[ 1160 * Z b < z < "O z 2 z LIJ Q LU Z 10 b o X J2 II) 97 c&Mifc Jan f^yooé \ V3^?- „éc / VONKEN VAN 'T VERLEDEN DEUR JAN BOER MIT HOLTSNEDEN VAN JAN ALTINK OETGEVEN DEUR BOSCH 8L KEUNING N.V. - BAARN LIBELLEN-SERIE No. 268. Prijs van één nummer 45 cent. Vier nummers per nr. 40 cent. Acht of meer nummers per nummer 35 cent. Dubbele nummers dubbele prijzen. OPDRACHT Dou onze waarkzoame en wakkere boas K. TER LAAN ons volk 'n poar van zukke mooie ketten mouk van olie volksverhoalen, dou heb ik d'r as kwoajong op 'n ofstandje bie stoan. D'r stoven van dei fijne vonken of!... Dei vonken — ik duur 't nou wel zeggen — doar heb 'k mie ien stilte mit vernuverd. Mit hannen, mit oogen, moar veural mit mien gedachten. Kwoajongesgedachten ! Zol hai d'r pries op stellen? 'k Zei ze hom hier blootleggen, aal was 't allain moar oet dankboarhaid veur, dat ik zien waark zain mog. Hai mag d'r mit doun wat 'e wil JAN BOER. Stad, December 1937. JAN BOER GRONINGER BALLADEN, LEGENDEN EN OVERLEVERINGEN in het dialekt van Hunsingo WADDENDUVEL WADDENDUVEL Oet grauwe grom 1) van bollerende boaren 2), dei vrij nog vreten aan ons vette laand, klauwt hai omhoog mit roet 3) op rug en hoaren, haalf visch, haalf duvel, dreitaandsvörk ien haand. Woult onner deur de daipe waddenpoulen, wanneer 'n vlöt mit viskers noaderdrift, woar mit gekras de kobben 4) om krioulen en 't woater heur ien hoaren hangen blift. Zoó jagt 'e 't ien zien sög aal mit noar onner, aal, wat doar leeft en zwaarft ien zee zien schoot, doar stait 'e den te lachen bie dat wonner, dat over menschen komen ken — de Dood. 1) hier: vuil schuim; 2) golven; 3) onkruid; *) meeuwen. RAAIDERLAAND I Noordwester Oet Dollerd heer bollert ien broezende voart Noordwester mit schoem aan de board. Hai jauwstert x) en klauwstert 2) omhoog over diek en zien oazem 3), dei stinkt nèg noar sliek... Hai waggelt en baggelt deur bakzege 4) grond en hai hauwt en hai klauwt moar ien 't rond. Ons hoes — bons! God help ons! Hai knipt het tot knail! 5) Doar blift ja gain stain meer van hail... a) schreeuwt rauw; 2) klimt; 3) adem; 4) kleverig; 5) kaneel. II Laand en volk Bunners bie bunners, tot doar hail gunners, venneweegs 1) nog achter uterste diek 2) rekken heur rechten, heur machteg riek. Boaren 3) bie boaren doaromtou koatsen smit zuk doar smui 4) over ranten 5) van ree 6), plooit deur de polier tot stoef bie de zee. Plotsege 7) ploatsen8), doaromtou koatsen willeg de winden van kweller en Wad. Boegen mout aal, wat d'r stait op heur pad. Binnen — de boeren, lustern, loeren lachend noar 't spul van Noordwester en 't zoad 9 : Loat hom moar loopen, heur dut 'e gain kwoad. 1) stukken land ver; 2) buitenste dijk; 3) golven; 4) lenig; 6) randen; 6) oprijlaan; 7) dik, opgezet; 8) boerderijen; ®) koren. 268-11 III Onnergang Lucht liekt wel rout! Het boervölk mout wel boegen nou — op aine noa, de toaie Tidde Winnengoa. Hai dragt zien kóp nog stail, rechtop: „Hai gript zien schop en stevels 1) nait, eer 't woater speerhoog veur hom stait!" Elk vlugt noar diek, moar Boer stait liek ien 't èn mit borst veuroet en krópt 2), tot Dollerd ook zien noam opropt... Gain braider laand as Raaiderlaand: dik daarteg dorpen, bölkend riek 3), twei kloosters — alles daip ien 't sliek. 1) laarzen; -) borst opzetten; 3) schatrijk. WIDDE WIEND Zoo 's oavends op 'n stille vring 1), allain mit joen gedachten, dei denken aan gain enkel ding, den mout j'ais even wachten... Den wil 't gebeuren, dat de dook, ien slingers boven slooten, verscheurt — dat ain zoo'n smikje 2) smook 'n vörm krigt — kóp en pooten. Dat is de wiend, de widde wiend, dei aal moar öm joe siddelt 3), dei zöcht noar 't zundeg menschenkiend en zien gewaiten kiddelt. Dat is de wiend, de widde wiend, oet kloare dook geboren, dei ons benauwde lichoam biendt mit huverende koorden. *) wring, schutting; 2) stukje, vlekje; 3) draait, tolt OVERTOCHT DER ZIELEN. g DE VREMDE VRACHT Ien stille, steernhellre nacht 'n schip op zee mit vremde vracht, 'n stomme rieg van grauwe scharen 1), dei naarms onnerkomen haren. Bie duustermoan en zachte zee het schip 'n lichtend pad laans glee, dat pad van muide, schouwe 2) scharen, dei naarms onnerkomen haren. Doar gunners blinkt 'n blanke kust van vredege en vrome rust... 't Is 't lichte ailand 3) van de scharen, dei naarms onnerkomen haren. 1) schaduwen, hier de gestorven zielen. Het oude biologische zielsbegrip. 2) schuw. 3) Helgoland, het heilige land. KOLKEN Donker woater, raitgerotter 1), pommels 2) mit heur pölle 3) plumen, dei zacht zuiend 4) stoan te numen... 5) Open oogen, opgetogen van de widde wolkentjuchten 6), runnend deur de roeme luchten... Daipe kolken, stille tolken van ons woazege verleden, woar de wonners ien vergleden... 1) ruischen van het riet; 2) lischdodden; 3) bolronde; 4) wiegend; e) neuriën; 6) rijen van wolken. ZEEWIEFKES Weelderege wiefkes mit joen lichte liefkes en joen göllen 1) hoaren, woar bin ie geboren? Het ons Laimeneerke 2) op 'n goie keerke joe oet wiend en wolken en wat woater molken, om verdwoalde mannen, dei op 't Wad belannen, wied van aigen wieven ien 't verdaarf te drieven?... 1) gouden; 2) Lieve Heertje. WIDDE WIEVEN Middernacht. Oet blui van Appelkampen 1) kringeln de dreumerege dampen stoaregaan 2) ien staigerende sliert: sluier van 't Ol Hóf 3), dat bruloft viert!... Loopen oet tót leventege 4) lieven, tot 'n leger van spierwidde wieven, schoeven zoo as schiensels, stom en schouw, dreimoal, vaiermoal, om 't kerkhof tou!... Radderom! 5) Ien dwirrelende 6) kringen! Zai ze blind deur blanke blözzem 7) springen, tot de broken broedjes 8) doezeg 9) rei, tumelen as zachte zummersnei. 4'' Wieder, wieder weer ien wilde zwieren! Heur ze hiemen 10), wilsteren 11) en gieren, zai ze slinken, moager worren, voal... Wiend is 't west en wiend wordt 't altemoal. 1) bij Rottum; 2) langzaam aan; 3) bij Rottum; 4) levende; 5) sneller rond; 8) krioelende; 7) bloesem; 8) bruidjes; 9) duizelig; 10) piepen van de borst; 11) stoeien. ROGGEMOUER ') Achter walen, wit van brömmels 2), stoan de staile roggestömmels hoog te bluien en ze zuien 3) ien de leie 4) oavendwiend... Stil, kom doar nait bie, mien kiend!... Want het wordt aal stoareg grauwer en den komt de roggemouer, zwaart van hoaren, kikt oet 't koren en bie 't minste, wat ze speurt, gript ze die — en 't is gebeurd!... *) spookverschijning: roggemoeder; 2) bramen; 3) wiegen; *) luwe. 268-III WALFRIDUSTOREN, BEDUM WALFRIDUS Legende oet de Noormannentied Wee! Wee! 't Spoukt d'r op zee! Hólten kestailen, barstend vol zailen!... Kerels van iezer mit hongerge zweerden loopen te hoop over hoven en heerden 1), brannen, belegeren lougen en Stad, poazen 2) en plenteren 3) alles plat. Deur rook en smook van wied verloaten lannen löpt hailege Walfridus, 't kruus ien hannen. Hai vaalt op kneien, rópt en zöcht zien Heer, Dei hom nait heurt bie 't haidensche gebeer 4)... Wel vonnen hom dei roege Soatanskinder. Ain hauw! — En mit was d'r weer ain man minder; rechtschoapen bloud besprenkelde het stee, dat hai omhoogholp oet moeras en zee... Innersdiek doar ligt het liek, doar loopen loat nog lichten... Bin dat dei beuzewichten 5), dei vrede vroagen veur heur veem 6), dol St. Walfriduskerk van Beem 7)?... x) buitenplaatsen; 2) stijf stampen; 3) ruw slaan; 4) lawaai, spektakel; 5) booswichten; 6 veemgericht; 7) Bedum. WAARKGAISTEN Nauw is de leste slag van twaalm verzwonnen ien 'n zwoare gaalm, of de goulen 1) krioulen, schuurdeuren dei scheuren zuk open en loopen te zingen ien hingen 2)! Doar tronzelt 3) het dörsblók en ronzelt 4) de waaier 5), doar komt daip oet 't kaarnhök gebeer 6) en gebaaier 7), doar schaiten de schooven van 't vouer noar boven, doar knisteren 8) oaren en zakken, dei voaren op zöller. Geboller, gepoest en gestèn en de boudel stait haildaal ien 't èn!... Nauw is de eerste slag van vaier geboren oet bedoard gebaaier, óf schuurdeuren goan dicht veur het voalachteg licht, dat doar gunners deur glieven van wolken hen glee en as Boer dommit 9) komt, stait weer alles op stee... 1) korenvakken; 2) hengsels; 3) zwaar neerploffen; 4) rammelt; 5) wanmolen; 8) spektakel; 7) geklep; 8) knetteren; 9) straks. LUDGER OP HELWERD) Legende van Bernlef En zai — dou Ludger van zien preek het stomverboasde volk aankeek, dou zag hai ien twei blinde oogen, dei daip zuk ien de Hemel zogen... Hai wachtte, moar het muid gezicht bleef onbewogen, duuster, dicht, deur oogenwoater waarm beloopen... Allain de mond, de mond ging open. De mond ging open. Zachjes zong de blinde Bernlef en vong Gods Wonner op van lichte spranken en teuverde ze om ien klanken. Het volk dook deel op zulfde stee en d ol Aposter Ludger lee zien haand op d'oogen van de dichter en zai — zien wereldje wèr lichter... Hai dichtte, zong van 't haidendom, van heur benauwenissen om heur zundege, vervlökte doaden en hou ze snakten noar genoade. 1) boerderij bij Rottum. Genoade. Ludger sloug 'n kruus vlak boven 't voale oogenvluus x)... 'n Taiken — Woar of dat veur dainde? De blinde dichter wör weer zainde Hai zag zien wiede Wadden weer, zien menschen, dei veur God, de Heer, heur roege, toaie nekken bogen. Hai zag het mit zien aigen oogen!... En heur, doar klonk mit volle gaalm 'n dankgebed — zien eerste psaalm Ain van de zuverste gebeden, ooit deur 'n staarveling beleden. *) oogvlies. DE OLDENBORGERS Legende van Oterdum Wat stevelt1) doar over Uterdiek? Vaier spouken, 'n ledder mit 'n liek. Wat mout dat? Wat ken dat beduden? Wat is d'r veur doods te verluden? 't Ben Oldenbörgers oet vrouger tied, dei knovvelden 2) doar 'n man aan zied... Nou mouten ze loopen en droaven en hom elke nacht weer begroaven Steevast ale nachten op Uterdiek 3) vaier spouken, 'n ledder mit 'n liek. Vaier omzwinders 4), muid as honnen, aan heur aiwege zunde gebonnen *) stappen met groote passen; 2) verdonkeremanen; a) buitendijk; 4) zwervers. RIDDER VAN STENHOESHEERD RIDDER VAN STENHOESHEERD Legende van Uithuizermeeden „Doe Ridder, roeg van zeden, ik wil die vólgen op dien peerd en mit die goan noar Stenhoesheerd, jnoar zeis eer?t ainmoal beden." „Veurdat de eerste stroalen mie wachten achter 't wit gedien, mostoe noar 't hailege Holwien x) en Gods genoade hoalen " Zoo zee zai d' hooge Kerel 't. En hai, geheurzoam as 'n kiend, stoof as 'n stofwolk veur de wiend deur dichtbedookte wereld. Hai noaderde de grachten. Zien stem klonk as 'n klók zoo wied: „Omdeel dei brug, doe Heremiet! Omdeel! Ik ken nait wachten!" Moar d' olie vrome Voader, dei kende dizze roege klant. Hai bleef zoo zitten, kop ien haand, en kwam gain hoantree 2) noader. 1) Klooster Holwinde bij Rottum; 2) stapje; 268-IV Dou wer de Ridder roazend! „Mout ik eerst zwoien mit mien zweerd en komen over hof en heerd, verhauwen en verpoazen 3) *t?!" As wederwoord de stilte En mit de stilte 't eerste licht, dat stiekelde zien glèn gezicht en kaarfde 4) dook en kilte Te loat. Hai vlokt' haartgrondeg! Hai sprong van boven over graacht, En kreeg de monnik ien zien macht en mouk het kort en bondegü Wee, wat was hai begonnen?! Hai stoof weerom noar heerd en volk moar von — 'n groote, grauwe kólk, hail 't hoes en hof verzwonnen. Heur ie hom nóg wel klauwen? Nóg — ale oavends op zien peerd, hen en weerom noar Stenhoesheerd 5) en deur de Duvel hauwen? 3) stuk trappen; 4) kerfde, spleet; 5) Langs de Oude Dijk bij Uithuizen. 't KENON VAN 1672 Volkshumor Groote Grait ben ik gehaiten. Om wied en weer 1) kon ik wel schaiten! Ik kreeg 'n koegel ien mien mond, ik schoot hom deur de Hoarder toren 2) en dou nog zeuven vout ien grond. Groote Grait ben ik gehaiten. Ik kon ja zoo meroakel schaiten: dou Bommen Berend 3) boeskool at, dou schoot ik schuddel stoef aan braiten en stumper was nog ins nait zat Groote Grait ben ik gehaiten. Ie magen 't meugelk nog wel waiten: Bom Berend zat mit haalf rantsoen. Dat kon ons maanje zoo verdraiten, dat, hai zoop hom van schoamte doen 1) heel ver; 2) toren van Haren; 3) Bernard van Galen, bisschop van Munster. HOMMELSTOMMEL ') Duuster bie de weg, Middernacht. Heur, wat ik die zeg, bie ons gracht zit maank 2) rait en romme Hommelstommel, Mit zien hompelpoot 3) stoef op spraang, mit zien horens bloot, ligt aal laang ons mit fleemerg 4) fluiten op te muiten 5). Doek mie aan, mien wichtje en ik die, doek dien zuit gezichtje dicht aan mie... 'k Wil veur Duvels aarm die beschaarm. x) de duivel; 2) tusschen; 3) hinkende voet; 4) vleiend, lokkend; 6) op te wachten (eig.: tegenhouden). GRAUWKES O Su kkera i-wief kes 'n Katoel 2) schrauwt teminsen nog, 'n Fleddermoes 3) dei geft nog sog. Moar grauwkes, dat is iezelk goud, dei groaven joe daip ien 't gemoud. Aal zigt joen oog ook doezendmoal dei menschenschouwe 4) schepsels voal ien zwoule zwaarms om joe runnen, het is nait zoo — het ben joen zunnen. Joen zunnen kroepen grauw en stom ien joen aarmzoaleg lichoam om en groaven doar mit haite hannen, dat ie d'r köld van klappertannen! 1) spookverschijningen in vrouwengedaante; 2) uil (katuil); s) vleermuis; "*) menschenschuw. ZWOANEN VAN „KRUUSSTEE" KRUUSSTEE ») Legende van Uskwerd Zun legde kóp ien zee zien schoot Dou schoven groot oet 't oavendrood twei vogels noader, wit van wing 2), en tusschen heur 'n duuster ding Ze gleden over göllen ree 3) noar 't stille stee stoef bie de zee en schudden oet heur schoone vluus 4) 'n lichte last — 'n holten kruus. Het vrome viskersvolkje vil op kneien, hil de hannen stil omhoog noar onze laive Heer en zag nooit ain van vogels weer Dou kwammen d'r twei özzen an, 'n haileg span, dat wis d'r van, want zunner dat ain mensch wat zee, ging 't zachjes mit dat kruus aan glee 1) bij Uskwerd; -) vleugel; 3) eig. oprijlaan. Hier: pad; 4) vlies (veerefi). Ze brochten 't ien 'n Kloosterhof 5) en kerels grof, mit mutsen of, dei prommelden 6) 'n stom gebed en hemmen 't weer ien hoogte zet. Zoo ston het, wait hou laange tied en menschen, blied, van wied en zied vertelden de legende rond van Kruusstee, haileg houkje grond. 5) Kloosterwijtwerd bij Uskwerd. 6) prevelden. HIPLICHTJES ') Bie duusternis as 't luuster 2) is, de verre vennen 3) besloten bennen, den zweven deur de zwaarte nacht, zuitjesaan zoiende 4) zunner macht, mit widde gezichten, hiplichten. Zoo zunner wil, zoo iezelk stil, zuiken dei stommen, aiweg verdomden, dei slappe sloaven van de lust, schiendooden, stumpers zunner rust, mit lamme leden de vrede Dei mit geweld grouf noar zien geld, dei reupte 5), röpte 6) en 't aal verstopte, dei mout as hongerege hond bie nacht en ontied de wereld rond, dei mag nait staarven, mout zwaarven *) dwaallichtjes; 2) gehoorig; 3) weilanden; •*) wiegende; 5) roofde; ®) scheurde. 268-V ZEEMAN VAN OETLAAND ) Vlaigende störm! — Schip ien nood! Zóltkampers, tou, is nog ain op de boot! Zöltkampers ken dei ain schipper niks schelen, as 't moar om 't grobben 2) gait, strunen 3) en stelen. Is doarom Zoltkamp asmis 4)nog zoo riek? Spoukt het doarom woar 5) bie Panserdiek 0) ? Elke nacht ja tusschen twaalm en vaier schoemert 7) doar aine ien zeemansklaier. l) bij Vierhuizen (Zoutkamp); 2) schrapen; 3) stroopen; 4) misschien 5) misschien; 6) bij Zoutkamp; 7) zwerft. DOODEVERLUDER ') Dingeledong! Stil moar, mien jong Noabers 2) en noasten, dien vrunnen, dien vrau, altemoal stoan ze ja ronnom die tou. Dingeledong! Stil moar, mien jong Dingeledaang! Wees moar nait baang Kenstoe nait zain ien dat duustere laand, pak den dien Moeke moar stief bie de haand... Dingeledaang! Wees moar nait baang Dingeledauw! Geef die moar gauw Goa moar veuroet mit dei man mit zien zwoa 3), 't Duurt moar 'n pooske, 4), den kom we die noa Dingeledauw! Geef die moar gauw 1) Luiden van de doodsklok; 2) buren; 3) zeis; *) oogenblikje. RIEPSTER LICHT 'T RIEPSTER LICHT Legende van Zeerijp „lek, Karei, Heer van aal di Vrisen, 'k en sal twaelf van di klugsten 1) wisen, di moghen hier heur wetten scriven, het haydens reght, 't en mag ni bliven." ,,Ick, Karei, Coninc van oe alen, 'k en laet di Twaelef Wisen wahlen 2), vri reght — kop af, lebendigh starven ofte op n stuerloos scip omswarven" Ze gingen mit heur twaalm te roade en kwammen tot het minste kwoade. Heur olie recht was heur tè haileg, 'n schonnen 3) schip nog wel zoo vaileg. Zoo zunner raimen, zunner rouer, de boot het boare 4) Wad opvouer mit niks veur staigerende steven as woater — en verluus van 't leven Twaalf zwaarvers mit de dood veur oogen, dei hemmen kóp veurover bogen, heur haarde haidenhannen vollen, 5) zai, dei heur aans nait boegen wollen ) wijsten, -) kiezen; ) geschonden; ^) open; ®) gevouwen. Moar d' ölle goden, dei zai raipen, dei kwammen nait veur t licht, dei slaipen Allain de groote Christenvoader, Dei stuurde heur 'n Helper 6) noader. Dei brocht het Wad weer tot bedoaren, hai stapte zoomoar over boaren, greep 't kromhölt 7) aan mit baide hannen en stuurde — ale spieren spannen. D'r ging 'n rillen deur de riegen! Woarom toch bleef dei Stuurman zwiegen? Woarom ien dizze baange uren heur noar heur Heer weerom te sturen? De stille Stuurman mos 't moar waiten, Hai schoof het schip weer tusschen raiten 8), nam 't kromhölt aan mit baide hannen en smeet het deur de leege lannen. En woar het vil, doar kwam oet 't koren 'n hemelhooge, trotse toren, dei mit zien lichten, zien geluden, aan ale zwaarvers 't pad zol duden. Het was 'n Godsmeroakel wonner: 'n blaanke toren en doaronner zong bie het rusteg klókgerotter 9) 'n welput mit zien zuver woater 8) Jezus; T) stuurstok; s) rietstengels; 9) dof klokgelui. Zoo bennen ze doar zitten bleven, zoo hemmen ze de Wet10) beschreven, de Wet, woar Jezus van vertelde en dei nog aiwen laank zol gelden De stille Wet van 't mensenleven Van alles aan joen noaste geven, Van waarken en op God vertrouwen En zo aan joen geluk te bouwen. 10) bedoeld wordt: het Christendom. IENHOLT. Bladziede Opdracht 3 Waddenduvel 7 Raaiderlaand I 8 Raaiderlaand II 9 Raaiderlaand III 10 Widde Wiend 11 De vremde vracht 13 Kolken .14 Zeewiefkes 15 Widde Wieven 16 Roggemouer 17 Walfridus 19 Waarkgaisten 20 Ludger op Helwerd 21 Oldenbörgers 23 Ridder van Stenhoesheerd 25 't Kenon van 1672 27 Hommelstommel 28 Grauwkes 29 Kruusstee 31 Hiplichtjes 33 Zeeman van Oetlaand 34 Doodeverluder . . 35 't Riepster licht 37