gebouwd waore, staoke ze gunstig aof tege de invoudige, onsoliede en dèks erremeujetige woeninge van de börregers.
De ajtste refuzjie, die veer geneump vinde, is tie van de Abdij van Godsdal of Val-Dieu, de nog altied euveraal bekinde, zoe sjèlderechtig gelege abdij in de umstreke van Aubel. In 1393 al woort tie refuzjie gestiech. Ze laog in de Bokstraot en wel in de rij hoezer, die in 1849 veur d n aonlèk van et kanaal van Mastreech nao Luik is aofgebroke gewoorde, vlaak neve de ierste kèrrek van de Augustijne, dus kort bij de Maosbrök. Aon d n andere kant grensde ze aon de aw Joedepoort. In 1662 is ze verkoch um de sjölde te betaole, die de Abdij door d'n oorlog gemaak had.
De adelleke Abdij van Sint Gerlach oet Houthem heet in Mastreech twie refuzjie-hoezer gehad. Et ajtste daovaan laog in de Stokstraot kort bij Slevrouweplein neve-n-et hoes ,,/n den Olifant" (wat nog besteit). In 1564 woort door de Magistraot van de stad aon de proos van dat kloester verlof gegeve um in et achterhoes van die refuzjie op te stadswaal 'n inrichting te make veur de geudere, die veur et hoes bestump waore, van op et zoegenaomp Bat nao bove te kinne trèkke.
Dit hoes mós in et begin van de achtiende iew weges bouwvalligheid verlaote weurde, boe-op te kloesterlinge ziech aon de StaoteGeneraol rigde mèt et verzeuk, 'n nuij refuzjie te mage stiechte. Die vergunning woort hun in 1731 verliend, zoedatse dalek 'n hoes op te Breusselestraot aonkochte, mer al in 1771 woort tees refuzjie opgeheve en et hoes veur 8500 Braobantse göldes verkoch aon Henri Martin Nypels, griffier van de „Hooge Leenzaal" van Sintervaos en getrouwd mèt Anna Ida van Heylerhoff. Later is tat pand euvergedrage-n-ao de familie de Stuers, die et nog in eigendom heet.
Zier bekind waor de Refuzjie van Hoch. In d'n umtrèk van Mastreech bevónt ziech al in hiel aw tijje e paoterskloester „Hocht". Dit woort in 1131 nao de Abdij Godsdal euvergebroch. boenao de Bissjop van Luik, Hugo de Pierrepont, op „Hocht" e vrouwekloester stiegde. Ouch tees relezjeuze wiste ziech, persijs wie hun veurgengers, in Mastreech 'n touvlöchsplaots te versjaffe. Wannie dat tat zjus gebaörd is, wèt me neet.
D'n ierste kier, dat veer melding devan gemaak vinde, is in 1531, wie de Magistraot van de stad aon de „Vrouwe van Hocht" toustumming gaof um de gievel van haör hoes op t'n „Holtmerckt", zoe-es destijds te Boschstraot hèdde, e stökske veuroet te zétte.
In 1554 woort aon de „Abtdis van Hocht" door et gemeintebestuur aofgestande e „rouwken" of straötsje, dat oetkaom in de Raomstraot en achter et ope terein van de refuzjie umleep.



Naodat veer ruim onderhaaf iew laank van dees refuzjie niks mie vermeld vinde, leze veer in akte van et jaor 1704, dat toen et hoes op koste van de abdis in dreië is gedeild, wat haör 8700 Luiker göldes gekos heet. Ei deil bleef refuzjie-hoes, terwijl de twie andere aon partikuleere verheurd woorte. Me had bliekbaar ruimte tevaöl veur eige gebruuk.
In de Fransen tied woort et gaans gebouw op 24 September 1797 es domeingood veur 175500 frangs verkoch aon de familie Hupkens. In 1851 góng et in eigendom euver aon Petrus Regoo, de stiechter van et groet fabrik, dee iers drei, later twellef woeninge devaan maakde, tottat in 1877 et hiel komplex is aongekoch door de „Zusters van het Arme Kind Jezus", die door de „Kulturkampf" oet Duitsland verdreve waore.
Et is tees refuzjie, die bij de Mastreechteneers nog et langste haöre naom heet gehawwe, want veer rappeleere-n-et us nog good, dat van kinder, die bij de zoegenaomde ,.Duitse Zusters" op sjaol gónge, gezag woort: „ze zitte-n-op te refuzje van Hoch".
Ouch te kanunnikesse van de Abdij van Munsterbilse hadde hun refuzjie-hoes binne Mastreech. Dat laog aon e klei straötsje, dat van de Groete Grach nao de stadswaal leep, in e stök van 1536 ..Het Aert Craichs stroetgien" geneump weurd en in 1598 de „Hardemans rouwe hèdde. In dit léste jaor woort op verzeuk van de euverste van et kloester van Munsterbilse dat straötsje door et gemeintebestuur aon d'n openbaren deens onttrokke en aon de eigeneersters van et refuzjie-hoes aofgestande.
Wannie dees refuzjie is gestiech en tot wielang ze es zoedaonig gedeend heet, is tot vandaog t'n daag nog neet gebleke. Wel wete veer, dat te graof van Tilly umstreeks 1720 op et terrein daovaan e prachtig „hotel heet laote bouwe, wat heer prefereerde bove de woening in et goevernemintsgebouw. Bij z'n tèstamint stélde heer dat gebouw ter besjikking van de „Commissarissen Deciseurs" van de Bissjop van Luik um dao-in te verblieve tijdens hun twiejaoreleks bezeuk aon de stad. Later heele de staote van de „Landen van Overmaeze ' dao-in eeder jaor hun vergaderinge, terwijl ouch dèks bals en concerts t'rin gegeve woorte. Eindelek is et gebouw mèt al de groete terreine, die debij huurde, verkoch aon et riek, dat tao de bekinde „Rijks Lagere School" in gevestig heet. De benaoming „Refuzjie van Munsterbilse is al lang verdwene, mer die van „Hof van Tèllie heet e zier tej leve gehad en weurd door awwer lui nog wel gebruuk.
Op te Kommel laog vreuger nog te Refuzjie van Herkenrode, n abdij, in 1182 gestiech door Gerard, graof van Loon. Et gebouw lik noe in d'n hoof van et kloester van de Zusters van Liefde en is bewoend door kosdames. In de vreugeren traptore bevind ziech nog ene stein, dee et jaortal 1574 dreug, warsjienelek dat van



de stiechting, terwijl in de zuideleken hoof moer ene stein aonwezig is, boe-in et waopesjèld van de abdis Barbara van Hinnesdael en et jaortal 1645 is oetgebeiteld.
In 1774 is tees refuzjie door de kloesterlinge van Herkenrode aon partikuleere verkoch, terwijl ze in 1873 in han is gekomme van de Zusters van Liefde.
De Abdij van Sint Jacques in Luik had e refuzjiehoes in de Papestraot in et gebouw, boe langen tied et bankeershoes Hering, Vrijthof & Co is gevestig gewees en boe noe de familie Dassen woent. Bezunderhede euver die refuzjie zien wijjer neet bekind.
'n Hiel important kloester in de umstreke van Mastreech waor nog te Proosdij van Meersse. Die waor gestich in 939 door de Abdij van d'n Heilige Remigius in Reims, naodat keuningin Gerberga in datzellefde jaor d'n awwe keuninkleke Palts van Meersse aon die abdij gesjonke had.
Ouch tie proosdij had e refuzjie-hoes in Mastreech en wel in de Hoegbrökstraot (of „te Aw straot",wie de Mastreechteneers ze neumde,) rech tegeneuver de Grachstraot. De zwoere gievel van blouwe stein steit nog altied tao en maak nog 'n impressie van veurnaomheid. Heer dreug ouch nog in ene stein de waopes van de proosdij en van et Duits Keizerriek.
Wannie dat refuzjie-hoes is gebouwd wete veer neet. In 1797 woort et door de Franse ouch es domeingood verkoch aon 'n zeker juffrouw Geelen, 'n geweze kloesterlinge oet Mastreech. In 1834 is et gebouw ingerich tot fabrik van gekleurd glaas door de gebreurs Cartissier, die kèrrekvinsters maakde en ondere andere de sjoen vinsters achter in de koer van Sintervaos-kèrrek höbbe gelieverd.



KÈRREKE.
Veer zien noe gekomme-n-aon de historie van de parochie-kèrreke van aajt Mastreech.
Wannie veer heij spreke van „aajt Mastreech", meine ver daomèt eus stad nao de daartiende of veertiende iew. Veur deen tied jummers bestónte, zoe-es veer later zölle zien, in Mastreech mer twie parochies, die van Slevrouwe en die van Sintervaos. Iers later zien opgerich te parochies van Sint Meerte (in Wiek), Sinterklaos, Sint Mathijs en Sint Jaan. Zeker heet te tounaome van de bevolleking daotou bijgedrage, mer es reije veur de oprichting van de parochies van Sinterklaos en Sint Jaan weurd in de aw kronieke ouch aongegeve et wegwèrreke van de parochiaal geisteleke oet te kollegiaal kèrreke van Slevrouwe en Sintervaos, veuriers wijl dat gewins geach woort um in die kollegiaal kèrreke de veurgesjreve deenste gaans ongesteurd te kinne verrichte en twiedens um vrij te blieve van de bezeuke van de aartsdiakene, die wel in de parochie-kèrreke onderzeuk en vizitatie mochte doen, mer neet in die van de kapittels.
Veer zölle beginne mèt te bespreking van de kèrreke, die ver dao eve geneump höbbe, um de twie veurnaomste kèrreke veur et léste te bewaore. Dat is histories weliswoer neet zjus, mer et liek us toch beter, mèt et intressantste en boe et mieste euver te vertèlle vélt te sleete.
Bij de bespreking van eus kèrreke zölle veer euver de bezunderhede van hun arsjitektuur neet miejer mètdeile es in verband mèt hun ontstoon en oetbreijing absoluut nudig is. Dao-op deep in te goon lik neet op eus terrein en is et werrek van aajtheidkundige en bouwkundige. Wel zölle veer, boe et te pas kump, us begeve op mie algemein terrein, um de plaotseleke toustande, de zede-n-en gebruke van aajt Mastreech beter te liere kinne en daodoor de historie van eus kèrreke en van de priesters, die ze bedeende, in helderder leech te stélle.
A. SINT MEERTE.
De aw historiebronne geve-n-us zoe good es gei leech euver de allerierste kèrrek, die aon de rechterkant van de Maos moot gestande höbbe. Toch is t'r alle reije um aon te numme, tot tao al in hiel aw tijje e kèrrekske gewees is. Van et ougeblik jummers, dat te twie kante van de Maos door 'n brök verbonde waore, höbbe ziech ouch aon de euverzij van Mastreech nederzèttinge gevörremp, al



breide die ziech ouch neet zoe oet es tie aon de linkerkant. In alle gevaal is te aonwezigheid van zoe'n nederzètting op te plaots van et tegeswoordig Wiek al in d'n tied van de Romeine histories nao te goon en bliek oet te opgraovinge, die o.a. in de Rechstraot en de Grachstraot gedoon zien en boebij vaöl Romeinse veurwerrepe gevonde zien.
En noe is et hiel good te begriepe, dat, wie et Kristendom in dees streke doordrong, ouch tie bewoeners van d'n andere kant van de Maos t'rop gestéld waore, hun eige kèrrekske te höbbe.
Oet te eigenaordige plaots van de Wieker kèrrek aon et oetind van et bebouwd gedeilte (noe naturelek neet mie), vreuger zellefs vlaak tege de umwalling aon, en oet et feit, dat n straot, die noe nog „Heidenstraat" hèt, hiel kort tebij laog, trék t'n historiesjrijver van Heylerhoff te konkluzie, dat op tie plaots enen heidensen tempel moot gestande höbbe, boe me later n kristeleke kèrrek van gemaak heet en dat me-n-op tie maneer aon de einmaol door de kèrrek ingenómme plaots heet vas gehawwe. Et zou anders ouch meujelek te verklaore zien, boerum die aw Wiekeneers, wannie ze de plaots veur hun kèrrek vrij hadde kinne keeze, ze dweers tege-n-alle gebruke in neet „in et midde van et dörrep" gezat hadde.
In alle gevaal heet et kèrrekske van Wiek langen tied 'n hiel besjeije plaots ingenómme onder de kèrreke van eus stad. Want veur et jaor 1587 waor et feitelek nog mer 'n kapel van de parochie Bemele. terwijl de pastoer van dees parochie, die op haören toer weer aofhóng van et kapittel van Slevrouwe-kèrrek, d n desservant veur de Wieker kapel beneumde. Dees eigenaordige kèrrekeleke organizatie weurd in verband gebroch mèt te ligging van de kapel ten opziechte van Mastreech, wijl ingevaal van euverstrouminge van de Maos, boe me vreuger nog vaöl miejer van te lij je had es in lateren tied, en ouch in gevaal van et nog al dèks defek weurde van de in deen tied nog houte Maosbrök et touziech op te kapel door de pastoer van Bemele gemeekeleker kós weurde gehawwe es door d'n deke van Slevrouwe-kèrrek.
Et kapittel van Slevrouwe genoot van ajtsheer de tiende van et „dörrep" Wiek en van et W^ekerveld en et vasstèlle van die tiende gaof dèks aonleiding tot oneinigheid tösse dat kapittel en de priester, dee euver Sint Meerte waor aongestèld. In 1717 heet te rechsgelierde fakulteit van de universiteit van Leuve aon die kwesties veur good 'n ind gemaak en de pastoer van Wiek in et geliek gestéld.
Later is te kèrrek van Sint Meerte van de parochie Bemele aofgesjeije en woorte de pastuurs beneump door de proos van et kapittel van Slevrouwe.
De aw Sint Meerte-kapel is ontrint 1450 aofgebroke en door 'n kèrrek van groeter aofmetinge vervaange. Bij die aofbraok vónt



me-n-in de grond ene stein, boe-op oetgebeiteld stónt: „Duysent 7 jaer en dat is waer". Raoje raoje wat beteikent tat. Die nuij kèrrek waor e bouwwerk van wienig importantie en van gering huugde. Haör koer laog in tegestèlling mèt tie van de tegeswoordige nao et ooste. Allein d'n tore, dee ongeveer honderd jaor later es te kèrrek gebouwd woort, waor sjoen van lijn en getuigde van gooje smaak.
Veur de Fransen tied bevónt ziech in die kèrrek 'n sjèlderij van Rubens, veurstèllende de geboorte van Kristes. Et sjijnt, dat me dit köstelek stök sjroemelek verneglizjeerd heet, zoedat et op et léste zwart van de vojligheid waor gewoorde. Dao weurd gezag, dat et bij et belèk van 1794 door 'n bom gaans dooreingesjote-n-is. Andere bewere, dat te Franse-n-et zoegenaomp „geïnventarizeerd", dat is : mèt nao Paries genómme höbbe.
Nao et Konkordaat van 1801 woort te kèrrek van Sint Meerte verheve tot hoof kèrrek van et Noorder-Kanton van Mastreech. Dat beveel gaar neet aon de geistelekheid en de parochiaone van Sint Mathijs, die hun beklaag dooge aon de bissjop van Luik en onder andere es arguminte aonveurde: „dat de kerke van St. Marten „binnen Wyck tusschen twee vervaerlyke Polverthoorens aen den „voet van den Stadswal bij de nieuwe St. Martenspoort geleegen „en over de helfte kleender in haeren omtrek als die van St. „Mathias, meer als hondert en vyftig jaeren naer die van St. Ma„thias is worden gebouwt om te dienen als een vicariaet van O. L. Vrouwe Capittelskerke; dat de geheele Parochie van St. Maerten „sich niet verder uytstrekt als den kleenen omtrek van Wyck, „doorgaens van alle vreemden en reisigers voor onbeduidend gehouden en gekent voor de voorstad of faubourg van Maestricht, als „alleen bestaende in twee groote en eenige kleene straeten, waerin „sich nauwelyks twee duysend Roomse parochianen bevinden, daer „integendeel vast seeker en bewesen is, dat de parochie van St. „Mathias meer als ses duysent bevat; dat eyndelyk aen een ieder „alhier bekent en ten allen tyde van een ieder gesien is, dat in alle „hoegenaemde pastorale en andere vergaderingen, byeenkomsten „en processieën, den pastoor van St. Mathias. met die van St. Jan, „als pastores primarii, altoos, overal en in alles den voorrang ge„had en sonder teegenspreeken behouden hebben".
Dat protes heet evel neet gehollepe.
Onder de priesters, die in de kèrrek van Sint Meerte pastoer zien gewees, is veuraal bekind Louis Pascal Delruelle, door de Wiekeneers en de Mastreechteneers „pastoer Delderwel" geneump. Heer woort in 1735 in Mastreech gebore en in 1783 tot pastoer in Wiek aongestèld. Heer heet t'n dreuvigen tied van de Franse Revolutie gaans mètgemaak en mós, wie er in 1798 weigerde, d'n eid op te Franse Konstitutie te zwere, vlöchte. In 1803 is heer



weerem in z'n amb herstèld. De parochiaone van Sint Mathijs, zjaloes es ze waore, wie veer al gezeen höbbe, sjreve-n-aon de bissjop, dat Delruelle z'n nuij aonstèlling te daanke had aon „vleyen, streelen, intrigues, buitengewoone politessen etc.".
Neettegenstaonde d n ondervonden elend had pastoer Delruelle ze good humeur toch neet verlore. Heer waor Mastreechteneer mèt hart en ziel en heel van ze vollek. Ze groetste plezeer waor, van oet z'n pastorij in et Wieker Pastoerstraötsje de konverzaties en ruizings van de lui oet te volleksklas aof te luustere en wat er gehuurd had, in veerskes weer te geve. Et vinsterke, boe-achter heer ziech taan versjuilde, heet nog tot korten tied geleije blieve bestoon, mer is noe, helaas, verdwene. Zoe geit in Mastreech t'n eine soevenier nao d n andere verlore.
In 1815 waor de koer van de kèrrek in zoene slechten toustand, dat me genoedzaak waor, ze groetendeils te vernuije. Daomèt waor me evel neet gehollepe, want ouch te res van de kèrrek bevónt ziech in alles behalleve betrouwbare staot. Me heet ter wèlle van de koste zoelang meugelek gewach mèt op aofdoende maneer in te griepe, mer op et léste waor d'n toustand zoedaonig gewoorde, dat in Mei 1854 de kèrrek weges bouwvalligheid mós geslote weurde.
In 1857 woort te aw kèrrek aofgebroke en bij die gelegenheid vónt me d'n „torse" van e steine beeld van d'n oorlogsgod Mars. Naodat nog in etzellefde jaor e begin waor gemaak mèt te nuije bouw, kaom dee al in et vollegend jaor gereid, zoedat op 8 December 1858 de nuij Sint-Meertenskèrrek door Mgr. Paredis, Bissjop van Remun, plechtig kós weurde gewijd. Dees kèrrek is wie bekind, ein van de allerierste bouwwerreke van euze groete meister Joseph Cuypers.
Doed jaommer is et, dat et bouwe van dees kèrrek et leve heet gekos aon de bereumde Pollefertore, dee in December 1868 mèt te grond geliek is gemaak. Et is 'n iewige sjan veur eus veurgeslach, dat et in z'n kortziechtigheid tat staötig, massief en toch zoe elegant stök vestingwerrek, dat al sints te daartiende iew d'n tied had getrotseerd en nog vaöl iewe laank è seerraod van de stad had kinne zien, dat geine mins in de weeg stóng en dao zoe sjèlderechtig oetkaom vlaak bij de Maos, heet laote verdwijne, neettegenstaonde de heftige proteste van ene maan es Jhr. Victor de Stuers. Et is heij neet te plaots, wijjer in te goon op te umstandighede, boe-onder deen erreme Pollefertore gevalle-n-is. Allein wèlle veer mètdeile, dat er et slachoffer gewees is van politiek gekonkel en dat heer versjacheld is tege-n-ene zetel in de Twiede Kamer! Zoe wiet kin et in de politiek goon !



B. SINTERKLAOS.
In 'n ak, gedateerd 10 Miert 1342 en onderteikend door Godescalcus, deke van Slevrouwe, op 12 Fibberwarie 1343 goodgekaörd door de bissjop van Luik, vinde veer vermeld, dat weges al de oneinighede, die gestiedig tösse-n-et kapittel van die kèrrek en de parochiaone veurveele, ene zekere Gerard van Jobeke, priester en kanunnik van Aldeneyck, e terrein gesjonke had kort bij Slevrouwekèrrek gelege, um dao-op 'n nuij kèrrek veur de parochie te bouwe, onder konditie, datse onder et patronaat van et kapittel zou gestéld weurde en dat te pastuurs tevaan es te ierste vicarisse van d n deke van Slevrouwe zouwe besjouwd weurde.
In 1343 woort mèt te bouw van de kèrrek e begin gemaak. Haören ingaank en tore laoge-n-op t'n hook van et tegeswoordig Slevrouweplein bij de Wollefstraot, terwijl de plaots van de koer noe ingenómme weurd door et hotèl Derion. D n historiesjrijver Herbenus beweert, dat t n tore iers in 1450 is aofgebouwd en dat te massief konstruksie van et underste deil de veronderstèlling wèkde, dat men em iers hoeger had wèlle-n-optrèkke es gebaörd is.
De kanunnik van Jobeke, dee volleges sommige d n ierste pastoer van dees kèrrek zou gewees zien woort nao zenen doed in et middelsjeep begraove en op ze graaf ene groete stein geplaots.
Korten tied nao et bouwe van de Sinterklaoskèrrek woort tao e broedersjap van Sint Anna in opgerich, dat in et begin vaöl heet bijgedrage aon de inwendige verseering van et gebouw. D'n hèlligen iefer van de lede verslabde evel laanksamerhand zoedaonig, dat et broedersjap in 1590 is opgeheve. De toenmaolige broedermeisters stónte al hun bezittinge aof aon de stad en stélde daobij de konditie, dat veur altied jaoreleks aon eeder van hun en aon hun naokommelinge op ene bepaolden daag e wittebroed van e bepaold gewiech mós oetgedeild weurde. Die wittebroejer, bekind onder de naom van „Sint Anna-koecken ', zien tot in 1794 oetgedeild gewoorde aon einige persone van aw Mastreechter families. Ouch góng eelek jaor van oet tees kèrrek, 'n persessie nao Sjerrepenheuvel. Veer vinde-n-aogeteikend, datse op 6 Mei 1816 weerem gehawwe woort, nao twintig jaor neet mie te höbbe plaots gehad.
De Sinterklaos-kèrrek is altied in han van de katholieke gebleve. Ze heet in de historie van Mastreech gein bezunder rol gespaöld. In 1837 waor ze in zoene bouwvallige staot, datse toen is geslote en et jaor d'rop aofgebroke. De parochie góng in 1837 weer trök nao Slevrouwe-kèrrek.
Bij dees kèrrek laog aon haöre zuidkant e kèrrekhof, das tus 'n deil van wat nog Slevrouweplein is, besloog. Daovandan, dat aw lui in Mastreech nog hiel lang, es ze et „Plein" bedoelde, spraoke van „Slevrouwe-kèrrekhof". Zoelang die kèrrek bestande heet leep







tr ene nuijen oetgaank gemaak, kort bij de koer aon de kant van et Vriethof, dee allewijl weer tougemaak is en vervaange door de primitieven tougaank tegeneuver Sintervaos.
Op te koer van de Sint-Janskèrrek vind me de graafmonuminte van versjeije notabel Protestante sjepes van de stad en van andere, ouch van militaire. Ouch is in dees kèrrek begraove de bekinde lètterkundige Claudius Salmasius, dee in 1652 in Spa, boe heer tot herstèl van gezondheid verbleef, gestorreve-n-is.
Wie veer bij de behandeling van et kloester van de Grauwzusters al mèt e paar waörd gezag höbbe, wieze de arsjieve van et Kapittel van Sintervaos oet, dat te banaalmeule van dat Kapittel, de zoegenaomde „Weyermolens", primitief tot te dotatie van Sint Jaan heet behuurd. Later evel is tie meule aon et Kapittel aofgestande onder konditie, dat et aon Sint Jaan gratis zou lievere et broed en de wien veur d n ieredeens en de verleechting.
D. SINT MATHIJS.
Betrèkkelek korten tied nao de oprichting van Sint Jaan doog ziech al de behoefte geveule um de aw parochie van Sintervaos in twieë te splitse en woort op t'n „Holtmerckt", de tegeswoordige Boschstraot, 'n nuij kèrrek gebouwd, die veer al in e register van et jaor 1297 geneump vinde. Dees kèrrek, die warsjienelek neet dadelek aon Sint Mathijs woort tougewijd, laog tus in d'n iersten tied boete de umwalling van de stad, dat hèt, boete de ajtste umwalling.
De koste van de bouw woorte veur e groet deil gedrage door et gilde van de Lakewevers, dat toen in groete bleuj Verkierde. Vreuger höbbe veer euver dat gilde oetveurig gesproke, zoedat veer daonao kinne verwieze. Allein moote ver dao nog aon touveuge, dat lang geleije örreges achter Sint-Mathijs-kèrrek e straötsje bestóng, dat et „Ach-en~Tachtig-Taaljestraötsje" hèdde ('n „taalje" waor 'n zeker maot) en boevaan de naom in verband woort gebroch mèt te Lakewevers.
Et sjijnt, dat et bouwe van Sint-Mathijs-kèrrek get aal te vaöl aon de zuinige kant gehawwe-n-is, dat me teminste gei solied materiaol d'raon gebruuk heet, want al in 1479 verkierde et gebouw in zoedaonige staot van vervaal, dat me tot 'n grondige verbouwing mós euvergoon. Me heet toen van die gelegenheid gebruuk gemaak um de kèrrek te vergrute in verband mèt te sterrek aongreujende bevolleking in et noordelek deil van de stad. Dees verbouwing is oetgeveurd onder et episcopaat van de Luiker Bissjop Jan van Home, dee, wie et sjijnt, ouch in de koste daovan heet bijgedrage ; dit weurd onder andere dao-oet opgemaak, dat et waope van dee bissjop op ein van de pileere aon de noordkant van de kèrrek



steit oetgebeiteld. Mer ouch te stad sjijnt 'n deil van die koste veur haör rekening genómme te höbbe, boeveur et stadswaope, de viefpuntige staar, op versjeije pileere veurkump. De Mastreechter histories j rij ver Herbenus, dee in et léste van de vieftiende en et begin van de zestiende iew leefde, vertélt us in ze „Trajectum Inst auraturn (Hersteld Maastricht), dat te koer van dees kèrrek in zienen tied gebouwd is gewoorde.
Wijjer zeet us te historie, dat te herbouwde kèrrek door de bissjop van Luik obbenuijts gewijd is. Wannie veer noe wete, dat Jan van Home in 1484 tot bissjop woort verheve, dan kinne veer oet al die gegeves aofleije, dat aon die verbouwing enen hielen tied is gewèrrek. Ouch wijs te nuij kèrrekwijjing d'rop, dat tao kompleet aon e zoe good es nuij gebouw moot weurde gedach, want n eigeleke rèstoratie, zellefs ein op groete sjaol, brink toch neet mèt, dat zoe gebouw nog ins gewijd moot weurde.
Ouch aon d n tore sjijnt gei bezunder solied materiaol gebruuk te zien ; de kroniek van pastoer Cyrus vermeld, dat teen tore ontrint daartig voot hoeger is gewees, mer dat in 1679 op las en op koste van et Hollands Goevernemint et bouwvallig gedeilte devaan mèt te ziech t'rop bevindende zandsteine beelde en gallerije, zoewie ouch et groet zandsteine portaol aon de straot is aofgebroke. Veur die aofbraok hónge-n-in deen tore veer klokke, boevaan de groetste ontrint 10.500 pond waogde en bekind waor veur haöre sonore klaank. Ze woort door de börregers te „Zèllevere klok" of ,,la grand mère geneump. Later heet me de groete klok van Sintervaos „grameer" goon heite.
D n ierste kier, dat veer Sint Mathijs officieel vermeld vinde, is in n ak van 1362, boebij Joannes van Riempst, pastoer van die kèrrek, aon de Groet-Kommandör van de Duitse Orde van de „Oude Biesen" machtiging verlient um binne de grenze van de parochie 'n kapel te stichte.
In 1321 had te kèrrek zwoer te lijje van 'n euverstrouming van de Maos, die zoe hoeg kaom te stoon, dat te gaanse Boschstraot tot aon de Sint-Katrijne-kèrrek miejer daog laank drei voot onder water gestande heet. Wie et water, dat naturelek ouch in Sint Mathijs gestande had, weggetrokke waor, konstateerde me, dat alle graver ingevalle waore en de mieste graafstein gebroke, zoedat te vloer mós opgebroke en obbenuijts gelag weurde.
Allewijl kinne veer us zoe get neet mie veurstèlle : et Maoswater op te Boschstraot. Mer vreuger, wie et kanaal nog neet bestónt, kós te Maos hiel gemeekelek van de kant van de Boschpoort te stad in komme en had tat stadsgedeilte miestaai van hoeg water vaöl te lijje.
Dn èllefde Juli 1528 woort tijdens 'n hevig onweer mèt geweldigen hagel vaöl sjaoj aongebroch aon de kèrrekvinsters en sloog



te bliksem in d'n tore, boedoor brand ontstónt, dee gelökkig gaw geblös kós weurde. De koste um alles te repareere woorte-n-op veer doezend gölde gesjat. Ene rieke Bosseneer, Johan van Zeegelaer, dee zjus in et lozjemint „de Roode Leeuw" neve de kèrrek lozjeerde, booj aon, de gaanse sjaoj te vergeuje en heet ze woort ouch gehawwe.
Op te veerde Miert 1563 kraog te pastoer van Sint Mathijs et onverwach bezeuk van niemand minder es te bekinde kardinaol Granvelle, aartsbissjop van Mechele, dee bij haöm 'n touvlöch kaom zeuke in verband mèt te toustande in de Zuidelijke Nederlande. Heer is gebleve tot nao Pinkste van datzellefde jaor, terwijl er op Paos- en Pinksdaag te hoegmès heet gedoon en in et lof gepreek heet.
In 1566 verzeukde de aonhengers van de nuij lier, die tot taan tou hun preke op te walle en de openbaar plaotse gehawwe hadde, aon de regeering van de stad, dat hun in Mastreech e kèrrekgebouw zou aofgestande weurde. Wie hun dit geweigerd woort, maakde ze ziech mèt geweld van Sint Mathijs meister. Naodat eine van hun, Jan Scheitzhabener, op te Merret hun tougesproke had, braoke ze de kèrrekdeure ope, goojde de beelde kapot, verrineweerde-n-et hèkwerrek veur de Sint-Severinus-kapel, worrepe de altaore euveroup en nèstelde ziech in de kèrrek.
Wie evel et jaor denao de Spaonse tróppe weer in Mastreech gekomme waore, móste de Gereformeerde et gebouw weerem ontruime. Mer ouch tees verandering zou neet van langen doer zien, want, naodat einige jaore later de Spanjaarde vertrokke waore, kaom de kèrrek weer in et bezit van de Gereformeerde en bleef in hun han tot 1579 ; toen heet t'n Hertog van Parma nao de innumming van Mastreech Sint Mathijs aon de Katholieke trökgegeve.
Aon et belèk van de stad en de daobij gelieverde gevechte rappeleert us nog ene mallebere stein, in dees kèrrek opgestèld ter naogedachtenis van Marcus Antonius Simoneta, ene jonge Spaonsen of feseer, dee bij de störremloup tege de Boschpoort gevalle waor.
Van 1579 aof bleef Sint Mathijs veur de Katholieke behawwe tot 1632. Wie veer al ieder gezeen höbbe, is tees kèrrek en die van Sint Jaan door de Gereformeerde genómme in plaots van de kapelle van Sint Jaokob en Sint Hilarius, die ze iers veur hunnen ieredeens hadde-n-aongeweze, mer die te klein bleke te zien.
De 14e September 1632 doog t'n onderpastoer Lambertus Natalis te léste mès in Sint Mathijs. De pastoer, Martinus Bevers, dee verklaord had, allein veur geweld te zölle wieke, woort, ofsjoen heer kraank waor, in zene zedeleer oet te pastorij weggedrage.
Zoe hadde daan de Katholieke veur d'n derde kier hun kèrrek van Sint Mathijs moote-n-aofstoon en zouwe ze haör langen tied



moote misse. Behalleve de jaore tösse 1673 en 1678 is ze in han van de Protestante gebleve tot 1794.
De parochie woort euvergebroch nao de tegen-euver gelege SintKatrijne-kèrrek en kraog te naom van „Parochie van St. Mathias tot Ste Catharina".
Van alle kèrreke van Mastreech heet Sint Mathijs wel et mieste van de wisseling van de tijje en van de gevollege van de Reformatie te lijje gehad.
In wat veur enen eigenaordigen toustand te kapel of kèrrek van Sint Katharina verkierde, boe de parochie van Sint Mathijs ziech zoe get 170 jaor laank mèt behellepe mós, bliek oet 'n oneinigheid tösse pastoer F i n e a u en de geisteleke koster Bungeners umstreeks et jaor 1740. De pastoer wou Bungeners z'n ontslaag geve, umtot tee de sleutel van de kèrrektore aon andere had oetgeliend. Bungeners verdedigde ziecht taotege sjriftelek op te vollegende maneer :
„Het dient te weten, dat den toren der Ste. Catharinakerck ofte „den opgang van dien staet achter de kercke en geene gemeenschap noghte connexiteit is hebbende met de kerck. Dat men uyt „de kerck niet kan komen op den toren en van den toren niet kan „komen in de kerck. Alsoo kan er geen vreese zijn door het openlaten der deur van den toren of het verlies van den sleutel dat „eenigen schade kome aan de ornamenten der kerck. De toren „staet trouwens in een particuliere woning, alwaar thans notaris „Caris als rentmeester van Ste Catharina-gasthuys is wonende. „Tot de deur van den toren kan niemand geraken, of het voorhuys „deser woning moet eerst worden open gemaakt. De notaris moet „verder die torendeur passeren eer hij op sijne bovenkamers kan „komen, reden waerom hij ook een sleutel daervan besit en moet „besitten. Wanneer het nu kermis is in de parochie van St. Ma„thias is het gebruikelijk, dat de jongens op de kloeken van den „toren den geheelen dag door den tinctanc gaen spelen en selfs „vele dagen achter malkanderen. En opdat de koster niet gedurig „van de jongens zou geplaegd worden, om op den toren te komen, „geeft hij aen een der jongens den sleutel, die denselven behoudt, „tot dat de kermis om en voorbij is."
In et jaor 1786 woort nog ins geprobeerd, Sint Mathijs-kèrrek trök te kriege. t Waor nao de opheffing van de orde van de Zjezwiete, boedoor 't kèrrekgebouw van die orde in de Breijstraot waor komme leeg te stoon. Toen stélde de pastoer van „St. Mathias tot Ste Catharina" veur, de Zjezwiete-kèrrek aon de Protestante aof te stoon en zoe aon St. Mathijs haör vreuger bestumming trök te geve. Dao is me evel neet op ingegaange.
Behalleve einige reparaties aon de kèrrek en d'n tore höbbe de Protestante ziech um d n toustand van et gebouw neet vaöl bekummerd. De kèrrek zou evel nog in vaöl slechtere staot komme



door et belèk van de stad door de Franse in 1794, wie et gebouw es militair bekkerij en daonao es magazijn mós deene, mèr veuraal heet et bombardemint van dat jaor enorreme sjaoj gedoon.
Toen wouwe de Protestante de kèrrek neet mie höbbe, ze waore trouwens tot zoe e klei getaal geslonke, datse ze hiel good kóste misse.
In enen erremzieligen toustand vónte de Katholieke dus hun kèrrek trök, wie zij ze in 1803 door tössekomst van et Frans Goevernemint weer in hun bezit kraoge. Bij besluut naomelek van de prefek van et „Département de la Meuse Inférieure" van 13 Brumaire An XII (13 November 1803) woort et gebouw ter dispozitie gestéld van de Bissjop van Luik, dee dadelek te parochie van oet te Sint Katrijne-kèrrek d'rin leet trök bringe. Et jaor d rop woort, door dezellefde prefek P. L o y s é 1, aon de „maire" van Mastreech gelas, aon et kèrrekbestuur 7500 frangs oet te betaole tot rèstoratie van de kèrrek, 'n som, die tougestande waor door et Goevernemint.
Et gebouw waor evel in zoenen ellendigen toustand, dat tie som gaar en gaans neet genóg waor veur de koste te dèkke. De taker van kèrrek en tore waore gaans doorsjote. Twintig groete en twellef klein vinsters waore neet allein hun glaas, mer ouch hun iezere steef kwiet; alle houtwerrek waor oet te kèrrek verdwene ; klokke, orneminte, meubele, alles waor door de Franse-n-in de wach gesleip.
Door e subsidie van de gemeinte, door legate-n-en sjinkinge is et kèrrek-bestuur evel laanksamerhaand in staot gestéld, de kèrrek weerem behurelek in te richte.
Op Zondag t'n 23e September 1804 woort mèt toustumming van prefek Loysel in Sint Mathijs weer de ierste godsdeensoefening gehawwe door pastoer J. Cyrus, dee in 1798 oet te stad had moote vlöchte, mer in 1802 amnestie Verkrege had.
In 1815 kraog krachtens e besluut van de „Souvereine Vorst der Vereenigde Nederlanden" de kèrrek alle gronde, errefpachte en ka~ pitaole trök, die et door de Franse ingestèlde „Bureau de Bienfaisance" jaore laank in stried mèt eeder rech aon ziech gehawwe had.
Neettegenstaonde dat tus alle eigendomme waore trökgegeve, had et kèrrekbestuur toch gestiedig mèt groete finantieel meujelekhede te strijje en et pleit zoewel veur de enerzjie van de pastuurs en kèrrekmeisters es veur de vrijgevigheid van de parochiaone, dat al in 1827 d'n tore grondig kós weurde gerèstoreerd en in 1849 'n nuij pastorij kós weurde gebouwd en dat alles naodat 'n som van ontrint 20.000 gölde had moote besteid weurde um de kèrrek van de mies nudige meubele en seerraode te veurzien en me wijjer nog e bedraag van 4300 gölde Luiks of 2400 Hollandse göldes betaold had veur ene nuij en ölleger.
Um 'n idee te geve van d'n toustand, boe-in et kèrrekgebouw



verkierde, wie de Katholieke et hadde trökgekrege, hoole veer heij aon, dat nao et aofbreke van de bakoves veerhonderd kare puin oet te kèrrek zien weggevare. Eindelek wèlle veer es veurbeeld van vrijgevigheid nog vermelde, dat in et jaor 1861 door de koster Christiaan Daemen n nuij vinster van bont glaas aon de kèrrek gegeve woort.
E. SLEVROUWE.
De historie van et ontstoon van de ierste aon Slevrouw tougewijde kèrrek in Mastreech is zier duuster. Zeker gegeves euver d n tied, datse gestich is en euver de oetbreijing, die ze zou höbben-ondergaange, mankeere. Ongelökkigerwijs zien de arsjieve van et kapittel van Slevrouwe twiemaol door brand verrinneweerd, boedoor naturelek kosbaar historiese bronne verdwene zien. Me maag aonnumme, dat et oostelek gedeilte van de koer, dus tat, wat et kortste bij de Stokstraot lik, de kern van de primitief kèrrek gewees is.
Ouch zien de historiekinners et t'reuver eins, dat tie ierste kèrrek es te ajtste van Mastreech en bijgevolleg ouch van gaans Nederland moot weurde besjouwd.
Et tegeswoordig kèrrekgebouw dateert oet te tiende of et begin van de èllefde iew. Es bouwmeister weurd geneump B i s s j o p NOTGER van Luik. Dao weurd gezag, dat te kèrrek ontrint et jaor 1000 door ene brand vreiselek te lij je heet gehad, en datse direk tenao gerèstoreerd woort.
In n aw kroniek leze veer, dat te onderkèrrek mèt te koer door d n opvolleger van Notger, B i s s j o p BALDERIK (1008—1018), gebouwd is en dat, bij gelegenheid, dat heer ziech mèt ze leger bij Mastreech wou insjepe, um d'n Hollandse graof D i r k III te goon bevechte, de onderkèrrek door et zakke van d'n hoegen altaor is ingevalle. D'n tegeswoordigen toustand van de onderkèrrek tuint evel aon, dat et gewöllef neet gaans kós ingevalle zien. Wie me toen de herbouwing heet ondernómme woort tegeliek te prachtige absis opgetrokke, die vaöl ruimer is ès te ierste moot gewees zien. n Konstante euverlievering beweert, dat op te plaots van dees kèrrek in d n tied van de Romeine enen tempel gestande heet, dee tougewijd waor aon de godin Diana. D'n historiesjrijver van Heylerhoff vind n argumint heijveur in de aonwezigheid van ene pöt van hiel aw konstruksie en van boetegewoen hel materjaol, dee ontdèk is bij de fundeering van de rotonde en de zuideleken tore van de koer. Van Heylerhoff beweert, dat zoe n pötte gevonde woorte in alle heidense tempels, boe ze deens dooge bij et slachte van de offerdiere en bij de aofwassinge. Pastoer Habets stélt taotegeneuver, dat me-n-ouch in de ierste kèrreke van de Kristene



zoe'n potte heet aongetroffe. Toch nump ouch heer et bestoon van enen heidensen tempel op tie plaots aon, wijl in de naobijheid van de kèrrek (in de umgeving van de Stokstraot en de Plaankstraot) vaöl euverbliefsels van Romeinse gebouwe en badplaotse gevonde zien.
Wannie veer daobij noe nog bedinke, dat te ligging van de kèrrek et middelpunt waor van de aw Romeinse legerplaots, daan is et hiel good aon te numme, dat te bewoeners van dat tot e vas woencentrum oetgegreujd kamp taobinne enen tempel zölle gehad höbbe en datse daovcur wel de veiligste en weges haör hoeger geleeg ouch tege de euverstrouminge mies gunstige plaots zölle oetgezeuk höbbe.
Van Heylerhoff grond z'n meining euver et bestoon van deen Diana-tempel nog op versjèllende euverbliefsels van heidense monuminte, die op mierdere plaotse in de mör van de kèrrek zien ingemetseld.
In 'n aajt handsjrif van enen onbekinde sjrijver vinde veer euver de stichting van de ierste kristeleke kèrrek op tie plaots et vollegende gezag : „Sint Monulphus herstèlde ouch te kèrrek van Slevrouw en verriekde haör mèt sjinkinge. Et sjijnt, dat tees kèrrek onder de heersjappij van de Romeine enen heidensen tempel waor, door hun gebouwd tot aon de „crypta" en de koer, wijl dat gedeilte, es et onder de Frankiese keuning Clotarius I gebouwd waor, op'n ander maneer zou gekonstrueerd zien".
Van Heylerhoff twiefelt aon de betrouwbaarheid van dit manuskrip en meint tao-aon de beteikenis te moote geve, dat Sint Monulphus op te fondeminte van d'n awwe Diana-tempel de koer weer heet opgebouwd.
Langen tied heet me geluif, dat te nis van de koer mèt haör bovenein geplaotsde rije kolomme 'n euverbliefsel van d'n awwe Romeinsen tempel waor. Ofsjoen de moerkonstruktie van dit gedeilte van hielen awwen datum moot zien en me-n-et herhaoldelek door stutbere en verankeringe heet moote verstèrreke, tuine toch te kapiteele van de zuile binne de kèrrek en die van de pilasters aon de boetekant door hun op te romaanse stiel wiezende arsjitektuur dutelek, dat tie meining neet zjus is.
'n Bezunder merrekwierdigheid van dees kèrrek is, datse twie krypte bezit, ein onder de koer en nog ein onder de groete vaörtore. Dees léste is 'n vrij ruimte zonder kolomme ; aon d'n ooskant bevind ziech in 'n nis ene steinen altaor, boevaan de vörrem d rop wijs, dat er oet te kristeleken tied is. Tegeneuver deen altaor, aon de weskant zien vreuger drei vinsters tougemetseld gewees, die noe weer ope gemaak zien, terwijl me van weerskante van d'n altaor de reste vind van de geng, die van oet et sjeep van de kèrrek nao dees kryp aofdaolde.



Dat me-n-in e kèrrekgebouw 'n kryp of verborrege onderkèrrek aontröf is gaar niks bezunders, wel dat 'n kèrrek ers twie heet en dat tie twiede gelege is wie in Slevrouwe. Veur et bestoon van dees twiede kryp in etzellefde kèrrekgebouw is tot noe tou gein voldoende verklaoring gevónde.
'n Ander bezunderheid van Slevrouwe-kèrrek, boete haören eigeleke bouw is, dat tao-in de standaard-maote-n-en gewiechte van de stad bewaord woorte; de maot veur de rooj van vaste geudere (de „roede van Sint Lambertus" geneump) en de graon- of „ronde maet" waor van koper en in de vloer van de kèrrek onderaon in et middelsjeep ingelag. De èl is langen tied opgehaange gewees aon n kèttel onder et groet portaol, veurdat eederein in de gelegenheid zou zien, z'n eige maote dao-aon te kontroleere. De standaard-gewiechte woorte in e groet koffer bewaord in de arsjiefkamer in d'n tore aon de zuidkant van de koer, de Sint Barbaratore geneump. Dat koffer behuurde aon de stad van Mastreech en bewaorde ouch te bolle en diploma's, die betrèkking hadde op te vrijhede en privilezjes, die de stad op et gebied van et kanonniek rech genoot, onder andere et diploma „d e non evocand o", boedoor de inwoeners van de stad neet veur e gerech boete de grenze van de stad kóste gedagvaard weurde. D'n deke van et Kapittel van Slevrouwe waor oet krach van ene böl van Pous Leo X d n officieele bewaorder van de privilezjes van de stad.
Et kèrrekgebouw van Slevrouwe heet in de loup van de tije vaöl veranderinge-n-ondergaange, veurdat et z'n tegeswoordig aonzeen kraog. Et middelsjeep moot op e zeker tiedstip aonzeenlek verhuug zien, zoe-es me aon de boetekant kint zien aon et versjèl van de hoeger gelege steinlaoge mèt te liegere.
Et sjoen gewöllef van et middelsjeep besteit iers sints et begin van de achtiende iew en is gebouwd door de bekinde Mastreechter arsjitek Gilles Doyen. Veur deen tied waor dao mer enen houte plafong in.
De massieve en zwoere vaörtore gief t'n indrök van hiel aw konstruksie te zien. Zene bastion-vörrem deit ieder aon e verdeHigingswerrek es aon e gedeilte van 'n kèrrek dinke. Et is meugelek, dat heer primitief neet gebouwd is mèt et doel, em es klokketore te laote deene en dat heer later hoeger is opgetrokke, wie heer die bestumming kraog. Veur de Fransen tied bezaot heer ene karreljong en èllef ander klokke, boevaan de groetste veer doezend Ned. pond waogde. Al die klokke zien door de Franse-n-in beslaag genómme, behalleve de twie, die de gaanse en de hallef oor slooge. Nao et sleete van et Konkordaat heet me bij gelegenheid van et herstèl van de parochiekèrreke de klok, die de hallef oor sloog, aon Sint Mathijs gesjonke, terwijl me die van de gaanse oor veur Sinterklaos-kèrrek bestumde. Die waor evel te groet um in d'n tore



van die kèrrek opgehaange te weurde, zoe-datse in miejer klein klokke is umgegote.
Van de belegeringe door de Franse tróppe in 1793 en 1794 heet Slevrouwe-kèrrek oetwendig zoe good es niks te lij je gehad. Door haör ligging wied van de vestingwerreke en kort bij de Maos bleef ze miestaai boete-n-et bereik van et vijandelek gesjot.
Deste miejer evel had et gebouw in de Fransen tied inwendig te doorstoon. Bij et belèk van 1793 deende de twie krypte tot sjuilplaots veur de geistelekheid en veur vaöl inwoeners van de stad. Veuraal de kryp onder de groeten tore waor weges haör zwoer gewölleve en dikke mör e bezunder veilig verblief.
Veurdat et belèk van 1794 begós, woort te kèrrek door de Oostenriekse tróppe, die deil oetmaakde van et garnizoen, bezat en woorte zellefs te geisteleke genoedzaak, hun ondergrondse wiekplaots te verlaote, um plaots te make veur de offeseere.
Naodat te stad ziech aon de Franse had euvergegeve woort te kèrrek bestump veur wèrrekplaots van de hoofsmeij en van de raomeekers van de artèllerij. De zolders woorte volgestop mèt graone veur et garnizoen. In verband mèt te inrichting van de kèrrek tot smeijerij móste moere-n-en gewölleve weurde doorgebroke en sjouwe aongelag. Me braok te vloer van de kèrrek op, umtot te peerd van de artèlleriste dao-op oetsjievelde, goojde de gebeeldhouwde graafmonuminte, die dao laoge, eweg en lag in de plaots gewoen straotkeje. De koer woort gebruuk es magazijn van kole en iezer en de kryp t'ronder es berregplaots veur allerhande materjaole en veur pollefer.
Op 6 Miert 1798 woort door de Franse enen inventaris opgemaak van de bezittinge van et opgeheve kapittel.
Alles wat mer einige kunsweerde had en nog neet door de kanunnike in veiligheid gebroch waor, woort mètgenómme, zoe-es onder andere : de prachtige eikehoute koerbenk in renaissance-stiel mèt te daobij behurende betummeringe, ach sjèlderije van de bekinde Mastreechter sjèlder C o c 1 e r s, die later in de kèrrek van Meersse zien terech gekomme, drei en daartig zitbenk, de preekstool, drei beechsteul, die door de kanunnike zien trökgekoch, later in de Sinterklaos-kèrrek woorte geplaots en daonao weer in Slevrouwe zien trökgekomme. Wijjer woort nog beslaag gelag op zès altaore mèt hun beeldhouwwerrek, de groeten ölleger van d'n iksaol en de kleine van op te koer, de betummeringe van de relekwiekamer, nog zès en twintig ander sjèlderije, twie en negetig kiste mèt oetgezeukde bookwerreke enz.
In 1816 braok enen hevige brand oet in de kapel van Sinte Berreb, dee op te gaanse kèrrek dreigde euver te sloon ; door et krachtig optreje van de börregers en van et garnizoen heet me dat evel wete te veurkomme. Et heet tot 1837 gedoord, ie dat Slevrouwe-



kèrrek weer aon d'n ieredeens trök kaom. Iers wie de Sinterklaoskèrrek weges bouwvalligheid geslote mós weurde woort Slevrouwe aon de Katholieke trökgegeve en kós ze op 10 Oktober van dat jaor weer es kèrrek in gebruuk weurde genómme.
Zoe-es algemein bekind is, woorte de prins-bissjoppe van Luik binne de stad Mastreech altied ingehöldig in Slevrouwe-kèrrek. Um de lezers 'n dinkbeeld te geve van zoe'n plechtigheid wèlle veer heij woordelek laote vollege etgeen veurkump ih de notule van de Magistraot van de stad van et jaor 1538 mèt betrèkking tot te inhöldiging van de prins-bissjop Cornelis van Bergh. Veer vestige daobij ouch te aondach op et verhollands Mastreech, dat heij en dao in deen teks veurkump :
„Den derden July soo sint Sin Genade van Ludicht gereeden „mit sinen staet om te Tricht sine inkomst te doen, en Sine Genade „sint afgestanden te Castert, alwaer Sine Genade geteert (gegete) „hebben, en Scholtet, Burgemeisteren, Schepenen des Luyks Gehechts, Geswoorenen, vele goede erliche burgeren, sint uytgereden, „wail tot den getalle van vijftich personen te peerde, met de vier „bruderschappen van de schutten te voet, luttel meer dan 500 man„nen, wail uytgerust om Sin Genade op het erlichste in te halen, „dat geschied is met deze ordinge :
„Dat de schutten voer uyt gingen en de Borgemeisteren en andere „te peerde sint hun gevolcht, zeer sintelijck in goede orden, en Bor„gemeisteren, Scholtet des Luyks gerichs, mette lange roeyen, Scheeppenen, Geswoorenen en andere burgeren te peerde, hebben Sine „Genade gewacht omtret dese sijde van Willerende Kastelder Boum„ken, op 't veld, en de schutten op het veld naer stadwaerts."
„En Sine Genade mit Siner Genade Comiteit kwaemen gereden „van Castert, langs en beneffens Wilder, en nu komende ter plaetse „aldaer die Scholtet, Borgemeisteren, Schepenen, Geswooren en „andere borgeren, te peerde, hielen, soo sint die Borgemeisteren „van hunne peerden gestanden, op hunne knien liggende, en heb,,ben Sine Genade, na behorlicke presentatie van getrouwigheid „en onderdanigheid, willekom geheiten, als men van altz gewoen„lijk is, en Palland, Secretaris, heeft dat woord gedragen.
„Dat gedaen, sint sij zamen naer de stad Tricht getougen, met „goeden orden, die schutten voer, de wethouderen en andere borneren te peerde nae, en daernae de schutten van Sine Genade, „voortz Sine Genade volk en daer nae Sine Genade in medio.
„Voer hem reyden twee herauten, der ein van Sin Genade en „die ander den heraut van die Greven van Buren, Yselsteyn, Horne, ,-Armberg, en meer andere Heeren en Edelluiden en voer Sin „Genade wierd oich gedragen een gulde sweerd en Passaert Schol„tet droeg die roeye voer Sin Genade.
„Item komende aen Tweeberger-poorte, aldaer voir en buyten



„die poorte stonden die Heeren der Kercken van St. Servaes en „Onser Lieven Vrouwen, en die Deken van St. Servaes en die „Deken van O. L. Vr. hadden elk een silver kruys in hoen hand, „hetwelk sij Sin Genade te kussen gaven : doch Sin Genade van „den peerde afzittende ; oich die Relegioesen van de vier ordenen 1) „waeren oich aen die selve poorte, buyten en binnen die poorte „Sin Genade afwagtende, en sint alzoe te zamen in goede ordenen „gereden en gegangen naer Onser Lieven Vrouwen Kercke, van „Tweebergen door die Staet voer het Dinckhuys, en alzoe door die „Wolfstraet, en in alle die straeten daer Sin Genade doer reden „tot de Kercke en soe voert tot den Biessen, stonden brandende „piktonnen aen beyde sijden van der straeten.
„En komende aen de traenjel staende tegen die poorte over „daer die Deken, Heer Servaes van Koelmont, plecht te woenen, „soo sint Sin Genade van den peerde afgestanden, oich die andere „Heeren, insgelijks die wethouderen van de stad, en sint alzoe te „zamen met onsen Genedigen Heer gegangen, doch Sin Genade „gaende tusschen den Deken en nog een ander Canonik tot op „ten coer aldaer voer den huegen altaer ein banc stonde, met syde „kussen en syde kleiden belacht daer Sin Genade op beyde sine „knien kneylde en hielde sine devotie ; en de altaer was oich ge„cierd met schuene reliquien van den Heyligen Kruys, Sinte Bar„tholomeus Heuft en andere reliquien, en de Borgemeisters en „Geswoorenen en Palland, Secretaris, met andere Officieren ston„den op die slinker zijde van den altaer, en nae die devotie van „Sin Genade hebben Sin Genade opgestanden en sint aldaer tot den „altaer gegangen, en Sine Genade hebben deser stad den behoer„liken eid gedaen, nae inholt des eidts op het hulde buyck geregi„streerdt, den welken eidt Palland, Secretaris, laes en sulks gedaen, „sint Sine Genade in die gestuelten gegangen, die oich met syde „kussen en syde kleiden zeer cieraetelijk behangen en belacht wae„ren, en die zangeren van beyde die Collegien hebben het „Te „Deum laudamus cum organis" gezongen.
„En hetzelve gezongen sinde, soe sint Sine Genade van den coer „op het klein coerken, daer Sint Agneten altaer steit gegangen, „aldaer die Scholtet Passaert, voer die gemeinten die in de kerck „stonden, het woord van Siner Genade weege gedaen heeft, zeggende wie Sine Genade der goede stad hulde en eidt gedaen heeft, „en oich die privilegien geconfirmiert, en dat zij gemeinte oich den „eidt van getrouwigheid souden doen, welken eidt die gemeinte oich „gedaen heeft met opgestoke vingeren.
„En Sine Genade sint dan nae het klockhuys gegangen, en nae „die alde maniere heeft die banck kloeke geluyd en soe uyt ten
1) Dominikane, Franciskane, Augustijne en Kruushiere.



„kercken gegangen en wederom met de andere Heeren Borgemeis,,teren en andere wethouderen gereeden ten Biessen, daer Sin Ge„nade gelogiert waeren, en die schutten gingen voer hem ten Biessen.
„Op den Hoeft komende, hebben Borgemeisteren, in naeme der „stad, ter eere van Siner Genade bleyde inkomst binnen Siner „Genade stad gedaen geschinkt twee silvere kannen, daer inne „weesende in den eine kanne ypocras x) en in die andere claereit 2), „twee stukken wijns, twee osschen, dry-en-twintig hameien en „dry-en-twintig klein malderen haver, en sint die Borgemeisteren „en wethouderen alzoe van Sine Genade gescheiden, en nu dese „feste alzoe volbragt was, soe sint wail negen en een half uure in „den avond geweest. En des donderdags daer nae hebben die Bor„gemeisteren en Geswooren van stads weege geschinkt der Grevin „van Buren einen silveren kop met ein deksel binnen en buyten „verguld weerd wail sevetich goudgulden, en daer inne waeren ,,mechaeten, mechaeten-bloemen, kaniel en gebakken kruyt, herlich „opgerigt en het welk Haere Genade oich dankbaerlich ontfangen „heeft.
„Item op den selven dag hebben Sine Genade koningsfeste in den „schuttenhoef snoenens 3) gehalden, mit sine Heeren en Edelluy„den, oich vrouwen en joufferen, aldaer ter selver feste oich waeren „Borgemeisteren, Scholtetten, Scheepenen van beyde gerichten, „Geswooren, Gouverneuren, Clerken, alde Borgemeisteren en an„dere goede mannen der stad ; en Borgemeisteren schinkten van „stads-weege, tot eeren van Sin Genade koningsfeste, ein funder „wijns, hetwelk oich op den selve dag in den hoef gedronken wierd.
„Op friedag daer nae hebben Borgemeisteren van der stads„weege, geschonken uyter stads grave genaemd het Gerken, vier „schoene snoeken en twee schoene karpen.
„Item op zondag soe hebben Sine Genade te gast gehad die „Scholteten, Borgemeisteren van beyde gerichten, Geswooren en „Secretarissen.
„Item op dynsdag den negenden july soe hebben Sine Genade „dat heyldomme tot St. Servaes sien toenen, en het waes d'ierste „toendag, en Sin Genade zagen het toenen ten huyse van doctor „Bryssel, en ten selven dage, post prandium 4), ontrent dry uuren, „sint Sin Genade gereden en vertoegen met sine Heeren en volk, „die Sine Genade bij hoen hadden, naer Stockem, en de Borgemeis„teren en Geswooren, in naeme der stad, hebben Sine Genade te „goeye bevolen, onder alle reverentie en onderdanigheid, zeggende
1) e soort gekruide wien.
2) ouch ene gekruide wien.
3) 's naomiddags.
4) nao et middagete.



„tot Sine Genade oich dat God die Heere Sine Genade in aller zaliger wailvaert langlievig wilde bespaeren, en boeyen demuedelijk „dat Sine Genade wilde dikwijls alhier koemen.
„Voertz hebben sij Borgemeisteren Sine Genade bedank met alle „oetmoet, van den satijne tabbarden en satijne wammessen, die „Sine Genade hoen Borgemeisteren, te weeten elk Borgemeister „eine satijne tabbard en eine wammes en elk Geswooren oich ein „satijne wammes, hebben doen schinken".
Et kapittel van Slevrouwe bestónt langen tied oet zevetien prebende 1), dao onder begrepe die van d n deke. De kanunnike hadden-et rech, de proos en de ander wierdigheidsbekleiders te keeze. De proos mós gekoze weurde-n-oet te lede van et kapittel van de kathedraal van Luik. Et kapittel had et genot van de tiende van et Wiekerveld en van de dörrepe Kesselt, Veldwezelt, Rosmeer, Sint Pieter, Heugem, Bemele, Cadier, Ittere, Meeuwe, Herck, Schuele en Wyshage. Et waor in et bezit van de hiereleke rechte euver de dörrepe Bemele en Veldwezelt.
Behalleve de hoezer, die tege d'n umgaank van de kèrrek gebouwd waore, behuurde-n-aon et kapittel nog zestien klaustraal hoezer, die laoge aon de straote rontelum de kèrrek en deende tot woeninge veur de kanunnike, die ze tege betaoling van 'n som geld inins in gebruuk kraoge. Daotegeneuver hadde die kanunnike de verplichting, de hoezer op hun eige koste te onderhawwe, boe ze ziech evel wie langer wie minder van aon trokke, zoedat tie gebouwe op et léste in zoedaonige staot waore gekomme, dat et kapittel op herhaold aondringe van de Magistraot eindelek besloot, al die woeninge aon partikuleere te verkoupe.
De inkomste van et kapittel waore hiel important. De opbrings van de tiende bedroog op et ind van de achtiende iew 36.156 gölde Luiks (ene Luiker gölde doog ongeveer 56 ets.), die van de landerije en fabrikke 23.722 gölde, zonder al de ander inkomste mèt te rekene. Tegeneuver dees groete bedrage stónte evel ouch groete oetgaove, want aon dat kapittel waore verbonde : twintig kanunnike, zès en daartig vicarisse, beneficiante, e groet aontal „roededragers", mèssendeenders, zengers, ontfengers, rintmeisters en nog ander suppooste, zoedat te begriepe-n-is, dat tao vaöl geld nudig waor.
Et kapittel van Slevrouwe had in tegestèlling mèt tat van Sintervaos, gein hiereleke rechte op et klaustraal terrein. Weliswoer woort ene zoegenaomde „claustrale baljuw" aongestèld, mer dee had allein et touziech op et lieger personeel van et kapittel. Dat tao neetemin e zeker rech van et kapittel op z'n klaustraal umgeving bestónt, bliek wel dao-oet, dat, zoe-es veer in 'n aajt kèrrek-register vermeld vinde, et kapittel mierdere maole aon de Magistraot van
*) 'n bepaolde som aon inkomste oet kèrrekeleke geudere.



de stad toustumming gaof um de bestraoting van de klaustraal verkiersweeg op koste van de gemeinte te vernuije.
De kapittels van Slevrouwe en van Sintervaos hadde dèks kwestie onderein, zoe-es veer later nog wel zölle zien. Mer in de regel wèrrekde ze toch wel einsgezind same ; ze woende euver en-t-weer hun plechtighede, groete kèrrekeleke fieste en ouch te begraffenisse van hun kanunnike bij.
Mer veuraal zien veer good op te huugde euver et same optreje van de kapittels bij gelegenheid van persessies.
'n Ak van 1354, geteikend door de dekes van de twie kapittels, regelt veurnaomelek te persessies van de Kruusdaog. Veer kinne-nus oet tie regeling 'n idee make van de gooj aw gebruke en et godsdeenstig leve in die zoe wied vervloge tijje en et allein mer jaommer vinde, dat taovaan in euzen tied zoe bitter wienig mie is euvergebleve, zellefs al moot me tougeve, dat et leve van tegeswoordig anders is gewoorde en dus ouch ander eise stélt.
Volleges tie ak taan begaof op t'n ierste Kruusdaag te geistelekheid van Sintervaos ziech persessiesgewijs nao Slevrouwe-kèrrek ; nao et zinge van de antifoon van Slevrouw begaove de twie vereinigde kapittels ziech in statie en onder et zinge van litteneije nao de kèrrek van Sint Pieter ; van dao trok me nao de kapel van d'n Aldenhof kort bij de Pieterspoort. Ene kaplaon van Slevrouwe doog in die drei kèrreke de gebeije en ene Minnebreure-paoter heel in de kapel van d'n Aldenhof te predikatie. Daonao gong eeder kapittel weer nao z'n eige kèrrek trök.
D'n twieden daag begaof et kapittel van Slevrouwe ziech nao de kèrrek van Sintervaos. Dao woort ouch weer de antifoon t'r iere van deen hèllige gezonge en trok te persessie van de twie kapittels nao et Lindekruus kort bij de kapel van Sint Andries. Dao bevont ziech onder 'n hoeg aw lin e kruusbeeld, dat te uterste grens van de gewoen persessies aongaof. Vervolleges trok me nao de kèrrek van Sint Antonius en daonao nao die van Sint Mathijs, boe gepreek woort door enen Dominikaner-paoter. Bij het verlaote van dees kèrrek gónge de twie kapittels oetterein. Dat van Sintervaos trok nao de Dominikaner-kèrrek, dat van Slevrouwe nao de kapel van „Maria ten Oever" op t'n hook van de Merriejestraot en de Bokstraot.
D'n derden daag kaome de persessies van de twie kapittels same in de aw kèrrek van de Augustijne in de Bokstraot kort bij de Maosbrök. Van oet tees kèrrek woort gegaange nao die van Sint Meerte in Wiek, boe enen Augustijn preekde en ene kaplaon van Sintervaos te gebeije doog. Nao aofloup kierde de twie kapittels same euver de brök nao de stad trök tot aon de „Goesmantore" enen awwen tore, dee mèt nog enen andere, de ,,Goeswyntore" op t'n hook van de Keesmerret en de Brökstraot stónt en die in nog vreugeren



tied n aw stadspoort sjijne geflankeerd te höbbe. Of tie poort gelege heet in ene stadsmoer, weite veer neet. De twie tores zien in de vieftiende iew aofgebroke. D'n historiesjrijver van Heylerhoff vertélt us, dat in zienen tied, ontrint et jaor 1825, ziech op te steiweeg van n hoes kort bij de brök nog enen awwe zwoere moer bevónt mèt sjeet-gate-n-en kantiele. Heer heel dee moer veur 'n euverbliefsel van dee Goesman-tore, mer dat is neet aon te numme ; daoveur waor de plaots, boe dee moer is gevonde, te wied van de Keesmerret aof.
vVannie daan de persessie van oet Wiek aon deen tore op te Keesmerret gekomme waor, góng eeder kapittel zene gaank nao z'n eige kèrrek.
Es n bezunderheid veur Slevrouwe-kèrrek deent nog te weurden-aongehaold, dat, wie in aw handsjrifte is te vinde, d'n Hèllige Bernardus van Clairvaux in dees kèrrek twiemaol de Kruustoch gepreek heet, n.1. in de jaore 1145 en 1146, wie heer op instigatie van de Franse keuning Lodewijk VII en op las van Pous Eugenius III gaans Frankriek en Duitsland doortrok um de prinse en de naties op te wèkke tot deilnaome aon d'n twiede Kruustoch.
Zoe-es veer et prachtig kèrrekgebouw van Slevrouwe noe kinne is et iers gewoorde nao de grondige algehiel rèstoratie, die, mèt bezunder piëteit en studie oetgeveurd, in 1887 is begós en iers in 1916 aofgeloupe waor. Aon de hand van de door d'n hier Sprenger dao-euver in de ,,Maasgouw mètgedeilde bezunderhede wèlle veer et verloup van de rèstoratie heij in korte trèkke naogoon.
In 1887 woort begós mèt te herstèlling van et westelek portaol, boe d n ingaank van de kèrrek is. Et jaor d rop woort tao-aon nog wijjer gewèrrek en teves e begin gemaak mèt et weerem opbouwe van de zuid-oosteleken tore neve de koer.
De gievel van et zuidelek transep (aon de kant van de Slevrouwestraot) en de kapel van Sint Rochus woorte-n-aofgebroke, terwijl in 1889 nuij fondeminte veur dat transep en de Sint-Rochus-kapel gelag woorte. In 1891 is te Sint-Anna-kapel aofgebroke en weerem opgebouwd, woort et noordelek transep en de kapel van de Hèllege Dreivöldigheid van hun laog plakwerrek ontdoon en de gewölleve van dat transep gerèstoreerd.
In 1893 vollegde de bouw van ene nuije gievel veur et noordelek transep en woort e begin gemaak mèt te nuij sakkerstei, die et jaor d'rop gereid kwaom.
In 1894 begós me mèt t'n aonlèk van de nuij fondeminte veur de koer.
Nao et in gebruuk numme van de nuij sakkerstei woort in 1895 de aw, die achter de koer tösse de groete steunbere laog, aofgebroke. Ouch góng me-n-in dat jaor euver tot t'n opbouw van de nuije mantel um de koer en de reparatie van de binnemör daovan,



e werrek boe miejer jaore mèt gemeujd gewees zien en dat iers in 1898 aofgeloupe waor. Toen kós me euvergoon tot et wegnumme van de lieleke steunbere, die vreuger tot verstèrreking van de absis aongebroch waore, mer gaar neet tot te kèrrekbouw behuurde.
Et jaor 1899 broch te rèstoratie van de groete baog bove de trappe bij et begin van de koer, terwijl e jaor later de oet brikke gebouwde kapel van Sint Hubeer, die wie 'n vrattel de zuidkant van de kèrrek ontseerde, woort aofgebroke en de gievel dao in z'n vreuger gedaonte is herstèld. Bij gelegenheid van die aofbraok vónt me-n-onder de grond te euverbliefsele van 'n Romeins „hypocaustum" of stookplaots van 'n verwerremings-inriechting, wat mèt te nudige zörreg is onderzeuk en besjreve en dat alweer e nuij bewies lieverde, dat me ziech tao bevónt op histories-Romeinse grond.
De rèstoratie van de groete kryp, boe me-n-in 1897 mèt begós waor, leep in 1901 aof. Wijjer woort in dit jaor dat lielek huiske opgeruimp, dat tege de zuid-westeleke vaörtore in enen hook aongeplak stónt en iers gedeend had es woening van de koster, later van de „maan van de centesteulkes". De herstèlling van de vreuger doupkapel, noe de kapel van de „Sterre der Zee", dateert ouch van datzellefde jaor.
In 1902 rèstoreerde me de kryp onder de vaörtores, en de mör, pileere en baoge van et middelsjeep, terwijl e jaor later de kèrrek e stök oetgedeep is. Wie in dat jaor oetgraovinge woorte gedoon onder de sjaol in de Stokstraot neve de koer, heet me dao ene Romeinse kelder bloetgelag.
In 1904 heet me de trappe van de koer verlag en nog aon et herstèlle van de kèrrek-pileere gewèrrek.
De vollegende jaore woorte besteid aon et groet reparatiewerrek van de massieve westeleken torebouw en van d'n umgaank mèt z n fondeminte, boebij me nog terechte gekomme-n-is op e gedeilte van aw Romeinse fondeeringswerreke. En zoe woort taan in et jaor 1916 de léste hand gelag aon die oetgebreide en zier kosbaar rèstoratie, die, onder hoegs kundige leiding oetgeveurd, ein van de sjoenste monuminte van Romaanse bouwstiel z'n vreuger aonzien heet trökgegeve en et veurtbestoon devan veur langen tied heet verzekerd, e werrek, boe Mastreech trots op kin zien.
F. SINTERVAOS.
D'n historiesjrijVer Gregorius van Tours, dee in de twiede hèllef van de zèsde iew leefde en dus enen tiedgenoot waor van Sint Monulphus, verhaolt, dat tezen hèllige, naodat er bissjop gewoorde waor, t'r iere van Sintervaos ene groeten tempel leet bouwe, boe heer zellef te planne van maakde en boe heer ouch persoonelek te verseeringe van aonbroch, terwijl er in deen tempel de relikwieë



van Sintervaos leet euverbringe. De sjrijvers nao Gregorius van Tours bevestige dat verhool en veuge dao-aon tou, dat Sint Gondulphus, d'n opvolleger van Sint Monulphus, et gebouw leet aofmake en nog daartig jaor dao-aon wèrrekde. De historiesjrijvers zien et evel gaar neet eins euver de maneer, boe-op te relikwieë van euze stadspatroen in dat nuij kèrrekgebouw zien terechte gekomme. En dees vraog hink same mèt 'n ander, n.1. : boe is et lichaam van Sintervaos begraove gewoorde 1
Dao-euver zeet us weerem deezellefde Gregorius van Tours, dat euzen hèllige begraove woort „juxta ipsum aggerum publicum" en op 'n ander plaots zeet heer: „juxta ipsum pontem aggeris publici". Et ierste beteikent: vlaak bij d'n openbare weeg en et twiede: vlaak bij de brök in d'n openbare weeg. De waörd „agger publicus" kinne noe wieze ofwel op te militair Romeinse legerbaon of op te verdedigingswaal, dee destijds um de primitief nederzètting leep. Dao zien ers, die meine, dat mèt „pons" bedoeld is te brök euver de Maos en dao-oet te konkluzie trèkke, dat Sintervaos begraove-n-is op et kèrrekhof, dat behuurde bij de kapel, die later geneump is te kapel van „Maria ten Oever", dus kort bij de Maos.
Die opvatting is um mierdere reije neet vol te hawwe.
Veuriers, wannie Sintervaos begraove zou zien gewoorde op 'n plaots, die wied van de tegeswoordige kèrrek aof laog, zouwe eus veurawwers in hun hoeggestumde veriering veur hunne patroen zeker niks verzuimp höbbe um dat op te ein of ander maneer veur later geslachter aon te duije en zoe de herinnering dao-aon levetig te hawwe, en van zoe get is in de historie van Mastreech gaar niks te vinde. En daan, wannie et graaf van Sintervaos ziech bevonde had binne-n-et terrein van et kapittel van Slevrouwe, wie zou et taan te verklaore zien, dat tat kapittel, dat ziech altied ene veurrang toukinde bove dat van Sintervaos, noets op et bestoon van zoe e graaf binne ze gebied e beroop heet gedoon ? Dao-euver is jummers nörreges get te leze.
Mer dao zien ander, mie pozitief arguminte aon te hoole. In de ierste plaots kin et Latijns woord „agger" weliswoer ouch vestingwaal beteikene, mer de oetdrökking „agger publicus" had ouch al in et klassiek Latien gein ander beteikenis es tie van „via publica", naomelek ene verhuugde en hel gemaakde legerweeg. Noe weite veer, dat te groete legerbaon, die Tongere mèt Kölle verbónt, van aof te Maos bij de later Slevrouwe-poort in westeleke richting leep en dat tie richting noe nog vrij wel aongegeve weurd door de Breijstraot en de straot „tösse de kèrreke". Noe blijf nog euver te verklaore, wat taan mèt tie „pons" of brök in die legerbaon kaan bedoeld zien, anders es te brök euver de Maos. Bij de behandeling van de historie van et Sint-Servaos-Gashoes höbbe veer al gezeen, dat bij et aofbreke daovan de euverblijfsels zien gevonde van aw



grachte en dat te bekinden historiesjrijver pastoer Mulleneers te pool, dee vreuger veur dat Gashoes laog, veur ene restant van die grachte heel. Deezellefde sjrijver vertélt us wijjer, dat in d'n hielen awwen tied van aof te plaots, boe de straot „Achter de Meules" begint, door de later Kapoen- en Sint Jaokobstraote enen errem van d'n Eker moot geloupe höbbe in noordeleke richting, dus in dezelfde richting es te tegeswoordige rij hoezer van de Breijstraot nao de Groete Staat en dat teen errem door de Romeine tot e soort van vestinggrach is umgewèrrek. Pastoer Mulleneers bewijs tat door gegeves oet vreuger tijje en door de rezultate van opgraovinge oet vaöl lateren tied ; onder andere zeet heer, dat et vreuger hoes Larose-Stielen in de Groete Staat, op te plaots, boe noe et hoes-Schnabel steit, weges te moerassigen ondergrond op paole gebouwd waor. En ouch in de Kapoenstraot heet me bij et bouwe van et groet pand, boe-in noe de belastingkantoere gevestig zien, de aonwiezinge veur et vreuger bestande höbbe van ene waterluip gevonde.
Wannie deen Eker-errem dus inderdaod zoe geloupe heet, daan moot naturelek bij et westelek oetind van de tegswoordige Breijstraot 'n brök in die Romeinse legerbaon gelege höbbe en dat moot taan de brök gewees zien, die door Gregorius van Tours bedoeld is.
Op tees gronde maag tus aongenómme weurde, dat Sintervaos is begraove gewoorde op te plaots, boe Sint Monulphus later z'n kèrrek bouwde en dat tat nuij kèrrekgebouw woort opgerich euver et graaf van Sintervaos heer en um te vervaange et ierste klei kapelke, boevaan de stichting aon d'n Hèllige Maternus weurd tougesjreve.
Veer höbbe dees kwestie vreuger al aongereurd, mer vónte-n-et toch winselek, ze heij nog ins obbenuijts te behandele.
Dat Sint Maternus z'n kapel neet gebouwd heet binne mer boete de nederzètting van de Romeine is alleszins aonnummelek, wannie me bedink, dat in die tijje van vervolleging van de Kristene de plaots veur zoe'n kapel beter laog boet-n-e centrum, dat absoluut onveilig veur hun waor. Dit is ouch te meining van de bekinden Henschenius en de Bollandiste, terwijl d'n historiesjrijver Sigebertus van Gembloux us verhaolt, dat Sint Monulphus, d'n èllefde bissjop van Mastreech, dee errefeleken hier waor van Dinant, enen tempel bouwde op et graaf van Sintervaos, boenao heer z'n relekwië nao 'n hoeger plaots in diezellefde umgeving euverbroch. Boe noe onumstoetelek vassteit, dat te ierste groete kèrrek op te tegeswoordige plaots gebouwd is, kinne veer gerös es zeker aonnumme, dat eus Sintervaos-kèrrek inderdaod op te plaots van et graaf van euze stadspatroen steit.
'n Ander vraog is, of van die kèrrek van Sint Monulphus no& get is euvergebleve. De Bollandiste zien van meining, dat tat neet



et gevaal is en dat te primitief kèrrek miejer maole gaans herbouwd woort.
Dees opvatting is door Pastoer Pascal Schmeitz zaoliger en Dr. Doppler in 'n oetveurige en uters gedokumenteerde studie weerlag.
Veuriers tuine zij aon de hand van versjeije historiesjrijvers aon, dat te kèrrek van Sint Monulphus al van groete aofmetinge waor ; die sjrijvers spreke herhaoldelek van „magnum templum" (ene groeten tempel), terwijl Herbenus, dee umstreeks 1538 zellef rector van de sjaole van et kapittel van Sintervaos waor, zeet, dat Sint Monulphus ,,amplissimum templum erexit, quod in hodiernum usque diem videmus" (de groetsten tempel opgerich heet, dee veer tot vandaog tn daag kinne). Zoe vertélt us Eginhard, d n historiesjrijver en sikkertaris van Karei de Groete en teves, wie aongenómme weurd, ab van Sintervaos, van de groete massa lui, die bij gelegenheid van de plechtige euverbringing van de relekwië van de Hèllige Marcellinus en Petrus in 828 de kèrrek völde.
Wijjer gief Dr. Doppler op het gezag van mierdere sjrijvers es z'n meining te kinne, dat te kèrrek, in tegestèlling mèt zoevaöl andere in d'n umtrèk, ontsnap is aon de sjendende han van de Noormanne en kompleet op wonderdaodige maneer gespaord bleef, 'n Hoegs belangriek feit ter ondersteuning van die meining is et bestoon van 'n officieel dokumint, naomelek e charter van keizer Arnulf van 1 Juli 889, dus 8 a 9 jaor nao d'n invaal van de Noormanne in dees streke, boebij heer de abdij van Sintervaos in vollen eigendom gaof aon de Sint-Petrus-kèrrek in Trier. Me kin ziech jummers meujelek dinke, dat, wannie de kèrrek en de abdij door de Noormanne verrinneweerd waore, die gebouwe in zoene korten tied weer hadde kinne-n-opgebouwd zien.
In de derde plaots haolt Dr. Doppler ze bewies oet te konstruksie van et kèrrekgebouw zellef, oet te identiteit van de Sint Monulphus-kroch (de underste) mèt t'n ajtste kern van de kèrrek, de kapitele-n-en de baoge. Veer wete, dat, hetgeen in de kèrrek in gotieke stiel is opgetrokke, e bijveugsel aon et gebouw is van vaöl lateren datum es te res. Wannie veer us noe die bijveugsels ewegdinke, is et neet lestig, d'n awwe kern te onderkinne en daan komme veer tot te konkluzie, dat te primitief kèrrek e rechhookig gehiel waor, naomelek et tegeswoordig middelsjeep mèt te twie zijsjepe van aof et begin van de westeleken torebouw, dus van aof te plaots, boe et standbeeld van Karei de Groete steit, tot aon de twie oosteleke tores, die de koer van boete flankeere, dus van binne tot aon d'n tegeswoordigen hoegen altaor. Et hiel kort bijein stoon van de pileere, die primitief invoudig veerkentig waore, wijs al op 'n hiel aw bouworde en kump in zier vaöl opzichte euverein mèt te konstruksie van Sint-Apollinaris-kèrrek in Ravenna, die oet te zèsde iew dateert.



Wannie veer de konstruksie van et middelsjeep van boete bekieke, zien veer bove de vinsters in et moerwerrek gemetselde baoge, die röste-n-op pilasters gevörremp oet te verlenging van et lieger deil van de pileere van et sjeep. Ouch tröf us taan hoegerop 'n verhuging van de mör oet ene zachtere stein, aofkomstig oet te umstreke van de stad, terwijl dat te dao-onder gelege awwer laoge gaans oet zoegenaomde grès-stein zien samegestèld. In de oosteleke en westeleke mör van et transep of dweers-sjeep daorentege zien veer niks van de zoe-eve besjreve baoge en evemin van 'n verhuging in 'n ander steinsoort es te res. Ouch is te maneer van konstueere van dit transep, ofsjoen dezellefde steinsoort gebruuk is, 'n gaanse ander. Mer es veer veurbij dat transep, dus in de richting nao et Vriethof, weer de opgaonde mör besjouwe, die in rechte lijn doorgoon tot aon de absis, et rond gedeilte van de koer, daan zien ver weer diezellefde baoge, diezellefde verhuging, etzellefde metselwerrek trök. Ouch es me bove-n-op et gewöllef klump kump me door de konstruksie daovaan en van et kapwerrek tot te konkluzie, dat et middelsjeep vreuger neet woort gesnooje door e dweers-sjeep en dat tit tus van lateren datum moot zien.
Wie me-n-in 1811 de groete (beuveste) kroch aofbraok en de vloer van de kèrrek oetdeebde, vónt me-n-et underste gedeilte van ene moer, dee van d'n eine koer-tore rechdoor nao d'n andere leep boe-oet me de gevollegtrèkking heet gemaak, dat in awwen tied te koer van de kèrrek door ene rechte moer woort aofgeslote.
Al de euverige gedeiltes van de kèrrek zien dus aofkomstig oet later periode en wel : et dweerssjeep oet te Xle iew, et rond gedeilte van de koer of te absis mèt haör twie zijtores en d'n torebouw aon de weskant oet te Xlle iew en de zijkapelle en verder bijgebouwe oet te XlIIe, XlVe en XVe iew.
Dao is vaöl gesjreve-n-en gevreve euver de westeleken torebouw of et zoegenaomp ,,Nieuwe Werck", ouch wel mèt ene Greekse naom „narthex" geheite, boe-in ziech op te twiede verdeeping de bereumde „Keizerzaol", e pronkstök van Romaanse bouwstiel, bevind. En et is zjus tee Keizerzaol, dee door zene naom hiel get misverstand heet gebroch. Langen tied heet me-n-op grond van et bestoon van dee zaol de meining oetgesproke, dat teen hielen torebouw et werrek is gewees van Karei de Groete en dat tee zaol nao dee keizer geneump is, umdat heer, es er binne Mastreech verblief heel, van oet tee zaol de deenste in de kèrrek bijwoende.
Andere zien et tao neet mèt eins en numme-n-aon, dat et „Nieuwe Werck" iers in de twellefde iew ontstande-n-is.
'n Derde lezing is tees, dat et binnewerrek moot gerekend weurde van de twellefde iew te zien, mer dat et boetewerrek van vaöl vreugeren tied, van et begin van de Romaanse periood moot dateere.



Eindelek besteit 'r 'n veerde opvatting, die zeet: et is hiel good meugelek, dat Karei de Groete ene „narthex" aon de kèrrek gebouwd heet, mer dee is taan toch in alle gevaal umstreeks 1170 gaans of teminste veur et euvergroet gedeilte door ene nuije vervaange.
Dees léste opvatting, die onder andere is veurgestande gewoorde door de vreugere Rieks-arsjivaris Flament, is mesjiens wel de mies aonnummeleke en verklaort ouch et béste de benaoming „Keizerzaol", boemèt me bij de nuijen opbouw op et ind van de twellefde iew et aondeil, dat Karei de Groete in de oetbreijing van de kèrrek gehad heet, veur later geslachter heet wèlle oetdrökke.
Wie et ouch mèt tie zaak maag stoon, de westeleke bouw, zoe-es veer dee noe kinne, is gemaak in de jaore 1170 tot 1176, teminste et underste gedeilte, wantte tores zellef höbbe-n-in de loup van de jaore versjeije veranderinge-n-ondergaange.
Wie die tores veur 1516 oetgezeen höbbe is meujelek oet te make; warsjienelek zien ze aofgebeeld op 'n munt van Hertog Hendrik I van Braobant (1190—1235), die in Mastreech is geslage. Dao-op kin me zien twie zij tores mèt pyramiedvörremige aofdèkking en in et midde-n-ene koepel, dee bove die zijtores oetstik. Daobij maag me ziech nog aofvraoge, of tie veurstèlling reëel en gein fantazie is.
In 1516 woort, veur zoeveer me wèt, de ierste verandering aon de tores aongebroch. D'n historiesjrijver Herbenus vertélt us tao-euver et vollegende (oet et Latien vertaold) :
„De groetste klok van dees kèrrek woort t'n 21e Juni van et „jaor 1515 op et binneplein van et hoes van de proosdij (noe et „kloester van de Zusters onder de Baoge) gegote, daonao op te „Zondag, boe-op gezonge weurd : „Laetare Jerusalem" (dus op „haaf vaste van et jaor 1516), dee toen op t'n twiede Miert veel, „onder de besjerreming van d'n Hèllige Servatius gewijd, mer euver „de plaots, boe ze opgehaange mós weurde, is einigen tied versjèl „gewees. Dao waore-n-ers, die zachte, dat me ze in eine van de „zijtores mós ophaange, mer andere waore van meining, dat et „passender zou zien, es haör 'n ruimer plaots woort aongeweze. „Wijl noe tösse de tores plaots euver waor op et plat daak, woort „tees ruimte hoeger opgetrokke oet witte stein, en, naodat tao 'n „passende kap op gemaak waor, ontfóng die ruimte de klok.
Op 'n ander plaots zeet Herbenus nog : „Naodat te klok midde „tösse de twie tores hóng, woort te leeg ruimte door et optrèkke „van de mör mèt witte stein en door mèt loed bedèkde plaanke „geslote en verrees tie aldus gemaakde ruimte, toen of later, nog „hoeger door enen houten tore, mèt loed bedèk, op te spits boevaan „ene koperen adelaar woort gezat. In d'n tore waor e klokkewerrek



„mèt klokkespeul, warsjienelek et ierste slinger-klokkewerrek, dat ,,in d'n tempel van Sint Servaos versjeen".
Tot zoeveer Herbenus.
In 1556 woort door Hendrik van Trier, klokkegeeter in Aoke, e nuij klokkespeul gegote, bestaonde oet negetien klokke. Bij die gelegenheid ondergóng d'n torebouw weerem 'n verandering en kraoge de tores ongeveer et veurkomme, datse noe nog höbbe. Deze vörrem höbbe ze behawwe tot et jaor 1767, wie ze 'n algehiel verandering höbbe ondergaange in stried mèt eedere stiel en mèt te traditie van iewe laank. Weer zölle veer ene sjrijver, deze kier van Heylerhoff, heijeuver aon et woord laote :
„In het jaar 1767 begon men den grooten toren te vernieuwen „en dat niet wegens bouwvalligheid, maar wegens oneenigheid en „twist tusschen de kanoniken. De kapelmeester van het kerkkoor „was overleden en er was spraak om een ander in zijn plaats aan „te stellen, maar van twee candidaten kon men het niet eens worden, „wien te kiezen, tenzij met groote moeite, en toen de overwinnende „partij, over zulk een zegepraal verheugd, nu geloofde, dat zij in „de toekomst haar zegevierende wapenen zou kunnen voeren wer„waarts zij maar wilde, zoo besloot zij, ten einde haar macht aan „de onderliggende partij te toonen en door een groot en ongewoon „feit ontzag in te boezemen, op zekeren morgen om den toren om „te werpen en te vernieuwen, en zaten reeds den avond van dien„zelfden dag, zonder dat men eerst de geldbeurs had nagezien, of „maat en plan van het werk had vastgesteld, de werklui op het „dak en waren zich in het zweet aan 't werken bij het afbreken. Toen „werden verschillende bouwmeesters geraadpleegd om het nieuwe „werk deste schooner te doen verrijzen. Er was een Maastrichtsch „bouwmeester, lang niet onbedreven, die aanraadde, dat de geheele „breedte (van den grondslag der drie afgebroken torens) door „een enkele pyramide zou worden ingenomen en tot een hooge spits „zou woren opgetrokken. Maar een Luiksch architect, die aanraadde, „dat men de ruimte van het grondvlak in drie deelen zou verdeelen „en met drie afzonderlijke torens bezetten en dat de middelste de „beide zijtorens in omvang en hoogte zou overtreffen, kreeg de „voorkeur. Toen ook werden honderd duizend gulden door het ka„pittel tegen drie ten honderd opgenomen om het werk te bevorderen, waaraan gedurende twee achtereenvolgende jaren is ge„werkt".
Dit verhool van van Heylerhoff is gein fantazie, mer weurd door de kapittel-akte gaans bevestig. Op tie maneer ontstónt et lieleke tore-komplex mèt te drei peperbösse, dat heet blieve stoon tot 1889 en vaöl awwer Mastreechteneers ziech nog wel zölle rappeleere.
Veur de bedèkking van de daker gebruukde me ruim feertig doezend kilo loed. E nuij klokkewerrek mèt karreljong woort ge-



lieverd en geplaots door de Mastreechter klokkemeeker De Beef veur. 10.000 gölde Luiks (5600 gölde van eus tegeswoordige weerde). Op te klein tores woort et bissopskruus gezat, boemèt et kapittel de soevenier aon et verblief van de vreuger bissjoppe binne Mastreech levetig wou hawwe. De middeltore woort, wie ouch vreuger, bekroend mèt t'n dobbelen adelaar, um aon te duije, dat et kapittel vrijriekshierelek waor. In 1794 evel höbbe de Franse dat imperialisties symbool van deen tore aofgenómme.
In de jaore 1889 tot 1891 zien de middeltore en de zijtores weerem ongeveer herstèld in de gedaonte, die ze veur 1767 gehad hadde.
De westeleke bouw of et „Nieuwe Werck" woort tougewijd aon Slevrouw. Twie rije portieke umgeve van binne aon drei kante de middelruimte, die primitief gein kommunikatie had mèt te kèrreksjepe.
In de moer, dee de prachtig bekoepelde Keizerzaol van et middelsjep van de kèrrek aofsjeijt, zuut me nog te aonwiezinge van de baoge van ein al sints lang tougemetselde gallerij. Oet et feit, dat tee zaol mèt zoevaöl zörreg gebouwd is, prezumeert me, dat heer primitief wel mèt 'n ander bestumming zal opgerich zien es tie er noe heet. Tegeswoordig jummers deent heer tot niks anders es um bewonderd te weurde door degene, die ziech te meujte getruuste, zoe hoeg nao bove te kleddere. Zene bouwstiel vertuint vaöl euvereinkoms mèt te door Karei de Groete gebouwde Keuningskapel in Aoke.
Et rond gedeilte van de koer of te absis mèt te twie haör flankeerende tores is weerem 'n konstruksie op ziech zellef. De euverdèkde gallerij aon de boetekant sjijnt gebouwd te zien mèt et doel, bij de zevejaorelekse Hèlligdomsvaarte van dao-oet te groete relekwië aon et op et Vriethof verzamelde vollek te tuine, zoe-es ouch inderdaod langen tied door gebaörd is. Nao de innumming van de stad door de Spanjaarde onder Parma in 1579 heel et gebruuk van et vertuine van de hèlligdomme boete de kèrrek op. Later zölle veer op te Hèlligdomsvaarte naoder trökkomme.
Zoe-es veer al bij de behandeling van et kloester van de Annunciate gezag höbbe, heet eine van de prooste van et kapittel van Sintervaos, Engelbertus Boonen, umstreeks 1615 et eigenaordig idee gehad, de absis gaans aof te breke en op zien eige koste door n nuij koer in moderne stiel te vervaange, die fieftig voot wijjer nao et Vriethof op zou oetspringe. Et kapittel heet ziech evel sterrek taotege verzat, zoedat tee plaan gelökkig neet tot oetveuring is gekomme.
Aon weerskante van et dweerssjeep of et transep bevónte ziech in vreugeren tied kapelle. Aon de zuidkant, dus tegeneuver Sint Jaan, stónt 'n kapel tougewijd aon Sint Maternus, terwijl westelek



taovaan 'n sakkerstei laog, die bestump waor veur de lieger geistelekheid. Aon de noordkant besteit noe nog e gebouw, dat eins van vörrem is es te vreuger Sint Maternus-kapel en boevaan de boveverdeeping nog es paramintekamer deens deit. De Sint-Maternus-kapel mèt sakkerstei is in 1810 aofgebroke, boedoor me-n-ene ruimeren doorgaank kraog tösse de twie kèrreke en d'n toustand ontstónt zoe-es veer dee noe nog kinne. Wie me mèt tat aofbreke bezig waor, heet me naogelaote, de zuideleke moer van et transep, dee bij de geweldige ontploffing van et pollefer-magazijn bove-n-aon de Kommel (Abrahamslook) in 1761 vaöl geleije had en sjaöre vertuinde, behurelek te verstèrreke, zoedat tee moer later is ingevalle en 'n deil van et gewöllef van et transep heet mètgesleip.
Boetendien bevónt ziech aon de noord-ooskant van et transep bij de tegeswoordige sakkerstei de zoegenaomde Keuningskapel of kapel van d'n Hèllige Lodewijk, in gotieke stiel, boevaan noe nog 'n deil van de fondeeringe en einige verseeringe van de noordeleke zijmoer ziechbaar zien. Die kapel woort in et jaor 1463 gestich door Lodewijk XI, keuning van Frankriek, oet daankbaarheid veur de wondervol genezing van ze familielid Hendrik van Beijere. Dees kapel is aofgebroke in et jaor 1804.
Vreuger had Sintervaos-kèrrek aon weerskante van de koer enen ingaank. Dee aon de zuidkant,dee awwer Mastreechteneers ziech nog wel zölle rappeleere, waor op te plaots, boe ziech noe de kapelle van de Noedkis en van et „Heilig Aanschijn" bevinde. Deen ingaank is bij gelegenheid van de groete rèstoratiewerreke van 1881 geslote en vervaange door ene nuije, d'n tegeswoordige tegeneuver Sint Jaan. D'n anderen tougaank aon de noordkant van de koer waor boe noe de Hèllig-Sakkermints-kapel steit. Es eigenaordigheid vinde veer vermeld, dat teze lésten tougaank bij gelegenheid van de Hèlligdomsvaarte en ander groete kèrrekeleke fieste verheurd woort aon kriemers, die dao hun kraömkes opslooge, boe ze beukskes, medaaljes, printsjes, nosters en ander gelegenheids-artikele verkochte. Ouch te tegeswoordige kapel van Sint Markoen behuurde bij deen ingaank, want in die kapel bevind ziech nog in enen hook te gebrukeleke steine wiewatersbak, dee dao vreuger heet deens gedoon.
De zuid-westeleken ingaank mèt et zoe riek mèt gepolychromeerd beeldhouwwerrek verseerd portaol, woort vreuger gebruuk bij et oettrèkke en binnekomme van de groete persessies en bij et bezeuk van vorsteleke persone.
Et aontal zijkapelle van de kèrrek waor in vreuger jaore twellef, naomelek zès aon eedere kant. In 1804 zien ze door et wegbreke van tössemoere tot zès trökgebroch. Allein dus te kapel van Sint Joezep heet haör vreuger gruudde behawwe.
Et taak van de kèrrek waor vreuger gaans mèt loed bedèk. Wannie die bedèkking is aongebroch, is neet mèt zekerheid bekind. Dat



loed woort door et kapittel betrokke-n-oet 'n loedmijn in Berneau. Berneau waor'n hierelekheid, die tot aon d n tied van de Franse Revolutie aon et kapittel van Sintervaos heet toubehuurd. Van Heylerhoff vertélt, dat te gereidsjappe veur et snije van dat loed tot plate ziech bevónte bove op et ierste gewöllef in et „Nieuwe Werck".
Et kapwerk van et taak is langen tied van oet te kèrrek ziechbaar gewees. Herbenus heet in z'n gesjrifte vasgelag, dat zie vader et tegeswoordig gewöllef van stein in et middelsjeep heet zien aonbringe en dat in deezellefden tied te groeten ölleger achter d'n altaor van Slevrouw in et ,.Nieuwe Werck" is euvergeplaots en dus te ruimte innaom, die ouch noe nog t'n ölleger besleit. Veur deen tied stónt te groeten ölleger links van de koer.
De hoeg koer waor in deezellefden tied van et middelsjeep aofgesjeije door ene riekelek mèt goud verseerden iksaol. Dao stónt ouch te kleinen ölleger en waor de gewoen plaots veur de zengers. D'n altaor t'riere van Sintervaos stónt veur deen iksaol en, zjus wie noe, tösse de trappe van de koer. In de handsjrifte van Collette leze veer, dat van deen iksaol aof te keizers van Duitsland en in lateren tied te hertoge van Braobant bij hun plechtige inhöldiging gewoen waore in tegeswoordigheid van de börregerij de belofte te vernuije van de privilezjes en vrijhede van de stad te zölle respekteere, boe-tegeneuver zij van de kant van de börregers t'n eid van gehoerzaamheid en trouw ontfónge. Veurdatse d'n iksaol betrooje bezwore die soevereine iers te handhaving van de vrijhede veur d'n altaor van de koer in prezentie van de Magistraot, d'n adel en de geistelekheid, die ouch op hun baört hun trouw betuigde en touzachte.
Herbenus deilt us wijer nog mèt, dat neet lang veur zienen tied te kloestergeng gebouwd zien en dat taoveur gebruuk woort meileger oet te umstreke van de stad. De bouwmeister waor Leonardus Roelands, kloesterling van et kapittel. Primitief waore die geng, dus ouch euze bekinde „Lange Gaank", mer houte portieke, bestump um 'n verbinding te vörreme tösse de versjèllende gebouwe, die aon et kapittel toubehuurde. In die kloestergeng bevónte ziech te kapittelzaol, noe Hèlligdomskamer, d'n awwe reefter van de kanunnike oet t'n tied, wie die nog in kommunauteit leefde en veurts ouch te Latijnse sjaole, die veur de vestiging van de Zjezwiete in Mastreech dao door et kapittel van Sintervaos gehawwe woorte. Bove die kloestergeng waore de zolders, boe opgestapeld woorte de graone aofkomstig van de eige geudere van et kapittel en van de tiende, die opgebroch móste weurde. De groete kelders deende veur et bewaore van de wien, dee betrokke woort van de aon et kapittel toubehurende wienberreg aon de Moezel en de Ahr.
Um nog ins op te koer trök te komme ; naodat in 1732 d'n iksaol



waor eweggebroke, bouwde me-n-ene prachtigen dobbele malieberen trap nao de koer en 'n zier sjoen ballustraad, ouch van malleber. Bij dees verseering behuurde de twie reusechtige zijstökke, die noe nog aon weerskante in et transep tegeneuver de kapel van de Noedkis en die van et Hèllig Sakkermint stoon opgestèld en et aajt en et nuij Verbond veurstèlle, terwijl de medaljongs te beeltenisse van de Hèllige Monulphus en Gondulphus bevatte. Me hélt et teveur, dat tat prachtig beeldhouwwerk in Roeme gemaak is en dat te naom : „G. J. Bayard Namurcensis", dee op te plate steit oetgebeiteld, neet tee is van de beeldhouwer, mer van de malleberwèrreker, ene maan oet Namur.
Veur de opheffing van et kapittel door de Franse bezaot te koer prachtig koperwerrek, onder andere veer kandelabers van zeve voot hoeg, gemaak door de Mastreechter kopersleeger Wery. De koerbenk waore verseerd mèt bronswerrek, de beelde van de apostele en evangeliste, aofgewisseld door kandelabers, alles in d'n tied van Herbenus gemaak.
Door de belegeringe van 1793 en 1794 had te kèrrek vaöl te lij je ; op miejer plaotse woorte de taker besjaodig en looker in de gewölleve geslage. In 1794 woort e gedeilte van de Oostenriekse tróppe, die mèt te Hollenders et garnizoen oetmaakde, d'rin gelegerd. Nao de euvergaof van de stad aon de Franse, woort te kèrrek ingeriech tot foerazje-magazijn en kóste de seldaote nao hartelös aon et verrinneweere goon. Wie et kapittel in 1797 waor opgeheve, heet me-n-alles, wat tot verseering van de kèrrek deende, publiek verkoch.
Van de tien klokke, die ziech in de tores bevónte, heet me-nallein de groete klok, et brand- of alarremklökske en de karreljong laote haange. De twiede klok van et kapittel, die veer doezend pond zwoer waor en weges haör gewiech neet oet t'n tore kós eweggeveurd weurde, woort aofgehaange en zoe in d'n tore achtergelaote. Me had ouch geine kans gezeen, ze kapot te make. In 1804 heet me dat wel gedoon gekrege en toen de opbrings van et metaol gebruuk um de koste van de herstèllinge te bestrijje.
Gelökkig bleef tus te groete Sint-Servaos-klok gespaord, eus Groete Klok, d'n trots van Mastreech, die destijds al mie es twie en 'n haaf iew haör bronze stum euver eus stad had doen klinke, die zoe mennige groete fiesdaag had ingelojd, mer ouch zoe dèks mèt te zwoer beproovde börregerij haöre klaogzaank had oetgegallemp ,trouw aon de spreuke, die zij op haöre mantel dreug : „Ad tua sacra voco populum clangore sonoro,
„Servati, Cujus nomine dicor ego",
en : „Servatius servavit fidem,
„Servatius servavit plebem,
„Servando et orando meruit quod credidit".



(Nao dien hèllige deenste roop iech mèt m'n klaankrieke stum et vollek, o Servatius, nao wee zene naom iech geneump weur" en : „Servatius heet et gelouf bewaord. Servatius heet et vollek bewaord, door te bewaore en te beije heet heer verdeend wat heer geluif heet"),
terwijl veurts nog op te mantel vermeld steit: „ Wilhelmus et Caspar Moer, confratres fecerunt me anno verbi incarnati 1515" (De gebreurs W. en C. Moer höbbe miech gemaak in et jaor van et vleis gewoorde Woord 1515).
Et klei klökske, dat ouch behawwe bleef, woort gelojd in gevaal van alarrem, bij brand en boetendien eedere Vriedagge-mörrege um negen oore veur et begin van de zittinge van de Braobantse sjepekamer en eindelek ouch veur de exekuties van de kriminëel vonnisse door die sjepekamer oetgesproke. Later heet me dat klökske gebruuk es spijs veur et geete van nuij klokke.
In Slevrouwe-kèrrek bevónt ziech ouch zoe n klok, die geregeld gelojd woort veur d'n aonvaank van de zittinge van de Luikse sjepekamer.
Wat et loeje van klokke betrof, moote veer heij nog op 'n eigenaordig gebruuk wieze. Sinds onheugeleke tij je tot et jaor 1794 woort van stadsweore eederen aovend um kerteer veur neqe in Sintervaos-tore 'n klok gelojd, zonder dat me de oerzaak van dat gebruuk heet kinne-n-achterhoole. Sommige höbbe gemeind, tot tat gebaörde um de vrouwe te waarsjouwe, ziech van de straot eweg te make veur neet bloetgestèld te weurde aon de astrantighede van de wèrreklui oet et lakewevers-ambach, die op tie oor in groete tróppe van hun werrek nao hoes trokke (d'n achoorige wèrrekdaag waor toen nog gaaroet neet bekind) en die mèt hun baldaodige streke de politie dèks vaöl las bezörregde. Ef is meugelek, tot tat loeje primitief mèt tie bedoeling is gebaörd, mer, wie veer al ieder gezeen höbbe, begós te lake-industrie nao de innumming van Mastreech door Parma in 1579 ziech al gaw nao ander steij te verplaotse, zoedatse umstreeks 1600 heij zoe good es niks mie te beteikene had. Et is tus meujelek aon te numme, dat me, es tat loeje allein daoveur gedeend had, daomèt tot 1794 zou höbbe blieve doorgoon, es tao gein ander reije veur bestande had. Mie aonnummelek klink taan ouch te opvatting, dat et loeje plaots had ingevollege e gebruuk, door d'n Hèllige Carolus Boromaeus in zie bisdom ingeveurd en daonao in groeten umtrèk verspreid, um naomelek in eeder gemeinte eelken aovend te klok te loeje en daodoor de hoesvajers te vermaone, neet te goon slaope, veurdatse 'n daankgebed tot Slivvenier gerich hadde veur de euverdaag ontfange weldaode. Ouch tat gebruuk is, wie zoevaöl andere van ech kristelek karakter, mèt et optreje van de Franse revolutionnaire verdwene.



In 1800 woort tijdens ene benkeleke November-störrem e groet deil van de loete daakbedèkking eweggeslage. De euverheid van de stad leet toen de spitse van de twie tores aon weerskante van de koer, die van kerstaanjelehout gebouwd en ouch mèt loed bedèk waore, aonzeenelek verliege um mèt et vrij gekomme loed te kèrrekdaker te herstèlle.
Naodat te Franse de kèrrek in bezit genómme hadde, höbbe zij ze blieve gebruke tot op et léste van et jaor 1804. Op t'n tore woort in plaots van de rieks-adelaar 'n Jakobijnemöts geplaots en de Franse veendel oetgestoke. De kèrrek zellef woort tot magazijn van huij en stru ingerich.
Naodat te kèrrek aon de Katholieke waor trökgegeve, begóste dees dalek te hoegs nudige reparaties aon te bringe, zoedat op Dreikeuningendaag van 1805 d'n ieredeens weer plechtig kós weurde hervat. Et waor op tezellefden daag, boe-op in gaans Frankriek te kroening van Napoleong I, die al op 2 December 1804 in Paries had plaots gehad, gevierd woort.
De koer waor toen evel nog neet in behureleke staot trökgebroch. Iers in 1811 is me daomèt begós, mer, wijl me de hoeg ligging van die koer neet gesjik achde veur de parochie-deens, besloot me, ze te verliege en ze geliek te make mèt te begaone grond van et middel- en et dweers-sjeep. De vaörste, groetste kroch woort tus eweggebroke. De echterste, ajtste kroch onder de absis, die vaöl deeper laog en ouch te twie klein krochte onder et middelsjeep van de kèrrek bleve gespaord. Zoe-es bekind, heet me de groete kroch in 1881 weerem herstèld en kraog Sintervaos-kèrrek haör hoeg koer weer trök.
De vaörste van de twie klein krochte, dus tiegene, die e wijdste van de koer aof onder de vloer van de kèrrek lik, heel en hélt me nog veur de plaots, boe Sintervaos is begraove gewoorde. Bove dat graaf stónt in d'n awwen tied nao aajt-kristelek gebruuk enen altaor t'riere van deen Hèllige. Aw kronieke verhoole, dat Karei Martel, naodat heer op te fiesdaag van Sintervaos in et jaor 732 de Saracene bij Tours had verslage, oet daankbaarheid veur deen Hèllege z'n tössekoms bissjop Willegisus nao Mastreech sjikde um Sintervaos ze graaf op te luustere. De ierste zörreg van dee bissjop waor, ene kostbare baldakijn of ciborium bove-n-et graaf en d'n altaor te doen aonbringe. Wijjer lag heer et lichaam van d'n Hèllige in 'n nuij kis, van binne mèt zèllever beslage en van boete euvergöld. Dat waor evel 'n ander kis es te tegeswoordige Noedkis, die oet 'n later periood dateert.
In Herbenus zenen tied bevónt ziech nog enen anderen altaor midde-n-in et middels jeep van de kèrrek ; deen altaor waor geplaots bove de graver van de Hèllige Monulphus en Gondulphus. Wie in et jaor 1628 de vloer van de kèrrek is genivelleerd ge-



woorde, heet me dat monumint, dat verseerd waor mèt te buuste van die twie bissjoppe, in de grond laote zakke. In 1890 zien op tie plaots oetveurige opgraovinge gedoon en is me op grond van versjeije historiese aonwiezinge tot te konkluzie gekomme, dat me de plaots van de graver van de twie hèllige trökgevonde had. In alle gevaal vónt me-n-et graafmonumint, dat vreuger op te altaortaofel moot gestande höbbe en boe-op twie Latijnse veersregels oetgebeiteld stónte, naomelek :
„Exitus hac archa Monulphus, aquisque dicato
„Gondulphus templo se reddit uterque jerarcha",
wat zoevaöl beteikent es : „de twie kèrrekvoogde Monulphus en Gondulphus zien oet tees kis opgewèk en kierde, naodat in Aoke d'n tempel gewijd waor, weer nao hun graaf trök".
Dat insjrif hélt verband mèt 'n aw en wied verbreide legende, dat te twie bissjoppe oet hun graaf zouwe zien opgestande, nao Aoke getrokke um de wijjing van et Munster door Pous Leio III en Karei de Groete bij te woene en daonao weer nao hun graaf zouwe zien trökgekierd. Karei de Groete naomelek had te wins oetgesproke, dat bij de kèrrekwijjing zoevaöl bissjoppe tegeswoordig zouwe zien es t'r daog in et jaor bestoon. Wie heer de bissjoppe tèlde, die opgekomme waore, ontdèkde heer, dat ers nog twie te wienig waore. Dao versjijne opins op t'n dölleper van de kèrrek twie bissjoppe mèt hiel bleike geziechter en gehold in aw versjote paraminte. Ene graafreuk geit van hun oet en van onder hun koerkappe huurt me-n-e geluid es et kleppere van gereemsels. De Pous sjoevert ziech es zij haöm de veuj komme pune en op te vraog van keizer Karei: „wat zien dat toch veur prelaote ?" antwoord Pous Leio : „et zien twie bissjoppe van Mastreech, de Hèllige Monulphus en Gondulphus; ze zien op bevel van Slivvenier oet te ander wereld heij versjene um eure wins en mien belofte te vervölle". Nao aofloup van de plechtigheid in Aoke trokke de twie bissjoppe weerem nao Mastreech, maakde in Sintervaos-kèrrek veur et beeld van Slevrouw 'n deepe buiging en lachte ziech toen weer in hunne graafkelder neer um dao hunnen iewige slaop veurt te zétte.
Veurdat veer de bespreking van et kèrrekgebouw zellef besleete, moote veer nog te aondach vraoge veur e beeldsje, dat tegeswoordig geplaots is in de boetemoer neve de koer bove d'n awwe, noe tougemetselden ingaank aon de zuid-kant van de kèrrek. Et stélt 'n ongekleide jeugdige persoon veur in loupende hajding en is gemaak van witte malleber. De umgeving van die figuur is te vaöl gesjendeleerd um de veurstèlling te kinne begriepe. Deskundige veronderstèlle, dat et aofkomstig is van et ein of ander Romeins graafmonumint, wat in die umgeving moot gestande höbbe. De Romeine hadde jummers, wie bekind is, de geweente, hun doeje kort bij de



groete weeg te begraove, zoe-es ze dat ouch boete Roeme aon weerskante van de bereumde „Via Appia" dooge, en et is tus alleszins aon te numme, dat in de umgeving, boe et lichaam van Sint Servaos begraove woort, veur deen tied Romeinse graver gewees zien.
* * *
De historie van de kèrrek van Sint Servaos zou zier onvolledig weurde behandeld, wannie veer neet teves eus aondach zouwe wijje aon de
Hèlligdomsvaarte.
De groete veriering veur Sint Servaos en de roop, dee z'n kèrrek daodoor in groeten umtrèk kraog, waore veur vaöl vorsteleke persone aonleiding um herhaoldelek relekwië aon de kèrrek te sjinke, die in de loup van d'n tied aongreujde tot ene sjat zoe-es gein ein kèrrek in et gaans Duits riek, behalleve daan die van Trier en Aoke, bezaot. En laanksamerhand ontstónt et gebruuk, zoewel in die twie geneumde steij es in Mastreech, die relekwië um de zeve jaor aon et vollek plechtig te tuine en enen tied laank ter veriering oet te stélle.
Et is gemeekelek te begriepe, dat zoe'n plechtigheid eedere kier 'n boetegewoen groete massa lui nao Mastreech lokde en onder zoe'n umstandighede zaog et bestuur van de stad ziech genoedzaak, veurzörregsmaotregele te numme um de gooj orde te verzekere en veuraal ouch um de inwoeners en de vreemde behurelek van veujdsel te veurzien.
In de raodsverdrage van de vieftiende en zestiende iew vinde veer euver de Hèlligdomsvaarte en alles, wat taomèt samenhóng, 'n aontaal bezunderhede. De ierste vermelding van de „Heildomsvaert" of ,,Heyldomskermesse", zoe-es ze in d'n awwen tied geneump woort, kump veur in 'n ak van 1391 ; daonao vinde veer ein aongehaold in 1405 en vervollegens in 'n ordonnantie van de Magistraot van 22 Juni 1440.
'n Boetegewoen tuining van de relekwië had plaots in 1485 bij gelegenheid tat Hertog Maximiliaan dees stad bezeukde. In dat jaor, zoe zeet us te „Chronijk van Maestricht en Omstreken", „quam „Hertich Maximilianus met groter macht tot Mastricht des sater,,daechs voir onzer lieve Vrouwe cruytweydinghedaech, ende des „anderen daechs na onser liever Vrouwen daech toende men dat „heyligdom buiten de kercke dat men pliecht te tuynen ten VII jaren".
De zevejaorelekse tuininge hadde geregeld plaots tot et jaor 1552 ; wie toen allerlei koej geruchte verspreid woorte en de vreis ontstónt, dat onder de sjien van pelgrimazje dèks verraod kós sjuile, leet te Magistraot aon et Kapittel van Sintervaos verzeuke, de Hèlligdoms-



vaart, persijs wie dat ouch in Trier gebaörd waor, e jaor oet te stélle. Dat oetstèl doorde evel tot 1559. Daonao hadde nog tuininge plaots in 1566 en 1573, mer de politieke toustande woorte toen van deen aard, datse mer evekes drei en 'n haaf iew neet mie gehawwe zouwe weurde. Iers in et jaor 1829 zien ze weer mèt groete luuster hervat.
Intressant veur de kiek op et leve in die aw tij je zien de ordonnanties, die de Magistraot in verband mèt te Hèlligdomsvaarte leet aofkondige. Die van 1440 bepaolde onder andere, dat et verbooje waor „ontijdich" vleis in te sloon of vleis te verkoupe, dat neet door de kaörmeisters waor goodgekaörd. Zoelang es te ,,Heyldomskermesse" doorde waor et aon eederein tougestande, etenswaore en draank te verkoupe, zonder dat me ziech taoveur in ein van de betreffende ambachte hoovde te laote-n-opnumme. De bekkers mochte veertien daog veur, tijdens en veertien daog nao et fees alle soorte van broed, groet en klein, bakke. De brouwers mochte-n-in deezellefden tied allerhande soorte van beer brouwe, wie : „keute, dickbier, swartbier, oesterbier ende hoppe", terwijl ze in gewoenen tied mer dik en dun beer mochte make. Um brand te veurkomme, boeveur et gevaor hiel groet waor —■ de mieste hoezer waore destieds, zoe-es veer al dèkser gezag höbbe, nog van hout — woort op straf van zwoer amende veurgesjreve, dat eederein minstens ein koep mèt water veur z'n deur mós höbbe stoon. En um et besef aon et dreigend brandgevaor bij de börregers gestiedig levetig te hawwe, woort in lateren tied ene maan aongestèld, dee 's nachs mèt 'n bel door de straote leep al roopenteere : ,,waeck wael, waeck wael!"
De bewaking van de stadspoorte waor zoelang es te Hèlligdomsvaart doorde opgedrage-n-aon de börregers, die in d'n umtrèk woende en aon de sjöttersgilde.
Um de passazje in de straote vrij te hawwe waor eederein verplich, et stök straot veur z'n hoes behurelek zuver te make, de mès en et hout, dat destijds geregeld te straote bedèkde, op te ruime en waor et neet tougestande, kraome-n-of tente op te richte wijjer es tot aon de göt, die langs te deure leep.
Zoelang de Hèlligdomsvaart doorde tot drei daog tenao waor eederein in de stad „kommervrijwat beteikende, dat geine vreemdeling veur sjölde gepak moch weurde.
Um de pellegrims van hoege stand good te kinne onthoole, kraog te Raod bij eeder Hèlligdomsvaart te besjikking euver drei aome wien, terwijl de gashoezer van Sintervaos en van d'n Hèlligen Geis veur de errem bezeukers zörregde.
De Hèlligdomsvaart begós altied op te 9e Juli en doorde, wie noe ouch nog, veertien daog. Naodat in de vreuge mörrege de Mette gezonge waore, laos eine van de kanunnike van Sintervaos te Mès in de ope loch op te Vriethof en daonao woorte de groete relekwië



van aof te gallerij boete de absis van de kèrrek aon et vollek getuind. Bij boetegewoen gelegenhede woort van aof tie gallerij 's aoves ouch wel ins et Lof gezonge, wie op 24 Fibberwarie 1546, wie keizer Karei V binne Mastreech zene verjaordaag vierde en ouch op 15 Aprèl 1559 bij gelegenheid van et vreugdefies weges et sleete van de vreij tösse Frankriek en Spanje.
Et Vriethof, boe de groete masse vollek ziech verzamelde um de tuining van de relekwië bij te woene, waor in vreuger tijje mèt ene moer umgeve, dee veur vaöl lui et oetziech benaom en dus erreg zjeneerde. Daorum woort tee moer later eeder zeve jaor op koste van de stad aofgebroke en nao aofloup van de veertien daog weerem opgebouwd.
Wijjer zörregde de Magistraot teveur, dat veuraal nao de ierste tuining de volleksmassa behurelek en ordelek van aof et Vriethof tot aon de Maosbrök door de straote kós aofvleuje ; tot tat doel woorte die straote door lede van de ambachte mèt hun meisters ondei kommando van einige sjepes aofgezat; die maotregele waore zjus veur die straote nudig umtot te Magistraot in de regel op t'n iersteiv tuiningsdaag te „börreg" leet bestörreme en de groete stroum van minse ziech tus nao aofloup van de tuining in de richting van de Maos begaof.
De „börreg" waor ene veerkentigen houten tore, dee in et midde van de Maos woort opgezat ('n klein reproduktie daovaan is nog te zien in et Museum op t'n Inkelestraot). Op teen tore bevónte ziech einige maander um d'n tore te verdedige, terwijl andere móste probeere, em te bestörreme. Et veurnaomste middel noe, dat te verdedigers tot hun besjikking hadde, bestónt tao-in, datse, door d'n tore te doen ronddreje, de lèdders, die de bestörremers tege-n-et gevaarte probeerde te plaotse um zoe nao bove te kleddere, móste doen umvalle, zoedat tie lèdders, die op sjeepkes stónte, mèt aonvallers en aal in de Maos terechte kaome. De grappige en kemikke situaties, die daobij veurveele, maakde die bestörreming tot e vermaak, boe et vollek gek op waor. Et woort zellefs bij bezeuk van vorsteleke persone te béste gegeve, zoe bij de inkoms van keuning Philips II es hertog van Braobant in 1550, bij et bezeuk van de Prinses van Oranje in 1679 en bij dat van Czaar Peter de Groete op 28 Juli 1717.
Degene, dee et veerdig spaölde, et ierste de „börreg" te bestörreme, woort es euverwinneer oetgeroope en riekelek bedach. Boetendien kraoge alle deilnummers aon de bestörreming 'n rejaol beloening. Zoe wete veer, dat in 1717 ,,de gesaementlijcke liefhebbers, den Borgh bestormt hebbende", 'n som geld van 500 gölde en zeve tonne beer ontfónge.



Behalleve euver de Hèlligdomsvaarte deene veer et ein en ander mèt te deile euver de groete persessies ofwel de Supplikaties, die herhaoldelek van oet te Sint-Servaos-kèrrek gehawwe woorte urn de bevrijjing van d'n ein of andere ramp van God aof te smeeke. Dn ierste kier, dat zoe'n „supplicatio" plaots had, waor nog tijdens et leve van Sint Hu beer, de léste bissjop van Mastreech, dus in et begin van de achste iew. Wijjer vinde veer ers vermeld in de jaore 1468, 1475, 1488 en 1519. Veer wèlle heij es veurbeeld mètdeile de bezunderhede euver de supplikatie van 1488, die veer ontliend höbbe-n-aon 'n opstèl van Dr. Doppler in de „Maasgouw" van 1886. Ze had plaots op 11 Aprèl um de vreij aof te smeeke tösse de stad Mastreech en die van Luik. Door de oneinighede tösse de Arenberregers en de Luiker bissjop Jan van Home waor Mastreech in groete noed vervalle. De stad had (wie veer vreuger al gezeen höbbe), de partij van de bissjop gekoze, terwijl de Luikeneers, die et mèt te Arenberregers heele, dreigde, de stad te belegere. Daobij kaom ouch nog 'n geweldige deurte van levesmiddele.
Naodat et vollek ziech door drei daog vaste op t'n daag van de supplikatie had veurbereid, kaome de versjèllende kloesterordes, de wereldse en geisteleke autoriteite en de börregers in Sintervaoskèrrek same, boe al e paar daog vanteveure de Noedkis in et midde van de koer ter veriering waor oetgestèld. Nao aofloup van de Hoegmès begós te persessie.
Veurop woort et kruus gedrage, gevolleg door de ceremoniemeister en dao-achter de Witte Vrouwe ; daan kaome de Cellebroeders, de Begaorde, Franciskane, Kruushiere, Augustijne en eindelek te Dominikane. Eeder van die orde woort veuraofgegaange door e kruus mèt te teikes van die orde. Achter die kloesterlinge versjene de priesters van de kollegiaal kèrreke van Slevrouwe en Sintervaos, veuraof gegaange door de lierelinge van de kapittelsjaol en gevolleg door de kanunnike van de twie kapittels, allemaol in rokkelien. De kanunnike en de ander priesters drooge de relekwië. Achter hun kaom de wijbissjop van Luik, Jan van Bersel, dee weer gevolleg woort door et borsbeeld van Sintervaos, gedrage door Petrus van Cortenbach, zegeldreegêr van de bissjop van Luik, en Egidius van der Steen, deke van de kèrrek van et Hèllig Kruus in Luik.
Achter et borsbeeld van Sint Servaos vollegde de „praeceptor" of euverste van et Sint-Antonius-kloester mèt z'n ordebroeders. Daan kaom de Noedkis, veuraofgegaange en gevolleg door de veer ajtste kanunnike. Daoachter leep t'n hoegproos van et kapittel van Sintervaos en eindelek te bissjop van Luik, Jan van Home, allebei in vol ornaat, de bissjop vergezèld van z'n adelek gevolleg. De persessie woort geslote door de regeering van de stad en 'n groete massa börregers, de maander veurop en achter hun de vrouwe.
Naodat te persessie begós waor te trèkke, zat te kanunnik-zenger



de antifoon van de Hèllige Dreivöldigheid, „Gloria tibi, Trinitas", in. Zoe gaw es te Noedkis midde-n-in de kèrrek veur d'n altaor van de Hèllige Monulphus en Gondulphus gekomme waor, woort te antifoon van Sintervaos aongeheve. Dao-op begóste twie priesters te littenei van alle Hèllige te zinge en trok te persessie nao boete. Wannie de Noedkis op straot waor gekomme, woort stél gehawwe, de Noedkis nao de kant van Sint Jans-kèrrek gekierd en et Responsorium van deen Hèllige gezonge, boe-op t'n deke de Collecte of et gebed oetspraok. Daonao trok me wijjer onder et zinge van versjèllende kantieke en passeerde de persessie langs te woening van d'n hoegproos onder de Baoge tot aon et hookhoes van de klaustrale singel (op et tegeswoordig Keizer-Karelplein), boe weer stél woort gehawwe, de Noedkis gekierd woort in de riechting van et kloester van de Kruushiere en et Responsorium van et Hèllig Kruus gezonge woort. Van dao góng de stoet langs te Vriethof tot aon et kloester van de Witte Vrouwe, boe veur d'n derde kier halt woort gehawwe en weerem gebeije woorte gedoon. Daan trok me nao de Groete Staat tot bij de kèrrek van de Dominikane, boe me de antifoon van d'n Hèlligen Dominikus zong. Veur de kapel van Sint Joris op t'n hook van de Spèlstraot zong me de antifoon ,,iste cognovit", boenao de Noedkis gedrejd woort nao de get wijjer in de Staat gelege kapel van d'n Hèlligen Geis en de „Veni Creator, Spiritus" weerklonk. Wie me daomèt veerdig waor vervollegde de persessie haöre weeg door de Spèlstraot tot aon de Gevangepoort op t'n hook van de Groete Grach en de Merret. Et waor bij et hawwe van zoe'n supplikatie de geweente, dat veur de gevangene, die in die poort opgeslote zaote, gratie gevraog woort. Daoveur waor eine van de kanunnike van et kapittel van Sintervaos belas um de runde te doen in die gevangenis en, es heer daan ene gevangene vónt, aon de Magistraot gratie veur dee maan te vraoge. Dee kanunnik woort taobij vergezèld van ene notaris en twie getuige.
Wannie die formaliteit aofgeloupe waor, trok me weer wijjer euVer de Boschstraot langs Sint-Mathijs-kèrrek, boe et Responsorium „civis apostolicus" gezonge woort en daonao tot bij et kloester van Sint Andries op t'n Drees, boe ouch weer stél gehawwe en gebeijd woord. Daan góng de persessie langs te kèrrek en et kloester van Sint Antonius ; ouch tao weer antifoon-zaank en gebed. Bij de Veerlinxpoort aon et onderind van de Kleine Grach, 'n poort, die deende tot et opsleete van lui, die veur sjöld in gijzeling woorte gezat, hadde dezellefde formaliteite plaots es bij de Gevangepoort.
Naodat te stoet weerem op te Merret waor trökgekomme en de Noedkis onder et zinge van et Responsorium ,,virgo flagellata" gekierd waor gewoorde nao de Sint-Katrijne-kèrrek, góng me de Maönt op tot aon de Jaöjstraot, boe de Noedkis geriech woort nao de ierste kèrrek van de Augustijne onder et zinge van de toupasse-



leke antifoon. Daan trok te persessie tot aon de Maosbrök, zong t riere van Sint Meerte in Wiek, drejde um en vervollegde haöre weeg euver de Keesmerret, door de Wollefstraot tot op Slevrouweplein. Veur Sinterklaos-kèrrek heel me weer stél, zong t'riere van deen Hèllige en tevens t'iere van Sint Vincentius, dee 'n kapel had op t n hook van de Breijstraot en et Plein, en kaom daonao tot veur Slevrouwe-kèrrek, boe et Responsorium „virgo Christi", dat van alle Hèllige en dat van Sinte Berreb aon de baört kaom. Langs te Steinebrök kaom me-n-op te Pieterstraot, boe bij de aw Minnebreure-kèrrek Sint Franciskus en bij de tegeneuver gelege kapel Sint Hilarius (op te plaots van de V/aolse kèrrek) verierd woorte. Door de Witmeekerstraot bereikde me de Kapoenstraot; dao woort veur de léste kier halt gehawwe, de Noedkis gekierd in de riechting van de kapel van Sint Jaokob (op t'n hook van de Breijstraot) en daan onder et veur d'n twiede kier zinge van de littenei van alle Hèllige gewandeld euver d n Inkelestraot, de Boeljonstraot en et Kloester nao Sintervaos-kèrrek trök, boe d'n „Te Deum" gezonge woort en d'n deke door et geve van dé zege mèt te sleutel van Sint Servaos te plechtigheid besloot.
Zoe n supplikatie doorde mer evekes van haaf tien 's mörreges tot twie oore 's middags. Es allewijl de Groete Persessie um haaf twellef oettrèk en um ein oor binne is, moppere veer al, dat tat vaöl te vermeujend is. Die aw Mastreechteneere hadde bliekbaar miejer oethajdingsvermoge es veer en vergeleke mèt wat zij bij zoe'n gelegenheid presteerde is etgeen veer doen mer kinderspeul. De tije verandere en veer mèt hun !
* * *
Veer zien noe gekomme-n-aon de behandeling van de historie van et
KAPITTEL VAN SINTERVAOS
dat bereump en mechtig lichaam, dat iewe laank in Mastreech zoe'n geweldige rol heet gespaöld en boevaan de lotgevalle mèt tie van de stad zoe ing verbonde zien gewees.
Euver et ontstoon en de orizjineel samestèlling van dit kapittel zien us gein apaarte bezunderhede bekind, mer dao is niks, wat t'rop wijs, dat et ein en ander zou höbbe aofgeweke van etgeen us umtrint ander kapittels oet t'n awwen tied bekind is.
E kapittel droog van et begin aof aon naogenóg et karakter zoe-es e kathedraal kapittel van allewijl dat nog heet, naomelek tat van e kollezje van priesters en diakene, door de bissjop oet te wierdigste geisteleke van et diocees gekoze. Zij vörremde et „presbyterium" ofwel de gewoene raod van de bissjop. Einige van die



priesters, die veurnaomelek belas waore mèt te opleiding en et onderwies van de jong „clercken '.woorte meisters of „doctors" geneump.
In d n tied, wie de besjaoving nog hiel primitief waor en de minse gestiedig door de invalle van barbaarse stamme woorte bedreig, vónt me-n-et veilig en raodzaam, zoewel de lede van e kapittel es ouch te ,,clercken in gemeinsjap te laote samewoene. Zoë zien veer daan ouch te bissjoppe, zoe gaw wie de Kèrrek e bitsje tot ros waor gekomme, ieferig wèrreke um dat gebruuk euveraal in te veure.
In et begin van de vijfde iew sjreef Sint Augustinus aon de „clercken van zien diocees regels veur wie aon de kloesterorde. Vaöl bissjoppe in Afrika vollegde ze veurbeeld, mer aon deze kant van de Middellandse zie waor de wereldse geistelekheid nog neet aon zoedaonig rezjiem onderworrepe. Gregorius van Tours evel verhaolt us in z'n „Historia Francorum", dat Bodinus, eine van z n veurgengers, in et bisdom Trier de gemeinsjappeleke taofel veur de kanunnike inveurde. Noe sjijnt me-n-es zeker te kinne-n-aonnumme, dat in deen tied te naom „kanunnike" gegeve woort aon alle geisteleke zonder ondersjeid, die neet tot 'n kloesterorde behuurde.
Sints te zèsde iew vinde veer in Frankriek vaöl veurbeelde van gemeinsjappeleke eet- en slaopzaole veur de wereldse geistelekheid. Of noe Sint Monulphus tat ouch heij al veur z'n priesters heet ingeveurd, is us onbekind, mer zeker is et, dat sints te achste iew alle geisteleke, die aon kathedraal kèrreke in eus land verbonde waore, aon et leve-n-in gemeinsjap waore-n-onderworrepe.
De bissjop van Metz, CHRODOGANGUS, stélde veur die maneer van sameleve statute-n-op, in et begin evel allein veur de geisteleke van zien eige kathedraal. Die statute, gedeiltelek ontliend aon de regels van Sint Benediktus, gedeiltelek aon de „canons" van versjèllende kèrrekvergaderinge, versjeelde veuraal dao-in van de kloesterregels, datse gein plechtige gelofte vereiste; degene, dee ziech aon die statute onderworrep, doog geinen aofstand van z'n eige persoonelekheid en ouch neet van z'n geudere. Toch waore die veursjrifte vrij streng : me aot aon dezellefde taofel en sleep in dezellefde zaol; d n tied waor verdeild euver godvröchtige oefeninge, studie en dèks ouch werrek mèt te han; de kleijer woorte gegeve door de kommunauteit en de jong „clercken" drooge etgeen door de awwere woort aofgelag ; wee oetgóng mós 's aoves veur et begin van de „complete" trök zien op straof van zwoer penitentie.
Wie langer wie miejer bissjoppe gónge detou euver, die disciplien onder hun priesters in te veure, tottat PEPIJN DE KORTE ze verpliechtend stélde veur et gaans Frankies riek. KAREL DE



GROETE zörregde, datse streng woorte naogeleef, terwijl et koncilie van Mainz in 818 en et derde koncilie van Tours te regel van de bissjop van Metz bevestigde.
Ofsjoen dee regel iers mer woort tougepas op te geistelekheid van de kathedrale, veurde me-n-em ouch al gaw in bij andere kèrreke, boevaan de inkomste touleete, 'n groete priestergemeinsjap te onderhawwe. Op tie maneer ontstónte de koliegiaal kèrreke.
Later heet me die kollezjes of gemeinsjappe kapittels goon neume, umtot bij et samezien in de reefter en bij ander bijeinkomste van de geisteleke et veurleze en verklaore van et ein of ander hoofstök of „capitulum" oet te Hèllige Sjrif, oet te regels of oet 'n ander godvröchtig book gebrukelek gewoorde waor. De persone, die deil oetmaakde van zoe kapittel, kraoge de naom van „canonicikanunriike, wijl et statuut, boenao ze móste leve, door de „Canons" van de Koncilies waor vasgestèld of bekrachtig.
Wie in lateren tied te bissjop door oetbreijing van z'n wèrrekzaamhede ziech neet mie allein kós belaste mèt et touziech op tie gemeinsjappe, stélde heer andere tot euverste aon, die d'n eine kier abte, d'n andere kier prooste geneump woorte. Daovandan de benaominge van ab en abdij, die aw handsjrifte dèks aon de euverste van et kapittel van Sintervaos en aon dat kapittel zellef geve. Daodoor ouch zien sommige tot te meining gekomme, dat tat kapittel 'n kloesterorde waor nao de regel van Sint Benediktus, mer dat is neet zjus ; noets heet te geistelekheid van Sint-Servaos-kèrrek opgehawwe, sekuleer te zien.
D'n euverste van et kapittel van Sintervaos droog tus in d'n awwen tied te naom van ab („abbas", wat beteikent „vader"). Daovandan ouch te straotnaom „Abstraat", in et Mastreechs al sints hiel lang verbasterd tot Zapstraot, mesjien wel es gevolleg van de officieel oetdrökking : „des Abts straat, de straat van den Abt".
Et gezag van deze wierdigheidsbekleider waor in hoofzaak van wereldsen aard. Veur et geisteleke en de inwendige disciplien waore t'r zoevaöl surveiljante es ers tientalle van „clercken bestónte. Daorum neumde me die surveiljante decani („tienmannen"). Later woort tat touziech oetgeoefend door enen inkele persoon, d n de~ canus of deke, dee altied nao de bissjop et geistelek huid van de gaanse kommunauteit bleef.
Enen derde dignitaris waore de „scholasticus of schoiaster, orizjineel de veurnaomste meister of lieraar van de sjaol van de inrichting. Later had heer allein et touziech op te sjaol, somtijds euver al de sjaole van e gaans distrik. Heer mós boetendien op te huugde zien van de börregerleke wétte van et land en trooj es zoedaonig taan ouch op es raodsmaan van et kapittel bij veurkommende rechskwesties.



Wijjer had me bij zoe kapittel nog ene „cantor", dee de leiding had van de zaank en de koerdeenste regelde.
De gewoen lede van et kapittel neumde ziech onderein „confraters", zoe-es ze ouch door et publiek woorte betiteld. In de akte van de daartiende iew vinde veer de kanunnike van Sintervaos taan ouch nog aongeduid mèt: „die gebruederen aen den wal".
Behalleve de zoe-eve besproke euverhede kinde de kapittels in awweren tied ouch nog leeke-dignitarisse onder de naom van voogde (.,avoués ). Dat waore miestaai de mechtigste hiere oet te streek, door keuning of keizer aongestèld um in tied van oorlog te kapittels te besjerreme tege de vijande en in tied van vreij te veurkomme, dat ander groete hiere ziech van hun geudere meister zouwe make. Daoveur genote zij e bepaold gedeilte van de inkomste van de kèrrek, mer dèks stélde die hiere voogde ziech taomèt neet kontent en zoe woorte zij zjus te groetste kwelgeister en aofzètters van degene, die ze onder hun besjerreming heje moote numme.
Karei de Groete heet, zoe-es bekind is, vaöl detou bijgedrage um et onderwies, ouch aon de kapittelsjaole, te bevordere, veur zoeveer zenen tied tat touleet. Boete latien en greeks lierde me-n-aon vaöl kapittelsjaole ouch te landstaol, et rekene en naturelek te kèrrekzaank.
Van d n andere kant zörregde de keizers en keuninge ouch veur et tijd el ek weizien van de kapittels. Zoe legateerde Gerberga aon et kapittel van Sintervaos te kèrrek van Ech, naodat zij in 967 al et Sintervaos-Gashoes gesjonke had. Zoe gaof keizer Conrad II in 1139 aon et kapittel de Maosbrök en bepaolde daobij, dat te hèllef van de opbrings van de passazjegelde nao aoftrèk van de koste van onderhaajt aon de proos zou weurde ter hand gestéld en de ander hèllef zou moote deene um de kos van de „confraters" in hunne gezameleke reefter te verbetere. Oet tees sjinkingsak zien veer medein, dat, terwijl al in de tiende iew mierder kapittels in Duitsland en ander lande ziech van d'n orizjineele regel van de bissjop van Metz hadde losgemaak, et kapittel van Sintervaos nog in de twellefde iew aon èt leve in gemeinsjap vasheel.
Noe maag me-n-oet dergelieke sjinkinge es tie van Conrad II neet te gevollegtrèkking make, dat te inkomste van et Sintervaoskapittel in deen tied nog mer hiel besjeije waore. Veer wete jummers, dat nao d n ondergaank van de stad Tongere de bissjoppe mèt toustumming van de Frankiese keuninge e groet gedeilte van de bezittinge van de kèrrek tao aon die van Sint Servaos getrokke hadde, boedoor et kapittel vaöl eigendomme in de umstreke van de stad kraog. Daobij kaom, dat Sint Monulphus en Sint Gondulphus, die van rieke adeleke geslachte aofstamde, aal wat ze bezaote aon et kapittel hadde naogelaote. Wijjer had et kapittel al in aw tijje et genot van zier belangrieke tiende en de hierelekhede van èllef gebie-



de, naomelek : Berg, Hier, Hees, Groot-Loon, Koninxheim, Mechele, Seppere, Sluse, Vlijtinge, Bernau en „Tweebergen".
D'n hoeg-proos droog t'n titel van „Heer van Tweebergen en Mechelen" en beneumde in die twie gebiede de börregerleke autoriteite, die veur de ander dörrepe aongestèld woorte door d'n deken-en et kapittel. Al die hierelekhede hadde hun eige gerechte, samegestèld oet ene baljuw, zeve sjepes en ene sikkertaris. Et hoeger beroop van de oetspraoke van eeder van die èllef lieger gerechte woort ingestèld bij ene raod, samegestèld oet te aofgevaardigde van de tien andere, dee zitting had in de groete zaol van de proosdij in Mastreech (onder de Baoge). In hoegste instantie had me daan in d'n iersten tied beroop op te Keuninkleke Raod in Aoke, later oet 'n ougpunt van bezuiniging op et kollezje van ,,CommissarissenDeciseurs" van de „beyde Heeren en Princen van Maestricht".
De „abdij" van Sintervaos heet in de loup van de tijje hiel get mètgemaak en vaöl wisselvallighede ondergaange. In 889 sjonk keizer Arnoud, teves keuning van Lotharinge, de abdij mèt al haör aonhurighede aon d'n aartsbissjop Radboud van Trier. Korten tied taonao evel gaof te keuning zenen onechte zoon, Zwentibold, door ze vader tot keuning van Lotharinge verheve, op zienen toer de abdij aon Raginarius, hertog van Henegouwe en Neder-Lotharinge, mer onder preteks van door z'n raodgevers bedroge te zien naom deen onevenwichtige keuning ze weer van d n hertog aof en gaof ze aon Radboud trök. Nao Zwentibold zenen doed maakde Raginarius ziech mèt geweld weer van die bezittinge meister en beheel ze tot et jaor 919, wie heer door Karei d'n Invoudige oet Lotharinge verdreve woort, boedoor de abdij kaom aon Rutgerus, aartsbissjop van Trier. Mer de zoon van Raginarius, Giseibert, spaölde et in 928 veerdig, ze gewaopenderhand weer in z'n mach te kriege ; heer woort in et bezit tevaan bevestig veur ze leve laank door keizer Hendrik I mèt goodvinde van d'n aartsbissjop.
Nao Giseibert zenen doed höbbe zien errefgenaome langen tied stried geveurd, tottat keizer Otto 111 d'n aartsbissjop in z'n aw rechte herstèlde. Dat eeder kier verandere van hier waor veur et kapittel enen alles behalleve plezeerigen toustand, dee neet anders es hiel naodeilig kós wèrreke. Gelökkig zou eindelek et onderworrepe zien van et kapittel aon allerlei vreemp gezag ophawwe. In 1087 gaof keizer Hendrik IV in ze paleis in Aoke et bekinde diploom, boebij et kapittel vrij-riekshierelek woort verklaord, dus gein ander wereldlek gezag te erkinne had es tat van d n Duitse keizer. Teves woort taobij bepaold, dat te bezittinge van de kèrrek van Sint Servaos veur altied gesjeije zouwe blieve van die van ander kèrreke.
Van toen aof dateert te groete ontwikkeling van de machspositie van et kapittel, dat ziech noe vrij voolt en mèt et tounumme van



die mach góng same et kriege van zier groete veurrechte veur de geistelekheid.
In 1103 verliende keizer Hendrik V algehiele vrijdom van alle wereldleke jurisdictie veur alle pachters, fonktionarisse en bedeende van de kanunnike en verbooj heer aon de gewoen rechters, kinnes te numme van alle misdrieve en kleinder strafbaar feite, gepleeg binne-n-et klaustraal gebied.
In 1132 verklaorde keizer Lotharius III, dat te kèrrek van Sint Servaos allein et rech had, in de stad Mastreech tiende te heffe, e rech, datse al mie es drei iewe laank feitelek had oetgeoefend, en veurts, dat alle inwoeners van de stad, oetgenómme diegene, die behuurde tot te kèrrek van Sint Lambertus in Luik of tot Slevrouwekèrrek in Mastreech (in et diploom steit: „de [amilie van" enz.) aofhankelek zouwe zien veur et tijdeleke van et Duitse riek en veur et geisteleke van de kèrrek van Sint Servaos.
In et jaor 1204 gaof keizer Philippus II de kèrrek en de stad Mastreech in lien aon Hertog Hendrik I van Braobant, 'n sjinking die in 1214 bevestig woort door keizer Frederik II en daonao ouch nog door keizer Hendrik VIII. Frederik bepaolde boetendien, dat al degene, die aon de kèrrek van Sint Servaos verbonde waore, wat veur beroop zij ouch oetoefende, vrijgestèld zouwe zien van eeder belasting.
Zoe-es veer al vreuger oetveurig oeterein gezat höbbe, waor dees in-lien-geving et begin van de Twiehierigheid van Mastreech, die heet blieve bestoon tot et jaor 1794.
Neettegenstaonde die in-lien-geving heet et kapittel ziech altied en tot op et léste ougeblik op et standpunt gestéld, dat te kèrrek vrij-riekshierelek waor en dus mèt et gezag van d n Hertog van Braobant niks te make had. Et is taan ouch e feit, dat in de loup van d n tied door versjèllende keizers ten veurdeile van de kèrrek vaöl konsessies tougestande zien.
Zellefs te bissjop van Luik, dee de wereldleke jurisdictie van de kèrrek van Sint Servaos tot ziech wou trèkke, kós te kanunnike neet tot ander gedachte bringe ; et gevolleg taovaan waor, dat te bissjop te kanunnike in et jaor 1233 in de ban doog. Die deende daoop 'n klach in bij keizer Frederik II, dee oetmaakde, dat te bissjop gein inkel wereldlek rech op te kèrrek had en haöm dan ouch gelasde, de banvlook in te trèkke. ^Vie de bissjop tao gei gevolleg aon gaof, leet te keizer z'n inkomste achterhawwe, tottat heer aon et bevel, wat tege haöm oetgevaardig waor, gevolleg gegeve had. En zoe kraoge de kanunnike daan in alle opzichte geliek.
In 1362 erkinde keizer Karei IV et rech van jurisdictie, dat et kapittel euver de vreuger geneumde hierelekhede oetoefende en heer veugde dao de verklaoring aon tou, dat et kapittel allein mer de suprematie van de keizer te erkinne had. Dit privilezje



is vasgelag en bevestig in de „Gouden Bul" door dee keizer in 1377 aon Sintervaoskèrrek gegeve. In deze böl weurde d'n hertog van Braobant, d'n aartsbissjop van Kölle en d'n hertog van Jülich (Gulick) es „voogde" of besjerremers van de kèrrek geneump.
In 1430 verliende „Phiiips de Goede" es hertog van Braobant aon et kapittel verlof um de misdiedigers, die op et gebied van al miejer geneumde èllef hierlekhede gepak mochte weurde, vrijelek euver et Braobants gebied te veure en euver te bringe nao de „Börreg" in Hier.
In 1530 maakde keizer Karei V de stad Mastreech en et kapittel van Sint Servaos vrij van alle onderworrepenheid aon et Duits riek en lijfde ze bij et Hertogdom Braobant in es „allodiaal" good, dat is eigegeërref, neet lienplichtig good. Dat besluut waor evel veur et kapittel van wienig beteikenis, want al in 1534 gaof tezellefde keizer es hertog van Braobant van oet Spanje 'n diploom oet, boebij alle privilezjes, rechte, vrijhede, statute enz. door veurige keizers en andere vorsteleke persone aon et kapittel verliend ten volle bevestig woorte. Dao-onder noe moot me-n-in de ierste plaots rekene de hoeg keizerleke besjerreming, zoe-es tie vreuger waor tougezag, zoedat neettegenstaonde et besluut van 1530 et kapittel feitelek gaans in dezellefden toustand bleef verkiere es teveure.
Sints te hertoge van Braobant euver Mastreech gezag hadde gekrege, woort door hun bij hun plechtige inhöldiging neet allein d'n eid aofgelag, datse de privilezjes zouwe handhave, mer belaofde zij ouch speciaal, de kèrrek onder hun besjerreming te zölle numme.
Wie hoeg tot et kapittel in aonzeen stónt bliek wel oet et feit, dat keizer Karei V in 1530 bij gelegenheid van z'n inhöldiging in et habiet van kanunnik versjijnde. Zene zoon Philips waor de léste, dee es hertog van Braobant zenen eid in Sintervaos-kèrrek aoflaog.
De kèrrek van Sint Servaos heet langen tied t'n titel geveurd van keizerleke en keuninkleke kapel en d n hoeg-proos waor mierdere iewe laank mèt te wierdigheid van kanseleer van et Duits riek bekleid. Dèks woort bij et bezeuk van vorsteleke persone et kèrrekgebouw zellef es vergaderzaol veur de groete vazalle en d n adel gebruuk. Ouch woorte in de kèrrek door de vorsteleke persone en de hiere van hun gevolleg mierdere bölle en diploma s gesjreve-n-en onderteikend.
Bij gelegenheid van vorstelek bezeuk aon de kèrrek woorte door et kapittel en de Magistraot aon die soevereine sjitterende maoltiede aongebooje, die in et kèrrekgebouw zellef aongeriech woorte. Datzellefde had plaots bij gelegenheid, dat ene nuijen hoeg-proos bezit van z'n wierdigheid naom. In de handsjrifte van Collette vinde veer zoe'n intronisatie, zoe-es heer et neump, van enen hoeg-proos in geure-n-en kleure besjreve en die besjrij-



ving is inderdaod merrekwierdig genóg um ze heij in haör gehiel te laote vollege.
D'n intoch van de nuijen hoeg-proos, zeet Collette, had miestaai plaots op ene wèrrekdaag in et begin van September.
Alveures op et grondgebied van de stad te komme begaof ziech t'n hoeg-proos mèt al z'n familielede en z'n vrun nao et kloester van de Dames van de orde van Sint Bernardus op Pietersem-Hoch. Dao soepeerde en sleep heer en vónt er ouch t'n onderproos prezent.
De vollegende mörrege um negen oore nao de Mès stapde d'n hoeg-proos in groet ornaat mèt ze gevolleg te peerd en rijde in de richting van Mastreech. Onderweeg kaome de bissjop van Luik, d'n adel van et land, de hiere van Sintervaos, de Magistraot en de goevernör van de stad in gezèlsjap van de notabel börregers mèt hun dames haöm tegemoot.
D'n hoeg-proos rijde daan neve de bissjop en gevolleg door al degene, die haöm tegemoot waore gekomme, door de Hochterpoort (de Boschpoort) te stad binne. Daan naom heer de weeg door de Groete Staat, boe bij et veurbijrijje van de „Landskroon", de zetel van et stedelek bestuur, de Magistraot haöm verwelkomde en em d'n ierewien aonbooj. Daonao woort doorgerij je tot bij Sintervaos-kèrrek, boe de kanunnike haöm tegemoot kaome en heer van hun in et portaol van de kèrrek te priester-kleijer in ontfangs naom, die haöm door d'n deke euverhandig woorte. Naodat heer ziech in eine van de zaole van de Lange Gaank z'n priesterkleijer had aongedoon, woort heer door d'n deke-n-en d'n ajtste kanunnik nao d'n hoegen altaor geleid, boe heer onder et zinge van d'n ,,Te Deum" einigen tied bleef beije. Nao aofloup van d'n ,,Te Deum" hernuijde d'n hoeg-proos t'n eid, dee teveure al door zene gevolmachtigde waor aofgelag, en zwoore de vertegenwoordigers van de stad haöm op hun baört trouw. Wie dat gedoon waor woort heer mèt ze gevolleg gebroch tot bij de plaots, boe de Groete Klok gelojd weurd en trok heer zoelang (zeet Collette), tottat tie klok geluid gaof. (Veer dinke wel, dat me haöm daobij 'n hendsje gehollepe zal höbbe).
Nao al die cermonies trok t'n hoeg-proos ziech in z'n woening in de proosdij trök um e bitsje oet te röste en van kleijer te verwissele, boenao heer mèt te bissjop weerem nao de kèrrek góng veur et bijwoene van et middagmaol.
Dao naome ze plaots aon 'n taofel, die op 'n verhuging veur de koer bij d'n altaor van Sint Servaos waor opgestèld en boe hun de mies oetgezeukde vleissoorte woorte veurgezat die me ziech dinke kin (zeet Collette).
In et sjeep van de kèrrek bevónt ziech e buffèt, door twie „roededragers" good bewaak, veurzeen van kosbaar zèlleverwerrek



wie sjotele, bekers, kroeze en tasse, wat allemaol door de rieke börregerij van de stad geliend waor. Aon weerskante-n-in et middelsjeep stónte lang taofele gedèk tot aon d'n torebouw, boevaan de linkertaofel bestump waor veur de Mastreechter en de vreem kanunnike en ander priesters en de rechter veur d'n adel en de vrun van d'n hoeg-proos. Ouch in de zijsjepe waore taofele opgeslage, zoedat in et gehiel plaots waor veur doezend persone ongeveer. Me aot veer en veer oet éin sjotel. Bij good weer woort gekook in de ope loch op te binneplaots van de proosdij en anders in e groet lokaal, wat ziech tao bevónt.
Aon eeder taofel waore veer persone belas mèt et opdeene van de sjotele en twie mèt et sjinke van d'n draank. Beer woort gesjonke tot nao et twiede gerech, daonao kraoge de gaste roeje en witte wien. D'n onderproos mós touziech hawwe, um ziech te euvertuige tot et te gaste aon niks zou mankeere. De taofel van de bissjop en d'n hoeg-proos woort bedeend door ene veursnijjer, ene sjinker en veer ander persone, die et ete en de wijne móste aon-en aofdeene.
Nao aofloup van deze maoltied inviteerde d'n hoeg-proos de allerveurnaomste gaste nog ins bij ziech in z'n woening aon de taofel, boe (zeet Collette) heer hun nog op vaöl lekkerder peursiekes kós trakteere es in de kèrrek, want et fiesbankèt tao waor mer bestump veur de groete massa !
Collette gief us ouch op, wat veur zoe geweldig fiesbankèt aon eteswaore nudig waor ; twie jong osse, 24 sjaöp, tien jong verrekes, veerhonderd kukes en 70 kapoene ; veur et wèld zörregde de vrun van d'n hoeg-proos. Aon specerije en diverse ander artikele woort verbruuk ; tien pond gember, tien pond peper, tien pond kruijneegel, tiend pond sókker, veer pond meel, tien pond amandele en tien pond ries. Veur de taofel van d'n hoeg-proos waore bestump : fezante, pouwe, zwaone en ander fien gevlöchel. In 't gehiel woorte leeggedronke vieftien vater beer ; wie vaöl wien de keel aofgóng waor meujelek te berekene, zeet teminste Collette.
D'n hoeg-proos deilde bij zoe'n gelegenheid ouch kadoo's oet aon z'n „roededragers", aon de sjout en de sjepes van „Tweebergen" en Mechele, aon de twie börregemeisters van de stad, de baojs, de koks enz. Allemaol kraoge ze e stök lake, etzij veur enen tabbaard, etzij veur ene „kaproen", naovenant hunne rang en stand, en wel 7, 6, 5 of 4 èlle. Alles tesame waor dauveur vandoon honderd èlle aon veertien gölde Luiks et èlle (ene gölde Luiks doog 56 cent van eus weerde).
Et is neet onmeugelek en zellefs hiel warsjienelek, dat van zoe gebruuk aofkomstig is et spreekwoord : „de iakes oetdeile in de beteikenis van: get te kommandeere höbbe, gezag oetoefene.



Wat te verhajding tösse-n-et kapittel van Sintervaos aon d'n eine en de regeering van de stad aon d'n andere kant betrof, die is dèkser es ins zier gespanne gewees en mennigen heftige stried is tösse die twie partij e geveurd.
In de ierste plaots is bekind te stried euver de „Lammertienden". Dezen tiend waor zier important en lieverde aon et kapittel aonzeenleke inkomste-n-op. Naodat te tiendplichtige al enen tied laank gevreigeld hadde, weigerde ze op e gegeve-n-ougeblik veerkentig, d'n tiend te betaole, neettegenstaonde et kapittel em oetdrökkelek opvorderde. De stried leep op et léste zoe hoeg, dat me van de kant van de tiendplichtige tot feitelekhede euvergóng, wat tot gevolleg had, dat in et jaor 1440 op te veuraovend van de fiesdaag van Sint Thomas te kanunnike de stad verleete en ziech nao Luik tröktrokke. De bissjop van Luik verliende hun evel e vrijgeleide um weer nao Mastreech trök te kinne goon en ordonneerde aon de Magistraot, dat heer de kanunnike in et röstig bezit van hun privilezjes had te laote. De zaak zellef woort ondertösse aon de oetspraok van Roeme onderworrepe en Pous Eugenius IV delegeerde d'n ab van St. Michaël oet Antwerrepe en de dekes van Lier en d'n Bosch um 'n onderzeuk in te stèlle-n-en oetspraok te doen. Heer machtigde hun teves um euver de bestrijjers van de rechte van et kapittel de banvloek oet te spreke.
Ouch t'n Hertog van Braobant tuinde ziech zier versteurd euver et onrech aon de kanunnike aongedoon. In 1441 verordeneerde heer, op te geudere en de persone van de opstendige Mastreechteneers te hand te lèGGe. Dat alles hollep evel niks. De Magistraot en de börregerij bleve-n-op hun stök stoon en gaove neet tou. Toen trokke de bissjop van Luik, Jan van Heinsberg, en hertog Philips van Braobant te beslissing van de kwestie aon ziech. Zij kondigde in 1442 e besluut aof, boebij de Magistraot veroordeild woort um aon eeder van de „Beyde Genadige Heeren ende Princen" 'n geldboete te betaole van zèsdoezend gölde en beslote wijjer, dat et kapittel z'n vordering tot betaoling van de tiende zou aonbringe bij de gedelegeerde van d'n officiaal van Luik.
Heijmèt waor de zaak zellef oet, mer de vreij nog alles behalleve herstèld. Gestiedig zeukde de Magistraot et kapittel dweers te zitte en et in z'n rechte te verkorte door allerlei plaogerije. Zoe woort in 1447 door de Magistraot bepaold, dat geine suppoos van Sintervaos in et vervolleg mie 'n betrèkking bij de stad moch bekleije en ouch neet mie meister kós weurde van et ein of ander ambach. Zoene maotregel waor op et minste genómme klein en seerde de stadsregeering daan ouch gaaroet neet.
Van hiele langen doer is ouch veuraal de stried gewees, boe de Maosbrök aonleiding tou gegeve heet.



Oet 'n aajt dokumint is us bekind, dat keizer Conrad II in 1139 die brök aon et kapittel van Sintervaos aofstónt mèt et genot van alle veurdeile en rechte, die oet et bezit taovaan kóste veurtkomme. Die sjinking woort nog in etzellefde jaor door Pous Innocentius II goodgekaörd. Daoneve steit et feit, dat te historie us aonleiding gief te veronderstèlle, dat te hertog e van Braobant nao et jaor 1204 ziech in zekere zin ouch es bezitters van rechte op te brök höbbe besjouwd. Dat bliek onder andere dao-oet, dat, wie in 1229 de bissjop van Luik, Hugo van Pierrepont, in zene stried mèt t'n hertog van Braobant, eus brök, die destijds nog gaans van hout waor, totaal verinneweerd had, hertog Hendrik III ze op zien koste leet vernuije. In eeder gevaal is tot noe tou nörreges oet gebleke, dat et kapittel in de koste van die vernuijing heet bijgedrage of ze later aon d'n hertog heet trökbetaold.
De sjinking van keizer Conrad II is in 1274 door keizer Rudolf bevestig, en daobij woort oetdrökkelek bepaold, dat et kapittel noets e groeter bedraag in de koste van reparatie en onderhaajt zou hoove te betaole es et totaal van de inkomste oet te brök in e jaor zou beloupe.
Alles bijein genómme höbbe veer reije um te prezumeere, dat neet te keizer oet ëige beweging die goodgunstige bepaoling in z'n ak van bevestiging heet opgenómme, mer dat et geistelek vajersjap taovaan aon de hiere van et kapittel moot weurde tougesjreve. In de ierste plaots jummers heet al in 1248 bij et weerem opbouwe van de brök door hertog Hendrik III et kapittel ziech tegeneuver d'n hertog van Braobant hoegswarsjienelek op etzellefde standpunt gestéld ; in de twiede plaots zien veer in de wijjere loup van de historie, dat et kapittel ziech aon die zoe veurdeilige bepaoling van d'n Duitse keizer altied mèt alle mach heet vasgehawwe, en in de derde plaots is et alliech wel gaans get anders gewees es e zuver touvaal, dat keizer Rudolf te bepaoling in z'n ak van bevestiging doog opnumme zjus op et momint, dat te brök weerem zier bouwvallig waor.
Wannie de konkluzies, die veer heij oet te vasstaonde historiese gegeves getrokke höbbe, zjus zien, daan heet et kapittel in 1274 ene zeldzamen diplomatieke zèt gedoon. Trouwens, oet alles, wat ziech um de Maosbrök-kwestie in deen tied en in later jaore heet aofgespaöld, bliek, dat onder die hiere van et kapittel ierste-rangsdiplomate moote gewees zien, mèt 'n bewonderenswierdige hendigheid en doorzèttingsvermoge, die altied hunne zin wiste door te drieve, de kuns verstónte um nao ziech tou te rekenë en et stadsbestuur um hun vinger te dreje.
Wie et ouch is, de hiere hadde in 1274 d n toustand van de brök good doorsjouwd. In Juli 1275 naomelek veel, wie veer al vreuger gezeen höbbe, e gedeilte devaan in, zjus wie d n deke, de



kanunnike, en de zengers van Slevrouwe-kèrrek ziech mèt 'n groete massa lui in plechtige persessie d'reuver begaove, wat e groet aontaal minseleves heet gekos.
Nao dat vreiselek ongelök zaog me in, dat me-n-op t'n doér mèt 'n brök van hout et neet kós stélle, zoedat plane woorte gemaak um 'n steine brök te bouwe. En zoe woort taan in de zomer van et jaor 1280 d'n ierste stein gelag veur et monumentaal werrek, eus prachtige romaanse Maosbrök, d'n trots van Mastreech.
Oet te registers van de op tee bouw betrèkking höbbende inkomste-n-en oetgaove, samegestèld door de bekinden Dominikanerpaoter Thomas de Heer, bliek weliswoer, dat te staote van koste dèks aon et kapittel van Sintervaos zien mètgedeild en veurgelag, mer gaaroet neet, dat tat lichaam ouch mer éine cent tot tee bouw heet bijgedrage. Per kontrarie zien veer oet tie rekeninge, dat te stad veur et groetste gedeilte die koste heet gedrage, terwijl van de kant van de börregers door finantieel offers en door hand- en spandeenste krachtige höllep woort verliend.
Zoelang de bouw dus doorde heel et kapittel ziech achterbaks, mer koelek waor de brök veerdig, of et kaom weer mèt z'n rechte op te opbrings veur d'n daag en d'n aondrang van ziene kant waor zoe groet, dat et stadsbestuur, dat van de gelegenheid geere gebruuk gemaak had um 'n veurdeiliger regeling te treffe, in 1305 toch mer weer de aw rechte van et kapittel op te brök erkinde en et zellefs oetdrökkelek in et bezit tevaan herstèlde. Es tat gei knap stökske werrek waor van de kant van et kapittel, daan weite veer et neet.
Neettegenstaonde alles, wat veurgevalle waor, wis et stadsbestuur in et jaor 1349 'n transactie door te drieve, boebij woort euvereingekomme, dat eeder jaor in de maond Augustus, es te stand van et Maoswater et liegste waor, twie kanunnike van et kapittel en twie sjepes van de stad mèt enen deskundige 'n onderzeuk nao d'n toustand van de brök zouwe-n-instèlle en oetmake, wat veur reparaties móste gedoon weurde. Op tie maneer meinde et stadsbestuur alle oneinigheid veur et vervolleg te veurkomme. Daobij waor dan bepaold, dat, es tie reparaties van wienig beteikenis waore, ze zouwe oetgeveurd weurde-n-op koste van et kapittel, terwijl, es ze door d'n ein of andere ramp, door watersnoed of onvoldoende soliditeit van de fondeminte van groeteren umvaank zouwe zien, et kapittel mer e kwaart van de reparatiekoste zou drage en de stad te res.
Mer ouch mèt tees transactie kós et stadsbestuur neet vaöl bereike en de verhajding van et kapittel tot te Magistraot woort t'r neet beter op. De persesse-verbal van de zittinge van de stadsregeering make nog dèks melding van hevige debatte mèt et kapittel altied mer weer euver de kwestie van et onderhaajt van de



brök. De hiere van Sintervaos waore die van de stad te slum aof. Ze verzuimde hiel dèks, de jaorelekse klein reparaties te doen oetveure en wagde daomèt zoelang, tot weer 'n groete reparatie nudig waor, boevaan zij mer ei kwaart hoofde te betaole.
En zoe braok taan ouch in 1643 de stried weer mèt nuij hevigheid los. Et kapittel had jaore-n-en jaore niks mie aon de brök gedoon, zoedat op e gegeve momint twie baoge in benkelek slechten toustand verkierde en dus weer 'n groete reparatie veur de deur stónt.
De ierste aonsjrijving van de Magistraot aon et kapittel bleef zonder gevolleg. Dao-op leet te stad aon de hiere et hout aonbeeje veur et oet te veure heiwerrek. Et kapittel bleef zwiege. Et stadsbestuur wees op te begaange naolaotigheid in et doen van et gewoen onderhaajt, op te verplichtinge, die et kapittel bij de transactie van 1349 op ziech genómme had en boetendien op et dreigend gevaor, dat t'n toustand van de brök oplieverde.
Eindelek gaof et kapittel e teike van leve. In Juli 1644 deende de hiere aon et stadsbestuur 'n memorie in, boebij ze ziech bereepe op te sjinking van keizer Conrad II en de verklaoring van keizer Rudolf; daoneve rappeleerde ze ziech hiel good te transactie van 1349 en ze verklaorde ziech taan ouch bij wijs van guns genege, get te doen ; ze booje-n-aon de stad e veursjoot in de koste aon van negehonderd gölde, evel neet direk te betaole in baar geld, ho-mer! allein bij wijs van anticicipatie op te nog te inne passazjegelde en ander opbringste van de brök.
Dit veurstèl woort door de hiere nog wel onder oetdrökkelek veurbehaajt van alle rechte gedoon. En, moch te Magistraot et neet zoe wie et tao laog aonnumme, daan stélde et kapittel veur, de beslissing in han te geve van veer arbiters en in hoegste instantie van de bissjop van Luik.
De gemeinteleke autoriteite waore, wie te begriepe-n-is, veur oet hun vel te springe. De hajding van et kapittel liekende op niks ; et góng gaar neet op, noe nog van 'n guns te spreke, naodat me door eige sjöld te brök zoe had laote-n-onderkomme.
Mer, wat wou me doen ? De zomer leep op z'n ind ; et slech sezoen stónt veur de deur en daomèt te vreis veur hoeg water, boeaon me de brök in dee geviereleken toustand neet mie dörrefde bloet te stélle. En et ind van de historie waor daan ouch, dat te stad mer weer water in haöre wien doog, de negehonderd gölde veursjoot aonnaom en van alle wijjer aonspraoke tegeneuver et kapittel aofzaog.
Twie jaor later, in 1646, naom et kapittel eindelek zenen drej en besloot nao lang deliberaties, de brök in volle-n-en vrijen eigendom aon de stad euver te drage. De euverweginge van dat besluut vinde veer in de door Dr. Doppler oetgegeve „Verzameling



van charters en bescheiden betreffende het Vrije Rijkskapittel van St. Servaas te Maastricht". Dao-oet bliek, dat et besluut genómme woort „na ingewonnen inlichtingen bij mannen bedreven in bruggenbouw en het advies van bekwame rechtsgeleerden". En de motieve kaome in et kort heij-op neer, dat te brök aajt en verslete waor, vaöl aon onderhaajt zou blieve koste en neet mie genóg opbroch, terwijl et kapittel (zoe beweerde-n-et teminste) gein mach had um de passazjegelde te verhuge en ouch gein mach um de slechte of ongewèllige betaolers tot et voldoen aon hun verplichtinge te dwinge.
Die euverdrach van de brök is in 1647 goodgekaörd door de Staote-Generaol en door de bissjop van Luik.
En heijmèt waor dee stried, dee iewe laank gedoord had, oet. De gemëinte had noe de han vrij gekrege en daovan maakde zij daan ouch gebruuk door e grondig onderzeuk nao d'n toustand van de brök te doen instèlle, wat geleid heet tot 'n zoe good es algehiel vernuijing van et bouwwerrek, oetgeveurd nao de planne van de bereumden Dominikaner-broeder FRANCISCUS ROMANUS in 1683 en vollegende jaore.
* ★ *
'n Ander zaak, die bijnao gestiedig tot oneinigheid mèt te Magistraot heet aonleiding gegeve, waor de verkoup van wien door et kapittel.
Vreuger höbbe veer al gezeen, dat et kapittel z'n eige wienberreg d'rop naoheel, naomelek aon de Moezel kort bij Trier, bij Ahrweiler aon de Ahr en ouch nog aon de Rien bij Bingen. Die wienberreg waore door keizer Hendrik III in 1051 aon et kapittel gesjonke. In 1215 had keizer Frederik II aon dat lichaam vrijdom van alle accijnze op te wien verliend. En noe beweerde de hiere kanunnike, dat et kapittel op zien eige gebied vrijelek wien kós verkoupe aon eederein wee ouch zonder dat tao accijns van geheve moch weurde. Aoh nein, zag et stadsbestuur, deen accijnsvrijdom gölt allein veur de wien, dee bestump is veur et eige gebruuk van de kanunnike en van al de ander lui, die aon et kapittel verbonde zien, mer veur de verkoup aon et publiek steit et kapittel geliek mèt alle ander wienverkuipers van de stad.
Ouch tee stried is eindelek nao lang jaore bijgelag en mós et kapittel z'n ongeliek bekinne en ziech veuge nao de veursjrifte van de Magistraot.
★ * *
Wat onder al die bedrieve neet geleije had, dat waore de inkomste van et kapittel. Die waore gestiedig aongegreujd door de vrijgevigheid van vorsteleke persone-n-en de gif te van partikuleere.
Mer, wie et gemeinelek geit, ouch heij waore de bein neet altied



sterrek genóg um de weelde te kinne drage. Want tee finantieele veurspood woort kompleet op te voot gevolleg door 'n verslapping van de disciplien in et kapittel. D'n einvoud in de kleiding verdween en in de reefter woort bij de maoltiede neet mie de awwerwètse soberheid in ach genómme. Daobij kaom nog et veurbeeld van ander kapittels, die ziech al lang aon d'n drök van de aw streng regels hadde wete te onttrèkke, wat aonstekelek wèrrekde. En zoe woort taan ouch tat veurbeeld door et kapittel van Sintervaos gevolleg en et leve in gemeinsjap opgeheve.
Wannie dat persijs heet plaots gehad is neet mèt zekerheid oet te make, mer oet 'n diploom van keizer Frederik II van et jaor 1232 wete veer, dat toen al de kanunnike gesjeije leefde.
De inkomste van et kapittel woorte verdeild in 42 prebende, boevaan ers twie waore tougeweze aon d'n deke, ein aon et kèrrekfabrik en de andere aon de kanunnike. In 1580 heet Pous Gregorius XII op verzeuk van keuning Philips II de twie ierst-vakant-kommende prebende opgeheve um de opbrings taovaan te geve-n-aon de Zjezwiete veur hun eige onderhaajt en dat van hun kollezje. Wie veer vreuger gezeen höbbe, zien de Zjezwiete in 1575 ziech heij komme vestige.
Sedert hiel aw tijje hadde de Duitse keizers ziech et rech veurbehawwe, d'n hoeg-proos te beneume, e rech, wat later op te hertoge van Braobant is euvergegaange. Et vergeve van de kanunnikeplaotse had plaots um baörte, eine maond door de Pous en de maond t'rop door d'n hoeg-proos en zoe vervolleges. In 1617 verliende de keizer en de Pous aon et kapittel vergunning um twie prebende te verbinde-n-aon de pastorije van Sint Jaan en Sint Mathijs, boevaan de pastuurs sints teen tied geach woorte deil oet te make van et kapittel es jongste kanunnike.
Naodat Mastreech in 1632 door Frederik Hendrik waor ingenómme kaom 'n groete verandering in d'n toustand, die heij bij de katholieke terech vaöl koed blood heet gezat en die van de kant van de Staote-Generaol daan ouch zier onpolitiek waor.
In plaots van rekening te hawwe mèt te mentaliteit van de Mastreechter katholieke en mèt toustande, die al iewe laank bestande hadde, gónge de Staote-Generaol mèt te klompe dedoor en dooge dinger, die de Mastreechteneers hun noets höbbe vergeve. Ze besjouwde ziech, wat zjus waor, es getrooje-n-in de rechte van de hertoge van Braobant en reklameerde noe ouch et rech, d'n hoegproos te beneume. Dat ene katholieken hoegwierdigheids-bekleijer door 'n protestante regeering zou aongestèld weurde stoot te börregerij al tege de boors. Mer de Staote gónge nog vaöl wijjer. Ze trokke naomelek ouch aon ziech et bezètte van de hèllef van de kanunnikeplaotse, die vreuger door de Pous aongevöld woorte. En, wannie noe zoe'n plaots ope kaom,verkochte ze die aon degene onder



de katholieke, dee et mieste daoveur booj, terwijl daan de opbrings — en dat waor et erregste — besteid woort veur et onderhaajt van de protestante kèrreke en veur de opveujing van de protestante weiskinder. Et waor wel geraffineerd bedach, mer de Staote hadde meujelek ene betere maotregel kinne-n-oetdinke um de Mastreech-
teneers wèld van koleer te make.
* * *
Wat te prebende van de kanunnike betrof, die kóste ze ouch aon andere aofstoon, mer zoe'n euverdrach waor iers geldig wannie degene, dee zoe'n prebende gegeve had, deen aofstand mie es 21 daog euverleefde.
n Ander eigenaordigheid waor nog tees, dat te kanunnike in de twie ierste jaore van hun fonktie de inkomste oet hun prebende neet in han kraoge. Et waor naomelek vreuger wel veurgekomme, dat zoene kanunnik nao zenen doed gei geld genóg achterleet um z'n begraffenis te betaole mer daorentege wel nog versjeije sjölde. En daorum noe woorte de inkomste van et ierste jaor gerezerveerd veur et dèkke van de begraffeniskoste en et betaole van eventueel sjölde, terwijl die van et twiede jaor veur ein deil kaome-n-aon et kèrrekfabrik en veur n ander deil aon de sakkerstei.
Um n plaots van kanunnik te kinne kriege mós me-n-et bewies lievere van z n vrij en wèttige geboorte en veurts aontuine, dat me-n-aofstamde van katholieke awwers en groetawwers.
D n deke en de ander wierdigheidsbekleijers wie de scholaster, de cantor, de twie kèrrekmeisters en de opziechters euver de èllef hierelekhede, die, umtotse miestaai te peerd hun fonktie oetoefende, „Rijproosten" geneump woorte, kraoge hun aonstèlling van et kapittel, dat hun mèt mierderheid van stumme beneumde. Die ene graod aon 'n universiteit gehaold hadde gónge altied veur. Um in et kapittel n stum te kinne-n-oetbringe mós me minstens subdiake zien.
Allein de eigeleke kapittel-kanunnike hadde rech op te gaanse opbrings van hun prebende ; die van liegere rang kraoge dao mer de hèllef van direk in han, mer ze deilde mèt in de prezentiegelde veur hun aonwezigheid bij de koerdeenste en boetendien in de dagelekse oetkieringe. Um op et ein en ander aonspraok te kinne make móste ze minstens zès maond en einen daag op e jaor prezent zien en de officies geregeld bijwoene.
De lieger geistelekheid van et kapittel waor groet in aontaal. Ze bestónt oet veer kaplaöns, die belas waore mèt et parochieel werrek, terwijl daoneve nog mie 'es sestig persone waore, die versjèllende kèrrekeleke fonkties bekleide. Boetendien bestónt t'r nog 'n kongergatie van daartig priesters, bekind onder de naom van „Kanunniken van St. ]ohannes-Evangelist", boevaan ers twellef



bcneump woorte door et eigelek kapittel en de euverige door al de „confraters" gezamelek.
Et kapittel had wijjer nog op zene las e groet leekepersoneel wie : de sikkertaris, d'n ontfenger, ene zaankmeister, twie öllegerniste, de nudige mèssendeenders, zengers en muzikante, nege „roededragers" of „koerezels" en nog 'n aontaal ander ondergesjikde, alles bijein e personeel van um en um de twie honderd fieftig maan.
Veer höbbe gezeen, op wat veur maneer de Staote-Generaol oet et vergeve van de kanunnike-plaotse geld wiste te sloon. Later höbbe ze etzellefde systeem ouch tougepas ten opziechte van de wierdigheid van hoeg-proos en zoe woort in 1733 die fonktie veur daartig doezend gölde verkoch aon Petrus Renier baron van Wassenaar. Naodat teze waor opgevolleg door e lid van de graofeleke familie de Geloes, kaom weer ene Wassenaar, Willem Jacob Thomas, ene neef van de veurige, ouch weer veur de som van f 30.000 in et bezit van die wierdigheid.
Dat te fonktie van hoeg-proos ouch bij de groete wereld in hoeg aonzeen stónt, bliek wel oet et feit, dat, behalleve de al geneumde, vaöl van die fonktionnarisse tot t'n hoegsten adel behuurde, ouch al in hiel aw tij je. Es veurbeelde neume veer heij:
Godfried von Hompesch (1359).
Arnold van Blankenheym (1360).
Henricus van Bylandt (1405).
Guillaume de Liedekerke (1421).
Giselbertus van Brederode (1469).
Johannes van Mansfeldt (1557).
Ludovicus van Berlaymont (1576).
Oswald van Brederode (1659).
Johannes de Méan (1702).
Laurentius de Méan (1709).
Nog oet get anders bliek, wiezier de wierdigheid van hoeg-proos in tèl waor. Oetveurig höbbe veer besproke mèt wat veur ceremonieel en praol zoe iemand bij zenen intoch door de autoriteite woort ontfange. Um noe 'n dinkbeeld te geve van de maneer, boe-op van de kant van de börregerij mèt zoe'n plechtigheid woort mètgeleef, wèlle veer heij et ein en ander aonhoole oet e klei beukske door enen onbekinde gesjreve, wat getiteld is : „Beschrijving der „Vreugdevuuren ontstoken ter eere van den Hoogwaerdigen en „Doorluchtigen Heer Thomas Jakob Baron van Wassenaer-War„mond als Hoogproost der Vrij Rijks Kerke van St. Servaas, te „Maastricht ingehuldigd den 7 van Sprokkelmaand 1792 . Et liek us bezunder intressant, einige veurSeelde oet tit beukske aon te hole, veuriers um aon te tuine, wat veur e werrek door de börregerij



van zoe e fies gemaak woort, mer ouch um ene kiek te geve-n-op t'n dèks vreiselek opgesjroufde stiel van de sjrijver, get wat in deen tied gaar niks bezunders waor.
De sjrijver gief taan 'n euverziech van de verséeringe, limmenaties, transparante-n-en ierebaoge, veerskes en jaordiechte, die euveraal aongebroch waore. „Ik beginne dan met de Eerw. Paters Capu~ „cynen, die niemand kan ontneemen den lof van uitsteekenheid „onder alle. Den geheelen doorgang (de tegeswoordige Kappecijne„gaank) van de straat tot aan de Kerk was beplant met denne„boomen, aan eiken boom was een transparante papiere lantaarne, „alle op de zelve hoogte ; op elke lantaarne was ééne lettergreep „of syllabe, welke te samen één Jaarschrift maakten. Aan het uiteinde waaren drie triomfboogen perspectifsgewijze agter elkander, „hebbende in de diepte het Wapen van Wassenaer, deftig bezet „met lampen, boven die arkaaden zag men het borstbeeld van den „Hoogproost".
Veer zölle de tekste van al de gediechte, die euveraal te leze waore, mer eweg laote, anders weurde veer vaöls te oetveurig, mer de sjrijver zellef wijjer laote vertèlle.
„De Societeit van Emulatie was met bougiën aan alle vensteren „van het geheel huis verlicht, als mede den overheerlijken zaal. „Behalve deeze kostbaarheid stond voor het huis een Obeliscus, „40 voeten hoog, op zijn toppunt draagende den dubbelen Adelaar „met den sleutel, waaronder in een rondeel het Hoogproostlijk „Kruis op een azuuren grond. Boven den voet van den Obeliscus „was een ovaale transparant, draagende 't Wapen van Wassenaer „Warmond ; den Hollandschen Leeuw deed op 't zelve zijne pylen „rusten terwyl hy zyn zwaerd opgeheeven hief om dit aloud ge„slagt te beschermen".
„De Societeit by den Heer Rutten Junior, onder den tytel van „waare Burgersocieteit, heeft by uitstek een drie portikige zwaarfe „Arkade doen oprichten zoo deftig bezet met lampen, als men „zou kunnen vergen. Boven deeze Arkade was eene transparante „schilderye, waarop eenen braaven Herkules, groot en zwaarspie„rig, met een dreigende vuist en zwaare knods, aan Herkules voet „lag een marmeren piedestal, waarop het Wapen van Wassenaer. „In t verschiet was de Kerk van St. Servaas geheel en gansch „konstryk gemaalen".
„Ook was fraai geïllumineerd aan het hof van Tilly ; deeze illuminatie was niet dan latten, geleyd na de Architecture des huis ; „op deeze waaren geene lampen gespaard".
„By den Heer Thomassen in de Capucynestraat was een groote „arkade van drie portiken, dwars over de straat geplaatst, van eene „schoone bouwing, en digt gelampt".
„Eensgelijks pronkte eene schoone Arkade aan het huis van den



„Heer Dumoulin in den kleenen staat, waar men dit Jaarschrift „las, te weeten het Jaar 91 in welk den keus geschied is :
„VIVat thoMas Wassenaer sanCtl serVatll praeposItUs DIgne „eLeCtUs."
„By den H. Nypels was eene fraaie kaersen-illuminatie agter de „vensteren van het geheel huis".
„Den H. Ryckelen, agter de Vleeschhal (achter et Vleishoes), „zyn geheel huis prachtig geïllumineerd hebbende met kaersen, had „bovendien nog eene transparant stuk, verbeeldende eene Genie met „een trompet".
„By Sr. de Bruyn, blekslagersbaas in de Wolfstraat zag men in „transparant een vliegenden Arend, houdende den Sleutel van St. „Servaas met den bek, en het Wapen van den Hoogproost met „de klaauwen".
„In de selve straat by Sr. Schols was dit volgende transparante „Zinnebeeld : de Zon, haare straalen, schietende in een spiegel, „den welken door een hand uit de wolken afkomende vastgehouden „wordt; in deezen spiegel vertoont zich een tweeden Zon, ook „haare straalen schietende op een genie, welke het hoofd omhoog „wendende na de bovenstaande Zon met den vinger wyst op den „spiegel. Het bovenschrift was :
„soLe reperCUsso LUX DUpLeX reDDItUR orl".
„In de Brugstraat aan het huis van de Heer Lebens zag men in „transparant een Adelruiter te paerd in de loopbaan van het steekspel stootende zyne speer door den gouden ring, en behaalt alzoo „den prijs. Onder dit las men :
„Ey zie, het is de tweede rys,
„Dat Wassenaers stam behaalt den prys".
„De Heer Med. Doet. Franquinet heeft geïllumineerd met twee „schoone transparanten. Op het eerste was den Hollandschen „Leeuw, houdende met den eenen klaauw het Wapen van Wasse„naer en met den anderen eene Lauwerkroon. Het ander verbeelde „de Gerechtigheid, hebbende in de eene hand de weegschaal en in „de andere een tuil van allerhande bloemen, opgebonden op een „Lauwrier, welke zij toereikte aen het borstbeeld van een Kanonik „in Domino, op een marmeren piedestal en aan den hals een goude „kruis draagende".
„By Sr. /. G. van Gulpen te Wijk was transparant te zien den „Raadzaal der Hoogmogende Vaderen des Lands, waar die Hee„ren aan hunne Rechttafel zaten ; aan den anderen kant der kamer „was een spiegel, welken een lichtstrael ontfong, en die wederzond „tot den Heer Wassenaer, die in Kanonik koorgewand tusschen „de Rechttafel en den spiegel zat".
„Onder het schrijven, van de illuminatie te Wyk mag ik niet



„vergeeten dat een Fransch Gedicht opgedraagen en gemaakt is „door den zeer Eerw. Heer Pastoor Delruelle, en ter Feesttafel „voorgeleezen ; de kunde van dien man laat elk genoeg vermoeden, „dat dit Gedicht geen ander beweis van goedheid noodig heeft als „den naam van den maaker".
„By den Heer Advokaat Janssen waaren twee transparante Zinnebeelden. Het eerste was een magneetsteen, gehouden door eene „hand van eene Genie, na welke steen een yzer opgetrokken wierd. „Het andere was een Lauwrierboom waarop Jupiter den bliksem „smeet, doch, welken door de digte bladeren niet doordrong en „niet trof eene Genie, welke onder den boom gansch veilig en „gerust zat".
„By den Heer Smits op de Brusselschestraat was een transparant, hebbende het Wapen van Wassenaer verheven staan op „achttien trappen, te kennen gevende de eeuwen, dat de Wassenaren in Halland geweest zijn, den ondersten trap had tot opschrift : Claudius Civilis. Naast deze stond Minerva, in de eene „hand hebbende eenen Lelietak, verbeeldende de onbezwalkte „deugd ; met den anderen arm omvatte zij eenen struik eikentakken en Lauwrieren, ter aanduiding van geleerdheid en wetenschappen, aan den anderen kant van de trappen stond den gryzen „Mentor, verbeeldende de Vaderen des Vaderlands, en reike den „stok van Opperhoofdigheid toe aan Van Wassenaer".
„By Juffrouw de Weduwe Haanen in de brugstraat was eene „zuil, op welks gronddrempel stond Claudius Civilis. De Tuin„maagd stond vrelyk en teffens eerbiedig, enomarmde de zelve ; „naast de zuil zat den Tijd met eene verbrooke zeis, schryvende „op den steen de daden der Wassenaeren. Aan den anderen kant „waaren de Maas- en Jekernimfen met hunne waterkruiken".
„By den Eerw. Heer Pisart op de Markt, werden vertoond vijf „transparante stukken, welke te samengevoegd, een zwaar gebouw „maakten. Het voorstuk, welke twee zeihoeken een afhangende „lint hadden van de drie koleuren van Wassenaer, en aan welke „hongen fruitkorven, en eertropeën, was een soort van altaar, het „tafelstuk was den Tempel van geheugenis, om Wassenaer nooit te vergeten enz."
In ein van de gedichte op tezen ierebaog kaom et woord „fors" veur. En daobij maak te sjrijver de vollegende naïef aonteikening : „N. B. Het woord „fors" is goed neèrlands volgens de beste woordenboeken en goede Hollandsche schryveren".
Tot zoeveer euzen onbekinde sjrijver.
* * *
Deze van Wassenaar waor de lésten hoeg-proos van Sintervaos, want in 1794 is et kapittel door de Franse opgeheve. Heer en twie



van z'n kanunnike, boe-onder e lid van de bekinde Mastreechter familie Soiron, weigerde d'n eid te zwere, dee de Franse destijds van de priesters verregde, zoe-datse alle drei woorte gevange genómme. In 1798 woort hun deportatie nao de strafkolonie Cayenne gelas. Op veurspraok evel van einige invloodrieke vrun woort hun es guns tougestande, nog einigen tied in de gevangenis van Compiègne in Frankriek te mage blieve. Wie door Napoleong op 10 November 1799 et Konsulaat waor oetgeroope en daodoor veur de geisteleke weerem beter toustande trökkierde, woorte Wassenaar en z'n twie kanunnike in vrijheid gestéld en kaome ze weer in Mastreech trök. Naodat in 1806 et keuninkriek Holland waor ingestèld heet Wassenaar nog al et meugeleke geprobeerd um et kapittel van Sintervaos weer op t'n awwe voot herstèld te kriege, mer dat is em neet gelök. Heer heet heij blieve woene en is gestorreve in et jaor 1817.
* * *
Nao al dees bezunderhede euver et kapittel van Sintervaos deene veer nog te spreke-n-euver et grondgebied binne de stad, boe-euver et z'n rechte-n-es hier en meister oetoefende. Dat gebied waor in hoofzaak te zoegenaomde Claustrale Singel. Deze begós op t'n hook van de Sint-Jaokobstraot en z'n grens leep taan achter de hoezer die de zuidkant van et Vriethof vörreme, zoedat tie hoezer d'rin veele; wijjer behuurde detou et gaans tegeswoordig ,,St. Servaoskloester" van aof et Goevernemintsgebouw tot aon de aw „Tweebergenpoort", alles mèt inbegrip van de straote. Of tat terrein in d'n tied, wie de lede van et kapittel nog in gemeinsjap leefde, ouch al dezellefde oetgestrèkheid had, weurt door de historiesjrijvers in twiefel getrokke, mer zeker gegeves heet me daorumtrint neet.
Et gebouw van de Proosdij, noe et kloester van de Zusters van Liefde, bevadde behalleve de woeninge van d'n hoeg-proos en van versjèllende ondergeschikde wierdigheidsbekleijers te groete zittingszaol veur de Sjepebaank van et gerech van „Tweebergen" en veur et hof van beroop, wat te oetspraoke van de gerechte of baanke van de dörrepe van Sintervaos in hoeger instantie behandelde. In die Proosdij bewaorde me de duplikate van de arsiieve van et kapittel, boevaan de orizjineele opgeborrege waore-n-in 'n brandvrij ruimte bove-n-et noord-oostelek portaol van de kèrrek aon de kant van et Vriethof.
Tegeneuver et oetind van de rij hoezer bij de aw „Tweebergenpoort" bevónt ziech te brouwerij van et kapittel, die nog dateerde oet t'n tied, dat me-n-in gemeinsjap leefde. Neve dat gebouw stónt ene paol, boe-op ene vergölde sleutel, dee de grens van èt gebied van et kapittel aongaof. Et waopesjèld van et kapittel bestónt oet



te zèllevere sleutel van Sintervaos en e roed veld, umgeve door enen twieköppigen adelaar.
Wijjer oefende et kapittel nog rechte-n-oet op et Vriethof.
In 1223 woort tat plein door keizer Frederik II aon et kapittel gesjonke. Dat et Vriethof in deen tied nog neet aon de stad, mer aon de keizer toubehuurde, weurd door de historiesjrijvers op tees maneer verklaord, dat et in aw tijje 'n deil heet oetgemaak van et aajt Merovingeis paleis, de zoegenaomde Palts en dat et taobij es ontspannings- en oefenplaots deende veur et kriegsvollek en et euverig personeel van de Merovingiese en Frankiese keuninge. Weijjer nump me daan aon, dat, wie keuningin Gerberga in 967 de Palts aon et kapittel van Sintervaos sjonk, zij et groet ope terrein van et Vriethof tao neet in begrepe heet, zoedat tit eigendom bleef van de vreuger bezitters van de Palts en zoe is euvergegaange-n-op te Duitse keizers. Boerum et Vriethof ouch neet aon et kapittel is gegeve, is welliech zoe te verklaore, dat van dit plein al in deen tied door et publiek gebruuk woort gemaak.
Ouch et Vriethof heet mie es ins aonleiding gegeve tot knebbelerije tösse-n-et kapittel en et bestuur van de stad. Oet et feit, dat et plein geregeld door de börregers es wandelplaots gebruuk woort, góng de Magistraot op t'n doer de gevollegtrèkking make, dat te stad zeker rechte d'rop had.
Noe veer et toch euver et Vriethof höbbe, wèlle veer dao nog et ein en ander mie euver vertèlle.
Sedert hiel aw tijje al is et gewees et hart van de stad, de plaots, boe et leve van de börregerij ziech op concentreerde, de plaots ouch, boe ziech in de loup van de historie vaöl op aofgespaöld heet.
Es bezunderheid mage veer wel veuropstèlle, dat et Vriethof, zoe wied es me kin naogoon, altied te gruudde heet gehad, die et noe nog heet en neet wie ander groete pleine in versjèllende steij ziech laanksamerhand gevörremp heet door et opruime van blokke hoezer. Allein aon d'n ooskant sprong et Sintervaos-Gashoes e stök nao et plein in, zoedat et aon dee kant onregelmaotig van vörrem waor. Iers door et aofbreke van dat Gashoes in 1821 heet t'n ooskant te rechte lijn gekrege, zoe-es veer die noe kinne.
Vreuger laog et Vriethof aonzeenelek hoeger es te straote d'rum heer of liever, de straote laoge-n-e gaans stök lieger, zoedat me trappe mós opgoon um op et plein te komme.
In de middeliewe stónt um et Vriethof ene moer, boe-in veer iezere hèkke waore, bij de Breijstraot, bij Sint Jans-kèrrek, bij de Staotestraot (die toen nog „Eggertstraat" hèdde) en bij de Groete Staat. Dao leepe dus dweers euver et plein twie weeg, die ziech in et midde kruusde. De buim, die d'rop geplant waore, stónte nog neet in rëgelmaotige rije wie allewijl. Iers in 1739 is tao 'n regelmaotige beplanting veur in de plaots gekomme. De moer ron-



telum woort, wie veer al ieder gezag höbbe, bij eeder Hèlligdomsvaart gaans aofgebroke en daonao weerem obbenuijts opgetrokke. Dao-oet bliek wel dutelek, dat te wèrrekloene destijds nog neet vaöl te beteikene hadde.
Veur Sint Jans-kèrrek laog e kèrrekhof, et „ellendigen-kerkhof" geneump ; dao woorte errem onbekinde vreemdelinge, die heij gestorreve waore, begraove. Herhaoldelek heet me bij et doen van opgraovinge later dao nog massa's kneuk in de grond gevonde.
Et sjijnt, dat et Vriethof al vreug es plaots veur de pantoffelparade woort gebruuk, alhoewel ouch wezes op veer pu daovan gebruuk maakde, want al in et jaor 1375 mós te Magistraot maotregele numme-n-um et Vriethof zuver te hawwe en verbooj heer, dat verrekes t'rop geheujd zouwe weurde en daan ouch nog : ,,so en sal nymant op den Vrijthof syn behuef doen".
Wat te hoezer rontelum et Vriethof betrof wete veer, dat aon de weskant, dus van aon Sintervaos-kèrrek tot aon de Staotestraot, gein ander gebouwe stónte-n-es op t'n hook et lozjemint „Den gulden Ring", noe de Groete Societeit, en ,,De Sleutel". De res waor onbebouwd. Ouch te Hoofwach waor d'r nog neet. Die is iers in 1642 gebouwd en later, in de jaore 1737/38 door et gebouw, wat veer noe nog kinne, vervaange.
De drei ander kante van et Vriethof waore wel gaans bebouwd. Me zeet allewijl wel ins, dat te hoezer dao kompleet éin doorloupende draankgelegenheid vörreme. Dat waor in vreuger iewe al neet vaöl minder et gevaal. Al in de vieftiende en zestiende iew jummers vinde veer aon de noordkant, van de Staotestraot tot et Hellemestraötsje, zoe-es et vreuger hèdde, want et waor toen mer hiel smaal, de vollegende „herbergen" of lozjeminte mèt kaffee debij : „In de Winckel", „Ten gulden Coppe", „Ten Vos", „Ter Clocken", later geheite „Den Helm", „In de Liebart" (luipaard), „Ten gulden Leeuwe", „In de Croone". Aan d'n Ooskant bestónt in deen tied „In den Struys" op t'n hook van de Platielstraot. Dat bieske is tus tej van leve, want et besteit nog altied op tezellefde plaots.
Midde-n-op et Vriethof heet in vreuger tijje ouch 'n fontein gestande, boe-euver vaöl te doen is gewees. Al in 1496 waor dao door et kapittel ene pöt gemaak, dee aonleiding heet gegeve tot vrieving mèt te stad. In 1505 is toen 'n akkoord getroffe, boebij de pöt zou blieve bestoon, terwijl de stad et rech van gebruuk van et Vriethof zou kriege, evel op konditie, dat tao noets hoezer op zouwe mage gebouwd weurde. In 1595 kraog te Magistraot weer et idee, toch 'n fontein te doen plaotse en belasde de kanunnik van Sintervaos Johan Rycke mèt te oetveuring van et werrek. Dao woort 'n houte buizeleiding nao d'n Eker gemaak, die later te klein bleek en door 'n nuij mós weurde vervaange, mer de fontein wouw nog neet springe. Toen heet me-n-in 1662 'n meule op t'n Eker gezat,



um „het waeter uyt de Jeker in de buyzen te brengen". Dat hollep ouch al neet. De fontein, die zès voot hoeg hej moote springe, heet ocherrem noets gespronge. En wie in 1673 Lodewijk XIV Mastreech binne trok, verkierde de gaanse zaak al in groet vervaal, die, zoe-es veer gesjreve vinde, „nyevers anders toe dient als tot een receptakel van vuylicheyt". Et heet nog gedoord tot 1733, ie me ze heet aofgebroke en opgeruimp. Op te plaots, boe ze gestande had, heet me toen van witte Maoskeje 'n groete viefpuntige stadsstaar in de grond gemaak, die dao gelege heet tot 1895.
Euver de veurnaomste gebouwe, die langs et Vriethof laoge, naomelek et Wittevrouwekloester, et Sintervaos-Gashoes en et Spaons Goevernemint, höbbe veer al ieder oetveurig gesproke. Ouch euver et gebouw van de graof Albuïnus, later „de Munt" geneump en dat heet moote plaots make veur et ,,Staotehoes", höbbe veer et gehad. Dat Staotehoes is gebouwd van 1700 tot 1720 en deende onder andere tot verblief van de „Commissarissen-Deciseurs", es tie eeder twie jaor nao Mastreech kaome um kontrol op te staot van zake oet te oefene en in appel rech te spreke. Nao de Fransen tied heet te Rechbaank enen tied laank haör zittinge dao-in gehawwe, tottatse in 1829 de besjikking kraog euver de twiede Franciskaner-kèrrek op te Minnebreureberreg. In 1830 is et Staotehoes door ene partikuleer aongebroch en sints ouch door partikuleere bewoend, tottat et heet moote plaots make veur et Poskantoer.
Neve-n-et Staotehoes laog in de zestiende iew in d'n hook nog e soort refuzjiehoes „De Poort van Leuth".
In d'n tied, wie et Vriethof nog door ene moer en veer hèkke waor aofgeslote, is tösse-n-et kapittel en de stad nog ins kwestie gewees euver et bewaore van de sleutel van et hèk bij de Staotestraot, dee de Magistraot ziech had tougeëigend. Nao 'n tiedsje geharrewar is toen euvereingekomme, dat tee sleutel in et vervolleg bewaord zou weurde door de kastelein van de „Gulden Ring".
Op t'n doer evel woort et kapittel al die klein vrievinge meuj. Et zaog in, dat et prakties aon deen eigendom van et Vriethof toch niks mie had, dat tat plein em eigelek niks mie es las bezörregde. En toen heet et taan ouch mer wieselek al z'n rechte-n-aon de stad aofgestande.
De stad heet later in plaots van de vreugere moer, dee al lang aofgebroke waor, 'n iezere hèk mèt steine pileere um et gaans plein laote aonbringe en onder de buim benk gezat, die d'n deftige naom van „kanapees" kraog e.
Ouch woort ene specialen opziechter aongestèld, dee de opdrach had : „goed toezicht te houden aan de boomen staende op den Vrijthof, tegen het clommen, breecken ende andere mishandelingen van jongeren".
Et tegeswoordig plantsoen mèt te twie fonteine dateert oet 1895



en is gemaak bij gelegenheid van et ierste bezeuk van eus Keunin-
gin mèt haör Moeder aon Mastreech.
* * *
En heijmèt is te behandeling van de historie van de kèrreke, kluusters en ander godshoezer van aajt-Mastreech mèt etgeen daoaon annex waor, aofgeloupe.
Ein kwestie blijf us evel nog te behandele euver, die in ing verband steit mèt te kèrreke van Sintervaos en Slevrouwe en daorum heij op haör plaots is.
Veer wete, dat Mastreech sedert Sint Servaos tot Sint Hubeer de zetel is gewees van 'n lang rij van bissjoppe, die allemaol door de Kèrrek es hèllige verierd weurde. Die bissjoppe moote naturelek hun kèrrek, hun kathedraal gehad höbbe en noe is et te vraog „wat veur kèrrek is tat gewees, of mèt ander waörd : boe höbbe de bissjoppe van Mastreech hunne zetel gehad ?
Et is 'n kwestie, die hiel vaöl penne-n-in beweging heet gezat en mèt groeten animo in twie richtinge is verdedig en weerlag.
DE PLAOTS VAN DE BISSJOPSZETEL IN MASTREECH.
Dees kwestie is op drei versjèllende maneere beantwoord en verdedig, naomelek:
A. De zetel van de Bissjoppe is altied gewees op te plaots, boe noe Sint Servaos-kèrrek steit.
B. Dee zetel is altied gewees op te plaots, boe ziech noe Slevrouwe-kèrrek bevind.
C. Van wie Sint Servaos nao Mastreech is gekomme tot t'n tied van Sint Monulphus hadde de Bissjoppe hunne zetel op te plaots ingenómme door Slevrouwe-kèrrek ; nao de stichting evel van de Sintervaos-kèrrek broch t'n Hèllige Monulphus te zetel nao die kèrrek euver, boe heer is gebleve tot et jaor 722, wie Sint Hubeer nao Luik vertrok.
Oet t'n aard van de zaak woort te ierste oplossing veurgestaande door de kanunnike van Sintervaos, de twiede door et kapittel van Slevrouwe. Bij de stried, dee dao-oet tösse die twie kapittels ontstónt, is et dèks fèl tougegaange en de verhajding woort mie es ins zoe gespanne, dat te hoeger geisteleke en wereldleke autoriteite móste tössebei komme um de gemeudere weerem tot bedare te bringe. E staölke daovan lievert et vollegend gevaal op :
In et jaor 1620 waore de kanunnike van Slevrouwe, euvertuig van hun good rech, op te idee gekomme, et beeld van Sint Lambeer, wat in hun kèrrek sting, te veurzien van 'n kopere plaat, boe-op ze leete graveere:
„Hac stetit insigni Lambertus episcopus aede,
„Hinc sibi translatam Legia fert cathedram",



wat zoevaöl beteikende es tot Sint Lambeer van Slevrouwe z'n kathedraal-kèrrek gemaak had en dat van dao de zetel waor euvergebroch nao Luik.
Wie dat opsjrif geplaots waor, kaome de proteste van et kapittel van Sintervaos los, mer de plaat woort neet weggenómme. Eindelek doog tat kapittel aon de kanunnike van Slevrouwe e proces aon, boevaan et ind waor, dat te plaat van et beeld mós weurde-naofgepak.
Veer zölle noe eeder van de drei antwaörd ins mie van kortbij bekieke.
A. De oplossing, die de ier liet toukomme aon Sintervaoskèrrek, is veuraal mèt werremde verdedig door Wilhelmus Fexhius (de Fexhe), deke van et kapittel van Sintervaos van 1634 tot 1637 en door de kanunnik Hadelinus ]unius (Lejeune). Veuraal d n ierste heet euver de kwestie oetveurig gesjreve. Heer beweert taan, dat, wie Sint Servaos oet Tongere nao Mastreech kaom, heer zene zetel zou gevestig höbbe-n-in 'n kapel tougewijd aon Sint Pieter, die door Sint Maternus, d'n ierste geloufsverkondiger in dees streke en d'n ierste bissjop van Tongere, ontrint et begin van de twiede iew zou gebouwd zien op te plaots, noe ingenómme door Sintervaos-kèrrek. In die kapel daan zou ouch Sint Servaos te relekwië en ander sjatte, die heer van oet te kèrrek van Tongere had mètgeveurd, in veiligheid gebroch höbbe. De opvollegers van Sint Servaos zouwe daonao in die kapel höbbe blieve rezideere, tottat door d'n Hèllige Monulphus Sintervaos-kèrrek woort gebouwd en wijjer in dees kèrrek höbbe blieve zetele tot et vertrèk van Sint Hubéer nao Luik en et euverbringe van de zetel nao die stad.
Veurts bereepe de kanunnike van Sintervaos ziech op 'n diploma van keizer Hendrik IV,in 1087 aon et kapittel verliend, boebij heer dit vrij verklaorde van eeder onderworrepe zien aon d'n aartsbissjop van Trier en onaofhankelek van alle ander geisteleke en wereldleke machte mèt oetzondering van de Pous en de Keizer. Wannie daan wijjer Hendrik IV belaof, de kèrrek onder z n bezunder besjerreming te zölle numme, motiveert heer dat mèt te groete veriering, die heer veur Sint Servaos geveult et boetendien mèt et feit, „quoniam ipsa quondam, viginti episcoporum sedes extitit" (wijl die kèrrek ins gewees is te zetel van twintig bissjoppe).
Eindelek bereup Fexhius ziech nog t'rop, dat me neet in Slevrouwekèrrek mer wel in die van Sintervaos te relekwië vind, die orizjineel door Sint Servaos van oet Tongere mètgeveurd zien.
B. In 'n hiel aajt handsjrif, boevaan 'n kopie oet te zevetiende iew in 'et Rieksarsjief van Mastreech berös, steit et vollegende te leze : ,,De stichter van eus ierste kèrrek waor Sint Maternus, ene liereling van Sint Pieter en ierste bissjop van Tongere, boe de



bissjopszetel gevestig bleef tot t'n tied van Sint Servaos ; deze broch te zetel nao Mastreech in eus kèrrek euver".
De sjrijver van dees regele, dee bliekens en opsjrif bove z'n verhandeling bedoelt e pleidooi te lievere „voor de oudheid der beroemde en voorheen bisschoppelijke kerk van O. L. Vrouw te Maastricht", geit van de veronderstèlling oet, dat te door Sint Maternus gebouwde kapel binne de stad of verstèrreking van deen tied laog en wel op te plaots, boe noe Slevrouwe-kèrrek steit. ,
De sjrijver van de „Groote Chroniek van België", boe Sigebert van Gembloux op et ind van de èllefde iew mèt begós is, vermelde veurts, dat Sint Monulphus tegeliekertied, dat heer bove-n-et graaf van Sint Servaos ene nuijen tempel bouwde, in Mastreech ouch te kèrrek van Slevrouwe heet gestich, dat heer in dees kèrrek zene bissjopzetel vestigde en dat alle z'n opvollegers, boevaan Sint Hubeer de léste waor, dao-in gerezideerd höbbe. De kanunnike van Slevrouwe, um et bewies te lievere van et feit, dat alle bissjoppe in hun kèrrek zouwe gerezideerd höbbe, bereepe ziech wijjer nog op versjèllende ander stökke oet hun arsjieve, onder andere op 'n regeling in 1296 getroffe tösse Hendrik II Bissjop van Luik en Jan II hertog van Braobant, boebij woort euvereingekomme, ,,dat de geheele stad van Maastricht en Wijk met hunne voorsteden tot het gebied van den hertog behoorde, met uitzondering van de parochie van St. Marie, waar oudtijds onze bisschopszetel gevestigd was en die van St. Pieter, welke tot het erfdeel van St. Lambertus behoorde".
C. De derde oplossing hélt, wie al is gebleke, et midde tösse de twie andere. Ze is et iers verdedig door Hariger, ab van Lobbes, en de meining van deen ab weurd door d n historiesjrijver de Chapeauville in ze „Recueil" aldus weergegeve : „Nao d n doed van Sint Domitianus heet zenen opvolleger Sint Monulphus t'riere van Sint Servaos 'n kèrrek gestich, boe-in heer et lichaam van dee bissjop euverbroch, terwijl heer bepaolde, dat in et vervolleg in die kèrrek te bissjopszetel zou gevestig zien".
De Bollandis Henschenius (Bollandiste waore geisteleke, veuraal Zjezwiete, die de leves van bereumde hèllige besjreve) ach et boete einigen twiefel, dat Sint Servaos, zoelang es heer in Mastreech heet doorgebroch, zene zetel moot gehad höbbe-n-in de kèrrek, die ziech destijds op te plaots van de tegeswoordige Slevrouwe bevónt, in et midde laotende, of tie ierste kèrrek ouch al aon Slevrouw waor tougewijd of neet; ouch steit et veur haöm vas, dat te opvollegers van Sint Servaos tot Sint Monulphus tou die kèrrek es bissjopskèrrek höbbe gebruuk. Henschenius fondeert z'n meining op et feit, dat et terrein, boe-op te kèrrek van Sint Servaos gebouwd is, in die aw tijje boete-n-et gebied van et bewoend centrum laog. Veer kinne jummers veilig aonnumme, dat te wes-



teleke grens van et aajt Treech ziech toen neet wijjer oetstrèkde es tot boe ziech noe de oosteleke hoezer langs te Vriethof en in de Sint Jaokobs- en Kapoenstraote bevind. Noe is et neet aon te numme, zeet Henschenius, dat Sint Servaos ziech zou höbbe gevestig in 'n kapel boete de veilige verstèrrekinge van et aajt Treech, veuraal wijl de veurnaomste reije veur ze vertrèk oet Tongere waor de vreis veur de gestiedig miejer en miejer naoderende Germaanse volksstamme. Zou heer, dee et dreigend gevaor kinde, ziech van de ein onveilige plaots begeve höbbe nao de ander, die evezier aon de euvervalle van die weuste bende waor bloetgestèld ? Zou heer et mèt ziech zellef höbbe kinne verantwoorde, de relekwië en ander s jatte van de kèrrek van Tong ere daonaotou te verveure, boe ze eve groet gevaor zouwe geloupe höbbe, in han van de barbare te valle es op hun orizjineel plaots ? Dees vraoge stélle, zeet Henschenius, is ze teves ontkinnend beantwoorde.
En gestéld, zoe redeneert heer door, Sint Servaos zou urn de ein of ander bezundere reije die onveilige plaots oetgekoze höbbe, zouwe daan z'n opvollegers tot aon Sint Monulphus et tao höbbe kinne-n-oethawwe, zouwe veer noe nog in et bezit zien van zoevaöl kösteleke relekwië van eus ierste Mastreechter bissjoppe, boe niemand minder es te groeten historiesjrijver Gregorius van Tours us in z'n „Historia Francorum" vertélt, dat te kapelle, die et graaf van St. Servaos bedèkde, dèks door de barbare verwoes woorte en dat, wie St. Monulphus mèt et bouwe van z'n nuij kèrrek begós, dat graaf al langen tied zonder besjötting waor ?
Ouch te Bollandiste nao Henschenius zien allemaol van dezellefde meining es heer en hawwe de stèlling vol, dat iers nao et bouwe van de aon Sint Servaos tougewijde kèrrek, die toen binne de ondertösse oetgebreide umgrenzing van et woen-centrum waor komme te valle, de zetel van de bissjop nao die kèrrek is euvergebroch. Zij zien van oordeil, dat Sint Monulphus veurnaomelek taotou besloot weges z'n piëteit veur zene groete veurgenger en weges te groete veriering, die et vollek veur deen Hèllige had, 'n veriering, die toen ouch al tot uting kaom door ene groeten touluip van pellegrims van oet wied aofgelege plaotse nao ze graaf.
Ouch t'n historiesjrijver Fisen ach tees opvatting veur hiel aonnummelek.
★ ★ *
Dat zien in korte trèkke de drei meininge, die nevenein stoon en de arguminte, die tot ondersteuning van eeder van die drei zien aongeveurd.
Veer zölle-n-et bij dees bloete vermelding neet laote, mer wèlle zellef ouch in die zaak partij keeze.
De opvatting van et kapittel van Sintervaos (de ierste dus) achte veer neet vol te hawwe en aon etgeen de Bollandiste daotege höb-



be-n-ingebroch meine veer nog et vollegende te moote touveuge :
In de ierste plaots kump us te verklaoring van keizer Hendrik IV in z'n diploom van 1087, boe-op et kapittel van Sintervaos ziech altied mèt zoevaöl ophef heet beroope, van twiefelechtige weerde veur. Wannie veer dees zaak mèt te nudige neuchterheid en onbeveuroordeild bekieke, moote veer us aofvraoge : van wee heet te Keizer dat gehuurd, dat Sintervaos-kèrrek altied te zetel is gewees van de bissjoppe van Mastreech ? En et antwoord heij-op kin wel haos gein ander zien es : van niemand anders es van dat kapittel zellef, dat ziech jummers al vreuger altied op tat standpunt had gestéld. Es me mèt te politiek van dat kapittel naoder in kinnes kump, steit me dèkser verbaas euver de hendigheid van de fijn diplomate, die dao de zake beredderde en die daobij geregeld tot zellefs te hoegste euverheidspersone nao hun hand wiste te zétte, zoe-es veer et vreuger al gezeen höbbe bij die intressante en lierzaam historie van de Maosbrök. Daomèt evel wèlle veer et kapittel neet tevaan betiechte, dat et te Keizer tege beter wete-n-in op ene verkierde weeg zou höbbe geleid. Veer kinne heij gerös aonnumme, dat et te goojer trouw heet gehandeld ; et kapittel jummers waor zellef vas tevaan euvertuig, dat et et rech aon ziene kant had, mer had et allein verkierd veur. Mer tot te Keizer z'n wetensjap van oet 'n ander bron zou höbbe gehaold es van et kapittel, achte veer zoe good es oetgeslote.
Mer dao is nog mie. Fexhius beweert naomelek, dat Sint Servaos, wie heer Tongere verleet, ouch te gaanse geistelekheid van die stad nao Mastreech heet mèt genomme en haolt taoveur veuraal de vollegende veer arguminte-n-aon :
Veuriers te groete genegenheid, die bestónt tösse de bissjop en z'n geistelekheid en die neet touleet, dat t'n eine van de andere gesjeije woort; twiedens te onmeugelekheid Veur de bissjop um zonder z'n geistelekheid te leve en z'n fonktie op behureleke maneer oet te oefene ; in de derde plaots et onwarsjieneleke, dat Sint Servaos, wie heer al de relekwië, de gewijde vater en al de kèrrekeleken hoesraod oet Tongere ewegveurde um dat allemaol oet te han van de barbare te redde, de geistelekheid aon haör lot zou höbbe-neuvergelaote en eindelek et feit, dat te geistelekheid van Tongere ziech wel neet zoe goodsmoods van de relekwië en de ander kèrrekeleke sjatte zou höbbe laote aofsjeije.
Die arguminte zien missjien hiel hendig bedach, mer toch tunks us, datse et gaans systeem van Fexhius euver de orizjineel plaots van de bissjopszetel ieder verzwake es verstèrreke. Veer moote-nus jummers al geweld aondoen um us Sint Servaos veur te stèllen-es te rezideere-n-in 'n erremzielig kapelleke. En noe wélt Fexhius us nog doen geluive, dat ouch te gaanse geistelekheid van Tongere zou ondergebroch zien in die „ecclesiola" (kèrrekske), zoe-es heer



et zellef hèt. Wannie die geistelekheid inderdaod Sint Servaos nao Mastreech gevolleg is, zölle die priesters alliech toch wel e veilig en behurelek onderdaak höbbe gekrege.
Wannie me noe wijjer ouch al es vasstaonde zou aonnumme, dat Sint Maternus z'n kapel gestiech heet op te plaots van de later Sintervaos-kèrrek, wat taan umtrint et jaor 100 moot gebaörd zien, zoe is et toch neet aon te numme, dat tösse dit jaor en 380, wie Sint Servaos nao Mastreech kaom, al neet 'n ander kèrrek binne de verstèrreking zou verreze zien, veuraal noe et us bekind is, dat et Kristendom in dees streke al hiel vreug tot bleuj kaom. In et jaor 313 had Keizer Constantijn de Gcoete aon de Katholieke godsdeens te volle vrijheid gegeve-n-en tougestande, kèrreke te bouwe euveraal boe ét nudig waor en noe is et meujelek aon te numme, dat te Kristene, die heij woende, ziech zoelang kontent zouwe höbbe gestéld mèt tat onaonzeenelek kapelleke, dat nog wel boete de verstèrreking laog. Me bouwde jummers toen ouch al de kèrrek in et midde van et dörrep !
Wievaöl meujte ziech tus Fexhius ouch al deit um z'n lezers te euvertuige, tot et door St. Maternus vlaak bij de groete legerbaon (,,in via strata aggeris publici") gebouwde kapelleke et einige in de gaanse umgeving waor, vélt et us toch meujelek, die meining mèt haöm te deile.
Mer boetendien, veronderstèld al, dat te Sint-Maternus-kapel tot aon et bouwe van de nuij kèrrek van Sint Monulphus es bissjops-kèrrek deens heet kinne doen, daan zien toch, zoe-es veer weite, mèt te bouw van die nuij kèrrek ongeveer daartig jaor gemeujd gewees. Al deen tied moote de bissjoppe dus — et kin wel neet anders — 'n ander kèrrek tot hun besjikking gehad höbbe, want te aw kapel mós toch iers aofgebroke weurde veurdat Sint Monulphus z'n bouwplane ten oetveur kós bringe.
Veer meine dus, dat et kapittel van Sintervaos in dees aongelegenheid in et ongeliek moot gestéld weurde en dat te opvatting van de Bollandiste, dat te zetel van de bissjoppe van et begin aof is gevestig gewees op te plaots, boe noe Slevrouwe-kèrrek steit, de zjuste is.
Mer volleg tao-oet noe direk, dat Henschenius en z'n aonhengers et bij et rechte ind höbbe, wannie ze bewere, dat door Sint Monulphus tee zetel nao Sintervaos-kèrrek is euvergebroch ?
Ongetwiefeld is tees opvatting degene, die et mies algemein is aongenómme en de autoriteit van de sjrijvers, die ze verdedig höbbe, is gaar neet weg te ciefere.
Toch is te meugelekheid neet oetgeslote, dat tie sjrijvers, wie groet hun gezag ouch is, op tit punt höbbe gedwaold. Dr. Doppler zeet taan ouch, es heer dees kwestie behandelt: „het getuigenis van meerdere bisschoppen van Luik, namelijk dat in de kerk van



O. L. Vrouw de zetel zou geweest zijn van de bisschoppen van Maastricht, welke zij meermalen inriepen om de handhaving te erlangen van hunne betwiste rechten binnen de stad, is nooit geheel enal ontkend en weerlegd geworden".
In verband mèt tees verklaoring wèlle veer daan ouch, mèt alle respek veur de opinie van andere, es eus meining oetspreke, dat alles in de historie van de twie kèrreke in kwestie d'rop wijs, dat te bissopszetel neet allein van et begin aof aon in Sievrouwe-kèrrek is gevestig gewees, mer dat heer dao ouch gestiedig gebleve-n~is tottat Sint Hubeer em nao Luik heet verplaots.
Allein dees opvatting van de kwestie stélt us in staot, 'n aontaal feite te verklaore, die anders raodselechtig blieve. Allein bij dees opvatting kin me-n-ouch te later politieke indeiling van et Twiehierig Mastreech ten volle begriepe en es volkomme logies en naturelek aonnumme, terwijl ze anders groetendeils touvallig en zonder behureleke grond blijf tousjijne.
De feite, boe-op veer tot ondersteuning van eus meining e beroop wèlle doen, zien de vollegende :
1. Vaöl iewe laank tèlde Mastreech mer twie parochies, die van Slevrouwe en die van Sintervaos. Noe woort bij de verdeiling van 'et grondgebied van de stad, in et jaor 1296 tösse de bissjop van Luik en d'n hertog van Braobant opgemaak, et gedeilte van Mastreech, wat tot te parochie van Slevrouwe behuurde, tot Luiks gebied verklaord en neet tat deil, wat te parochie van Sintervaos oetmaakde. Boerum heet me dat toen zoe geregeld en neet umgekierd ?
2. Tösse de kapittels van Slevrouwe en van Luik heet altied ene zier inge band en 'n oetstekende verstandhajding blieve bestoon, wat lang neet altied et gevaal waor tösse-n-et kapittel van Luik en dat van Sintervaos, die miejer es ins op gespanne voot tegeneuverein kaome te stoon. Zoe beveurbeeld in et jaor 1233, wie de bissjop van Luik te wereldleke jurisdictie euver de kèrrek van Sintervaos aon ziech wou trèkke. De kanunnike van die kèrrek verzatte ziech heftig tege dat veurnumme, boe-op te bissjop hun in de ban doog. Ze deende dao-op 'n klach in bij Keizer Frederik II, dee oetmaakde, dat te bissjop gein inkel wereldlek rech op tie kèrrek had en haöm daan ouch gelasde, dee banvlook in te trèkke. Wie de bissjop tat weigerde, leet te keizer em z'n inkomste inhawwe, tottat heer eindelek zene kop had gebuig.
3. In Slevrouwe-kèrrek en neet in die van Sintervaos had altied te solemneel inhöldiging plaots van eedere nuije bissjop van Luik in z'n kwaliteit van prins-bissjop en soeverein van et Twiehierig Mastreech. Teikenend is taobij veuraal ouch, dat te bissjop bij zoe'n plechtigheid te stad binnekaom door de „Tweebergen"- of Breusselepoort, daan de Sintervaos-kèrrek passeerde zonder dao-in te goon en ziech regelrech nao Slevrouwe begaof.



4. Nao et euverbringe van de bissjopszetel van Mastreech nao Luik heele de aartsdiakene van et Luiker kapittel, wannie ze nao Mastreech kaome veur et regele van de kèrrekeleke zakes, altied hun vergaderinge-n-in Slevrouwe-kèrrek, noets vanzeleve in die van Sintervaos.
5. Eedere Goonsdaggemörrege veurdat te Sjepebaank van et Luiks gerech haör zitting begós, woort in de kèrrek van Slevrouwe de banklok gelojd um et begin van de zitting bekind te make.
6. Op te fiesdaog van Slevrouwe-Leechmès en Slevrouwe-Hiemelvaart woort te hoegmès in Slevrouwe-kèrrek bijgewoend door de lede van de stadsregeering, mer toch allein door die van de Luikse kant, mèt alle hun onderhurige.
7. In 'n ak van 1354, boebij de persessies van de Kruusdaog woorte geregeld, waor bepaold, dat op t'n ierste Kruusdaag te geistelekheid van Sintervaos ziech zou begeve nao de kèrrek van Slevrouwe um daan van dao oet te gezameleke persessie te beginne en dat iers op t n twieden daag te geistelekheid van Slevrouw'e mèt etzellefde doel nao Sintervaos-kèrrek zou goon. Heij woort tus aon Slevrouwe ene zekere veurrang gegeve bove Sintervaos.
8. De liekdeenste veur de zielerös van de gestorreve Luiker bissjoppe woorte-n-altied gehawwe-n-in Slevrouwe-kèrrek en bijgewoend door de voltallige Magistraot van de stad, ouch door et deil van Braobantse kant.
Bij alles wat veer höbbe-n-opgeneump vélt us dalek op, dat Sintervaos-kèrrek kompleet stèlselmaotig oetgesjakeld woort in alle specifiek Luiker aongelegenhede, ofsjoen toch tie kèrrek eve-zoegood es tie van Slevrouwe tot et diocees van Luik behuurde.
Wannie inderdaod van Sint Monulphus aof tot Sint Hubeer tou, dus zoe get 123 jaor laank, alle Mastreechter bissjoppe-n-in Sintervaos-kèrrek gerezideerd hadde, wannie dee léste bissjop van oet Sintervaos zene zetel nao Luik had euvergeplaots, boerum zouwè daan opins alle relaties mèt tie kèrrek verbroke zien, boerum zou daan Luik later Sintervaos-kèrrek gaans höbbe losgelaote en de preferentie höbbe gegeve-n-aon die van Slevrouwe ? Gein inkel feit höbbe veer in de historie kinne-n-ontdèkke, dat 'n dergelieke onnatureleke zwinking ouch mer einigszins aonnummelek zou kinne make. Want onnaturelek moot et inderdaod geneump weurde, wannie die relaties tösse de bissjoppe van Luik en de kèrrek, boe zoevaöl van hun veurgengers taan zoe lang hun bedeening zouwe höbbe-n-oetgeoefend, zonder einige aonwijsbaar reije totaal woorte verbroke. Daorentege is et hiel naturelek en aon eedere mins eige en daorum daan ouch van alle tijje, dat onder normaal umstandighede de relaties, die et léste bestande höbbe, de betrèkkinge, die et léste gegreujd zien, et langste en et béste hun naowèrreking blieve-n-oetoefene, et langste weurde geveuld en onthawwe.



Dat te bissjoppe van Luik zjus te parochie van Slevrouwe es hun wereldlek grondgebied höbbe goon besjouwe en officieel höbbe wèlle-n-erkind zien — en dat is veur us et veurnaomste feit, boe al de ander opgesomde feite mèt verband hawwe — dat zij van et begin aof aon veur die kèrrek 'n bepaolde veurleefde höbbe getuind, dat e veurnaom deil van et op vandaog-t'n-daag nog bestaonde kèrrekgebouw door de Luiker bissjop Notger ontrint et jaor 1000 is gebouwd, veur dat alles is mer éin verklaoring meugelek en wel dees, dat hun maneer van handele-n-en ziech gedrage de veurtzètting is gewees van 'n traditie, dat zij ene van ajts bestande höbbende band mèt Slevrouwe-kèrrek höbbe g e v e u 1 d, ene band, dee gelag is door Sint Hubeer, mèt ander waörd, dat Sint Hubeer, wie heer nao Luik vertrok, in zier ing betrèkking tot tie kèrrek moot gestande höbbe, dat em die in alle gevaal vaöl mie aon et hart laog es tie van Sintervaos.
Es me zoe doorredeneert en de ein verklaoring oet te ander aofleid, daan moot me wel tot te konkluzie komme, dat et neet anders kin of Sint Hubeer moot, wie heer et besluut naom, de bissjopszetel nao Luik euver te bringe, in Slevrouwe-kèrrek gerezideerd höbbe. Mer daan volleg tao ouch vanzellef oet, dat ouch alle zien veurgengers in die kèrrek hun bedeening moote oetgeoefend höbbe en achte veer op tees maneer de striedvraog in et veurdeil van Slevrouwe-kèrrek oetgemaak.
Iers wannie me ziech op tit standpunt stélt weurd te gaanse loup van zake dutelek. Alles bliek noe te zien gewees et in stand hawwe — naturelek onder d n invlood van dèks veranderde umstandighede — en et veurtzètte van etgeen vreuger bestande had, et respekteere van aw relaties, e veurtleve van e zeker geveul van verwantsjap, dat noets aofstörref, mer integendeil door de intimiteit van de vreuger verhajdinge de wèrreking van d'n tied wis te trotseere. Zoe waore de Luiker bissjoppe d'rop gestéld, es hun speciaal grondgebied te besjouwe-n-et terrein van de parochie, boe ins hun veurgengers gezeteld hadde, zoe stélde zij pries t rop, ingehöldig te weurde-n-in diezellefde kèrrek, boe dat ouch mèt hun veurgengers waor gebaörd, zoe wouwe de aartsdiakene bij preferentie vergadere-n-op tezellefde plaots, boe in vreugeren tied hun kollega's zoe dèks onder hun Mastreechter bissjoppe vergaderd en
van gedachte gewisseld hadde.
* * *
Dao blieve nog e paar vraoge-n-euver, die veer in verband mèt wat veer besproke höbbe onder de oug moote zien.
Veuriers tees vraog : Wannie daan Slevrouwe-kèrrek altied te zetel van de bissjoppe van Mastreech is gewees, wie kump et taan, dat te relekwië van al die bissjoppe bewaord weurde-n-in Sintervaos-kèrrek en neet in de ander ?



Dao-op meine veer dit te moote-n-antwoorde : et steit vas, dat Sint Servaos begraove woort op te plaots, boe noe de kèrrek steit, die aon haöm is tougewijd ; ouch weite veer, dat al gaw nao zenen doed te veriering van haöm es Heilige hiel groet waor en dat in de tij je, boe veer noe euver spreke, de Kristene et liefste verlangde begraove te weurde kort bij et lichaam van iemand, dee es Hèllige woort aongeroope; et sprik tus wel van zellef, dat mierdere opvollegers van Sint Servaos ouch et verlange zölle gehad höbbe, nao hunnen doed te kinne röste in de naobijheid van et lichaam van hunne groete veurgenger. Wijjer is et us bekind, dat Sint Servaos zellef al 'n aontaal relekwië en sjatte bij z'n vlöch oet Tongere nao Mastreech had euvergebroch ; et laog tus veur de hand, dat tie ouch later gestéld woorte onder de besjerreming van haöm, aon wee ze al in d n tied van ze leve waore touvertrouwd.
Et ziech bevinde van de euverbliefsele van zoevaöl Mastreechter bissjoppe in de kèrrek van Sintervaos kin dus neet es argumint deene tege de stèlling die veer mèt betrèkking tot te plaots van de bissjopszetel dao strak verdedig höbbe.
En eindelek nog tees vraog : boerum weurd aon de verklaoring in de regeling van 1296, die door de kanunnike van Slevrouwe altied aongeveurd is gewoorde, miejer weerde gehech es aon die oet et diploom van Hendrik IV, boe-op et kapittel van Sintervaos ziech bereep ? Is tat gei mete mèt twie maote ?
Veer meine van neet. De verklaoring van Keizer Hendrik IV is gaans einzijdig, e soort motivëering, es me wélt. Bij de regeling van 1296 daorentege vinde veer twie partije, die versjèllende belange hadde en die hun onderling verhajding veur de toukoms dutelek wouwe bepaole, boebij ze oetgónge van enen toustand, dee gedeiltelek al ieder bestaande had en door hun dus gevonde waor. Zellefs al wélt me de zin, dee in die regeling veurkump : „waar oudtijds onze bisschopszetel gevestigd was" van eve wienig weerde achte es etgeen Hendrik IV had verklaord euver de twintig bissjoppe, die in Sintervaos zouwe gerezideerd höbbe, daan nog blijf tie regeling van 1296 zellef euver, die haöre grond vónt in e verleije van iewe heer.
En um et bestoon van zoe verleije nog aonnummeleker te make wèlle veer heij nog éin histories vasstaond feit aonhoole, dat nao eus meining toch wel van hiel vaöl beteikenis is : Wie et lichaam van Sint Lambeer, dee in 698 in Luik waor vermaord, in e bootsje de Maos waor komme-n-aofdrieVe en op Sint Pieter waor aongeland ontrint op te plaots, boe nog et „Sint Lambeers-Kapelleke" steit, toen woort, zoe-es veer vërhaold vinde, dat lichaam, veur tot et begraove woort onder Sint Pieter, door de g a a n s e geistelekheid van Mastreech in plechtige persessie iers euvergebroch... nao de kèrrek van Sintervaos ? Nein, nao die van Slevrouwe!



DERDE DEIL.
MASTREECH TOT 1830/'39.
Mèt et veurgaonde is te behandeling van de historie van de kluusters en kèrreke van aajt-Mastreech en van alles wat taomèt verband heel aofgeloupe.
Veer zölle noe doorgoon mèt et bespreke van et bestoon van eus gooj stad van umstreeks 1800 aof tot en mèt te jaore 1830— 1839, um daan 'n ind t'raon te make.
De nuij iew stónt al gaw in et teike van NAPOLEONG, dee toen in de volle opkoms van z'n mach waor en van wee et wie langer wie duteleker bleek, tot et z'n einddoel waor, allein hier en meister euver Frankriek te weurde, Mastreech, dat, wie veer vreuger al gezeen höbbe, naturelek ouch bij de Franse Republiek destijds waor ingelijf, heet van de door Napoleong genómme maotregele zoewel de gooj es te naodeilige gevollege ondervonde.
Gunstig veur eus stad waor et sleete van et Konkordaat tösse Napoleong en Pous Pius VII. Daodoor kraoge de geisteleke, die zoevaöl jaore onder zwoeren drök hadde geleef en die, es ze neet t'n eid aoflachte, dee de Revolutionnair regeering in Frankriek van hun verlangde es e soort van staotsgeviereleke misdiedigers woorte besjouwd en behandeld, weerem miejer vrijheid en woort te oetoefening van de katholieke godsdeens weer opelek tougestande, al waor dat in et begin ouch nog lang neet wat et in de röstige tijje van veur de Franse Revolutie gewees waor.
Van oet teen tied dateert te verheffing van de kèrrek van Wiek tot hoofparochie van et noorder-kanton van Mastreech.
Mastreech waor naomelek, wie veer al gezeen höbbe, in deen tied ingedeild in twie kantons, et noorder-kanton bestaonde oet Wiek en de gemeintes Breust, Cadier, Eysden, Gronsveld, Hier, Kier, Mesch, Oost en Ryckholt en et zuider-kanton bestaonde oet te eigeleke stad en Sint Pieter enz.
Wat evel veur Mastreech minder plezeerig en dèks hiel zwoer te drage waor, dat waor, dat et oet t'n aard van de zaak mèt betrekke woort in al de dwaankmaotregele van Napoleong en dat et t'n drök geveulde van die noets ophawwende oorloge, die heer veurde um de mach van Frankriek oet te breije.
Mer de Mastreechteneers van deen tied höbbe daan ouch et veurrech gehad, dee groete maan, boe de gaanse wereld noe nog tegenop zuut, in eige persoon te zien en te bewondere. In Juli van et jaor 1804 naomelek heet heer mèt z'n vrouw Joséphine en die haöre zoon oet haör ierste houwelek, Eugène de Beauharnais, e be-



zeuk aon eus stad gebroch, wat veurnaomelek tot doel had, ziech op te huugde te stélle van d n toustand van de fortifikaties van Mastreech. Door de Breusselepoort kaom heer mèt ze gevolleg te stad binne, boe heer ontfange woort door de Magistraot, dee haöm nao et gebruuk van deen tied plechtig te sleutele van de stad op e kösse aonbooj. Drei daog is heer heij gebleve en heet heer al de vestingwerreke grondig geïnspekteerd, ouch et fort op te Pietersberreg. Heer lozjeerde-n-op et Goevernemint en is te veerden daag mèt ze gezèlsjap doorgereis nao Aoke.
Napoleong had in verband mèt et veure van z'n oorloge en et trèkke van z'n legers veuraal ouch gooj weeg nudig en daovaan heet Mastreech mèt geprofiteerd. De groete steinweeg nao Aoke en nao Tongere mèt tie geweldige zwoer keje, die noe al sints jaoren-in de grond zien gestamp es onderlaog veur de stöbvrij bovebedèkking, höbbe veer aon de orders van Napoleong te daanke en daodoor kraog eus stad n vaöl beter verbinding mèt te plaotse-noet te umgeving, wat veur haören handel en verkier hiel gunstig waor.
Mer wie de gloriezon van de Franse Keizer begós te zakke en de Mogendhede van Europa ziech verbónte um aon z'n despotieke mach 'n ind te make, ondervónt ouch Mastreech tao d'n trökslaag van. Naodat Napoleong in 1813 in de geweldige zoegenaomde ,,Volkerenslag" bij Leipzig waor verslage, trokke de geallieerde Mogendhede nao et weste en woort Mastreech in December van dat jaor door 'n deil van hun tróppe belegerd, terwijl in de stad door de Franse kommandant Charbonnier de staot van belèk aofgekondig woort. De insleeting had plaots door Zweedse, Pruussese en Saksiese legeraofdeilinge, boevaan de kommandant z'n hoofkwarteer in Canne had. Aon de kant van Wiek woort Mastreech ingeslote door enen tróp vrijwèlligers onder kommando van enen Hollandsen euverste. Um d'n elend veur de inwoeners nog groeter te make braok in de stad nog t'n typhus oet, dee veuraal onder et Frans garnizoen vaöl slachoffers heet gemaak.
Naodat Napoleong in Aprèl 1814 in Fontainebleau aofstand van zenen troen had gedoon woort heij ene waopestèlstand geslote tösse de geallieerde legers en de Franse bezètting, die kort taonao oet te stad ewegtrok, zoedat veer op t'n derde Mei weerem Hollandse tróppe kraoge en de stad op te vijfde Mei officieel woort euvergegeve-n-aon d'n Hollandse ginneraol Dupont.
Mèt tees gebaörtenis begós veur Mastreech enen tied van politieke onzekerheid, dee gelökkig neet hiel lang heet gedoord. Degene, dee dao miejer van wélt weite, verwieze veer nao de prachtige studie van Mr. de Wit en Flament, aofgedrök in de „,Publications van 1911 onder d'n titel ,,De Vorming der Heer-



schappijen op het Grondgebied in Limburg of die zich daarover hebben uitgestrekt van de Romeinsche Overheersching tot 1814—1817".
In et kort kaom de situatie heij-op neer : Al waor Mastreech door de Franse aon enen Hollandse ginneraol euvergegeve, daomèt waor et nog gaar neet Hollands grondgebied gewoorde. Dee ginneraol jummers had tie euvergaof aongenómme in naom van de „Verbonden Mogendheden", die feitelek et gezag oetoefende euver alles, wat door de Franse woort piies gegeve.
Wel had te Prins van Oranje dee nao de vaal van Napoleong nao Holland waor trökgeroope en d n titel had aongenómme van „Soevereine Vorst" twie kommissarissen, de hiere Vrijthof en Bangeman Huygens, aongestèld um in ziene naom same mèt te vertegenwoordigers van de „Verbonden Mogendheden Mastreech en de ander vreuger zoegenaomde „Generaliteits-plaatsen" te besture, mer die plaotse waore haöm nog gaar neet tougeweze en inderdaod waore die Mogendhede dao-euver nog allein meister. De Pruussese generaol Sack, dee in Aoke z'n rezidentie had, deilde daan ouch heij naomens hun de lakes oet.
Iers op 1 Augustus 1814 woort Mastreech mèt te ander aon de linkerkant van de Maos gelege „Generaliteits-plaatsen" aon de „Soevereine Vorst" euvergedrage. Bij de oprichting van et „Koningrijk der Vereenigde Nederlanden" door et Kongres van Weenen in 1815 is 'n nuij provincie Limburg gevörremp gewoorde oet wat noe Hollands en Belzj Limburg is.
In artikel 2 van de „Grondwet voor het Koningrijk der Nederlanden" van 1815 leze veer: „De Provincie van Limburg is zamengesteld uit het geheele Departement van de Beneden-Maas en die gedeelten van het Departement van de Roer, die volgens het tractaat van Weenen tot het Rijk behooren '.
Mastreech woort van die nuij gevörremde provincie de hoofplaots en naodat te „Soevereine Vorst" op 16 Miert 1815 de wierdigheid van keuning had aongenómme en es WöLLEM I op t'n troen waor gekomme, broch heer al in Juni van dat jaor e bezeuk aon eus stad.
Wie Mastreech ziech tegeneuver zene nuije Keuning gedrage heet, kinne veer et béste oet te plaotseleke gazètte van deen tied te wete komme.
Al bij de aofkondiging van z'n proklamatie es keuning is te hajding van de stad dutelek gebleke. Veer leze dao-euver in et „Journal de Maestricht" van Goonsdag 22 Miert et vollegend in et Hollands gesjreve verslaag :
„De afkondiging der proclamatie van den Souvereinen Vorst „als Koning der Nederlanden, Prins van Oranje en Hertog van „Luxembourg, is gisteren binnen de stad op plechtige wijze geschied. Des avonds te voren wierd het feest door het luiden der



„klokken en het bespeelen der karillons den volke aangekondigt. „Gisteren ogtend, ten 7 uuren, wierd deze aankondiging op de„zelfde wijze herhaald en daarbij wierden 33 schoten uit het zwaar „geschut gedaan. De oranje vlag wierd op de torens geplaatst „en elk bereidde zich voor om het zijne toetebrengen ter vermeer„dering van de plechtigheid van den dag.
„Tegen elf uuren wierd het garnizoen „en haye" geplaatst in ,de straten, waardoor den optogt zoude geschieden en ten half „twaalf verzamelden zich de civiele autoriteiten en ambtenaren „op het Raadhuis, om aldaar te ontfangen den lieutenant-generaal „van het groot commando met zijn staf en dien van het garnizoen. „Deze receptie geschiedde tegen twaalf uuren en dadelijk vertrok „de stoet in de volgende orde : een escadron kavallerie, een bende „muzikanten, twee hellebardiers, een oranje vaandel, gedragen „door den eersten klerk der stads-secretary, de lieutenant-generaal „van het groot-commando met alle leden van zijn staf te paard, „de generaal-majoor Cornabé commandeerende de eerste mobile „brigade, de generaal-majoor van der Maessen, commandant der „vesting, met den plaatselijken adjudant in dienst, twaalf onder„officieren-ordonnances, de leeden der provintiaale staaten binnen „deze stad aanwezig, de burgemeester en vice-burgemeesteren, voor„af gegaan door de stads bodens en kamerbewaarders, de raad der „gemeente, de leeden der regtbank van eersten aanleg en dèn „prokureur van staat bij de crimineele justitie enz".
„De afkondiging der proclamatie geschiede door een der bur„gemeesteren voor het hotel van den gouverneur, op de Paradeplaats (et Vriethof), te Wijk en op de Groote Markt voor het „stadhuis. Telkens bij het eindigen der afkondiging, wierd tot „drie herhaalde reizen door den lezer met luider stemme geroepen : „Lang leve de Koning". Dien wensch wierd door alle aanhoorders „herhaald en alomme weergalmde het geroep van : Oranje boven, „vivat de Koning der Nederlanden".
„Na het doen der laatste afkondiging wierden op de Groote „Markt negen salvoschoten gedaan uit het geschut der rijdende „artillerie, en daarna wierd den geheelen stoet door de burgemeester na het raadhuis begeleid, alwaar eenige ververschingen „wierden aangeboden.
„Ten vijf uuren wierd er door de stad op het raadhuis een „groot diné gegeven, 't geene vereerd wierd door de tegenwoordigheid van den heer lieutenant-generaal van het groot kom„mando en van de heeren generaal-majoor, en waar op geïnviteert „waren al de hoofd- en stafofficieren van het garnisoen, benevens „de aanwezige leden der provintiaale staaten en hoofden der on„derscheidenen administratiën.
„Gedurende het middagmaal deed een pragtig musiek, op het plein



„van het raadhuis vergaderd, het gebouw weergalmen van vader„landsche airtjes.
„Een ieder gaf bij deze gelegenheid de levendigste blijken van „zijne hartelijke deelneming aan de groote gebeurtenis, die het „lot der Nederlanden beslist.
„Het schoone weder heeft niet weinig toegebragt tot de vreugde „van den dag. Toen een algemeen klokgeluy bij het vallen van „den avond de plegtigheid besloot, zag men weldra alle huizen „en gebouwen geïllumineert, waaronder zich bijzonder distinggeer„den het hotel van den gouverneur en het stadhuis. Op verscheidene plaatsen wierden vreugdevuuren ontstoken. Het geroep van „Oranje boven ! lang leve de Koning !" deed zich alomme hooren. „En hoewel bijna de geheele bevolking zich in de straaten bevond, ,,is echter alles in de volmaakste orde afgelopen en de rust niet een „oogenblik verstoord geworden.
„Aldus eindigde een dag van algemeene blijdschap, waarvan „nimmer het geheugen verloren zal gaan. Een ieder doe nu hulde „aan den Koning. Een ieder zij nu trotsch op de onafhankelijkheid „van zijn vaderland. Een ieder zij den vaderlande verkleefd, een„dragtig en vrij van allen naijver en wij zullen sterk genoeg zijn „voor de afweering van alle gevaren die ons bedreigen mogten".
Euver et bezeuk van Keurling Wöllem I in Juni van dat jaor steit in dezellefde gazèt ès tie veer dao-eve aonhaolde e laank verslaag in et Frans, dat veer heij-onder in et Mastreechs vertaold wèlle laote vollege. Et is et nómmer van 7 Juni:
„D'n daag van gistere zal gerekend weurde onder de sjoenste, „die de inwoeners van dees stad ziech zölle rappeleere ; de tegenwoordigheid van euze geleefde Souverein heet hun geveules nuije „geisdrif gegeve.
„De Keuning is gistere um negen oore aon de glacies van de „stad gearriveerd, boe heer is ontfange door de autoriteite en de „ierewach. Iers heet heer de importante werreke bezeuk, die op „zien orders aon de fortifikaties weurde-n-oetgeveurd, die van et „fort-Sint Pieter en van et nuij fort-Wöllem. Heer heet alles mèt „attentie naogegaange en z'n satisfaktie betuig aon de goevernör, ,.baron de Constant Villars, en aon de zjenie-offeseere.
„Tege veer oore is te Keuning in de stad gekomme. Euveraal op „zene weeg is heer umrink door 'n foei van lui, die mer reepe : „Leve „de Keuning, leve et Hoes van Oranje !"
„Um ach oore 's aoves is te Keuning nao d'n theater gegaange. ,,'n Geweldige minsemassa völde de groete zaol, boe me ziech al „twie daog van teveure meujte gedoon had um plaotse te rezer„veere, in de hoop, de Keuning te kinne zien. Et is neet meugelek „um waörd te vinde, die et enthousiasme zouwe kinne besjrieve, dat



„losgebroke-n-is op et momint, dat te Keuning in z'n loozj ver„sjijnde. Van alle kante van de zaol reepe de lui hun blijdsjap oet „en alle geziechter straolde van gelök. De Keuning waor door die „harteleke demonstraties zier aongedoon in de euvertuiging, dat „heer de harter van z'n onderdaone gewonne had. De Keuning is „in d'n theater gebleve tot op et ind van de ierste ak. Alle lui dooge „mer niks es nao haöm kieke, eederein wou mer zoevaöl meuge„lek van dees gelökkige gelegenheid profiteere um z'n nobel trèkke „te zien. Bij ze vertrèk repeteerde ziech te akklamaties en höbbe„n-em blieve vollege tot aon z'n hotel. De gaanse stad waor giste„renaovend sjitterend geïllumineerd.
„Vandaog heet te Keuning revue gehawwe euver de tróppe en „is taonao, ge-ëskorteerd door de ierewach, euver Sitterd en Re„mun nao Vinlo vertrokke".
Tot zoeveer de gazètte, die in deen tied gein aonleiding hadde um de zaak sjoender veur te stèlle-n-es ze waor.
Is tie gooj verhajding van Mastreech tot Wöllem I altied zoe goed gebleve ? Veer zölle heij de politiek van dee Keuning neet aon kritiek onderwerrepe, mer de historie zeet us, dat heer veuraal tegeneuver de Belzje en mèt naome tegeneuver de katholieke lang neet altied verstendig is opgetrooje en dat zien maneer van regeere vaöl koed blood gezat heet.
En noe moote veer us in d'n toustand van de jaore 1815 tot 1830/39 ins good indinke. In deen tied, wie de verkiersmiddele nog hiel primitief waore, wie de groete aofstande nog per sjeep, per wagel of te peerd móste-n-aofgelag weurde, waor Holland van Mastreech oet en Mastreech van Holland oet hiel lestig te bereike. Mèt n reis nao d'n Haag of Amsterdam waore daog gemeujd. Daodoor hadde veer heij zoe good es gaar gei kontak mèt et hart van eus eige land. De mieste van de Mastreechteneers hadde Holland noets gezeen en kóste z'n bevolleking ouch zoe good es neet. Hollandse gazètte woorte heij neet geleze, Hollands spreke kozde de Mastreechteneers vaöl meujte ; ze hadde-n-et wel op sjaol gelierd, mer gebruukde-n-et tao boete hiel zelde.
Daotegeneuver had Mastreech hiel vaöl relaties mèt Luik en et gaans Waoleland, mèt Aoke en de Rienstreek. Eederein kinde ziech mèt Frans en Duits good behellepe, eederein kinde de toustande-n-in Luik en Aoke oneindig beter es tie van in Holland. Deen toustand waor in verband mèt te situatie en de historie van eus stad door de iewe zoe gegreujd en daan ouch gaans naturelek. Daobij kump, dat vaöl Mastreechter börregers door houweleke mèt families van op et Belzj en et Pruusses geparenteerd waore, terwijl de Hollandse ambtenare-n-en militaire, die heij woende, veuraal ouch umtotse miestendeils protestant waore, ziech apaart heele en wienig mèt te Mastreechter families umgónge.



Onder dees umstandighede begós noe onder de Belzje laanksamerhand te geis van meekontentemint euver et beleid van Wöllem I te greuje. Wat tao euver de Keuning z'n maotregele gezag en gesjreve woort wis me heij al gaw. Van de klachte van de Belzje waor me geregeld op te huugde. Of tie klachte zjus ofwel euverdreve waore kós me heij neet kontroleere, want veurliechting oet Holland kraog me neet umtot me gein Hollands loos. Aal wat tus van Belzje kant kaom woort veur gooj munt aongenómme en zoe kós et meugelek weurde, dat heij in Mastreech 'n partij de kop opstaok, die de Belzje euver de gaanse linie geliek gaof. En, wijl et mer altied t'n ierste stap is, dee meujte kos, kaome de Mastreechteneers al gaw detou, opelek veur de Belzje en tege Holland partij te trèkke.
Dat heet naturelek bij de regeering van de Keuning geweldig koed blood gezat en daovan is Mastreech langen tied te duup gewees. Mer, alles bijeingenómme zou me-n-et kompleet e wonder moote neume es et heij anders geloupe waor. Lui, die, wie de Mastreechteneers en de Belzje, ziech iewe laank al kinde, die wiste, watse aonein hadde, voolte ziech oet t'n aard van de zaak miejer opein aongeweze-n-es op te bewoeners van de noordeleke provincies, die zoe good es vreemde veur hun waore, die 'n gaans ander maneer van leve hadde en veuraal van 'n ander gelouf waore.
Me vroog ziech heij neet aof, of Wöllem I ouch neet gooj maotregele naom, me hoort allein de Belzje foetere, me beklaogde hun en, wie bij hun opelek t'n opstand oetbraok, sloot te Belzj-gezinde partij van heij ziech mèt hart en ziel daobij aon.
Wat mós toen de Hollandse regeering doen ? De zaak mer op haör beluip laote en Mastreech ieskaajt veur et land verlore zien goon ? Waor et neet te plich van die regeering um alles in et werrek te stélle veur et behaajt van eus stad ? Daomèt wèlle veer gaaroet neet goodpraote wat heij allemaol in die jaore 1830/39 gedoon en gebaörd is. Euveraal, boe d'n toustand zoe gespanne-n-is es wie heij in deen tied, weurd ziech te boete gegaange, weurde lui onrechfierdig behandeld, weurde dinger gedoon, die me later bij neuchter bekieke berouwt.
Wie ziech te zakes in die jaore heij höbbe tougedrage, zölle veer noe ins mie van naobij goon bekieke.
Naodat et veuraal in Breusselt en Luik allang gebreujd had, braok in de nach van 25 op 26 Augustus 1830 in Breusselt veur good t'n opstand oet. Naturelek waore ze in Mastreech al d'n daag tenao daovaan op te huugde.
Dat waor water op te meule van de Belzjgezinde Mastreechteneers, die ziech noe iers good begóste te reure. Hun gazèt, „1' E c 1 a i r e u r", oetgegeve door menler L. Th. N y p e 1 s en onder redaktie van de bekwaom affekaote T h. W eustenraod



en J a m i n é, die al in de lésten tied eeder gelegenheid had aongepak um op listige maneer de Mastreechteneers tege Holland op te steuke, verklaorde noe in haör nómmer van 8 September opelek, datse van harte hoopde, dat te aofsjeijing van België zou gelökke.
Um de middele in de hand te höbbe veur et optreje tege de antiHollandse drieverij woort door de militaire kommandant, ginneraol D i b b e t s, op 2 Oktober in Mastreech te staot van oorlog aofgekondig en al drei daog later de stad in staot van belèk verklaord. Et veurtbestoon van d'n „Eclaireur", dee al versjeije waarsjouwinge had gehad, woort noe onmeugelek gemaak, zoedat op 12 Oktober zene léste nómmer oetkaom.
Daomèt waor evel aon de aktie van de Belzj gezinde partij nog lang gein ind gemaak. De kopstökke hadde hun plaotse, boe ze in et geheim samekaome, ofsjoen hun doen en laote geregeld woort naogegaange. Ein van de plaotse, boe ze et mieste vergaderde, waor de „T e u r e n s j ê s" op Sint Pieter ; dao woorte de maotregele euverlag, um de propaganda veur België oet te breije en in Mastreech enen opstand tege-n-et wèttig gezag te prepareere.
Dat door dee staot van belèk et leve-n-in de stad alles behalleve plezeerig woort, is te begriepe. 's Aoves nao negen oore móste-nalle hoezer geslote zien ; alle waopes móste weurde-n-ingelieverd en bij alle börregers woort hoeszeuking gedoon veur de kontrol ; wannie door kanonsjeut alarrem zou weurde gemaak, zou niemand ziech mie boete z'n hoes mage begeve.
Et garnizoen, dat mer good 2300 maan sterrek waor, woort op herhaold aondringe van Dibbets eindelek gebroch op 6000 maan, boevaan e groet gedeilte mós ingekwarteerd weurde in openbaar gebouwe en ouch bij partikuleere, veuraal bij degene, die onder verdinking stónte, neet gaans zuver op te graot te zien.
Um te veurkomme, dat op e gegeve momint te levensmiddele te kort zouwe sjeete, woort aon de börregers gelas, dat veur te beginne eederein veur zés weke proviang mós insloon, terwijl et garnizoen veurraode zou opdoen berekend veur zés maond en veur tiendoezend maan. Die maotregele waore evel gemeekeleker op papier es in de praktiek oet te veure, umtot te boere bang waore, nao de merret van Mastreech te komme oet angs, dat hun onderweeg hun veurraode mét kaar en peerd in beslaag zouwe genómme weurde. Toch heet me ziech op t'n doer nog wel kinne hellepe en leep et taomèt beter es me had dörreve verwachte.
Wijl ziech herhaoldelek aofdeilinge van Belzje tróppe vertuinden-in de umstreke van de stad, woorte de stadspoorte daag en nach geslote gehawwe, behalleve de Tongerse en de Aw-Wiekerpoort, boe me mét 'n hiel speciaal verlof nog door moch. Eeder nach bivakkeerde e gaans bataljong infanterij op te Vriethof. Um veer oore 's middags woorte de tróppe in de kazernes gekonsienjeerd



en nao et blooze van d'n taptou mós altied te hèllef van de offeseere prezent zien.
Wat te zaak veur ginneraol Dibbets zoe bezunder meujelek maakde, waor, dat op versjeije autoriteite, die aongeweze waore um mèt haöm same te wèrreke, neet te vertrouwe veel. Veuriers te goevernör De Beeckman, dee sterrek Belzjgezind waor en al onder Dibbets zene veurgenger, von Heldring, geprobeerd had, onder de Mastreechter börregers 'n börregerwach op te richte, wat em neet gelökde. Me zaog tijdig et groet gevaor in, dat gelege waor in et versjaffe van waopes aon 'n aontal lui, boevaan me de gezindheid neet voldoende kinde. De Beeckman woort taan ouch in 1631 van zene pos ontheve. Daan waore de prokurör-ginneraol C r u t s en zenen affekaot-ginneraol De Brouckère, die, in plaots van mèt te wèrreke-n-aon de oetveuring van de politiemaotregele, in Oktober 1830 nao de Belzje partij euverleepe. Dao waor wijjer nog te kommissaris van politie C u d e 11, boe ouch niks mèt te beginne waor en dee de maotregele van Dibbets radikaal tegewèrrekde. Nao herhaold aondringe van Dibbets woort heer eindelek aofgezat, boenao et touziech op te politie van de stad woort touvertrouwd aon de kommandant van de geheim militair politie, kaptein Hennequin.
Es me dat allemaol naogeit, is et taan te verwondere, dat, boe de minse, die op te ierste plaots aongeweze waore tot et hellepe bewaore van de orde in de stad, de zaak van Holland verraojde en opelek veur de partij van d'n opstand sympathie betuigde, Dibbets öp et léste zoe good es niemand mie vertrouwde ? Is et te verwondere, dat Dibbets, dee, getrouw aon z'n opdrach, de stad tot eedere pries veur de Keuning wou behawwe en dee eederen daag veur nuij meujelekhede geplaots woort, onder zoe'n umstandighede bezunder streng is opgetrooje en ziech taobij dèks is te boete gegaange ? Boete-n-en binne de stad zaog heer ziech gestiedig door vijande umrink, vijande veuraal, die heer neet kinde, altied en euveraal mós heer bedach zien op verraod, lui, boe-op heer meinde te kinne vertrouwe, ontpópde ziech op e gegeve momint es aonhengers van d'n opstand.
Zaog et tus binne Mastreech veur de Hollandse regeering alles behalleve favorabel oet, ouch te pozitie van de stad zellef waor neet zonder gevaor. Naodat Vinlo en Remun in han van de Belzje waore gevalle waor de kommunikatie mèt Holland zoe good es aofgeslote. Allein de weeg nao Aoke bleef nog vrij, mer ouch tao zaoge de Belzje nog kans, de korrespondentie van Dibbets mèt t'n Haag in beslaag te numme. Mie es ins höbbe de Belzje Mastreech mèt e bombardemint bedreig en van Hasselt oet enen aonvaal op te stad veurbereid. Zoe wied is et evel neet gekomme. Door geregelde verkinninge van et garnizoen in de umstreke, boebij mèt te uterste



strengheid woort opgetrooje en niemand, dee onder verdinking stónt, ontzeen woort, wis Dibbets te opstandige tróppenaofdeilinge op behureleken aofstand te hawwe en de boetegemeintes, die anti-Hol-
landse neiginge vertuinde, in bedwaank te hawwe.
★ * ★
Zoe heet Mastreech nege jaor laank, van 1830 tot 1839, in staot van belèk moote leve, enen toustand, dee veuraal veur d n handel en de industrie van eus stad hiel naodeilig waor en door de inwoeners taan ouch verwins woort. Me heet et Dibbets geweldig koelek genómme, dat heer veuraal in de later jaore van de gespannen toustand dee staot van belèk onnudig heet laote veurtdoore en inderdaod vélt et neet te ontkinne, dat heer em al vaöl ieder zonder gevaor hej kinne-n-intrèkke.
Mer dat kinne veer achteraof noe wel hiel gemeekelek bewere, veer, die et verloup van zakes op groeten aofstand kinne bekieke. Veer moote-n-us evel ouch ins indinke in de umstandighede van destijds en daan moote veer us aofvraoge : had Dibbets reije um zoe gerös te zien es veer meine, dat heer had moote zien ? De geis van 'n deil van de bevolleking waor ouch in die later jaore nog zier Belzjgezind ; de veurluipige regeering in Breusselt bleef nog altied mèt begeerige ouge giepe nao Mastreech en gaof te hoop nog gaar neet op, eus stad te kinne-n-inpalleme, zoe-es bliek oet haör optreje op et Kongres van de Mogendhede in Londe, boe Lord Palmerston alle meujte had um de Belzje aon et verstand te bringe, datse noe mer kontent móste zien mèt etgeen ze hadde ; in de Belzje Kamer zien tot op et allerlèste stumme-n-opgegaange van Limburgse deputés, die verklaorde, veur gei geld bij Holland te wèlle blieve en nog mer altied op inlijving van gaans Limburg mèt Mastreech bij België aondronge. Oet al die feite kós Dibbets toch wel mèt rech aofleije, dat te zaak nog lang neet pluus waor, dat heer vandaog of mörrege veur verrassinge in en boete de stad kós komme te stoon en dat heer dus op alles veurbereid mós blieve.
Eindelek taan is et aon et Kongres van de Mogendhede gelök, Keuning Wöllem I en de Belzje regeering tot 'n definitief regeling van zake te kriege, boebij de bezatte plaotse van eus tegeswoordig Limburg ontruimp woorte en ouch Mastreech veur Holland be~ hawwe bleef.
In eus gooj stad is nog hiel lang euver et verloup van zake in die daartiger jaore naogekaart en dèks nog höbbe veer, es t'n ein of andere maotregel oet t'n Haag aon de Mastreechteneers neet beveel, de oetlaoting gehuurd : ,,waore veer mer Belzj gewoorde, daan zou et heij gaans anders oetzien'. En zellefs noe nog weurd et vörke aof en tou wel ins opgeraocheld. Veer vraoge-n-us evel aof: veur wat is tat good ? wat kinne veer daomèt bereike ? Niks



anders es tot veer in d'n Haag mèt onvrunteleke geziechter weurden-aongekeke en me ziech tao de oetdrökking „Limburgsche muiters" nog wel ins rappeleert.
De zaak is noe honderd jaor achter de rök. Bijnao 'n iew laank is Mastreech noe de hoofplaots van de Nederlandse provincie Limburg, de verhajdinge zien laanksamerhand beter gewoorde, me heet ziech liere kinne, vertrouwe en wardeere. En es veer noe ins euzen inventaris opmake en us vergelieke mèt wat boete-n-eus grenze lik, daan zien veer toch nog gaar neet zoe slech aof. Dat tit te euvertuiging is van de euvergroete mierderheid van eus börregerij, is bij de volleksstumming in 1919 op eklatante maneer gebleke, wie mie es 96 percent van eus börregerij ziech veur et blieve bij Nederland verklaorde. Dat is ouch dèkser es ins gebleke oet te maneer, boeop Mastreech z'n Keuningin heet ontfange en z'n aonhankelekheid aon Haör heet betuind.
En heijmèt zien veer aon et ind gekomme van dé behandeling van de historie van eus eige stad.
Mastreech, de ajtste stad van et land, iewe laank et brandpunt van besjaoving in groeten umtrèk, iewe laank bereump es ein van de sterrekste vestinge van Wes-Europa, heet in de loup van de tijje enorm vaöl mètgemaak, groete ier geougs, geweldige naom gemaak, mer ouch benkelek vaöl elend te doorstoon gekrege.
Mer, wat ouch gebaörde, Mastreech is altied gebleve de stad van Sint Servaos. Nog is et graaf van de stadspatroen et middelpunt van de stad haör leve, nog trék tat graaf te minse van alle kante tot ziech, nog is Mastreech ein van de hechste bolwerreke van et gelouf, dat Sint Servaos heij gebroch heet. Nog dreug Mastreech door z'n van relizjie doortrokke historie e gaans apaart „cachet", nog altied is et in eus land 'n „unicum". God gief, dat Mastreech zal blieve, wat et waor, dat et neet allein trots maag zien op ze verleije, mer ouch trots maag kinne blieve op t'n daag van vandaog, dat et veuraal ouch handhave maag et devies, boe et in 1919 zoe plechtig van getuig heet:
„Trouw aon eus Limburgse landouwe,
„Aon Holland trouw in vraög en noed,
„Trouw aon Wilhelma van Nassouwe,
„En trouw aon God tot in d'n doed."



NAOM-LIES.
A.
Abdij van Sintervaos, 236, 254, 256
Abrahamslook, 74, 95, 130, 155,
194, 204, 241 Abroeck J. v., 187 Ach-en-Tachetig-Taalje-straötsje, 218
Achter de aw Minnebreure, 124 „ de Barakke, 116 de Komedie, 177 et Vleishoes, 171, 182 St. Aechten~straet,205 Aert Craichs stroetgien, 210 Aert van Tricht, 125 Affekaote, 27 St. Agatha-hospitaol, 205 Agger publicus, 10, 234 Agnus Joh., 112 Aitona d', 58 Albers (paoter), 137, 179 Albert v. Oostenriek, 173 St. Albertus, 36 Albigenze, 116, 150 Albuinus, 84 Aldenhof, 115, 166 Aldenhofs-parek (bres in), 74 poort (aw), 18 poort (nuij), 20 Aleidis, 117 Alexander IV, 136 Alexiane, 156, 187 Allard (paoter), 53 Alva, 45, 57, 169 St. Amandus-kapel, 206 St. Amor (kapel), 181, 202.
(kerspel), 37 Amstenrade, Am. Huyn v., 30
„ Hendr. v., 139 Amy, 56
St. Andrees (kapel), 115
„ (kloester), 115v„ 154
Anker, 18 St. Anna, 36 St. Annadal, 160, 194 St. Anna-koecken, 216 Annunciate, 185 Antoniete, 133v.
Antonius (hertog), 35, 41 Antonius v. Boergondië, 134 St. Antonius (eiland), 134
„ (kèrrek , 94, 100 „ (kerspel), 38
(kloester), 133v. (kruus), 134 (poort), 20 (vuur), 133 Apostelestraot, 184 Aquaviva Cl., 179 St. Arnoldus, 36 Arnulf, 13, 14, 236, 256 Artagnan d', 71 Athenaeum, 122
St. Augustinus, 113, 117, 136,
151, 156, 186, 253 Augustijne, 136v., 176, 180, 203, 209
Auvergne (de la Tour d'), 31 Avoués, 106, 255 Awwestiene, 10, 37, 125, 140 Ayala d', 45 Aylva v., 31, 93, 207 Azincourt, 134
B.
Babut Dumarès, 106 Balderik, 223 Bangeman Huygens, 288 Banke v. St. Serv., 87 Baogsjötters, 42, 196 St. Barbara-tore, 225 Barbarossa, 150 Barbeers, 36 St. Bartholomeus, 36, 142



Bassi Math., 182 bassing, 146 Bat (et), 209 Bathen Jac., 153 Batpoort, 18, 180 Batterijstraot, 158 Bauduin M., 106 Ma., 191 Beauharnais Eug. de, 105, 186 Beeckman, de, 294 Beef, de, 240 Bega, Lamb., 141 Begaorde, 141 v.
(bleik), 184 (straot), 142 St. Begga, 113, 142 Begienestraot, 161 Begijnen, 141
Begijnhof v. St. Catharina, 166 Bekkers, 36, 49 Bekkers J., 91 Belegeringe, 40 w.
Bellick, 32
Bellomonte S. de, 179, 202 Bemele, 213 St. Benediktus, 213 Berch (graof v. d.), 118 Berckel (paoter v.), 132 Bergh v., 227 Berlaymont G. de, 30
L. v., 49, 268 Bernardus v. Clairvaux, 232 Berneau, 242 Bethlehem, 56 Bevers, Mart., 220 Beyere Fred. v., 187 „ Jakoba v., 134 „ Jan v., 110 Beyert, 74, 100, 154, 162v. Biesen (aw), 145, 171, 219
(nuij), 145, 158 Biesenboomgaard, 146 Biesen wal, 145 Bilse, 145
Bissjop v. Luik, 15, 76, 77, 83,
88, 97, 110, 147 Bissjopszetel, 276 v.v. Blankenheym v., 268 Bleikerij, 64 Boddens (paoter), 59
Bodinus, 253 Bokstraot, 39, 92, 137, 209 Bollandiste, 235, 278 Bonhomme Henr., 129 Bonifacius VIII, 133 Bonnefante, 74, 84, 181 vv. Bookdrökkerij (ierste), 154 Boonen Engelb., 128, 185, 240 Borgemeesters, 86 Börreg (de) (Hier), 86, 258 „ (op te Maos), 249 Börregerwach, 93 Bosch El., 198 Boschpoort, 20, 49, 68, 94 Bouillon, Godfr. v., 186
Kard. de, 71, 174, 204 „ Hertog v., 31, 58 Bourbon Lod. v., 116, 157, 163,
167, 257 Braobants Hoeg Gerech, 87, 89, 102
Brederode G. v., 268
„ O. v., 268.
Brenders, 36
Breusselepoort, 20, 50, 68, 94 Breijstraot, 17, 170 v., 181 Broeders des Gemeenen Levens, 187
Broedersjap-„de H. Drie Koningen", 178 Broedersjap v. Ste. Emilie, 178 Bronk, 95 Bronckhorst v., 170 Brouckère de, 294 Brouwers, 36, 157 Brouwerij (v. St. Serv. kapittel)),
85, 272 Bruyn de, 270
„ G. de, 162, 164 Bruno (paoter, 104 Buimkes (onder de), 91 Bunde v., 162, 164 Bungeners, 221 Busschuttenhof, 196 Bylandt v., 268 Bylant Agn. v., 170
C.
Caesar (Julius), 8 Caestert, 24, 55, 71, 227



Calvo de, 31 Canne, 71, 287 Capouns, 193 Caris (notaris), 221 Cartissier, 211 Catharina II, 175 St. Catharina-Bongert, 167 St. Catharinadal, 161 Ste. Catharina in 't Veld, 205 Cauwenberg v., 59 Celestinus III, 144 Cellebroeders, 153, 156 w., 187 Celles de, 150 Chapeauville de, 278 Charbonnier, 287 Chatillon de, 164 Chelonia Hoffmanni, 104 Childerik II, 12 Chirurgijns, 36 Choiseul, 175 Chrodogangus, 253 Citters Abr. v., 95 Claessens J. B., 106 P. G., 131 Claustrale Singel, 85, 272 Clemens v. Beyere, 82 Clemens VII, 182 XIV, 175 Clerx Leon., 140 Clocken (ter), 274 Clotarius I, 224 Clovis, 12 Coken Ma., 191 Coclers, 226 Collette, 115, 242, 258 Commissarissen-Deciseurs, 25,
88, 210, 256, 275 Commissarissen-Instructeurs, 26 Compeers, 143 Conrad II, 255, 262 Conseil des Anciens, 102 Conseil des Cinq-Cents, 102 Constant Villars de, 290 Constantijn de Groete, 281 Cornabé, 289 St. Cosmas, 36 Courtens de, 31 Crahay, H. W., 106 Cremers (rector), 201 Creusen Nic., 140
St. Crispinus, 35
Croone de, 274
Cruts, 294
Cudell, 294
Cuypers Jos., 215
Cyrus (pastoer), 104, 219, 220.
D.
Daemen Chr., 222
Dagobert, 12, 112
Dal v. Josaphat, 162
St. Damianus, 36
Déesse Raison, 105
Delruelle Pasc., 97, 104, 214, 271
Destouvelles Cl., 106
Diana, 223
Dibbets, 293 vv.
Dinghuis, 88
Dionysius Henr., 169
Dirk III, 223
Doej Hand, 188
Dohmen, 143
Dominikane, 18, 116vv., 130, 161, 180
Dominikaner-kèrrek, 100
St. Dominikus, 116
Domitianus, 11, 278
Dopff de, 31, 92
Doppler Dr., 236, 250, 265, 281
Dousberreg, 55, 70. 71
Doyen Gill., 188, 225
Drees (d'n), 18, 32, 94, 115
Drie Duiven (de), 60
Dries Ger., 192
Droixhe, 106
Droogscheerders, 36
Dubois W., 131
Duitse Orde, 100, 143 vv., 196, 219
Dumoulin, 270 Dupont, 287 Dyck v., 113
E.
Eberstein v., 30 1'Eclaireur, 292 Ecole centrale, 104, 122 secondaire, 104, 122



Egalité, 102 Eggertstraat, 84, 273 Eginhard, 236 Eker, 13, 207 Ekerstraot, 94 Elderen Eg. v., 151 St. Eligius, 35 Ellendigen-Kerkhof, 278 Emigrés, 96 v.
Emulatie, 269 Erremenhoes, 168 Esbrard, 106 Essen God. v., 129 Estrades d', 31, 78, 195 Eugenius IV, 261 St. Everardus (kapel), 205 „ (kerspel), 36
St. Evergislus (kapel), 137, 180,
205.
Executies, 89 v.
Eysde (kastiel), 66 Ezelemerret, 84, 188
F.
Fabry H., 106 Falco, 11 Faliezusters, 161 Fariaux de, 31, 67 w.
Fassbender, 121 Feierlicher Ritterschlag, 148 St. Felix, 183 Fermin Ph., 106 Fexhius W., 277 v.
Fineau, 221 Fisen, 279 Flament, 238, 287 Fontijn o. h. Vriethof, 274 Fooz de, 106 Fouriers, 26, 31
Franciscus Romanus, 80, 140, 265 St. Franciscus Xaverius, 174 Franke, 12
Franse Revolutie, 97 vv. Franquinet D., 148, 270 Frederik II (keizer) 257, 265, 273
„ (keuning), 175 Frederik Hendrik, 24, 33, 55 vv., 155, 189, 204, 206, 217, 266 Fruitkouplui, 36
G.
Gadèt (kanunnik), 190 Gadèt W., 91 Galleg, 90
Garnizoene, 32 v., 61 Geerdinge J., 136 H. Geis (erremetaofel), 202 „ (hospitaol), 202 (kapel), 180 Gelder Wyn. v., 192 Geloes de, 268 Gendarmes du Roy, 71 Gérard (paoter), 184 Gerberga, 13, 211, 255, 273 Gerdeneers, 36 Gerechte, 86 v.
Germain Ca., 191 St. Gertrudis, 113 Gesellen van den Spele, 178 Gesworen Raden, 26 Gevangenpoort, 61, 117, 178, 180, 251
Gewantmaekers, 36
Geijkde stadsflesse, 29
St. Gielis-hospitaol, 19, 105
Gieljotien, 90, 105
Gilde, 35 vv.
Giselbert, 256
Godding (kanunnik), 104
Godescalcus, 216
Godin der Rede, 105
Godsdal, 137, 209
Godsdeens, 56 v.
Goesman-tore, 231
Goeswijn-tore, 231
Goitzhuyss van St. Anthoenis, 200
Gomicourt de, 30
St. Gondulphus, 14, 206, 234,
246, 255 Gouden Bul, 258 Goudbloemkens (die Jonge), 178 Goudsmeij, 35 Govaerts H., 201 Graof v. Mastreech, 84, 191 GranVelle (kard.), 220 Grati de, 59, 196 Grauwzusters, 79, 153, 195,
197 vv., 218 Gravière la, 106



Green(t) (groete), 134, 158
,, (kleine), 20, 91 Gregorius XII, 266 St. Gregorius-kapel, 205 Gregorius v. Tours, 13, 233, 253,
279 Grisson, 61
Groesbeek Ger. v., 169 Groesselt (Huys v.), 206 Groete Klok, 243 Groete Societeit, 131 Grondvergaderingen, 102 Gronsveld (meule v.), 55 Groofsmeij, 35 Groos v. Trockau, 148 Grooteclaes, 173 Gruyter W. de, 152 Gulden Boom den, 170 „ Coppe ter, 274 ,, Leeuwe ten, 274 Ring den, 274 Gulpen v., 106, 164, 270
H.
Haakman, 53
Haan de, 132
Habets (pastoer), 223
Hadelinus Junius, 277
Haeckenkamertoren, 204
Haenen, 271
Hagemans A., 106
Halve manen, 51, 68, 73
Haommeekers, 35
Hare Adam v., 117
Hariger, 278
Hechtermans H., 122
Heckelers, 106
Heer Th. de, 123, 202, 263
Hees nots. v., 132
Heinsberg Jan v., 160, 261
Hèkkestraot, 170
Hellemestraötsje, 113
Hèlligdomsvaarte, 151, 207, 240v.,
247 vv.
Helm den, 274 Hèlpoort, 18, 20, 67, 158 Hemony, 61
Hendrik II (bissjop), 278 „ III (hertog), 117, 262
Hendrik III (keizer), 265
IV „ 15, 85, 144,
256, 277
V 257 v. Gelder, 23
„ v. Beyere, 241 v. Horne, 40 „ v. Nassau, 44 Hennequin, 294 Hennus Anna, 191 Hensberch, 169 Henschenius, 235, 278 Herbenus, 125, 216, 219, 236,
238, 242 Hertog v. Braobant, 15, 18, 23, 83, 110
Hessen-Cassel Fred. v., 31, 96,
98, 100 W. v., 31, 92 Heugem, 55, 152 Heujmeekers, 35 Heylerhoff v., 106, 115, 141, 209,
213, 223, 232, 239 Heyligengeistmeisteren, 203 Heynsberg W. v., 154 Hierestraot, 96, 177 St. Hilarius (kapel), 58, 80, 205,
206
(kerspel), 37 St. Hilariusstraötsje, 205 Hilberg G., 118 Hinnesdael Barb. v., 211 Hoch, 93, 209, 259 Hochterpoort (aw), 18, 61, 117
(nuij), 20 Hochterpoortstraot, 17, 117, 123 Hochterweeg, 17 Hoegfrankriek, 68, 94 Hoeghoes, 197 Hoen v. Hoensbroek R., 145 Hoesselt, 161, 193, 194 Hof van Albuïnus, 17, 89 Hof v. Luik, 147 Hof v. Tèllie, 92, 102, 210, 269 Hollman Ma., 191 Holstein-Pleun v., 31, 81 Holtmerckt, 209, 218 Hompesch v., 268 Honorius III, 124, 133 Hoofwach, 92, 274



Hoogh-Schouten, 25, 61 Hoornwerken, 68, 73 Horne Jan v., 116, 127, 147, 218,
250
W. v., 30, 46, 126, 170 Hotel de Turenne, 204 Hoveneers, 36
St. Hubeer, 14, 250, 276, 284
(patroen), 36 Huntjens Vinc., 121 Hupkens, 210 Huyssens P., 172 Hypocaustum, 233 Hyseren H. v., 118
I.
Iezere Juffrouw, 148 St. Ignatius, 169, 174 Indivies Lieg Gerech, 87, 101 Ingelsen Hoof d n, 91 Ingelse Zweit, 154 In het Kerxken, 205 Inhöldiging v. Bissjop, 227 vv. Inkelestraot, 17
Inkwarteering, 31 vv., 155, 165 Innocentius II, 262 III, 126
Intoch v. Hoeg-Proos, 259 w. Isabella (prinses), 187
J.
St. Jaan (kèrrek), 58, 79, 80, 151, 163, 190, 198, 206, 212, 217vv. St. Jaan (kerspel), 37 „ (patroen), 36 Jakoba van Beyere, 134 Jaminé, 293 Jansenisme, 176 Jan v. Arkel, 24 „ ,, Beyere, 24, 35, 40 „ I v. Braobant, 23 Jan II van Braobant, 278 „ v. Horne, 116, 127, 147, 218 „ „ Nassau, 49 „ „ Vlaondere, 23 Jan Zonder Vrees, 42 Janssen, 271
St. Jaokob (hospitaol), 19
St. Jaokob (kapel), 58, 79, 128, 181, 206 (kerspfcl), 37 Jaokobs J., 170 Jaunez (hoof v.), 186 Jessé P., 106 Jessé P. D., 106 Jessen Anna, 191 Jobeke, Ger. v., 216 Joedepoort, 209 St. Joezep, 36
St. Joris (kapel), 118, 121, 180,
203
„ (kerspel), 37 St. Jorisstraot, 17, 118 Jourdan, 100 Junius Hadelinus, 277
K.
Kaart van de Bellomonte, 179 Kalvarieberreg, 161, 191 vv., 201 Kalviniste, 168, 174v.
Kanaal nao Luik, 92, 136, 209 Kanunnike, 253 v., 266 Kantongerechte, 106 Kantwèrrekers, 35 Kapelle, 201 vv.
Kapucijne, 182 vv., 269 Karei de Groete, 12, 113, 237,
246, 253 Karei Martel, 12, 245 „ de Stoute, 156 „ V, 119, 154, 164, 249, 258 „ IV, 257 St. Katrijne-hospitaol, 19, 204
kèrrek, 58, 204, 221vv. „ gengske, 204 Kazerne, 32 Keesmerret, 17, 231.
Keizerzaol, 237 Kèrrekhof, 105, 184 Kèrremesse, 95 Kerspelen, 37, 101 Kesenruwe, 170 Kessel L., 169 Kessels Math., 137 Keuningskapel, 241 Kléber, 16, 99 Kleebeck, 101



Klei Gressje, 18 Kleine Green(t), 20, 91 Kleijn Licent, 20, 31 Koburg (prins v.), 98 Koeck R., 118
Kolepoort (beuveste), 18, 180 (underste), 18, 180 Komediespeule, 78, 173, 177 vv. Kommandantshoes, 103, 113 Kommel, 85, 151, 192 Kómpe, 95, 167 Kongres v. Weenen, 288 Kongres v. Londen, 295 Konkordaat, 213, 286 Konventueele, 127 Kopersleegers, 35 Kortespoelders, 36, 164 Kousestrikkers, 36 Kovelingestraot, 91 Kriemers, 35 Kronenhof, 158 H. Kruus, 113 Kruusdaog-persessies, 231 v. Kruushiere, 74, 150 vv. Kruustochte, 143, 150, 232 Krypte (Slevr.), 224
(St. Serv.), 236 v., 245
L.
Laag Lenculen, 187
Laank Gressje, 18
Lacourt, 59
Laeken P., 158
Lage Barakken, 32
Lakes-oetdeile (de), 260
Lakewevers, 36, 39, 136, 142,
218, 244 Lakeweversplein, 91 St. Lambeer, 285 St. Lambeers-kapelleke, 64, 285 Lammertiende, 261 Landbouwproefstation, 153 Landskommandant, 145 Landskroon (de), 45, 58, 59, 88.
89, 259 Lange Gaank, 104, 175, 242 Lannoy Cl. de, 30, 187
„ Jac. de, 118 Lanthelmus, 133
Lantsmans, 59
Latijnse sjaole, 58, 139, 143, 170v.,
176, 242 Lede de, 31, 55 Leechtenberreg, 93, 127 Leemkuylen (dörrep), 19, 83 v. „ -poort (aw), 18, 92, 129, 187 .. (nuij), 20 Lefébure E. J., 106, 107 Leio III, 246 Lenarts de, 112 Lens de, 184 Leugenpoort, 18 Leurders, 36 Leurs Jos., 156 Lewallus, 166 Liberté, 102 Licente, 26, 31 Liebaert, in den, 274 Liedekerke de, 268 Lienewevers, 36, 164 Limietbeschrijvingen, 84 v. Limpens de, 106 Lindekruus, 32, 81, 94, 231
„ -poort, 20 Lintwèrrekers, 35 Lipkens A., 106 St. Lodewijk, 181 Lodewijk (keuning), 15 Lodewijk XIV, 24, 33, 64 vv., 81, 110, 122, 127, 131, 168, 174, 179, 198, 204, 217, 275 Lodewijk XV, 175 Lodewijk v. Nassau, 44
v. Bourbon, 116, 157, 163
Lollarde, 156 Lommerd, 137, 160 Londono de, 30 Longré, 106
Loon (graof v.), 23, 210 Lopes Figueroz, 49 Lotharius III, 217, 257 Louis d'Outre-Mer, 13 Louvois, 71 Louvrex de, 164 Louvrier Ma., 191 Louwberreg, 70, 100 Löwendal v., 31



Löwenthal v., 93
Loyens, 164
Loysel, 107, 222
St. Lukas, 35
Luibe (v. gilde), 38, 92
Luikeneers, 24, 40, 110, 167
Luiks Hoeg Gerech, 87, 102
Lujers, 36
Lummel, 56
Luregraof, 18
Lurepoort, 18
Lutherse kèrrek, 80
M.
Maagdendries, 115
Maes (sjout), 172
Maes J., 113
Maesen v. d., 289
Manezje, 94, 179
Mansfeldt v., 49, 268
Maosbrök, 8, 21, 23, 51, 61, 80,
91, 105, 139, 213, 261 w. Maosmeule, 20, 91 Marck de la W., 90, 118 E., 110, 164 Marescot de, 99 St. Maria Magdalena- en Agnes-
kapel, 206 St. Maria ten Oever (kapel), 11,
125, 180, 203, 234 St. Maria ten Oever (kerspel), 38 St. Markoen, 118, 241 Marres Michiel, 130 Maseurke, 141
St. Maternus, 10, 108, 125, 138,
235, 277 St. Maternus-kapel, 202 St. Mathijs (kèrrek), 58, 79, 80, 170, 204, 206, 214, 218 w. St. Mathijs (kerspel), 37 (patroen), 36 Maurits (prins), 54 Maurits v. Saksen, 93, 136 Maximiliaan (hertog), 167, 247 Maximiliaan Hendrik, 200 Méan L. de, 268 Méan J. de, 268 Meeg, 28
St. Meerte, 104, 153, 212vv.,266
St. Meertes-hospitaol, 19 Meibeek v., 59 Membrede A., 102, 106 Merkes, 53 Mérode J. de, 30, 46 Merret, 180 Merretsjeep, 63, 68 Merriejestraot, 11, 138, 203 Mets Anna, 160 Metseleers, 35 Meuleneers, 36 Meulepoort, 20, 91 Meule v. Gronsveld, 55 Meyer J., 106 Michiels Jos., 103, 106 Militair Bezètting, 30 v. Minckelers, 164
Minnebreure, 18, 79, 95, 124 w., 182
Minnebreureberreg, 105, 124 Miranda, 98 Mistes, 168 Mockel J. en W., 106 Moer W. en C., 244 Mölder (paoter), 105 Molendino E. de, 161 Mondragon, 49 Montagne de la, 192 Montaigne H. de, 129 Montesdoca Fr. de, 30, 45 Montfort (kastiel), 23 St. Monulphus, 14, 206, 224, 233, 235, 246, 253, 255, 276 w. Mookerhei, 44 Moosmerret, 17, 202 Mousquetaires, 71 Mulleners (pastoer), 235 Munster (vrede v.), 60, 128 Munsterbilse (abdij), 92, 202
„ (refuzjie), 210
Munte (die), 84, 191 Munte (ierste Mastr.), 12 Mysteriespeule, 177
N.
Napoleong, 34, 103, 105, 145,
272, 286 Narthex (v. St. Serv.), 237



Nassau-Weilburg (prins v.), 31, 95
Natalis L„ 220
Natuurhistorisch Genootschap,
201
Navagne, 59, 66 Negejaorige Oorlog, 33 Neder-Maas (Dept.), 102 Nejeerse, 36 Nekum, 55 Neuss v., 118 Neven Arn., 160 Neven J., 102 St. Nicolaes-Gasthuys, 204 Nieuwenhof, 32, 154, 166 w. Nieuwe Werck, 159, 237, 240 Nierstrasz, 106, 107 Nijmegen (vrede v.), 24, 33, 78, 80, 110, 128, 175, 196, 204 Noedkis, 24, 250 v.
Noormanne, 13 Nootstock, 114 Notarisse, 106 Notger(us), 112, 223, 284 Nottin (broeder), 59 Nullens D„ 120 Nypels H. M., 209, 270 Nypels L. Th., 292
O.
Observanten, 127 St. Odiliënberg, 187 Oeftmengers, 35 Oignies (graof v.), 129 Olifant (in d'n), 209 Öllegerhuiskes, 95 Oostenriekers, 101, 226 Oostenriekse Successie-Oorlog,
34, 94 Oranje (prins v.), 44 Oranje (prinses v.), 249 Orleans (hertog v.), 71 Otto I, 13 Otto II, 15 Otto III, 256
Oude Caerte, 23, 24 v v., 40, 63,
76, 87 Oudestijnen, 141 Overhoofdlieden, 38
P.
Paaschspel, 178
Paciiicatie v. Gent, 46, 120 126 Paleis v. Justitie, 130 Palmerston (lord), 295 Palts, 12, 207 v. 273 Panhuys v., 106 Paotersbaon, 124, 132 Paoter Vink-Teurensje, 60, 162 Pappenheim v., 56 Paredis Mgr., 215 Paradies, 67
Parma, 43 vv„ 120, 126, 145,
154, 165, 176, 220, 240 Parvus Math., 205 Pasmans (paoter), 59, 174 Passers L., 152
Pastoerstraötsje (Wieker), 215
Pauli M., 155
Paulus III, 182
Paulissen J., 106
Pay-Meesters, 26
Pélerin, 112
Pèlswèrrekers, 36
Penitente-kloester, 79, 110, 195 v.
Penitentenpoort, 197
Pepijn v. Herstal, 113
Pepijn de Korte, 253
Pepijn v. Landen, 113
Percée, 186
St. Perpetuus, 20
Perre P., 134
Perroen, 89, 104, 180
Peskrendes, 126, 154, 158 v.,
183, 184, 192, 197 Peter Czaar, 92, 137, 249 Philips (hertog), 261 Philips II (keuning), 170, 249, 266
Philips (keizer), 15, 191, 257 Philips III, 188 Philips de Goede, 110, 258 Pierrepont H. de, 23, 150, 209, 262
Pierssens J., 106 St. Pieter (dörrep), 64 St. Pieter (fort), 82 St. Pieter (patroen), 36 Pietersberreg, 69, 93, 100



Pietersem, 49, 259 Pieterspoort (aw), 18 Pieterspoort (nuij), 20, 68 Pisart, 271 Pitton, 165 Pius II. 156 Pius VII. 286 Plaankstraot, 85, 217, 224 Plekkers, 36, 92 Pollefertore, 215 Pont Royal, 81, 122 Poort J. v. d.. 81, 140 Poort v. Gaveren, 88 v. Haren, 117 v. Leuth, 275 „ v. Petersheim, 161
v. Reckheim, 88 „ v. Reymborch, 170, 171, 206
Portieke (H.B.S.), 121 Portiuncula, 124 Postwagel-deenste, 95 Prebende, 260, 266 v v. Preekhiere, 116 v.
Proemen Arn., 119 Proosdij, 86, 238, 256, 272 Prooste v. St. Serv., 57, 85 v.,
217, 254 Prokurörs, 28 Prukemeekers, 36
Q.
Quellijn, 139
R.
Radboud, 256 Rademakers G., 152 Radulf, 150 Raedtsverwanten, 27 Raginarius, 256 Randenrade J. v., 155 Ravelijn, 50 Recesse, 27 vv., 81, 87 Rechterleke Mach, 106 Recolectine, 195 Récollets, 130 Rederijkerskamers, 178 Reformatie, 43, 169 Réfugiés, 80
Refuzjie v. St. Gerlach, 209
Refuzjie v. Godsdal, 209
v. Herkenrode, 210 „ v. Hoch, 209
v. St. Jacques, 211 „ v. Meersse, 211 „ v. Munsterbilse, 210 Regout Petrus, 117, 210 St. Remaclus, 206 Rethorisins v. v. Wijngaertzranck, 178
Rieks-Arsjief, 125 Riempst Jac. v., 115
Joh. v., 145, 219 Rijproosten, 87, 267 Rijswijck (vrede v.), 33 Ringh (in den), 274 Roede v. St. Lambertus, 225 Roeffstraete, 85 Roelands L., 242 Romanus Franciscus, 80, 122,
140, 265 Romeine, 8 v, 233 v.
Romeinse Baon, 8
Legerplaots, 8 v., 224 Weeg, 8 Romeyns Nic., 173 Ronde Maet, 225 Rooth J. H., 106 Rosen de, 164 Ross J. M., 106 Rubens, 214 Rudolf (keizer), 262 Rutgerus, 256 Rutten, 269
Ruyschenberg H. v., 146, 171 Rycke, Joh., 274 Ryckelen, 270
S.
Sac, 115 Sack, 288
Sakkermintshuiske, 152 Saksen-Koburg (prins v.), 82. Salm (prins v.), 30, 31, 66, 67, 175
Salmasius, 218 Savoye (prins v.), 82 Saxdriesch, 115 Schauwenburg v., 30 Scheitzhabener, 220



Schepenen, 26 Schmeitz (pastoer), 236 Schols, 270 Schomberg de, 80 Schoonenveerders, 39 Schroey-straete, 158, 185 Schutten, 46
Schuttenhof op Hoogh-Lenculen, 129
Schwartzenberg M. v., 30, 47, 52 Sebastiaone, 42 Sepulchrijne, 154, 186vv. St. Servaos, 10, 13, 108, 119, 226 St. Servaos-gashoes, 61, 160, 181,
206 v., 273 St. Sèrvaos-kapittel, 13, 83, 113, 118, 133, 142, 151, 163, 171, 174, 176, 194, 198, 207, 255 vv, 276 v. St. Servaos-kèrrek, 104, 233 vv., 278
St. Severinus, 36 Sigebert van Gembloux, 235, 278 Silvius (kaplaon), 59 Simonetta M. A., 50, 220 Sinterklaos-kapel, 203
,, kèrrek, 132, 181, 194, 212, 216 v., 226 kerspel, 37 „ patroen, 36 Sixtus V, 135 Sjavot (Braobants), 86, 89
(Luiks), 61, 89, 118 Sjeunmeekers, 35 Sjippers, 36 Sjrienewèrrekers, 36 Slachhoes (aajt), 126 Slachters, 36 Slavante, 127, 131 Sleutel de, 85, 274 Slevrouwe-kapittel, 83, 135, 138,
213, 216 Slevrouwe-kèrrek, 89, 104, 132,
169, 181, 223 w., 276 v. Slevrouwe-kèrrekhof, 169, 216 poort, 81 Weeg, 126, 132 Smeermaos, 55, 71 Smokkelhandel, 150 Smits, 271
Snijders, 36
Soevereine Vorst, 222, 288 Soiron A. en G., 104, 272 Solms (graof v.), 31 Spanjaarde, 33, 56, 58, 62, 65 Spaonse Successie-Oorlog, 34, 82 Spinola, 54, 172 Sprenger W., 232 Staat, 89
Stadhoes (aajt), 61, 88
(nuij), 58, 61, 81, 88.
196
Stads-diploma's, 225 Stadsflesse, 29 Stalen Poort, 170 Stampart J., 152 Standaard-maote, 225 Staotehoes, 17, 81, 275 Staotestraötsje, 113 Staten-Generaal, 24, 266, 268 Stas H., 198
Sterre der Zee, 125, 128. 129,
132, 203, 206 Stevens, 137 Stierbold, 133 Stockheim v., 59, 164 Stoffeverrevers, 36 Stokstraot, 85, 209, 223 Straeten N. v. d.. 153, 169 Straffe, 89 w.
Straotverlichting, 70, 91 Stregnaert Andr., 173, 206 Stroevelelaon, 195 Strouven El., 191 w., 194 Stroys (in den), 274 Struje taker, 61, 81, 189 Stuers Thr. V. de, 156, 167, 209, 215
Stukadoors, 36 Stijfselmeekers, 35 Supplikaties, 250 v.
Sul, 161 Sulsruwe, 161 Swentibold, 256 Synagoog, 184
T.
Tachetigjaorigen Oorlog, 33, 60 Tacitus, 8



Taofelstraot, 205 Tapijn Seb., 48, 52 Teengeeters, 35 Terneje, 55
St. Teunis (kerspel), 38 „ (straot), 133 Teurensjes de, 293 Thejater, 78, 94, 96, 177, 179 Thoelen R., 106 Thomassen, 269 Thijssen Ga., 191 Tilly (graof v.), 31, 92, 196, 210 Tirlemont, 61 Toledo de, 49 Tol en Munt (rech v.), 15 Tombeur de, 139 Tongere, 66
Tongersepoort, 20, 68, 70 vv., 293 Touwesleegers, 35 Trajectum, 9 Tribunal Civil, 106
„ Criminel, 106 Tricht Aert v.. 125 Trier H. v., 239 Turenne, 64
Twaalfjarig Bestand. 54 Tweebergen, 83 vv., 102, 206, 256 Twéebergenpoort (aw), 18, 85,
92, 129, 181, 272 Tweebergenpoort (nuij), 20 Twiehieriqheid, 15, 23 w., 63, 87, 97, 174, 257
IL
Umwalling (ierste), 18vv, 180
„ (twiede), 20 w.
Unie v. Utrech, 47 St. Urbanus, 36
V.
Valdez, 49 Val-Dieu, 137. 209 Vallekenberreq (kastiel), 64, 66 Valois Ja. v., 185 Vastelaovendsvure, 189 Vauban, 71, 72 Veerlinxpoort, 18, 251 Verrnod v. P. Vink, 59 w., 127, 174
Verrekesmerret, 91 Vervix de, 69 Vèssers, 36 Veugen, 105 Vief Köp, 60 Vilain XIIII, 177 St. Vincentius (kapel), 171, 181,
202
„ (kerspel), 37
Vink (paoter), 59 w., 127 Visschers F. B., 106 Vissermaos, 21, 61, 137, 160 Vleytingen v., 151 Vloejewach, 158 Volkerenslag, 287 Volleksstumming, 296 Voltaire, 176 Vos, 130 Vos ten, 274 Vrancken Ma., 191 Vredegerechte, 106 Vrede v. Aoke, 94
,, v. Munster, 60, 128
v. Nijmegen, 24, 33, 78, 80, 110, 128, 175, 196, 204, 217
Vrede v. Rijswijk, 33 Vriethof, 92, 181, 207, 249, 273 Vroenhof, 83 vv., 86, 134, 187, 191
Vrijheidsboum, 104 Vrijthof, 288
W.
Waldeck (graof v.), 31, 80 Waldenze, 116 Waolse Kèrrek, 80, 105, 205 Wassenaar (baron v.), 104, 147. 268 v.
Weishoes (Kath.), 80, 160
(Protest.), 80, 105,
128
Wellens P., 122
Wery, 243 _
Wèt v. 15 Fructidor An IV, 109
5 Primaire An VI, 111 Weustenraod Th., 292 Weyermolens, 198, 218



Wiekerpoort (aw), 293 Wienkouplui, 28 Wienverkoup, 265 Willegisus, 245 Willemsen (pastoer), 202 Winands W., 121 Winckel in den, 118, 147, 274 Wit Mr. J. de, 287 Witmeekersstraot, 17, 142 Wittem (Jan v.), 30 Witte Vrouwe (Kerspel), 38
(kloester), 12, 18, 109, 112 v., 154, 181 Wittevrouweveld, 113 Woelbeke Joh. de, 204 Wolder, 55, 71
Wöllem I (keuning), 184, 195,
288, 290 Wöllem III (prins), 66, 80, 82
Wonck, 24
Wurttemberg (prins v.), 82
IJ.
IJkkantoer, 95 Yseren Huys het, 172
Z
Zaajtsteukers, 35 Zapstraot, 14, 131, 195, 254 Zeegelaer Joh. v., 220 Zeipsteukers, 35 Zjenie, 116
Zjezwiete, 79, 94, 96, 168 w.,
185, 206, 221, 242, 266 St. Zjozef-kèrrek, 141 Zwaonegrach, 60 Zwentibold, 256



INHAAJT.
blz.
Aon de lezer 6
IERSTE DEIL.
I. Inleiding. D'n Ajtsten Tied 7
II. D'n Tied van de Franke 12
III. De Bissjop van Luik 15
IV. Algemeinen Toustand van de Stad 17
V. De Twiehierigheid 23
VI. A. Militair Bezètting .30
B. Inkwarteering 31
C. Garnizoene 32
VII. De Gilde 35
VIII. Belegeringe.
A. Belèk door de Luikeneers 40
B. Belèk door Parma 43
C. Belèk door Frederik Hendrik 55
Zoegenaomp Verraod van Paoter Vink ... 59
D. Belèk door Lodewijk XIV 64
IX. Gebiedsindeiling van de Stad 83
X. De Gerechte 86
XI. Toustand van de Stad nao 1700 91
XII. De Fransen Tied 97
TWIEDE DEIL.
Historie van de Kluusters, Kèrreke, Kapelle en Refuzjie-
hoezer 108
DE KLUUSTERS 109
1. De Witte Vrouwe H2
2. Et Kloester van St. Andrees 115
3. De Dominikane 116
4. De Franciskane of Minnebreure 124
5. De Antoniete 133
6. De Augustijne 136
,e*. De Begaorde 141
8. De Duitse Orde 143
9. De Kruushiere 150
10. De Cellebroeders 156
11. St. Annadal I60
12. De Faliezusters 161



13. De Beyert 162
14. De Nieuwenhof 166
15. De Zjezwiete 168
16. De Kapucijne 182
17. De Annunciate 185
18. De Sepulchrijne of Bonnefante 186
19. Kalvarieberreg 191
20. De Penitente 195
21. De Grauwzusters 197
DE KAPELLE 201
DE REFUZJIEHOEZER 208
DE KÈRREKE 212
Sint Meerte 212
Sinterklaos 216
Sint Jaan 217
Sint Mathijs 218
Slevrouwe 223
Sintervaos 233
Hèlligdomsvaarte 247
Supplikaties 250
Kapittel 252
Inhöldiging Hoeg-Proos 259
Et Kapittel en de Maosbrök 261
DE PLAOTS VAN DE BISSJOPSZETEL IN
MASTREECH 276
DERDE DEIL.
Mastreech tot 1830/39 286
NAOM-LIES 297























IERSTE DEIL
I. INLEIDING.
D N AJTSTEN TIED.
Mesjien zal mennigein bij z'n eige dinke : wat 'n onnuzel vraog, die dit book es titel dreug. Zou ene Mastreechteneer noe nog neet z'n eige stad kinne ?
Mèt eur permissie, béste lezer, et lik mer d'raon, wat me versteit onder „z'n stad kinne". Is tat dèks et geval es me de weeg door de straote wèt, es me-n-op te huugde is van de béste adresse veur inkuip te doen ? Kint geer Mastreech es geer aon ene vreemde wèt te vertèlle : dit is et Paoter Vink-teurensje en dat tink tao hèt „de Vief Köp", es geer wel ins gehuurd höbt van de „Greune Weeg" en de zèllevere Apostele ?
Mer wèt geer, kint ger uuch 'n veurstèlling devan make, wie aajt Mastreech wel is, wie de stad is ontstande en ziech ontwikkeld heet, watse in de loup van de iewe allemaol heet mètgemaak ? Veer zouwe dörreve wèdde, dat t'n honderste maan dao koelek e flaw benöl van heet.
'n Behurelek aoneingeslote historie van Mastreech is tot vandaog t'n daag nog neet gesjreve. Dao heet ziech nog niemes aon gewaog, umtot tat zoe daonig meujelek is. Veer besjikke naomelek neet veur alle periode euver de nudige gegeves ; vaöl, venraai van d'n hielen awwen tied, lik nog in d'n duuster. Veur zoe e werrek good te lievere zou kompleet ene minseleeftied nudig zien.
Veer wèlle d'r dan ouch in de veerste veerte gein aonspraok op make, heij, wat me hèt, 'n kompleete historie van Mastreech te geve, mer zölle-n-al hiel kontent zien, es et us lök, et veurnaomste wat bekind is mèt te deile en zoe good meugelek te eksplikeere.
Veer stèlle-n-us veur, iers te behandele et ontstoon, de opkoms en ontwikkeling van Mastreech, daonao te bespreke, wie de stad in de loup van d'n tied is geregeerd en watse heet beleef en doorstande, um dan later nog in bezunderhede te geve de historie van z'n monuminte, kèrreke, kluusters, vestingwerreke en, veur zoeveer dat bij de bespreking van et ein en ander nog neet zal gebaörd zien, ouch van z'n pleine-n-en straote.
Mastreech is zonder einigen twiefel de ajtste stad van eus land, Mastreech waor al 'n plaots van beteikenis, waor zellefs al de residentie van ene bissjop, bezaot al 'n keuninkleke verbliefplaots, wie in de res van eus land te minse nog in biestevelder door de bosse trokke en van jach en vèsserij leefde, terwijl van e geregeld same-



leve op vaste plaotse dao nog gaar gein kwestie waor. Mastreech waor dan ouch al hiel vreug e middelpunt, van boe oet et Kristendom en de besjaoving neet allein nao 't Noorde, mer nog nao ander windstreke zien oetgedrage.
Es veer dus wèlle beginne mèt et begin, moote ver hiel wied trökgoon, tot t'n tied, dat te Romeine in dees streke de heij levende stamme aon hun gezag begóste te onderwerrepe.
Wie d' n toustand in nog vreuger tij je waor, of toen ouch al op te plaots, boe Mastreech lik, e soort van sameleving van min of mie blievenden aard heet bestande, is meujelek vas te stélle. Wel höbbe de opgraovinge van de léste jaore in de umstreke, wie in et Cabergerveld en in Gronsveld aongetuind, tot al hiel lang veur et begin van eus Kristeleke jaortèlling dao stamme moote geleef höbbe, die et tot ene veur deen tied vrij hoege staot van ontwikkeling gebroch hadde.
Wat veer zeker weite is, dat te Romeine in eus landouwe hiel groete verandering höbbe gebroch. Zoe gaw zij de versjèllende stamme onder hun mach hadde gekrege, begóste ze de veroverde landstreke van weeg te veurzien um de verbinding dao te stélle tösse de vaste, verstèrrekde punte, die ze op good gekoze plaotse hadde-n-opgerich en boemèt ze de stamme in bedwaank heele. Zoe lachte ze onder andere ene groete militaire weeg aon van oet Gallië nao et Ooste, nao Kölle ; dee leep in de richting, aongegeve door de tegeswoordige plaotse Tongere, Meersse, Vallekenberreg, Heerle, Rimburg en Jülich (bij Aoke). 'n Herinnering aon die verbinding besteit nog in Wolder, boe noe nog ene weeg „de Romeinse baon" hét. Enen andere weeg kaom van Aoke en leep euver Göllepe nao 't zellefde punt aon de Maos es te veurige weeg. Enen derde kaom oet et Zuide euver Herve, Dalheim en Visé bij de twie andere same. Daan hadder nog 'n groete verbinding euver de Smeermaos, Maeseyck en zoe wijer nao Nijmege, die ouch weer heij ten weste van de Maos begós. De plaots van samekoms van al die importante weeg bij 'n groete rivier mós tus wel e belangriek knouppunt van verkier weurde, en et is neet te verwondere, dat te Romeine alles t'rop zatte veur dat te behawwe, terwijl van d'n andere kant te alles behalleve röstige stamme éeder kier weer obbenuijts probeerde um et aon de Romeine aofhendig te make. Tottat in et jaor 70 n. Kr. de Romeinse veldhier JULIUS CAESAR aon dat gehaspel veur good 'n ind maakde en absoluut meister woort van de ganse streek.
De Romeine, wie gezag, zatte hun weeg, die oet et Weste en Zuide kaome, aon d'n euverkant van de Maos veurt in de richting Kölle. Ze móste dus ouch e middel höbbe um euver dat water te komme. De Romeinsen historiesjrijver TACITUS, dee de jaore 69 en 70 n. Kr. mèt betrèkking tot eus streke behandelt, sprik al van 'n „pons Mosae", 'n brök euver de Maos. Dat zal in deen tied zeker wel nog gein vaste brök gewées zien, hoegstens ein van



tijdeleken aard, veur militair doeleinde, wie CAESAR t'rs euver versjeije watere, b.v. ouch euver de Rien heet laote sloon, um ze later weer aof te breke. Aonnummeleker is et, dat in et begin in gewoenen tied e soort van veer heet deens gedoon en dat bij hiel lieg water et verkier gewoen door de rivier plaots had.
In alle gevaal hèdde de Romeine de plaots, boe ze de Maos euverstaoke, TRAJECTLIM, „euvertoch of ,,punt, boe me euver et water kin trèkke . Dat woord is in de loup van d n tied gewoorde tot TRECHT, TREECH en TRICHT en dao-oet is te naom MAASTRICHT, MASTREECH ontstande.
Wie al bove gezag is, waor et veur de Romeine van et groetste belang, op zoe e punt meister te blieve en daorum lachte ze daan ouch aon weerskante van dat ,,trajectum" verstèrrekinge-n-aon, veuraal op te linkerover van de Maos. Dao verrees 'n groete legerplaots, die e respektabel oppervlaak besloog. Beginnende kort bij et water, boe de veurnaomsten tougaank waor, leep ze nao et Zuide ongeveer tot boe noe de Hèlpoort steit, en nao et Weste tot aon et tegeswoordige Vriethof. Langs tee kant, dus zoe get in de richting van de hoezer-rij van de Breijstraot nao de Groete Staat, moot in deen tied nog enen errem van d'n Eker geloupe höbbe, dee ziech taan wijer nao et Ooste tot te Maos veurtzat. In de loup van de jaore heet me bij gelegenheid van opgraovinge in de Kapoenstraot en langs et Vriethof nog aonwijzinge veur et bestoon van deen Eker-errem gevonde. Aon de Noordkant leep te Romeinse legerplaots, wie me vreuger algemein aonnaom, zoe ongeveer tot aon de Platielstraot, mer in de lésten tied heet door et vinde van eerdewerrek oet te ierste iew de meining veld gewonne, dat ouch te grond, boe noe de Groete Staat op steit, door die legerplaots in beslaag woort genomme.
Van de militair weeg van de Romeine maakde naturelek ouch te bevolleking van de streek, veuraal kouplui en ambachslui gebruuk en zoe is et te begriepe, dat ziech in d'n umtrèk van zoen legerplaots al gaw minse gónge vestige, umtot tao aon die Romeine alliech get te verdeene veel. Laanksamerhand heet zich tie vestiging mie en miejer oetgebreid onder de besjerreming van de Romeine, die dat in de hand wèrrekde. Dao kaom nog bij, dat in deen tied et land dooreweeg onveilig woort gemaak door bende barbare, die oet et Ooste nao de vlake, vröchbaar landouwe kaome getrokke en de gezete bewoeners te sjrik op et lief jooge, zoedat tie hunnen touvlöch zeukde kort bij de plaotse, boe de Romeine in verstèrrekinge gelegerd waore.
Zoe ontwikkelde ziech op t'n doer aon de twie kante van de Maos, mer toch veuraal op te Wester-over, e centrum van bewoening mèt n gemingde bevolleking van militaire en börregers van Romeinse, Germaanse en Keltiese aofkoms.