Gysbert Japiks yn 1637.
Nel it skiIderij fen M. Harings, yn it Frysk Museum, sj. s. 250



GYSBERT JAPIKS
In stüdzje yn dichterskip
PROEFSCHRIFT ter verkrijging van den graad van Doctor in de Letteren en Wijsbegeerte aan de Rijks-Universiteit te Groningen, op gezag van den Rector Magnificus, Prof. Dr. K. SNEYDERS DE VOGEL, Hoogleeraar in de Faculteit der Letteren en Wijsbegeerte, voor de Faculteit der Letteren en Wijsbegeerte te verdedigen op VRIJDAG 6 MEI 1938, des namiddags te 4 uur,
geboren te BOXUM
DOKKUM — Fa. J. KAMMINGA 1938
door
DOUWE KALMA







GYSBERT JAPIKS
<Syn greate namme nea in uwz gehuwgnis steart. * M. Lasis, yn 1668.







Ik rekkenje my lokkich det it my muglik west hat myn stüdzje oan de Grinzer Universiteit óf to sluten mei in skóging oer Gysbert Japiks yn de tael fen de dichter seis. De Faculteit fen de Letteren en Wiisbigearte, hwaens ynskiklikens soks muglik makke, tankje ik dêrfor fen herten. Mar in bysündere tank komt myn Promotor ta, Pro f. Dr. J. M. N. Kapteyn, dy't net allinne syn krêftige meiwirking jown hat om de wei dêrta to iepenjen, mar ek dalik de opset fen dizze stüdzje goedkard hat en de groei dêrfen folge mei greate bilangstelling.
Net minder bin ik him tankber for it akademysk ünderrjucht det ik fen him krige. Hy hat it my muglik makke in bigryp to krijen fen it plak fen it Frysk yn it formidden fen de Germaenske dialekten. Troch him binammen binne de Aldgermaenske boarnen my tagonklik wirden. Underrjucht, sa jown, wirdt ta bliuwend bisit.
Ik tankje Prof. Dr. P. N. U. Harting, dotiids to Grins, nou to Amsterdam, for de lieding dy't er oan myn Ingelske stüdzje jown hat, en for de hiele wize dêr't er my op yn 'e mjitte kommen is, dy't alle biswieren weinaem dy't it forfetsjen fen de stüdzje nei in moai lang twiskenskoft meibringe koe. De hearen J. A. Falconer M. A. en D r. H. M u 1 d e r tankje ik for de manear, dêr't hja ta myn Ingelske stüdzje op meiwirken.



De foarste namme dy't oan dizze stüdzje oer Gysbert Japiks forboun heart to wirden, is Jouwes, lector S i p m a. It is gans in skoft lyn det ik fen Jo de foarste goede rie for en biwizen fen meilibjen yn myn Frysk wirk krige. Op it stik fen it Frysk ha Jo myn learmaster west, mear as hwa ek. Det ik, by de opset en ütwirking fen dizze stüdzje, wer mei Jo plachtsje mocht lyk as fen aids, det ik my dêrby ek nou wer sterke fielde troch Jou ljeafde for it Frysk-eigene en Jou rike Fryske kennisse, is in foarrjucht, dêr't ik, wylst dit wirk groeide, faeks meast fen alles tankber for west haw.
Ik tankje Sir William Craigie, Professor oan de Hegeskoalle fen Oxford, for alles hwet hy dien hat om myn bisiken oan Oxford to meitsjen ta in tiid fen ryk en myld oantinken.
Einlings bitsjügje ik myn hertlike tank oan dy stille, mar ünmisbere tsjinders fen de wittenskip, sünder hwa't üs wirk nea ta syn doel komme koe: de lieders en amptners fen de Bibleteken en Archiven dy't ik rieplachte, to Ljouwert de Provinsiale en Buma-Bibleteken, de Archiven fen it Ryk yn de Kanslerij, fen de Stêd en fen de Nederlansk Herfoarme Tsjerke; it Archyf fen de Stêd Alkmaer; oan de Tsjerke-rieden fen Boalsert, Wytmarsum en Birdaerd, as hoeders fen de tsjerklike archiven op dy plakken.
Yn de opdracht fen dizze stüdzje earje ik al dyjingen hwaens bisieling en trou bydroegen hat ta de bloei fen dy Fryske dichtkinst, dy't fen Gysbert Japiks yn it wêzen roppen is.



Oan FEDDE SCHURER







YNLIEDING.
1. Grounslaggen.
' •
It Fryske wird „skriftekennisse" wirdt tsjintwirdich frijwol brükt yn de bitsjutting fen it frjemde wird „literatuer". De literatuer is in kinst; ek de Fryske skriftekennisse is as in kinst to biskögjen. It doel fen de skriftekindige ef literaire stüdzje kin gjin oar wêze as by to dragen ta it forstean fen it kinstwirk.
Kinst is in iepenbiering fen it libben; alle rykdom en alle ilinde, alle ienfald en gearstaldens fen it libben is yn kinst werom to finen. Hwet kinst fen it libben ünderskaet, is allinne det de ünderfining fen it libben yn kinst de foarm wint fen de skientme. Yn de groun bitsjut dit allinne det de ünderfining yn de kinst de foarm foun hat dy't folslein by hjar eigenheit oanslüt; det hja ütspritsen ef ütbylde is op in wize, sa treflik en oertsjügjend, det hja wirk jen bliuwt lang nei't de tiids-forskynsels, yn hwaens formidden hja üntstie, fordwoun binne. Sa is kinst libben, fordürsume troch skientme.
De ünderfining dy't foarm wint yn kinst, is altyd de kinstner sines; mar yn de forhaldings twisken de kinstner en syn meiminsken kin it greatste forskaet bistean. Syn geast kin fortsjintwirdigjend wêze, sadet hwet libbet yn in hiele tiid, as fensels foarm wint yn syn kinst; hy kin ütsünderlik wêze foar de tiid oer, sadet de kinstner syn tiid noch syn tiid him forstiet, wylst in letter ieu him gans tichterby komme kin; hy kin ek ütsünderlik wêze foar it algemien-minsklike oer, sadet it forstean fen it wirk altyd bigrinzge bliuwe scil ta in moai lytse rige. Ek yn de foarstelling ef ütbylding fen de ünderfining is folie forskaet müglik; hja kin sa klear wêze det it kinst-
1



wirk for syn forstean gjin stüdzje det makket foreasket; hja kin, as hja de ünderfining mear oantsjut as ütbyldet, om tawijde stüdzje freegje. Seis as it kinstwirk forstien wirde kin sünder yngeande stüdzje, scil dochs yette de stüdzje troch to konsintrearjen op wiisheit en skientme dy't djipper leit as de wearden dy't foartendalik it omtinken bine, ta in yet djipper forstean op kostbere wize bydrage kinne.
Hjir wirdt hieltydwer praet fen forstean, yn ünderskieding fen bigripen: it léste is in logyske funksje, yn forstean lykwols leit in totaliteit bisletten. Libben kin allinne forstien wirde troch libben, dêr't nést it kleare bigryp, de suvere meifieling en de earnstige wil bjar rol yn spylje. Dit tige ienfaldige bitinken wiist fierders de wei for de skriftekindige stüdzje oan. Hja hat nedich de kennisse fen de bihearskjende feiten, de oanliz en ynstelling dy't it müglik meitsje mei de kinstner mei to libjen, en de wil om de biswieren, dy't bjar by elts bisykjen ta forstean foardwaen scille, to oerwinnen.
Yn it formidden fen de skriftekindige stüdzje scil altyd it kinstwirk seis stean. Hieltydwer forfette soarcbsume lêzing scil de geast it forstean jaen fen folie det by foarste lêzing net ef mar skimericb fornommen wirdt. Makket it kinstwirk diel üt fen in groep, lyk as in fers diel ütmeitsje kin fen in samling fersen fen deselde dichter, den scil faek üt it bisibbe kinstwirk nij ljocht opgean kinne oer it ünderwerp fen de stüdzje. Mar faek ek scille feiten en forskynsels üt it libben fen de dichter en üt de bütewrald fen de heechste wearde wêze kinne om it forstean fen in kinstwirk riker to meitsjen; binammen de kennisse oan it soasiale en kulturéle formidden fen de dichter kin faek tige dêrta bydrage.
Hjir lykwols wirdt it nedich hoeden to gean. Net det soasiale en kulturéle formidden is for üs doel op himsels fen bilang, mar allinne de wirking dy't it hat op de dichter lyk as dy him iepenbieret yn syn wirk. Hwet de skriftekindige stüdzje altydtroch bidriget, is it oannimmen fen



forban twisken feiten dy't allinne romtlik en tiidlik nést inoar bistean. Somliken tinke b.g. det as in dichter in oar dichter moetet, det op syn kinst ynwirkje moat, wylst it bést müglik is det de oar him ünforskillich lit ef ófstjit, sadet er syn moed slüt ynsté fen iepenet. Feiten üt hüslik, maetskiplik en steatkindich libben wirdt sünder mear fen oannommen det hja in sterke wirking hawn ha, wylst wy, as it wirk swijt, der neat fen witte ho't de dichter derop reagearre hat. Noch de steatkindige tastan noch de tsjerklike organisaesje is op himsels fen bilang, as dy gjin spoaren neilitten hat yn it kinstwirk. It is nedich it formidden to bistudearjen yn forban mei it kinstwirk, en üt it kinstwirk wei. Wy moatte ns de frage stelle ho't it kinstwirk biwoartele is yn it libben fen de dichter, en troch him, yn syn formidden en syn tiid. It is net sein det it hiele wêzen fen de dichter yn syn wirk ta utering komt, like min as det it forban mei tiid en formidden dêr sterker yn sprekt as de dream fen de fierte.
It libbens-forban dêr't de dichting ut opbloeit, neame wy mei de namme fen dichterskip. Yn it wêzen fen dit dichterskip kinne faeks trije mominten ünderskaet wirde: de libbens-ynhald dy't yn de dichting nei f oar en komt; de bisieling dy't makket det dizze libbens-ynhald in foarm fen kinst oannimt; en it kinstwirk det troch de bisieling üntstiet. Us biswier lykwols is, det it kinstwirk wol foar üs leit, mar det wy it net üt it libben groef en sjen kinne. Bigryp oer it léste kinne wy allinne krije troch hieltydwer libben en kinst nést inoar to setten, en nei to gean ho't it forban twisken dy twa leit. Sa kin den de stüdzje fen dichterskip omskreaun wirde as de stüdzje fen libben en dichting yn ünderling forban.
Wylst yn üs nndersiik oer it dichterskip fen Gysbert Japiks it libben fen de dichter in haedstik op himsels foarmet, hat it üs winsklik like it kinstwirk to skögjen yn trije aspekten, dy't elts yn in ófsünderlik haedstik bihanle binne. Foarst is der de frage fen it üntstean fen syn wirk yn tiidsrige, dêr't binammen de bioardieling fen



foroaring, fen groei ef forfal, fen öfhingje moat. Twad it wirk sköge neffens de libbens-ynhald dy't dêr foarm yn wint. Tred it wirk as kinstwirk, dêr 't de bysündere kinstners-biskepenheit by nei f oar en komt. Neidet libben en wirk op dy wize ündersocht binne, scille wy bisykje en jow, de haedsaken dy't wy foun hawwe, gearfetsjend, in biskriuwing fen it dichterskip fen Gysbert Japiks.
Ek dizze stüdzje moat ünderskiede yn hwet organyske ienheit is. Dêrom scil it net müglik wêze de neamde ünderdielen fen de stüdzje skaet fen inoar to halden: it scil faek nedich wêze by it bisprek fen it libben in birop to dwaen op de kinst, by det fen de kinst op it libben.
2. Eardere Gysbert Japiks-stüdzje.
Hwa't it fjild fen de eardere Gysbert Japiks-stüdzje oereaget, sjucht foartendalik det der twa tiidrekken yn to ünderskieden binne. It foarste bigjint mei de Fryske wirksumheit fen Prof. Wassenbergh to Frentsjer (+ 1790) en komt ta in öfsluting mei it foarste diel fen J. H. Halbertsma's Letterkundige Naoogst (Dimter, 1840). It twadde set yn mei J. van Loon's üntdekking fen Gysberts Wytmarsumer tiid, en rint oant hjoed de dei ta; dêryn falie it ündersiik fen Siebs fen de Juniana, Buitenrust Hettema's stüdzje, de bilangstelling for Gysbert Japiks fen it yn 1908 oprjuchte „Kristlik Frysk Selskip", de Gysbert Japiks-stüdzje üt de Jongfryske tiid, de dissertaesje-Haantjes en de ütjefte fen 1936. Ut de tiid fen 1840 oant 1892 datearret wol Waling Dykstra's ütjefte fen Gysbert Japiks (Frentsjer, 1853), mar dy hat allinne wearde as folksrieme biwirking ; ütkomsten fen eigen stüdzje binne dêr amper yn forwirke. Twisken 1840 en 1892 stiet de stüdzje fen Gysbert Japiks frijwol stil.
De forklearring is net fier to sykjen. Foarst hie Halbertsma allinne de Gysbert Japiks-stüdzje safolle fierderbrocht, det it nei him in tiid lang lykje koe, hja hie mei him hjar doel birikt, en wier ta in ein kommen. Mar ek



de tiid nei 1840 wier net mear ginstich; hwent de oprjuchters fen it Selskip, mei hjar hert folie mear by it frije Fryslan as by det fen de Unytiid, kritysk oer it forban mei it geastlik libben fen Hollan, seagen yn Gysbert Japiks allicht net ien dy't oan hjar stribjen bisibbe wier. En al mocht de lettere folksskriuwer-by-ütstek bisykje Gysbert Japiks to popularisearjen, de dichting fen de Boalserter bleau de lêzers, wend oan it wirk fen de folksskriuwers, to slim. Noch de Selskips-stifters noch de folksskriuwers fielden hjar ta fierdere stüdzje roppen; allinne Tsjibbe Gearts forstie, bigryplikernöch, de sibskip mei Gysbert Japiks, socht nei de alde wizen by syn fersen, en wier van Loon ynlik tankber for syn fynst, dêr't er fen fette hofolle dy for it forstean fen Gysbert Japiks bitsjutte.
Twisken de stüdzje fen it foarste en dy fen it twadde tiidrek is ien great ünderskie. De skriuwers yn it foarste tiidrek, Halbertsma binammen, achtsje hjar wis; Gysbert Japiks is lang forwaerloazge, mar hja hawwe him wer üntditsen, en stelle him nou Fryslan foar, klear en klassyk as Gabriëls boarstbyld yn de Boalserter tsjerke. Mar de nijere tiid is net mear sa wis fen hjarsels; hja bigjint to freegjen, en mei gauwens freget hja safolle, det yn gjin tsientallen jierren op al dy fragen anderten jown wirde kinne, dy't seis mar in goed ein hinne bifredigje. Halbertsma üntdekt mar ien greate flater yn syn foreare dichter: syn forhalding mei Gabbema, en de dêrmei forboune foroaring yn syn styl; hy sprekt dêr syn ófkarring oer tit, en giet den fierders oer ta de oarder fen de dei. De lettere tiid hat in fielen det it net sa maklik is yn de Friesche Rymlerye in ienheit fen wêzen en kinst to forstean, en det oan Gysbert Japiks en syn wirk gans ünforklearbers fêstsit, alteast gans det ünforklearre is. Ho djipper men yen op Gysbert Japiks en syn wirk bisint, nammersto sterker wirdt det fielen. Nimmen hat it klearder ütspritsen as Prof. Dr. G. Gosses yn syn krityk op de dissertaesje Gysbert Jayicx fen Dr. J. Haantjes.



Sa komt it det hjoed-de-dei, mear as hündert jier nei't Halbertsma üs it byld fen de dichter mei klassike klearens teikene Me, dochs yet de dichter seis yn it formidden feu de Gysbert Japiks-sttidzje stiet. Yn folie ding hat eardere stüdzje rike frucht opsmiten; en dochs, binne wy wol oer it bigjin hinne? As it Halbertsma-byld üs net mear oertsjüget, det fen Dr. J. Haantjes bliuwt to dizich. Miskien kin it net klearder; mar dêroan twivelje wy dochs. Wy leauwe, it hat sin yetris to bisykjen eft wy net fierder komme kinne. Wy miene dêrta seis in wei to sjen; hwent op hjar dichterlike wearde is de RymLerye yet nea yngeand kritysk ündersocht, en like min is der ea stelselmjittich wirk makke fen de frage ho't it stiet mei it forban twisken libben en dichting. Neffens üs oardiel is it materiael det wy nou hawwe, net allinne yet lang net forbrükt; it is yet net ienris brükt lyk as det ta in andert op de frage fen it dichterskip fen Gysbert Japiks nedich is.
In koart kritysk oersjuch fen de haedmominten üt de eardere Gysbert Japiks-stüdzje is hjir ta fierdere oriëntearring nedich. Om't it hjir giet oer de stüdzje fen Gysbert Japiks as dichter, sünderje wy fen üs oersjuch tekstütjeften, tekst-biwirkingen en stüdzjes oer de tael fen de Rymlerye üt. Yn it foarbygean mei der lykwols op wiisd wirde det beide boppe neamde tiidrekken hjar Gysbertütjefte hawwe (de Epkema-ütjefte yn 1821, de ütjefte fen Brouwer, Haantjes en Sipma yn 1936), en det ek hjir itselde forskeel werom to finen is as yn de stüdzje oer de dichter: Epkema bitrout himsels sa goed det er yn lytse dingen Gysbert Japiks üt himsels forbetteret en de tekst mear ef minder normalisearret, wylst de ütjefte fen 1936 de Boalserter ütjefte fen 1668 letterlik öfprintet, mei de varianten fen de Ljouwerter ütjefte fen 1681. Fen de tekstbiwirkingen, ündernommen mei it each op de lêsberens (nést de Waling Dykstra-ütjefte fen 1853 P. Leendertz syn Eenige Gedichten van Gijsbert Japiks yn itselde jier, en fen de skriuwer fen dizze stüdzje ütjeften fen de Ljeafd en Bcrrtlike Mingel-deuntjes yn 1923 en fen it Husmanne-



petear yn 1936) hat allinne dy fen it Hüsmanne-petear in sköging oer de dichterlike wearde fen it wirk; hja slüt oan by de ynhald fen dizze stüdzje. Lytsere, op hjarsels steande stüdzjes dy't bytiden hwet nijs yn feiten ef forklearring brocht hawwe mar net neamd binne yn it oersjuch fen dizze haed-mominten, scille fierderop yn dit wirk neamd wirde sa faek der eat üt hjar oanhelle wirdt.
I. Op 14 Juny 1793 liet Prof. E. Wassenbergh, fen de Akadeemje fen Frjentsjer, dêr fen G. B. Reddingius dy't oan dy hegeskoalle oplaet wier, fordigenje in Specimen Philologiae Patriae Academicum, dêr't yn nei foaren brocht waerd in narratio de vita, moribus et carminibus clarissimi poetae Frisii Giseberti Jacobi F., mei de folie bitsjuttende taheakke det dêryn eiusdem carmina cum poetis antiquis, Graecis ac Romanis, quos imitando expressit, conferuntur. As it üt de opset al net düdlik wier, scoe Wassenberghs wird (yn syn Taalkundige Bydragen, fierderop to neamen) üs klearrichheit jaen oer it auteurskip fen de forhanling: hja wier fen Wassenbergh seis gearstald, en for Reddingius kaem allinne de fordigening op. Wassenbergh wier Fries èn classicus; de forhanling bringt de Fryske dichter foartendalik yn forban mei de klassiken. Det Wassenbergh in klear doel hat mei de forhanling, nammentlik de Fryske stüdzje foart to sterkjen, is üt § 2 düdlik: „ut, si fieri possit, Antiquitatis Linguaeque patriae studium, quod his temporibus nimium quantum iacet ac negligitur, opella nostra, aliquo saltem modo, erigatur denuo". Men scil, seit § III, ünder de alde Fryske skriften neat fine det mei de dichting fen Gysbert Japiks op ien hichte stiet.
Fen it libben fen de dichter wit it Specimen yet mar in bytsje, mar bertejier, wenplak, birop en stjerjier wirde krekt opjown; üt de brieven oan Gabbema wirdt öflaet det de dichter net sterk fen lichem wier. Nammersto greater wier de trêft fen syn geast; priizge wirde syn heitelansljeafde, syn sin for it wiere en goede („sincerum



Veri Eectique studium"), syn biskiedenens, syn Fryske ienfald, syn tige Kristlike frommens („pietas Christianissima"). Mei in birop op Bion, dy't songen hat fen de frjeonskip twisken Eros en de Muzen, wirdt syn ljeafdedichting rjuchtfeardige. Dêrnei forskynt S. A. Gabbema op it toaniel, neamd mei ünderskieding: „Historiae Frisiacae lumen", foarste fen de frjeonen fen Gysbert Japiks. Wiidweidiger lykwols is it Specimen oer Franciscus Junius, oer hwaens bisiik de birjuchten fen Uffenbach en Graevius werjown wirde, lyk as ek de uterings dêroer fen S. A. Gabbema en A. Tymens: Wassenbergh hat dos fen alle boarnen oer det bisiik al witten hawn. It Specimen biskriuwt den de beide utjeften fen de Rymlerye; mei rjucht wirdt de Bolsvardiensis neamd „prima et elegantior", de Leovardiensis „accessionibus aliquot novis.... auctior; minus tarnen accurata", in oardiel det mei biwizen taljochte wirdt. § XI jowt in karakteristyk fen it dichtwirk: net follen komme oan Gysbert Japiks ta op it stik fen oanliz en dichtkinst; hy koe treflik de natür utbyldzje, hie ta syn foldwaen alles hwet de poezije ta sier wêze kin, brükte mei greate ünderskieding de tael fen syn heitelan, hwaens krêft, skientme en swietlüdigens hy treflik forstie. Syn fersen tsjügje fen greate kinstsin, faek ek fen forhevenens, en hy is moedich yn syn byldspraek. Mar der moat oan taheakke wirde det letter syn dichtkinst oantaest rekke is troch de ynfloed fen Gabbema; dêrnei is de utering „minus simplex, sed inflatior". It Specimen skriuwt de „Verborum Nominumque Compositiones difficiles et operosas" ta oan Gabbema, dy't fen de dichter as in godheit foreare waerd en dy't hy haegje woe yn syn styl.
De skriuwer giet dêrnei oer ta de bihanling fen de opjefte, steld yn de titel: de forlikening mei klassike skriuwers. Gysbert Japiks seis scil gjin Gryksk ef Latyn kend hawwe, mar frjeonen hawwe him grif troch oersettingen fen de skientme fen de klassiken meidield. Bytiden forskine hiele dichten fen klassike skriuwers by Gysbert



Japiks yn it Frysk: Carmen V fen Catullus („Vivamus, mea Lesbia, atque amemus") wirdt by Gysbert ta it fers, ynsettend „Ljeafke, lit uwz sobbje' in sabje"; Gysberts Frysk wirdt yn it Specimen öfprinte, dêrnei for de netforsteanders wirdlik yn it Latyn oerset, en mei oanteikenings taljochte. It Minne-fjuecht-spil, op deselde wize yn it Latyn oerset en bikommintariearre, wirdt forlikene mei de XlVde Ode fen Anacreon SiXm, êiXa> <pdrjoai. Einlings wirdt it epigram oan „Ninne fenn' Huwz" fensels nést it „parturiunt montes" fen Horatius steld.
Op ünwisser groun jowt de skriuwer fen it Specimen him, as er for losse einen en rigels üt de Rymlerye klassike parallellen oanhellet. De oerienkomst is hjir net mear twingend genöch, al is it iene foarbyld oannimliker as it oare. De skriuwer wiist der ek net op, det hjir fen oaneigening lans de wei fen oersettingen fen frjeonen min mear praet wêze kin. Der binne hjir twa müglikheden, dêr't de skriuwer lykwols net op komt: de dichter kin fen eardere lektuer fen klassike skriuwers bylden en foarstellingen oerhalden hawwe yn syn geast, dy t yn syn dichting letter wer as üt himsels nei foaren komme; mar like goed kin er him dizze wearden oaneigene hawwe fen oare skriuwers dy't klassyk foarme wierne, sünderdet er seis fen it klassike komöf dêrfen witten hie. It Specimen negearret de hiele Renaissansistyske literatuer üt de Gouden Ieu dêr't de dichter great mei wirden is.
Mar alles meiïnoar nommen, set de Gysbert Japiksstüdzje yn it Specimen wol yn op treflike wize. Al is de Rymlerye for de skriuwer al ta in klassyk wirden, de forearing, ho rynsk en oerfloedich dy jown wirdt, is net sünder krityk. Grounslaggen wirde lein ta de stüdzje fen it libben fen de dichter, fen syn foarming en fen syn kinst. It is allegearre tige algemien, en de ófstan twisken Gysbert Japiks en de klassike wrald wirdt, lyk as hast yn de reden leit, to lyts nommen. Mar foraldere is it Specimen net; dêrfor jowt it tofolle bliken fen waerme ljeafde for de dichtkinst, for Fryslan en Gysbert Japiks yn it bysünder,



fen wittenskiplik ynsjuch en dichterlik forstean. It Specimen set de Gysbert Japiks-stüdzje dalik op de hichte dêr't dy heart to stean.
II. Hjirby halden, bringt Prof. Wassenberghs Verhaal aangaande Gysbert Japiks en deszelfs Gedichten yn syn Taalkundige Bydragen tot den Frieschen Tongval 1 (Ljouwert 1802) net folie nijs; it ünderskrift jowt ek oan det it „grootendeels ontleend (is) uit des Uitgevers Latijnsche Verhandeling over dit Onderwerp" : it ünder I bispritsen Specimen. De ynhald rint in hiel ein hinne parallel mei it Specimen sines, en hoecht hjir net fierders sköge to wirden. Yn ien ding is de skriuwer nou fen bi tinken foroare: üt Gysberts brief I oan Gabbema lukt Prof. Wassenbergk nou de konklüzje det Gysbert alteast wol Latyn koe. Sünt it Specimen hat er yette foun det Gysbert ek kinde hawn ha moat oan de lettere Italiaenske dichters, det him düdlikernöch nij docht; mar Kipedo reauwe-bjuester moat wol üntliend wêze oan it Erotopaegnion fen Hieronymus Angerianus. Op in nij spoar rekket de skriuwer mei syn fynst det Gysbert ek üntliend hawwe moat oan in Nederlansk dichter, nl. Jan van der Veen (hwaens Bruyloftzangen forskynden yn 1637), mar dit spoar wirdt yet net fierder folge.
III. It doel fen de Redevoering over Gijsbert Jacobs, Friesch dichter1), halden for it genoatskip „Felix Meritis" fen Prof. R. Koopmans, is de kennisse oan Gysbert Japiks as oarspronklik dichter foart to sterk jen, soks foar it Specimen oer det binammen fen de üntliening wirk makke. Tige yn 't koart wirde de ütjeften fen de Rymlerije, libben, karakter en taelkennis fen de dichter bispritsen. De skriuwer hat foun det Gysbert Japiks 28 Okt. 1637 mei attestaty yn de gemeinte Boalsert fen de Herfoarme tsjerke opnommen is; hy laet dêr üt öf det de dichter net
i) De lêzing is öfprinte yn it „Magazijn voor Wetenschap, Kunst en Smaak" yn 1801, omwirke en oanfolle yn de Bedevoeringen en Verhandelingen, A'dam 1819—20. Fen it léste, det mei de Taalkundige Bijdragen en Sclieltema's boek rekkenet, is yn dit oersjuch ütgien.



to Boalsert berne is. Fen de frjeonskip mei Gabbema wirdt sein det dy Gysbert „in de voortzetting zijner oefeningen, en de beschaving zijner geestvermogens, van dienst is geweest". Nei in ütwreiding fen de skiednis fen it Frysk ündernimt de skriuwer it, syn harkers yn 'e kinde to bringen mei in mennich fersen üt de Rymlerye, dy't er ta dit doel yn it Hollansk oerset hat. Yn de Ljeafd in Bortlycke Mingeldeuntjes („aardige zoete versjes") wirde binammen de sedigens en de learsumens priizge. „De toon der vrolijkheid is.... zeer levendig in die stukjes, waarin de liefde des Minnaars bekroond wordt; en dezelve is leerzaam op eene aangename wijze, wanneer hij het zalige des huwelijks bezingt, hetwelk welberaden en met goedkeuring der ouderen voltrokken wordt; wijzende hij tevens door gepaste voorbeelden aan, de onheilen uit loszinnigheid, ten dezen opzigte, meestal voortgevloeid." Styl en oardiel beide binne opmerklik, mar net hielendal yn in for de skriuwer ginstige sin. It docht gjin nij det Tjesck-moars See-cengste hielendal fen dizze skriuwer oerset wirdt, lyk as ek lange einen üt de Petearen. Yn noaten wirdt by inkelde slimme plakken forklearring jown.
De wearde fen de lêzing leit wis net yn de literaire wirdearring; Gysbert Japiks forskynt hjir mear as sedemaster as as dichter. Koopmans priizget allinne, en soks op grounen dy't trochstrings mei de skientme fen dichtkinst net folie to meitsjen hawwe; fen krityske stüdzje is gjin praet. Yn ien ding lykwols bringt de bydrage de Gysbert Japiks-stüdzje foarüt, al stiet det net yn forban mei it doel det Koopmans him stelde: net op it stik fen Gysbert Japiks syn oarspronklikens, mar fen syn öfhinklikens komt hwet mear klearrichheit. For de sang fen Eeamer wiist Koopmans op oerienkomst mei it Haagsch Voorhout1) fen C. Huygens; by Wynerings rom fen it lan hellet er in nijsgjirrige parallel oan mei Hooft yn syn Baeto2); en fierders wiist er op Mr. J. Scheltema's „Anna
*) Forskynd 1621. 2) Forskynd 1626.



en Maria Tesselschade" (A'dam 1808), dy't for it epigram Oon dy Lit-tinckene Eyn-wittert, Wa tijd naet bruwckt, Minne-fjuecht-spil, Kipedo reauwe-bjuester, Forschaet' aerd en Iaën is Ijeafte, parallellen foun liat yn Roemer Visschers Brabbelingh, dêr't Scheltema den wer üt öflaet hat, net allinne det Gysbert Japiks üntliend hat oan Visscher, mar ek det er moai wis de alde talen net kend hat. Yn elts gefal wirdt de theory fen de ünmidlike üntliening oan de klassiken, dêr't it Specimen op basearre is, troch dizze fynsten earnstich oantaest. Net forgetten mei fierders wirde, det J. H. Halbertsma, in hündert jier lyn i'ierwei de béste Gysbert-kenner, in learling fen Koopmans west hat.
IV. Yn de Hulde aan Gysbert Japiks (dl. I Boalsert 1824; dl. II Ljouwert 1827; dl. III det „taalkundige aanmerkingen" bifetsje scoe, is net forskynd) hat J. H. Halbertsma de ütkomsten fen syn stüdzje oer libben en wirk i'en de dichter meidield. Al yn de Rede, halden nei de üntbleating fen it boarstbyld fen de dichter yn de Boalserler St. Martenstsjerke (7 July 1823) en opnommen yn dl. I, komt hy oer beide to praet; yn in inkelde bysünderheit dêr't foartsette stüdzje him wizer yn makke hat, forbetteret er himsels yn dl. II (dêrre s. 332). Fierders bringt dl. II gans hwet forklearring en taljochting ta syn bitinken yn de Rede, fierwei meast op it stik fen de libbensbiskriuwing. By dit materiael is gans fen bliuwende wearde; it is ütwreide troch lettere fynsten, mar dy hawwe yn Halbertsma's ündersiik gjin ünkrektens det makket oan it ljocht brocht.
Halbertsma's sköging fen de dichter komt binammen ta hjar r jucht op s. 10—s. 28 fen Hulde I, dêr t fral s. 28o s. 332 en s. 386—s. 398 fen dl. II de taljochting ta foarmje. Hy neamt as haed-eigenskippen fen Gysberts wêzen „oprechte eenvoud", „behoefte naar vriendschap", „godvrucht", „nederigheid". Gysberts siele wier „ene mengeling van heusche zwakheid en onverwrikte kracht". Yn syn wirk doar hy de brekken fen syn tiid oan. Hy wier „een Fries



tot in merg en gebeente"; hy hat it slim forsjoen hawn op de „dubbelhartigheid, dat helsche kind der Fransche hoflijkheid", en kin it algemien hearskjend foaroardiel det Frysk as skriuwtael ünmüglik is, net dildzje. Yn Gysberts wirk wirdt priizge it greate forskaet yn soarte; hy „liet zijn lezers tot dus verre in twijfel, waar hij meer thuis hoort, in den geestigen minnezang of het gespierde opschrift, in het kout van boeren en kramers of in de verheffingen der ziele tot den troon des Oneindigen". Hy fielt mear for de „schoonheden der natuur" as for dy fen de kinst. Yn syn uteringswize wirdt priizge syn „kieschheid", dy „naauwelijks wederga heeft". De skoalmaster forjit nea „in de taal der boeren te spreken als een man van opvoeding". „Hij dacht klaar en schreef klaar". Fen syn „scherp en verlicht oordeel" tsjügje syn ienfaldige, mar hearlike leksums fen libbenswiisheit. Hy stelt „het wezen der godvrucht in de veredeling der menschelijke natuur door christelijke deugd", mar hy hat den ek leard fen Camphuyzen. Neffens de frijsinnige Halbertsma is Gysbert dos yn wêzen frijsinnich. Syn sin for skientme is foartsterke fen de klassike skriuwers; hy forstie Latyn en Gryksk, Fransk wier er hielendal machtich, tige wierskynlik ek Heechdütsk en Ingelsk, „hoewel de kennis dezer talen zijnen smaak eer moest besmetten dan veredelen". Dêrnei komt Halbertsma to praet oer Gysberts fortsjinste for it Frysk, dêr't er moaije en djippe dingen by seit oer de wearde fen de natürtael, dêr't ünkindige skriuwers en skoalmasters allinne mar skea oan dogge. Gysbert forstiet dy wearde, bistudearret de folkstael mei in fyn ear for hjar lüdforskaet, biwiist yn syn ferstechnyk hwet mei de folkstael dien wirde kin, en brükt dy op natürlike wize ek for de utering fen it heechste. Syn utering, „vrij van platheid" en „gezogte spitsvondigheden" is „kloek, geestig, eigenaardig, altoos wisselende naar den eisch des onderwerps . Hy wier wol weardich fen Franciscus Junius rieplachte to wirden.
Mar Halbertsma is der net blyn for det yn Gysberts



lest tiidrek syn smaek „ene jammerlijke verbastering" ündergie; hy doelt op „het koppelen van drie, vier en meer woorden tot één woord". Dy moade hat ilindige gefolgen for Gysberts hiele styl. Halbertsma neamt ünder de „menigvuldige oorzaken" fen dit forfal binammen trije: de eigenheit fen de tiid, dy't hjiryn bistie det „de stroom der denkbeelden zo overstelpend" wier, det men der hieltyd op bitocht wêze moast dy „in bet kleenste getal der krachtigste woorden te beklemmen". Binammen it wirk fen Hendrik Laurensz. Spieghel hat Gysbert hjiryn ta foarbyld west. It ünkrüd det sa yn Gysberts ikker siedde wier, is ta in oerwoekering wirden troch de ynfloed fen Gabbema. Hast al Gysberts letter wirk is derfen üntsierd. Halbertsma rjuchtet him hjir sterk forwitend tsjin de skime fen de dichter. „Hoe is het mogelijk! Zulk een kloek en zuiver vernuft! Gijsbert! Gijsbert! Dat ik van u, van u zegge ik, kwaad spreken moet!" De léste frage fen dizze forwitende oanspraek formulearret by al syn rhetoryk, skerp: „Hadde het beminnelijkste uwer beminnelijke inborst, nederigheid en vriendschapsgevoel, dan zo smoorlijk uwe zinnen betoverd, dat hij, die niet waardig was in uwe schaduwe te staan, het voorwerp uwer bewondering en navolging werd?" Ta in twadde natür lykwols is Gysberts keppelwirk net wirden; as er bisiele wier, bleau de ünnatür fier. De iennichste anekdote fen syn libben wiist derop ho hommels en twingend dy bisieling hjar iepenbierje koe.
Men kin feilich sizze det Halbertsma him yn dizze rede kenne lit as in literair criticus fen de earste greatte. De wearde fen Frysk as natürtael en Gysberts wirk for dy natürtael is net better to biskriuwen as hy yn syn rede docht. De Rymlerye sköget er mei oardiel: hy neamt as greate fortsjinsten it forskaet, de natürlikens, de wiisheit en weardichheit; mar hy hat ek in skerp each for forfal en üntaerding. Rekkenjend mei de omstannichheden dêr't er ünder arbeide, mei it bytsje det men foar him fen Gysbert Japiks wist, kin men yn him net allinne in pionier sjen, mar dêrby ien dy't syn wirk op in for dy tiid amper to



forbetterjen wize dien hat. Allinne, men kin net fen him forwachtsje det er wirke neffens metoaden dy't earst lang nei him opkomme scoene.
Wy binne wend rekke it libben minder as skema to sjen, mear as groei. Us foldocht it blanke byld mei de swarte hantaest fen Gabbema net. Wy rekkenje der mear mei det de foarmjende en misfoarmjende krêften lizze yn it hert seis. Wy sjugge de Rymlerye net as in ienheit, mar as in samling, en wolle alderearst witte ho't dy samling üntstie. Wy binne twiivlich oer dy „mengeling van heusche zwakheid en onverwrikte kracht"; wy twivelje eft de wirdkeppeling eat to meitsjen hat mei in „overstelpende stroom der denkbeelden". Wy kinne der net blyn for wêze det Halbertsma idealisearret. It forfal-Gabbema laet hy öf üt Gysberts trêften; wy tinke earder det as der in forfal is, det op rekken fen syn swakten komt. Den lykwols, moat men net prate fen dimmenheit en frjeonskipsfielen, mar fen ünselsstannigens en tokoart oan sels-bihearsking. Wy komme ta it bislüt det wy Halbertsma altyd tankber bliuwe scille, mar det hy it wirk net mear for üs dwaen kin.
V. Yn in bydrage oer Gysbert Jacobs, in de jaren 1624—1637 yn de „Friesche Volksalmanak" for 1892, docht J. van Loon Jzn. meidieling fen in fynst fen sines yn in ald rekkenboek fen de Wytmarsumer tsjerke. Hy hat dêr de namme fen Gysbert Japiks yn foun; neffens it him ütbitelle traktemint hat Gysbert dêr as skoalmaster stien fen April 1625 oant Maeije 1635. Dêrmei is in ljocht opgien oer it formidden dêr't Gysbert fierwei de langste tiid fen de jierren dêr't Halbertsma gjin spoar fen him yn fine koe, tahalden hat. For it forstean fen it dichterskip fen Gysbert Japiks is de fynst fen de greatste bitsjutting: wy witte non det er alteast tsien jier yn in formidden fen Frysk boerefolk libbe hat. It is to bigripen det Tsjibbe Gearts bliid mei dy fynst wier, lyk as üt syn opstel yn de „Friesche Volksalmanak" for 1893 bliken docht; minder det er yn in letter fers In memoriam J. van Loon (yn syn samle wirk Ald en nij op s. 607) him yn forban dêrmei



hwet leechlizzend oer Halbertsma's wirk uteret, det by einbislüt stikken mear oan it ljocht brocbt bie, en de ütkomst wier net fen tafal, mar fen stüdzje. Van Loon bat tige war dien ek yette wissicbbeit to krijen oer Gysberts tahalden fen 1635 oant 1637; it is bim net slagge (Fr. Volksalm. 1893, s. 129). Yn it Fr. Volksalm. 1895 (s. 229) bat er yette in meidieling jown oer it Brunsvelt-album dêr't Gysbert yn skreaun bie, mei in öfbyldsel fen it fjouwerrigelige Fryske ferske (det gans öfwykt fen it ferske yn de Rymlerye).
VI. Op in stüdzje-reis yn 1893 ündersocht Dr. Th. Siebs de Juniana to Oxford, dêr't er forslach oer die yn syn WestfriesischeStudiën (Berlyn 1895). Under inforkeardyn de katalogus opjowne titel foun er yn de neilittenskip fen Junius in twadde Fryske samling1), mei Fryske ütjeften om 1640 hinne forskynd, dêründer twa exx. fen de Friessche Tjerne, yn 1640 by Fonteyne to Ljouwert ütjown; de oare binne Ansck in Houck (ütj. van den Rade, Ljouwert, 1639); Wouter in Tialle (ütj. Fonteyne, 1639); Oude Friesche Spreeck-woorden (ütj. Balck, Frjentsjer, 1641) ; Petri Baardt Friesche Boere-Practica (ütj. Fonteyne 1640) ; Starters Vermaeckelijcke Sotte-klucht, Uan een Advocaet en een boer (ütj. van den Rade 1644); fierders bifettet de samling bledtsjes oanteikenings by de measte fen dizze stikken, in list fen Fryske nammen, en hwet lyts forskaet. Fen it measte bilang for üs doel is de jTjerwe-ütjefte fen 1640, om de datearring fen it stik, somlike ófwikende lêzingen, en binammen it forban twisken de dichter en Fonteyne; mar ek makket de samling üs gans wizer oer oare Fryske stikken dêr't Gysbert Japiks om 1640 hinne kinde oan hie. Yn in sköging oer de Fryske stüdzje fen Junius komt Siebs ta de stelling det Junius twisken 1644 en 1654 by Gysbert Japiks west hat, tige wierskynlik om 1645 hinne. Dit léste wirdt fordigene mei trije arguminten:
*) It bistean fen de foarste samling wier al yn Wassenberg-hs dagen bikend, en forskaten hioiie lijar foar Siebs al to Oxford rieplachte (sj. Halbertsma, Naoogst I s. 264—s. 299 en Haantjes, Gysbert Japicx s. 38—s. 46).



foarst, Junius hat gjin Fryske ütjeften meinommen dy t nei 1644 forskynd binne; twad, wier er koart foar 1654 kommen, den scoe er it ófskriuwen wol litten ha, om't de dichter yn 1654 oan in ütjefte tocht; tred, de stavering fen de ófskriften komt oerien mei dy fen de Tjerne fen 1640. Oertsjügjend binne dizze arguminten net; it foarste scoe allinne wearde ha as wy fen oare Fryske ütjeften twisken 1644 en 1654 wisten, mar sokke binne nea foun; twad, de ütjefte-plannen fen 1655 halde forban mei nije persoanlike kinden, nl. Gabbema en Hint jus, mar Fonteyne hie nei 1640 gjin Frysk fen Gysbert Japiks mear ütjown, en salang as dy syn ütjower-frjeon by ütstek wier, kamen nije ütjefte-plannen licht net nei foaren; tred, men hoecht net oan to nimmen det de dichter hieltydwer fen stavering foroare: wierskynlik is dy foroaring oan de oarder kommen as der praktyske ütjefte-müglikheden wierne. Oer de arguminten tsjin 1645 komme wy letter to praet. Det it bisiik twisken 1644 en 1654 datearre wirde moat, dêroer is gjin twivel. Elts scil tankber meistimme det de Tjerne fen 1640 en de ófskriften fen Junius fen heech bilang binne for de Gysbert Japiks-stüdzje; Dr. Siebs giet lykwols to fier (Wfr. St. s. 55), as er de wearde fen de Boalserter ütjefte fen 1668 yn kiif stelt, om't it boek forskynd is do't Gysbert Japiks net mear libbe, en van Haringhouck der wol gjin bien yn sjoen ha scil yn de hanskriften to foroarjen. Alles hwet wy fen van Haringhouck witte, wiist op soarchsumens en krektens. As Dr. Siebs him it greate forskeel yn krityske wearde twisken de Haringhouck-ütjefte fen 1668 en de Ljouwerter fen 1681 foar de geast helle hie, scoe er van Haringhouck net yn ien sike mei Gabbema neamd ha. Oan nimmen fen Gysberts frjeonen ha wy safolle to tankjen as krekt oan van Haringhouck.
VII. Yn 1896 publisearre Dr. F. Buitenrust Hettema as nr. II yn in „Fryske Bybleteek" by Honig to Utert, in stüdzje oer Gysbert Japiks en wol oer „z'n brieven aan Gabbema; z'n verhouding tot Gabbema; datéring van zn gedichten". Yn it Gabbema-fraechstik hat de skriuwer mei
II



Halbertsma to rekken jen; ek yn de stüdzje oer de datearring hat er Halbertsma as foargonger, mar hwet dizze yn hanskrift neilitten hie wier fen lyts bilang. Dizze frage yn it formidden fen it undersiik to setten is in fortsjinste fen B. H. syn stüdzje.
It is ek frijwol de iennichste. De skriuwer uteret him wyldseauwich, en liket nije wegen ynslaen to wollen tsjin eltse priis. Yn de Brieven sjucht er net folie oars as kompliminten: Gysbert „gaat zich bijna te buiten in kompliementen aan Simen. Maar —• van intiemieteit blijkt al heel weinig". De frage dêr't it om giet, eft Gysbert frjeonskip for Gabbema field hat ef net, giet de skriuwer foarby. „Er blijkt ook niets van geestelike invloed van Simen op Gysbert. Ze waren ook veel te heterogeen, au fond!" Fen Halbertsma's forklearringen fen it wird-keppeljen wirde allinne de tiidsgeast (de „stroom der denkbeelden") en de ynfloed fen de Hertspieghel oernommen. De skriuwer lost sadwaende it Gabbema-fraechstik, fen Halbertsma skerp formulearre, op mei de forklearring det it net bistiet.
By de datearring stiet fensels fêst hwet de Brieven dêroer meidiele. Sadré't de groun fen dy feiten forlitten wirdt, bidarje wy yn de wyldste ünderstellingen. De dichten dêr't ceyt ünder stiet, binne de aldsten (hwerom scil üs letter meidield wirde). Hat Gysbert faeks Boalsert yn 1623*) forlitten om ünforhearde ljeafde, en is er den yn Wytmarsum ta ynkear kommen? It iennichste reedlike andert, dêr't de skriuwer net op sint, scoe wêze: in skoalmaster kin net sollisitearje dêr't gjin vakatuere is; master van der Malen yn Boalsert wier yet yn 'e folie fleur. De tiid fen de skelen dêr't yn Reamer in Sape oer klage wirdt, scil om 1630 hinne wêze. As Siebs seit det de Psalmen fen letter tiid wêze scille om't Junius gjin psalmen meikrige hat, is it andert: mar dy psalmen wierne to persoanlik; men stiet oan in frjemd earder „wulpse verzen" öf, as „tolken van godsdienstig zieleleven". Hast klassyk wirden
J) Flater for 1625.



is dit forsin: Gustaef Adolf fait yn 1632; den scil it grêfskrift op him wol feu flak dêrnei wêze.
Op folie fen dizze ütspraken scille wy yn de rin fen dizze stüdzje yngean moatte; sa goed as neat kin in kritysk
hifkjen fele. _ _ 1
VIII. Yn syn „Bodders yn de Fryske Striid" (Boalsert
1926) hat Dr. G. A. Wumkes twa stüdzjes dy't hjir for üs fen bilang binne: ien oer Gysbert Japiks (s. 233—s. 273) en ien oer Simen Abbes Gabbema (s. 273 s. 286).
Dr. Wumkes bigjint de stüdzje oer Gysbert Japiks mei in karakteristyk fen Kenaissance en Humanisme, bmammen ek hwet hjar ynwirking yn Fryslan oanbilanget. Hy giet üt fen it Fryslan fen dy tiid, en stelt Gysbert Japiks yn det formidden, mar oer it forban twisken tiid en skriuwer bliuwe wy to folie yn it tsjuster. Hy hat in klear eacb for de swierrichbeden yn de Gysbert Japiks-stüdzje. „men is net aenstons mei bim klear", en acbtet det it feilichst paed for de Gysbert-stüdzje J. H. Halbertsma sines is. Bytiden is er to gau ré mei it lizzen fen forban: wy ha der gjin witten fen det Gysbert Japiks ta de sibskip fen Elisabeth Jacobsdr. üt Boalsert bihearde (Bodders s. 238); oer de wirksumheden fen Gysbert yn Wytmarsum lit er de fantazije de frije flecht — Gysbert scoe yn Wyt marsum al as folksdichter bikend west hawwe. „By m ald Fryske brilloft hearde in minneliet fen Gysbert", forklearret de skriuwer. Goed is de karakteristyk fen de Petearen. Men sjucht effen op as men lést det de twa greate moetingen yn dit dichterlibben dy mei God wierne, en mei Franciscus Junius. Op Gysberts poëzije stiet it stimpel fen Genève: „de Griffermearde bilidenis komt hjir forheftich ta utering". Neffens de rjuchtsinnige Wumkes is Gysbert dos yn wezen rjuchtsinnich. Oer de moeting fen Junius hearre wy gjin nijs. De frage fen Gysberts frjeonskip mei Gabbema komt to praet yn de stüdzje oer Gabbema; op s. 275 wirdt in forklearring bisocht, mar hja bringt üs net fier: „det de gelearde polyhistor him ynliet mei de skoalmaster, moast lêstneamde flije". Foar Hal-



bertsma oer, en frijwol isolearre, stiet de skriuwer yn syn bisykjen Gabbema ta eare to bringen. Alhowol't ek Dr. Wumkes net yn steat is eat to foroarjen oan it mi ene oardiel det Gabbema in min wittenskiplike en in yet minder dichter west hat, in bombasticus en pronker sünder ynhouten, kin men bim wis ynskikke (mar Halbertsma hat dit ek nea üntstriden) det er in great samler wier.
Wylst de opstellen de Gysbert Japiks-stüdz je net fierder bringe det makket, is it nedich dermei to rekken jen det hja ek net as literair-histoaryske stüdzjes bidoeld binne. Earder binne it libbene en kleurige tiidsbylden, dy't üs opskerpje troch it bünte forskaet fen forskynsels det hja üt it forline oproppe.
IX. Yn in artikel Oer Gysbert Japiks haw iksels yn Frisia 1927 de ütkomsten biskreaun, dêr't myn stüdzje fen Gysbert Japiks my oant dy tiid ta laet hie. Efter inoar wirde it libben fen de dichter, syn tiid en foarming yn koart bistek bispritsen; in gearfetting dêr't gjin nije feiten yn neamd wirde. De twadde helte bisprekt de forhalding Gysbert Japiks—Gabbema, Gysberts godstsjinst, Gysbert Japiks as minske, as strider en as sjonger, en slüt mei in koarte sköging oer syn ynfloed. Yn folie dingen kin de bydrage, as „in ynlieding" oankindige, bisköge wirde as foarwirk ta dizze stüdzje. Yn ien stik lykwols moat ik nou in earnstich foarbihald meitsje: de wirdearring fen it „Himelsk Harplüd", dêr't net allinne yn bisocht wirdt hwet dêryn mislearre is to forklearjen mar ek to rjuchtfeardigjen, is ünhaldber. Foartsette stüdzje hat my leard det in kritysker halding nedich is. De bydrage bliuwt to folie yn it spoar fen Halbertsma as dizze Gysberts tokoarten forklearje wol üt syn trêften; hja is tofolle in tsjügenis fen dy forearing dy't üs yn de wei stiet as wy ta djipper forstean komme wolle. As oan de ein fen de sköging oer de Psalmen fen de dichter sein wirdt: „Hy, better as hwa ek, wist det ho bitsjoenend de harmonije ljochtet, ünder alle omstannichheden de wierheit earst tsjinne wêze wol", den moat ik der nou foaroer stelle det



it tobrekken fen de harmonije yn it Harplüd earder komt fen ünnatür as fen wierhei t, en det Gysbert Japiks nea de wierheit klearder bylde hat as yn dy dichting, dêr't er ek it meast harmonysk yn wier.
X. Yn 1929 forskynde to Amsterdam Gysbert Japicx, Fries dichter in de zeventiende eeuw, de dissertaesje fen Dr. J. Haantjes. Yn lingte oertreft dizze stüdzje alle eardere dy't oan Gysbert Japiks wijd wierne: mei de bylagen hat it boek 262 bledsiden.
De skriuwer sprekt him nearne klear üt oer syn doel, mar üt de yndieling fen syn wirk is op to meitsjen, det it him binammen to rédden is om ta better forstean to kommen fen „des dichters persoonlikheid". Hy jowt dêrta, nei in oersjuch oer de Gysbert Japiks-stüdz je, earst in haedstik oer Gysberts libben (it is koart, 21 siden, en bringt nei Halbertsma en van Loon gjin nijs) en komt dêrnei op it wirk. Hjir wijt er alderearst in skóging oer de hanskriften en ütjeften (gans langer, 39 siden, dy't wearde hawwe binammen as gearfetting, en om de meidielings oer de Juniana; üt brieven en foarreden lukt de skriuwer konklüzjes oer ütjefte-plannen, dêr't yn dizze stüdzje letter op yngien wirde scil). Dêrnei komt de eigentlike stüdzje fen it wirk oan bar yn twa lange haedstikken (ien oer „Inhoud en Vorm" fen 102 siden, ien oer „Stijl en Taal fen 39 siden). Yn de slütsköging (17 siden) jowt de skriuwer in byld fen de persoanlikheit fen de dichter. De bylagen bifetsje: in biskriuwing fen de Juniana; in ütwreiding oer de datearring fen it bisiik fen Junius oan Gysbert Japiks; en in list fen de Nederlanske fersen fen Gysbert Japiks.
Hwet de stüdzje fen it wirk seis oanbilanget, kinne wy de opmerkings fen de skriuwer oer Gysberts tael (s. 198— s. 217) better fen üs bisprek ütsünderje. De skriuwer seis hat de ünfolsleinens dêrfen field; yndied is it perfoarst ünmüglik op it stik fen Gysberts tael ta konklüzjes fen wearde to kommen sünder in yngeand ündersiik fen lüdleare, foarmleare, sinsbou en wirdbrükme fen Gysberts



Frysk. Hjir is stof for ünderskate monografyen; en salang't dy der net binne, kin men net ta in goed fundearre oardiel yn dizze dingen komme.*) De literairhistoaryske stiidzje fen de Rymlerye hoecht dêr lykwols net op to wachtsjen; Gysberts Frysk is net safier fen uzes det syn lüdbylding for üs ünkenber wirden is, al moatte wy rekkenje mei de müglikheit det nei in folslein ündersiik fen de lüdleare fen dit Frysk, üs oardiel oer syn lüdbylding yn in pear bysünderheden wiziging ündergean scil.
Nij docht fierders det de eigentlike styl-bisköging net mear kriget as 21 siden. Der kin folie yn lyts bistek sein wirde, mar det is yn it miene net in eigenskip fen Haantjes' wirk; en den liket it sünder mear düdlik det oan in yngeand stilistysk ündersiik fen Gysbert Japiks' wirk to min romte jown is. Mar hjir moat by rekkene wirde mei it feit det yn it haedstik „Inhoud en Vorm" stylfragen forskate kearen to praet kommen binne. Yndied komme yn Dr. Haantjes syn aesthetyske styl-biskóging mar twa fragen oan 'e oarder: dy fen 'e varianten, en dêrmei gearhingjend, it forskeel twisken earder en letter styl; wylst yn „Inhoud en Vorm" yet parallellen litsen binne twisken fersen fen Gysbert Japiks sines en dy fen him bikende Hollanske skriuwers. For in stilistyske bisköging fen Gysbert Japiks' wirk, ho koart dy yn it bistek fen in greater gehiel ek halden wirde moast, is det al to biheind.
Bliuwt it haedstik oer „Inhoud en Vorm", it kearnhaedstik fen it boek. Ik leau det hjir in methoadyske flater mei de skild hat det de skriuwer minder birikt hat as müglik wier. Hy dielt nammentlik de ynhald fen de Rymlerye yn op dizze wize: „A. Erotiese poëzie. B. Didactiese poëzie. O. Religieuze poëzie. D. Proza". Mar dizze
It iennichste det Haantjes jowt oer de lüdleare fen Gysberts Frysk (det de staveringen oey - uy - uw altyd in suver oe-lüd foarstelle), is ünhaldber (sj. P. Sipma yn Friesche Tjerne, Boalsert 1932 — s. 33).



yndieling makket it üs lestich in goed byld fen Gysbert Japiks as libjend dichter to krijen; wy moatte earst witte ho't it wirk groeid is. Eft it folie opsxnite mei ef in bytsje, wy binne alderearst forplichte en bisykje it wirk to datearjen. Halbertsma hie dêr foarhinne it forlet al fen field, Buitenrust Hettema bie bisocbt der eat^ fen to meitsjen, Haantjes giet amper op de frage yn. Dêrsünder lykwols kin men wol in sköging jaen fen de dichting ien fers ta fers, mar net fen de dichter.
Yn de slutsköging lukt Dr. Haantjes den syn konkltizjes, dy't op earnstich omtinken rjucht hawwe. Syn foarstelling oer de dichter Gysbert Japiks is dizze: „De ontwikkeling van Gysbert was nu eenmaal die van volksdichter tot renaissancedichter. Deze ontwikkeling was een natuurlike groei, die we eenvoudig te aanvaarden hebben" (s. 223). As minske tipearret Dr. Haantjes Gysbert Japiks sa: „We vinden bij hem een volkomen aanvaarding van deze
wereld en ook een volkomen loszijn van al dit aardse.
Nu is dit het merkwaardige en tevens het waardevolle in Gysberts persoonlikheid, dat zijn leven, ondanks deze twee veruiteenliggende polen toch een eenheid is geweest" (s. 229). As oerhearskjende eigenskippen yn Gysberts persoanlikheit neamt Dr. Haantjes „zijn ernst en zijn bescheidenheid" (s. 231). De skriuwer leaut net det Gysberts üntwikkeling ta „Renaissance-dichter" him brocht hat tot verlochening van zijn persoonlikheid", like mm det 'se in twaspjalt yn syn libben brocht hat troch de dichter yn konflikt tsjin de minske to stellen. Syn einbislut is det de kinstner dochs by Gysbert Japiks oerhearsket (s. 232).
Dr. Haantjes syn konklüzjes lykje der sterk op to tsjutten det er idealisearret, mear yette as Halbertsma. By Halbertsma ha wy in klassike Gysbert, by Dr. Haantjes it byld fen in earnstich en from kinstner. Mar Halbertsma sjucht syn harmonije earne forsteurd; Haantjes nearne. Halbertsma stiet forsteld fen de forhalding Gysbert Japiks -Gabbema; Haantjes liket earder net goedkarre to kinnen en net öfkarre to wollen (forl. s. 29—s. 34 mei s. 155—157



en s. 166—169). Hy fielt it problematyske, mar stelt it net ta in twingend probleem.
En hjir komme wy faeks ta de kearn fen hwet yn it oars sa earnstige èn biskiedene boek fen Dr. Haantjes ünbifredigjend is. Syn halding foar Gysbert oer is fen bigjin oant ein ien fen earbiedige biwündering. Halbertsma dêrfoaroer lovet en priizget yn greate syl, mar doar ek to forsmiten. As Gysbert Japiks as dichter altyd op deselde hichte bliuwt, nimt Dr. Haantjes de goede halding oan. Mar as hy in dichter is dy't hichten en lichten kend hat yn syn libben en kinst beide, moat men, om him en syn wirk to forstean, de moed fen Halbertsma hawwe. Us eigen ündersiik scil ütwize hwer't wy steane.
Wylst wy üs komselden by Dr. Haantjes oanslute kinne, yn syn ynterpretaesje noch yn syn konklüzjes, kinne wy for syn boek dochs oars net as tankber wêze. It hat de Gysbert Japiks-stüdzje net yn greate stikken foarütbrocht, mar gearfetsjend in grounslach lein dêr't dy stüdzje tige oan ta wier. Wylst üs wegen ütinoar rinne, earje wy syn ündernimmen, syn tawijing en earnst.
XI. Nei oanlieding fen it wirk fen Dr. J. Haantjes skreau Dr. G. Gosses yn de jiergong 1929 fen „De Holder" in krityske sköging, dy't er de namme joech fen Gysbertproblemen. As krityk is it stik net yn alle ding binlik; de wearde leit yn de kleare probleemstelling en it biskriuwen fen fierdere stüdzje-wegen.
Dr. Gosses wiist derop det Dr. Haantjes syn boek Gysbert Japicx neamd hat „sünder ündertitel: det is de hiele minske, de hiele dichter, al it dichtwirk". Det is net e ar lik krekt: de titel-pagina jowt as folsleine titel Gysbert Japicx, Fries dichter in de zeventiende eeuw. De bigrinzing is net skerp, mar in bigrinzing is it: de dichter wirdt steld yn it aspekt fen de tiid. For Dr. Gosses is it in „ünbigryplik wünder" det Gysbert Japiks syn tiid hündert jier foarüt west hat, en yet greater, det er gjin foargongers hie, alteast forsafier wy witte. As twadde probleem neamt de sköger: Gysberts oergong ta (persoanlik) renaissance-



dichter. Dit twad probleem kin faeks in stikhinne forklearre wirde üt de skriuwers dy't Gysbert lies. By de uterlike oarsaken fen dy oergong moat foarst Gabbema neamd wirde, hwaens ynfloed, djipgeande ef net, neffens Dr. Gosses syn bitinken „objektyf fêststiet". De ljue dy't fen dy ynfloed net witte wolle, bigripe it sa „om't hjarren de frjeonskip twisken 'e dimmene Gysbert Japiks en 'e skreauwerige, charlatan-eftige Gabbema yn 'e wei is". Fierders is der it forfarren nei Boalsert. Is it müglik üt de fersen arguminten öf to lieden for de „natnerlike groei" ta renaissance-dichter, dy't Dr. Haantjes oannimt? Sa'n natuerlike groei is „earst oertsjügend en twingend üt it oeuvre fen in dichter to konstatearjen, as 't de gedichten chronologysk op it plak set binne, dêr't se hearre". De sköger is mei „it swiere probleem fen Gysberts iensume stelling as dichter, mei it swierdere probleem fen Gysberts iensume stelling as /rï/s/c-skriuwend renaissance-dichter" troch de lezing fen Dr. Haantjes' boek net folie fierder kommen.
Dr. Gosses giet dêrnei oer ta in bisprek fen de yndieling fen det boek, ütgeande fen syn opfetting fen it üntstean fen kinstwirk. Hy definiearret styl op Goetheaenske wize as „de harmony twisken de inerlike en uterlike foarm fen it dichterlik kinstwirk". (Eft men goed docht fen „inerlike foarm" to praten, is tige de frage; it suggerearret in kleare omlining fen de üt to byldzjen ynderlike wearde dy't faek net bistiet; alfolle is der net mear as in ünderfining, idé ef fieling, sims in skema; foarm üntstiet yn en troch de skepping.) Dr. Gosses forfettet: „alle idéen üt 'e gedichten yn in dynamysk forban foarmje de wraldsköging fen 'e dichter, syn persoanlikheit, syn ik". (Hja binne wis net mear as in diel dêrfen; fierwei it measte wirdt nea ütspritsen.) De sköger is fen bitinken det Dr. Haantjes üt Gysberts wirk in folsleiner byld fen Gysberts persoanlikheit opbouwe kinnen hie. Fensels kin men ek oer de idé dy't yn in dicht bisletten leit, fen bitinken forskele. Hwet de psalmebiriming oanbilanget: de dichter oerwint de



greate tael-biswieren allinne yn dy't er it fülst bilibbe bat; „de oare psalmen binne makwirk". Hwa't üt de psalmbiriming Gysbert Japiks' persoanlikheit neijerby komme wol, moat 1. in andert sykje ta de frage hwerom Gysbert krekt dizze 52 birime bat; 2. yn dy 52 it makwirk ütskiftsje; 3. Gysberts biriming mei de originélen forlykje. De frage fen de wird-keppelingen komt fennijs oan de oarder: in nij ündersiik fen Gysberts tael yn dit stik fen saken is nedich; de skriuwer wiist dêrby op de Hertspieghel. For de foartsetting fen de Gysbert-stüdzje fortsjinnet dit bitinken fen de skóger hielendal oanbelle to wirden: „Mei de monografyske bihanling fen dizze dichter is it ommers yette oan alle kanten earmoed. De hiele Gysbert Japiks, de minske, de dichter, syn dichtwirk, det allegearre mei wittenskiplike strangens üt to byldzjen en to biljochtsjen, det is op dit stuit yet in kearelswirk, to folie hast for ien minske om it oan to kinnen. Freget men nou, hie Skr. mei itjinge wy hjoed-de-dei oer Gysbert Japiks witte en itjinge hy der seis by foun hat, net f jirder komme kind as er nou komd is, den siz ik: ik ljeauw fen al, mar den hied er in stik fen it thema, det er nou ütkeazen hat, nimme moatten, byg. „Gysberts tael" — hwêrom scoe it ündersiik fen hwet Skr. Middelfrysk neamt, net mei in stüdzje oer Gysberts tael bigjinne kinne? „Gysbert, de renaissance-dichter", „Gysberts psalm-biriming", „Gysberts libbenssköging üt syn gedichten en brieven biljochte", „Gysberts learmasters" — tink om 'e list fen syn neilittene wirken yn Hulde II - „Metrysk-rhythmyske stüdzje oer Gysberts poezy en proaza", „De sjongwizen by Gysberts gedichten", „Gysbert Japiks, didaktysk dichter", „Gysbert, de dichter-oersetter", „Gysberts hollanske gedichten" ensfh. ensfh."
Oan de twa léste, trochstrings sa ünskildige, wirdtsjes binne hjir dochs wol biswieren forboun. De list kin yndied sünder lijen trijeris sa lang makke wirde. Mar de mjitte is ek hjir kostlik. It is grif Dr. Gosses syn bidoeling net, de monografy om de monografy to propagearjen, hja



moat, as it skriuwen dêrfen rjuchtfeardige wêze scil, in weardige bydrage ta de skriftekindige stüdzje wêze. Dizze stüdzjes moatte skreaun wirde neffensdet der forlet fen is; ynhofier't der forlet is sjugge wy earst goed, as it materiael det wy ta üs foldwaen hawwe, binutte is. Ek Dr. Gosses liket feil bitinken to wêzen det men dit materiael yet net forbrükt achtsje kin.
De skóging fen Dr. Gosses bliuwt fen hege wearde, om hwet hja freget en jowt beide, ek for ien hwaens omtinken him to'n earsten, mear as op de Gysbert-problemen, rjuchtet op it Gysbert-probleem.



HAEDSTIK I.
Libben.
De feiten oer it libben fen Gysbert Japiks, ynsafier't dy op dit pas bikend binne, steane opteikene yn de Boargerlike en Tsjerklike Arehlven fen Boalsert, de Tsjerklike Arehiven fen Wytmarsum en de Boargerlike en Tsjerklike Arehiven fen Ljouwert. Be Boalserter binne stelselmjittieh ündersoeht fen J. H. Halbertsma; de skriuwer fen dizze stüdzje bat bim neiwirke en ek hjir Halbertsma's krektens fêststelle kinnen; lykwols kin er Halbertsma's meidielings mei in pear lytse bysünderheden oanfolje. Oan de Wytmarsumer bat J. van Loon Jz. syn meidielings yn de „Friesche Volksalmanak" fen 1892 üntliend; ek dy binne kontrolearre. Ut de Ljouwerter Arehiven kin de skriuwer fen dizze stüdzje ien en oar oan it ljocht bringe.
Twa fen Halbertsma's neamde boarnen hat de skriuwer net neigean kinnen; foarst de Boalserter Tsjerke-rekkenboeken, dy't op dit pas sa goed weibirgen lykje to wêzen det hja üntagonklik binne, mar dêr't, Halbertsma's earnstige wirkwize yn bitinken nommen, ek wol gjin nijs mear üt to heljen wêze scoe; oard it Stêds-Resolüsje-boek, dêr't Halbertsma (Hulde II s. 294) fen skriuwt: „Ten jare 1637 namelijk, werd hij (Gysbert) door de regering van Bolsward beroepen tot voorzanger in de Gereformeerde gemeente en meester der Nederduitsche sehole, in plaats van Michiel van der Malen, welke dien post sedert 1605 bediend en Gijsbert zeiven onderwezen hadde; doch de resolutie van dit beroep weggescheurd zijnde, kan men de plaats vanwaar hij kwam, niet nagaan." Op det Eesolüsje-boek liket de han fen it needlot rêst to hawwen; op dit pas is it yn de Boalserter Arehiven net mear to finen. Dêrfoaroer haw ik in Boargerboek rieplachtsje kinnen, det Halbertsma net bikend west hat.
In gearfetting fen de libbens-feiten hawwe hjirfoar alhnne Halbertsma en Haantjes jown; nei Halbertsma is de üntdekking fen de Wytmarsumer tiid kommen, nei Haantjes de datearring fen Gysberts houlik, fierdere kinde oan de Rolwagens, en oan it Wytmarsumer en Boalserter formidden. Hjirtroch is dizze tredde gearfetting nedich wirden.
Under de nammen fen hjar dy't foar 1603 oannommen waerden as lidmaten fen de Gemeinte Boalsert fen de Reformearre Tsjerke, fynt men dy fen „Jacob Giesberts ende Antje syn wyf". It binne de alden fen Gysbert Japiks.



Wirkstik ten Japik Gysberts (1616).
(Doar nei de Riedsseal).
Foto „Friesche Bouwkring." sj. s. 250







Syn heit wier berne yn 1579, hearde ta it laech feil de Holckama's, en wier dos wis fen Frysk, moai wis fen eal Frysk komöf. Syn mem, ek wol Ancke neamd, hie in Willem ta heit hawn. Mear witte wy net fen de sibben fen Gysberts alden. Lykwols is it wierskynlik det Antje Willems in sister hawn hat dy't mei in de Heer boaske en yn Ljouwert to wen jen kaem; Margaretha de Heer dêrre wier in folie nift fen Gysbert, en hja hie in broer Willem, dy't den neamd wêze scoe nei Gysberts pake oan memme kant (sj. Halbertsma, Hulde II, s. 354).
Fen de bern fen Jacob Giesberts en Antje Willems wier Gysbert, berne yn 1603, neamd nei syn pake oan heite kant, de aldste. Op him folge moai wis in Pier, yn Febr. 1624 tagelyk mei Gysbert as lidmaet oannommen, en wierskynlik net lang dêrnei forstoarn. Yn 1608 folge in famke, Janke, yn 1609 yet in soan, Willem. Japik Gysberts wenne dytiids yn de Wipstrjitte en wier „kistemakker", ef meubelmakker, lyk as wy him nou neame scoene. Hy moat in goed ünderlein boarger en in kindich sakeman west hawwe, en kaem mei gauwens nei foaren yn it maetskiplike, tsjerklike en steatkindige libben fen de stêd dêr't er wenne.
Men scoe witte wolle hokfor sprake de deistige yn dy hüshalding west hat. Oant nou ta is al folie oannommen fen Hollansk, om't men min leauwe koe det Frysk nei 1600 yette hustael fen foarenoansteande boargers yn in stêd as Boalsert wier. Mar ien great feit fen letter tiid forset him dêr sterk tsjin: Gysberts letter brüken fen de tael, syn masterskip yn it Frysk en de stivens fen syn Hollansk. Men kin yen fen in forbliuw fen tsien ef toalve jier op it Fryske lan folie foarstelle; mar as det forbliuw mei yens trije-en-tweintichste bigjint en men foar dy tiid oan oare omgongstael wend west hat, is it tige ünwierskynlik det men it Frysk sa echt brüken leart en sa yn syn idiomatyske rykdom bihearsket as Gysbert yn syn béste wirk docht. Dêrfoaroer is syn Hollansk bitocht en skoalmastereftich, folie earder boeketael as de tael fen in kinstner dy't him dêr fen jongs óf oan yn utere hat. De ünderstelling



det Hollansk fen miet óf oan for Gysbert amptlike en tsjerke-tael west hat, mar it Frysk hustael, liket gans better mei syn tael-brüken to striken; mar in biwiis fait net to jaen.1)
De hushalding wier Herfoarme; de alden moatte jong, likernöch 1600, by de gemeinte to Boalsert kommen wêze, de heit scoe forskate kearen ta bitrouwens-posten yn dy gemeinte roppen wirde, de bern scoenen allegearre ta hjar bihearre. Strange Puriteinen kinne hja net west bawwe, likemin minsken for hwa't de tsjerklike organisaesje alles wier. Fen Japik Gysberts is bikend det er yn 1642, boargemaster fen Boalsert wirden, yn fnl konflikt mei de geastlike foargongers rekke; Gysberts broer Willem is frjemdernöch earst yn 1648, 39 jier ald, lidmaet wirden; yn Gysberts wirk oerhearsket it Kalvinisme nea hielendal, al komt it der letter sterker yn nei foaren as earder, en hy leit Goadsfrjuen wirden oer de „presterlijcke gall" yn de müle, dy't, ho't se ek ütlein wirde, binammen for de geastlike foargongers yn de stêd fier fen wirdearjend binne. Det alles wol net sizze det Gysbert net ut folie oertsjüging lidmaet wier; it seit allinne det syn folk en hy wearzich wierne fen to fier geande oanspraken fen de tsjerke, en det hy wraldske wiisheit en skientme net fen tofoaren öfwnsde as sündich. As men dizze hushalding Kalvinistysk neamt, moat men der by sizze det in Kalvinisme mei sterk humanistyske ynslach hjarres wier; mar faeks kin men better mei de bineaming Kristlik folstean.
Gysbert bisocht sa goed as wis de „Nederduytsche skoalle oan hwaens haed sünt 1605 master Michiel van der Malen stie, dy't er seis yn 1637 opfolgje scoe; en dêrnei moai wis ek de Latynske skoalle, sünt 1609 ünder it rektoraet fen Henricus Antonides — hy scil oan de léste Petrus Baerdt, dy't fen 1619-'21 to Boalsert tahaldde, as konrektor kend hawwe. Op de biwizen dy't Halbertsma
i) Achtet men de Halbertsma-anekdote (Hulde II s.
Gysberts bisieling histoarysk (dêr't folie for sprekt) den leit deryn In oanwizing det de Boalserter skoallebern yn dy tnd ünder moar yet Trysk praetten.



bybringt, det er Latyn kend hat (Hulde II, s. 313 314) is net folie óf to tingjen; net sa wis binne wy hwet Gryksk oanbilanget. Grif is der yn de tiid det Gysbert op de Latynske skoalle gie, yn syn omkrite wol praet oer Frys e skiednis en Frysk; yn 1617 joech de steds-siktaris fen Boalsert, Sybren Siccama, dy't skean foar Gysberts folk oer wenne en hwaens jonges Rein en Tseard likernöch fen deselde jierren as Gysbert wierne, de Lex Frisionum ut. De müglikheit bistiet det Gysbert Joban fen Hichtnm kend bat, de skriuwer fen de yn 1609 printe, lykwols net iepenbier utjowne, gearspraek Woutir in Tialle, dy't yn 16M dominy to Nijlan waerd. Starters Friesche Lusthof, ynl621 to Amsterdam ütjown, dy't ek in pear Fryske _ sank3es bifette, bat Boalsert en Gysbert moai grif gau nei de forskining birikt; it waerd it lieteboek fen dy jierren.
Wy moatte üs der rekkenskip fen jaen det Gysbert den achttjin jier ald is. Wy kinne gerêst oannimme det syn oanliz bim den al düdlik oppenearre bat, is it net yn skeppend wirk den dochs wis yn niget. For him moatte tael en bwet der yn tael ntere waerd, do al kultuer-forskynsels by ütstek west bawwe. By in foarming dêr't tael in greate rol yn spile, yn in omkrite dêr't wis niget oan tael en skriften yn bistie, mei in oanliz det albiel dy kant ütgie, kin it net oars ef by moat do al bigoun wêze bim rekkenskip to jaen fen tael-fragen. Wierskynlik hat er him do ek de frage fen Frysk al steld. Horatius wier letter ien fen de Latynske skrinwers dêr't Gysbert kinde oan hie, en Horatius hie mei greatskens songen fen syn died, Grykske kinst brocht to hawwen yn de literatuer fen Rome 0Carmina III 30: „princeps Aeolium carmen ad Italos deduxisse modos"). As it stribjen fen Ronsard en de Pléiade Gysbert ünbikend bleaun is, fen Coornhert en Spieghel, fen de Hertsvieghel (ütkommen 1614) bmammen, hat er grif hichte hawn. Wier in stribjen as hjarres müglik for it Frysk? it Frysk hie dochs ienris skreaune tael west? En söng Starter seis al net in inkeld ferske yn it Frysk?



Yn in jonges- en jongfeintelibben as Gysbert sines, binne twa dingen fen it heechste bilang. It foarste is it frjeonskips- en ljeafde-libben: dêrfen witte wy neat, oars net as det it der west hawwe moat, en wierskynlik moai twingend. It twadde is de geast fen de tiid. As der fen de jonge Gysbert eat oannommen wirde kin, den is it dit det de rüzjes dy't de Eeformearre tsjerke yn dizze tiid toskoerre, de striid fen Remonstrantsk en KontraRemonstrantsk, bim foarby geane (mei bo'n wearze scil er him letter uterje oer skeel, ek tsjerklik skeel!) — mar hwet de wyn fen de Renaissance meifierd bat nei it fiere Fryslan, klassike taelskientme, wirk fen de nije sjongers yn Hollan fen de klassiken bisiele, det moat him nei gien wêze; by moat it ynsügd bawwe as de loft dy't er nedich bie ta syn bloei.
Syn foarlan waerd det fen skoalmaster. Japik Gysberts seach net begernöcb, müglik rikten ek syn middels net fierdernöch, om syn aldste soan leare to litten op de hegeskoalle; ek wierne der mear bern, en de ien gans mear op de libbensreis mei to jaen as de oar, kin mei syn fielen fen rjuchtfeardigens striden bawwe. Yn elts gefal moat bim düdlik west ba det de jonge yn syn affearen net doogde; Gysberts sin for it sakelibben bat faeks wol to winskjen oerlitten. Halbertsma (Hulde II, s. 293) hat, op groun fen boeken yn de neilittenskip, ündersteld det men earst bisocbt bat in bielmaster fen Gysbert to meitsjen. It is net mear as in müglikheit; grif hat syn takomst in skoft lang in frage west. Mar in jonge dy't ljeafst yn de boeken siet en dy't net nei de hegeskoalle koe, wier op it skoalmasterskip oanwiisd. Hy scil faeks master van der Malen yet in set lang meiholpen hawwe yn de skoalle. Dy tiden wier it skoalmasterskip tagelyk skoalle- en tsjerkefunksje; om it nei to kommen moast er lidmaet wêze. De 13de Febr. 1624 waerd er mei syn broer Pier oannommen. Hy wier do ré it libben yn to gean yn it birop det er keazen hie.
Dyselde snürje wier it grytmansplak fen Wünseradiel



iepen. Yn Boalsert stie it Wunseradielster rjuchtshiïs, en de droktme dy't mei de forkiezing mank gie, fornaem Boalsert genöch fen. Oan alle kanten waerden de boeren as hja Snjeons op de wykmerk kamen, fen stikers for de inoar bistridende kandidaten oanspritsen, meitroaid en traktearre. It küpjen om de offysjes wier al drok yn swang; en ünder it folk broeide it al tsjin de reginten, lyk as 1626, do't Herema-hüs to Boalsert plondere waerd fen üntofredenen, wol utwize scoe. Mar it is ünwierskynlik det de 21-jierrige Gysbert de küperije do al mei strange seedlike óf karring achtslein hat; oan de Friesche Tjerne to sizzen, hat er him mear fornoege oer de foldiedige manear dêr't it boerefolk op let en set waerd. In lid ut in ald en eal Wytmarsumer laech, Tjaerd fen Aylva, woun dizz' kear it grytmans-plak. Hy wier sa'n fyftjin jier alder as Gysbert, en wier yn it steatkindige libben fen Wünseradiel, Westergoa en Fryslan al mei ünderskieding nei foaren kommen.
Hy wier it dy't ien jier letter Gysbert as skoalmaster nei Wytmarsum helle. Trochstrings wier it forjaen fen de skoalmasterspost yn hannen fen de tsjerke en woech de stim fen de dominy swier; mar Wytmarsnm foarme in ütsündering: yn Wytmarsum bineamde de grytman.1) Hwerom Tjaerd fen Aylva Gysbert keas, is min to sizzen; grif hat Gysbert him op it Wunseradielster rjuchtshus by de nije grytman oanbean; faeks hat fen Aylva ek Gysberts folk kend. Müglik hat fen Aylva tocht om mear dingen as it skoalmasterskip, hat er ek tocht om de fierdere omgong yn it doarp. Fen Aylva scoe op himsels bliuwe; hy boaske net. Hwet de reden dêrfen ek west ha mei, der is mear kans det dy yn himsels lein hat as yn de omstannichheden. Oer syn geastlik libben kin it ek hwet sizze det er yn 1636 bitanke for it Wunseradielster dykgreveskip, mar him yn 1646 wol bineame liet ta mei-curator fen de Frjentsjerter akadeemje. Hy scil foar Gysberts bineaming
1) Sjuch Versluys, Geschiedenis van de opvoeding en het onderwiis. vooral in Nederland, dl. III s. 136 (Groningen 1878).
III



him de frage steld hawvve eft dizze jonge man syn plak as skoalmaster skjinmeitsje scoe, mar allicht ek, ho't er foldwaen scoe yn it doarpsformidden. Gysbert kaem, en bleau tsien jier yn Wytmarsum; ek nei't er gien wier, moat de grytman him in goed hert tadroegen hawwe, hwent ek Mewis Salves, Gysberts sweager, scoe yn 1642 nei Wytmarsum tsjen, en dêr opmerklikernöch bliuwe oant Tjaerd fen Aylva syn forstjerren yn 1647 ta.1) Det der in ban twisken fen Aylva en Gysbert west hat, kin men op groun fen dizze feiten hast wol wissichheit achtsje.
Salang as Gysbert to Wytmarsum bleau, tsien jier lang (sj. Bylage A), folge er it foarbyld fen de grytman en bleau frijfeint, mar by him hat det him moai wis for in goed diel oan de omstannichheden lein. Fen feinte-lok en -lij en scil er dêr for goed syn diel krige hawwe. It neiskrift fen „Ljeafde", wis net for Sijke Salves bidoeld, wiist der al op det de ljeafde it him bytiden swierdernöch makke hat; mar der is yn de Rymlerye in biskriuwing dêr't like wis eigen ünderfining oan ta grounslach lizze moat: Sjolle Kreamer syn utwreiding oer syn earder stykjen om Tetke. It jongfolk is nei folie nocht en wille nei hüs ta stitsen; mar Sjolle slüpt tomük wer nei Tetke, dy't by de skürredoar op him stiet to wachtsjen. De houn slacht oan en heit is wekker; mar de jongkeardel wirdt ta de skürredoar ynlitten, en der folget in noflik gearwêzen dêr't it tomüke fensels syn bitsjoening oan tafoeget. Eltsenien kin soks bitinke, mar lyk as Gysbert dêrre skriuwt nimmen dy't dêr gjin witten fen hat. De hiele Rymlerye makket dudlik det Gysbert net as skoalmaster fensiden fen it boerelibben stean bleaun is; faeks hat er op in boerkerij yn 'e kost west, wis hat er wol meiholpen yn it boerewirk; it boerebidriuw hat er üt de pin kennen leard (det in stedsk skoalmaster sa oer de boerkerij skriuwe kin as hy docht yn Egge, Wyneringh en Goadsfrjuen en yn Tjesck-moars See-cengste scoe oars ünbigryplik wêze), en mei it boere-
1) De meidielings oer Mewis Salves binne üntliend oan it earder neamde Boargerboek, en oan it Lidmateboek.



jongfolk hat er sünder mis wol op en ut west. Hy hie in sterke ljeafde ta it libben, op it lan hage it him skoan, der wier yn syn jonkheit genöch fleur, ljeavjen en wraldske wille — mar earne moat der in skieding twisken him en de oaren bleaun wêze.
Miskien, as er ien like mei it jongfolk fen it doarp, wier det dochs mear skyn as wêzen. Eft it de skoalmaster slagge frjeonen fen syn jierren to finen under de boerejongerein, is tige de frage. For frjeonskip is fen bilang det men goed meiïnoar prate kin; it petear fen de boeresoannen kaem wis al folie op boerkjen en forkearing del; Gysbert kin dêryn meilibbe hawwe, hy koe hjar wol neikomme, mar hja him net, noch yn de boeken dy't er jerne lies, noch yn syn sin for taelkinst. Op setten en pretten kaem faek hjar rouwe kant nei foaren, hja soepen en fochten der fiks op los, en hjar rouwens wearzge Gysbert. Hy scoe it him treastge hawwe as er fortün hawn hie by de frouljue. Hy scil net folie wik en yn Wytmarsum tahalden hawwe sunderdet him it byld fen in frouminske foar de eagen tyspele; hy brocht grif güdden fen hjar thüs, hie forkearing mei somliken, mar it laette ta neat bliuwends. Him dy't it houlik wis winske (yn syn stan altiten; dêrbüten scoe it syn foech net west hawwe), moat it wol ta lést west ha. Hwet stie der yn twisken him en de fammen fen Wytmarsum? syn maetskiplik plak, dêr't in fikse boeredochter allicht op delseach? in frjemdens om't er troch foarming en birop ta in oare wrald bihearde? ef eat djippers, it ünwisse, emotionéle, dichterlike det der yn him wier, det hjarren net fêsternöch, net manskernöch like? Hy hie Wytmarsum folie to tank jen, Frysk klonk fen alle kanten op him ta, it boek fen it Fryske folkslibben laei der iepen for him, op 'e pleatsen wier in sfear fen frijdom en frede, it hüs fen de grytman wier for him wis net sletten — mar hy woun him dêr gjin breid, hy ljeave en stike, mar bleau allinne.
Yn Maeije 1635 fordwynt er üt Wytmarsum, en it earste det wy wer fen him hearre is, yn de iere hjerst fen '36,



syn boask mei Sijke Salves, jonge dochter fen Ljouwert, fen komóf ut in Hollanske famylje.
Ho krige Gysbert kinde oan it Ljouwerter formidden? Op gjin inkelde skeakel kinne wy de han lizze; neat as ünderstelling is müglik.
Foarst is der de trekfeart Boalsert—Ljouwert. Hja hat lang yn Fryslan forneamd west om hjar njuggen-ennjuggentich bochten; mar om dy bochten hat hja likegoed in haedier yn it Fryske forkear west, yn in tiid do't de wegen min wierne en de béste wize fen reizgjen mei it lükskip wier. Ljouwert brükte dy feart for syn forbining mei Boalsert, mar ek mei Warkum en Amsterdam; for Boalsert en hwet to Boalsert kaem, wier it de iennichste goede forbining mei Ljouwert. De feart lei in fêste ban twisken de twa Fryske stêdden; de Boalserter boarger koe Ljouwert faeks better as hokfor oare Fryske stêd.
Fen de folie lettere yntellektuéle kinden fen Gysbert is der binammen ien dy't der op oanwiisd liket yet mear twisken Ljouwert en Boalsert to bimiddeljen. Yn 1627 komt to Itens as dominy Feico Oedzonius, soan fen Oedze Riemers fen Ljouwert, de lan- en steds-mitsler. Om't Itens syn foarste plak is, kinne wy oannimme det er likernöch fen deselde jierren is as Gysbert Japiks. Yn 1632 seit er Itens farwol for Wommels; syn foargonger dêrre wier oergien ta de classis Frjentsjer, mar hy jowt him wer by de classis Boalsert-Warkum. Yn Sept. 1635 naem er öfskie fen Wommels for Ljouwert, dêr't er fierders bleau. Yn 1638 boaske er oan in Boalserter faem, Sjuke Gerrits Fogelsangh; Gysbert wenne letter yn in hüs fen hjarres. Yn 1656 set Gysbert in ferske fen Oedzonius op de berte fen it dochterke fen steedhalder Willem Freark, üt it Latyn oer yn it Frysk. For de lettere tiid stiet it forban twisken Ds. Oedzonius en Gysbert fêst; wy witte net honear't it bigjint. Mar as men tinkt om it bidriuw fen Japik Gysberts en de rol dy't er spüe by de bou fen it Boalserter stedshüs, en om Oedze Kiemerts sines, achtet



men de kans net sa lyts det de soannen inoar sünt hjar jongestiid kend hawwe.
Yn Maeije 1635, as Gysbert Wytmarsum forlit, is Oedzonius yet dominy to Wommels. Hwer't Gysbert fen Maeije 1635—Aug. 1637 tahalden bat, is ünbikend; yn de tsjerkearcbiven fen Fryske doarpen hat nimmen dêr eat fen fine kinnen. Fen Wommels binne üt dy tiid gjin archiven biwarre. Wy witte lykwols det Sijke Salves fen Ljouwert komt; wy witte det Gysbert dêr yn 1636 en 1637 langernóch en fakernóch toeve ha moat om dêr gans kinden to krijen, en yn 1637 komt er mei it skip yn Boalsert werom, düdlikernöch net al to fier wei. By det alles kriget de ünderstelling det Gysbert yn 1635 troch Oedzonius nei Wommels slagge is, in goede kans. Mear is der net fen to sizzen; mar de kansen fen Warkum en Hylpen dy't earder wol neamd binne, kin men sa heech net mear oanslaen, nou't wy witte det Sijke Salves dy kant net üt wei komt, en wy dêrby nimmen op dy plakken fine dy t ta de rige fen Gysberts kinden heart.
len ding stiet fêst: it forlitten fen Wytmarsum, de oriëntearring op Ljouwert bitsjut in losser wirden fen it lan, in sykjen fen forban mei yntellekt yn de stêd. Gysbert moat him yn Wytmarsum allinne en isolearre field hawwe. It jongste wier fen him öf; ünder de Wytmarsumer jongerein wier syn plak net mear. It spoekbyld fen in libbene biierdiging op in Frysk klaeidoarp hat him faeks wol fitere. For Tjaerd fen Aylva bigoun de joun al to fallen; en hokfor oanhald hie hy der oars? It wier leech wirden om him hinne.
Mar „Wommels" ef hokfor oar plak, bitsjutte mar twa jier, to koart om to biwoarteljen. Yn '37 waerd it wer Boalsert, en it scoe Boalsert bliuwe.
Dy tiden wier Boalsert, al gou it mei Grins en Starum yette as Hanse-stêd, net mear in stêd dy't meast fen hannel en séfeart libbe. Yn Gysbert Japiks' wirk komt it hieltydwer nei foaren as in lanstêd dêr't de boeren Snjeons komme to merk jen. Sa tichte by de sé, dêr t Boalsert troch syn



skiednis sa oan forboun wier, liket Gysbert Japiks fen it libben op sé dochs earder wearzicb as oanlitsen, al scil er de greatens fen de sé as natür-forskynsel earje. Ut de Rymlerye scoe men, as men de fiif greate gearspraken fen it lan stelt nést Tjesck-moars See-cengste, bast bislute det dit wirk üntstien is yn in formidden det bim bielendal fen de sé öfkeart. Mar Boalsert yn dizze tiid allinne as in stil en fredicb lanstedtsje to sjen, it foar-byld fen bwet it bjoed-de-dei is, scoe docbs de wierbeit gjin rjucbt dwaen.
Ut Winsemius witte wy, det anno 1622 Boalsert, earste stêd yn Westergoa en twadde fen de stêdden fen Fryslan yn de Landei fen de Steaten, trocb de Makkumer haven yet séfeart ünderbaldt mei it East, al wier it tal skippen efterutroun fen goed saunticb yn de top-tiid ta trije ef fjouwer; en yn de biskriuwing fen Wünseradiel dielt er lis mei oer de Makkumersilen, det dér gans bannel en wolfeart is, meidet de skippen fen Boalsert en oare plakken wei, bjar dér yn sé jowe nei Ingelan, Hamboarcb en Bremen, en licinten bitelje. Fierders neamt Winsemius de Boalserter simmermerk fen St. Odulpbus en de hjerstmerk fen St. Lambertus, dêr't gans keapljue üt Braban, Artois, Henegouwen, mei Flamingen en Hollanners forskine om bynders en fölen to keapjen; de Boalserter bynstemerk wier de foarste fen Fryslan. Op forban nei de bütewrald wize ek de ütlanske nammen dy't wy yn de Boalserter lidmate-, trou- en boarger-boeken fine: in William Walton, as boarger oannommen yn 1631, in la Fontaine dy't fen likernöcb 1645 óf neamd wirdt, de van Haringboucks dy't bjar yn 1647 yn Boalsert festigje. Men boecbt net oan to nimmen det sokke ütlanners üt bjar beitelan wei foartendalik nei Boalsert tein binne, mar bja moatte docbs de forwacbting bawn bawwe det der in bistean for bjar wier.
It béste biwiis det Boalsert alteast yn de opgong fen Gysberts libben bloeide, leit yn de Boalserter bou- en sierkinst.l) It forneamde Eiedsbüs, dêr't Japik Gysberts gans
1) Sjuch hjirfor M. E. van der Meulen, Bolsward's kunst en kunstgeschiedenis (Snits 1888).



It Boalserter Riedshüs.
(Teikening fen C. Pronk yn it Printe-kablnet fen it Fr. Museum), sj. s. 250







for levere hie en moai wis in model for makke,J) datearret fen 1614 ta 1616. Yn 1623 waerd de Broerretsjerke, dêr't fen de herfoarmers raer yn büsbalden wier, oan syn godstsjinstige bistimming weromjown; bja krige in nij oargel yn 1634. De St. Martens-tsjerke waerd gans forbettere yn 1635. Fen de ein fen Gysberts libben datearret de preekstoel yn de St. Marten, in bast oerdiedich pronkstik fen houtsnijwirk, dêr't net minder as f1776.— for bitelle waerd. Hast alles det de namme fen Boalsert nou yet makket ta in riken-ien yn de skiednis fen de Renaissance yn de Lege Lannen, moat ünder de eagen fen Gysbert Japiks üntstien wêze. En net passyf scil by it groeijen sjoen bawwe, bwent syn laecb telde mei yn de lytse bloeijende stêd: Japik Gysberts naem forskate kearen tsjerklike bitsjinningen waer (diaken yn 1607 en 1616, alderling yn 1621 en 1627, tsjerkmaster om 1645 hinne) en wier fen 1638 oant 1642 ien fen de seis Boalserter boargemasteis.
Eft Gysbert seis mei syn forfarren nei de stêd tige op it snjit west bat, is de frage; op groun fen syn wirk kin men oannimme det er alteast do t er wer in jieriiieiime stedtsjer west bie, it lan fier de foarkar joech. Mar as troud man en heit bied er to rekkenjen mei de takomst fen syn büshalding, en faeks scil it syn wiif, net oan doarpslibben wend en wierskynlik net Fryskkmdicb, ek mear nei de stêd litsen bawwe. Men kin der ek lang net wis fen wêze det it skoalmasterjen seis bim sa skoan foldien bat. Syn wirk wiist der op det bibearsking en fêstens fen wil syn sterkste kanten net wierne; it Hollansk opskrift oan de stoel fen in skoalmaster to Boalsert, neamd yn de Koddige en ernstige opschriften samle fen Gabbema's frjeon H. Sweerds (skülnamme Jeroen Jeroense), biskriuwt de biswieren fen in master dy't der lést mei bat de bern de baes to bliuwen, yn gans in opneaming fen pleagen (sj. Hulde II, s. 303); de fen Halbertsma meidielde anekdote oer Gysberts skoallebalden (Hulde II, s.
i) Sjuch D. Bartstra, Het stadhuis t e B o 1 s w a r d vn Het Huis Oud en Nieuw 1909, s. 97 ens.



326), biskriuwt in toanieltsje det in model-skoalmaster net oerkomme scoe. Hy liket yn gjin gefal de man west to hawwen om faek syn taflecht to nimmen ta de tuchtmiddels; en ho min de skoalle-tastannen dytiids wieme, is bikendernóch.
Net allinne skoalmaster wier Gysbert, ek foarsjonger yn de tsjerke; syn wirk wier tagelyk skoalle- en tsjerketsjinst. Hwet dêründer forstien waerd, kin men in bigryp oer krije üt de Warkumer ynstruksje1) fen 1652, dy't wol gjin ütsünderlike foarskriften jown hawwe scil. Dêrneffens moast de master de bern ünderwize yn lézen, skriuwen en rekkenjen, hjar de fragen fen de catechismus Sneins yn tsjerke opsizze litte, foarsjonge, de nammen fen de doopten en trouden krekt byhalde, de briefkes for it bidden en tank jen for sike en soune lidmaten ütskriuwe for de dominy, de deaden biliede, for de kjersen yn de jounspreek riede, de houliks-proklamaesjes oanteikenje, nei eltse preek de tsjerke skjin oanfeije en oppasse det de bern dy't dêrby holpen, gjin kattekwea üthellen, tinke om dwaen en litten fen syn learlingen op it tsjerkhöf, yn de tsjerke en op de strjitte, hjar Woansdeis en Snjeons ünderrjuchtsje yn it bidden en de bigjinsels fen de godstsjinst, en folie net genöch. Ek al hat men yn Boalsert, altyd in hwet greater en riker formidden, hwet minder fen de master frege, oer in to lyts forskaet fen wirksumheden scil Gysbert Japiks him net to bikleijen hawn hawwe.
Itselde stedtsje Warkum bitelle oant 1620 syn skoalmaster üt it tsjerkegoed net mear as f 60.— jiers. Yn 1633 makke men it gans better: de Latynske master krige do f250.— mei frij wenjen, de skoalpeinjen fen de bern en oare lytsere emoluminten, de „Duytsche" hie yn 1652 f200.— mei frij wenjen en skoalpeinjen. Gysbert Japiks hie yn Wytmarsum 100 goudgounen (f140.—) jiers hawn; yn Boalsert waerd det f 247.— for de skoalle, f 40.— for it foarsjongen en dêrby de skoalpeinjen; yn forhalding gjin
1) Sjuch T. A. Siemelink, Geschiedenis van de stad W o r k u m (De Vrije Fries XX s. 141).



minne bileanning. Hy moat yn Boalsert, earst yn de Snorckstrjitte, letter op It Heech, ek moai goed wenne hawwe; it hüs op It Heech, dêr't in tün en in simmerhüs by wierne, bitelle er Ds. Oedzonius in hier fen f 70.— jiers for. Syn hüsynvintaris, opmakke nei syn forstjerren yn '66, wiist op in moai gnappe ynboel. Alles meiïnoar in hüshalding dy't for de slimste maetskiplike soargen frijware west ha scoe, hiene greate tsjinstuiten nei 1650 hjar net mear en mear yn it ünleech brocht.
Mar det de dichter him op it plak det it lot him biskikt hie, hielendal thüs field hat, hwa scil it leauwe? Grif hat er fen de bolwirken fen it stedtsje óf gauris it romme lan oereage, ünwennich nei de frijdom fen it libben dêrre, hwa-wit wol mei de winsk det it frije boerelibben op ien fen de pleatsen dy't er dêrwei seach, for him weilein west hie. Yet hjoed-de-dei liket oan de selskant fen it lytse stedtsje it Fryske lan sa wiid, de kym sa rom; hwet Fries scoe der net nei langje, üt de ban fen dy lytse mienskip wei, syn wjukken frij üt to slaen? Nammersto mear in dichter; nammersto mear ien for hwa't in jonkheit op it lan oertein rekke fen de tsjoen fen it oantinken.
Hy kaem den yn de simmer fen '37 yn Boalsert werom mei syn wiif Sijke Salves dy't hjar earste forwachte, en dy hjar mem Aeltje Lenaerts, widdou fen Salves Claesz; op de 28ste Oktober waerden hja mei attestaty trijerisum yn de Herfoarme gemeinte opnommen.
Fen Sijke Salves wist Halbertsma oars yet net as det hjar broer him Rolwagen skreau. Yn 1936 foun ik, yn in trouboek yn de Ljouwerter archiven, de oankindiging fen hjar houlik, dêr't üt bliken die det hja do yn Ljouwert wenne (sj. Bylage B); Gysbert Japiks wirdt dêryn oantsjut as „van Bolsward", det lykwols allinne slaen kin op it plak fen syn komöf, net op syn wenplak op det stuit. Oer de sibben fen Sijke Salves wier it my net müglik folie yn de Ljouwerter archiven to finen; gans letter, yn 1650, waerd in Johan Rolwagen fen Alkmaer yet boarger fen



Ljouwert, dêr't er as weardsman yn de „Caetsbaen" kaem. Dit brocht my nei it archyf fen de stêd Alkmaer, dêr t men my dalik wize koe op in artikel feu Mr. J. Belonje yn De Navorscher fen 1933. Dêrneffens kin nou oannommen wirde det de Rolwagens in Alkmaerder famylje wierne: de namme komt dêr foar alteast fen 1606 oant 1736. De foarste Rolwagen, Jan Claesz, berne yn 1564, dy't yn 1613 dykgreve wier fen it hartochdom Holstein, hat yn 1619 de stifting fen de Remonstrante-stêd Friedricbstadt dêrre bilibbe; it scil wis net buten Mm omgien wêze. Yn Salves Claesz, Sijke hjar heit, kin men in broer fen bim sjen. De Alkmaerder Rolwagens wierne fikse en bigoede boargers; en ek Sijke, hwaens sister Jouekje letter boaskje scoe oan Ds. Eilshemius fen Birdaerd, en bwaens broer Mewis Salves bim yn 1647 nei syn tahalden yn Wytmarsum, as hielmaster yn Boalsert nei wen jen sette, kin net üt in minne hüshalding west hawwe. Hja wier wierskynlik bwet jonger as Gysbert; hja scil om 1610 berne wêze; bjar broer Mewis, dy't letter trijeris boaskje scil, is yn 1642 yet „jongman". Det hja Fryskkindich west hat, is, sjoen hjar Hollansk komöf en hjar wenjen yn Ljouwert yn '36, net botte oannimlik. It feit det hjar mem yn '37 by Gysbert-en-hjar ynwennet, kin derop wize det it de Rolwagens yn Ljouwert minder goed gien wier as dy yn Alkmaer; like goed kin men sizze det Gysbert „yn syn stan" boaske is — hwet strykt mei syn houliks-opfettings lyk as dy yn de Rymlerije ütkomme.
Gysbert Japiks helle him net allinne in wiif üt Ljouwert; hy foun der ek in yntellektueel formidden. Ho't hy yn det formidden komt en ho't hy dêr foar oer stiet binne fragen dêr't men net sa maklik in goed andert ta fynt. Fêst stiet dit, det hy, nou trije-en-tritich jier ald likernöch, net yn det formidden forskynt as in bigjinner, mar as Frysk dichter; de Tjerne dy't yn 1640 forskynt, is de utering fen in ryp en sterk kinstnerskip, en ek op himsels scoe it ek troch alles hinne ünwierskynlik wêze det dizze dochs sterk lyryske dichter earst in jiermennich nei syn tritichste goed



ynset wier. Lykwols, as it de Fryske dichter Gysbert Japiks is dy't yn 1636 yn Ljouwert forskynt, hokfor dichters-wirksumheit hat er den efter him1? Dr. G. A. Wumkes hat syn tinzen oer dizze frage gean litten yn it earder bispritsen opstel yn de Bodders (s. 240), en Gysbert as dichter opkomme litten üt it folksformidden wei, det by setten en pretten om stikjes en rymkes frege. Dr. Haantjes hat dy opfetting ta sines makke, mar sjucht düdlikernóch biswieren: by him is Gysbert in folksdichter dy't gans boppe it folk stiet (Gysbert Japicx, s. 225). My liket it ta det it birop op it folksformidden net genóch rekkenet mei de feiten dy't wy ta üs foldwaen hawwe. Hwent hwet kin Gysbert for it folk skreaun hawwe? Net de Friesche Tjerne noch de oare petearen : hja hearre allegearre wis ta de Boalserter tiid. De ljeafde-sangenf Allinne Wobbelke en Ontsleyn' Eert komme yn de bineaming: al it oare is typyske Renaissansistyske skientmedichting, aristokratysk as de dichtkinst fen Hooft. Is der ien brilloftssang by syn wirk? is al dy dichting fen ünforhearde minne sa gaedlik for setten en pretten? komt Gysberts ljeafde-dichting ea oer it freegjen hinne? As Gysbert ea Wytmarsumer folkssjonger west hie, den hie üs nou sa tige lytse rykdom oan folksrieme lyryk fen sines, moai wis greater west. Mar Pales en Galathcea, lykje hja net earder in lan-ealman tasongen to wêzenl Hja binne suver forfine aristokratysk; en hast de hiele ljeafde-dichting fen Gysbert Japiks sines, hat dy aristokratyske ynslach. Folie mear it ideael fen in kinst-ljeavjend ealman as fen in feestlik folksformidden is yn dizze fersen wearspegele; folie earder is it de kinst fen Tjaerd fen Aylva as fen de Wytmarsumer boeren. Dêrby, lit üs net forjitte det Gysbert syn hiele fierdere libben lans, altyd de omgong mei yntellektuélen socht hat. As de jonge Wytmarsumer skoalmaster twisken lanfolk en ealman ynstien hat, as er mei it folk libbe en ljeave hat, hy hat dichte yn de geast fen ien dy't ealman wier yn mear as ien sin fen it wird. For de ünderstelling fen it Wytmarsumer folksdichterskip



üntbrekt üs eltse oertsjügjende oanwizing, en dêrby komme wy dêrmei foar de needsaek to stean oan in wünderlike omswaei to leauwen (fen Dr. Haantjes formulearre as de „overgang van volks-dichter tot renaissancedichter"); for it aristokratyske Wytmarsumer dichterskip ha wy de düdlikste oanwizingen, wy hoege gjin lettere omswaei oan to nimmen — en oan in forban twisken Gysbert en de liedende ealman yn Wytmarsum is net mear to twiveljen.
Yn Ljouwert fynt hy Claude Fonteyne.*) De grif yet net alde Franskman, fen komöf üt Parys, wis in Hugenoat, neffens eigen sizzen fen bern óf oan yn it prints jen thüs, wier yn 1624 boaske mei de widdou fen de Ljouwerter ütjower Abraham van den Rade. Ta syn ütjeften bihearden, do't Gysbert mei him yn de kinde kaem, ü.o. al Vondels Zege-zang ter eere van Frederick Hendrick (1629) en P. Geestdorps Friesche Meykrans ta eare fen Ernst Casimir (1632); mei de léste skriuwer scoe Gysbert persoanlik tige bifrjeone reitsje. Yn 1638 hearre wy fen konneksjes twisken him en de Boalserter magistraet, dy't lykwols wierskynlik gjin nije ban bitsjut hawwe, hwent ek Fonteyne' foargonger van den Rade hie al gans earder Boalserter konneksjes hawn. Om 1640 hinne forskine der trije lytse ütjeften by him: Woutir in Tialle (1639), Petrus Baerdts Friesche Boere-practica (1640) en Gysberts Friessche Tjerne (1640). Fierwei oannimlikst is det Fonteyne bigoun is Frysk üt to jaen op oanstean fen Gysbert Japiks, dy't lyk as wy seagen, fen Hichtum (de skriuwer fen Woutir in Tialle) en Baerdt beide skoan kend ha kin. De soannen fen van den Rade, dy't, ta de jierren kommen, ek mei in printerij bigoun binne en wierskynlik net al to frjeonlik foar hjar twadde heit oer stien hawwe, sette ek op dit stik de konkurrinsje troch: hja jowe yn 1639 Ansck in Houck üt en yn 1644 Starters Vermaeckelijcke Sotte-
i) sjuch oer him en de ütjeften om 1840 hinne de moaije ynlieding fen J. H. Brouwer en W. G. Hellinga ta hjar ütjefte fen Ansck in Houck (Boalsert 1935).



klucht. De müglikheit is net ütsletten det der mear fen dy lytse Fryske ütjeften west hawwe: foar 1895 hat men fen al dizze ütjeften gjin witten hawn, al wierne de teksten fen trije dêrfen bikend üt oare printingen. Mar lyk as it lan der nou ta leit, is it dochs fierwei wierskynlikst det de lytse rige ta in ein kommen is mei de Sotte-klucht yn de printinge fen 1644; oer de forklearring dêrfen taest men yn it tsjuster. It feit det Fonteyne om 1640 hinne trije fen dy lytse ütjeften yn koarte tiid op inoar folgje lit, en ek it moai gau ütforkoft reitsjen fen de Rymlerye fen 1668 laet ta de ünderstelling det der wol aerdich fraech nei Fryske ütjeften west hat. Eft it Frysk by de hegerein yn Ljouwert yn 'e graesje west hat, is gans in oare saek, en Fonteyne wier lanskips-printer. Der spriek in oare geast üt dizze boekjes as üt Vondels Zege-zang en Geestdorps Meykrans: hjir kaem it Fryske libben seis ta wird. Der hawwe altyd ljuwe west dy't dêr hwet skruten fen wierne; om 1640 hinne faeks like goed as yn de 19de en 20ste ieu. De feiten binne yn elts gefal dizze: nei 1640 giet Gysbert troch mei skriuwen; mar Fonteyne jowt gjin Frysk mear ut. Dochs dürret de frjeonskip twisken hjar troch, oant Fonteyne'
dea yn 1654 ta.
Mar Gysbert is frjeonhaldend. Geestdorp forstjert al yn 1645; yn 1656 neamt Gysbert syn namme yet yn ynlike frjeonskip. Tjaerd fen Aylva hie Gysbert yn Wytmarsum bineamd yn 1625; Gysberts sweager Mewis bliuwt yn Wytmarsum oant 1647, it jier fen Tjaerds forstjerren. Matthys Harings skilderet Gysberts portret yn 1637; de ban twisken hjar bistiet hjar hiele fierdere libben.
Dy foarste jierren fen Gysberts twad wenjen yn Boalsert wier it oansjen fen syn laech it heechst: fen 1638 oant 1642 wier syn heit ien fen de boargemasters fen Boalsert. For Japik Gysberts moat it de bikroaning fen syn boargerlibben west hawwe; ek de Boalserters dy't him letter al folie as „de olde burgemeester" neamden, hawwe it sa sioen. Det hy op eigen wearde stie, docht bliken üt it skeel



det er yn it léste jier fen syn bitsjinning mei de tsjerkliko foargongers krige: it ünder de Uny, binammen yn Hollan, sa bikende skeel twiske magistraet en tsjerke, hjir yn Boalserter forhalding, mei de heit fen Gysbert Japiks as de baedman oan de kant fen de magistraet.
Hwa't de meidielings fen it Boalserter tsjerkeboek oer det skeel bistudearret (sj. Bylage C), wirdt fral fen twa dingen troffen. Foarst, ho sterk beide partijen fêsthalde oan hwet hja as hjar rjucht biskógje; it rjucht hat hjar earder yn 'e macht, as det hja hjar fen it rjucht bitsjinje. Japik Gysberts, de magistraet, is lidmaet fen de tsjerke; dos, neffens de foargongers, stiet er ünder it tuchtrjucht fen de tsjerke; dos hat de tsjerkerie rjucht him foar hjar to daegjen. Mar Japik Gysberts, lidmaet fen de tsjerke, is magistraets-persoan, en dos, neffens himsels, stiet de tsjerke ünder him en syn meibistjürders, hat hja net oer him to rjuchtsjen, hat hy net ta hjar to kommen, mar hja ta him. In compromis is hjir net müglik; beide partijen scoene det forstien hawwe as in forrie oan hjar bitsjinning. It skeel kin mar op ien manear forfalle: troch it rêste to litten oant Japik Gysberts syn magistratuer öfroun is. Sa sjucht hy it, en dy fen de tsjerke moatte him bystimme.
Oard is it düdlik det, ho skerp it skeel ek is, de partijen inoar üntsjugge. De tsjerke is foar Japik Gysberts oer gans ynskikliker as tsjin oaren dêr't hja it tuchtrjucht oer heechhaldt; nei yn 'e hjitte hei earst faeks fierder gien to wêzen as hja letter goed krije kin, bynt hja yn en hannelet neffens syn oanwizingen. Japik Gysberts dêrfoaroer, as er wer magistraet en frij man is, bliuwt net stiif en docht jerne sines om ta in bisljuchting fen it skeel to kommen. Alles meiïnoar is it ien fen dy selsume skelen, dêr't, ek al komme de partijen in set lang fül foar inoar oer to stean, beide hjar weardichheit en dêrtroch hjar sels-achtinge yn heechhalde kinne, det der for it kommende gjin kwea bloed mear bliuwt. Men kin der wis fen wêze det yn it skeel seis, Gysbert Japiks hielendal oan



'e kant fen syn heit stien hat: de halding fen Japik Gysberts foar de tsjerklike foargongers oer, strykt hielendal mei de wirden oer de „pr ester lij cke gall" dy't Gysbert Goadsfrjuen yn 'e müle leit; hy moat do't er dy rigels skreau, him ek dit skeel tobinnen brocht hawe.
Nei syn magistratuer foei it skaed oer Japik Gysberts syn libben, it skaed fen de joun (hy wier, yn it jier fen it skeel, 63), skaed ek fen tsjinslaggen. Syn wiif, Antje Willems, üntfoel him (23 April 1643), nei in boask fen mear as fjirtich jier. Yn Maert 1644 waerd syn ynboel biskreaun troch de foarsittende boargemaster Poppe Scheltes, soks op forsiik fen de „pachters van het gemael", dêr't Japik Gysberts de ynsamler fen wier (sj. Bylage D); hwet de reden dêrta west hat, witte wy net, mar der moatte op de iene ef oare wize jildlike swierrichheden west hawwe.l) It is bést müglik det syn bern, nei hjar memme dea, him derop ferge hawwe utwizing to dwaen, en det det syn kredyt en faeks syn bitelkrêft oantaest hat.2) It scil yn dit forban grif hwet sizze det Gysberts den 36 jier alde sister Janke it jiers dêrop boasket mei de stedstimmerman Arjen Buwes. Hja wirdt syn tred wiif, en hjar man en hja, dêr't beide it jongste of wier, scille hjar fen de jildlike kant fen de forbining goed rekkenskip jown hawwe; hja koe hjar erfpoarsje wol brüke. Ek Gysberts broer Willem liket om dizze snürje troud to wêzen. Halbertsma stelt syn houlik mei Aeltje Fransdr. yn 1632 (Hulde II, s. 336), mar dit is, sjoen it feit det syn jongste soan Pier yn 1657 berne wirdt, wylst der gjin bern opjown wirde twiske 1634 en 1647, net botte wierskynlik; hy is op de doele brocht fen in meidieling yn 1634 oer de doop fen in Jan, soan fen Willem Jacobs, mar dit hat ef in bern west üt in earder houlik fen sines, ef it is it bern fen in
1) Sj. Halbertsma, Hulde II b. 288, dy't him hjir liket to forsinnen yn de folchoarder fen de ynboel-biskriuwing en de tsjerke-liening; de léste datearre fen 1643. Wol kin it syn bitsjutting hawwe det de tinkstien yn de tsjerke oer de forbettering fen 1647, de namme fen Japik Gysberts ek neamt.
2) Understelling fen Hepkema, yn Alde Fryske skriften (s. 44).



oare Willem Jacobs. De aldste soan fen Gysberts broer Willem by Aeltje Fransdr. de Ringh (fen Ljouwert), wier Frans, doopt 3 Jann. 1647. Willems houlik mei Aeltje kin dos it bést steld wirde yn 1645 ef 1646. Syn wiif en by komme yn July en Nov. 1648 by de Herfoarme gemeinte.
Sünt 1647 wenne Japik Gysberts yn it gasthüs, dêr't syn bern in plak for him yn koft hiene. Hy forstoar yn 1655, en waerd nést Antje Willems yn de Broerretsjerke bigroeven. De dübelde blauwe stien dy't hjar gr éven diek, hie yn it midden in wapen, det yn de Franske tiid weikappe is. Ek al biene der de léste jierren fen syn libben tsjinstuiten west, by hie libbe en wier stoarn mei eare.
Gysberts eigen hüshalding wier ridlik gau nei syn forfarren nei Boalsert utwreide. Ut de Doopboeken witte wy fen de berte fen syn dochter Antje, neamd nei syn mem, doopt 22 Okt. 1637. De ünderstelling fen Halbertsma det der yet in dochter foar hjar west hat, forfait nou't wy witte det Gysbert yn Okt. 1636 boaske is. Wy moatte der mei rekkenje det der in hiaet yn de Doopboeken is oer 1638 en bigjin 1639. De 30ste Maeije 1641 wirdt Gysberts soan Salves doopt, de 10de Jann. 1644 syn soan Jacob, de 1 Aug. 1647 wer in Jacob, de 15de April 1650 wer in Antje. It aldste famke Antje is dos forstoarn foar 1650, en troch in grêfstien witte wy det de aldste Jacob forstoar yn 1646.
Sijke Salves hjar mem, Aeltje, liket dos net forneamd to wêzen. Mar yn 1655, yn in brief oan Gabbema fen de 2de April, skriuwt Gysbert oer in dochter fen sines dy't mei Peaske nei Ljouwert scil, en den Gabbema's séfeartslofboek mei weromnimme.*) Wy witte allinne fen in dochter Antje dy't den sahwet fiif jier is, en dy kin net bést bidoeld wêze. Wierskynlik hat der yet in dochter Aeltje west, berne yn 1638 ef bigjin 1639. Ek hja moat forstoarn wêze foar Gysbert, wierskynlik om 1656 hinne.
i) Halbertsma, Hulde II s. 296, hat dit brief oer 'e holle sjoen, en is dêrtroeh yn 'e war rekke. „Aeltje" kin net berne wêze foar 1638, en net forstoarn foar 1655.



Fen de trije oare bern, Salves berne yn 1641, Jacob berne yn 1647, Antje berne yn 1650, forstoaren de twa lésten yette yn bigjin 1656. Sünt 1646 bie de dea yn de hushalding fen Gysbert Japiks en Sijke Salves in gans trouwer kommen west as it libben. Ek de alden wierne gien : Aeltje Lenaerts wierskynlik yn 1654 (forl. Hulde II, s. 296), Japik Gysberts de 22ste Jann. 1655.
Ho't al dizze slaggen op Gysbert ynwirken, kinne wy üs allinne yntinke; wy witte der in bytsje fen. Al fen Jannewaris 1655 (de 17de ef effen dêrfoar), datearret syn rymke oan Gabbema mei de rigels:
„So de lest' fen mijn sill'g boasck My naet dol-treauw' in hird druwcke,
lek schoe de' bolle bet op-luwcke",
en dochs libben op dit pas fen syn seis bern yet fjouwer, dêr't er de folgjende jierren yet trije fen forlieze moast. Den is der it brief oan Gabbema fen 4 Febr. 1656, nei it forstjerren fen Jacob en Antje; it folget bjirre:
„Mijn greate stalcke; lek bab Jon E. frjuenlycke, meywirdighe treast-brieve mei om-rierende berts-njue wol ontfinzen. Ick bin naet noleke noag om wirdden to fynnen om jon E. ieniger miette to bytanckjen for dy gruwnige in buwnige treast-boeck-stoaye. Ick tanckje jon E. tuwzend-fade. Oorz wit ick naet to uwttjen.
Ick sein jon E. dy forfollinge fen myn fyftigb Friesche Psalmen, in dear my wirt myn Siongster stil, in jout it op kampjen.
Ontfangje jiette, yn tanck, dy kladderye fen dizze fersse-leaze Hanlinge fen libben in fen stearen, dat ick, om my neyer oon Jon E. to fytter-knoattjen, for-friesche hab, oorz naerne om az dat it fen Jon E. by goe lomme, in uwt-sleine uwre, reis gunstig lezzen wirde mei, in dear mei sil ick folnuwgge wezze. Scbyedt my den jiette, boppe myn fortjienste dy eere, dy wille, dy njue in dat formeits, dat ick, nu in den, reis scbrieuwinge fen jon E. bekomme kin, ick schil dy ljeave boeck-stoay paetgje mei herts muwlle-trieuw. In wezze in blieuwe, so lang az ick yn wezzen blieuw — Jon G. Jacobs.
(Boalsert, dizze fierde Selle CID13 C L VI.)"
IV



Hwet yn dit brief it measte treft, is it üntbrekken fen eltse omskriuwing feil it forlies seis, fen eltse neibisköging dêroer, en ynsté dêrfen, de oergong foartendalik op it wirk, en dizze oergong sa det der earst praet is fen hwet de dichter op det pas syn léste fersewirk achtet, en dêrnei fen de Hanlinge fen libben in fen stearen, dêr't it fen hjit, frjemdernöch en net hielendal oannimlik, det dy forfrysking ündernommen is om fen Gabbema lézen to wirden, wylst it brief slüt mei in langjen nei in skriuwen fen S. A. Gabbema. It brief lit üs yn it hert fen Gysbert Japiks sjen. It is de utering fen in man dy't ut hokfor oarsaek ek, net prate kin oer it leed det him troffen hat, en dy't yn de stiltme fen in rouwe dy't to uterjen is yn sang noch brief, him for treast en ljocht rjuchtet nei de twa dingen dy't it libben yet ynhald jaen kinne: wirk en frjeonskip. Mar de hüslike sfear en de sfear fen it wirk bliuwe skaet fen inoar. Neat, fen alles hwet Gysbert yn eigen hüs ünderfynt oan leed en rouwe, scil ta utering komme yn syn dichting.
Mar nei de toalve jier fen jonkheit en ljeavjen op it lan, nei de acht earste jierren fen houlikslok yn syn heitestêd, moatte de tsien jier fen 1646 ta '56 det de dea seis ris yn de lytse rige fen syn ljeafsten yngriep, dochs wol djip op syn ynderlik wirke hawwe. Hysels, yn '56 trije-en-fyftich jier ald, fielde it kommen fen de hjerst, ek oan himsels; hy hie gans mei syn eagen to stellen (Brief II). It tün fen syn hushalding det sa bloeid hie fen jong libben, wier swier fen stoarmen teistere; hy hie allinne yet Sijke en syn soan Salves, nou fyftjin jier. De grytman fen Wytmarsum, lang in fêste kommer yn Boalsert, hearde al lang net mear ta de libbenen; Claude Fonteyne ek wier forstoarn, nei in „druwck-droav' lib-stuwne". It skoallewirk foei him grif net altyd licht. Ien treast wier der : de tsjerke. Dêr klonk Gods wird, him eigen fen bernskonke oan, mar wis nea sa djip forstien as nou; dêr waerd de bifrijing üt genede wytge, troch de dylging fen alle skild; dêr gie it herte iepen for himelske hearlikheit. Nou harken



Yn de St. Martens tsjerke.
Foto „Friesche Bouwkring."
sj. s. 250







de earen net allinne, it herte socht langjend. Minsken kamen en gyngen, it Wird bleau, yn de wytging fen de preker, yn it sjongen by oargel-muzyk. Oer it bird foriensumjend hert foei in öfglans fen Ivichheit.
Allinne, de dichter bleau minske, hy stoar de ierde net öf. Al ken men de natür yn hjar skientme en hjar forliedlikens en hjar wredens, al hat men forstien det hwa't lijt en langet net yn hjar djipten sykje moat om treast, de minske haldt forlangst nei de minske en it hert berget gans. Folie fen hwet de jonkheit hjar dreamde fen ljeafde en frjeonskip is forgien; de lytse mienskip dy't hjar einlings foarme, is swier teistere fen it libben; mar it hert lit de alde dream fen mienskip net los, it wegeret de iensumheit mank de meiminsken, en al langet it nou oars as foarhinne, it lang jen nei forstean is sterker as ea.
Fen Gysberts léste toalve jierren witte wy gans mear as fen hokfor earder tiidrek üt syn libben. Mar it is nedich dermei to rekkenjen det hwet wy fen dy jierren witte, ek allinne ljocht jowt oer det léste tiidrek; det wy yn det ljocht alderminst syn earder libben forstean en bioardielje kinne. De hiele sfear om Gysbert hinne is oars wirden. Bymlerye en Brieven wize it goeddernöch üt; fen it rike folkslibben üt de Petearen fynt men amper in spoar mear, de mylde skientme fen it lan liket wol forgetten, wy fine de Fryske dichter nou yn it selskip fen himelbistoarmjende learden en üngenietbere Hollanske poëtasters. Halbertsma rukt goed, as er de hiele dichterlike sfear dêr't Gysbert dy jierren yn sykhelle, fordoarn neamt (Hulde II, s, 396). De minsklike ynbylding, fen alle natür forfrjemde, forsinkend yn oanbidding for eigen en oarljuwe optinksels, fiert hjar triomfen. Der is gjin bisieling noch üt ljeafde ta de ierde noch üt langst ta de himel; it is de earetsjinst fen in yn reagen bispoun boarstbyld op in formöge boekekast.
Franciscus Junius dy't yn Boalsert kaem om Frysk fen master Gysbert to learen, dêr in set lang tahaldde en oer-



skriften feu de greate petearen mei folie oanteikeningen as rispinge mei nei hüs naem, hat Gysbert grif yet foar dy toalve jier kennen leard. Oer de datearring fen syn bisiik bistiet forskeel fen bitinken, en wy scille dêr letter op weromkomme moatte; mar hjir is fen bilang det by hwet hy oan utjefte en ófskriften meinaem, al de fiif petearen wierne, mar net Tjesck-moars See-oengste en net ien fen de Psalmen. Hy is kommen op in tiid det Gysbert syn hichte birikt hie, mar foardet de delgong yet dudlik ynsette. Oer it bisiik det yn it geheim, ünder in skülnamme, brocbt is, hinget yet jimmer eat beimsinnicbs, mar it docht yen goed alteast to witten det Junius in Gysbert foar him hawn hat dy't, yn de krêft fen libben en wirk, Fryslan op it weardichst fortsjintwirdige.
In mindere as Junius kaem yn 1654, mar ien dy t hiel hwet mear yn Gysberts libben komme scoe to bitsjutten, in jongkeardel fen goed fiif-en-tweintich jier, mar al mei in strielekrans fen it ljocht fen kinst en wittenskip om de holle: Simen Abbes Gabbema. Oan him hat Gysbert ienris de ynlikste wirden skreaun dy't yn fr jeonskip utere wirde kinne; yn yet letter jierren scil der in swijen falie twisken hjar beiden. Saun fearnsieuwen letter rjuchte Joast Halbertsma al de spot fen syn skerpe krityk op him, en syn namme krige plak yn de Hulde (II) mei trije ütropteikens dêrefter; yet in ieu letter frege Dr. G. A. Wumkes plak for in boarstbyld fen „dizze miskende learde" yn de skilderijeseal fen it Frysk Museum. Fryslan is net ütpraet rekke oer Gabbema sa min as oer it Oera Linda Bok, ek hjoedde-dei net. Wy kinne ek net oer him swije, like folie ho't wy oer him tinke, hy is der yn Gysberts libben. Sünder forstean fen hwet Gysbert oan him boun, forsteane wy ek Gysbert net, alteast net yn de léste toalve jier.
De frage is foarst eft men fen in forhalding fen frjeonskip twisken dizze twa prate kin; en it andert kin allinne jown wirde oan de han fen de Brieven, fen Gabbema opnommen yn de Ljouwerter ütjefte fen de Rymlerye. Halbertsma achtet fen al, en neamt it XVIIIde brief as in



masterstik det Gysberts „uitnemenden aanleg voor de hartelijkste vriendschapsvereniging" (Hulde II, s. 301) biwiist; det er dêrfor brief XVIII kiest en net de brieven VIII en XVI, dêr't de tael ynliker ypi is, liket in oantsjutting det ek Halbertsma biswieren field hat. Ien ding is wis: wy moatte op it stik fen frjeonetael tige yn bitinken nimme det de Renaissance, ek hjir neffens foarbyld fen de antiken, ynbannigens net telde en in styl ljeave dy't üs nou mear dy fen minnebrieven lykje scoe. Mar det seit allinne det de utering neffens tsjintwirdige wirdearring oerdreaun is; it seit net det der gjin fieling efter leit. Buitenrust Hettema's bitinken (Gysbert Japiks, Utert 1896, s. 7) det „van intiemieteit al heel weinig blijkt" giet yn tsjin alles hwet de Brieven üs leare. Men hoeeht Brief VIII (7-V-'55) det düdlikernöch yn ütskroeven tankberens skreaun is, net to swier jilde to litten, mar it lang jen nei Gabbema's brieven oan 'e ein fen it tragyske brief XVI (4-II-'56), it „meitse in lijtse uwre uwt om to schrieuwen, oon jon Edelheits allerhertgruwnnigste frjuene dy ijnne wyde wrad iz: so schil jon E. tanck behelje by .... jon (ich kin 't naet oorz uwttje) eyn G. Japicx" oan 'e ein fen it heal earnstige, heal tülkjende brief XVIII (26-VII-'56), it „ick bin, in blieuw fest fyttere yn jon Ed. tjienst in frjuenschip to folhirdjen to stearens to oan e ein fen brief XXII (l-XII-'60), det kinne gjin uterings wêze twisken minsken dy't inoar allinne forstanlik wirdearje, dêryn moat dochs eat fen it hert meisprekke. Wy hawwe gjin rjucht, wylst hast elts brief it wird frjeonskip neamt, to ünderstellen det der gjin frjeonskip wier.
Oer it birin fen dy frjeonskip binne inkelde dingen düdlik. De foarste stap moat dien wêze fen Gabbema; üt Brief I fait öf to lieden det der al dalik frjeonskip üntstien is, en Gysbert achtet det hja in „soete tydkorting" ha scoene as hja byinoar wêze koene mei Frysk wirk. Fierders is düdlik det Gabbema's frjeonskip him binammen uteret yn it stjüren fen boeken en yn niget oan en wirdearring for Gysberts wirk, mar det er it ek forstiet



him to treastgjen by de slaggen yn syn persoanlik libben. Oan de oare kant stelt Gabbema toloar: „Greatte Stalcke, Y habbe my forscbalcke" klaget, yette tülkjend, al brief IV (17-1-50), om't Gabbema, to Boalsert toevjend en nei it ünthjit yetris oan to sjen, foarttein is sünder syn ünthjit wier to meitsjen; en yn letter brieven (XII, XIV, XVIII) wirdt klage oer Gabbema's sleauwens yn it anderjen. Yn XIV is Gysbert fen doel net wer to skriuwen ear't Gabbema net andere bat (mar by bliuwt net op syn stik stean). Yn XVIII neamt er bimsels faeks al to „oonsjettende" (importuyn) en „fortrietlyck", mar hy alteast is ninter „slom jende nog somjende". Fen brieven nei '61 witte wy net. Gysbert Japiks bat fen de frjeonskip mei Gabbema mear forwacbte as hja bim by einbislüt jown bat: safolle is wol wis. Gabbema moat in toloarstelling for Gysbert Japiks wirden wêze.
Mei bwet wy fen Gabbema witte, komt det goed üt. It is net genöch, en in stüdzje fen libben, wirk en wêzen fen dizze minske is yet jiinmer forlet fen. Mar de baedfeiten fen syn libben stean fêst. Seis jier ald, yn 1634, forliest er de lieding fen syn beit dy't om in jildlik skandael om utens flechtsje moat; by groeit op en studearret ünder lieding fen frjemden. Yn syn stüdzje reizget er de akadeemjes lans, rounom skilden meitsjend, slij nei wyn en nei rom. It hiele libben bliuwt bim eat ünrêsticbs by : by ljeafbabberet yn alle müglike wittenskippen, birikt yn gjin inkelde bwet, lit plan folgje op plan, roffelet alles hastich öf, siket altydtrocb omgong mei forneamde ljuwe, stribbet altyd troch nei rom, makket skilden en drinkt. Docbs moat der eat yn bim west bawwe det oanloek en meinaem. Net folie doarren (buten dy fen de Ljouwerter archiven) lykje for him sletten west to bawwen; de rykdom fen syn brievesamling is wünderlik. Syn ljeafde for kinst en wittenskip wier sünder mis echt. Men kriget de yndruk fen in rike geast, foreale op it ealste det der ünder de minsken is, mar oanbelle mei in for üs net mear to grounjen kompleks, det bim mei rêstleazens fitere yn alles bwet er



ündernaem. Hy sette it Heechliet oer yn bombastyske Neder lanske fersen, oer de bysünderheden fen froulike skientme gans ütspinnend, en pronke mei in rymkjende i'rjeondinne üt It Stift; docbs bat er der de foarkar oan jown frijfeint to bliuwen. Faeks kin men bim, nést Gysbert, it bést kennen leare üt de fersen dy't bja beide op Sibilla fen Jongstal skreauwen: Gabbema sines1) is ien stik sielleaze pronkerij en de bynder-ridende jongfaem wirdt yn syn eagen ta in bast sexeleaze boeken-amazone; üt Gysbert sines sprekt in fornoege biwündering, wirdearring for it masterskip det it bynder bistjürt, beger wirdearring for hjar froulike cbarme, dy't macbt bat oer mear as bynders.
Ien ünderstelling 2) is de léste jierren weage, dy't leau ik to fier giet: det Gysberts soan Salves, dy't om '60 binne to Ljouwert bielmasterjen learde, as tweinticb-jierricb jongfeint dér trocb Gabbema oan 'e drank rekke is. Wy ba dêrfor gjin skyn fen biwiis nocb bokfor oanwizing, earder in oanwizing dêrtsjin: bwent yn it lést brief (XXVI) skriuwt Gysbert om for syn soan anjelier-leaten fen Gabbema to forsykjen, det Salves syn beit licbt net frege bie as er seis op bitroulike foet mei Gabbema stien bie. Salves kin syn dranksucbt bést skipe ba op in oar plak, b.g.- by kin yn de kost west bawwe by de Rolwagen, dy't kastlein wier yn de „Caetsbaen", oan bwa't er trocb syn mem bisibbe wier. Ek wylst it düdlik is det de frjeonskip mei Gabbema net jown bat bwet de dicbter dêrfen forwacbte, is der reden om Gabbema tankber to bliuwen for hwet er for Gysbert Japiks bitsjut hat. Oer it wêzen fen dy frjeonskip scille wy faeks mear leare to forstean, as wy neigean bo't de dicbter yn syn wirk nei foaren komt.
Yn 1655 en '56 moatte der plannen3) west bawwe om ta
1) To finen yn K1 i o o s Kraam dl. II, en öfprinte yn Haantjes, Gysbert Japiex, s. 128.
2) Makke fen Haantjes, G. J. s. 34; J. Piebenga yn syn F r y s k e T r a g y k (Snits 1936) hat der in feit fen makke.
3) Forlykje by it folgjende : Haantjes : Gysbert Japiex, s. 55—s. 59; Gosses, G y s b e r t-p roblemen, De Holder 1929, s. 195/ s. 196; de opfetting, hjir jown, wykt fen dizze eardere gans öf.



de ütjefte fen de Rymlerye, alteast fen in great diel dêrfen, to kommen. Fierwei düdlikst is üt dy Brieven it Heechliet-plan to folgjen. Ut brief IV (17-I-'55) witte wy det Gabbema net lang dêrfoar yn Boalsert west hat, dêr mei Gysbert praet bat oer de ütjefte fen syn, Gabbema's, Hollanske Heechliet-biriming, en it foarnimmen utere bat dêr fen Gysberts Fryske Psalmen oan ta to foegjen. Op det pas wit Gysbert yet net, bofolle Gabbema einliken opnimme wol. Yn brief VI (2-IV-'55) skriuwt de dicbter: „lek taens jo for dy swiette boope dy Y my jane fen wyd-loftiger berjueebt-sehrieuwinge op myn, jon segen on-wirddige Friessche rymlerye." Det dêrmei de Psalmen miend binne is müglik, mar for it minst like goed kin it slaen op earder wirk det Gysbert oerstjürd bie. Yn brief VIII (7-V-'55) is Gysbert optein oer Gabbema's wirdearring fen syn wirk, dy't er net oannimt mar op rekken fen syn frjeonskip skriuwt: Gabbema kin de Psalmen priizge bawwe (Gysbert praet wer fen „mijn rijmlerye"), mar like goed it eardere wirk. It léste wirdt wierskynlik as wy üt brief X (14-VII-'55) léze: „Hier by geane seasck dy ontbietene Psalmen in Lof-sangen", dy't düdlikernöeb for de Heechliet-biriming ornearre binne ; fen 4-VII-'55 datearret it foarwird oan de „Nauwkeurigen Nederlander", det in taljocbting ta Gysberts stavering jowt yn it bitinken det it wirk ek fen net-Friezen lézen wirde kin, en det sünder mis for de Heecbliet-Psalmen ütjefte skreaun is. Yn brief IX (7-VIII-'55) wirdt de ütjower Bintjus „Maester Hindrick Bintius" neamd, en Gysbert Japiks en hy binne yet net bifrjeone; yn brief XIV (17-IX-'55) is it al „mijn frjuenne Bintjus" wirden, al winsket Gysbert yet „ney'er kennisse" mei bim; den yn brief XVIII (forkeard datearre 26-VII'55; it jier moat '56 wêze) wirdt wer „myn Bymlerie" neamd, dy't Gysbert oan Bintjus stjürd Me, en dy't Gabbema üntbjitten bie werom to stjüren.
Der bawwe, mei men oannimme, twa plannen west: ien det ütgie fen Gabbema (kombinearre ütjefte HeechlietPsalmen) en ien det ütgie fen Gysbert (ütjefte fen de



„rymlerye", dy't skoan identyk wêze kin mei it greatste part fen de twa earste „dielen" fen de Friesche Rymlerye fen 1668). Det léste is al yn 1656 fen de baen rekke: Rintjus hat like min as Fonteyne earder, gading makke. Mar it foarste plan hat jierren sleept: „Het hooge-liedt Salomons in rijm gestelt door Simon Abbes Gabbema" is ütkommen (net by Rintjus, mar by Sytse Rinnerts), mar earst nei 1659*); hwent Gabbema wirdt dêryn neamd „historij-schrijver der landsheerlijkheid van Friesland det er yn '59 waerd. Sa wirdt düdlik ho't Gysbert yn brief XXI (25-VI-'58) yetris de Fryske Psalmen, èn de Nauwkeurigen Nederlander werom freget om oer to sjen, om se den wer nei Gabbema reizgje to litten „az to herre eyn wettelycke besitter". Do't einlings it Hooge-liedt litkaem, hie Gabbema dêr fen Gysberts Psalmen en Lofsangen allinne de biriming fen Agurs Bea yn opnommen. For de iensume Fryske dichter, dy't ho forsmitend er ek oer syn wirk praette, it dochs ljeafhawn ha moat (hwent hwet in soarch hat er dêr hieltydwer oan bistege!), moat dit hiele birin in slimme tobekset west hawwe.
Yn forban mei lettere styl-biskdging is it fen bilang derop to wizen det, as hwet Gabbema sa rynsk priizge hat, net de Psalmen is mar de eardere „rymlerye", soks foarst Gabbema ta'n goede komt; oard, det wy den ek hjir in oantsjutting hawwe det de styl-omsetting fen 1654 (wirdkeppelingen ensfh.) net op foarbyld noch op oantrün fen Gabbema üntstien is, mar ütgien is fen Gysbert seis, ek al hat er wis Gabbema dêrmei haegje wollen.
De bannen mei it Fryske lan binne düdlikernöch tobritsen, de léste tsien jier fen Gysberts libben. Al yn de Psalmen docht de Goadsfrjuen-figuer, de harder mei syn skiepkes op in griene heide, slim literair oan; wy binne fier fen de kostlike forskining fen de boerkjende ealman ut it
i) in forkearde datearring yn de catalogus fen de Prov. Bibl. is oarsaek det Wumkes (B o d d e r s s. 282) en Haantjes (G. J. s. 259) in Hooselie t-ütjefte neame fen 1654, dy't nea bistien hat.



Husmannepetear. Gemienskip nocli omgong mei lanpredikanten hat er, skriuwt er Gabbema yn 1655; like min mei oaren fen it lan, safier wy sjen kinne. De kinden üt de Brieven binne Boalserter ef oare yntellektuélen, Hollansk ef Latyn dichtsjende poëtasters. Mei dêroan is ta to skriuwen det Gysbert yn dizze jierren mear Hollanske rymlerij as Fryske dichting skriuwt.
Net det dit soarte fen kinden earder yn syn libben üntbritsen hie. Troch Fonteyne moat er, likernöch 1636 al, yn 'e kinde kommen wêze mei Ds. Petrus Geestdorp fen Idaerd, hwaens Friesche Meykrans yn 1632 by Fonteyne it ljocht sjoen hie, en fen hwa't Gysbert fersen krige hie yn hanskrift. Geestdorp wier jong forstoarn, yet gjin fjirtich jier ald, yn 1645; Gysbert forgeat him net, neamt him yn '56 (brief XVII) yette „mijn oerlijnne Geestdorp" en stiet fen syn fersen tige noed. Mar yn de tiid do't hjar frjeonskip üntstie, wier Gysbert yet fen it lan, en de hiele sfear om him hinne wier oars. Nou wier de hiele rige kinden fen Geestdorp syn soarte. Nimmen ünder hjar hat de ütwrydskens fen Gabbema; mar seis Gabbema liket faek yette fris by hjar.
Der is yn Boalsert, sünt 1651, de „great-bewittenschipte" Daventreus, predikant by de Herfoarme gemeinte, „uwz Daventreus" by hwa't Gabbema's brieven tige wolkom binne. „Daventreus blieuwt" hjit it tankber yn brief XIX (12-XII-'56) as men him nei Harns forroppen hat; mar it jier dêrnei giet er nei Ljouwert. Fen him binne üs allinne in pear Latynske fersen biwarre bleaun, en ek yn Gysberts Brieven (V) wirdt er yn forban mei in Latynsk carmen fen de diplomaet-learde Mackduwel neamd. Der is „uwz Rector Hajonides", fen in gans jonger slachte: berne yn '34, rektor yn Boalsert yn 1654, 1656 dêrre boaske, 1658 as dominy nei Berltsum en 1666 nei Embden, dêr't er yn 1671 forstoarn is; oersetter fen „Uytgelezene Engelsche Boetpredikatien", yn net minder as 4 dielen by van Haringhouck ütjown, dêr't twa fen forskynden by Gysberts libben, it twadde mei syn rymstik Reedenkracht (1663).



Fierders moetsje wy „uwz frjuene Gealama"1), ek „Monsieur Gaelema" neamd. Boalserter feu komöf, wierskynlik in learling fen Gysbert sines, yn '55 gauris hinne en wer reizgjend twisken Gysbert en Gabbema; yn April '56 stiet er, neffens in Hollansk en in Frysk fers det Gysbert him wijt, op reis to gean, de wrald yn om „druckkunsts nutte wetenschap" üt de pin to learen. Yn '58 is er neffens brief XXI wer yn Boalsert; letter wirdt er boekprinter to Harns, en for in pear ütjeften fen sines scil Gysbert Hollanske rymstikken skriuwe. Syn Fryske sin kin net botte sterk west hawwe; yn 1667 stjürt er it portret fen Tsjerk Hiddes oan Jolian de Witt2), mei it forsiik it oan him opdrage to meijen, mar de Witt, yn in masterlik en hof lik andert, skriuwt him werom, hy hat him ta fêste rigel makke ek net de lytste jeften oan to nimmen, en for de opdracht kin Galama folie better ien sykje „binnen de provincie van Vrieslandt". Galama hat fen Gysberts Frysk dichterskip witten; det er him ynteressearre hat for in ütjefte fen syn wirk, docht nearne bliken.
Fierder óf, mar to Boalsert kend as gast, is ds. Sixtus Brunsvelt. Ek hy is fen gans jonger slachte; mar det hy berne is yn 1642, lyk as Halbertsma (Hulde II, s. 376) en Buitenrust Hettema (Gysbert Japiks, s. 77) ha wolle, scil wol in forsin wêze: oars scoe er mei 14 jier al Apollo bilike hawwe en dêrby dominy op 'e* Jouwer wirden wêze, det seis for dit formidden stoefernöch is. Hy siket Gysbert op yn Febr. '56; dy skriuwt in Hollansk en in Frysk ferske yn syn stamboek; fen it Fryske hat van Loon in facsimile jown yn de „Friesche Volksalmanak" fen 1895, det yn dizze stüdzje oernommen is — it stamboek seis is nei 1895 weiwirden. Ut Amsterdam is der yette „Monsjeur Boogaard", oer hwaens trochtocht troch Boalsert brief XIII üs sa ünderhaldend fortelt det it is as wenje wy it barren fen syn bisiik seis by; Gysbert woe al dalik in „ruwne frjuen-
x) Sjuch oer him ek: It Album fen Hero Galama, fen J. H. Brouwer, yn It Heitelan 1937, s. 10.
2) De brieven fen Galama en de Witt binne öfprinte yn De Vrije Fries XVIII, s. 615/s. 616. '



schip" mei him oprjuchtsje, en yn brief XVIII wirdt hy yndied „uwz op-rjuechte frjuene" neamd.
Al dizze kinden hawwe by Gysbert oan hüs west en mei him petearre, oer dichtkinst binammen. Den is der yette, tichteby yn Nijlan, „de heer Macduwel", dy't in Latynsk carmen makket en det yetteris „oerglêddet" om it alhiel nei de eask to krijen; net de earste de béste, Skot fen komöf, ienris professor yn St. Andrews, dêrnei yn Grins, letter lid fen in seinskip nei Karei I, in learde hwaens namme fral yn Stêd-en-Lannen sa'n klank hie det men him dêr wol as skiedsrjuchter frege: in to heech man faeks om mei in Boalserter skoalmaster hüslike omgong to hawwen. Den, binammen troch Gabbema, de dichterlike kinden, hwaens fersen lézen en dêr't sims fersen mei ütwiksele waerden: Henricus Bruno, de konrektor fen Hoarn, ek dizze in meidogger oan de blomlêzing Klioos Kraam by Rintjus titjown; lyk as ek Antonius Clement fen Zieriksee (neamd yn brief VII) en Hieronymus Sweerds, dy't him ek wol Jeroen Jeroense neamt, in Amsterdammer lyk as Boogaard, en fen Gysbert neamd yn brief XXII yn ien sike mei de Ljouwerter rektor Gutberleth.
Opmerklik: fen al de neamde persoanlike kinden is allinne de Boalserter dominy Daventreus fen Gysberts jierren. Hajonides en Galama, beide Boalserters en moai wis ald-learlingen fen Gysbert sines, binne yn 1655 goed 20 jier; Sixtus Brunsvelt is yet in jongkeardel, lyk as wierskynlik ek Boogaard. Der giet yen dochs wol nij ljocht oer dy jierren op as men bitinkt det de blomlêzing Klioos Kraam, hwaens foarste diel opdroege waerd oan Gabbema, sa ünder it patronaet steld wirdt fen in 28-jierrige, wylst de Gysbert bikende meidoggers allegearre foarenoan yn de tweintich wierne. De den 53-jierrige skoalmaster-sjonger fen Boalsert stiet hommels yn it formidden fen in jonge generaesje, dy't mei him briefket, him opsiket, syn wirk yn hjar karlêzing opnimt; en Gysbert wirdt hielendal fen hjar meinommen, fen Gabbema, fen Brunsvelt, fen Boogaard. Det de wiere forhaldings him üntgien binne, wirdt



mear forklearber as wy bitinke ho jong al dizze poëtasters wierne. Hjar üntkjittende jonkheit kat kim bitsjoend; ko koe dizze kird alder wirdende dickter foar safolle jongkeardels oer, witte en forstean det hy de bliuwende wier, det kja as safolle kolle fetten wierne nést sines, kwaens wyn ta in forkwikking bliuwe scoe as kja allang formöge wierne"? Hja follen syn kus mei jonkheit en graty, kja kiene leard, kja tsjinnen de Muzen — en kja setten kim keeck. It scoe slim wêze to sizzen kwet ky mear for kjar wier, in frjeon ef in tankber tsjinder. Nou jowt nimmen mear in stür om kjar wirk; mar kja kawwe rjuckt op üs tankberens om't kja it for de dickter ljockt makke kawwe yn in sa swiere en skiere tiid. Gysberts kert wol jonkkeit om kim kinne; en kwet for mienskip kie der mear müglik west twisken kim en de jonkkeit fen it lant
Yet ien is der ünder de kinden om Gysbert hinne dêr't wy it eack op kalde moatte. In ütjower, wierskynlik yn Ingelan berne, yn elts gefal ien mei treflike Ingelske relaesjes, nou festige yn Boalsert: Samuel van Haringkouck. De 2de July 1647 al is er as boarger dêr oannommen; de 2de Febr. fen detselde jier wier Anneke van Haringkouck, moai wis syn sister, boaske oan Jokannes Rudolpki, „notarius publicus", det hja hawwe to Boalsert al dalik moai keeck yn oansjen west. Yn 1651 wirdt kim in soan Mattkeus, yn 1654 in doek ter Jeltje berne; yn 1656 boasket er for de twadde kear mei Lamcke Sierksma1), dockter fen Gysbert Sierksma (berne 1608, boarger fen Ljouwert wirden 1631, boarger fen Boalsert wirden 1642, yn 1652 siktaris fen Boalsert, en forstoarn yn 1681). For it minst saun bern binne him yet üt dit twadde koulik berne (de aldste, in Fokke, yn '57; de jongste, in Samuel, yn '76). Hy jowt gans tkeologyske wirk en üt, preke-samlingen üt it Ingelsk binammen, sims fen kimsels oerset,
i) Forlykje Halbertsma, Hulden s. 382 en M. E. van der Meulen yn Samuel Haringhouk, De Vrije Fries XIX s. 9, dy't beide mis wêze moatte: van Haringhouck We al foar dit houlik bern, en det der twa utjowers van Haringhouck, heit en soan, west hawwe, docht nearne bliken.



sims fen Hajonides, ef Paludanus; Gysbert skriuwt der gauris in ynliedend Hollansk rymstik for (yn de „Wirken", de ütjefte fen 1936, de nrs. I, VIII, IX, XI, XIII, XIV, XV, XVII, XIX). Fryslan scil nimmen fen Gysberts frjeonen sa tankber wêze moatte as bim.
Ho stiet it mei de sibben?
Yn it for Gysbert sa rampsillige jier 1656 (dêr't er lykwols yet in licht en bliid brief as XVII yn skriuwe kin) binne ek syn sister Janke en hjar man Arjen Buwes forstoarn. Hja litte allinne in famke nei, Antje, det under de fadije komt fen Willem, mei Gysbert as ien fen de tasjende faden (det eat seit om't Willem de jongste fen de twa wier; Janke dy't it sa biskikte, moat yn Willems kindichheit yn jildsaken it measte bitrouwen hawn hawwe). Foar 1661 yette1), komt ek Willem dy't in fikse izerhannel hawn hie en hopman wier derby, to forstjerren; syn widdou dy't mei fiif bern efterbliuwt, hat der kluijen oan de saek foar inoar to halden.
Oan Sijke Salves hjar kant ha wy hjar broer Mewis, sünt 1647 as hielmaster yn Boalsert festige; hy hat den al in soan Salves, dy't om 1645 hinne yn Wytmarsum berne wêze scil. July 1658 boasket er for de twadde kear („Mr. Mewis Salwis Rolwagen, chirurgijn tot Bolsward, en Janneke Michiels, weduwe van salige Cornelis Jeltis van Harlingen"); April 1659 al for de tredde kear („Mr. Mewis Salwis Rolwagen, chirurgijn tot Bolsward en Engeltje Baernts, jongedr. geboortigh tot Franeker, doch nu woonachtich tot Bolsward"). Ek syn soan Salves leart for hielmaster. Twisken hjar en Gysbert-en-dy, alteast twisken Salves Mewis en Salves Gysberts, liket de frjeonskip net great west to hawwen; alteast Salves Gysberts scil de bern fen Mewis en de fierdere sibben oan memme kant buten it testamint keare.
1) Halbertsma (Hulde II s. 336) jowt op: „In het laatste van 1662 of 't begin van 1663". Mar dit kin net krekt wêze, hwent yn it tige tsjinstige lidmate-register, yn 1661 oanlein fen de dominys Bornaeus en Marck, is Aeltje Franssen (nr. 1089) ynskreaun as widdou.



Sijke sister Joukje boasket yn 1663 yette oan Ds. Daniël Philippi Eilshemius1), den to Birdaerd; neffens brief XIII moat der yet in broer ef sister fen Sijke to Ljouwert wenne hawwe (müglik de Johannes Rolwagen yn de „Caetsbaen").
Fen Gysberts bern is allinne Salves oerbleann.
Syn heit neamt bim yn twa brieven (XXIV en XXVI), dêr't -ut bliken docbt det er yn Ljouwert tahalden hat om it bielmasterjen to learen, yn Okt. '61 wer thuskomme scil, en nocht hat oan blomkjen: it leste wirdt neamd mei lichte irony. Hy is den tweintich jier, en al scil er do al skoan witten ha ho't wyn priuwt, det er do al oan 'e drank west hat is net wierskynlik. Gysbert scoe him oars wol ris bitocht ha ear't er Salves oan in plak holp yn Rien, det do al in moai bitinklike namme hie om de hynstemerk dy't dêr de 21ste Angustus halden waerd. Rien hearde tsjerklik ünder Lytsewierrum, dêr't fen dy jierren de lidmate-opjeften fen biwarre binne; dêrneffens hat Salves net ta de tsjerke heard. It is ek tige de frage eft det him ta stipe west hie, hwent as dominy stie dêr do in Silvius, en de Silviussen wierne oer Fryslan bikend om hjar dranksucht.2) Salves gie yn Rien de forkearde wei op. Hy makke skilden, waerd yn 'e boete slein, en spile by einbislüt fen ruten sünder syn skilden dêr to biteljen. Hy moast oars omsjen.
Op it forneamde Herema-hüs to Boalsert, dêr't ienris Boalsert èn Wünseradiel üt bistjürd wierne, wenne nou in lid fen in yet heger en machtiger laech: Watse fen Cammingha, soan fen Frans fen Cammingha en Bjuck Gorlicksd. fen Herema. Fen syn mem hied er Herema to Boalsert irven en Walta to Tsjerkwert, fen syn heite kant it swide Cammingha-erfskip; sünt 1640 wier er, syn omke
*) Sjuch oer him D. Kalma yn de Ljouwerter Krante fen 3 Okt. 1936. Halbertsma neamt it houlik (Hulde II s. 294) mar sünder it to datearjen, en üt it forban dêr't er it yn stelt, laet men maklik öf det it folie earder sletten is.
2) Sj. Dr. S. Cuperus, Kerkelijk leven der Hervormden in Friesland tijdens de republiek, dl. I, a. 188.



Wytse opfolgjend, frijbear fen 't Amelan. Yn 1648 wier er boaske oan Eixt Keympesdr. fen Donia, en ek hy hie ünderfoun hwet alderleed wêze kin; fen syn bern scoene him do't er yn '68 forstoar, allinne in jonkie, Frans Duco, en in famke oerlibje. Grif wier it trocb him det Salves as hielmaster nei 't Amelan slagge. In fiere oarde, alhowol't Boalsert dêr sünt lang forkear mei bie, en in Boalserter, Lovius Molinaeus, dêr as dominy stie sünt 1655.
Mar Salves Gysberts sette op 't Amelan it Rienster libben foart, en der is mar al to folie oanlieding om to ünderstellen det it Amelanner formidden det yn de ban wirke. Der wier mear forlieding as for Salves goed wier. Der wier gans séfeart; as it fardersfolk thüskaem, rölle it jild en der waerd dronken fen komsa. Mar de beide Boalserters, dominy en bielmaster, sloegen yn in wyld formidden docbs grif yet for master op. Yn de pear jier det Salves op 't Amelan wier, seacb er kans dêr for f1634.— skild to meitsjen. En Ds. Molinaeus1), letter nei Lekkum slagge, scoe syn classis, dy't oars fordildigernöcb wier ta minsklike swakbeden, ta in ünfordraecblik biswier wirde. Jierren lang sleepte de lijensskiednis trocb; einlings, yn 1686, waerd er om syn ünforbetterlike dranksucbt ut syn ampt üntset. De beide Boalserters, dy't togearre de noed for siele en licbem fen de eilanners biene, scille inoar grif net folie to forwiten bawn bawwe.
It léste det wy fen Salves witte, formoedsoent tis mei folie. Yn Sept. 1666, as de pestgoarje fennijs trocb de Lege Lannen waret (ek yn '56 wierne Gysberts sibben dêroan fortige), wirde yn Boalsert ek Gysbert en Sijke fen de deadlike sjucbtme oantaest. Salves, dy't it op it Amelan heart, komt oer en past syn alden op, mar kriget de syktme ek. Koart efter inoar stjerre syn alden, den by. Hy bat yet tiid om syn léste wil to meitsjen. Wy léze det er as erfnimmers Willems en Janke' bern oanwiist: Willems beide jonges Frans en Jacob for togearre 4/io> Janke
1) Sj. T. A. Eomein, Naamlijst der predikanten, ss. 67 en 566; Dr. S. Cuperus, Kerkelijk leven, dl. I, s. 190.



dochter Antje for "/10 part; müglik hat er earst fen doel west Antje de helte en Willems fiif bern meiïnoar ek in helte ta to meitsjen, mar yn dizze selde snürje forstoaren fen dy fiif bern trije, en hjar parten lykje roundield to wêzen oer Frans, Jacob en Antje. Ek de portretten fen syn alden makket er Antje ta, dy't as wees lang by hjar yn hüs west hie en syn alden mei forsoarge hie yn hjar syktme (sj. Bylagen E en F).
Ljeafde ta blommen, nocht oan aventür, ünbistindigens: hy hie Wif hjitte kinnen, dizze dichters soan, mei gans mear rjucht as de jongkeardel dêr't Gysbert fen dichte. Hy wier it soargebern, mar syn alden scille him der net minder om ljeafhawn hawwe. Folie fen hwet yn de heit libbe, wier opstien yn de soan, mar ünbihearske en forwyldere; ta it boargerlibben, dêr't de heit, al wier it mei lij en, him yet ta biwenne kinnen hie, doogde de soan net mear.
Fen it hiele laech fen Japik Gysberts binne mar trije bernsbern oer: Willems soannen Frans en Jacob, Janke' dochter Antje. De staech fen Gysbert Japiks is litstoarn.
Earne, by in ütjower yn Boalsert, leit it hanskrift fen de Rymlerye. Mar van Haringhouck hat it drok, en hwa hat der ea fen heard in folslein Frysk boek to prints jen? Fonteyne hie sünt 1640 gjin Frysk mear oandoaren, Rintjus hie der gjin ljocht yn sjoen, Galama hie him nea oppenearre. Dêr leit it hanskrift, it hanskrift fen in frjeon.
En van Haringhouck, as sakeman faeks skeptysk, fielt: hy moat. De forstoarne wier in Boalserter; det docht al folie. Hy wier ek in mei-Kristen en for in skoalmaster in leard man; hy hat van Haringhouck gauris mei in stiftlik rymstik to wille west. Hy wier in hüsfrjeon; men koe him, wist hwet men oan him hie. Al dy dingen lit men jilde; en den is der faeks hwet det seit: dü scilst. Men kin net for alles in reden jaen.
It hanskrift wirdt foar it ljocht helle, it wirdt set,' de bogen groeije ta in boek. De ütjower jowt gjin wird ta
V



ynlieding. Nimmen fen de hegerein, ealljuwe ef learden, nimmen fen Gysberts kinden jowt it in wird mei op reis. Ja dochs, ien is der dy't for de léste bledside in fers skriuwt. En det fers bliuwt in frjemd riedling, det hjoedde-dei yette de eagen forklearret. It biwiist det der, yn 1668, net allinne in ütjower wier dy't in frjeoneplicht neikaem, mar det der yet ien wier dy't de bitsjutting fen Gysbert Japiks for Fryslan groune, sa folslein det hy dy't dit skriuwt, for al de tiden sprekt:
Uws' in uws' Affears teal forhuynd, forstaet forproppe, Wier neyste by ijn 't reag betijsd ijn 't jierfek stoppe,
Trog uwtlans weanwit, in 't foracht jen fen uwz eyn.
So wird faek eynlans goe trog eyn folk 't Lan ontteyn. Nin kinst sef wyttenschip, kin immen dear ijn schrieuwe; Eöft eltj'um uwt. Mar nu moat eltj'um schamm'rea
[blieuwe
Om't Gysbert Iapix zoon tuwyl, wittenscbip en kinst
Dear ijn bewirke het, in oon sijn Lansljoe schinst. Dy Friesne frjuwn in gloor, dy uwz de Hijmei seynd bet, Jouwt hosckmijld duwbbel wer 't jing uwz de tijdt ontteyn
[het.
Dearom (jeft schien it grsef sijn ljea to tzef forteart)
Sijn greate namme nea in uwz gehuwgnis steart.
M. Lasis stiet der ünder: düdlikernöch in skülnamme. Ho jerne scoene wy witte hwa't him dêrefter forsküle hat, det wy de frjeon earje koene dy't de dichter en syn wirk sa forstien hat. Miskien is er it bést yn de rounte fen de van Haringhoucks to sykjen; hwent neat wiist derop det oer de ütjefte fen '68 in oar gien is as van Haringhouck seis. De dielen fen it pseudonym binne yn syn hüshalding maklikernöch werom to finen; syn aldste soan is in Matthijs, syn wiif hjit Lamcke 5ierksma, hysels is in Samuel. Mar hwa stalt üt dy nammen dit pseudonym gear? Matthijs is op dit pas sauntjin jier, en hy is in Boalserter jonge dy't op de Latynske skoalle giet; mar dy't dit fers skriuwt, ken Fryslan en it Frysk üt 'e pin, en is moai wis alder. De skime fen de oare Gysbert giet foar üs lans, Gysbert Sierksma, skoanheit fen de ütjower, stedssiktaris



fen Boalsert: it boek is groeid fin der syn eagen, en hy moat it goeds tawinske hawwe. Ho den ek, dit is it foarste lüd det oer de Rymlerye op giet, en it is in tsjügenis for Fryslan.
It libben fen de dichter heart ta it forline; de skiednis fen it boek bigjint.



HAEDSTIK II.
It wirk yn tiidsrige.
Ho nedich it for de kennisse fen it dichterskip fen Gysbert Japiks is klearricbbeit to hawwen oer de tiidsfolchoarder fen syn wirk, kin düdlik wirde as wy trije fersen üt de Rymlerye as Wa tijd naet bruwckt, Reamers sinne-sang yn Reamer in Sape en Psalme CIV nést inoar sette. Scoe men oannimme meije det dizze trije fersen yn deselde snürje üntstien binne, den kriget men fen it dichterlik bistean fen Gysbert Japiks in folslein oar byld as byhwennear't der hieltyd tsien ef mear nier ren twisken de fersen ynlizze. Bisteane de wearden dy't yn dy fersen foarm krige hawwe, nést inoar yn de siele fen de dichter ef ha hja inoar dér opfolge? It is in frage dêr't for it forstean fen de dichter folie fen öfhinget.
Fen in ündersiik detoangeande is oant nou ta in bytsje kommen. Yn de neilittenskip fen J. H. Halbertsma wirdt in blêd biwarre mei oanteikeningen fen sines deroer; Buitenrust Hettema hat it öfprinte op s. 44, 45 en 46 fen syn Gysbert Japiks (Utert 1896). It binne net mear as opneamings fen data lyk as dy üt Gysberts Brieven oan Gabbema en üt oare bikende histoaryske feiten öf to lieden binne. Ynsafier't Halbertsma de groun fen de feiten forlit for eigen ünderstellings, forsint er him wis ef moai wis. Dit jildt for syn oanteikenings „Voor de Westphaalsche Vrede. A°. 1648. Reamer in Sape" en „1632, Grafschrift" (miend is det op de dea fen Gustaef Adolf), dêr't wy letter op yngean scille.
Buitenrust Hettema jowt yn syn krekt neamd Gysbert Japiks gans mear romte oan de frage (goed 30 bledsiden), mar hy bringt net allinne de saek net fierder, mar jowt



dêrby ta oan sokke fantazijen det frijwol alles hwet hy oan Halbertsma tafoeget, weardeleas is. Ek hy achtet det it Grcefschrift op Gustaef Adolf wol wêze scil üt it jier det dy fait: üt 1632. Nou scoe elts ünbifoaroardiele lêzer mei in bytsje bigryp fen ferskinst en styl, mei ien eacbopslacb sjen kinne det it Grcefschrift yn tael en styl bisibbe is oan de psalme-birimings dêr't wy üt de Brieven fen witte yn bokfor tiid hja üntstien binne, en it oannimlik achtsje det it üt de tiid nei 1650 stamme moast. Hy scoe dêrom fen tofoaren kritysk foar de ünderstelling oer stean det it stjerren fen de kening Gysbert dalik it Grcefschrift yn de pinne jown bie, en bim rekkenskip jaen fen de wierbeit det der dichte wirde kin oer feiten dy't tsientallen en hünderttallen jierren ta it forline bihearre. Yndied hat Prof. Dr. G. Gosses yn it Frysk Jierboek 1937 düdlik makke det it fers yn alle gefal fen nei 1642 wêze moat, en wierskynlik earst om 1660 hinne skreaun is (sj. it opstel yn it Jierboek oer Gustaef-Adolf-grêfskriften yn Fryslan en dêrbüten). Dêrmei stoart Buitenrust Hettema's hiele fierdere riddenearring oer de tiids-folchoarder yn; hwent hy wol derop üt det de fersen dêr't ceyt ünder stiet, de aldsten binne — al scil er dêr den letter syn arguminten for jaen, hy wiist der nou al fêst op det fen net ien fen dy fersen biwiisd wirde kin det it jonger is as 1633 (G. J s. 26). It Grcefschrift lykwols stiet ceyt ünder en it is stikken jonger. It liket ek yet al fiergeand det Buitenrust Hettema Kipedo Reauwe-bjuester en Dy hondert njueggenin-txveyntigste Psalme tiidrekkenkindich oan inoar keppelet om't ünder beide ceyt stiet. Sa wirdt de stüdzje fen skriftekennisse hwet al to ienfaldich.
Buitenrust Hettema lit it dêr net by: fen de wird-keppelingen dy't Gysbert Japiks earst nei 1650 sa hiem kriget, jowt er as syn bitinken det dy de dichter fen 'e miet óf oan djür west ha moatte, om't se ek al foarkomme yn in sa ier fers as it Grcefschrift. It ütgean fen forkearde praemissen laet hjir wol ta tige frjemde konklüzjes. Halbertsma makket it foarste forsin, troch to sizzen: Gustaef



Adolf fait yn 1632; dos is it Grcefschrift fen 1632. Buitenrust Hettema folget him, deroan taheakjend: der stiet ceyt ünder it fers, en it fers is fen '32, dos stiet hjir ceyt ünder in ald fers. Dos wirdt it müglik det elts fers dêr't ceyt ünder stiet, in ald fers is. It Grcefschrift hat wirdkeppelingen: dos hat Gysbert Japiks de wirdkeppelingen fen 'e miet öf oan. Mar de wierheit is dizze det it fers sa goed as wis fen nei 1650 is, dêr't üt folget det it wirdtsje ceyt ünder it fers der net op tsjut det it ta it earste wirk fen Gysbert sines beheart, en det alteast dit fers oer iere wirdkeppelingen neat biwiist.
Oant nou ta binne de ütkomsten fen it ündersiik nei de cbronology fen Gysbert Japiks syn fersen slim ünbifredigjend. For in diel leit det ek oan de biswieren dêr't it ündersiik op stuitet. It kin allinne ütfierd wirde mei twa middels: foarst de uterlike oanwizingen oer de tiid fen it üntstean yn ef büten it wirk, trocbdet it wirk tiidsfeiten neamt op in wize det it lyktidige dêrfen düdlik is, ef trocbdet yn brieven ef oare uterings dy't datearber binne, nei fersen forwiisd wirdt; oard trocb ynderlike oantsjutting, troch eigenheden fen styl, dêr't it müglik fen is to sizzen det dy allinne ta in datearber tiidrek bihearre kinne. Mar hjir binne der net folie uterlike oanwizingen, en de styl fortoant mar op ien punt in düdlike foroaring dy't it müglik makket fen earder en letter to praten. Under alle omstannichheden scil it ündersiik nei de chronology lykwols to meitsjen hawwe mei libbensfeiten en stylwearden beide.
Nou binne der üt it oersjuch fen it libben fen Gysbert Japiks twa feiten to neamen, dêr't fen oannommen wirde mei det dy moai djip op syn dichterskip ynwirke hawwe: it binne syn boask yn 1636 en syn moeting mei Gabbema yn 1654. Fen beide is it nedich yen yet effen rekkenskip to jaen.
Gysbert Japiks boasket op trije-en-tritich jierrige alderdom. It is net ier; en det kin der min oan ta to skriuwen



wêze det er net earder ljeafhawn hie ef net earder winske hie to boaskjen. De fersen yn it foarste diel fen de Rymlerye tsjügje wis fen in moai sterke driuw yn it erotyske. Hy moat foar syn houlik in op dit stik ünbifredige libben laet hawwe, en bowol't der tydlike oplossingen for de driuw nei ljeafde west ba scille, in dürjende wier der net. Moai wis bat for dizze dicbter it frijfeintelibben mear biswieren as foarrjuchten bawn. Hy kaem üt in boargerlik formidden mei Kristlike bouliks-opfettingen, en bie der alderminst nocbt oan konvinsjes to brekken. Syn boask moat de ein bits jut bawwe fen folie ünrêstich langjen en sykjen yn syn jonkheit. Dêrom is it ünwierskynlik det by letter yn syn boask, det de bifrediging yn it erotyske bitsjutte, bim yet gans mei de motiven fen it ljeafde-libben yn de kinst opbalden bawwe scil. Men kin feilicb oannimme det der yn de ynhald fen de dichting nei syn boask eat foroare is, det syn boask op syn dicbting ütwirking hawn bat.
Det de moeting mei Gabbema det dien bat, hiene wy minder maklik oannommen, as yn wirk en Brieven de biwizen net foar üs leine. Nou't dy der binne, moatte wy der op it earnsticbst mei rekkenje. Yn 1654 is Gysbert in man fen ien-en-fyfticb. Gabbema is krekt oer de belt fen Gysberts jierren binne. Det seit: wylst Gysbert oer syn middei-bichte binne is, forkeart Gabbema yn de meast ünthjittende tiid fen syn libben. Gysbert hat gans meimakke: it sa lokkicb ynsette boask bringt bim slach op slacb; nij lok in lyts bytsje. Fen Gabbema en syn frjeonen moat eat oanlükends ütgien wêze. Langjen en ljeavjen yn erotyske sin leit efter de dichter; mar de doar fen it hert giet wiid iepen for de jonge, strieljende, kinstsinnige frjeon. For Gysbert telt amper de frage mear hwet hysels yn kinst biwünderet; de frage wirdt hwet Gabbema biwünderet. Dy is dichter en learde tagelyk, en in ienfaldich fers det allinne troch sjongsumens moai is, strykt net mei syn wearde; it fers moat ek djip wêze, en leard, en seis tsjuster. Men sjucht Gysbert nei 1654 mar for ien mear skriuwen:



for de jonge fr jeon. Om oare harkers tinkt er net, nei oaren rjuchtet er him net. Gysbert skriuwt, foroaret syn aldere psalmen, stalt syn nije gear, lyk as er achtet det Gabbema se moai fynt. Brief VIII (7-V-'55) wirdt ta in jubel dêr't al it deistige by forgetten wirdt: de oanlieding is det Gabbema wirden fen biwündering oer Gysberts wirk skreaun hat. Det rekket de dichter, net yn syn geast mar yn syn hert. De frjeon is wirden: „it formeyts fen mijn jeld, dy wille fen mijn hert, de wollust fen mijn sinnen". Op dit momint is de dichter lokkich, en hat de frjeonskip jown hwet hy derfen hope.
Mei de skiedjierren 1636 en 1654 foar eagen, ha wy op it minst in goede kans eat fierder to kommen mei it oarderjen fen de dichting neffens de tiid; en mei uterlike en ynderlike oanwizingen kin it müglik wêze fen somlike fersen in neijer datearring to jaen. Al dalik is it fen greate bitsjutting det Gysbert Japiks seis de Rymlerye yn trijen yndield hat: de Ljeafd in bortlycke mingel-deuntjes; it Gemiene oef Huwzmanne petear, in ore katerye ; en it Hymmelsch Harp-luwd. Det fierders de folchoarder fen de fersen yn de Rymlerye yn ünderdielen net neffens tiidsoarder is, kin men dalik sjen oan de oan S. A. Gabbema rjuchte fersen yn it earste en twadde diel. Men komt üt de yndieling fen de Rymlerye maklik ta it bitinken det in oardering neffens ynhald mear as neffens tiid de bidoeling west hat. Yn hofier't der dochs ek yette in oardering neffens tiid yn trochskimeret, kin allinne in sköging fen fers ta fers leare.
By de ynhald fen it foarste diel fen de Rymlerye lans geande, sjugge wy it folgjende:
1. de Friesche Tjerne is ütjown yn 1640, en dos foar dy tiid skreaun. Hy kin net skreaun wêze foar 1632, omdet greve Hindrik (neamd yn r. 124) den yet gjin steedhalder is. It dicht bisjongt jong houlikslok op sa'n wize det eigen bifinen der hast net frjemd oan wêze kin; Gysbert Japiks boasket yn 1636. De skriuwer dêrfen moat op groun fen



Frieflche T f E R N E,
•Ofte j8o?tltjckc
Croöö ten / ijn-fierD l aaD / (ijoecöt/ tert-
faaDtöli C?uti)S- ö^an / Ut on-fojfjoens tjn öe
<©rar-3Iefte fen ftjn Haan - ferc hooin.
y\ c2Viii*>ftf \o i-tSx^4YO^ir?i
Ciïjtöjucfet tot HectltoarDen / "bp Claude Fonteyne , (OjÖmatlS ïaiiö'tfcliapiS-<©iuchcr / to90iient>c in öe <©?oote ïtm&-(tr<wt. Stnna 1640. .
Titelblêd fen de Friessche Tjerne fen 1640
mei foroarings fen de han fen de dichter.
Ex. yn Oxford. si* s' 251







somlike parallellen (ü.o. de aerdichheit oer Bed-lehim en de al neamde steedhalderlike rigel) achte wirde kinde hawn to hawwen oan van der Veens Bruyloft-zangen, dy't ütkamen yn 1637. Wy kinne dos feilich oannimme det it stik skreaun is twisken 1637 en 1640, en wierskynlik net lang foar de ütjefte. It is dos wis yn Boalsert skreaun, en moai wis yn forban mei Fonteyne' Woutir in Tialle-ntjefte fen 1639.
Hwet de To-hcecke oanbilanget („Swiet, ja swiet iz 't, oere miete"), dy kin fensels alder wêze, mar folie greater is de kans det de dichter him skreaun hat for de iepen romte dy't der by de ütjefte fen de Tjerne oerbleau, om de tige spontane en frije dichting mei in seedlik leksum for de jongerein to bisluten.
2. De nammen fen Sjotte Kreamer in Tetke komme al yn de To-hcecke foar: op de namme Sjotte Kreamer is Gysbert grif kommen om't er in rymwird hawwe moast op „keamer". It yn de To-hcecke al oantsjutte motyf hat er dêrnei ütwirke, binammen om in düdlik kontrast mei de Friesche Tjerne to hawwen: it mislearre houlik foar it lokkige oer; en de oarsaek fen de mislearring (de alden binne der net yn kend) is wer düdlikernóch oanjown. De beide dichtstikken hearre dos byinoar; en Sjotte Kreamer in Tetke scil skreaun wêze yn 1640 ef koart dêrnei.
3. Fen de folgjende fersen hearre Ljeafde, Herders Ljeafde to Galathcea en Herders njue, to Pales byinoar. Buitenrust Hettema hat it léste fers forkeard opfette (G. «ƒ., s. 28): in „herder" sjongt, gjin herderinne. Syn forsin is üntstien om't de herder sei, hy hie gjin biswier tsjin mei-frijers; oars, det in herderinne hjarsels as in „frijer" fen Pales biskögje scoe, wier ek net oannimlik. Mar alle trjje fersen slagge net op minsken, mar op idéen: op it wêzen fen de ljeafde, op de eigenheit fen it lan. De „herder" seit ieni'aldich: it lan is moai, en ik bliuw it lan trou, mar frjeonen binne wolkom.
It fers Ljeafde hat in taheakke dy't der op wiist det it stjürd is oan in faem dêr't de dichter om stike, en yn



gjin gefal nei syn trouwen skreaun wêze kin. Forklearrings det men it lan trou bliuwe scil, dichtet men allicht minder maklik as men seis yn de stêd wennet. Moai wis datearje dizze fersen üt de Wytmarsumer tiid (dêr't hjir ünder forstien wirdt: de tiid op it lan, dos foar '37).
4. Yn Ljeafde gjealpe (mei Catulliaenske rigels yn strofe 3) en de Bert-sangh twissche JEmaryl in Göris (neffens model fen Hooft) is it motyf ünbiandere ljeafde. Hja kinne ut de Wytmarsumer tiid wêze, mar ek tige goed lettere dicht-bisyksels neffens foarbylden. Der moat op wiisd wirde det beide gans mear makwirk binne as poëzije; de tsjinstelling mei de ünder 3 neamde fersen is great. De spontane sjongsumens dy't dy fersen sa libben makket, is hjir folie minder to bikennen. Hja lykje my bisibbe oan Reontse Ljeafde-gal, hwaens dichterlike wearde heger is mar det like min frij to pleitsjen is fen gans bitochtens. Ik haw oanstriid for dizze trije fersen in letter tiid oan to nimmen, mar in biwiis is net to jaen.
5. Ontsleyn' Eert en Wobbelke binne sa yn-Frysk, sa natürlik, sa sjongsum, sa libben fen langst en blydskip, det hja üt it hert weisongen wêze moatte. Beide binne forkearings-fersen, beide freegje en ljuentsje om ljeafde. It liket ünwierskynlik det ien for hwa't de bifrediging yn de ljeafde kommen is, fen langstme sa sjonge scil. Op groun dêrfen liket it my feilichst de fersen oan de Wytmarsumer tiid ta to skriuwen.
6. „Lyltsen paeyde Poppe' in pea" en Minne-sinne binne beide mear ef minder makwirk, it earste fierwei meast, en wierskynlik fen gans letter tiid.
7. De fersen Wa tijd, naet bruwckt, Minne-f juecht-spil, Kipedo Reauwe-bjuester, Forschaet' aerd en Iaën iz Ijeafte, dy't yn de Rymlerye op inoar folgje, foarmje meiinoar in groep: allegearre binne hja biwirkingen nei rimen üt de Brabbelingh fen Roemer Visscher. Hja steane lést fen de eigentlike ljeafde-lyryk. Hja binne wol yn haedsaek as dichtoefening to biskógjen, en den lang net min biteard: Minne-f juecht-spil en Kipedo Reauwe-bjuester binne yn



folie ding kinststikjes. Mar de persoanlike toan miskearret hielendal: yn allegearre üntbrekt it freegjen en smeek jen om ljeafde. Hjir sjongt in kinstner dy t aerdichheit hat oan syn stof, net ien dy't syn herte ütsjongt. It liket wirk fen ien dy't eigen ljeafde-striid to boppen is, en ik scoe dêrom dizze fersen yn de Boalserter tiid sette wolle.
8. Sterker yet jildt dit for it forheljende fers Muwzebooste, det de eigentlike ljeafde-deuntsjes bislüt. Yn dit fers klinkt in nije toan, dy't üs düdlik makket det wy by de ein binne fen de müglikheden fen de ljeafde-dichting. De stof is oernommen fen in alde folksfortelling, opnommen yn in samling fen Zacharias Heyns, ütjown yn 1634 to Amsterdam; de toan is fen bigjin ta ein licht-ironysk. Hjir sjongt in dichter dy't op dit pas neat mear hielendal earnstich nimt: net de klüsner, net in müzintsje-minske, net de greate krêften yn de natür, net it houlik. It alderklearst is dy boartlike irony yn de leste rigels to fornimmen :
Dear mey wippe Muwz mey Muwz
Wol-fol-noegge' ijn 't Muwze-huwz.
„Eyn" stiet der ünder: it is in ein fen mear as dit fers allinne. Yn de ljeafde-deuntsjes is lange nei it houlik, jubele om it houlik: hjir wirdt der, by alle wirdearring, smout om glimke. Det de Friesche Tjerne oan it bigjin, de Muwze-booste oan de ein fen de ljeafde-dichting stiet, is mear as in taf al. Neffens de tiid scille hja net sa fier ütinoar lizze: ek dit fers fait moai wis yn de foarste Boalserter jierren. Foar 1634, de Heyns-ütjefte, scil it wol net wêze; yn '36 boasket Gysbert, yn 1640 forskynt de Tjerne: de Muwze-booste kin it bést steld wirde yn de tiid fen 1640 oant likernöch 1645.
9. Op 't Musyck-sjongen en Fromme ljue (eg-wijt, kleare, sjongsume godstsjinstige fersen, hawwe yn it foarste diel allinne plak foun om it tal siden, düdlikernöch op trije bögen birekkene, fol to meitsjen. Mei wissens kin sein wirde det hja fen foar 1654 datearje. De frage eft hja



ta de Wytmarsumer ef Boalserter tiid bihearre, moat ünbiandere bliuwe; hja passé it bést by it wirk üt de Boalserter tiid, by Reamer in Sape binammen, en binne yn elts gefal de utering fen in ynderlik ryp en ryk dichter.
10. Oerbliuwe: Op S. A. Gabbema Ljeafde-dichten, skreaun + 17 Jann. 1655 (Brief IV) en In 't Stamboeck van S. A. Gabbema, skreaun 14 July 1655 (Brief X). Trocb hjar tael, styl en fersbou falie hja üt de toan fen de hiele foarste öfdieling. Hja biwize dalik det it wirk fen de tredde periode folslein oars is as det fen de twadde.
Us konklüzje kin feilicb wêze, det mei ütsündering fen 10, it biele foarste diel datearret fen foar 1654. De twaienheit Friesche Tjerne — Sjotte Kreamer in Tetke kin steld wirde om 1640 hinne. It tal fersen det mei reden set wirde kin yn de Wytmarsumer tiid (3 en 5) is lyts, mar der binne fen de aldermoaisten mank. Oer de greate forskelen yn libbensfielen en toan yn de ljeafde-fersen giet in ljocht op as men bitinkt det it haedfeit fen it boask fen Gysbert Japiks yn dizze tiid fait. Yn Friesche Tjerne ha wy wissichheit fen de parallel libben-dichting; det jowt üs rjucht om de ünderstelling det de fersen fen langstme datearje fen foar syn houlik, dy dêr't gjin langstme yn sprekt nei syn houlik skreaun binne, tige oannimlik to ach ts jen. De yndieling dy't feitlik en sielkindich fier wei meast yn de reden leit, wirdt den dizze:
a. foar 1636: de moaiste fersen fen algemiene en persoanlike ljeafde, datearjend üt in tiid fen ünbifredige ljeafde-libben;
b. om 1640 hinne: de twa greate petearen dêr't dehichte fen it ljeafde-libben yn bisongen wirdt, wylst tagelyk it elemint fen de morael forskynt, al wirket it yet net oertsjügjend;
c. nei 1640: de fersen dy't wol de ljeafde ta motyf hawwe, mar kleardernóch kinstrike dichtoefening ef makwirk binne; allyksa de Muwze-booste, dêr't mei in glimke fen it jonge ljeafde-libben öfskie yn nommen wirdt.



Ek yn it twadde diel, it Huwzmanne petear, lia wy net folie direkte oanwizingen oer de tiid fen üntstean hwet it haedwirk, de Petearen seis, oanbilanget. Fortünliker binne wy mei de lytsere fersen, it bywirk, det for in goed diel brükt liket to wêzen as folsel om ek de twadde öfdieling op trije bögen to bringen. Fen dit bywirk kin it folgjende datearre wirde, neamd yn de folchoarder dêr t it yn de Rymlerye yn foarkomt:
1. Op S. A. Gabbema Hcegelied Salomons : Gabbema tastjürd de 19de Nov. 1654 (it foarste fers, safier t wy witte, det Gysbert Gabbema stjürt);
2. Yn 't Stamboeck fen Brunsvelt, neffens ünderskrift yn det stamboek skreaun de 17de Febr. 1656;
3. Lan-geane, oef Friesche Freugde: oer it ijn-nimmen fenne Sted Hulst, mey de Schansen dear by om; Hulst foei de 4de Nov. 1645;
4. Aen den E. C. Fonteyne, over 't behandigen van eenige Gedichten van de hoog-begaefde Dichteres Sïbylle van Griethuysen; yn 1652 forskynt by Fonteyne hjar Hemelsche troostborne, en om dy snürje hinne scil moai wis Gysberts fers skreaun wêze;
5. Op de geboorte des Vorstlijcken Frieschen Stadholders Soone, nl. Hindrik Casimir II, berne 18 Jann. 1657;
6. de forfrysking fen It Latijnse Verss jen, van Dno Feyco Oedz. over 't in-komen in Friesland des Vorstel. Dochtertjen eerstgeboren kind onses Heere Stadhouders, etc.; de forfrysking wirdt neamd yn it brief fen 17 Maeije 1656;
7. Op 't Höars-hoffjen fen Jieffer Sibilla fen Jongstal, mei de To-hcecke, Gabbema stjürd op 19 Des. 1656;
8. Op 't oonfirdigjen fen Frieslanz Schyd-schrieuwAempt, fen S. A. Gabbema, neidet Gabbema bineamd wier as skiedskriuwer op de 30ste April 1659;
9. Nei 't Eag-weydjen op Hindrick Rintjus eerste prieuw-druwcksille fen sijn nije op-rjuechtge Druwckerye, wierskynlik (yn forban mei it brief fen 17-IX-'55) yn 1655 to setten;



dêr't yet oan tafoege wirde kinne:
de al by öfdieling I neamde fersen oan Gabbema;
it fers Op dy swiet-muwlckjende Paet-rymme fen Simon Abbes Gabbema, for it earst printe yn de Ljouwerter ütjefte fen 1681 (yn de utjefte-1936 opnommen op s. 45 en 46), grif üt 1655, moai wis it „rymke" bidoeld yn it brief fen 7-VIII-1655;
it fers oan Hero Galama „Bolsuina oongljoercke", fen de skriuwer seis datearre op 19 April 1656 (sj. utjefte-1936, s. 346).
Bf, yn tiids-folchoarder en mei forkoarte modernisearre titels :
1645 Langeanne;
1652 Oan Fonteyne, oer Sib. van Griethuysen;
1654 (19-IX) Op Gabbema's Heechliet;
1655 (17-1) Op Gabbema's Ljeaf de-dichten; *
1655 (14-VII) Yn Gabbema's Stamboek;
1655 (7-VIII) Op Gabbema's Paet-rime;
1655 (IX) Op Hint jus' printerije;
1656 (17-11) Yn Brunsvelts Stamboek;
1656 (19-1V) Oan Hero Galama;
1656 (17-V) Forfrysking Feico Oedzonius;
1656 (19-XII) Op 't hoars-hofjen;
1657 (1) Op 'e berte fen Hindrik Casimir II;
1659 (V) Op Gabbema's Skiedskriuw-ampt.
It mei wier wêze det gans fen it datearre wirk makwirk is en fen lytse dichterlike wearde, der binne alteast inkelde fersen by fen wiere bisieling (Lan-geane, Op 't Höarshoffjen), en for de skiednis fen Gysbert Japiks syn styl is dizze rige fen de heechste wearde. Fral scille wy dêrby tinke moatte om de fersen dy't it tichtst yn de omkrite fen Gysberts moeting mei Gabbema binne.
Bliuwt oer de baedfrage, de datearring fen de Petearen en fen Tjesck-moars See-cengste.
Folie haldfêst hat men net. Hwet de Petearen oanbilanget, hja moatte skreaun wêze foar it bisiik fen Fran-



ciscus Junius oan Gysbert. Mar it jier fen det bisiik stiet net fêst: Siebs hat steld 1645, Haantjes 1648, de CraneKalma 1652. De ünderskate arguminten scille wy fierdersop biskögje; to'n earsten wolle wy bisykje ho fier wy mei de dichting seis komme kinne.
Yn Nyschierige Jolle in Haytse-Yem is neat fen in tiidsoantsjutting to bikennen. Yn Egge, Wyneringh in Goadsfrjuen is it moaije portret fen de ealman op it lan, Goadsfrjuen neamd, dy't as jongeman de Amerant mei finzen krige yn de slach by Nieupoort, mar for syn fierder libben üntbrekt in krekte yndieling yn tiidrekken (hy hat nei syn steats-tsjinst en reizgjen tweintich jier lang ünderskate ampten hawn), det as er sprekkende ynfierd wirdt, kin it like goed 1640 as 1650 wêze. Goadsfrjuen siket syn wille yn de wirken fen de frede, en neamt it kriichsbidriuw mar flechtich en as eat dêr't er net mei to meitsjen hat; dochs lykje rigels 222—231 der op to wizen det der yet fochten wirdt. It bisykjen yn him in skiedkindich Frysk ealman werom to finen, is mislearre, det yen gjin nij dwaen kin; de dichter hat wis gans oan it libben üntliend, mar dêrom net it portret fen in libbene skildere; syn Goadsfrjuen is kleardernóch in ideael-byld. Der is in goede kans det er fral tocht hat oan ien as Tjerck fen Herema, in ealman fen Boalserter komóf, fen 1613—'39 grytman fen Menameradiel, dy't gans ampten hawn hat („houtvester en pluimgraaf"), yn 1639 as grytman bitanke, en yn 1655, mear as taehtich jier ald, forstoar.
Mear jowt Reamer in Sape. Mear moat it jaen: it jowt oiïimers krityk op it hiele mienskipslibben. It liket ünwierskynlik det it skreaun is yn in tiid det de Uny yet yn oarloch wier. Men reaget de Fré üt yn doarp en sté, me bret „krakeelen, Schortting, moeyte' in schelen": allinne ynlanske reboelje • kin dêrmei miend wêze. Skeel set „Tjercke' in Wer" (rjuchtshüs) „ijn roer": allyksa yn it ynlan. Wol wirdt deroan taheakke det it ek „de Wrad ijn koal-ljeacht fjoer" set, mar op in den woedzjende oarloch fen it eigen lan slacht det wis net: Sape jowt it swird en



de roeren in plak yn syn visioen fen sünde-kastijing. Derby, yn strofe 8 fen Reamers sang wirdt in nije opneaming jown fen alle müglik ynlansk skeel; as warsköging wirdt wiisd op de ilinde dy't oer Dütsklan kaem troch twaspjalt. Fral it „Speeg'len wy uwz j iet te" makket düdlik det hwet de dichter bisjongt, for bim forline is, en in al tobekwikend forline det fen mennichien al net mear teld wirdt. Om 1632, de tiid det Gustaef Adolf foei, hie de ilinde yn Dütsklan op it grouwélicbst west; mar ek by de frede fen Westfalen yn 1648 wier hja yet great. Sape, yn syn tiids-klachte, noch Reamer yn syn andert neame it earne det al dy ynlanske reboelje dübeld noedlik is om't der yette in oarloch woedet, lyk as dochs yn de reden lizze scoe as it lan yet yn oarloch wier. Dêrby witte wy det de blide, feestlike, optimistyske Lan-geane oer it ynnimmen fen Hnlst fen 1645 is; gans wierskynliker as det it fen mismoed om ynlansk skeel forfolle petear Reamer in Sape to meitsjen hat mei de léste jierren fen de tachtichjierrige oarloch, liket it det it steld wirde kin yn it fen skelen swier teistere steedhalderskip fen Willem II (1647—'50) ef yn de bitizing dalik nei syn forstjerren.
Dêrby, de Petearen iepenbierje in dichter op hwa't de earnst fen it libben yn folie foarsje oankomt. De greate en binearjende frage fen de sünde komt nei foaren. Det Gysbert fen hüs üt in djip sünde-bisef hawn hat, is min oan to nimmen: yn al syn ljeafde-lyryk bliuwt de driging fen de sünde safier, as spriek it fensels det de ljeavjende minske om oars net as ljeafde tinkt. Seis de To-hcecke ta de Friesche Tjerne moannet net: tink om God, mar: tink om jim alden. Hy komt for it earst foar it bisef fen sünde to stean net troch hwet yn himsels bart, mar troch hwet der yn dizze selsum ünfolmakke wrald omgiet; syn each sjucht fen him öf, is yet net ynkeard. Yn Nyschierige Jolle in Haytse-Yem hat de bluisterige jonkheit it yet dien; yn Egge, Wyneringh in Goadsfrjuen de stêd. Mar yn Reamer in Sape leit de skild net langer yn de jonkheit, noch yn de stêd, noch yn de mienskip: hy leit yn



ussels. Sa masterlik scoe dit witten net utere wêze as it net oerienkaem mei in ynderlike ünderfining fen de sjonger. Moai wis den kin men yn Reamer in Sape it jongste petear sjen. Om de niisneamde reden liket de datearring om 1650 hinne my de feilichste. For de twa oare greate petearen hat it gjin sin in tiid foar to slaen; mar as wy it decennium 1640—1650 stelle for it üntstean fen Friesche Tjerne, Sjolle Kreamer in Tetke, Nijsehierige Jólle in Haytse-Yem, Egge, Wyneringh en Goadsfrjuen en Reamer in Sape kinne wy nea fier mis wêze.
Mei Tjesck-moars See-cengste is it hwet in wünder gefal. Lang hat men dêryn ien fen Gysberts greatste dichtingen sjoen; Dr. Haantjes yette achte it „aestheties gezien verreweg het beste uit het tweede gedeelte". My liket it fen de greate dichten fierwei swakst, en as gehiel mislearre. Wy binne nou safier kommen det de morael, yn de Friesche Tjerne der mei de hierren bysleept, yn Egge, Wyneringh in Goadsfrjuen b.g. yet ünwennich yn in frjemd formidden (brükt as in argumint om in fielen to fordigenjen), yn Reamer in Sape op folmakke wize ta hjar rjucht kommen, nou oerwoekeret, de poezije deadet en seis üngenietber wirdt. It fers, dramatysk ynset, siket moralisearjend om in ein. Ek mei de saeklike ynhald is it net yn de heak: Tjesck-moar dy't stien en bien klaget det Wif by de oarlochsfloat giet, hat det yn de léste strofen fen hjar kleiliet forgetten, en hat it den hommels oer skippen mei „Keappenschip", det mei Wif syn gefal net it measte to meitsjen hat. Fierders sprekt hja yn strofe 6 en fierder Wif ta eft er yet foar hjar stiet en yet tobek kin: mar yn wierheit sit hja al op 'e wier en sjucht him foartreizgjen. Strofen 6—14 ha in oare ynlieding nedich as strofe 5; strofe 5 is de iennichst müglike ynlieding ta strofe 14—ein.
It hat der folie fen det twa biwirkingen ta in minder goed biteard gehiel foriene binne. It liket ek wierskynlik det Gysbert syn sterke warsköging om net de striid op it wetter to sykjen, skreaun is yn fredestiid. It scoe frjemd dwaen wêze om wylst de Steaten al hjar bést dogge om
VI



de sérövers yn Duntsjerk ut to roegjen, jonge manljue dy't meidwaen wolle, oan to trünjen nèt mei to dwaen — om't boerkjen safolle feiliger is; en ek nei 1652 do't men mei Ingelan yn oarloch wier, liket in warsköging tsjin it striden op sé minder op syn plak. Gysbert ljeave de frede, mar in pasifist yn de tsjintwirdige sin fen it wird wier er net: ho bliid hied er west ta de fal fen Hulst, ho hied er hope op mear winst for de Steaten! Scoe it feit det er yn strofen 14—22 net mear kikt fen fjuchtsjen en allinne de séfeart skilderet, derop wize kinne det dy strofen skreaun binne nei't de oarloch fen 1652 al ynset wierl
Yn elts gefal: Tjesck-moars See-cengste is in let fers. De han fen de master is ünwis wirden. For it helthaftige hat er gjin forstean; hy wol allinne frede en feiligens. Hy stiet oan Tjesck-moars kant; hy hearde oan Wif sines to stean. Hy kin de ein net fine: om't er seis by einbislüt net foldien is ta hwet er sein hat.
Yn dit forban moatte wy effen stilstean by de frage fen de datearring fen it bisiik fen Franciseus Junius oan Gysbert Japiks. Ut Gysberts libbensfeiten kinne wy dêroer neat öfliede; üt Junius sines mar in lyts bytsje. De dildlikste oantsjutting leit yet jimmer yn de teksten dy't Junius meinaem: wol de greate petearen, gjin Psalmen en like min Tjesckmoars Se e-8e n g s t e.
Oer dizze datearring bisteane trije finderstellingen:
1. Siebs (sj. hjirfoar s. 17) bat 1645 wierskynlik aebte, om't Junius de Fryske ütjeften fen 1640—'44 yet meikrige hat, en fen 1642—'46 yn de Nederlannen en faeks yn Fryslan west bat mei syn pupil, de jonge greve de Vere, hwaens mem in Hemmema fen Berltsum wier. Syn arguminten binne earder hifke (s. 17). Tsjin syn ünderstelling is fierders ien tige great biswier. Der is in fers fen Gysbert Japiks det yn 1645 skreaun is: de Langeane. As men dy en Keamer in Sape nést inoar leit, wirdt it tige ünwierskynlik det it léste fers fen '45 ef yet alder is: yn de Langeane is de frede in blide forwaebting, yn de Reamer in Sape in slimme öfdijer. Ek is it in argumint tsjin 1645 det alle lettere birjuchters oer Junius syn bisiik (S. A. Gabbema, J. G. Graevius) hjiryn oerienkomme det Junius apart nei Fryslfm gien is om stüdzje fen Frysk to meitsjen.
2. Haantjes (Gysbert Japicx s. 242—s. 259) hat 1648 steld, dêr't er for oannimme moat det Junius, dy't den oan hüs fen de Ingelskman d'Ewes arbeidet om dy to helpen yn syn Angelsaksyske sttidzjes, üt Ingelan nei Fryslan oerstekt om dêr Frysk materiael machtich to wirden en him den wer nei Ingelan jowt. Ut brieven fen d'Ewes ha wy wissichheit



^StmJ-cr rift korh , tcir in yer ,
Maya , ruiye. tl^ur ;
ln /le£ ia^ y^eXrcUz^C ,
K t-n d<i4- ^cHivtI tv<^c£ .
^ulU-<l li*4r vcd '4 jyzAsn ^6 \ wccJU
ln 'vei. J*-h<re nuf MA<Lc ,
D«i rrK. re ft rrt -fret Aojfö' jtec/U ( \{aA<ax ijti uurf fnAAjt .
M<w, cU /r«e , J* lyL<vu-e jrc* ,
oe^ "f* m J4rtx. t
ln nwt tr
^c/Ld'vfw^f'; n^rcy kx m J< d^itcAX .
„5- tXc«.f j<Ar c<d m vrir<£ U ,
/V[i< nwrt m fVuKrrisZn ;
_SeJUci eWvc^tr ■fx'yovnfe.tiiy hrvylc dc-tnr / —(~uri^^Jtc. lyKAm fruycsneAi •
5-c.LlA [<* t'prelï Vn wcr ^ r«r
etc vV rot^l turof- jy*4xJUr fyecv • 0 (.fi ■ vwt nu <un-e^fe T
W<< y/i/7 'f oeyt^yx-Mrc 1
Hs. yn Oxford.
Ofskrift fen Franciscus Junius.
(Reamer in Sape 45 - 65).
sj. s. 251







det Junius yn Jann. '48 yn Ingelétn -wier en yn bigjin '49 allyksa; dêrtwiskenyn sooe den syn reis nei Fryslan fallen wêze moatte. Yn d'Ewes syn brieven üntbrekt eltse oantsjutting dêrfen; en in opsetlike reis nei Fryslan üt Ingelan wei liket yet al in ündernimmen.
3. De tredde müglikheit is fen nei 1650, as Junius wer yn Holl&n is. Wy witte net krekt honear't er weromkommen is, mar yn 1651 is er neffens in brief fen Grcnovius yn Amsterdam dwaende mei in great wirdboek, dêr't „Nederduytsche woorden" yn forklearre wirde üt Angelsaksyske taelmonuminten. Op det stuit moat er fen Frysk wol forlet bawn bawwe. Hy k i n yn 1649 üt Ingelan nei Fryslan gien wêze en dêrwei nei Amsterdam: mar den bat er syn bibleteek in oare route folgje litte moatten as hy seis gie, en it bat gans mear eigenskip det er mei syn habben-en-halden üt Ingelan nei Hollan reizge is. Wy bearre 24-V-'52 fen Junius üt in brief fen sines oan John Greaves üt Amsterdam ; wy witte det er yn 1653 yn Dütsklan is, ü.o. yn Heidelberg; 8 Maeije 1654 skriuwt er wer üt Amsterdam wei in brief oan John Selden. Nou is de foarste Ingelske oarloeh (twisken Ingelan en de TTny) fierd fen 29 Maeije 1652 oant 15 April 1654. It liket der folie op det er dy tiid for reizgjen brükt hat. Dêr kin goede reden for wêze: hy wier tige Anglofyl, en der laei in forbliuw fen amper tritich jier yn Ingel&n efter him. Hy moat him min op syn plak field hawwe yn in Hollan det yn oarloeh mei Ingel&n wier, en dêr't hy allicht yn wantroud waerd. Yn elts gefal, hy is de wrald yntein. Wy witte det er yn Fryslan west hat ünder in skülnamme: det kin ek dêrmei yn forbining broeht wirde.
Ik for my achtsje dêrom fierwei wierskynlikst det Junius syn bisiik oan südlik Frysl&n en Boalsert fait yn syn reistiid, yn de earste Ingelske oarloeh. Troch it bisiik + 1652 to stellen ünderfine wy gjin swierrichheden, noch op it stik fen de libbensfeiten dy't wy fen him hawwe, noch hwet oanbilanget de fen him mcinommen hanskriften. En wy binne dêrmei yn oerienstimming mei syn biograef Graevius, as dy üs fen Franciscus Junius, dwaende mei de tarissing for syn Observationes in Willerami paraphrasin meidielt det hy op det pas „inflammatus studio haec penitius indagandi, relictis rebus et necessitudinibus in Frisiam illam interiorem contendit, ubi duos vertentes annos egit." Seis it biswier fen dy léste wirden dêr't Graevius syn bitrouberens slim mei ündermine hat, om't nimmen leaut det Junius' bisiik oan Fryslan twa folie jierren dürre hat, fynt hjir in forklearring, as wy oannimme det Graevius oan it bisiik oan Fryslan de hiele tiid tabidield hat dy't Junius yn de foarste Ingelske oarloeh forreizge.
Sjuch hjir twa fersen, keazen: om't hja oan de geande en de kommende frjeon rjnchte binne (oan Fonteyne en
1) Forlykje for it folgjende J. W. de Crane, Bijvoegsel bij zijn voorlezing yn de ütjefte fen de Gesta Fresonum (Workum 1837) en D. Kalma, Om Gysbert Japiks hinne yn Frisia 1936 (s. 147 en s. 204 ens.).



Gabbema); om't yn gjin ien fen beide praet is fen sterke dichterlike bisieling, al wirket dy yet klearst yn it fers oan Gabbema, en yn beide styl-eigenaerdichheden op it klearst ütkomme; tred, om't wy se datearje kinne : it foarste moai wis fen + 1652, it oarde fen Nov. 1654:
(Oan Fonteyne, oer fersen fen Sibylle van Griethuysen.)
Fonteyne' ick sjoe mijn eagen uwt,
Mijn binne-holle wier to buyt Oon op-teynbeyt ijnn' letter-wille,
Da 'k 't Rijm liez fen dy wijz' Sibylle: Dy Blomm' in Peerl' fen Grinzerlan!
Waems wirck Y lieuw'ren' my ter ban.
Ick ker dat Wijv for hette wonders.
Ick scboagje' her Wirck rju bette sonders. Dy wittenscbip, dy Rijmm', dy stal, Dy miette-klang, weag't oer, bet fal,
Yn droaf sef bly badtse' oer-al puwck-tröy. Fonteyne' ick tanck Jo for dy Boeck-stöy.
Op S. A. Gabbema Hcegelied Salomons.
A 7, me' eerst it buynning dopp'-waegs knet in trieuwt, Den rint 'er 't swiet so tin uwt dat 'et drieuwt, Mar, kneddet me' oon, dear teant bim tjocker swiet Dat fier' wey 't foorste ijn swietbeyt' smeyts oergiet.
So 's 't mey uwz Frjuene'. Hy sjongt ijn 't wircks beginn' Wrads djoey-bebad, dy lib-teel-swiete Minn':
Mar hertse' bo swiet sijn gouwne' barp' droant ford-oon, 't Sill'gbe' Hijmmelsch' gaest-swiet' Tjerck-Booscb, mey
[God-soon;
Ney 't gea-leaz', baed-wijze', Hseg'-liets Herders tean',
Dear Bregeman in Breed to weyde gean'.
Dear Salm-ljeafds traep' dript wierck, grient', kruwd
[in blomt',
In Dauw' lauwg'-fied-wiets oer-floed, wier Hy komt:
En wijck't er? d' ljeav' Breeds ljeafd'-eag trien't, az sluwz', Om't dat se' Him, klim-om-klardd', laet yn Moars huwz, Yn 't jjvigb wol, dear uwr' nogb stuwn' ljeafd' scbeyn't Dear de' beagst'-fol-macke' oer-puwck-ljeafd' kielt nogg'
[eyn't.



Foartendalik is dit diidlik: de rigels oan Fonteyne binne deistich, float, yn de peteartoan. Sa koe Gysbert ek sitte to praten, mei in glês wyn foar him oan Fonteyne' frjeonetafel: „ick sjoe mijn eagen uwt!" „Ick ker dat Wijv for hette wonders." Ek it for üs fielen bitinklike rym puwektröy — Boeck-stöy hoecht gjin oantsjutting fen ünnatür to wêzen; de skriuwers fen de Hollanske Renaissance brükten sok spondéysk rym wol gauris, sünder der hokfor emotionéle, humoristyske ef oare bidoeling mei to hawwen. (Vondel yn Adam in Ballingschap, r. 1050—1051, b.g. : doorschijn — voorschijn.) De toan fen it hiele fers is iepen, frij; men praet tsjin in kinde dy't men ken en wirdearret en dêr't men as goe-frjeon mei omgiet. *)
Mar it fers oan Gabbema hat pretinsje. Der moat in bulte yn sein wirde; det moat sa treflik müglik sein wirde; de jonge learde scil it nammersto heger wirdearje as er der hwet oer studearje moat. Gysbert stribbet heech, hwent hy wol stean dêr't Gabbema stiet. Hy stribbet sa heech det tael en kinst dêründer it libben forlieze, mar hy fornimt it net. Hy libbet hielendal buten de natür om. „Poezije", scoe letter in jong Ingelsk dichter sizze, „heart to kommen as de blêdden oan in beam, ef hja moat ljeaver hielendal net komme." 2) Ho sêft hiene ienris de Maitiidsleaven oan Gysberts dichtbeaxn glanzge, ho swier en sterk hiene hja pronke yn de simmer! Nou makket er blêdden, mei al syn kinst en witnis, mar it bliuwe pompier en. Hy makket se, om't de eardere him net moaijernöch mear
binne — for Gabbema.
Woe hy sa, ef koe hy net oars mear, om't de wyn fen de bisieling him net mear bisocht? It andert op dy frage hoecht net twiivlich to wêzen: in inkelde kear, mei it each fen de dichter de graty fen de jongfaem op it hynder
i) Deselde karakteristyk Mldt ek for de ta-eigening oan Fonteyne fen de Friesclie Herder, in fers det moai wis yet tichter oan lb54
takomt.^atg^ Qan Jolm Tayior> 17-11-1818: ' Another axiom —
That if poetry comes not naturally as the leaves to a tree, it naa better not come at all.'



skögjend, ef alle ierdskens efter him littend om yn to gean ta de majesteit Gods, scoe hy yette de bisieling bilibje. Syn natür wier net üntaerde; mar syn wil wier forkeard. Hy woe net ta Gabbema komme mei syn natürlik ünforsierd fers, det yn syn neakenens de skientme fen it natürlike hie; hy woe it ütrisse mei de swiere toga fen in waenwize wittenskip, sa swier det it allinne mar mear stroffelje koe. De styl foeget Gabbema yndied treflik; mar hy is in üneare for Gysbert, for it Frysk en for de dichtkinst.
Fierdere forlikening fen de beide oanhelle fersen scil de forskelen en bysünderheden ütkomme litte. De styl dêr't Gysbert him sünt 1654 hieltydwer yn uteret, is ünnatürlik om't dêryn sündige wirdt tsjin fers en tael beide.
Hwet it fers oanbilanget: it metrum bliuwt bihalden, it rhythme wirdt forneatige. Beide fersen binne iambysk; rhythme üntstiet yn it iambyske fers trochdet yn de heffingen binammen gans forskaet is yn swierens, lyk as it natürlike sizzen fen de rigel det meibringt. Rhythme is de natür fen de tael lyk as dy troch de struktuer fen it fers hinne rüzet, is de natürlike biweging dy't foartkomt üt in ynderlike wetmjittigens. Yn
Fonteyne' iek sjoe mijn eagen uwt
binne metrysk fjouwer heffingen, mar allinne de foarste, tredde en fjirde binne natürlik; it fers-skema is
mar men lést:
lyk as yn it fers oan Gabbema de rigel
„Den rint 'er 't swiet so tin uwt dat 'et drieuwt", bianderet oan it skema
mar men lést
w-wJ-w-Iw-wJ.;



mei oare wirden: de natür fen de tael, dy't hjar jilde lit yn it skema, kin in heffing sa üntkrêftigje det der amper mear forskeel yn klam mei in sinking is (en kin dêrfoaroer in sinking opstjitte ta de krêft fen in heffing). Wol men nou it fers forswierje, den kin det barre op twa wizen: men kin safolle müglik de sinkingen opheegje oant hja de heffingen frijwol bilykje, èn dêrby de foetten ünderling like swier meitsje; ef yn mear klassike termen sein: men kin de iamben forfange troch ünderling likernöch like swiere spondéen. Fen gefolgen moat it fers alle linigens forlieze, en yn it slimste gefal forliest it alle rhythme en haldt dêrmei op fers to wêzen. For it jong en licht rinnende fers komt it fers mei leaden foetten yn it plak. Dy needlottige kant üt üntjowt Gysberts hiele poezije hjar sünt 1654. As foarbyld kinne wy nimme de rigel
't Sill'ghe' Hijmmelsch' gaest-swiet Tjerck-Boosch, mey
[God-Soon,
tagelyk in foarbyld fen in alderheechst bigryp, neamd yn in rigel fen skreauwende wansmaek, dy't ynsté fen yen ek mar in skymke fen sillichheit fiele to litten, de spraekorganen op in fier fen noflike ynspanning komt to stean.
Twad merkteiken fen de styl-1654: de tael forliest hjar natür troch wanstaltige forkoartingen. De klassiken folgjend, hie Gysbert de weilitting fen de toanleaze e oan 'e ein fen in wird altyd to fordigenjen achte net allinne foar in lüd, mar ek foar in h. ,,'t Hiete' yerzen": fensels wirdt de e oan 'e ein fen „hiete" net sein; mar ek: „en d' heale Wrad" for: de heale. Yn it fers oan Fonteyne geane wy al in stap fierder: „fen dy wijz' Sibylle" for: „fen dy wijze Sibylle" bringt üs einliken al oer de grins fen de dichterlike frijheit. Mar yn 1654 léze wy:
In wijck't 'er? d' ljeav' Breeds ljeafd'-eag trien't, as sluwz',
en de öfkoarting ,,d' ljeav' (Breeds)" is gjin frijheit, mar in skeinen. It hiele tredde diel fen de Rymlerye troch, scil det skeinen oan 'e oarder fen de dei wêze.



Tred: de wird-keppelingen, dy't yn forban mei de earder neamde kenmarken, earder as needsaeklike titkomsten to skögjen binne, en minder as primaire fornijingen. Skras al mar toanleaze ütgongen, meitsje de wirdlidden allegearre safolle müglik like swier: en sünder wirdkeppeljen giet it net mear. Men kin yen in fers tinke as
* Dêr't de folmakke ljeafde kiel't noch ein't,
mar Gysbert wol in swiere rigel, en skriuwt dos
Dear de' heagst'-fol-macke' oer-puwck-ljeafd' kielt nogg'
[eyn't,
en men sjucht it wirdkeppeljen foar yens eagen üntstean.
It is alles meiïnoar in fers-en-tael skeinen dêr't men de konsekwinsjes fen sjucht yn Psalm 97 :
(7)
Trouw' fromm' ljeafhabbers Goads (Oppe' Heer' festge', az opp' Eoats')
Litt' litte' ijn wol-dwaen blijckje Dat jiemme' fen 't quea werz-wijckje.
d' Heer tjocht sijn gunst'-genoat'
Uwtt' schoer- sjeack'- neyll'- kloer'- pöat',
Uwtt' kners- knijpp'- knoarr'- kneag' tann',
Uwtt' goadleaz' schelmsch' moard-hann'
Dy dolckjet ney sijn ströat'.
Hwet sublym wêze moast, is bispotlik wirden. Seis yn it hjir bispritsen fers oan Gabbema, dêr't de amme fen de kinst yn de ynset yet swiid troch rüzet, sjucht men it proses al yn folie wirking: de forkearde wil wint it fen de bisieling, de ünnatür fen de natür, it bitinksel fen de skepping. Mei in „stroom der denkbeelden" hat dit neat to meitsjen: it is earder de ütkomst fen neat to sizzen to hawwen, en folie sizze to wollen.
It bistek fen dizze sttidzje stiet net ta fen styl-histoaryske fragen haedsaken to meitsjen; allinne yn it foarbygean kin dêrom wiisd wirde op 'e nijsgjirrige frage eft de styl-omsetting by Gysbert Japiks yn 1654 in isolearre forskynsel is ef net. Mei in birop op de bigripen fen Benaissance en Barok komt



men net folie fierder, salang as men gjin klearrichheit hat ho't en ünder hoki'or ynfloeden Renaissance for Gysbert Japiks ta Barok waerd. Wylst Gysbert Japiks as Renaissance-dichter tige de ynfloed fen de Hollanske dichters ündergien hat, scoe it net tafalle parallellen for de styl-1654 yn de Hollanske skriftekennisse to finen. Opmerklikernóch is der wol in parallel mei de Ingelske literatuer, dy't nei Shakespeare en de Elizabethanen yn in reaksje forkearde, dêr't it swiere fers yn priizge waerd boppe it lichte, it wittenskiplike boppe it natürlike, it tsjustere boppe it ljoehte. De striid twisken de beide stilen is sa ald as de klassiken; al yn 1580 waerd yn Ingelan de styl fen Tacitus priizge boppe Cicero sines. Yn 1595 hearre wy Chapman sizzen det hwet in soarte majesteit oan de dichtkinst jowt, better is „as hwet eltse skoenlaper sjonge kin by syn opflikken"; en hy achtet it priislik det it hert fen it ünderwerp sa to sizzen omwiele is. De heechtiid fen it swiere fers, de saneamde 'strong lines' fen de wiisgearige dichters, fait foar 1650; dêrnei bigjint de krityk hird op to kommen. Sjuch it yn syn koartens folie learende opstel fen G. Williamson, English Studies 1936, s. 152.
De greatste dichter fen 'strong lines' wier de yn üs tiid wer sa heechsette Donne, en syn namme hie klank woun ek buten Ingelan. In opneaming fen dichters dy't gans seit, wirdt b.g. jown fen J. van der Burgh yn syn Hooft-ütjefte fen 1644 (Lescaille, Amsterdam), dêr't Donne as fortsjintwirdigjend yn neamd wirdt for Ingelan: „Italien, daer de Musen, als in behouden haven toen zy 't uit Griekenland verloopen moesten, overscheepten, is voor ons en by ons leven ruim de rijkste geweest van alle schrandere verstanden, hoewel het zich des niet hadde te wandanken, zoo d'er maer alle duisendt jaeren zoo edel een geest als Dante, Prtiaroha, Tasso, Gvarini, of Marino te voorschijn quam. In Yrankrijk, andersins niet onverzien van gemeene vernuften, lichten Marot, Bonsard, Bartas, Theophile, Malherbe, S. Amant, en meer anderen. Engeland pronkt metten diepzinnigen D o n n e, en den geestigen, doch ongelukkigen, Overbvrr y."
Det Gysbert Japiks fen Donne en de theory fen de 'strong lines' heard hat, is dos op himsels net ünwierskynlik. Fierders moat men de Ingelan troch-en-troch kennende Franciscus Junius, dy't Gysbert Japiks dochs ek wol eat fen syn witnis meidield ha scil, net forjitte.
Hwa't lykwols de styl fen Donne en de oare wiisgearige dichters haldt by Gysbert sines, kin min leauwe oan in üntliening ut de foarste han. Donne-en-dy skriuwe foarse rigels, hja binne djip en bytiden tsjuster, en de tsjinstelling mei it renaissansistyske ljoehte fers is great; mar fen in sa fiergeand skeinen fen tael en fers is nearne by hjar praet. It liket gans earder det Gysbert oer hjar styl heard hat as det er dy seis yn him opnommen hat. Der wier alle oanlieding dy styl to folgjen foar ien as Gabbema oer; „Wobbelke" koe yndied songen wirde fen eltse skoenlaper; Gysberts nije styl moast seis in learde syn omtinken by hawwe.
Eardere skriuwers (Halbertsma, Hulde I, s. 24/s. 25; Gosses, De Holder 1929, s. 194) hawwe hjir in moai greate ynfloed taskreaun oan de Hertspieghel, dy't ta de boekerij fen



Gysbert Japiks biheard hat; Haantjes (Gysbert Japicx s. 175/s. 177) hat twivel dêroer ütspritsen. Allegearre sette de kwesje fen de wirdkeppelingen yn 'it formidden fen it bisprek; mar yndied binne dizze wirdkeppelingen mar ien merkteiken feil in folslein foroare diehtstyl, dêr't de oantaesting en forneatiging fen it rhythme de primaire faktor by is. De wirdkeppelingen falie net üt 'e loft: hja binne earder ütkomst fen in ünmüglik forswierre rhythme. As Dr. Haantjes fen de wirdkeppeling seit: „Zijn hele poëzie vroeg erom", is er tichter by de wierheit as de oaren; allinne moat foaropstean det it de nije, tige bitinklike, tige ünnatürlike styl-'54 is dy't derom freget. By de foarming fen dy styl, by it forswierjen fen de fersrigel op folie wizen, soil Gysbsrt sünder mis ek it foarbyld fen de Hertspieghel yn it sin komme wêze; mar dit foarbyld is folslein üntarikkend om oer de styl-'54 klearrichheit to jaen.lt fers fen de Hertspieghel en it fers fen de styl-'54 üntrinne inoar dêrfor fierstento fier. Sielkindich is it ek net oannimük det Gysbert Japiks, syn styl fornijend, him dêrby liede lit fen in Hollansk foarbyld dêr't er skoan fen wist det it mear as in generaesje efter him laei. Ynfloed fen. de Hertspieghel wirdt dêrtroeh net ütskeakele, bihearskjende en foarmjende ynfloed wol. Gysbert skept ta eare fen Gabbema in nije styl dy't 'up to date' wêze moat: kinstryk, leard, djip, tsjuster.
Op it alderklearst sjugge wy de styl-oergong feil licht ta swier fers barren yn it „besletten wirck" det Gysbert de 17de Jann. 1655 oan Gabbema tastjürde. It bistiet üt: twa opdrachten, ien oan it bigjin en ien oan de ein; de ynlieding en it twiskenwirk fen de Friesche Herder; de psalmen 137, 10, 11, 12, 15, 16, 8, 146, 130, 103 en twa lofsangen: de Nacht-rest-bejerte en it Moarn-liet; meiïnoar toalve stiftlike sangen.
Alderearst stiet oer dit wirk fêst det it net sünder mear ta de Gabbema-periode heart, hwent it wier earst opdroegen oan Claude Fonteyne. Ek dy opdracht is skreaun yn kleare en libbene natürlikens; wer heart men de toan fen it frjeone-petear, en it fers is yet alhielendal de lichte rigel. De opdracht oan Gabbema oan de ein is mar in achtrigelich ferske, dêr't net folie üt óf to lieden is; it fers is swierder, mar dit komt mei om't de foarste opdracht iambysk is, dizze trochéysk. It twiskenwirk is allyksa yn lichte rigels skreaun; hjir en dêr komt in inkelde swierdere nei foaren; in goede tsjinstelling hat men yn de rigels:



Ringen siet hy dol om restjen,
Fen sijn gongz soer' wirgg' oerlestjen.
Ek de styl fen de psalmen seis is yet net swier; yn in psalm as 130 is de sibskip mei in fers as Ljeafde yet klear to fornimmen. In alderhearlikst fers, fen in natürlike swierens dy't hielendal by de djippe earnst fen de ynhald oanslüt, in fers det nést it moaiste wirk fen de Ingelske „metafizyske" dichters to neamen is, de Nacht-rest-bejerte, iepenbieret üs ta hokfor kinst Gysbert yn it bisjongen fen it alderheechste komme koe as er it wêzen fen de tael earbiedige; it Moarn-liet dêrfoaroer is kleardernöch makwirk, en it swiere fers forliest al dalik yn it bigjin syn rhythme. Bitinkliker fen fersbou yette is de foarst opnommen psalm, 137, fen Gysbert wierskynlik as ynset keazen om it motyf fen de harpe, oan de wylgen hongen üt drövens en ünwennigens; rigels as al dalik yn de foarste strofe:
Herre' Herp'-spil hinge' oon Wylge-beamt', lanz' sleat, Dy trog gjelp'-trien-eag-wiet wugs, az herr' terge 't Twing-Folck, in scheetsch blier Zion-sang sef-ferge
biwize det Gysbert op it pas det det skreaun waerd, twiske natür en ünnatür yn it swiere fers net ünderskiede koe. It is al dalik in oantsjutting fen de wankinst dy't in great part fen it tredde diel üngenietber makket.
Wy binne, troch de Brieven, moai wis fen twa dingen: det dizze psalmen hearre ta de foarste dy't Gysbert dichte hie („fen 't eerste Psalme-wirck by my rymmele", hjit it yn brief IV); èn det se üs net oerlevere binne yn de steat fen hjar üntstean (forlykje brief X: „dy onthietene Psalmen in Lof-sangen, dy 'k uwt-schreauwn, uwt-rymme, uwt-wircke, in op-snolcke hab, so 'k best koe"). De foroarings, ynfierd do't de psalmen oan Gabbema stjürd wirde scoene, hawwe grif for fierwei it greatste part foroarings west de kant fen it swiere fers üt. Wierskynlik is yet it hiele „besletten wirck" oarspronklik dichte yn it lichte fers, en binne de forswieringen hjir yet letter ynfierd.



In goed bigryp oer de styl-omsetting fen 1654 jowt ek in forlikening twisken de Lan-geane fen 1645 en de beide fersen fen de Free-bea. De Lan-geane en de Free-bea-fersen binne alle trije trochéysk, en alle trjje fersen fen blydskip en tankberens. Mar ek yn dizze trije fersen sjugge wy it lichte fers it plak romjen for in swierder det hird de natürlikens forliest. De forswiering yn it foarste Free-bea-iers komt binammen fen öfkoartingen, mar det it wêzen fen de tael dêrfen skeind wirdt, kin men yet net sizze. Eigels as
Bringh 't ploeg-yersen ijnn' dolcks stee.
d' Hijmm'1 oppe' yerde izz' goune Free
rhythmysk al slim forstive, binne yet ütsünderlik; mar yn it twadde fers forskynt al in strofe as
Free drieuwt fen uwz Fries'ne greyde 't Stiel'ne f juecht-klaed', swird in dolck',
Dat uwz aders bloed uwt-molck.
Free fol-djier't in tiert uwz weyde,
dêr't allinne de foarste rigel rhythmysk fen is, en in rigel as
God fen Free, fen fjuechts hyer-plöytsjen!
is bitocht en ünnatürlik fen bigryp, fen tael en fen rhythme. Yn gjin inkeld fers det datearre wirde moat foar 1654, scil men sokke rigels fine.
Ho ald de earste psalmen yn hjar oarspronklike lêzing binne, is net mear to sizzen. Inkelde, lyk as Psalm 130 en de Lof-sjong Mariae, lykje yn toan en lichtens fen fers op in earder tiid to tsjutten; mar men moat net forjitte det Gysbert yet nei 1650 lichte fersen skriuwt. Fierders hat Franciscus Junius, safier't wy witte, gjin psalmbirimings fen Gysbert sines meikrige; en hie Junius fen hjar bistean witten hawn, den scoed er, om't hja taelkindich sok goed forlikeningsmateriael joegen, der grif öfskriften fen nommen ha.
Tsjin dit argumint, earder fen Siebs nei foaren brocht yn syn Westfriesische Studiën, hat Buitenrust Hettema



biswier makke (yn syn Gysbert Japiks, s. 34). Hy achtet it oannimlik det Gysbert Japiks, üt ynbannigens, wol syn wraldske „en zelfs min of meer wulpse" fersen oan in frjemd sjen liet, mar net de dichten dêr't syn godstsjinstich siele-libben yn bisletten laei. It hinget der mar feil öf bwet men oannimlik achtet. Det de Fryske ynbannigens biswier meitsje scoe tsjin it sjen litten fen in forfrysking fen godstsjinstige poëzije dy't de hiele Kristenheit ken, en net tsjin it toanen fen fersen dy't for de skriuwer ynderlik libben bitsjutte mar dêr't b.g. fen puriteinske kant maklik seedlike ófkarring tsjin ynbrocht wirde kin, liket mear in bitinksel fen de forbylding as in ünderstelling dy't wierskyn hat. De öfwêzigens fen de Psalmen yn de Juniusöfskriften; it feit det de earsten yn de Rymlerye forskine mei in opdracht oan Fonteyne net lang foar dy syn forst jerr en; de data dy't wy yn de Brieven oer de Psalmen fine: det alles wiist derop det Gysberts psalm-biriming yn haedsaek datearret üt it decennium 1650—'60, en for fierwei it greatste part üt de jierren 1652—'56. It binne yn Gysberts libben forgoed crisisjierren. Hy moat in fielen hawn hawwe fen oars net mear sjonge to kinnen (de foarst opnommen psalm mei it motyf fen de harpe oan de wylgebeam; brief XVI fen 4-II-'56: „in dear my wirt myn Siongster stil, in jout it op kampjen").
In oantsjutting oer de alderdom fen somlike psalmen kin ek lizze yn it brüken fen dy (datyf en acc. fen it pers. omnamwird du) yn forban mei de Alderheechste. It komt allinne foar yn Psalm 130, dy't ta it „besletten wirck" heart; ienkear komt der ek yn foar „woene' Y" (r. 19, op in plak dêr't mear Gods hegens boppe de minsken as Gods mienskip mei de minsken bisongen wirdt) — en yn Psalm 84 (dy't hieltyd Jon hat ynsté fen Dyn, mar dêr't yn de léste rigel Dy biwarre is as rymwird op Hy)-, buten it Hymmelsch Harp-luwd ek yn de Lan-geane, dy't fen 1645 is. It liket dos det Gysbert earst it Du en Dyn for kar nommen hat, en it letter forfongen hat for Y, Jo en Jon, op in inkeld plak nei dêr't Dy net mist wirde koe om de sfear fen de



psalm net to brekken, ef dêr't Dy nedich wier as rymwird. It kin gjin tafal wêze det de spoaren fen de Dn-oanspraek allinne foarkomme yn de Psalmen dy't yn de Rywlerye foarst komme, en dy't wy ek üt oare grounen as de aldsten biskögje.
De opjefte dy't Gysbert bimsels stelde, yn forban mei in ünthjit oan Gabbema, wier de biriming fen 50 Psalmen yn it Frysk; boppe de 50 bat er der letter yet 2 by skreaun. Yn in brief fen 17-IX-'55 forsiket Gysbert Gabbema „dy leste sexterne fen myn Friescbe psalmen mei to seinen, so sil icker jiette twa by-schrieuwe, om myn onthiett'ne tall fen L fol to ljeuwerjen". Buitenrust Hettema stelt in mennich fragen oer dy „sexternen", dy't düdlikernöch for it birin fen de biriming fen bilang binne: eft hja op bogen fen seis bledtsjes pompier skreaun wêze kinne, ef faeks seis oan seis byinoar bearre, en hopet det theologen oer it léste ljocht jaen kinne. Der hoecht lykwols gjin tbeology ef hokfor net-literaire wittenskip oan to pas to kommen: de „sexternen" lizze yet lijoed-de-dei klear en iepen foar de eagen fen elts dy't sjucht.
Hjir folget in yndieling fen de ynhald fen it Hymmelsch Harp-luwd neffens de sexternen, bineamd neffens de stêven fen it alfabet:
sexternen A en B (meiïnoar it „besletten wirck", 12 fersen): de psalmen 137; 10; 11; 12; 15; 16; 8; 146; 130; Juwnbede; Moarn-liet; psalm 103;
sexterne C: de psalmen 84; 90; 23; 112; mei it Lofgesjongh
fen Simeon en Agurs Bea;
sexterne D: psalm 32; Forsiz fen 't Lij en uwz Silligmeyt-
sers; Blye-mie; psalmen 114; 9; 91;
sexterne E: psalm 25; de Lof-sangh Mariae; psalmen 42; 43; 46; 52;
sexterne F: Oonlieding to Davids trienen; de psalmen 51; 80; 79; 41; 13;
sexterne G: Free-bea I en II; de psalmen 133; 134; 131; 128;
sexterne H: psalmen 63; 125; 127; 6; 136; 1;



sexterne I: it Lof-gesjongh fen Zacharias; psalmen 119 (in
diel); 33; 34; 35; 104;
sexterne J: Oer 't krjueschjen uwz Silligmeitsers; de psalmen 85; 62; 67; 139 en 50;
buten de sexternen: de psalmen 97; 24; 2; 129.
Men sjucbt ho stelselmjittich de opset is. Eltse sexterne, op H nei, bistiet üt 5 (ef 4) psalmen mei 1 (ef 2) fen de „lof-sangen". Psalmen dy't in oanslutende groep foarmje (10, 11, 12; 42, 43; 33, 34, 35 b.g.) bearre hieltyd ta deselde sexterne; psalm 25 stiet op it 25ste plak en psalm 50 liket keazen to wezen as bikkesluter (müglik hat Gysbert him forteld en op det pas tocht det it syn 50ste psalm wier; forlykje Brief XIV fen 17-IX-'55). Yn brief XXIV (27-X-'61) wirdt yet praet oer in psalm XCVIII, skreaun neidet it fyftichtal öf wier; in psalm 98 komt yn de Rymlerye net foar, mar wol in psalm 97, dy't buten de sexternen fait. Gabbema hat de brieven rüch ütjown: XCVIII scil wol XOVII wêze moatte. Psalm 97 is grif ien fen de alderlêsten yn de de tiidsrige; de folchoarder fen de fjouwer psalmen buten de sexternen hat allicht oars west.
It tal Fryske fersen det Gysbert Japiks yet nei de biriming fen syn fyftich Psalmen skreaun hat, is lyts. Oer it epigram op de berte fen Hindrik Casimir II en it fers oan Rintjus oer Gabbema's skiedskriuwers-ampt, is it net nedich to praten. It léste greate Fryske fers det wy fen Gysbert Japiks hawwe, is „Op 't hoars-hoffjen fen Jieffer Sibilla fen Jongstal".
Mei dit fers binne wy tige fortünlik: wy binne oer it üntstean troch de Brieven hielendal ynljochte. Gabbema makket Sibilla fen Jongstal in birime komplimint oer hjar hynderriden; hja hat mei in rymke andere. It hynder scil moai west hawwe en Sibilla jong en sierlik, mar hjar heit wier ien fen de machtigen fen Fryslan, en der is reden om to tinken det Gabbema dêr mear nei skeaneage hat as nei de jongfaem seis, as men sjucht ho'n bytsje niget oan froulike skientme yn syn rymstik ta utering komt. Hy



forsocht Gysbert Japiks om in lyksoartich komplimint, yn it Frysk; dy makket earst biswier („de holle stiet my jinwirdig alle-heel naet ney rymjen"), mar in wike letter, de 19de Des. 1656, is it Fryske fers (mei in Taheakke) ré. Yn dy wike moat Gysbert syn visioen hawn hawwe: in moai, minlik fanke, op in hynder dêr't hja alles mei wirde kin. Det byld is to moai om it fordizenje to litten, dêr sjucht ek in ald man (hwent hy acbtet bim ald op syn 53ste) him net sêd oan. Yn syn andert hjit it, it is „for jon E. in for jieffer Jongstal to gearre rymmele", hy hopet det it „jimme yenige fornoeyinge jaen" kin, en neamt him, ünderteikenjend, „jon E. in her Edelhyts alder gol-hertigste Tjienner". Gabbema is frijfeint, acht-en-tweintich, Sibilla yet aerdich ünder de tweintich. De dichter to Boalsert sjucht mear as in hynderridend jongfaem allinne, hy sjucht ek in Aruns fen hjar forslein. It scoe allinne de Muze bliuwe, it waerd net Hymen dy't dizze nammen keppele. Sibilla boaske yn 1659 mei Arnold M. van Viersen; Gabbema liet him ek fen Hymen net bine.
By gjin fers fen Gysbert Japiks sjugge wy sa düdlik de kinst yn it libben biwoartele: it byld fen de hynder-ridende jongfaem as motyf, frjeonskip en in forwachting fen libbensbloei as oantrün, wearstan yn de dichter seis oerwoun, in skepping ta hwaens skientme natür, kinst, leardens bydrage. Mar yn de To-hcecke komt de fen it natürlike tobektwongen wankinst mei foarsje nei foaren: ynsté fen de kinst komt it kinstige en kinstmjittige, en Sibilla hjar dichterlik talint wirdt hilde dien yn ien fen de ünlêsberste rigels dy't Gysbert ea skreaun hat.
Oer Gysberts fierder wirk, it proaza en de Nederlanske fersen, kinne wy yn dit forban koart wêze. Neffens brief XVI (4-II-'56) is de Suwnerlinge forhdnlinge fen Libbjen in fen Stearen den ré; Gysbert scil de Franske tekst sünder mis fen Fonteyne krige hawwe, en hat grif de oersetting mear ündernommen om der treast üt to winnen by de soargen dy't sines wierne as om Gabbema in noflike öre



by de lezing to bisoargjen. Oan de oare kant scil Dorilis en Cleonice net folie alder wêze; hwent ek dizze oersetting wier by de Gysbert-hanskriften yn Gabbema's birêsting. It is in nije oantsjutting det wy lis de dichter ek yn dizze jierren net foarstelle moatte as j immer oan forsonken yn rouwe en tinzen oer dea en iviehheit; oars, de lêzing fen brief XYII warsköget üs al kleardernöch tsjin dy foarstelling. Paris forlittende Enone is moai wis alder as Dorilis in Cleonice en beart yet alhielendal ta de Fonteynetiid; mar for krekter datearring miskearje de oanwizingen.
Fen hwet Gysbert skreaun hat, is bast neat sa maklik to datearjen as syn Nederlanske fersen, mar it bilang det wy derby bawwe is to lyts om dêr yn bysünderbeden op yn to gean. Dichterlike wearde bawwe hja net; hja scoene nou folslein forgetten wêze as se net fen Gysbert Japiks wierne. Hast it iennicbste nut det hja nou yet dogge, is det hja bwet meidiele oer de rounte fen syn frjeonen en yntellektuéle kinden, oer de boeken dy't er koe (as yn Reedenkracht), oer somlike aspekten fen syn geastlik libben. Al dizze rymstikken, ynliedende loffersen for ut it Ingelsk oersette prekesamlingen, beilwinsken oan frjeonen, bydragen ta Klioos Kraam en oare Hollanske dicht-oefeningen, bearre ta de joun fen syn libben; allegearre forskynden bja yn de Gabbema-tiid. De skriuwer hat hjar net mei syn oar wirk samle, en hjar wis net as in diel fen syn libbens-wirk bisköge. De rigels dêr't eat fen de rykdom fen Gysbert Japiks yn trochskimeret, binne yn dit makwirk to tellen. Op 't Höars-hoffjen allinne bat for de kennisse fen it diehterskip fen Gysbert Japiks mear wearde as dizze 19 rymstikken meiïnoar. For de texten kin fierders forwiisd wirde nei de ütjefte-1936, dêr't men se opnommen fynt fen s. 343—s. 403; Dr. Haantjes hat in net hielendal folsleine list mei fynplakken en datearringen jown yn syn Gysbert Japicx, s. 259 enf., dy't wis yn it Kommintaer ta de ütjefte-1936 oanfolle en forbettere wirde scil.
VII



Yn in pear haedsaken gearfette, kinne de ütkomsten fen it ündersiik oer de chronology fen Gysberts wirk formulearre wirde lyk as neikomt:
1. in mennich fersen, mei fen de moaisten, hjirfoar neijer oantsjut, kinne taskreaun wirde oan de Wytmarsumer, foar-Boalserter tiid;
2. de hichtetiid fen Gysbert as dichter leit yn de foarste Boalserter tiid, twiske syn houlik (1636) en syn moeting mei Gabbema (1654);
3. de moeting mei Gabbema laet for Gysbert ta in nije oriëntearring as dichter, ta in styl-omsetting sa det it lichte fers forfongen wirdt fen it swiere fers.
De twa foarste tiidrekken hawwe de geast fen de Benaissance, it tredde is Barok op it oerdreaunst. Yn it dichterskip fen Gysbert Japiks bitsjutte hja ünthjit, bloei en forfal.



HAEDSTIK III.
De minske yn syn wirk.
De frage ho't de minske Gysbert Japiks him yn syn wirk iepenbieret, komt nou nei foaren. In alles forklearjend andert dêrop is net to jaen, om't üs it materiael dêrfor üntbrekt. It wirk leit yn de Rymlerye foar üs, en it is müglik, alhowol net ienfaldich, yen dêrüt in foarstelling to meitsjen oer de dichter dy't it skepen hat. Fen it libben lykwols ha wy net oars as de haed-feiten, en dêrnêst de utering yn ien rige brieven: dy oan Gabbema. Allinne ien dy't nést Gysbert Japiks troch it libben gien wier as in nei en trou frjeon, dy't minske en wirk beide koe en forstie, scoe üs faeks de biwoarteling fen it dichterskip yn it libben hielendal diidlik meitsje kinne. Wy, trije hündert jier letter, dy't allinne de haed-feiten fen it libben liawwe, misse nést sa'n ien folie.
Dêrby moatte wy üs rekkenskip jaen fen de, yn literaire stüdzje faek to min biachte, biswieren dy't forboun binne oan it bisykjen de forhalding fen minsklikheit en dichterskip better to forstean. Om't de skepping biwarre bleaun is en de skepper gien, makket men jamk it forsin en nim oan, yn it wirk komt it libben hielendal ta utering. Ho fier yn wierheit dy twa inoar üntrinne, kin men bigryp fen krije üt de forbjustering dêr't somlike forearders fen dichtwirk fen bifongen wirde as hja de dichter seis moetsje; de forskining yn it libben is faek folslein oars as de forskining yn it wirk. It is düdlik det der hiele fjilden yn it bistean fen de minske binne dêr't yn it dichtwirk sa goed as neat fen to fornimmen fait; det krêften yn it dichtwirk omhegen twinge dy't men yn it deistige libben net fornimt. Wy witte, mar rekkenje der faek yet to min mei, det



ek dizze skepping üt it underbiwittene opkomt en troch it biwittene hinne giet ear't hja for oaren waernimber wirdt. Mar it underbiwittene is oars as it biwittene, it is faek hwet it is om't it biwittene dêr net fen witte wollen hat, en kim neffens biel oare, reedlike en seedlike, wearden rjuchtet.
Yn forban dêrmei stiet det de dicbterlike skepping alderearst to forstean is as in died fen sels-bifrijing. De müle, de tael fen de dagen pratend, kin net genöch sizze. Mei de müle pratend, sjucht de minske ek syn meiminske nei de müle; by winsket net to gean for in süle, nocb for in misdiediger, noch for in mysticus; hy winsket op foechsume wize respektearre to wirden. Mar op dy wize is it praet folslein üntarikkend for de djippere oandwanings, fielingen, driuwen en langstmen. By de dichter twingt dit djippere libben om utering, en it siket in folsleine utering, om't it dêrsünder net goed utere is. Mar wylst dit ünderbiwittene him uteret, giet it troch de sfear fen it biwittene hinne, en ek al komt de djipste driuw en de sterkste krêft net fen it léste, dit is fier fen lydsum: it hifket, nimt oan, wiist öf, forfoarmet. Sadré as syn wirksumheit lykwols oerwichtich wirdt op it ünderbiwittene sines, forliest de skepping oan oarspronklikens en gloede.
By Gysbert Japiks is it binammen nedich om dizze dingen to tinken, om't, ho't it by him ek stean mei yn de forhalding fen minsklikheit en dichterskip, safolle wol düdlik is det dy twa inoar op gjin stikken nei dekke. Der is hjir ien tiidrek dêr't wy gans better oer ynljochte binne as oer de oare: de jierren 1654-'56, yn it libben de tiid fen de soargen yn syn houlik en de kindskip mei Gabbema en syn rounte; yn it wirk de tiid fen it Hymmelsch Harp-luwd en de Suwnerlinge Forhanlinge. Foarst treft dit det de greate hüslike feiten nearne yn syn kinst neamd wirde: safollen falie om him hinne, en it üntlokket him gjin inkelde elegyske utering. Mar, seit men, de earnst en de swierens fen syn libben do, komt üt yn syn wirk; Halbertsma al joech de forklearring det Gysbert treast socht hie yn de



psalme-biriming, as Vondel earder. Wy witte lykwols det de psalme-biriming al foar '54 bigoun wier, en det Gysbert, wy scille letter sjen ho, se foartset bat üt reden fen in ünthjit oan Gabbema. Dêrfoaroer skrinwt er in kostlik fers op Sibilla fen Jongstal, dy't er nea sjoen bat en fen hwa't er allinne troch Gabbema wit — ek dit op Gabbema's litnoeging.
To'n earsten kinne wy net mear as dizze forskynsels fêststelle. Om mear klearrichheit to krijen, scille wy alderearst neigean moatte hokfor minske yn it wirk nei foaren komt. Us ündersiik oer de tiidsrige hat ütwiisd det wy de yndieling Ljeafde-lyryk, Petearen, Psalmen en Lofsangen dêrby in chronologyske wearde taskriuwe kinne, al moatte wy foarbihald meitsje by ünderdielen. Oer de epigrammen en de Nederlanske fersen scil gjin wiidweidige sköging nedich wêze, like min as oer it proaza. Dêrfoaroer binne de Brieven, dy't tagelyk biografysk en literair fen wearde binne, in wiere goudmyn: de minske uteret him dêryn direkter en iepener as earne oars. De Gysbert Japiks fen de Brieven stiet yn twisken de Gysbert Japiks fen it deistige libben en dy fen it wirk, howol tichter by de léste as by de earste; it is meast de dichter dy't sprekt, mar los fen syn skepping. Hja kinne üs treflike tsjinsten biwize yn üs bisykjen de dichter to forstean.
Ear't wy it wirk yn ünderdielen skögje, kinne fen de Rymlerye as gehiel alteast inkelde dingen sein wirde by wize fen ynlieding.
Allinne al it feit det de Rymlerye dichting is, wiist derop det de fieling fen de dichter der sterk yn ta utering komt. It hoecbt net to bitsjutten det de fieling allesbihearskjend is; yn it leardicht alteast, hat trochstrings it tinken de lieding. De Divina Commedia hat einen fen in hast boppe-minsklike hertstochtlikens; mar dizze hertstochten bliuwe oan de greate konsepsje fen it kinstwirk ünderdienich. Oan de oare kant is der in trageedzje as Hamlet, in kinstwirk det hearsum wêze moat oan de moai



strange wetten dy't it toaniel stelt; mar it fielen fen de kinstner, lyk as it syn helt biweecht yn de allinne-spraken en ek de oare figueren yn hjar utering (b.g. Gertrude as hja fen Ophelia' ein fortelt), tobrekt dy wetten kear op kear. It scil nimmen licht falie Dante op tsjinstridichheden to attrapearjen; by Shakespeare en binammen yn de Hamlet, kin men der in sport fen meitsje. Bisiket men, yn de Fryske skriftekennisse, de Hoara's fen Hastings chronologysk yn skema to bringen, den scil men fornimme det soks yen by de hannen öfbrekt; by Waling Dykstras Silveren Rinkelbel lykwols, slüt alles as in bos. Mei de kinstwearde fen in wirk hawwe dizze tsjinstridichheden ynsafier't hja allinne yn de sfear fen it forstanlike bistean, net folie to meitsjen; for de ynderlike struktuer fen de kinstner lykwols, sizze hja gans.
Hwet de Rymlerye oanbilanget, hja biedt net allinne in great forskaet yn lyts bistek, mar yn det forskaet is ek gans tsjinstridichs, en net ienris allinne yn minder bilangrike dingen. As der ien les is yn it seedlike dy't it foarste diel leart, den is it dy fen „brük dyn tiid, ploaits dyn dei", ef neffens Catullus — E. Visscher — Gysbert Japiks:
Litse gnorje' in nwz belabbje,
Waems fjoer is oon yessche terd.
Alle dwaen het tijd in berd.
Mar it twadde diel printet yen yn det it libben in ding is fen greate forantwirdlikens foar de Skepper oer, en alle jeuchlike oerdwealskens (yn Jolle, yn Wif) wirdt strang forsmiten; wylst yn it tredde diel de dichter seis amper mear oan it wird komt, mar Gods wird sprekke lit. En dochs, yn deselde snürje det it tredde diel üntstiet, jowt er suver-humanistyske dichting yn Op t Höars-hoffjen; en nearne hat in stylmoade fen de wrald safolle fet op him as dêr't syn dichting tsjinstber wêze moat oan it hillige.
De Friesche Rymlerye is gjin ienheit troch hwet se leart; hja leart neat, omdet hja tsjinstridige dingen leart. De jongerein wirdt oantreastge hjar tiid to brüken; de erotyk



fen de jonkheit kriget in hiel ein hinne hjar gerak. De dichter seis scil net miend hawwe det hja dêryn God tsjinnet; dochs fergje de Petearen de jonkheit derop det hja God „fenn' jeugd oon tjienje in prijze" scil:
Lit uwz op uwz stear-dey tinsse,
Lit uwz de' earme nead-drift schinsse,
Lit uwz, al uwz libben langh,
Hadde' uwz quea bejearte' in twang',
Yer in let ney de' Hymmel trachtje,
In, om 't Yvigh 't yerdsck' forachtje —
de ein fen NijschieriQte Jolle in Haytse-Yem. De forklearring, kin men sizze, is ienfaldich: de dichter is alder wirden. Mar ek de alde dichter seach der gjin biswier yn beide uteringen, hokker tsjinstridige leksums for de jongerein hja ek bifetsje, yn de Rymlerye op to nimmen. It is fen bilang foar eagen to halden det for Gysbert Japiks de Friesche Rymlerye in samling Fryske dichting wier, hwaens wearde laei yn it biwiis fen de müglikens fen dichting yn Frysk. As Gysbert Japiks de Rymlerye gearstalt, is net de learing, mar it kinstnerskip yn it Frysk de haedsaek.
Mar ek yn artistike sin is de Rymlerye fier fen in ienheit; hja is ek in samling fen kinstwirk en makwirk. Hjir is in dichter dy't by de genede Gods sjonge kin, mar dy't ek faek sjonge wol as de genede net yn him is. Yn it haedstik oer de datearring is der al op wiisd det dit al dalik yn it foarste diel düdlik is: fersen as Ljeafde, Herders Ijeafde to Galathcea, Herders njue to Pales, Ontsleyn' hert, Wobbelke, Kipedo Reauwe-bjuester, Muwze-booste, hawwe it rhythmyske libben det it kleare blyk fen de bisieling is, Ljeafde gjealpe, Bert-sangh twissche Mmaryl in Göris binne omskotten dêr't de wyn fen it libben net ef mar swak troch rüzet. Yn it twadde diel is hast al it epigram- % matyske wirk, al it bitinkings-dicht makwirk. Yn it Hymmelsch Harp-luwd laet it tokoart oan bisieling kear op kear ta in skeinen fen it Frysk en it hillige beide. Mar al is yn it Hymmelsch Harp-luwd folie makwirk, dêrom is



it gjin makwirk: it bifettet ek de heechste godstsjinstige dichting dy't ea yn Fryslan skreaun is. Iljir is in dichter dy't buten de wyn fen de bisieling gjin oannimlik fers skriuwe kin net allinne, mar hwaens forstan en wil op hjarsels bikleilike üntarikkend bliuwe. By in mear forstanlik dichter scil men lang net sa hichten en lichten yn it wirk fine; it forstan keart tsjin as de siele ünbihindere libje wol yn it wirk, de dichter eanget hwet buten it erkend-forstanlike fait, en it helpt him mei stilistyske forsiering as de bisieling swak is.
Gysbert Japiks is in follesidich dichter: hy is lyricus, mar ek epicus en didacticus; hy sjongt in liet, mar dramatisearret ek; hy dichtet oarspronklik, set oer en biwirket. Hwet hy meast en djipst is, wirdt düdlik yn in üngelyk fers as Tjesck-moars see-cengste. De pretinsje fen det fers is to warskögjen tsjin it libben op sé, binammen tsjin it meidwaen oan it oarlogjen op sé, en it séfolk to moanjen ta ynkear en in from libben. Dizze pretinsje lykwols bliuwt sünder ütwirking, is idel yn hjar foarst diel (hwent der moat op sé libbe en byneed striden wirde, en it öfkarren dêrfen hat net de minste sin), en yn hjar oard diel ünfruchtber (hwent de fierstento lange formoanning komt fen in ald minske dy't frjemd is oan it libben dêr't hjar moanning oer giet). Hwer't it fers fortsjinste yn hat, is de ütbylding fen Tjesck-moars ünrêst, en mear yette, fen Wifs aventüre-driuw, wylst ek it sa forwinske sélibben net sünder in glimp fen greatens bliuwt, binammen yn de stoarm-biskriuwing. Det wol sizze: it fers is great hwer't it moed fen de dichter rekke is, hwent hy hat to dwaen mei Tjesck-moar, hy biwünderet Wif (lyk as er Gabbema biwünderje scil), en hy eanget en biwünderet de stoarm. Dizze dichter dichtet mei it hert; en seis as it forstan öfi kart hwet it hert oandocht en biweecht, is it yette it foroardiele hert det de skientme en rykdom oan de dichting jowt, wylst it forstan, ho oertsjügjend it him ek bisiket to uterjen, in ünwezentlik elemint sünder skeppende krêft bliuwt.



Hwet leart de dichting üs fen fers ta fers oer de minske dy't him dêryn iepenbieret?
Alderearst is der de ljeafde-dichting, en, liedend dêryn, it fers Ljeafde. It ündernimt it de ljeafde to rjuektfeardigjen foar al dyjingen oer dy't hjar „wread, hird, doaf in blijn" en alles hwet tsjoed is achtsje. De tekst boppe it fers (1 Johann. IV, 8) doelt op de wirden: „Dy't net ljeafhat, hat God net kend, hwent God is ljeafde". De tekst stiet der moai boppe; eft er paslik is, is in oare frage, hwent de apostel scil, de ljeafde sa neamende, net alderearst tocht ha oan de ljeafde twisken it jongfolk, dêr't it fers dudlikernöch op doelt. It fers seis ünderskaet twiske de wize en de sotte ljeafde: de wize ljeafde yn him dy't wit det, as alles yn ljeafde net nei winske giet, de oarsaek yn yensels leitv); de sotte yn him dy't allet „bernsch in njuer", blyn for skild yn himsels. It is allegearre hiel goed sein yn in moai en sjongsum fers. Is de dichter yndied sa wiis as er him nteret, ef stribbet er allinne de wiisheit nei? Al dalik yn de earste strofe hearre wy him sizzen det ien strieltsje üt it bliere each fen de Ljeafde
Tjocht dat ick ney dy stjoer,
Ja ijn dijn ljeafde baern in fljueg Az Migge ijn 't Kersse-fjoer —
folie earder in byld det ta de sotte as ta de wize ljeafde past. En amper hat de dichter utering jown oan syn wiisheit oangeande de ljeafde, ef hy fait de lêzer op 't liif mei dit neiskrift:
Heal dea! heal dea, trog Minn'-sjocht', Ljeafke!
Oon' dobbe' ig het ljeafds wuwn' my brocht;
Het tinckt 'er Jo fen, herte Tjeafke!
Witte Y rie jin mijn ljeafde-sjocht"?
in meidieling, det dizze wize dichter yn him omgean litten hat der in ein oan to meitsjen om't er him mei syn for-
J) Dit motyf, forsterke en fordjippe, konit letter werom yn Keamer in Sape, lyk as it motyf fen Galathsea en Pales yn Egge, Wyneringh in Goadslrjuen.



ealens gjin rie mear wist. Det hoege wy net sa skriklike earnstich to nimmen; mar it fers Ljeafde komt as utering fen fêste en djippe libbens-wiisheit, dêrtrocb yn in frjemd ljocht to stean. It bifettet in wierheit dy't de dichter himsels tofoaren halden hat, dêr't er ek wis yn leaut, mar dy't him yn syn pleach net helpt. It eigen fielen brekt troch de net folsleine oaneigene wiisheit hinne. It is in tige idealisearre, heal Platonyske, heal Kristlike ljeafde dy't yn it fers bisongen wirdt, mar ho't de natür fen it hert is docht it neiskrift better utwizing oer.
Hielendal Platonysk binne de beide „herder"-fersen: to Galathcea en to Pales, mar hjir wirdt de idealiteit net tobritsen, om't de natür dermei yn ienheit is. Hwet dizze fersen, ünder it byld fen in frouminske, yn wierheit bisjonge, is de ljeafde for it lan. Galathcea is sinnebyldich fen bigjin ta ein, en de allegory is suver folhalden; fen dizze ljeafde, ho great hja ek is, wirde de sinnen net yn ünstjür brocht. Yet rêstiger is de toan yn Pales: in djippe frede, dêr't elts dy't Pales like ynlik ljeavje wol, fen herten jerne yn opnommen wirdt. Mei Gysberts eigenlike ljeafdedichting hearre de fersen net yn ien forban neamd to worden.
Fen Gysberts ljeafde-lyryk moatte ek de fersen mei de Brabbelingh-motiven öfsünderlik bisköge wirde: de yn de Rymlerye, tsjin de ein fen it foarste diel, op inoar folgjende fersen Wa tijd naet bruwckt, Minne-fjuecht-spïl, Kipedo reauwe-bjuester, Forschaet' aerd en Iaën is Ijeafte. Allegearre binne hja as dicht-oefening to biskögjen üt in gans letter tiid: hja tsjntte earder oan hwet de dichter mei syn Frysk kin as det hja eigen herte-libben uterje. Mar det seit net det hja oan it fielen fen de dichter frjemd binne. ForschaeV aerd is net folie mear as forstanlike rymlerij, dêr't lykwols yet wol masterskip oer de tael yn to fornimmen is; it Minne-fjuecht-spil is likemin emotioneel, mar it dramatisearjend talint fen de dichter hat de klassike anekdote in biweechlikheit en in libben jown, dy't alteast hwet opweacht tsjin it oars wol greate forlies fen



r^ryS- v ——
o <xA—lrï^i££-~iJH^- /^vvyj^ vtr -V^ ^wWv <\socn£y<^m^
qnfëu, .}#$*%>►■*>
| — Q~vC~^~&' 'W\sO&^ ^
f ^4r{t, -6i^C ocnt^- Q^ötxwyxf^^^/ fy&d"/ ^
^icW/V-^rf- wvy £v^i> 4*v^*? <&*F$^> __
^ gfc, Ur ^ $£, u- ^«5^^- **ZJK! &
*£ ^ (fer^ ^ ^Tn
^J~c&~ fc>wv -vut-^t— vih^- V^\)" / /^i^l ^ ^^jLi^vry? V ^
Q>Pi<r6. wKroi (V^tW^ fjStx^-y oficK Wa*-fÉcW^ £j*W> |D^ ^ mx*^ ftfbuA>
w(u ? ^7
fi^r lyijr, ,g^ i^r • _ ffiV
^yas&t-&J~- wj> {vy,~^94-<93!^^y^MBL^(., g4^ >>' v r'l|j 11 *^*f** ^^it "«^ ■*• \^>^) Q3-P io4. 6-m, S0dL.
Hanskrift fen Gysbert Japiks:
Wobbelke.
Hs. yn Oxford. sj. s. 251







Anacreons Grykske ienfald. Iaën is Ijeafte is in wünderlik mingsel fen in yet heal echt ljeafde-noft, mei in oerwoekerjende forstanlikens; yn de tael komme de wird-keppelingen al hwet nei foaren, en dochs is it fers yet net „swier"; it is in bitocht fers, mei in bytsje eigen fielen. Stikken better binne Wa tijd naet bruwckt, det it ljeafdenocht yet gans soargeleazer forbearliket as Gysbert yn de Friesche Tjerne dien hie, mar binammen Kipedo reauwebjuester. It léste fers is ien en al bliere ljeaflikheit wirden; it
swiete muwlle,
Goune pole, wjueckte Wicht,
jowt de toan oan fen it hiele ferske, det üs wol leart ho n djip fielen de dichter hawn ha moat for de ljeaflikens fen it teltsje; mar al sprekt syn nocht oan it mylde, bitsjoenende, boartlike tige üt dit fers, it giet wis buten it ljeafdefielen yn inger sin om. Mei ljeafde-lok en ljeafde-leed fen de jonkheit hawwe al dizze fersenmei Brabbelingh-motiven in bytsje ef neat to meitsjen.
Opmerklik is nou, ho lyts it tal fersen is dêr't wy Gysbert üt kennen leare as lyrysk dichter fen de ljeafde. It binne der mar fiif: Reontse Ijeafde-gal oon Frieske Liehtfirdigheyt, Ljeafde gjealpe, Bert-sangh twissche Mmaryl in Göris, Ontsleyn' hert en Wobbelke. Seis dizze fiif fersen foarmje gjin ienheit: der binne twa suver-Fryske en neatas-Fryske fersen by: Ontsleyn' hert en Wobbelke; ien fers det grif nei in net-Frysk model dichte is: Ljeafde gjealpe, hwaens tredde strofe nei bisibbe is oan Catullus; twa fersen dêr't Hoofts ynfloed klear yn to fornimmen is, Reontse Ljeafde-gal mar fral de Bert-sangh. Miskien scoe oan dizze fiif yet tafoege wirde kinne Sjolle Kreamers sang Tiete siet allinne, det mei it petear dêr't it yn foarkomt, lang net sa fêst forboun is as de bar-sang fen Tjerne en Yntske mei Friesche Tjerne.
De frage komt nei foaren eft dizze lytse groep al de



lyryk bifettet dêr't eigen ljeafde-fielen Gysbert ta bisiele hat. Us is net folie mear as dit oerlevere; hat der net mear west1? It liket op himsels net wierskynlik det in dichter dy't syn forlet fen ljeafde sa uterje kin as yn Ontsleyn' Hert en Wobbelke, yn de tiid fen fyftjin jier, dêrby fyftjin jonkheits-jierren det it forlet dochs moai sterk yn him bistien hawwe moat, net mear skreaun ha scoe as dizze stikmennich fersen. Alderearst tinkt men hjirby oan twa fersen, biwarre yn de Juniana, net ünderteikene mei namme noch devys, net opnommen yn de Rymlerye: lek hab dij licef en Tjomme en Wemel.x) Oer it auteurskip bistiet sterke twivel; nimmen kin biwize det se fen de han fen Gysbert Japiks binne. De iennichste saeklike oanwizing dy't wy hawwe, is det Junius se sa goed as wis fen Gysbert Japiks krige hat en det hja yn syn öfskriften twisken Sjotte in Tetke en Wobbelke yn stean. Neffens ynhald en styl lykwols, binne der greate biswieren tsjin it auteurskip fen Gysbert Japiks; de rymkes hawwe neat fen de reserve yn it slachtlike dy't de erotyk fen de Rymlerye tipearret, en hja binne stikken primitiver as eat det men yn de Rymlerye fynt. De eigentlike reden hwerom men hjar auteurskip twiivlich achtet, is det se in great dichter ünweardich binne.
Undertwisken, reserve kin likegoed konventioneel wêze as natürlik, en elts dichter eksperimintearret ear't er syn foarm fynt. De rymstikjes lyk as hja dêr lizze, moatte it wirk wêze fen in jongkeardel yn hwa't de natür sterk sprekt, dy't rymket sünder de fersfoarm oan to kinnen, mar dy't dochs yn in mennich rigels biwiist det er mear kin as rymkje (de strofe ynsettend: lek hab dij licef scoe gjin kinstner ünweardich wêze). Der binne yn dy snürje grif net folie Friezen dy't oan dy easken foldogge; mar Gysbert, effen nei syn forfarren nei Wytmarsum, foldocht oan allegearre. Op groun fen ien en oar liket it my ta det
') Hja binne ütjown fen J. H. Halbertsma yn Letterkundige Naoogst I (s. 293—s. 299) en fen Buitenrust Hettema yn Bloemlezing uit Middelfriesche Geschriften (Leiden 1887, s. 10/11). Sj. Bylage G efter yn dizze stüdzje.



HHHHB
men de wierskynlikens dochs mear oan yens kant hat as men Gysberts auteurskip fen dy fersen oannimt as hwennear't men it üntstriidt. De dichter kin se yn letter tiid biwarre hawwe üt oanhinklikens, om't hja mei fen syn foarst wirk wierne, mar seach kleardernöch om se in plak yn de Rymlerye net weardich to achtsjen. Hja scoene dêr ek wis yn mistien hawwe. Yn 't algemien moat men wol oannimme det de dichter fen syn earst wirk, dêr't er de fersfoarm yet net yn bihearske, gans ütskift ha moat do't er de Rymlerye gearstalde; hy kin min sa mar de technyske hichte birikt hawwe dêr't ek it aldste wirk yn de Rymlerye bliken fen jowt. Ek de sa faek biwündere reserve kin skoan for in diel it gefolch fen dy skifting wêze. Ut de opset fen de Rymlerye is dudlik det Gysbert in diel dêrfen wije wollen hat oan syn „Ljeafd in bortlycke mingel-deuntjes", en det er petearen, Brabbelingh-biwirkingen, epyk en proaza nedich hawn hat om it to bringen op de greatens dy't er him foarstelde.
De biwarre ljeafde-lyryk, ho'n lytse rispinge hja ek foarmet, is faek fen greate skientme; Wobbelke en Ontsleyn' Hert binne modellen fen folksdichting, Ljeafde gjealpe, hielendal klassisistysk en mear forstanlik makwirk as spontane dichting, jowt dochs bliken fen great taelmasterskip, Reontse Ljeafde-gal, ho'n leard fers it ek is, hat sfear en oertsjüget. De fersen biwize oerfloedich det dizze dichter sjonge kin fen ljeafde. Mar like dudlik is it det hjir op de iene ef oare wize bigrinzings steld binne. Foarst kin it gjin tafal wêze det al dizze fersen utering jowe oan langstme, in ünbifredige langstme det al folie op wegering stuitet; gjin inkeld fers sjongt fen blydskip om it bisit. Ljeafde is yn al dizze fersen müglik in swiete pleach, mar wis in pleach. Det dit bianderet oan in realiteit yn Gysberts libben, kin feilich oannommen wirde. Ek hwet der fierders mei syn ljeafde-dichting bart, strykt dêrmei: yn de Tjerne klinkt einlings in tsjügenis fen lok om it bisit (Gysbert lukt den nei de fjirtich), yn de Brabbelingh-ieveen fornimme wy de bifrijing fen de



ljeafde-pleach klear, yn de Muwze-booste ljochtet in ironysk glimke om al det lang jen det mei it boask yn it Müzebüs bislüt. Wy kinne wis oannimme, ek al üntgeane de persoanlike forhaldings üs folslein, det de ljeafde-lyryk fen Gysbert Japiks mear is as de dicht-oefening dêr't se sa faek op liket, det hja yndied woartelet yn syn eigen libben, det hy songen hat fen syn langst, tsjuge hat fen syn lok, en det syn letter s wij en der op wiist det hy alteast op dit stik frede woun hie.
De ljeafde dy't yn dizze fersen ta utering komt, hat mei it maetskiplike net folie to krijen. Dizze ljeavers lije, as men hjar leauwe mei (det hjasels grif net altyd dien hawwe), heislik oan hjar pleach, hja wirde meager, it „Flesck fortorret fen (her) ribben", en hja scille altyd stjerre as hja hjar sin net krije. In boargerlik houlik lykwols, slane hja net foar: hja witte allicht (sjuch Tjerne yn de To-hcecke) det dêr mear oan fêstsit, en det der hiel hwet fortretlike deliberaesjes by to pas komme; hwer't it hjar om to rédden is, det is, alweroan, „dy swiete Min". Lykwols, as men witte wol hwer't for hjar dy „Min" yn bistiet, den halde en drage hja hjar earber; it liket altyd mei patsjes öfmakke to wêzen, en komselden wirdt der üt 'e fierte doeld op eat det müglik fierder giet. Dit is wis net frjemd oan de styl fen de Renaissance, dy't derfen haldt de Ljeafde buten it boargerlike en yn in Arkadia to setten, mar yn det Arkadia hjar oan konvinsjes haldt, oars as de Romantyk, dy't yn ünforskilligens oer al it fierdere, de krêft fen it libben frij lit. Ek yn de dichting fen Gysbert Japiks boartet de Renaissance mei de ljeafde, dy't hja idealisearret en arkadisearret, mar selden realisearret; det hja sa dwaende boarte mei fjür, koe ek dizze Fryske dichter net forhoalen bliuwe. De arkadyske ljeafde moast forskimerje ta in idele dream, ef hjar omsette yn libbensearnst; Gysberts libben en de Friesche Tjerne biwize hokfor wei hy gie.
Fierders is it opmerklik ho'n bytsje niget oan froulike skientme üt dizze fersen fen Gysbert sprekt. De frou wirdt



forstien as de jowster fen ljeafde; hja seis hat de ljeafde yn it hert oproppen en fen hjar allinne kin de bifrediging komme. Fen Wobbelke suchtet de ljeaver „Het biste moy!", mar dalik slacht er wer oer yn it biskriuwen fen syn eigen fielingen. It „oon-gloerckjen fen dijn eag" wekket de minne (Ontsleyn' Hert), mar fierders wirdt der fen neat mear praet as fen de pleach dy't de ljeaver lijt. Ek hjir moatte wy üs der lykwols for hoedzje en forwachtsje fen de lyryk fen de Renaissance hwet in diel fen de béste moderne lyryk üs jown hat. Starter biskriuwt de „schone Vrouwspersonen" fen üs heitelan mei in great forskaet fen eigenskippen dy't mei hjar geastlike ynhouten to meitsjen hawwe, mar it komt net yn him op de ljochtens fen hier en eagen ef de finens fen it antlit to priizgjen. Dochs bliuwt it forskeel hjiryn great twisken ien as Hooft en Gysbert Japiks: by Hooft hawwe de bisongen frouljue wol wis in eigen libben, by Gysbert Japiks wirdt earder de Frou bisongen as yndividuéle froüljue. Syn ljeavers bihearskje it fjild; syn frouljue bliuwe skimich. Bocke yn Ontsleyn' Eert stiet klear, oertsjügjend en meinimmend foar üs; fen de frouljue is allinne Reonts nést him to stellen, mar hja is iensum en forlitten.
Gysberts ljeafde-lyryk is foar alles lyryk oer de krêft fen de ljeafde. For de modernen moat hja wol selsum ünpersoanlik lykje en dêrby biheind, hwent de died dêr't dy krêft yn oerwint, bliuwt forswige. Mar nimmen kin sizze det dizze lyryk, by al hjar ünpersoanlikens, ünoertsjügjend is. De forklearring is det hjir in dichter sjongt fen syn hert yn de foarmen fen de tiid. Hy ljeavet en langet sterk, hy bifrijt him fen syn langst yn Fryske sang, mar hy tobrekt de konvinsje net, alderminst dy fen de kinst. Hy earbiediget de konvinsje fen Arkadia, lyk as er dy fen steat en tsjerke earbiediget. For in kinstner lykwols, kin it noedlik wirde konvinsjes to earbiedigjen : den nammentlik as hy it kontakt mei de natür forliest. Seis yn it foarste diel bislüpt üs bytiden al de langst nei mear natür en minder kinst.



De bitsjutting fen Friesche Tjerne yn dit forban leit den hjiryn, det de forfolling fen de ljeafde yn en troch it houlik bisongen wirdt; Arkadia wirdt ta Fryslan. Yn de Ber-sang klaget Tjerne wol wakker fen syn pleach, mar hy lit ek düdlikernöch ütkomme det de „yn-swiete paetkerye net genöch wêze scil om dy to fordriuwen; hy wol mear, by wol de libbens-mienskip. It andert fen Yntske seit gans: hja scoe faeks wol wolle, mar hja eanget rjue for it rabjen fen de minsken; hja wit krekt bwet der sein wirde scil as hja docht hwet Tjerne wol. It wirdt Tjerne yn 'e müle jown, en hy seit it: mar ik woe dy ta wiif ha. Yntske nimt it earst for earnst as hja de knotte-doek mei it jild sjucht, en taest den ta. Det bitsjut de bliuwende ban fen it houlik; en Tjerne is optein oer hwet it houlik him jown hat, al haldt er net foar him det syn priizgjen it meast it „fijn gouwne eerste jier" jildt, de tiid fen it jonge lok, fen it meiïnoar rémeitsjen fen it hüslike nést, wylst der yet gjin bern binne. Foar de pronk fen syn lanhearre brilloft oer, kin de ienfaldige hüsman sa it greate wird sprekke fen it lok det op ierde net heger kin, ek net by de heechsten yn stan en oansjen. Fen dit heechste lok wirdt tsjügenis dien op in folslein lykweardige wize; mar yn Fryslan, dêr't in lokkich minske trochstrings seit det it wol aerdich mei him giet ef det it ien ef oar him net min foldocht, heart men op as immen sa klear, yn sa'n strieljende tael, oan syn lok utering jowt. Mei it each op syn libben, forsteane wy goed ho't Gysbert yn ef om 1639 sa skriuwe kin.
Mar in folslein lok, seis al lit men ütkomme det de folsleinens net dürret, is net eat det de maetskippij goed dildet. De forüntskildiging dêr't dizze kostlike dichting mei slüt, de To-hcecke, lit üs Gysbert like klear yn syn swakkens sjen as de Tjerne Gysbert yn syn krêft. Yn de Tjerne is der nearne praet fen det de alden fen de jonge ljue stim mei yn it kapittel hawwe; dêrsünder lykwols, scoe it boask net doge. De alden binne yn de Tjerne forgetten. Det is noedlik, hwent it is ünmaetskiplik, hwent



hwer scil it hinne as de jongerein him yn dy dingen liede lit fen oars net as syn hert! Tjerne en Yntske hienen inoar dêrneffens foun; kin det ünbitinklik hjitte? En sa moat de nou al aerdich oansketten Tjerne-boer yetris tsjinst dwaen, dizz' kear om üs yn it rjuchte spoar to halden. Wy hearre nou det in houlik goed en min biteare kin, en det soks dêrfen öfhinget eft de alden dêryn kend wirde ef net. En hast mei in skok, fornimme wy det yn de To-hcecke in „TJmwertung aller Werte" ündernommen wirdt. Tjerne en Yntske hiene lokkich west, mar ynsafier wy sjen kinne, fier fen ryk. Mar mei Ofke en Swobke rint it üt op earmoede, omdet de alden forgetten binne, en tagelyk flechtet de ljeafde; en mei Oeds en Ssets, hwaens alden mei oerlein hawwe, biteart it mar tige: hy „besit nu huwz in Sehuwrr'", ja „sijn Bern fleanne' all' man uwr" — det fensels sizze wol det nimmen hjar biliket yn stoflike sin, hwent geastlike talinten yn de neiteam fen it alderlik goedachtsjen öfhingje to litten, scoe ek for Gysberts fielen wis to fier gean. De bisieling yn de Tjerne is: it hert. De bisieling yn de To-hcecke is: it bisit; better, de konvinsje dy't it bisit waerboarget. En tagelyk wirdt üs de ütwirking dêrfen yn Gysberts kinstnerskip düdlik: de Tjerne is rike dichting, de To-hcecke in flot rymke, op-en-üt yn Waling Dykstra-styl.
De yet uterlike tsjinstelling fen de Tjerne en de dêr los oan hingjende To-hcecke is ynderlik wirden yn it folgjende petear. Yn Sjólle Kreamer in Tetke ha wy de lichtmis Sjolle en syn slachtoffer Tetke, mem al fen seis bern, dy't net wit hwer't hja for hjar berntsjes it iten weihelje moat, wylst hjar man in ünforbetterlike loaikert is en bliuwt. Hwa scoe mei de earme Tetke dy't der sa ynroun is, net ynlik meifiele, hwa dy Sjolle dy't gjin stür wirch is, net forwinskje? Sa is den ek likernöch de opdracht dy't de minske Gysbert Japiks oan de dichter Gysbert Japiks jowt. Mar hwet dy dichter üs foar eagen tsjoent, dêr stiet men fen to sjen. De loaikert Sjolle wirdt in spylman dy't in lang net ünoannimlik liet sjongt, dy't aldersmoutst op-
Vlll



helje kin fen syn jeuchlike frijerij en by einbislüt syn bearend wiif mei in rêstich wird to plak set. Fen it wiif Tetke fornimme wy oars net as klachten en forwiten, en üt hjar klacht docht it bliken, det mei't hja troch Sjolle syn wifsin oan legerwal rekke binne, ek fen de ljeafde net folie mear hiel bleaun is. Fierwei meast bynt de omstipper en loaiwammes dy't Sjolle hjit, üs omtinken; hy is ünmaetskiplik en in slim libbensgenieter, mar hy is ynderlik ryk. Ynsté det de dichter üs fül tsjin bim posysje kiezen docht, komme wy der heal ta it wiif en de seis bern as ünfortünlike oanhingsels fen sines to biskögjen dy't er him net oanhelje moatten hie. De bidoeling fen Sjolle Kreamer in Tetke is to warskogjen tsjin it honlik as aventür; en dy bidoeling is nommel. Mar troch de aventürier ta sa'n oannimlik minske to meitsjen, makket de dichter it üs ünmüglik in sterke forüntweardiging to fielen, en de bidoeling as alde earnst to nimmen.
It is net sünder bitsjutting det de forkearing yn Sjolle Kreamer in Tetke realistysker skildere is as yn de Friesche Tjerne. Moatte wy de bar-sang leauwe, den spilet Tjerne syn houliks-oansiik him op de wei óf, by ljochtskyndei; hwent Yntske' each sjucht „Yn 't buwtte-huws (kijtsend) oere Door" in oar jongfaem dy't neffens hjar sizzen Tjerne net ünforskillich lit. Mar yn Sjolle Kreamer in Tetke is de „tsjuest're juwn", it djoeijende jongfolk det hüs-ta giet, de tomüke bisite oan de faem yn de skürre, nei't de houn oanslein hat en wylst heit wekker is yn de foarein. It is sünder mis de bitsjoening fen it forbeane dy't dêr wirket; en it forstan kin dy bitsjoening öfkarre, mar de dichter dy't dêr sa fen skriuwt, bilibbet dy yn syn hert, yn oantinken oan in aventür fen syn jonkheit. Sünder mis, Tetke heit wier op Sjolle tsjin, en hy wier in wiis man; de bline Tetke wol net nei him hearre, en hja wirdt nou ta skea en skande wys hwer't det op ütrint. Mar hwet der bart is det Gysbert, him jaend yn Sjolle' libben, dêr seis yn nei foaren komt, en Sjolle meijowt fen syn eigen wêzen. It dicht libbet fierder net troch syn learing, mar troch syn



teikening fen Sjolle, syn goedmoedigens, syn sjongen, syn nocht oan eartiidsk aventür. Hy is, mei syn seis bern, yet net ütkeate; by acbtet det er „mey 'er tiid wol wijzje" scil, by hopet yette op in lokkige alde dei for wiif en bern; mar by is in omstründer en swalker, en scil nea in hiemdogge wirde. It biele petear is om it skoandere leksum bigoun, it forstan hat de opjefte klear formulearre; mar mei Sjolle bigjint it hert to sprekken, Gysberts hert, en det jowt it petear libben en bliuwende wearde.
As Nijschierige Jólle in Haytse-Yem dichte wirdt, is der gans foroare. Yn Sjolle Kreamer in Tetke giet it, yn oansluting mei de To-hcecke fen de Friesche Tjerne, om it bisteansrjucht fen in maetskiplike konvinsje ; mar yn Nijschierige Jolle in Haytse-Yem giet de moanning fen de godstsjinst to striid tsjin de oandriuwen fen it jonge hert. Noch Jolle noch Haytse-yem fordigenje de saek dêr't hja for opkomme, hielendal suver.1) Jolle giet üt fen it „alle dwaen het tijd in berd", det Gysbert Japiks seis ienris bisongen hie, mar forjit det dêrom net alle oerdwealskens mei in birop op de jonkheit to rjuchtfeardigjen is. As hy freget eft hja, jonge keardels, as alde ljue tsjin de tsjerkeweach oanhingje scoene „mey in druwg forklomme praetje falie wy liim en syn öfwizing dêrfen dalik by; mar as de merke oan de jongerein, de tsjerke oan de alderein tawiisd wirdt, fornimme wy det de jongkeardel raer op 'e doele is, en det wirdt yet slimmer as fjuchterij en snijerij ek al goedpraet wirde mei in birop op de jonkheit, dy t ommers ,,'er uwt" wol. Mar ek Haytse-yem, oan de ein fen syn wis krêftige en meinimmende preek, giet tofier troch de jongerein to fergjen op it neikommen fen frijwol kleasterlike libbensrigels. Dochs, mei hokfor gloede is hjir wer it libben fen Fryslans jonkheit teikene, gans mear yn Haytse-
i) Haantjes (Gysbert Japicxs. 117) hat foar dizze dialoog oer allyksa earnstige biswieren. Ek hy is net oertsjüge. Hy biropt him lykwols op de godstsjinstige konvinsje fen de 17de ieu, dêr't Gysbert hjir neffens skreaun hat. Sawol syn krityk as syn forklearring reitsje it hert fen de saek. Allinne is it mei it birop op de konvinsje net goed; in dichter, skriuwend üt de wierheit fen syn hert, moat dêrboppe üt komme kinne.



yems as yn Jolle' wirden! Men kin net sizze det it hert fen de dichter by dy jongerein allinne is; de krêftige formoanning fen Haytse-yem hat in wezentlike bisieling. De dichter sit düdlikernöch mei in frage dêr't er net ütkomt. Moat men as Kristen it libben fen de jongerein goedkarre ef öfkarre? De dichter sint der net op det lyk as de jongerein rekkenje moat mei de tsjerke, ek de tsjerke rekkenje moat mei de jongerein; syn hert is fordield, mar wirdt mear litsen nei de kant fen ivige wierheit as fen ierdske bloei, en hy gint Haytse-yem it léste wird. Ta in wiere oertsjüging kin it net liede, by Jolle noch by de lêzer. It stik is yn wierheit in objektivearring fen fielingen dy't meiïnoar yn striid binne. De dichter keart him öf fen de lossens fen de jonkheit, hy siket hald by it fromme libben, mar in dielhawwen oan it fromme libben is oars: wiere frommens scoe mear forstean, minder forsmite. Haytseyem beart ek to folie, tsjin Jolle yn hast; yn Reamer in Sape beart ek Sape gans, mar Reamer kin sjonge.
Ek op de oertsjügjende krêft fen Egge, Wyneringh in Goadsfrjuen is gans öf to tingjen. De treflikheden fen stêd en lan scille dêryn tsjin inoar öfwoegen wirde, mar de ütkomst liket üs net al to bitrouber, om't it lan al to dtidlik gans in stik foar kriget op de stêd. Al dalik fait op hofolle mear bod de dichter Wyneringh for syn utering jowt as Egge; wylst men forwachtsje scoe det ien dy't wakker beart fen de stêd de müle gans rêdder gean scoe as de stille en ynkearde ljeaver fen it lan, kriget de stêdforhearliker Egge mar 36 rigels ta syn pleitrede, Wyneringh net minder as 104*) — en hjir seit it tal gans, hwent hast elts f jouwertal rigels bringt in nij argumint. Fierders komt ek troch de oanfierde arguminten de stêd yn Egge syn oanprizing net heal sa ta syn rjucht as it lan yn Wyneringh sines; alles hwet Egge ta de trêft fen de stêd wit by to bringen, is det men dêr in „druwge stritte" hat;
*) Alles meiïnoar sprekt Egge 49 rigels, Wymeringh 124, Goadsfrjuen 74; de fordigener fen de stêd kriget minder as ien fyfte fen it totael rigels, det 247 is. (De ütjefte-1936 telt 270, mar op s. 68 en s. 69 is der in forsin yn de nümering).



det de nearing-driuwers dêrre hjar wirk maklik fortsjinje; det men dêr alderleije nijsgjirrichs ut frjemde lannen sjen kin. Om de stêd as kultuer-sintrum to priizgjen, mei er mar ien rigel sizze: den fait Wyneringh foartdalik yn, as fielde de dichter (dy't seis ien en oar fen kultuer-müglikheden op it lan en yn de stêd wist), det dêroer üt to wreidzjen, for de treflikens fen it lan noedlik wêze koe. Oan Wyneringli to hearren, hüsmannet alle tsjoed, bidragerije, süperij, lossens fen seden, yn de stêd; hwat tinkt oan it sedebyld det wy üt dy tiid fen folie landominys hawwe, fen hwa't somliken hjarren de barndewyn op de preekstoel bringe lieten, oan de dröve tastan fen it ünderrjucht op it lan binammen, fen de misstannen yn de stimmerij, wer binammen op it lan, scil der twiivlich oer wêze det it lan nést de stêd sa suver en ünfordoarn wier. Effen glimkje wy ek wol, as wy üt de wirden fen Wyneringh en letter Goadsfrjuen in moai füle krityk fornimme op ljue fen neiby elts maetskiplik birop — steatstsjinst, tsjerke, rjuchten, hielkinde — op de skoalmasters nei, dy t buten skot bliuwe. As den Goadsfrjuen oan it wird komt, wirdt it yet bitinkliker mei de learing, om't it üs düdlik makke wirdt det Goadsfrjuen bikeard is ta ljeafde ta it lan oan de ein fen in lang libben, dêr't er swiet en sur oerfloedieh yn preaun hie. Goadsfrjuen hat dien hwet yn Jolle sa öfkard waerd: hy hat him op syn alde dei ta de wierheit fen it libben bikeard. Mar spitigernêch binne gans bikearingen op de alde dei fortocht: hwet wirking fen de geast liket, kin al sa goed in bilünjen wêze fen de libbenskrêft; en oan dizze fortinking üntkomt ek Goadsfrjuen net. Wy hearre him jerne praten, en hwet er seit, is wiisheit, mar in tige persoanlike, ja yn in persoanlik libben tige oan tiid boune wiisheit. Genöch, om düdlik to meitsjen det, lyk as yn it petear de arguminten foar en tsjin fier fen binlik foar inoar oer steld wirde, sa ek de skiedsrjuchterlike ütspraek yn rjuchtfeardigens to winskjen oerlit. It petear is oars net as de yn leai'dicht omsette ynhald fen Galathcea en Pales: utering fen ljeafde ta libben op it lan.



De skyn is didaktysk, it wêzen lyrysk: dêrfendinne de moaije biskriuwing feu de natür op it lan, feu it boerebidriuw mei alles hwet dêryn omgiet.
In geve ienheit fen fieling en learing dêrfoaroer, is Reamer in Save. De foarsang fen Reamer bisjongt de skientme fen de natür, gans wiidweidiger dêrnei, de döfhüdigens en kreauwerij fen de minsken, dêr't oars net by oerbliuwt as in birop op God. Al dalik yn dizze foarsang forskynt de dichter yn syn folie krêft; de sang is utering fen ljeafde ta de natür, fen earnstige libbenssköging en fen libben yn Gods ljocht tagelyk, en yn syn trettjin strofen wis de folsleinste utering dy't wy fen Gysbert Japiks üt dizze tiid hawwe. It greate petear seis folget, fen de swierholle dy't it lan ütrinne wol, en de djippe, sterke Kristen, hwaens Gods-bitrouwen alle bidriging treast is. Twisken Haytse-yem en Sape is gans oerienkomst; mar it lüd fen Eeamer, dy't it kwea sjucht mar nimmen oardielet, dy't wit bwer't de Boarne fen alle krêft is en genöch hat oan dy Boarne, is nij. Yn Eeamer sprekt in nije Gysbert Japiks, dy't swierdernöch bifke is, mar hwaens jong libbens-bitrouwen omset is yn in riker Godsbitrouwen. Yn Reamer is de tsjinstridichheit fen hert en rede ta ienheit keard: hy oertsjüget üs, hy hat it by it rjuchte ein. Hjir is gjin praet fen in godstsjinstigens dy't ta birêsting laet ef dy't dien hat mei alle libbens-blidens: de deugd „stiet allijck in Klippe', sef getten moer'-wirck, Dat wijck't nog schrickt foor storm nog swiere-fleag" *) ; en it from gemoed haldt by God yn alles „moed, wille, treast, fornoeyen, winsck in wad". De leare fen Reamer in Sape is dy fen in oerwinner, dy't moed hat ta libben en ta stjerren beide. In fers as dit kin mei it forstan net skreaun wirde, oan dizze oertsjügjende kinst-utering moat eigen libbens-bifinen ta grounslach lizze, mar ek it reedlike oardiel wirdt nearne gewelt oandien. It liket my net oerdreaun Reamer in Save to biskögjen as it swiertepunt, net
i) De wirden binne in wearlüd fen Horatius: „Iustum et tenacem propositi virum" (Carmina III 3).



yn Gysbert Japiks syn kinst — hwent yn rykdom wint de Friesche Tjeme it dochs yette, en yn it Hymmelsch Harp-luwd, yn de Nacht-rest-bejerte b.g., treft in inkelde kear yet greater kinstsinnigens by like djip bilibjen mar wol yn Gysbert Japiks syn libben. Fierdere fordjipping is net müglik; de frage is allinne eft dizze wierbeit
sa djip biwarre bliuwe scil.
Tjesck-Moars See-cengste as leardicbt to biskögjen, liket stridicb mei de titel, dy't in fieling as liedend motyf neamt. Dêrneffens scoene wy yn dit fers in sielkindige studzje sjen kinne: de alde beppe is bang fen it greate wetter, en alles hwet hja seit, tsjinnet allinne om dy bangens to uterjen. Mar twa dingen forsette hjar dêrtsjin: Tjesckmoar uteret net allinne eangstme, hja priizget ek it lan oan, en dit wirdt dien üt folie oertsjüging, om de wei fen it bettere libben to wizen; Tjesck-moar kin hjir mei Goadsfrjuen yn ien sike neamd wirde. Ek is it hiele bislüt fen Tjesck-moars klachte gjin utering mear fen eangstme, mar in moralisearjende ütwreiding. De dichter bisiket wol wis in wierheit oannimlik to meitsjen, dizze n.1. det boerkerije better is as séfeart, mar syn propagearjen hat gjin wezentlike wearde. Nimmen scil it fers nou mear om syn leksum léze, en it hat üt krêft fen det leksum ek nea wearde hawn. Mar wy sjugge Wif, forpersoanliking fen aventürlikens, in Fries yn syn stoarm-en-driuw tiid, dy't safier doar to gean det er, syn libben ynsettend, öfwykt fen de aldbiwende wei; en wy fiele ek Tjesck-moar hjar forbjustering en eangst. Wer binne it fielingen dy't hjar uterje — fielingen, lyk as ek yn Egge, Wyneringh in Goadsfrjuen, dy't gans fierder rikke as it libben fen ien minske, dy't as fortsjintwirdigjend jilde kinne for hiel Fryslan, det mienskip bleau fen it lan en him öfkearde fen de sé, dêi t it Hollan en Sélan mear en mear mei bitsjen liet. Wy tsjintwirdich oardielje net mear sa ginstich oer dy fielingen; wy achtsje it twiivlich eft Fryslan wiis die mei om de lanbou de séfeart to forwaerloazgjen, en de foarstelling det it libben op sé sedeleazer is as det op it lan, liket tis



bernlik. It moeit lis det de wegen fen de twa greate Friezen dy't yn 1666 stoaren, Gysbert Japiks en Tsjerk Hiddes, hjir sa lier üt inoar rounen. Mar wy moatte meistimme det hwet Gysbert Japiks hjir ütspriek, it fielen wier fen it Fryslan fen syn tiid.
Alles meiïnoar, leare de Petearen us oer it wêzen fen de dichter gans mear as men forwachtsje scoe fen sljuchtweihinne leardicht. De learing is faek net mear as de flagge dy't de lading net hielendal ef hielendal net dekt. Fen al dizze Petearen is der mar ien dêr't it de dichter yn slagget fen de wierheit fen in learing to oertsjügjen: Reamer in Sape. Det is fen it greatste bilang, hwent de wierheit dy't Reamer in Sape forkindiget is Kristlike wierheit, det wol sizze: godlike wierheit, fen it ierdske wêzen as wier forstien. It is net de morael, it is de religy dy't hjir triomfearret. Oan de wiisheit fen de oare petearen is it boargerlike en skoalmasterlike net frjemd; it is gjin geast mei frije wjukslach, gjin selsstannige, moedige, ynkringende geast dy't him dêryn iepenbieret. De Petearen tankje hjar bliuwende wearde gans mear oan hjar lyrysk as oan hjar didaktysk elemint: de fen sterk meifielen bisiele bylding fen minsken en natür. Yn de Friesche Tjerne hinget de morael der los efter oan, yn Tjesck-moars Seecengste is er in oerwoekering wirden, mar it de dichter meast eigen elemint wirdt it nea. De Petearen libje om't hja skreaun binne mei it hert; mar det hert hat yn himsels gjin great bitrouwen, en siket gauris, sünder baet, hald yn de konvinsje. Yn Reamer in Sape fynt it rêst yn God.
Yn it tredde diel fen de Rymlerye haldt it wêzen fen de dichter him yet mear biskül as yn de eardere dielen; yn it Hymmelsch Harp-luwd is op in mennich „lofsangen" en in pear ynliedings- en skeakel-stikken nei, alles neidichting fen Bibelsk foarbyld. Der leit in biriming foar üs fen twa-en-fyftich Psalmen en in mennich oare Bibelske teksten; in pear oare stiftlike sangen binne dêrmank op-



nommen. Twa fragen rize hjir: moat dit wirk mei it ynderlik libben fen de skriuwer yn nei forban brocht wirde, ef is it earder as godstsjinstige dicht-oefening to forstean? It andert dêrop kin allinne jown wirde troch in aesthétyske wirdearring fen it Hymmelsch Harp-luwd, dy't titwizing dwaen moat eft en yn hofier't by dizze biriming praet wêze kin fen bisieling. Den, hat de kar fen de teksten eat to meitsjen mei hwet libbet yn de skriuwer, ef is er ienfaldich oan it biwirkjen gien lyk as it psalmeboek for him iepenfoel? Oer dizze léste frage hawwe hjar twa eardere ündersikers ütspritsen: Haantjes dy't achte det it tafal by it ütkiezen in greate rol spile hat, en Gosses dy't wol wis in opsetlik kiezen neffens ynderlik forlet oannimt.
Haantjes *) jowt hjir ien argumint det alderearst ünder eagen sjoen wirde moat. Gysbert Japiks seis seit, yn it „besletten wirck" fen syn herder Goadsfrjuen, as er biskriuwt ho't dy, nei syn skiep forweide to hawwen, him deljowt en it psalmeboek iepenslacht om to sjongen:
Doz nuwntje' er dizz' trye opp' rijgge,
Dy hy foorst', neye' op-slagh krijgge.
* It iepen falie litten fen de Bibel, om üt de tekst dy't men foarst seach, Gods bidoeling 5f to lieden, hat lang brükme west by fromme ljuwe; en binammen hjir is der reden om oan det brükme to tinken: troch de Bibel to folgjen dêr't dy iepenfalt, folget men God, troch Psalm 102) to kiezen dy't yen sa jown wirdt, kiest men lyk as God it wol. Det Gysbert sa to wirk gien wêze scoe, is lang net ünmüglik. Mar yn in oar twiskenstik (de oergong fen Psalm 16 ta Psalm 8) fine wy in folslein oare metoade: de dichter forliest him yn de sköging fen de goedheit Gods,
1) GysbertJapicx s. 140. Ut de oanhelle rigels bisltit liy ta „toevalligheid in (Gysberts) keuze".
2) De forfryske Psalmen wirde hjir kieltyd neamd mei it gewoane Arabyske sifer, om de omslachtigens fen Gysberts opskriften to mij en.



en kiest Psalm 8 om't dy dy goedheit sa grounleas to skögjen jowt, dos wol wis mei oerliz:
d' Achtste Psalme het nin gruwne Fen all 't goe feu God uwz juwne Ynn' Wradz bouwe', 0 swiete toon'! d' Achtste Psalme mót 'er oon.
Sa ek lizze de skeakelstikken in reedlik forban twisken de Psalmen 12 en 15, en allyksa twisken 146 en 130. Dêrut folget det it kiezen neffens opslach ef iepenfallen op it heechst oannommen wirde kin for de Psalmen 10, 11 en 12, mar det dêr wis gjin fêste metoade for de hiele forfrysking üt öflaet wirde kin; oan de skeakelstikken to sjen, moat de kar neffens opslach earder as op himsels steand bisköge wirde.
Det der praet is fen in kar, seit dalik al folie. Gysbert forfrysket in tredde diel fen de psalmen; hwerom net allegearre? It andert kin net wêze: omdet de bisieling him bijowt, hwent dy hat him ek lang net altyd by de biriming fen dit fyftichtal sterke, en dêrby is, neffens brief XIV (17-IX-'55) oan Gabbema, it tal fyftich fen tofoaren fêststeld. In dogmatysk-godstsjinstige geast scoe it allicht as in ropping forstean it hiele psalmeboek to forfryskjen; in geast fen forstanlike struktuer dy't heal wirk hatet, scoe it likemin by in tredde part litte. Men kin net ienris üthalde det Gysbert seis de forfrysking fen it tredde part wollen hat: „Jon E." hjit it yn brief XIV, „geleavje my dy leste sexterne fen myn Friesche Psalmen mei to seinen, so sil icker jiette twa by-schrieuwe, om myn onthiett'ne tall fen L fol to ljeuwerjen". Det liket der tige op eft Gysbert him foar Gabbema oer ta it „leverjen" fen fyftich Fryske psalmen forplichte hat. As wy det oannimme meije, giet üs in ljocht op oer de hiele genesis fen Gysberts psalm-biriming: hy kin bigoun wêze mei dy psalmen oer to setten dy't syn moed djip rekke hiene, en nei foar Gabbema oer de forplichting fen it fyftichttal op him nommen to hawwen, is er foartfearn en hat de for him



gaedlikste psalmen fierder keazen; mar fen det momint öf wier net langer de ynderlike oandriuw de biskiedende krêft, en dêrmei forroun de dichting ta makwirk.
Hwet Gysbert dreann hat ta it forfryskjen fen de psalmen, wirdt düdlik üt it forban mei syn libben en syn fierder wirk. De folsleine namme fen it „besletten wirk" is Friesche Herders Njue onbuwne in mey Christo to wezzen; fierders wirdt der forwiisd nei Phylip. I, 23. For it forban is it goed mei 23 ek 24 oan to hel jen; de apostel seit (23) : „Fen twa kanten wird ik halden: ik haw langstme om üntboun to wirden en mei Christus to wezen, hwent det is fierwei bést; (24) Mar yn it flesk to bliuwen is nediger, om jimme". De tekst, mei oare wirden, sjucht twa kanten üt: nei it himelske en it ierdske, en it eigen hert kiest it himelske fier. Wy tinke oan de Suwnerlinge forhanlinge fen Libbjen in fen Stearen, dy't yn deselde tiid üntstie en sa tige forfolle is fen deselde sköging det men de skriuwer fen it Franske origineel hast libbensforachting forwite kin. Mar for Gysbert, yn dizze jierren, moast dy sköging tige oanlükend wêze. Hy wier ynset mei in greate ierde-ljeafde, syn jonge sinnen hiene de bigearte tige kend, it houlik hie him in ierdsk Eden talike. Mar ho haldden syktme en dea dêryn ta, ho wif en ünfolslem wier dit lok bleken, det ienris it heechste like hie! Det men wiif en bern dy't yen nedich hiene, trou bleau, forstie de dichter; hy hie net de oer alles hinne fiterjende geast fen in Starter yn him. Mar it hert, yn syn sykjen nei lok nou wer ünbifredige, liet him net mei in biedwird it swijen oplizze. It socht fierder, it socht in lok det net oantaest wirde koe fen it ierdske tsjoed, it socht de frede yn Kristus. De tekst üt Philippenzen stiet net as idele sier, noch as stiftlik wird boppe it Hymmélsch Harp-luwd: hy is de wierheit dy't it tredde diel bihearsket. Nei de sibben sjende dy't him oerbleauwen, mocht de dichter wol sizze mei de apostel: „Yn it flesk to bliuwen is nediger, om jimme", mar „fierwei bést" wier it nou ek for him „üntboun to wirden en mei Christus to wezen •



De Gysbert dy't de Reamer in Sape dichte hat en dizze tekst delskriuwt as it djipste tsjügenis fen syn libben, hat fen it libben neat mear to learen. Mar dochs is er, yn it deistige en it geastlike libben, gjin oar minske wirden: hy bisiket tige mei Gabbema ta in nije mienskip to kommen, hy is wiis mei syn yntellektuéle kinden, by docbt as Hollansk poëtaster yn hjar rigen mei. Der skynt in ljocht djip yn bim, allinne, it wirdt hieltydwer fortsjustere — en ho, yn in breklik ierdsk bistean, scoe it oars? Eltse ljeaver wit det ljeafde nést bjar greate mominten bjar grize uren bat; eltse kinstner det de gloede fen de bisieling ütsjit mids dizen fen sels-twivel en ynderlike ünwissens; eltse leauwer det de mienskip Gods in genede is dy't jimmeroan is en nea dürret. De Gysbert Japiks fen it Hymmelsch Harpluwd ken dy genede; for üs ljocbtet hja bytiden wünderlik yn syn wirk, en wirdt den Wei efter wolkens fen barokrbetoryk. Wol wis uteret it ynderlik libben fen de dichter him ek yn it tredde diel; mar it liket wol, ho swider de ynderlike rykdom is, nammersto mear is hy boun oan it momint.
Mar it ünthjit oan Gabbema hat grif ien en oar yn dusoarder brocht. It hie better west gjin fêst tal to ünthjitten en to dichtsjen sa faek as it moed det opjoech. De bisieling kin men sykje, flaeije en oanroppe; hjar twinge net.
It bést is it ynderlik libben fen de dichter nei to gean yn it „besletten wirck", earst opdroegen oan Fonteyne, letter, nei Fonteyne' forstjerren en de moeting mei Gabbema, oan Gabbema taeigene. Yn oansluting mei de tekst üt Philippenzen wirdt yn in ynliedend fers tsjut op hwet de minske fen it dier ünderskaet1) : hy wit hwer't de „kirtte' yerd-seyn'" ta tsjinje moat, hy is mei syn lang jen
x) It liedende motyf (it dier weidet mei syn kop omleech, de minske sjucht omheech ta God) is fier fen oarspronklik, mar ieuwenald en seis üoar-Kristlik: Xenophon leit it Socrates yn de müle, Cicero nimt it oer en einlings Ovidius (Metam. I, 84 ens.) yn rigels dy't opmerklik mei Gysbert sines oerienkomme. Sjuch it Specimen, s. 36—s. 39.



en hoopjen omhegen. Dêrnei set de psalm-biriming yn mei Psalm 137, oer it folk Gods det yn de finzenskip fen Babel fen syn fijannen hünlik ferge wirdt op sjongen. De psalm giet fen de bitsjüging fen machtleazens om to sjongen oer ta in forwinsking tsjin de fijannen dy't it folk Gods sa hjitfolgje; yn it rym-kommintaer det Gysbert deroan tafoeget, wirdt Babel opfette as de sünde, en de forwinsking wirdt net mear rjuchte tsjin minsklike fijannen, mar tsjin de krêften fen it tsjoed yn de minske. Sa kriget de psalm in gans oare bitsjutting: as ik it hillich liet net sjonge kin, komt det fen it biwald fen de sünde yn my. Nei it rymkommintaer komme de Psalmen 10, 11 en 12 oan bar: alle trije psalmen dy't de stipe Gods ynroppe as iennichste ütkomst yn de al mar oanwaechsende minsklike ünrjuchtfeardigens, dêr't it „seftmoedigh' hert" by God yn pleitet tsjin syn binearders. De psalmen bawwe mienskiplik det hjir binammen de sünde en godleazens yn de wrald yn oardiele wirdt; det yn it folgjend rym-kommintaer de dichter suchtet det de wrald fen syn dagen net better is as de psalmist siines, kin üs fen de skriuwer fen Rearner in Sape gjin nij dwaen. Wer anderet de Reamer yn Gysbert: nou troch Psalm 15, dy't de stelrigels jowt fen it fromme libben, it iennichste det wrald en minske bihalde kin. Psalm 16 bisjongt den, fol ynlike tankberens, de goedens Gods foar de minske oer, en yet heger riist de lof yn Psalm 8 dêr't God as Skepper fen it wraldal yn forhearlike wirdt; Psalm 146 slüt derby oan, en priizget de tron Gods, dy't net lyk as dy fen „Wradsche Princen" tobritsen wirdt. It rym-kommintaer wreidet den üt oer detselde dêr't dy trou op it hearlikst üt bliken docht: de rêdding fen de minske troch Gods Soan, hwaens goedens lyk foar it op himsels rjuchte stribjen fen de sündige minske oer stiet. Op dit pas set Psalm 130 yn, sünder mis ien fen de aldste psalms, dêr't yet it ynlike „Dy" ynsté fen „Jo" yn brükt wirdt, en dy't de ynderlike need, it djippe Gods-bitrouwen en de dêrüt üntsteande wissens bisjongt yn kleare en djippe lüden. De hiele dei komt nou yn in



hillich Ijocht to stean: Juwn-bede en Moarn-liet folgje. It „besletten wirck" einet mei in nije lofpsalm, Psalm 103, mei de forneamde rigels oer de minske-dagen, dy't binne „allijck it gerz", „allijck it Bloey-blomm'", mar dy't biachte wirde likegoed fen Gods „eag-weyts"'.
Ut dit oersjuch fornimt men dalik det der yn it „besletten wirck" gjin praet is fen in oanienskeakeling troch it taf al: de dichter brükt de psalmen as saf olie boustiennen. Hy bigjint mei de psalm dêr't de machtleazens om to sjongen yn utere wirdt, hy einet mei de psalm dy't de flechtigens fen it minsklik libben wytget: en wis uteret de dichter hjir hwet de minske üt smertlik bifinen wit. Fierders stelt it „besletten wirck" de tsjinwirkjende krêft, de sünde, op twa wizen: yn de minske en yn de wrald, en wiist it dêrfoaroer de wei fen de frommens as rêdding; yn de hilliging fen de frommens wirdt God foun, hwaens goedens, macht en trouwe einleas binne, lyk as bliken docht üt it heilwirk fen Gods Soan. Dêrmei komt it hiele libben yn Gods Ijocht to stean.
Yn kinstwearde stiet it „besletten wirck" heechst yn de hiele psalmbiriming. Psalm 130 en de Juwn-bede bidde mei de toan dêr't men it libben fen it herte yn fielt: nearne komt men de djippe godstsjinstigens fen Gysberts wêzen neijer. It stille lok det yn in fers as Pales sa klear en bitsjoenend sjongt, is hjir fordjippe troch ynlik bitrouwen yn de Skepper; it fynt in utering dy't de heechste müglikheden fen de tael rjucht docht. Mar ek Psalm 103, gans breder fen bou, gans swierder fen gong, bliuwt yet opmerklike frij fen rhetoryk en tael-skansearjen. Wol driget hjir en dêr de kinst yn kinstigens to üntaerdzjen, lyk as yn Psalm 8, fers 3:
Az ick, mey eag om heag, jon Hijmm'1 oonschoogje,
Dy wond're boog', dear booge' oer booge' ijn boogje —
de rhetoryk fiert ünsillige triomfen:
Hy all't, hy mall't, hy rall't smaed, schamme, oneere,
(Psalm 10)
it fers wirdt mei kinstmiddels forswierre:



Herre' Herp'-spil hinge' oon Wijlge-beamt', lanz' sleat,
Dy trog gjelp'-trien-eag-wiet wugs.... (Psalm 137) —
mar, ek al binne der yn it „besletten wirck" eleminten dy't de kinst oantaeste yn hjar skientme en bihearsking, hja oerwoekerje net. Müglik is de dichter Gysbert Japiks, as er dit wirk gearstalt yn syn tsjintwirdige foarm, oer syn hichte hinne, mar wis yet net fier.
Hwet de oare psalmen oanbilanget, is de frage alderearst dizze eft de folchoarder dêr't hja yn printe binne, eat seit oer in bidoeling fen de dichter. Dizze frage moat sunder twivel biandere wirde mei al. De yndieling yn sexternen meitsjend, dêr't de dichter fen sprekt yn brief XIV oan Gabbema, bifounen wy, det de sexterne trochstrings opboud is üt fiif psalmen en in lofsang en det oan de ein fen de 10de sexterne psalm L stiet, dy't moai wis as hikkesluter miend is. De sexternen binne maklik werom to finen; in oare saek is eft eltse sexterne in geastlike ienheit foarmet. Hjir moat men hoeden wêze; it is net sein det de dichter alle sexternen as sokke ienheden sjoen hat; en for him kin der yn in sexterne ek in ienheit west hawwe dy't üs nou üntgiet.
Wylst yn it „besletten wirck" de sexternen A en B gearbrocht binne, bifettet sexterne C de Psalmen 84, 90, 23 en 112, it Lof-gesjong fen Sijmion en Agurs Bea. Hjir is de ienheit kleardernöch to sjen: al dizze dichting forhearliket de persoanlike frommens, en wol de frommens fen it dimmene herte. De toan wirdt al foartendalik oanjown fen de ynset fen Psalm 84:
Ho lieaflijck, blier, ho swiet, ho njue, Jon wenjen binne' oon' fromme ljue, —
de djippe blidens fen de siele om it tsjinjen Gods yn Syn timpels giet yn Psalm 90 oer yn de bigearte nei Gods mienskip en stipe as de dagen „tjuester-droaf" binne, mei de ynkearde en ynlike bea oan de ein:
Ja ljeave God, uwz toflecht', treast in schat, Uwz hanne-wirck befestigje' Y uwz dat.



Psalm 23 sjongt optein oer de krêft en stipe dy't God as haed en hoeder syn tsjinders jowt, en Psalm 112 is ien seine-sprekking oer him dy't de Heare üntsjucht „all' uwre' in stuwne". Op gjin trefliker wize koe dizze sexterne bisletten wêze as mei de pear kleare en stille strofen fen de alde Simeon as hy it bern Jezus sjoen hat, en mei Agurs Bea üt it Spreuke-boek, dêr't de djippe hearsumheit oan God en de dimmene fromme bea yn sein wirde mei Gysberts rykste tael en suverste strofen: de ynset
God! trog mey-wittens wruwgjen, 't Trien'-pluwgjen fen mijn hert,
Kom ick for Jon Troon buwgjen,
Ja swuwgjen ond're smertt'.
Kom ick for Jön Troon buwgjen My oer-tjuwgjen.
biheart ta de fersen, rykst oan lüd en wierst oan fielen dy't ea yn Frysk skreaun binne, en de bitsjoening is sa great det seis it bitinklike byld fen de twadde rigel troch de lüd-wirking ta de skientme fen it fers bydraecht. Ek Agurs Bea is in utering fen Gysberts djipste frommens: de bea fen in oprjucht en suver herte, det God freget om neat mear as it deistige diel en de lieding ta geastlike wierheit. Oan de sexterne is den, as bledfolsel, yet in rymspreuk tafoege („Ho swolmt Lit-tinck"), dêr't de idele greatskens op erflik wraldsk goed yn öfkard wirdt.x)
Hwa't de psalmen fen dizze sexterne lüd-op for himsels lést, scil fornimme det it wêzen fen de tael en de gong fen it fers der yet moai suver yn biachte wirde. Der is wol makwirk yn: wy hienen yn Psalm 84 jerne mear ienfald hawn (yn strofe 2 b en 3 binammen), yn Psalm 90 wirdt mei forkearde middels nei krêftige effekten stribbe, en de
*) Der is in forklearring for it stean fen dy rymspreuk krekt hjirre. Mingel-deunt jes en Huwzmann e-p etear binne düdlikernöch beide op trije bögen birekkene; de spreuk stiet dêr't de ein fen de Rymlerije west ha scoe as ek it Hymmelseh Harp-luwd üt trije bögen bistien hie. Wierskynlik hat der in plan west de Rymlerije hjir óf to sluten. TTndertwisken is it Harp-luwd ta njuggen bögen ütdijd, alles meiïnoar in twiivlige ■•"inst.



wjukslach fen de bisieling rüzet yn Sijmions Lof en Agurs Bea gans klearder as troch de f jouwer psalmen fen dizze sexterne; mar de biriming, de ünnatür reitsjend sünder dêryn toloar to gean, bliuwt de dichter dochs ta eare.
Sexterne D set yn mei Psalm 32, en bistiet den fierders üt twa geastlike sangen, it Foor-siz fen 't Lijen uwz Silligmeytsers (üt Jesaia), de Blye-Mie F enne geboorte uwz Sillig-meytsers, en de Psalmen 114, 9 en 91. Wy moatte rekken je mei de müglikheit det ho fierder de psalm-biriming giet, nammersto losser de ienheit yn de sexternen wirdt, mar dizze sexterne moat dochs wol Ohristo-centrysk opfette wêze. De ynset-psalm is ien fen boete en skildforjowing, dy't as ynlieding ta de twa geastlike sangen tige tsjinje kin; Psalm 114 lovet God om de rêdding fen Israël üt de need; Psalm 9 is in birop op God, tagelyk in loovj1en en in bitrouwend bidden tsjin de bidriging fen de fijan, en det bitrouwen wirdt ta in biedwird steld yn Psalm 91, dêr't de siele, sterke üt God, yn oantreastge wirdt alle neden to wearstean. Mits de psalmen net skiedkindich opfette wirde, mits men b.g. by 9 net tinkt oan David en syn fijannen, mar de siele forsinnebylde sjucht yn hjar striid tsjin de Satan (en det Gysbert sa de psalmen forstie, wiist syn kommintaer op Psalm 137 düdlik op), kin ek dizze sexterne as geastlike ienheit forstien wirde.
Mar seis hjir üntkomt men al net oan it fielen det de dichter wirch wirdt. It is yet net klear to fornimmen yn de ynliedende psalm, dêr't Gysbert Japiks it biwiis yn jowt det er in breed-opsette strofe yet sterk en suver bouwe kin; mar yn de Jesaia-fersen, dêr't wol wis yn bisocht is de toan fen dimmene en dildzjende birêsting hearber to meitsjen, mar dêr't de ienlüdigens yn wirdt ta ientoanigens en de fersen dêrby tofolle ütspoun wirde, is in greate müglikheit net mear masterlik brükt. De BlyeMie (to sjongen op de wize fen it „Balette de Brockhorst") kin, songen, yet goed klonken hawwe, mar as fers lést hja fier fen moai, en men fornimt klear det de dounswille fen it ballet hjir yn de hillige blidens fen de Ingels troch-
IX



klinkt. Yn Psalm 114 (mei de forfetting fen de rimen hipplene-tripplene yn strofe 2 en 3) is de skientme net mear snver en natürlik, mar forstanlik. Psalm 9 is flak, sünder sterke ynderlike bi weging; de üngaedlike strofe dêr't de dichter kim oan boun fielde, wekket ek hjir wer ientoanigens. Psalm 91 einlings is in goede biriming, mar it blinwt biriming. Men mei acht jaen op strofe 6, dy't, scoene men sizze, de dichter nei it wêzen nei west ha moat:
Hy sil sijn Ing'len (:tinck ho goe,
Ho goe iz God:) belest'gje,
Dat Jsb dy, ijn sorgfad'ge njoe,
Yn all' dijn wey bef est g je.
Jse sille Dy, ijn frjuenlijckheyt, Op holp-mijlde' hannen dreagje,
Dat for dijn foet nin dwerz-stien leyt Mey seertme Dy to pleagjen —
en men kin dêr strofen ut Agurs Bea, üt Psalm 130 nést sette, om dalik to fornimmen det hjir müglik de oertsjüging, mar net de siele meisprekt.
Yn sexterne E hat it der folie fen det it tal in rol bigjint to spyljen; det wy dy müglikheit net yn 't foar forsmite kinne, is allinne al düdlik üt it earder al oantsjutte forskynsel det Psalm 50 oan de ein fen de 10de sexterne stiet. Sexterne E bigjint mei de 25ste psalm, en slüt mei de 52ste; dêrby stiet Psalm 25 yn it Hymmelsch Harp-luwd yndied op it 25ste plak, mar as men de Lofsangen meitelt: ünder de psalmen is it de 20ste. Op it pas det er dy psalm keas, kin de dichter de lofsangen yet meiteld hawwe: fjouwer sexternen wiernen öf, makket f jouwer-en-tweintich biwirkingen, dos nou is de fiif-en-tweintichste oan bar; letter, tinkend oan syn ünthjit 50 psalmen to leverjen, moat er field hawwe: sa giet it dochs net, ik mei net meirekkenje hwet strang nommen gjin psalm is. Lit men dizze wierskynlikens jilde (en de sifers sprekke to klear om det net to dwaen), den kriget men nammersto klearder bigryp oer de foartgong fen dizze psalmbiriming, en ek oer de tanimmende biswieren dêr't de dichter mei wrakselet. De



fyftich psalmen bigjinne folie to lykjen; it is in treast det men op de helte is. Nei geastlike ienheit is yn dizze sexterne amper stribbe: Psalm 25 bidt om de mienskip Gods ta de siele, de Lof-sangh Marice priizget en rommet God om de seine dy't hjar wearfearn is, mar de forneamde Psalm 42 is ien fen djippe forbökinge, dêr't it Gods-bitrouwen mar twiivlich oerwinder yn wirdt; ek Psalm 43 is in bea, opklinkend üt binearing. Mar Psalm 46 wit fen neat as sterk en triomfantlik leauwen, God priizgjend as de Almachtige, hwaens greatens de heidens biskamme makket, en Psalm 52 is in oardiel oer de „great-op-jaende snuwwer", dy't tinkt det er God net hoecht to stellen „to kreft fen al sijn dwaen".
Dichterlik fierwei bést fen dizze hiele sexterne is de Lof-sangh Marice. De tael mist al gans fen hjar ienfald:
Hy het forstouwne', ijnn' smerte, d' Heag-moed'ge ijn all' herr' dwaen, Yn lit-tincks great op-jaen,
Ynne' heag op-tochtme herr's herten,
det ek yn Gysberts dagen nea natürlik klonken hawwe
kin, mar rigels as dy fen de litrop
O! dingen great in schien Het dy Kreft'ge' oon my dien.
O! heylig iz sijn Namme!
drage wol wis it mark fen in great sjonger. It slimme is det sokke rigels hird ütsündering bigjinne to wirden. Mear en mear rekket de styl tipearre fen bitinksels as:
Goads forborgenheyt diep-gruwnigh
Leyt sijn hoscke' ontsjogh-bern bleat,
Eack iz sijn forbuwne' oer-buwnigh,
To jerm' witt'nisse' oon-waechs great. (25, 7a) —
dêr't twa dingen üt to fornimmen binne: det dy't sa skriuwt, in greate meldij yn 'e earen hat, swier en steatlik, mar det er dêr de natürlike wirden net mear for fine kin. Yn Psalm 42 binne strofen 3 en 5 mislearringen, en de hiele psalm is in stüdzje yn rhetoryk, dy't in oprjucht fielen det om utering siket, oerwoekeret en forsmoart.



Psalm 46 jowt fen dizze rhetoryk sterke foarbylden:
Lit 't See schomm- woel- wiete' hólje in bölje, In ruwzje' in bruwzje' in ruwn-om-rölje.
Litt' bergen daver- droonje' ijnn' trill'
Trog wetter- lofts- ljeaps heag op-til,
en
Komm', scboagje' oon (om ijn 't sin to fieden) Uwz Heer-Goads wond're' oer-wond're dieden,
Ho Hy 't forwoest-sjeack Djier, gefjuecht, Onteamm't in oer heel de' yerde' oon-rjuecht.
De wirdkinst is de dicbtkinst oermansk wirden. Mei de tael wirdt alles bisocht, yn lüdwirking is neat mear ünmüglik, mar de aesthetyk is los rekke fen it libben: it hert bliuwt stom, wylst de wil fen de kinstner, troch ein-rym en yn-rym en stêf-rym, troch ludskildering alweroan, himsels en syn harkers forbaest oer hwet mei Frysk dien wirde kin, as men it, ynsté fen as siele-tael, as lüde-preal biskoget.
Yet fierder giet it dizze ünsillige wei op yn sexterne F. Hjir is net allinne de geastlike ienheit wer tige kenber, mar der is ek in klear forban mei sexterne G. F set yn mei in Fn oon-liedinge to Davids trienen oef boetfirdigheyte, en yndied mei dit fers in ynlieding hjitte: de fiif folgjende Psalmen 51, 80, 79, 41 en 13 binne allegear de utering fen in minske yn djippe binearing, hjitfolge fen syn fijannen, dy't om God ropt om ütkomst, ef dy't, ynsettend mei it fromme libben to priizgjen, dalik wer tinkt om de machten dy't de sjonger bidriigje. De Yn-liedinge, in persoanlik tsjügenis fen de dichter, makket twiivlich: de wierheit fen sünde-bisef en de rhetoryk yn de utering, halde inoar yn de weage. De forklearring det men sündige hat tsjin himel en ierde, kin djipste earnst wêze, èn godstsjinstige formule; men wol hjir jerne ta it earste bislute, net allinne om't de dichter dizze ynset ta de twadde helte fen de psalm-biriming tige mei sin keazen hawwe moat, mar ek om't ünderskate aksinten yn dit fers fen wierheit oertsjügje. Lést men strofe 2:



Wier duwckje' ick den oer schuwll"? wier fijn ick hoal? Schil Wan-heap' m' ijn fortwijv'le-mord-dobb' stirtte?
Mijn ijvigh Wol, oon lijv' in siel bekirtte?
Goe God behad my for dy helsche boal! —
den nimt men fen de earste twa rigels kindskip mei de niget oan net ünfortsjinstlike rhetoryk, mar by de tredde en fjirde slacbt yen eangst om it hert, en men wit: de dichter mient hjir hwet er seit. De rigels binne to echt om oan to nimmen det de tins fen it sels-keazen ein hjir stylfiguer wêze kin; de dichter oerwint dizze forliedlike ynjowing, mar hja hat him bislüpt. It is sa spitich det strofe 3, dy't goed ynset en dêr fen wiere fieling tsjüget, ütrint op bitochte rigels. En de ynset fen de foarste boete-psalm:
Genaed', ney Jon goertier'nheyt, ick bejear', Genaed'-myld' God, for jouw! for jouw! forjouw! och! Wrieuwe uwt mijn suwn'-fuwl, lealck, great, gruwle-grou,
Nei Jon barmhertigheytens greatte' 6 Heer! [och!
is fortsjintwirdigjend for al de psalmen fen dizze sexterne: de ütskroevenheit, de ütwrytskens, de ünnatür yn de tael, bilette de wierheit fen it fielen to forstean. Ik wol net sizze det det fielen der net west hat; mar de dichter, dizze birimings skriuwende, hat net in fieling yn syn fers ütstreame en ütkleije litten, mar hy hat oan syn fers wirke en foarme en wrongen det det al syn tinken en in great diel fen syn fielen yn bislach naem. Det der, nést de rhetoryk, krêft is, bytiden greate krêft, wirdt tajown; mar der is tofolle krêft fen it wird, to min ynlikheit fen herte. It hat syn bitsjutting wer tige, det fen de psalmen yn dizze sexterne de foarste fierwei de béste is, nettsjinsteande de niis oanhelle, al to oerladen ynset; allyksa det ek dizze psalm it meast oertsjüget dêr't de tael ienfaldichst en natürlikst is. Yn dizze Psalm 51, hoecht men allinne de strofen 6 en 10 to forlikenjen, om to sjen ho wier it is det bisieling en natürlikens, bitochtens en oerdreaune taelsier meiïnoar lykop gean. Mar nei aksinten dy't de oandwaning fen it hert forriede, siket men omdóch yn Psalmen 80, 79



en 13; en seis yn Psalm 41, dêr't yn alle rampsilligens it bitrouwen op God him sa klear yn uteret, bat de dichter him in greate kans üntgean litten. As strofe 6 ynset:
Want my oongeande, ick smeyts' Ion onderhad Yn mijn op-rjuechte' yenfad': —
den harket men op, men fielt de bisieling deunby, mar al dalik de folgjende rigel stelt üs wer toloar:
Iön eansichts gljuerckje' iz mijn siels-wol-tier' weyd',
det op himsels wol miend wêze kin, mar dêr't de taelsier it omtinken wer yn öflaet fen de oandwaning ynsté fen dy to bisterkjen.
Yn in klear en wis net tafallich kontrast mei de ynderlike en uterlike need, mei de boetfirdigens en it wrakseljend bitrouwen fen sexterne F, stiet G, hwaens toan dalik oanjown wirdt yn de Free-bea. Nijsgjirrich is det de bea om de frede nei in f jouwertal twiskenrigels folge wirdt fen in twad frede-fers, sünder eigen titel, det wy it bést oantsjutte kinne as Free-bea 11. De oanlieding ta de beide fersen kin net deselde west hawwe: Free-bea I liket yn oarlochs-tiid skreaun to wêzen, ef müglik by in fredesluting („Bringh 't ploeg-yersen ijnn' dolcks stee"), wylst Free-bea II datearje moat ut in fredes-tiid („Fen Free, dear mey d' goe God, uwz ljeav' Lan mijld betocht"). It hat wis wol eigenskip for Free-bea I oan de frede fen Munster to tinken: by de psalmistyske foarstelling fen de omearming fen Frede en Kjucht dêr't strofe 3 fen sjongt, kin tocht wêze oan it sinnebyldige tafriel det to Ljouwert by dy frede to biwünderjen wier, en dêr't dy omearming yn ütbylde waerd.*) Sa scoe den Free-bea I as de forfolling fen de Lan-geane to biskögjen wêze; hy is sünder mis üntstien foar it greate part fen de Psalmen. Free-bea II lykwols kin lyktidich mei de psalmen wêze, en yet wol datearje fen de tiid nei de frede fen Westminster yn 1654. Earder is der al op wiisd ho learsum in forlikening twisken
1) Sj. Mr. A. J. Andrese, Friesland bij den Vrede van Munster (De Vrije Fries XIX s. 467).



Free-bea I en II is for de foroaring dy't de styl fen de dichter ündergiet. Free-bea I, al is er net sa natürlik sjongsum as de L&n-geane, hat yet de wearden fen Gysberts kinst op hjar bést; wy fornimme dalik dy ynlikens en dimmenens, dy stille ljeafde en mylde blidens dy t yn syn bést wirk sa faek ta utering komme, en de tael tsjinnet dy fielingen yet op treflike wize: hwet wirdt der net dien mei de ee- en ea-lüden yn strofen 1 en 5, en ho kostlik wirde dy yn 5 fen de waermere en riker oe-lüden ófwiksele! Fieling, tael, lüd, alles draecht yet by taharmonije. Mar yn Free-bea II is alles omkeard. De kinstigens yn de tael is greater, it stêfrym b.g. helte optwingeriger, mar it fers as gehiel bat net beal dy ynlikens. It sjongt net mear, it pleitet op reedners-wize. Fen falske en utwrytske bylden skrillet it net mear tobek („swird in dolck', Dat uwz aders bloed uwt-molck", dêr't it byld fen it melken albiel to ünpas yn brükt is; en „God! fen Free, fen Fjuechts hyer-plöytsjen" for: fen frede en oarlocb).
De fjouwer folgjende Psalmen, 133, 134, 131, 128, slute bielendal oan by de motiven dy't de Free-bea ynset hat: hja binne fol fen seine-blydskip, fol tankberens, fol lokkige frommens. Faeks nearne yn it psalme-boek hie de dichter in him mear bisibbe utering fine kinnen; mar de tiid det dy, ta wêzen wirden yn himsels, yn syn Frysk wird ta suvere dichting wirde koe, liket wol foarby. De measte, mar yet lang gjin folsleine, harmonije birikt er faeks yn 128, dêr't it lok fen de frjeon Gods yn bisongen wirdt:
Dijn Wijv', dijn ljeave' uwt-lezzen',
Dy wille fen dijn hert,
Sil dy, az wijn-stoack', wezze
Teel-silligh, ney bijeartt'.
Dijn bern'-teamm' schil him schanssje
Ruwn om dy, great in klien,
In om dijn ijt-disck' kranssje Az Olyve' altijd grien. —
in strofe dy't moai bislüt, mar moaijer ynset. „Dijn ljeave' uwt-lezzen', Dy wille fen dijn hert — ho ienfaldich binne de wirden; mar faeks binne der yn it Frysk nea moaijer



en ynliker oer houlikslok sein. Sokke rigels bigjinne mear en mear oasen fen natür to wirden yn woastinen fen kinstigens; lokkich det alteast dizze oase der is.
Yn sexterne H liket in ynderlike ienheit, fen in oerhearskjend tinken ef fielen towei brocht, net to bikennen. Hja set yn mei Psalm 63, in minne parafrase fen ien fen de psalmen Davids yn rhetoarysk Frysk en fen hjar swierens slim hindere fersen. In great forskeel dêrmei foarmet de folgjende, Psalm 125, in sang fen opteinens, dy't yen Free-bea I yn it sin bringt, en yn syn foarste twa strofen binammen, krêftige utering fen fêst bitrouwen, ta de moaisten fen de hiele biriming biheart. Dêrfoaroer fiele wy yn Psalm 127 det de dichter ünder syn opjefte bliuwt: de foarste strofe is al fierstento kinstich, en yn 3 scoene wy like ynlike eleminten forwachtsje meije as yn de niis oanhelle strofe fen 128, mar wy wirde toloarsteld. Den, yn Psalm 6, liket de dichter himsels wer sa ut to sprekken det men harket mei earbiedenis en oandwaning: de styl hat lang net mear de alde ienfald, de ynset fen de psalm is, howol net tsjuster, dochs moai gearstald, mar de wyn fen de bisieling waeit üs dochs wer tomjitte; ho tige Gysbertsels hjir sjongt, docht bliken üt de hast tragyske strofe 5, dy't by Gysbert sa wirden is:
Mijn eagen binne' uwt-litsen.
Och! 't sjoene' iz my tobritsen.
'k Bin, for mijn jieren, ad.*)
Om't my mijn fijnn' oon-spijtgje,
Dy 't jamm're' ijn my gluwp-nijtgje.
0! 't hert besj iet m' yz-kad.
*) De Fryske oersetting fen it Boek fen de Psalmen (1937) hat: „Myn eacli is forfallen fen fortriet, is for&ldere fen wegen al myn tsjinstanners". De Steaten-oersetting hat: „Mijn ooge is doorknaecht van verdriet /is veroudt/ van wegen alle mijne tegenpartyders." Forlykje mei Gysbert sines de folie ünpersoanliker biwirking by Hooft, dy't for de oanhelle strofe hat:
„Het teeren van de rouwe Doet dat ik heel verouwe,
En myn gedaente breekt.
Uw knecht, aen alle zijden,
De vreeslijkheên bestrijden,
Daer hy zoo diep in steekt."



Yn it foarste trijetal rigels sprekt de dichter seis: hja binne de ienfaldichste, en moaiste, fen de hiele psalm. Yn it twadde trijetal is de persoanlike toan foart; de dichter nimt it wirk fen de psalmist net wer op, ef hy bigjint kinstich to skriuwen, mar dêr't de wirden fen de psalmist sines wierne, üntsonk him alle taelsier.
Yn dizze sexterne bliuwe yette Psalm 136, mei itselde refrein troch de hiele psalm hinne, hwaens bou hast ta ienfald twingt, en dêr't yndied, ek al hat de biriming as gehiel net de measte fortsjinste, moaije, byldzjende rigels yn foarkomme as:
Moanne' in Stiert' joe Hy de macht
Wad in fadschippe' oere Nacht: —
en Psalm 1, dy't grif ek ienris as earste fen de biriming miend west hat, lyk as men sjucht oan it foaropgeand, seisrigelich, heislik byinoar socht iepeningsrym, wylst de Psalm seis skreaun is mei al it bitinklike masterskip det dizze biriming sa faek makket ta mislearre greatens.
It Lof-gesjongh fen Zacharias, dêr't sexterne I mei iepenet, is in goed foarbyld fen krusing fen de twa stilen. In heger en ynliker opteinens koene wy yn dit sjongen faeks forwachtsje, mar dochs bliuwt dit fers gans earder songen as makke. Twisken de troch de bank lichte fersrigels steane in mennich swiere (b.g. „Djiep dol-treauwn' siet, ijn druwck-poell' leegte"), mar ünnatürlik forswierre binne de rigels net. Wirdkeppelingen komme foar, mar hja binne net al to forsearre (b.g. „siel-fry-forloss'", „foor-sizgaest"; de rigel „Yn op-rjuechtheyts hert-from mey-witten" hat oars net as natürlike gearsettingen). Dochs, nei de kleare ljochte ienfad fen 5, klinke de twa léste strofen gans bitochter. Men moat wol oannimme det de tekst seis de dichter djür west hat, mar de ynlike toan fen Agurs Bea, de Free-bea I en de Lof-sjong Marice wirdt der dochs net yn fornommen.
De sexterne bifettet fierders letter Thau fen Psalm 119, net mear as fjouwer strofen, dy't wer gans foarbylden for



it forkearde soarte wird-keppelingen biede; Psalm 33, dy't troch de bon fen de strofe greate müglikheden hie for in breed weagjende earnst earst, den for in heech opgeande jubel, en dy't doehs oars net wirden is as ien greate dichtoefening mei ünnatürlike stylmiddels (wy binne hjir safier det it séwetter hjir bitsjut wirdt as ,,'t Suwz'-ruwz-bruwzhol-bol-hobb'le-tob", op in pear nei de munsterlikste rigel üt de hiele Rymleryè); Psalm 3i, allyksa in lofpsalm, dêr't men suver omdóch yn siket nei rigels dêr't de tael gjin gewelt yn oandien is en dêr't de bisieling yn trochklinkt; Psalm 35, yn deselde styl skreaun mar mei greater talint, sa det it swiere fers dêryn alteast in eigen krêft en weardichheit woun hat, en ta bislüt de machtige Psalm 104.
De Fryske skriftekennisse hat in echt en great foarbyld fen de barok yn dizze psalm, dy't swier is fen in to greate rykdom, mar dêr't in eigen skientme, ef better faeks in eigen wielde, net yn to üntstriden fait. It wol yen mar min oan det Gysbert yn deselde snürje det it tokoart oan bisieling laette ta mislearring nei mislearring, ek dizze greate oersetting, fol fen rigels dy't by al hjar swierens libje, skriuwe kinnen hat. Lang net ünmüglik is det in earste lêzing fen earder datearret, en det folie fen de oerdiedige forsiering letter oanbrocht is. As men rigels lést as de earste fiif fen strofe 5:
Mey gerz, dat waegst in wreydt to beeste foer,
Mey kruwd in brea dat fore' earm' minsch' floeyt oer, Mey wijn dy 't minsche' hert, hertlijck bly, forhuwgget, Mey Oolje dy him glanzjend' gled fol-nuwgget,
Mey brea, dat minsche lea, mey kreften, stijpp't'. —
den hearre taelfoarm en rhythme ta in gans oar type as de rigels dêr't strofe 6 mei ynset:
d' Heag' bergh'-kruwnn', meye' onklieuwb're klipp'ne topp', Dear weyd't d' redd-klaerd-wiss'-ljeap-fix' Stienbocke op.
Wy binne fensels net needsake oan to nimmen det dizze sterk kontrastearjende stilen wize op forskeel fen üntsteans-tiid twisken de oanhelle rigels yn 5 en 6: it is ek skoan müglik det de bisieling hjir en dêr de dichter mei-



nimt ta libbene, klearlüdige utering, wylst er de gappingen dy't üntstean as de bisieling wer wykt, oanfollet mei barokke bitinksels. Mar dizze psalm, mei syn rike natürskildering, moat de dichter ljeaf west hawwe, en üt syn brieveforkear mei Gabbema witte wy det de dichter de eardere psalmen wol „op-snolcke" (Brief X); de styl-kontrasten yn dizze biriming kinne for it minst like goed dêrut to forklearjen wêze as üt in ünbistindige ynspiraesje, binammen om't de psalm, al wirdt hja gauris üntsierd, kleardernöch in ienheit is.
Geastlike ienheit is der yn sexterne H wol to fornimmen: ynset mei de lof fen Zacharias, sjongt de dichter foar alles fen lof en tank oan de Skepper, lovet hja de greatens fen Gods namme, tanket hja for rêdding üt need. Dimmen en ynkeard is de stimme fen Zacharias nést de kosmyske Psalm 104, lyk as it forskeel great is twisken de iepenbiering Gods yn it leauwen en yn de natür; mar efter beide stiet de Skepper, en Hy wirdt forhearlike. God skept, God bifrijt: yn det witten wirdt Him eare brocht.
De léste sexterne, J, set yn mei it fers Goe-Freed, cef gaest-sjocht' oer 't Krjueschjen uwz Sillig-meytsers1), fen al de geastlike sangen dy't yn it Hymmelsch Harp-luwd opnommen binne, it forstanlikst en kinst-earmst. De dichter stalt hjir in rymstik gear, mar syn hert bliuwt dêrbüten; net om't de krusiging him op hjarsels neat seit, mar om't er net by steat is need en heil fen de krusiging tagelyk to byldzjen. Nearne yn Gysberts kinst is it tragyske oertsjügjend bylde; Gysberts Goe-Freed is de krusiging, net as tragyk en bifrijing tagelyk, mar as skriftuerlik relaes. Fierders bistiet dizze sexterne üt Psalm 85, fennijs mei greate lüdrykdom al dalik yn de ynset, fennijs fen tael to kinstich; men kin de rigels dy't de omearming fen Frede en Rjucht biskriuwe:
i) Dr. W. L. Brandsma (Frysk Jierboek 1937, s. 24) wol derop üt det Gysbert Japiks dit fers biwirke hat nei in fers fen Joachim Oudaen; mar de parallel is net oertsjügjend. Ek is de datum fen Oudaens wirk to let; syn samling detearret fen 1660, en Gysberts psalm-biriming, dêr't de Lofsangen by wieme, wier ré yn 1656.



Gerjuechtheyt' Free ijnn' ljeaff'lijcke earme' omfet't. Jsb paetgje elck-oarm swiet. (Goad-ljeav' frjuenschipp'-fol:)
forlykje mei de rigels yn Freebea I (strofe 3), en men seil sjen hofolle skientme der mei de swiere rigels forlern gien is. Psalm 62 dêrfoaroer, mei in goede ynset, is ek fierders ien fen de natürlikste fen tael, al drage de strofen 2, 3, 6 en 7 it merk fen de nije styl wol hinderlike düdlik. Psalm 67, koart, yn bou ófwikseljend, meidet ek hjir de strofen ynsette mei lange rigels en ütrinne mei koarte, mist de wiere ynlikens fen toan; yn Psalm 139 dy't in great forskaet hat fen barokeftige cliché's, is de tael ünhaechlik, it fers stiif, al brekt de natür yn strofe 9 yet troch. Ta bislüt, en wis ek miend as bislüt fen de 10 sexternen, Psalm 50, bisibbe yn styl oan 104, krêftich fen tael, sterk fen gong, wol fen forskate kinstmjittige rigels üntsierd lyk as:
God glinst're gloar't ijn gloey-gleon' glanze' omglezze,
mar net sa det de biriming hjar krêft en skientme forliest.
Fen de f jouwer psalm-birimings buten de sexternen, en dos opnommen nei Psalm 50, biwiist Psalm 97, det de barok-styl, konsekwint trochset, ta dwylsin wirdt; strofe 7 makket de psalm koartwei bispotlik. Sa djip sinke Psalmen 24, 2 en 129 net; de léste psalm, al kin men him net sjongsum neame, is dochs yet moai goed lêsber; de oare twa binne üngenietber fen rhetoryk en ünnatür (Psalm II set yn :
Het knet't, het bret, het djoeyt, slobt, wadd't in wsez't), —
mar halde alteast in soarte fen weardichheit oer hjar. Safolle is wol düdlik det wy der net folie by forlern hawwe det de dichter syn biriming net trochset hat.
Hjirmei binne wy oan de ein kommen fen üs krityske wirdearring fen it Hymmelsch Harp-luwd. Yn it forban fen üs stüdzje wier dêroan net to üntkommen: de frage ynhofier't de minske him yn syn wirk iepenbieret, is net to bianderjen as men net alderearst ünderskaet twisken



bisiele wirk, dêr't de siele feu de dichter hjar yn uteret, en. makwirk dêr't allinne it forstan wirkmaster by is. Mar ek op hjarsels wier sa'n wirdearring nedich wirden; de biwündering fen Gysbert Japiks hat wolris drige iit to rinnen op in kritykleaze forhearliking, en men kin it oantinken fen de Boalserter master gjm greater wantsjinst biwize.
Yn it koart moat hjir yette yngien wirde op in oar bisykjen det ündernommen is om iit Gysberts psalmbiriming ta forstean fen himsels, en binammen fen syn frommens to kommen: de bydrage dy't Prof. Dr. G. Gosses joech op it Greatfrysk Kongres fen 1937 oer As-pekten fen Gysberts frommens.1) De fragen dy't Prof. Gosses foarop stelt, binne dizze: is der in forklearring to finen for de kar dy't Gysbert üt de psalmen dien hat? Sa al, hwet leart dy kar lis oer Gysberts frommens yn it bysunder? Hwerom, koart sein, krekt dizze 52 üt de 150?
Prof. Gosses hat bisocht dizze frage to bianderjen troch, ütgeande fen in theologyske fordieling fen de psalmen yn ünderskate skiften, nei to gean ynhofier't dy skiften yn Gysberts biriming fortsjintwirdige binne. Hy hat him hjir jown op in fjild dêr't de skriuwer fen dizze stüdzje as nettheoloog him net folgje doar. Ommers, alles hinget óf fen de bitrouberens en de jildigens fen de theologyske yndieling dy't men for kar nimt; in oare yndieling scoe ta oare groepearingen, en dêrmei oare ütkomsten, liede kinne. My liket it net ünbitinklik by de stüdzje fen it Eymmélsch Harp-luwd ut to gean fen in yndieling dy't ta de moderne tiid biheart. As wy neigean wolle ho't Gysbert kiest, scille wy bisykje moatte üs rekkenskip to jaen fen ho't it psalmeboek him oan de dichter foardocht; ynsafier't wy ljocht sykje by de theology, scil det dochs alderearst de theology fen de 17de ieu wêze moatte.
Oan de kant fen Prof. Gosses stiet de skriuwer fen dizze
i) Op dit pas yet net printe; sjuch de koarte ynhald, Gysbert de Psalmbirimer; aspetten fen syn frommens, ünderteikene G. G., yn de Wirklist ta de IV e G r e a t Fryske Lftngeanne, yn Wes t-F r y s 1 & n.



stüdzje lykwols yn de öfwizing fen de hypothese fen it tafal. Ien dy't psalmen bigjint oer to setten sünder it foaropsette doel it hiele Boek fen de Psalmen to forfryskjen, kiest allicht alderearst de psalmen dy't him it measte sizze. Dêrby is hy dy't de kar docht, in dichter dy't, ynset mei in blide ljeafde ta it libben, nou, hird alder wirdend, swier fen it lot hifke wirdt. Men kin yen net oars foarstelle as det er fen syn psalmewirk krêft en treast forhoopje scil, det hy, mei syn forlet fen wissichheit en Godsbitrouwen, him net oanlitsen fiele scil fen psalmen dy't mear né sizze ta de wrald as det hja ja sizze ta God. It üntbrekken fen Psalm 14 yn Gysberts biriming dêr't Prof. Gosses op wiisd hat, seit wis eat: gjin forbüke minske scil in treastboarne fine yn dizze psalm, dy't oardielet mei de bitterens fen de hate. Det de dichter yn syn omstannichheden Psalm 45 dy't de minsklike ljeafde forhearliket en yn it psalmeboek op himsels stiet, net kiest, is allyksa bigryplik; wy hoege hjir gjin theologysk biswier by de dichter oan to nimmen (wy kinne det net, hwent hy hat de psalm letter wol forhollanske), mar det Ijeafdelangst en de opteinens fen de brilloft him op det pas fier binne, is net oars to tinken. Det Gysbert in kar dien hat en det yn dy kar sagoed syn persoanlik forlet yn it miene as syn forlet ünder dizze omstannichheden yn it bysünder, meispritsen hawwe, kin dochs min in striidfrage wêze.
Undertwisken (en hjir wykt üs wei öf fen Prof. Gosses sines), de kar seit eat, mar mei it each op de dichterlike persoanlikheit net it measte. Wy ha bilang by de dichting, dy't gjin produkt is fen wil ef foarnimmen, mar fen bisieling. Krêften üt it ünderbiwittene moatte meiwirkje dy't by de kar slomje kinne. De foarste frage dy't wy üs stelle moatte, is: hwer is de dichting goed? hwent allinne dêr't det it gefal is, ha wy in iepenbiering fen de dichter foar üs. Der is gjin great biswier tsjin dit it aesthétyske criterium to neamen, op ien great bitingst, det it bigryp aesthétysk den suvere is fen alle misbigryp fen skientme



as skynsaek, en det skientme forstien wirdt yn de iene müglike opfetting: dy fen harmonysk libben. Prof. Gosses hat dit criterium subjektyf achte, in wird det al tofolle ünheilen stifte bat om de rige dêrfen yn üs Fryske skriftekennisse greater to meitsjen. It is net bést to sjen ho t kinst ea hwet oars wêze kin as it forstean fen persoanlikheit trocb persoanlikbeit; mar dit hoecht üs net to forbjusterjen, om't de persoanlikheit it mienskips-elemint omslüt. It theorétyske forskeel kin hjir wol ris greater wêze as it praktyske: Prof. Gosses sleat syn bydrage mei it foarlêzen fen Gysberts Psalm 130, keazen üt reden fen syn skientme; ik scoe gjin oare kar dien hawwe; en ta dy kar bislüt men, net om hokfor foarmlike wearden, mar om't de siele fen de dichter hjar dêryn iepenbieret.
Oan myn eigen krityske analyse winskje ik by wize fen konklüzje net to folie to üntlienen. It Hymmelsch Harpluwd is selsum üngelyk, hat einen fen bigenedige bisieling, nést langer einen fen ünfortarbe.: makwirk. Nea hie de dichter de bisieling sa nedich hawn as hjirre; nearne skeat hja, as bliuwende krêft, sa to koart. Geane wy nei hwer't de bisieling hjar iepenbieret, den fine wy: foarst yn de sangen fen ienfald en frommens,1) twad yn de skildering fen de natür. De hiele falske preal fen it Eymmelsch Harp-luwd oan kant skouwend, halde wy de utering oer fen in from minske, for hwa't de die gans mear weacht as it wird, en dy't each hat for Gods greatens yn de natür. Mar ek de mislearring seit eat: oer Gysberts wil. Hy hat himsels in taek steld, en neffens syn hert kin er dy taek net oan, mar hy twingt himsels, hy forsearret himsels, en dos syn fers, en dos syn tael. Hy dy't yn Agurs Bea tofreden wêze wol mei it simpelste, grypt nei de greatste oerdied en de swierste forsiering. En sa wirdt hwet it Harp-luwd üs klearst fen alles oer de dichter leart, dit, det der in disharmonije yn him is, in brek twisken wêzen
1) Hjirta hearre wis ek rekkene to wirden de stiftlike sangen dy't forspraet opnommen binne yn de earste twa dielen fen de R y m 1 er y e : Op'tMnsyck-s jongen, FrommeLjueffi g-w ij t en Goads gunste.



en wollen. Hy is net mear tofreden mei it libben yn him, hy bitrout it net, hy wol der boppe üt. Hy bisiket it, en sinkt dêründer.
Fen it for de iepenbierens ornearre wirk fen de dichter binne nou yn dit forban yet net bispritsen: de epigrammen en loffersen oan Gabbema en oaren, oer oarljuwe wirk en in inkelde kear oer in great barren yn de bütewrald; de Nederlanske fersen, en it proaza.
De epigrammen en loffersen bawwe mei bwet yn it bert libbet, net folie to meitsjen. Ek dy oan Gabbema binne mear ef minder kinstrike bitinksels; breedsprakige kompliminten, yn it bywêzen fen de wrald makke; de ynlike toan for de net for de iepenbierens ornearre Brieven klinkt yn gjin inkelde troch. As men se leit nést it earder oanbelle loffers fen Lasis efter yn de Rymlerye-1668, sjuclit men det it lêstneamde fers it yn oertsjügjende krêft fierwei wint. De forklearring is ienfaldich: Gysberts epigrammen binne de utering fen in dichter dy't syn ynderlik libben yn dizze utering tobek haldt, wylst Lasis, fierders gjin dichter, it foarmlike fers it béste fen syn tinken en it djipste fen syn fielen meijowt. As wol it meast typyske fen de opskriften kin it Grcef-schrifte oer Gustaef Adolph neamd wirde: in weardich foarbyld fen greate rhetoryk, det kald bliuwt fen de foarste oant de léste rigel, like kald as in grêf-tombe üt de tiid fen de neo-klassyk; wy witte nou det it frijwol wirdlike neidichting is fen Hollanske foarbylden, en det it for Gysbert oars net west hat as in dichtoefening. De styl fen it Grcef-schrifte is ta ünlêsbere ünsin wirden yn de rymlerij op de „eerste prieuw-druwcksille" fen Rintjus Druwckerye; ienfaldiger fen fersbou, mar troch en troch forstanlik, en sünder in swym fen kinst is it oan Rintjus rjuchte rym Op 't oonfirdigjen fen Frieslam schyd-schrieuw-aempt fen S. A. Gabbema. Fen dizze hiele skift hat allinne it al earder bispritsen fers fen Op 't Höars-hoffjen kinstwearde: de keine en redsume jongfaem op hjar steatlik hynder hat yn it herte fen de dichter



I^)am p( (T iuuv- j
tJflLiry \ cfcc^C^a-C^) (w'Xrö -^/nSlT .
óówéto VMp; t faty •
/% oinprueo/lée, iua^ -ffri fynA -fiyjuttite<Sl)t.ïVS tfBxü-/sK(T% fzTïf fitC
Qiz^^'é/x'W^s*, 'tj+órr J r? e. cy
Hanskrift fen Gysbert Japiks:
Yn Brunsvelts Album.
Facsimile yn Fr. Volksalm. '95 si- s- 251







mear wekker roppen as al dy wichtichheden üt it learde libben fen Fryslans nei-renaissance.
De Nederlanske fersen binne it wirk fen in skoalmaster, en de dichter oppenearret him dêr komselden yn. Det Gysbert Japiks yn it léste tiidrek fen syn libben derta kommen is dizze fersen to skriuwen, seit gans; de iensnmheit dêr't syn Fryske utering him yn brocht, hat er net oan de ein ta drage kinnen. Hy hie forlet fen geastlike bannen mei syn meiminsken, en hy wier fen de mienskip mei it lan öfstoarn. Hy skreau öfgryslike rymstikken yn de Ingelske preke-bondels, dy't van Haringhouck yn Nederlanske oersetting ütjoech; mar wy moatte üs der net oer bikleije, hwent op dy wize forboun er de ütjower oan him, en wy witte ho keninklik dy him det letter forgoedzje scoe. Ien stik wirk is der by dizze sechstich siden Nederlanske rymlerij, dêr't men yet gans üt leare kin oer de eleminten fen Gysberts dichterskip en syn minsklikheit beide : de Personele vertóninge der vier getijden des Jaers (yn Klioos Kraem, forskynd 1657). It is de kinst fen de barok, yn in tael dy't, ho goed Gysbert se koe, net de tael fen syn hert wier, mar de ynhald fen dy kinst is de natür, en for dy hjar rykdommen hat de dichter yet in klear forstean en bytiden ek byldzjende krêft, al kin er gjin mjitte mear halde. De forskining fen de Simmer kin yet biskreaun wirde yn rigels as dizze:
...Van Schouder-schoften breed. Geset en sterck van leeden Sijn Beenen wel gespiert, en vast, om staen en treeden. 't Sy hy-se set te schoor, wanneer hy 't lichaem buyght, En met een gladde seyn 't groen-hayrig veld ontruygt:
en bytiden is der in great en moedich byld, lyk as yn de biskriuwing fen de Maitiid:
Heur Borsten, tot wier speen, ten middel-top, vergaderen Al-voedsaem' en van sap bol hoog verhevene aderen, Uyt op'ne boesem los, de'en vloeyen over d'Aerd Het soch, waer uyt ons wordt en spijs en dranck gebaert,
al fait it üs minder maklik de „on-gekousde beenen", dêr't de folgjende rigel üs mei yn de kinde bringt, sa to wir-
X



dearjen. De dichter moat in selsumen wille oan dizze oerdiedige personifikaesjes bilibbe hawwe; ünder it mom fen de allegory bat er syn biele yet rike en krêftige natürljeafde tsjügje litten. Sa is er bimsels det de bumor bytiden trocbbrekt, lyk as dêr't fen de foarholle fen Frou Hjerst sein wirdt:
Dat (als 't Gesicht oock) scheen eer streng als alte soet, Gelijck, omtrent de wasch, de wijfs veel zijn te moed.
It forleget üs earbiedenis for Gysberts froulike kinden net as wy dêrüt öfliede moatte det op waskdagen de holle hjar gjin jelne lang wier; en, al fine wy de greate dichter net wer, mei de libbenswize en glimkjende Gysbert binne wy hielendal formoedsoend, as er bislüt mei dizze rigels, wylst de kjeld fen de winter de branje ta de skoarstien ut bliest:
Doch daerom niet getreurt. Mijn Lent' begon ick naeckt,
'k Ben, echter, Somer, Herfst en Winter door-geraeckt Met noodlijck lijfs behoeft'. En laet ick, in mijn sterven, Niet veel, veel minder twist om deelen voor mijn erven.
Geluckig is de mensch die 's Werelds winter endt, ^
En vaert daer op by God in 's hemels eeuw'ge Lent'.
Ien dy't sa skriuwe kin, is fen de slaggen fen it libben dochs net al to dearlik rekke.
By it proaza ha wy alderearst de twa Fryske foarreden (de twadde in lettere, nei de easken fen de kinstige styl forsierde biwirking fen de earste), en de iene Nederlanske, datearre de 4de fen Heamoanne '55. Neffens de twadde Fryske foarrede, scoe Gysbert syn Frysk dichtwirk ündernommen hawwe om de biskildiging det Frysk gjin skriuwtael wier, ljeagen to hjitten; neffens de Nederlanske scoe er syn stavering sa keazen hawwe, det ek letterkindige net-Friezen se neikomme koene. Beide ütspraken binne grif earder forklearringen oer feiten as fen feiten; de dichter hat songen om't er it net litte koe, en hy hat stavere lyk as him bést like. Hwet hy dien hat, kin lykwols skoan tsjinst dwaen ta de doelen dy't hy letter himsels taskriuwt: hwet ütwirking is, wirdt letter as doel biskóge.



Fierders lit de twadde Fryske foarrede utkomme det de utjefte dy't er planearre mar in diel fen syn Frysk wirk bifetsje scoe („in stielke fen uwz stal-lêaze flaesck-klompe, dy wy to wrad' broclit habbe"); mar it scoe to fier gean dêrüt of to lieden det, lyk as de Rymlerye nou foar üs leit, in great diel fen Gysberts wirk dêr buten bleaun is1) —de oerienkomst yn ynhald mei de Junius-öf skrif ten en mei hwet neamd wirdt yn de Brieven oan Gabbema, is dêrfor to opmerklik.
Den binne der de trije üt it Fransk oersette stikken : Paris forlittende Enone, Historije fen Dorilis in Cleonice, Yen suwnerlinge forhdnlinge fen it Libben in fenne Deade. De Franske teksten bat Gysbert grif fen Olaude Fonteyne krige, mar it twadde en tredde stik binne ta üs kommen troch Gabbema, dy't dos ek Dorilis in Cleonice fen Gysbert krige hawwe moat, al swije de Brieven dêroer. Opmerklik is it parallellisme fen de ynhald fen dizze stikken mei dy fen de Rymlerye; Paris forlittende Enone biskriuwt de ljeafde as oarsaek fen langst en leed, Dorilis in Cleonice, yn gans lichter toan, ljeafde as oanlieding ta aventüren, de Suwnerlinge forhdnlinge slüt oan by it Hymmelsch Harp-luwd. It forskeel twiske de twa léste stikken, dy't beide troch Gabbema's hannen gien binne, kin hast net greater. Dorilis en Cleonice hat al de pikantens fen motiven fen de renaissansistyske arkadia s en aventüreromans; Dorilis, dy't Cleonice ljeavet mar fen hjar ofstegere wirdt, forklaeit him as in frouminske om hjar bitrouwen to winnen, en it paed rom to meitsjen for himsels; oer de erotyk fen Endimion's dreamen oer Cinthia wirdt mei wille ütspoun; Cleonice moat it fjur-oardiel ündergean op hjar faem-wêzen. Nést de Suwnerlinge forhknlinge set dy't strang en konsekwint is yn de öfwizing fen it wraldske, wiist it forgoed op in dualiteit yn it wêzen fen de skriuwer; yn beide stikken moat er eat foun hawwe det biandere oan eat yn himsels, en beide hat er brükt ta de foarming fen in Frysk proaza, det, yn sinsbou sa ünger-
i) yn de erotyske fersen hat grif gans skifting west (forl. s. 109).



maensk müglik, hielendal op klassike foarbylden ynsteld, lang net sünder steatlikens fen gong en skientme fen lüd is.
Bliuwe de Brieven.
Det hja for üs biwarre binne, is ta to skriuwen oan in tafal; Gabbema liet se printsje yn 1681, wierskynlik fral ek om't hja biwiisden ho heech Gysbert Japiks him set hie; Gysbert seis kin gjin momint mei hjar iepenbier wirden rekkene hawwe. Dêrüt óf to lieden det hja artistyk net fen bilang binne, scoe gjin sin hawwe. Ek de deistige utering fen in dichter, mits hja net to bitocht is, haldt faek hwet eigens; en dizze Brieven, al waerden hja net skreaun for üs, hiene wol in „publyk": ien minske, mar dy't for de skriuwer mear telde as hündert oaren. Yndied binne der wiere kinststikjes by dizze Brieven, utering dy't yn hjar soarte, ta it béste diel fen Gysbert Japiks wirk biheart.
It foarst brief, dêr't Gabbema al yn taspritsen wirdt as „Eerste vriend", is yn Hollansk, en giet oer Fryske taelforskynsels. For üs doel is de foarste sin net sünder bilang. ,.Een soete tydkorting souden wy t' samen konnen hebben, indien wy (met dit Friesche werck) eens by malkanderen mochten zyn, want dit overtuygt de laster, dat men onsen Frieschen tael in geen letter-grepen kan begrijpen; geweldig, namelyck dat sy hier in de kunst eener Grammatica bequamelyck begrepen is." De bidoeling is düdlik; de logica minder. Hwent hwerom is it nedich mei dizze Fryske stüdzje byinoar to wêzen? de spraekleare docht syn wirk yn de iensumheit fen de studearkaemer like goed. Mar it earste hwet Gysbert uteret, is de wirdearring fen Gabbema's selskip; en dy wirdearring moat mei it „want" motivearre wirde, wylst de motivearring dochs allinne jildt for de „soete tydkorting", mar minder for it „by malkanderen zijn". Op himsels is dizze ynset net fen great bilang: hy kriget eigen wearde yn forban mei it fierdere.
De Brieven II en III (19 Slachtmoanne en 30 Wintermoanne 1654) geane allinne oer ütwikseljen fen boeken,



en binne skreaun yn rêstige, steatlike styl, yn in Frysk det klinkt as muzyk, kleardernöch de utering fen ien dy't syn wirden kiest en syn sinnen bout. Brief II wirdt biselskippe fen Gysberts ferske „op 't Hsege-liet"; kwat brief en fers nést inoar leit, scil der wis net twiivlich oer wêze hwet it kinstrykst en hwet it kinstichst is. Yn beide brieven haldt de dicbter himsels tobek; yn IV (17 Foaimoanne 1655) wirdt det oars. It brief is balden yn in sêfte, frjeonlike, bast bizige toan. Gabbema hat to Boalsert west, en is ófstitsen sünder yetris by Gysbert oan west to hawwen, tsjin syn ünthjit. „Greatte Stalcke, Y babbe my forschalcke" forwyt de dicbter bim tülkjend. Gabbema's weibliuwen hat in toloarstelling west, müglik in tobekset, mar by sljuchtet it oer yn frjeonskip. Gabbema kriget in ferske op syn Minne-dichten, en Gysbert nimt „dy stoutigheyt in dy moed" om him mei syn „Friessche Goads-Fr jeune to benjeuncken" — dy't oars opdroegen west hie oan de, ündertwisken forstoarne, Fonteyne. „Om uwz oprjuechte frjuenskip, tinckt my, it eerste komt jon E. to." Fierders, Gabbema scil wol gjin psalmen fen Gysbert sines mear ta syn Heechliet nedich hawwe, mar as hy der op stiet, den wol Gysbert de gaedlikste der wol ütkieze. It docht bliken, Gabbema hat derop doeld det er wol in tal fen de psalmen for syn Heechliet-ütjefte brüke koe, mar hy is der net op weromkommen. Nou bigjint Gysbert deroer; Gabbema scil it wol net mear winskje, hy kin seis ek better hwet meitsje, mar as hy se winsket... Ik scoe net fen falske biskiedenheit prate wolle, mar det Gysbert syn biskiedenheit jerne oerwoun hawwe scoe neffens in fêste winsk fen syn frjeon, det is düdlik. It brief seit alles meiïnoar yet al hwet, al bisiket de skriuwer hwet hy seit, sa min müglik ütkomme to litten. Nou al sjucht men det de frjeonskip fen Gysberts kant mear driuwt as fen Gabbema sines; hy is effen toloarsteld, hy bisiket Gabbema mear oan him to binen troch him to tsjinjen, mar alles wirdt bisêfte sein. Ündertwisken kriget de frjeon dy't weibleaun is, ta lean: in ferske op syn Minne-dichten, de Fryske Godsfrjeon, de tasizzing fen



safolle psalmen as er nedich hat. Fen de domheden dy't de ljeafde bigiet, liket ek de frjeonskip net altyd foarbypart.
Mar Brieven V en VI (21 Foarjiersmoanne en 2 Gersmoanne 1655) binne neffens toan en styl in foartsetting fen II en TTT, rêstich, steatlik, weardich. Allinne oan de ein fen VI komt ünrêst nei foaren: Gysbert forwachtet yette „wyd-loftiger berjuecht-schrieuwinge" oer syn, Gabbema biskikte, „Friessche rymlerye"; hy uteret dy forwachting mei oandriuw: „onder twissche ljuentje ick jo E. myn importuwne in al to faek schrieuwing ynne jamckste fade to slaen". Hy üntskildiget bim dos om't er hieltydwer skriuwt (dêr't men üt tinke scoe det der brieven forlern gien binne). Oan de ein in nijsgjirrige heilwinsk: „winsckje 'k jo suwne in wolfearrende to blieuwen in hette ljeafs ynne schirtte". Gysbert mient to witten hwet in jong minske takomt. Mar üt brief VII kinne wy öfliede det de forhaldingen twisken Gabbema en dy „ljoarddige djier yn See-lan" poëtysk binne: Gabbema hat Fryske fersen tasein, Gysbert hat üt himsels gjin aerdichheit deroan jongfammen fen tsjinst to wêzen, mar om Gabbema scil hy dwaen hwet yn him is. Fierders, hy langet nei Gabbema's wirk net minder as de Sieuske jiffers dwaen kinne. It brief bitsjüget fen nijs Gysberts réens om syn frjeon to tsjinjen, ek al binne der biswieren oan fêst. Fen de oanspraek: „Greate Stalcke, ljeafste frjuene, formeyts fen myn jeld" nimt men kindskip, mar men hat oanstriid in goed diel fen dizze ynlikens op rekken fen de styl fen de tiid to skriuwen; fen mear bits jutting is faeks det it in andert-brief is det sa bigjint. Der moat eat ynnimmends west ha yn in brief det sa biandere wirde kin.
Fen de saunde fen Maei-moanne 1655 datearret den brief VIII, grif it ynlikste, moai wis it spontaenste brief fen de hiele rige, for it forstean fen de dichter fen de greatste wearde, mar fier fen maklik to folgjen. Unbigryplik scil wol altyd bliuwe det Buitenrust Hettema, mei dit brief foar him, oardielje koe det yn dit brieveforkear al in hiel lyts bytsje „intiemieteit" ütkaem en det ütwikseljen fen



kompliminten der sahwet alles yn wier; it seit genöch det hy brief VIII oanheljend, der alles feu weilit det f bülea alle komplimint omgiet. Halbertsma, dyt Gyeberte frjeonskips-forlet neamt as ien fen syn meast nei foaren kommende eigenskippen, neamt brief XVIII as stik fen frjeonskips-utering, mar swijt oer^ brief VII , swijen kin allinne bitsjntte det hy foar dit brief oer, biswieren field hat. De saek is, det, wylst it brief as komplimint to sjen frijwol in oardiel oer yensels is, it as utering fen frjeonskip ryklik oerdreaun liket.
De bou fen it brief alderearst is opmerklik. Moatte wy Gysbert leauwe, den bat er de pinne opnommen for hiel hwet oars as yn it brief seis stiet; hy hat earst forgetten hwet er winliken skriuwe scoe, en neamt det yn it neiskrift. It proses scoe den dit wêze: hy hat m boadskip, hy nimt it skriuwridskip; eat oars twingt om gering; letter komt him yn 't sin hwet er skrinwe wollen hat. Dy foa stelling lykwols is neat to oannimlik. Hwet bart is dit. det er bigjint to skrinwen om syn fielen to uterjen, en letter bitinkt er det er ek saeklik hwet mei to dielen ha . It nijsgjirrige is det er krekt net wêze wol det er skriuwt om syn fielen to uterjen. De parallel mei de ynset fen
Brief I leit foar de han.
Lit üs fierders acht jaen op de saeklike meidielmg fe it neiskrift. Gysbert hat üt syn eardere fersen mmenmch samle for de Sienske jiffer, en stjürt dy fersen Gabbema ta; nijs is der net by: „hette nys woe myn orklomme binne-holle naet uwt lieuwerje". Den hommels, sunder saeklik forban; faeks kom ik mei Pinkster to Lauwert, om ion E. to sjean, in mey elck-oorme to petearjen . ünderteikening wirdt forfette: „Jiette reyz,, 3on tjenner jon frjnene, jon Stalcke". Seis yn it saeklike neiskrift wirdt de saeklike toan net folhalden. For it bisnk oan Ljouwert hoege leardens en kinst net mear as oanliedmg
t0lf brief seis stelt ien greate frage. Gabbema hat, twaris liket it, priizgjend oer Gysberts dichting skreann; Gysbert



wol der neat fen witte det dy wirdearring him takomme scoe, mar Gabbema moat sa skreaun hawwe üt frjeonskip en yn dy frjeonskip achtet Gysbert him lokkich boppe alles. Hwet is hjir miend? Is der miend hwet der stiet: de öfwizing fen de lof fen it wirk, de forhearliking fen de frjeonskip? Ef (hwent mei it each op Gysberts uteringswize moat ek dizze müglikheit steld wirde) is dit neat oars as in sedich öfwizen üt ünechte biskiedenheit, is de wierheit dizze det Gysbert yndied ütskroeven is oer de wirdearring fen syn wirk, en reagearret er dy ütskroevenens öf yn in frjeonskips-bitsjüging ? De wirden dêr't it it meast op oankomt, binne dizze: „It formeyts fen mijn jeld, dy wille fen mijn hert, de wollust fen mijn sinnen (so wol dy fiif uwtterlijcke az dy twa ijnnerlijcke) wier for ick God tanckje, in bin, blieuw jon tjenner, jon frjuene, jon Stalcke in (mey ien wird) jon Gysbert." Is dit de tael fen it hert, ef Renaissance-rhetoryk? De wirden „wier for ick God tanckje" nimme de twivel wei; as dy net mear echt binne, is neat yn de Rymlerye mear echt. Mar den is de hiele passus echt, en is hwet Gysbert seit, alteast yn haedsaek wier. De wirdearring fen syn wirk moat him goed dien hawwe, ynlik goed; mar dochs is dy oars net as de oanlieding ta de utering fen it fielen, det it hiele brief oerhearsket, yn bou en wirdkar beide.
Oer de frjeonskip dy't hjar yn dit brief ütsprekt, kin mei wissens ien ding sein wirde. Kant priizge de frjeonskip om't yn hjar it lykwicht fen wirdearring en fielen foun wirdt, en sa is frjeonskip wis yn hjar meast ideéle foarm. Hjir lykwols is it lykwicht tobritsen; it forstan hat net folie yn to bringen, Gysberts hiele forstanlike wirdearring fen Gabbema wier ien great forsin; it hert sprekt. En yndied wirdt de frjeonskip for Gabbema, dy't op it forstanlike plan altyd ünbigryplik west hat, allinne forsteanber as men se op dizze wize forstiet, as in frjeonskip fen it herte. Hwet makket it üt eft de minsken op dizze frjeon faeks gans to sizzen hawwe, eft er syn ünthjitten net neikomt, eft er for it each fen in better waernimmer



safier Gysberts mindere is? Hy is en bliuwt de frjeon like goed; men is wiis mei him buten alle reden om. Mar fensels suggerearret men yensels folie redens for yens foarkar. Om dy redens to glimkjen is üs hjoed-de-dei wol tastien; mar it fielen seis moat üs hillich bliuwe. Dêrfor is Gysbert üs wis ek gjin rekkenskip skildich.
Ut de datearring fen de fierdere Brieven is dudlik det Gabbema dy forkeard nümere en yn forkearde folchoarder öfprintsje litten bat. Wy krije dizze datearringen: IX „Sande fenne Rispmoanne" 1655;
X „Dy fiertiende fenne Haey-sef bea-moanne" 1655; XI „de eerste fenne Wijn-moanne" 1655;
XII „dizze trodde ijnne Oaft-moanne" 1655;
XIII „Hearst-moanne, dy fjiertiende dey" 1655;
XIV „dy santiende ijnne Hearst-möanne" 1655;
XV net datearre;
XVI „dizze fierde Selle" 1656;
XVII „dy njueggentiende fenne Blomme-moanne" 1656;
XVIII „dizze segz-in-tweyntigste fenne Haey moanne" 1655;
XIX „dizze töalfde fenne Winter-moanne" 1656;
XX „dizze njueggentiende fenneWinter-moanne" 1656;
XXI „dy XXV Simmer-moanne" 1658;
XXII „dy foarste fenne Winter-moanne" 1660;
XXIII „dizze njueggende Maerte-dey" 1661;
XXIV „dy XXVII Wijnmoanne" 1661;
XXV net datearre;
XXVI „dizze alfde fenne Hearst-möanne" (jier net neamd).
Alderearst liket it ek bjirüt moai düdlik det de samling net folslein wêze kin. Det scoe men op bimsels docbs al net fen Gabbema forwacbtsje; mar it is ek net oan to nimmen det der twisken 1656 en 1660 oars gjin brieven wiksele binne as XXI. For de forhalding en de foroaring dêryn boecbt dêrom it tal yn de forskate jierren net alles



to sizzen; mar de toan fen skriuwen kin ütwizing dwaen.
Den moat it jier fen brief XVIII forkeard oanjown wêze *); it brief moat datearje net üt 1655, mar üt 1656. Net allinne wirdt det dudlik troch syn plak yn de rige; yn de ynhald wirdt spritsen fen „uwz op-rjuechte frjuene J. Boagaard", mei bwa't Gysbert neffens XIII yn bigjin bjerstmoanne '55 yn 'e kinde kommen is.
Salang't de oare datearrings net yn kiif steld wirde (yn in Gabbema-ütjefte is nou ienris folie müglik), scille wy de Brieven dos léze moatte yn dizze folcboarder: X, XII, IX, XIII, XIV, XI en fierders neffens de ütjefte, it jier fen XVIII foroarjend yn 1656.
It opmerklikste oan brief X, mear as twa moannen nei VIII skreaun, is alderearst dit det it gjin andert op ien fen Gabbema sines is. It is goed müglik det Gysbert yndied mei Pinkster to Ljouwert west bat, en dêr de „liende boecken" en it „Stam-boeck" fen Gabbema krige bat dêr't yn brief X praet fen is; by bat nou fen „uwz Rectoare" fornommen det Gabbema forlet fen de boeken bat. Hy stjürt se dos werom, mei it „Stam-boeck" dêr't er yn skreaun hat, en foeget de „onthietene Psalmen in LofSangen" ta; by bat se „uwt-schreauwn, uwt-rymme, uwtwircke in op-snolcke". Ljeafst, seit er, bied er se net yn it ljocbt, mar Gabbema mei dermei dwaen bwet er wol. It brief slüt wol mei in tige oanstean det Gabbema altomets ris weromskriuwe scil, mar men kin fornimme det it üt gans in oar moed skreaun is as VIII; de skriuwer uteret him boflik en saeklik. Faeks bat in nije persoanlike moeting Gysbert düdlik makke det syn frjeon docbs fierder fen bim öfstie as by bope bie. As Gabbema yn lyts trije wike yet net andere bat, folget XII, dêr't men üt opmeitsje moat det Gysbert yn eangst is eft it stjürde wol oerkommen is. Dizz' kear skriuwt Gabbema werom, en by moat to forstean jown bawwe det er Gysbert syn twingend oan-
i) Sa ek J. H. Brouwen yn It Heitelan 1937 s. 12; Buitenrust Hettema hat bim forsind, mei, ófgeande op it forkearde jiertal, it brief twisken X en XII yn to setten.



stean op andert net op syn plak achte; tagelyk moat er in nij loffers op syn wirk bigeard hawwe, det Gysbert him foartendalik, ek om him for syn oanstean to üntskildigjen, nei Ljonwert stjürt (IX). De brieven leare üs det Gysbert op dit pas mear wirk fen Gabbema makket as oarsom; it is it natürlike birin fen de forhalding, meidet dy for Gysbert kostber bliuwt, en Gabbema al hird ünforskillich wirdt. ^ Tige düdlik wirdt det yn brieven XIII en XIV, dêr't mar in tiid fen trije dagen twisken yn leit. Beide brieven binne skreaun sünderdet der fen Gabbema syn kant oanlieding ta jown wier. Brief XIII jowt it kostlike relaes fen de moeting mei Boogaard; it wirdt meijown oan in soantsje fen in sweager det by Gysbert ütfenhüze bie, en is kleardernöch oars net as in sykjen fen nij kontakt mei Gabbema, dêr't in oanlieding ta fonn wirde moast. Ho'n forlet Gysbert fen skriuwen bat, docht wol bliken üt XIV. Hy bat net skriuwe wollen ear't er Gabbema syn ünthjitten skrinwen krige; „dit stoe az in pealle', mar non is der Gealema dy't nei Ljouwert giet, en Gysberts biele „Stantfriesige beslnwt" is mei gauwens forstoud; hy komt Gabbema „jiette weerom mei schrieuwinge fexcearjen", al waerd dy „jiette ien reiz so boaz". It is in brief dêr t gans hwet fielingen üt sprekke: sels-irony alderearst (ho goed wit de dichter det er bytiden in hird man op in weak tsiis is!), soarch det Gabbema syn skriuwen hieltydwer wol ris net goed opnimme kin, en dochs net litte kinne to skriuwen. Hy moast einliken net skriuwe, noch foar himsels, noch foar Gabbema oer: hy docht it dochs. Us treft net allinne det syn fielen ek hjir wer sterkst is, mar binammen mei ho'n lichte graty hy syn swakkens formommet; de wei om dy to uterjen (en uterje wol er se) kin allinne de tule wêze. De oplossing is wis it wirk fen ien dy't it yn libbenskinst aerdich fier brocht hat.
De brieven XI, hastich skreaun, en XV, it kinstmiettichste en ünnatürlikste fen de hiele rige, yn styl oan folie mislearre psalmen bisibbe, jowe fen Gysberts ynderlik libben neat. XVI (earder hielendal öfprinte: sj. s. 49) is



lykwols ien fen de wichtichste. It brief is yn rouwe skreaun; Gysbert liat twa bern forlern, moai wis trocb in pestgoarje; en yn dy rouwe sjugge wy de frjeonskip op hjar bést: Gabbema bat in „frjuenlycke, mei-wirdighe treast-brieve" skreaun, dêr't Gysbert bim net genöch for tankje kin. „Ick tanckje Jon E. tuwzend-fade. Oorz wit ick naet to uwttjen." Fierders stjürt er de léste twa fen syn psalmen; „in dear my wirt myn Siongster stil, in jout it op kampjen". Ek giet teffens nei Gabbema ta de „Hanlinge fen libben in fen stearen", neffens it brief forfryske om him neijer oan Gabbema to forbinen, en mei oars gjin doel skreaun as det it fers fen bim „reis gunstig lezzen wirde mei". Fennijs wirdt oanstien op skriuwen fen Gabbema: „ick schil dy ljeave boeck-stoay paetgje mei berts muwlle-trieuw". Oer de oarsaek fen de rouwe fornimme wy neat; nammersto mear oer de wize dêr't de frjeonskip mei Gabbema dy for de dichter op forlichtet. It is it béste en moaiste hwet wy fen Gabbema yn de hiele brieverige fornimme.
In fearnsjier giet foarby ear't brief XVII skreaun wirdt, en de tsjinstelling is great: dit brief klinkt fen blydskip.1) „Bly bin ick dat ick jon ljeave lettren jiette reyz sjean mey, blyer dat ick jon kinst-ferssen beloaytse mey, in aller-blijst, dat Y schild bekennende betternisse beljeauwje." Gabbema moat dos eat skreaun hawwe fen: „ik ha yn it lést to min oan jo skreaun, tonei scil it oars en better". It is yet genöch om blydskip yn it hert fen de dichter op to roppen; hwent de toan fen it hiele brief biwiist det hy sa net skriuwt üt hoflikens. Ho't de slaggen fen it lot him ek troffen hawwe, yn Maeimoanne '55 kin Gysbert wer bliid wêze; en ho nei Gabbema's briefkjen him giet, makket brief XVIII yetris düdlik. Gabbema hat syn wird wer net halden; fen syn faker skriuwen is neat torjuchte kommen. Gysbert wirdt nou wer ünfordildich, en ferget Gabbema
*) Seis do't de rouwe yet farsk wier, foun Gysbert tiid for syn frjeonen en it nocht det hjar wirk him joech: Brief XVI is fen 4-II-'56, de kompliminten oan Brunsvelt dy't by him west hie, binne fen 17-II-'56.



yn XVIII op in forklearring. Wer is der de treflike selskennisse, dêr't brief XIV fen tsjüge: hy wit det hy „t oonsjettende in al to fortrietlyck" is, en wer hannelet er net neffens syn better witten, wer wirdt it in oanstean: „meitse in lijtse uwre uwt om to schrieuwen, oon jon Edelheits allerbertgruwnnigste frjuene dy ijnne wyde wrad iz... It forlet is wer like düdlik; dizz' kear wirdt it formomme fen in goed spile forüntweardiging.
Einliken is dit de léste kear det Gysbert gans fen syn fielen yn dizze brieven litsprekt. Der binne gjin brieven twisken 26-VII-'55 en 12-XII-'56; it léste, brief XIX, mei brief XX, in wike letter skreaun, bat bilang om it fers Op 't Hoars-hoffjen, det dêrmei datearre is. Dizze brieven, mear as in jier nei XVIII skreaun, binne hoflik, en ek net mear, mar Gabbema's oantrün en winsk bringe dochs Gysbert wer ta dichtsjen. De toan fen de fieling komt like min werom yn it iene brief fen '58 (XXI) en yn det fen 60 (XXII) sprekt mear de wémoed fen it oantinken as de krêft fen it bisteande: „dat Y so frjuenlyck njuencke my blieuwe, in my naet forjitte", ropt syn ynlike tankberens op, dy't neiklinkt yn it bislüt: „fest fyttere yn jon Ed. tjienst in frjuenschip to folhirdjen to stearens to'. Sa sprekt allinne ien dy't fielt oan in ein to stean.
De brieven XXIII en XXV klinkt neat persoanliks yn troch; yn XXIV en XXVI komt Gysberts soan Salves nei foaren: hy bat to Ljouwert west om it dokterjen to learen, en Gysbert hat bim hjitten frjeonlik fen Gabbema öfskie to nimmen; yn it lést brief, datearre mar sünder jiertal ('61?) tülket Gysbert effen oer Salves syn foarljeafde for anjelieren. Hy forsiket Gabbema Salves hwet leaten mei to jaen „also Y se my belauwe habbe, wier fen hy yen great Ljeafhabber mient to wezzen". Fine wy seis hjir eat fen it forsküljen werom: is it sa det Gysbert de leaten minlike graech ha wol (forl. br. XXIV), en moat Salves syn foarkar neamd wirde om det net to düdlik ütkomme to litten? Mar wierskynliker liket it dochs, det heit en soan de nocht oan blomkjen diele. Fen de forhalding twisken de



trije minsken, de nou hast 60-jierige Gysbert, de 33-jierrige Gabbema, de 20-jierrige Salves witte wy net folie, mar twisken Gysbert en Gabbema is nou net folie mear as goede kindskip (üt XXIV is seis düdlik det Gysbert yn gans in skoft net skreaun hat!), en Salves liket net sa fen neiby mei Gabbema om to gean det Gysberts foarspraek op it stik fen de anjelieren oerstallich is. Der binne gjin brieven mear üt de tiid neidet Salves Ljouwert forlitten bie; en det er dêr ek yet hwet oars as dokter jen leard bat, moat syn heit gauwernöch düdlik wirden wêze. Mar de brieven nei '56 binne al sa selsum det hjar miskearjen dy léste jierren net folie seit. De djippere frjeonskip fen '54 en '55 is mear en mear yn frjeonlike kindskip oergien; fen '54 en '55 datearje op de 26 brieven net minder as achttjin.
Wy binne oan it bislüt kommen fen üs ündersiik ho't de minske Gysbert Japiks forskynt yn syn wirk. De ütkomsten dy't dit ündersiik opsmiten hat, scille wy bisykje to forwirkjen yn üs slütsköging oer it wêzen fen de dichter.
Mar hjir is it it plak mei in inkeld wird yet to wizen op de wol tige greate forskouwingen dy't wy yn dit bistean waernimme kinne. Oan 1686 ta moat de dream fen de ljeafde bihearskjend west hawwe, en yn syn ienlikens hat dit libben syn langstme kend, syn striid en syn hope. Den, yn '36 en de folgjende jierren, giet it troch de forwezentliking fen de ljeafde hinne; de geast, bifrijd, stelt hjar oare fragen: dy fen ienling, mienskip en God. Lyk as it hert syn forwezentliking foun hat yn Friesche Tjerne, fynt de geast sines yn Reamer in Sape. Mar ien momint koe dêrnei mear folgje det in yet heger sköging bits jut hie; ien det yn in heechste iepenbiering, hert en geast foriene hie. Mar dit momint wirdt net birikt; de frjeonskip-Gabbema bitsjut de mislearring, yn libben en kinst beide.
Us forstean fen dit dichterskip scoe earst den folslein wêze, as wy de oarsaken sawol fen it slagjen as fen de mislearring bleatlizze koene. Mar seis dit to winskjen, liket al oermoed.



HAEDSTIK IV.
De eigenheit fen Gysberts kinst.
De Friesche Rymlerye is wis gjin kinst fen de foarste oant de léste side; mar hja is ryk oan kinst fen hege wearde. Yn dy kinst hat it libben fen Gysbert Japiks syn dürjende bikroaning foun. Yn hjar oerwint de wirkmg fen de geast de biheindens fen it ierdske libben fier, hja haldt wearde for in rige slachten dêr't men de ein net fen sjucht, hja wirdt ta in faktor dy't mei bislüt oer it fierdere libbenslot fen in folksmienskip. Om hjar better en djipper to forstean, tsjinnet dizze hiele stiidzje.
De frage dy't wy lis steld hawwe fen 'e miet of oan, wier dy fen it forban twisken dit libben en dizze kinst. Oant nou ta is üs eat düdlik wirden fen de liedende libbensfeiten en fen de sielkindige struktuer fen de minske, hwaens geast yn de Friesche Rymlerye foartlibbet. Mar op it momint det dizze minske, rekke fen de bisieling, in skeppend kinstner is, ündergiet er in ynderlike omfoarmmg, komt syn wêzen yn it wirk ta in oardering, oars as it bistean troch in dei foar it each fen de meiminske, oars ek as it ynderlik bistean as it net yn de steat fen de skeppmg is. Op dizze wize ünderskiede wy twisken de minske, de dichter en de kinstner, ef yn oare wirden twisken libben, oan-
liz en foltóging.
Ek de kinstner kinne wy allinne oan de kinst bistudearje; oan de eigenheit fen syn kinst allinne is it müglik him kennen to learen. Oan de stüdzje fen Gysbert Japiks syn kinst is oant nou ta in bytsje dien, en op hjarsels is hja sa follesidicb en dêrby sa bitsjoenend, det der mear as ien boekdiel oan wijd wirde koe. Yn it forban fen dizze forhanling lykwols, is it needsaek üs tige to bigrinzgjen. Wv scille net mear dwaen kinne as de haedfragen to stel-



len, en to bisykjen, ynsafier üs soks nou müglik is, derop in andert to jaen. Somlike fen dizze anderten scille mear de foarm oannimme fen suggesjes en ünderstellingen, as fen fêststellingen dy't de pretinsje hawwe alle twivel üt to sluten. Hjir is yet forlet fen folie nij en detaillearre ündersiik; de ütkomsten dêrfen kinne yn somlike dingen ta in oar bitinken liede as det wy achtsje nou mei rjucht fordigenje to kinnen.
De haedfragen dy't wy üs stelle, binne trije. Foarst freget de foarming fen de kinstner üs omtinken; en hjirby scil binammen syn forhalding mei oare skriuwers, dy't dêr mear ef minder krêftich op ynwirke hawwe, to praet komme moatte. Twad syn skepping, en de wearden dy't dy ta eat kostbers meitsje; wy moatte üs hjir hoedzje for in deadzjende analyse, mar moatte bisykje de libbene wearden yn hjar libben forstean to learen. Tred is der de skepping as gehiel, yn hjar fortsjintwirdigjende wearde, yn it greatere forban, hjir fen de Fryske skriftekennisse, dêr't hja diel fen ütmakket; hjirby moat it omtinken falie op eigenheit en bigrinzing beide.
Kinst is in oanliz en in genede; it is ek in hantwirk. De jonge kinstner fielt in wrald yn him dy't om utering twingt, en hy hat al in fielen fen dy wündere en heimsinnige wirking dy't eleminten fen dy wrald ta utering bringt yn in foarm, en sa waernimber makket for himsels en oaren. Dy foarm scil er him oaneigenje üt de bütewrald, biwitten ef ünbiwitten, en altyd sa det hja troch de oaneigening oars wirdt as lyk as er hjar foun hat; by it forskaet fen foarmen det de kinst hat, scille somlike wêze dêr't er him sa fen oanlitsen fielt det er dy yn syn geast opnimt. In jong Frysk skriuwer, great wirden mei de moderne Fryske dichting, scil him net uterje yn de klassike hexameter ef it Germaenske stêfrymfers, as foarbylden dêrfen net ta him kommen binne. Alle byld yn de kinst hat syn foarbyld, al kinne der ieuwen twisken foarbyld en byld ynlizze.



Oan de trage fen de foarbylden fen Gysbert Japiks Hat men yn it foarste tiidrek fen de stüdzje fen de dichter gans mear omtinken jown as yn it twadde. Wy seagen det Wassenbergh ütgien is fen de klassike foarbylden, det Koopmans via Scheltema kommen is op moderne fen Gysberts eigen tiid. In great tal parallellen twisken Gysbert Japiks en dichters üt de Hollanske renaissance, Bredero, van der Veen, Huygens, mar binammen Cats, is op wiisd fen Epkema, yn de Aanteekeningen efteryn syn Rymleryeütjefte fen 1821. De iennichste dy't yn it twadde tiidrek earnstich wirk fen dizze frage makke hat is Haantjes (Hepkema yn syn Alde Fryske Skriften stelt syn StarterGysbert-parallellen fierstento liehtsinnich), en Haantjes giet allinne üt fen de moderne foarbylden, dêr't Prof. Gosses yn syn sköging biswier tsjin makke hat.
Hwet earder oer de frage fen Gysberts foarbylden skreaun is, needsaket derta alderearst in pear misbigripen öf to wizen. De ündersikers üt it foarste tiidrek hawwe de fragen eft Gysbert de klassike talen koe en eft de klassike skrinwers him ynspirearre hawwe, frijwol identyk achte. Yn de groun seit it andert ta de iene frage neat oer det ta de oare. Ut de Brieven en de Hollanske rymstikken (binammen üt de forwizingen by Reeden-kracht) is mei wissichheit op to meitsjen det Gysbert Japiks Latyn koe; for it Gryksk stiet de saek twiivliger, al wirdt der by Reeden-kracht ek nei Herodotus en Homerus forwiisd. Halbertsma's biwiisfiering det Gysbert de klassiken kend hat (Hulde II, s. 313/314) scoe op dit pas müglik hwet oanfolle wirde kinne, mar is yette folslein oertsjügjend. Spitigernöch makket Halbertsma fen dizze frage in saek fen dichterlik prestige, en lit him forliede ta it üthalden, foarst det Gysbert oan foarbylden mar in bytsje to tankjen hat (om't hy wol Gysberts oarspronklikens heechh£lde), twad det yn it bysünder de moderne (Hollanske) dichters net det makket op him ynwirke hawwe. „Moeten zodanige gevolgen bewijzen dat Gijsbert, onkundig van de ouden, bij de Hollanders te school kwam, zo heb ik geen woord meer
XI



te zeggen." Mar it stiet fêst det Gysbert èn de klassiken èn de modernen kend hat; fen beide kanten scil der dos allicht ynfloed wêze; hokfor djipst giet, kin allinne in ünbifoaroardiele ündersiik ütmeitsje.
Yn üs tiid bat Prof. Gosses fordigene, wy scille by de stüdzje fen Gysberts foarbylden alderearst bigjinne by de lektuer fen de dicbter. „De skriuwers fen 'e boeken, dy't er lies, binne syn learmasters" (De Holder 1929, s. 180). Hy acbtet, wy kinne in hiel ein komme mei de yn de Hulde meidielde ynvintaris fen Gysberts bibleteek, as wy dêrby rekkenje mei Halbertsma's kommintaer (Hulde II, s. 328—s. 332), en fierders mei de boeken dy't neamd wirde yn it brieveforkear mei Gabbema. Dêr kin tsjin ynbrocht wirde det wy oan de léste net folie ha scille, hwent it brieveforkear datearret üt in tiid det de dichter al hird alder wirdt; hja scoenen op it heechst materiael jaen kinne for de oergong ta de barok, mar ek dizze is der al dalik by de ynset fen de brieverige (brief II wirdt biselskippe fen it „ferske op 't Haageliet", earder bispritsen). Twad seit it feit det in boek yn yens kast stiet, net det men dêr de ynfloed fen ündergien hat. Tred is de ynvintaris net folslein; de klerk breidet óf mei: „Noch een groot getal soo groot als cleijne boeken van weynich inportantje, onmogelijck om alles int net te noteeren." Det „onmogeljjck" is fensels net mear as in forlechje; it hearskip det de list gearstalde hat der ienfaldich in ein oan meitsje wollen, en oan syn flaters to oardieljen, wier hy alderminst de man om üt to meitsjen hwet fen „inportantje" wier en hwet net. Ho'n foarbihald wy op it stik fen dy ynvintaris meitsje moatte, kin düdlik wirde oan ien foarbyld: Gysbert Japiks hat it meast fen alle boeken üntliend oan Roemer Visschers Brabbelingh, en dy sykje wy op de ynvintaris omdöch. Det dy boekelist in weardich helpmiddel is en bliuwt, dêroer is gjin forskeel fen bitinken; mar it middel is dochs to breklik om üs ündersiik dêrfen öfhingje to litten.
Wy scille üs alderearst rekkenskip jaen moatte fen it



forskeel yn literaire üntliening twisken Gysberts tiid en uzes. De sauntjinde ieu hie gans minder kultuergoed as de tweintichste; mar yn det mindere is folie mear mienskiplik. Yet koe elts dy't ta it yntellekt fen dy dagen bihearde, Latyn; al it Fryske yntellekt hearde dêrby ta in Herfoarme, fierwei it measte ta de Herfoarme tsjerke. Yn de preken fen de dominy's, allegearre klassyk foarme, moat in moai sterke klassike ynslacb west hawwe. Witho-faek bidarje klassike motiven earst yn Middelieuske, den yn Renaissansistyske skriften. Oan det mienskiplike kultuer-goed hat elts diel en elts kin dêrfen brüke. Men eigenet det oan mei like min biswier as men in tekst ut de Skrift brükt, dy't ommers ek de biele minskheit jown is.
In goed foarbyld ha wy yn it fers Friesche Herders Njue dêr't it „besletten wirck" mei iepenet. Hwa't it lést, wirdt allicht troffen fen de tsjinstelling dy't de alde skeper makket twisken dier en minske:
In oer-woegh, opp' sinne-weag,
Ho elck Djier 't grien' gerz ijn-slicke,
Meye tuwt in eag ney' gruwn,
Buwtte tins wae 't kruwd beschicke,
In fen waem 't foer wirde juwn'.
Oorz, petearre 'er, iz 't mey' Minsche,
Dy, omm' Hijmmel oon to sjean,
Muwlle' in eag op till't, om winsche In bejear, fen dear, t' ontfean.
Det docht it treflik, as bispegeling fen dy alde Fryske skeper; mar Wassenberghs Specimen hat üs der op wiisd det Ovidius, yn Metamorphosen I 84 enf. songen hie, mear as sechttjin ieuwen earder:
Pronaque quum spectent animalia caetera terram, Os homini sublime dedit, coelumque tueri Jussit, et erectos ad sidera tollere vultus.
Nou witte wy, üt de forwizingen by Reeden-kracht, det Gysbert Japiks alteast yn 1662 oan Ovidius kinde hie, en dy kindskip scil moai wis wol fen de Latynske skoalle datearje. Der is wis in goede kans det Gysbert Japiks,



dizze Fryske rigels skriuwend, de Latynske fersen foar de geast hawn hat; mar mear as in kans ek net. For it minst like goed müglik is it det de dominys, Hommius, Daventreus, ef hwa ek, hjar harkers wiisd hawwe op dit alde, klassike motyf det sa skoan to pas brocht wirde koe yn Kristlike forkindiging. Mar ek Cats hat itselde motyf, yn in mennich selsum toarre, geastleaze rigels. En sa, foartendalik yn it Hymmelsch Harp-luwd, ha wy de Fryske skeper op 'e wier, dy't as devys in tekst üt Philippenzen meikriget, en hwaens foarste tinzen klassike wiislieit bifetsje; mar heide, Bihel-tekst en Metamorphosenrigels, binne moai wis mienskiplik kultuer-goed.
Hwet yn Egge, Wyneringh en Goadsfrjuen b.g. ta dit liids-bisit biheart en hwet fen Gysbert Japiks seis is, kinne wy, trije ieuwen letter, ünmüglik mear folslein ünderskiede. Foarst de foarm: ho komt Gysbert derta it rympetear to kiezen for in alderearst as didaktysk bidoelde ynhald? Hokfor foarbylden hat hy ünder eagen hawn? Hwent der wierne yn West-Jerope foarbylden by de rus; de Dialoog en it Debat mei didaktysk doel wierne bioefene fen de ier-Kristlike tiid óf oant de sechtjinde ieu ta: yet ünder Elizabeth forskynde der in great tal dialogen. Det Gysbert troch Fonteyne kinde krige hat oan in aldere, müglik Franske, dialoog oer de stêd en it lan, kin net mear wêze as in ünderstelling; det de dialoog-foarm by him spontane skepping wêze scoe, is lykwols tige ünwierskynlik. Hwet de ynhald oanbilanget: Horatius („Beatus ille") klinkt yet düdlik troch yn Goadsfrjuens lof op it lanlibben („O sillig! trije duwbbeld sillig!"); Gysbert kin kinde hawn hawwe oan dizze 2de Epode, dy't miengoed wier fen it yntellekt fen syn dagen. Horatius lykwols is net de iennichste müglike klassike boarne; Seneca yn Hercules Furens hat in koar det for it minst like sterk bisibbe is oan Gysberts lofsang op it lan. By de Hollanners ha wy foarearst Cats dy't net allinne it lan forhearliket mar ek de stêd den it leksum lést dy't „vol bedrog" binne; den Hooft, hwaens biskriuwing fen lan-skientme Koopmans al



Gysberts dichting yn it sin brocht („of daar is nieuw groen gesproten" — „Dear iz in griene leat uwt-schetten ), einlings Vondel, hwaens „Rey van Eubeërs" yn Palamedes III*) like fleurich en kleurich de omkriten fen Beverwijk biskriuwt as Wyneringh dy fen Boalsert. Sa sjucht men, it petear det foar lis leit, kin net Frysker, mar it is forgoed in bern fen Fryslan en de Renaissance, dy t gear-
komme yn Gysbert.
Ho boeden men wêze moat mei de dichter to priizgjen for details yn syn wirk dy't men oansjucht for eigen fining, kin düdlik wirde oan in pear rigels üt Tjesckmoars See-cengste. Oer hiel Fryslan forneamd is de ynset fen det fers mei syn rigels:
Op in ijken boerd to drieuwen,
Rest-leas op in dol to klieuwen,
Kerde' hy boppa 't grien fol Djier,
en as de alde beppe klaget oer de wredens fen it sémanslibben, hearre wy:
Wa schoe dear de Dead ontkomme?
Breekt in tin boerdke' az in tomme,
Dear 's de Buwck sat wetter fol.
Men kin de dichter priizgje, en hat him priizge, om syn byld fen in „boerd" for it hiele skip, det it faeije fen it sémans-bistean sa treflik ütkomme lit. Mar hjir is hwet wy léze yn H. Soet, Op en Nedergank van de oude Koninklycke en loffelycke Anzee-Stadt Stavoren, dêr't er fen syn Starumers yn seit: „De konst van varen door de woeste Zee / kleeft de Ingesetenen deser Stede noch aen / hunne goederen vertrouwen, sy lichtelyck de Zee / en durven hun have Tou en Ancker overlaten. Sy ghewennen van der jeucht aen het leven te wagen / op een hout / minder als een voet van de doodt zijnde / zijn daerom ervaren / zelfs den ganschen Aerdt-kloot om te seylen. De wirden roppe Gysberts rigels dalik foar de geast. It is tige wierskynlik
1) Gysberts rigels oer de „presterlijeke gall'" binne sünder mis oan Vondel üntliend (Palamedes III 1423 1427); de Fries hat Vondels wirden yet gans forskerpe.



det de dichter Soets wirkje lézen hat; sa'n skriftke oer ald Fryslan scoe him net üntkomme, en dêrby joech in Fonteyn yn Haerlim it üt (1647), dy't wis oan de Ljouwerter bisibbe wier. Mar ek yn Soets proaza klinkt Juvenalis nei; en hwa leaut det yn in ieu fen séfeart it alde Latynske motyf forwirke is fen Soet en Gysbert Japiks allinne? It motyf kin like algemien west hawwe as det fen it ünwittende fé yn de Friesche Herder. Oertsjügjend wirdt de ynfloed fen in oar skriuwer earst den as der hieltydwer in parallellisme yn utering is, lyk as Epkema oanwiisd hat twisken Cats en de Rymlerye.
Sünder det der earne in skerpe grins to lüken fait, kin men fen sokke oaneigeningen ünderskiede de oernimmingen en neifolgingen fen op hjarsels steande, konkrete foarbylden. Halbertsma hat him lilk makke en flokt oer it praten fen neifolgjen by Gysbert: „Gysbert had wel nodig om zijne denkbeelden, God betere 't, bij enen Jan van der Veen van Haarlem te gaan halen! 't Is even veel of men beweerde dat Vondel by Jan Zoet den Amsterdammer te gast ware geweest 1" As men lykwols net lilk wirdt en dermei rekkenet hofier Gysbert letter mei de poëtasters ynsylde, den scil men dichterlike „mésalliances" by üs skriuwer wis ta de earnstige müglikheden rekkenje. Dêrby stiet de üntliening oan Jan van der Veen sa fêst as in hüs. Prof. Wassenbergh hat der al op wiisd (Taalkundige Bydragen I, s. 189/190) det Gysbert yn de Friesche Tjerne oan van der Veen yn trije dingen üntliend hat: it riede litten nei in minder eptich rymwird (iten — bimoddere), de wirdspiling oer Bed-lehim, en de rigel
Ho! for Graef Hendricx steat woen' wy uwz lock naet jaen.
Epkema hat dér yet in inkelde bysünderheit oan tafoege. Ek sprekke de jiertallen in düdlike tael: van der Veens Bruyloft-zangen kamen üt yn 1637, de Friesche Tjerne yn 1640. Nimmen hat sein det Gysbert tinkbylden oan van der Veen üntliende; mar det er in pear net to kreaze grapkes fen him oernaem, is üntsjinstriidber. Oan de



oare kant ha wy as lienhearre fen Gysbert ek Vondel seis: fen ytlike strofen fen Tjesck-moars See-cengste binne de motiven stik for stik werom to finen yn.... de Vechtzangk, voor Ioffrouw Maria Tesselschade (sj.
Bylage H). „
Fierders, as „Vivamus, mea Lesbia, atque amemus by Gysbert wirdt ta „Ljeafke lit uwz sobbje' in sabje", giet it net oan yen derop to biroppen det alle dichters „gelijksoortige onderwerpen" hawwe, dy't hjar oan inoar forbine ek al ha hja inoars wirk nea lézen. Yn it miene is det tige wier; mar it bringt yen net fierder yn gefallen dêr't de motiven fen in hiel fers stik foar stik by in oar skriuwer yn weromkomme. Det „Ljeafke lit uwz neifolging is, stiet fêst; de frage kin allinne wêze eft Gysbert Catullus ef Roemer Visscher neifolge hat. As wy bitinke det de motiven fen de fiif fersen fen „Ljeafke lit uwz" öf oan de Muwzebooste ta, allegearre yn de Brabbelingh weromfoun wirde, wylst wy, by ütskeakeling fen de Brabbelingh, needsake binne oan to nimmen det Gysbert net allinne Catullus en „Anacreon", mar ek de ünwierskynlike Hieronymus Angerianus lézen ha moat, den bislüt men dêrüt allinne al maklik for de „ronde Roemer". Men scoe yet tmke kinne det Gysbert, fen Visscher laet, syn klassiken yetteris opslein hie; mar in forlikening twisken de klassike modellen, Roemer Visscher en Gysbert Japiks wiist oars ut (sjuch ek Bylage I.) Yn it Minne-fjuecht-spil b.g. komme stik foar stik de motiven foar dy't Roemer Visscher hat en by „Anacreon" üntbrekke: men siket de hiele ütdaging feil de Ljeafde, it tal forsketten pylken (R. V.: „hondert"; G. J.: „by tuwzenen") omdöch yn it Grykske foarbyld. Mar tagelyk bat Gysbert Japiks wer hiel hwet oan Roemer Visscher tafoege: allinne by G. J. big]int de ljeaver op to sprekken as Ljeafde alle pylken forsketten hat, en wol er him mei in lodde yn de ierde bidobje. Gysbert Japiks hat de proazayske motiven fen Visscher gans utwreide en forsierd; hy hat se tagelyk dramatisearre. De neifolging, al is hja gjin great kinststik, komt gans boppe



Roemer Visscker syn rymke üt. Mar ko fier it ofrekke is feu it Grykske origineel, ko ünnatürlik oerdreaun nou it alde motyf is, forstiet men as men it Minne-fjuecht-spil kaldt nést it faeks kwet swiete, mar yn syn ienfald folmakke ferske det op namme fen Anacreon stie.
Untliening fen Hooft is mar yn ien fers oannimlik makke: JEmaryl in Göris is düdlik ünder ynfloed fen Hoofts Cephalus en Amarillis skreaun. Mar Dr. Haantjes, dy't op dy oerienkomst wiisde, kat net minder it forskeel ütkomme litten: it boartlike by Hooft is by Gysbert earnstick op it tragyske óf. Meidet de ienkeit fen liekte, boartlike strofe en losse loftige toan by Gysbert Japiks tobritsen is, bleau de neidickting kjir ünder it foarbyld. Yn Reontse Ljeafde-gal, kalden by Hoofts Periosta, is der allinne untliening op it stik fen strofe-bou en meldij; yn de ynkald is neat oerienkomsticks. Opmerklik is det ek kjir foar it liekte en koopjende by Hooft oer, leed stiet en kjir in leed det kast ta wankope wirdt. Det men prate kin fen sterker ynfloed fen Roemer Visscker op Gysbert as fen Hooft, lyk as Dr. Haantjes oannimt, liket my tige twiivlick; oan in samling as de Brabbelingh dy't oars net jowt as motiven yn rymfoarm, is gans lickter for eigen dickterlik doel to üntlienen as oan de altyd kege, bytiden kast folmakke lyryk fen in diekter as Hooft. Fen Visscker nimt Gysbert allinne motiven oer, fen Hooft folget er ek de foarm nei: ky kat goed field det fen de léste gans mear to learen foei.
Fen Z. Heyns, Voorbeelzels der oude wijzen, det it motyf fen de Muwze-booste bifette, kaem der in nije ütjefte yn 1634, dy't Fonteyne Gysbert biskikt ka kin; mar de diekter kin ek kinde kawn kawwe oan aldere ütjeften fen 1623 ef '24, en it teltsje seis is moai wis ieuwen ald. Gysberts biwirking biwiist yn elts gefal it masterskip fen in ryp kinstner: ky kat fen it folksteltsje in kinststikje makke, libben en licht, mei in kostlike tsjinstelling twiske de steatlike utering en de fyn-ironyske toan. Hy kat der gjin inkelde learing yn ütspritsen, mar det de folks-fortelling



bleau hwet se wier, is dochs ek net krekt. Fen Gysbert allinne is de libbenswize, mear glimkjende as skerpe irony. Halbertsma scoe triomfantlik op de Muwze-booste tsjutte kinne as in klear biwiis fen ho'n lytse wearde dy saneamde üntlieningen binne, by hwet Gysberts kinst derfen makke. Yndied is der, noch by de fersen mei Brabbelingh-motiven, noch by de Muwze-booste, noch by de Cats-parallellen praet fen in „te school komen" by Hollanske dichters; yn al dizze fersen is it folie mear it selsstannige kinstnerskip fen Gysbert Japiks as de untliening, dy't fen bilang is. Foar Hooft oer is det oarsom : fen him hat de Fryske dichter him net skamme to learen. Mar ek foar Hooft oer is der gjin slaefske neifolging : de Fryske dichter nimt syn kinstfoarm oer, mar syn eigen fielen rüzet dêrtrochhinne.
Fierwei it bitinklikste gefal fen neifolging yn de Rymlerye is it Groef-schrifte op Gustaef Adolph, dêr't Prof. Gosses (Frysk Jierboek 1937, s. 40 enf.) in fers fen Jan de Brune yn Alle Volgeestige werken nést set. Hy lit yn kiif eft Gysbert de Brune neifolge hat, ef oarsom, ef hja beiden in tredde; fierwei wierskynlikst is dochs it earste.1) Wy witte det Gysbert de Brune syn wirk koe, ta hwaens foarste diel (Wetsteen der Vernuften, utj. by Galama yn 1661) hysels in loffers skreaun hie; hy kin it fers fen de Brune via Galama sjoen hawwe, en dêrnei yn syn Frysk neifolge. Mar dêrom is it net sein, lyk as Prof. Gosses skriuwt, det Dr. Wumkes en Dr. Haantjes mistaest hawwe mei in fers fen Lambert van Bos nést Gysbert sines to setten; forlikening wiist derop det Gysbert det ek kend hat. De Brune syn fers jowt yn it foarste kwatryn de kening fen syn skriklike kant, mar lit yn rigels 7 en 8 ek syn myldens ütkomme, folie klearder as van Bos en Gysbert Japiks dogge, by hwa't Gustaef Adolph oars net folie as in oarlochs-munster liket Dêrby komme van Bos
*) Ta wissieliheit wirdt dy wierskynlikens hast, as men bitinkt det Q-. J. syn fers it iennichste is det fen de sonnet-foarm öfwykt; de Brune, dy't wer dy foarm, hat, kin den min oan GL J. üntliend hawwe. For mienskiplike untliening oan in tredde is de oerienkomst to great.



en Gysbert oerien yn it o-lüd fen rigel 1 (van Bos: „schorre donder"; G. J.: „rommelende tong're"; de Brune: „zo schrikkelijk geen donder"); de „Plagen" fen van Bos dogge tinken oan de „pest-köl tjerck-hoaf-dongere" fen G. J., wylst de Brune neat hat det dêrop liket; en einlings ropt „oer-moeds Earn-kloer'" by G. J. de earn yn t sin dy't Dutsklan foarstelt yn in oar en bisibbe fers fen van Bos sines (Op de Beeltenis van den grooten Gustaef Adolph). Mar dit biwiist allinne nammersto sterker det yn it hiele Grcef-schrifte net ien motyf is fen Gysbert seis, en det it iennichste hwet hy docht is de fen oaren oernommen motiven oersette yn Fryske barok-rhetoryk, for de safolste kear experimentearjend hofier men mei lüd-effekten yn Frysk gean kin. It is hinderlik det de Rymlerye üs dit fers det neat oars as neifolging is, as oarspronklik oanbiedt; wy forlieze sa de groun ünder üs foetten.
Wy moatte wis rekkenje mei de müglikheit det foartset ündersiik yet wol ris mear binijende parallellen oan it ljocht bringe kin. Oarspronklikens yn motiven is düdlikernóch net de sterkste kant fen de Rymlerye. Mei fiergeande konkluzjes dêrtit moatte wy hoeden wêze; mar for it minst kinne wy dit dêrüt öfliede, det Gysberts oarspronklikens net alderearst yn de sfear fen de tinkbylden leit, en det hy der earder fen haldt as der öfkearich fen is, oaren to folgjen. Foar Halbertsma oer, moat ünthalden wirde det in direkt folgjen fen de klassiken nearne mei de stikken biwiisd is, in direkt folgjen fen de Hollanners fen syn tiid wol, sawol yn greate as yn lytse diugen, mar dochs einliken allinne yn it yntellektuéle. Styl-motiven kinne üntliend wêze oan Roemer Visscher, Spiegel, Vondel, Hooft, Huygens, Bredero, Cats, en ek wol wis oan lytseren as van der Veen, de Brune, van Bos, mar Gysberts wirk as gehiel liket op it wirk fen net ien fen hjar allegearre. Twa wearden binne fen himsels en ünbitingstlik fen himsels: it fielen fen syn hert, en syn Frysk kinstnerskip.
Dêrmei is net yn striid det er op it stik fen de technyk



fen syn fers in traditionalist is folie mear as in fornijer. Do't er in fornijer wêze woe en, mei de eagen op Gabbema, yn in barok-styl skreau, roun det op in mislearring üt.
Yn syn better wirk folget er de itige rigels, en folget dy goed. Blank fers bat er bim net oan weage, alles rymt by him, mar yn syn rimen bihaldt er bim docbs frijdom foar. Folslein gearfallen fen lüd easket er net; yn de Friesche Tjerne rymt goud op hout, red op let, betf en het, wirt op hert, smert en dert, mvgen op kriggen, twaën op jaen; oan Psalm, 103 en it neiskrift kin men foarbylden üntliene as herf—wirt, tijd—quijt, sjongen op tonge, it léste wis ünder Hollanske ynfloed, hwent it forslofjen fen de ein-w is yn striid mei it Fryske tael-eigen. It rym, mei oare wirden, wirdt net op slaefske wize tsjinne. De rigel is det it folslein is, det de ütgongen inoar neffens lüd en bylüd dekke, mar by wize fen ütsündering binne lytse forskelen müglik, mits bja moatte net sa fier gean det hja de rym-wirking oantaeste. Fierders baldt Gysbert him oan in fêste öfwikseling fen manlik en froulik rym; bytiden folgje de rympearen op inoar, bytiden kruse hja inoar; rym mei twa swakke wirdlidden ynsté fen ien, telt for froulik. Swiere rimen as puwck-tröy, boeck-stöy komme yn letter wirk mear nei foaren as yn it eardere; ek al gouwen hja yn Gysberts tiid net for ünrigelmjittich, hja binne helte bitochter as it normale lichte rym.
Ek de bou fen it fers is neffens it itige skema. De fersmjitte dy't brükt wirdt is iambysk ef trochéysk, dos twaliddich; allinne de To-hcecke by Op 't Höars-hoffjen hat in trijeliddige fersmjitte. De iambyske seisfoet, de alexandryn, hat de caesuer hast altyd yn it midden, de iambyske fiiffoet opmerklike faek nei de twadde foet; yn Reamer in Sape binne de fersen dy't mei de caesuer op in oar plak lézen wirde moatte, düdlik ütsünderingen, sa seis det fen de foarste toalve iamben yn det stik, mar ien lézen wirde moat mei de caesuer op in oar plak. De toanleaze -e fait fenselssprekkend wei foar in folgjend lüd, mar ek foar h (as yn „In d' heale Wrad fordie"); yn letter dichting kin



er weilitten wirde ünder alle omstannichheden : „great' Forsten, rjjpp' Riedsheeren"; en fersrigels wirde müglik as
d' Heel' Wrad, d' romm', ring'-ruwn' wijde Wrad
(Ps. 24).
It weilitten fen -e foar h wier al oernommen tit de klassike foarbylden, en yn in tael as Frysk min to fordigenjen; it lettere brükme is ien fen de folie foarbylden fen it forsearjen fen de tael.
Al dy bysünderheden binne for de kennisse fen de dichter fen bilang; mar in oare wearde weacht dêrfor swierder as hja allegearre meiïnoar: syn rhytkmyk. Rhythme is de iepenbiering fen it wêzen yn in foarmlik skema, hjir yn it skema fen it fers; dêrtrocb is it der, en kin it net makke wirde. Yn hjar rbythme is de dichting fen de Rymlerye mei fen de rykste en libbenste dy't ea yn Frysk skreaun is, en ien fen Gysberts greatste skientmen leit dêryn. Wy scille hjir oars net jaen kinne as in pear foarbylden; it tal koe maklik ta it tsiendübelde opfierd wirde. Troch it rhythme is in fers as Galathcea fen in ienfaldich skeperssankje in wier kinstwirk wirden. Yn de twadde, tredde en fjirde strofe kinne fers-skema en rhythme oantsjut wirde lyk as neikomt:
2.
w ± w ± w ±
Her Wezzen from in sljuecht,
- _L w ± w ±
Her Wirdden klear in rjuecht,
w ± ± w
Her on-bispritsen' wand'le,
w ± w ± W ±
Her inck'le ruwne' yenfad,
i _ i 1 w 1 w
Al her dwaen, wirck in handle
w 1 W 1
Iz 't nommelst' fenne Wrad.



3.
wl w _ w 1
d' Onnos'le kerde Dy,
i _ w 1 w 1
Ljeaf, to sijn ljeaf, eer hy
_ 1 w 1 w _/ w
Sijn libben drovigh eyne :
i _ wlw 1
Eer him (ö Helsche rie !) w 1 i
Sijn eyn Broar deadlijck scheyne,
1^1 In d' heale Wrad fordie.
4.
/ /
0 Gonne Galathaee !
Mocht ick mei dy, ijn free,
L _ w J- w J- W Libbje, 'k hie wad in winsche.
w L „ L „ L
O ! 'k nijd' nin Forst, ho heag, 'k Wier de lockigste Minsche,
« L w L - L
Dy aerne 't Sinne' eag seag.
Seis yn in sa rüge oantsjutting as dy't hjir brükt is, dy't allinne rekkenet mei biklamme en ünbiklamme wirdlidden en net mei de oergongs-stadia dêrtwiskenyn, is de rhythmyske gong yet goed to folgjen. Strofe 2 glydt rêstich fierder, de fornoeging fen de sjonger is klear en ynlik, en allinne as alles hwet oan de ljeafste ljeaflik is, yet ienris gearfette wirdt, wykt it rbythme fen it foarmlike skema öf. Yn strofe 3, de twadde rigel, kriget it ynlike „ljeaf" troch it forglidende rbythme in sêfte klam, en faeks klinkt



yn de f jirde rigel ek yn it rhythme eat fen forbjustering troch; mar binammen yn strofe 4 dêr't de herte-winsk yn utere wirdt, komt yn de twadde en tredde rigel de oandwaning treflik üt, wylst troch de ofwiking fen it skema yn de fyfte rigel it „lockigste" wol tige oertsjügjend wirket. Yn strofen 3 en 4 wirdt de rhythmyske wirking dêrby forsterke troch de enjambeminten dy't fen de strofen libbene gehielen meitsje. It forspringen, det hjir earder in forgliden is, en it oerrinnen togearre, jowe dizze strofen de skientme fen in rivierke; men tinkt de wjittering to sjen dêr't de nimf fen it lan hjar spegeljend oer bücht.
Mar dizze selsume rhythmyske rykdom is net in eigenskip fen de lyryske fersen allinne. Ho't Gysbert Japiks op de hichte fen syn kinstnerskip syn fers brükt, fornimme wy al dalik oan de earste fjouwer rigels fen de Friesche Tjerne, dochs oars neat as in ienfaldige heilwinsk, fen in Fryske boer utspritsen:
w _ l-wlw-l-wJ-
Ick winsck Lan-Here lok, mey uwz nije Lan-Frou,
w ±w_w L W 1 w _ w 1
Dat ljeafde jiemme bijn, in nimmer naet bejou.
X _wlw L l - w L w i w
Lock moat y habbe Tzjerl, Lan-frou en Y to gearre
w £ w 1 w l l - w L w L w
Trog yerdsche in yv'ge seyne', al fen uwz ljeave Here.
Hieltydwer fait de klam by it lézen op in oar plak as det it fers-skema oanjowt; hielendal rigelmjittich is allinne de twadde rigel. Dalik fornimt men det krekt dy twadde rigel fierwei de minst libbene is; scoe de dichter op dy wize trochgean, den bilanne men by de Althuysens. Yn de oare trije forspringt de klam, fen it skema üt sköge; en wylst it to fier gean scoe to sizzen det det mei opset sin bart, is it dochs wol hieltyd natürlik forantwirde. Troch det forspringen kin de foarste rigel hielendal trou bliuwe oan de saeklike formule dy't dêr op syn plak is;



en de tredde kin foars ynsette mei it „Lock", sadet dy rigel mei syn klamlizzen op „Lock", „Tzjerl", „Lan-frou en „Y" it wiere libben kriget det de fieling fen it berte jowt, wylst trocb it forspringen yn de léste rigel Gods namme it lüd fen de frommens kriget.
De petearen üntliene hjar libbenens alderearst oan de rhythmyske wirking fen Gysberts fers; ek de iambyske fjouwerfoet dy't oars sa licht ta ientoanigens forfait, haldt yn de müle fen in alder man as Goadsfrjuen in selsume linigens en beweechlikens:
l _ w -L w
Hier giet nin Hoafsche feynserije,
So brie: Hier sil so gjealp naet spije,
w 1 _L
Om lijts, de Presterlijcke gall',
^_Lw_Lw_w±
240 Dij fier de bitterste' iz boppe' al;
w lw_ w Lw Lw Dy bliximje mey domme kreften,
Omtsjeande Slot, Toer, Porte sef Greften.
O Frjuenen ! hier 's mijn hert in sin,
_W 1 w L Dearme God, ijn sijn wircken, kin :
w L w _ w 1 wl W
245 In dear wy, 't jing' wy naet begrijpje,
w 1 w L w Lw Oonbidde: in ford uwz sinnen slijpje,
(:Fen 't tijzel-sinnig Hoaf ontsleyn:)
L w L
Yn rest in free, op 't sonder-eyn:
i,_w ±w_w-Lw
't Lan mot ick 't wirddigste to-schrieuwe,



1 _ ^ I_ w L w
250 Dear wol ick libbje, wenje in blieuwe,
w _ w L w Xw -L
So lang my God dit libben scbinst,
w _ ~J_ _ 1 „ L
In ick 't forlit om de' Hijmmel-winst.
_L _L
Ick had den fest „Yn 't Fjild ist best.
De toan fen it petear is sa libben, det men it foarmlike fers-skema amper fornimt; yn bysünderheden as yn rigel 241, dy't died en wêzen fen de presterlike striidwize skilderje wol, yn rigel 242, dêr't de swiere gearbeapping it forkearde bidriuw yet sterker yn ritkomme lit, yn r. 243—247 dêr't eat fen godstsjinstige opteinens yn trochklinkt, komt de wirking fen it rhytbme de utering ta'n goede. Opmerklik is det de einrigels fen it petear fierwei de minste binne:
251 en 252 binne suver skematysk, en rymrigels sünder mear.
Dit glidende rhythme is, as it de biweging fen it libben ütkomme lit, ien fen de natürlikste en swiidste wearden fen de poëzije; mar in dichter dy't it hantearret yn de spontanens fen syn fieling, rekket syn rie ta'n ein as de bisieling seis it net mear opropt. Der binne oantsjuttingen, yn it forskeel fen lêzingen twisken de Juniana en de Boalserter ütjefte, dy't derop tsjutte det Gysbert foar syn rhythme twiivlich oer stie, en by oerlêzen miende to fornimmen det syn fers to licht wier; hy giet den al forstanlik oan it forswierjen, yn it aldere wirk dêr't yndied tige lichte rigels yn foarkomme, bytiden yet mei foardiel. Mar rhythme is eat fen de natür, en it is it bést it safolle müglik to earbiedigjen. Ynsté fen syn natürlik rhythme trou to bliuwen, bisiket Gysbert Japiks yn syn letter wirk in s wier der rhythme to meitsjen: de mislearring laei dêryn al fen tofoaren opsletten. Wy sjugge it proses foar ris eagen harren yn Op S. A. Gabbema Hcegël\ed Salomons, dêr't hjir de foarste en léste strofe fen oernommen wirde:



i.w-wiwlw.1
Az m' eerst it huynning dopp'-waegs knet in. trienwt Den rint 'er 't swiet so tin uwt det 'et drieuwt,
_ _ w L ^ — w J_ w -L
Mar, kneddet me' oon, dear teant Mm tjocker swiet
-L wXw _ w_L
Dat fier' wey 't foorste' ijn swietheyt' smeyts oergiet.
wiw-L l L w 1 w 1
In wjjck't 'er? d' ljeav' Breeds ljeafde'-eag trien't, az sluwz',
W 1 W l W _ l -L
Om't dat se' Him, klim-om-klardd', laet ijn Moars huwz,
_L W 1 f
Yn 't jjvigh wol, dear uwr' nogh stuwn' ljeafd' scheyn't
w 1 w 1 w -L w
Dear de' heagst'-fol-macke' oer-pnwck-ljeafd' kielt nogg'
J_
[eyn't.
It hiele fers troch binne de rigels swier, en de ünderskieding twisken hwet klam hat en hwet net, is fier fen ienfaldich mear. Mar rigel 2 hat yet in treflike rhythmyske wirking troch it üntbrekken fen swiere klam twisken „tin" en „drieuwt"; yn rigel 3 stiet „oon" rhythmysk op it krekte plak, lyk as yn 4 „fier"; en dêrfoaroer is yn de leste strofe it rhythme nearne mear forantwirde, it is gjin funksje mear yn it fers, en dêrtroch is de strofe dea. Dit rhythmyske bidjer woekeret op heislike wize fierder yn it Hymmelsch Harp-luwd, det in wald wirden is dêr't faek ek de geefste beammen yet spoaren fen de syktme yn sjen litte, wylst oan oare suver gjin sprtit libben mear to bikennen is.
Nést it rhythme is de lüdbylding ien fen de greatste wearden fen it fers fen Gysbert Japiks. Rhythme en lüd meiïnoar meitsje it fers ta skientme; ünder lüdbylding is
XII



net allinne it oproppen fen op hjarsels steande bigripen en sensaesjes troch de wirking fen it lüd to forstean, mar ek it fiele litten fen it wêzen fen it hiele fers troch syn lüdwearde. De moaiste foarbylden binne yn de lyryk to sykjen; Galathwa, hjiryn bast folmakke, is suver wyt fen de keine e-, ea- en ei-lüden, dêr't de minlikens en de frede fen it lan ynspegelje :
Möcbt ick mey dy begean,
'k Schoe ney nin beagbeyt stean,
'k Scboe my mey dy formeytse,
Om't my de Gaest omteyn,
Ney dit libben mocbt reytse Yn 't silligb sonder eyn.
Fen de 38 wirdlidden fen dizze strofe hawwe in lyts 30 in forskaet fen e- en i-lüden. It hiele fers is in hege en tagelyk ynlike opteinens, mar nearne wirdt it hege lüd skril. Gjin momint tinkt men om in kiezen fen lüden: it fers is ienfaldich yn it dêrby foegjende lüd groeid. Trefliker foarbylden fen de ienheit fen ynhald en foarm yn kinst binne net gau to bitinken.
Dêrfoaroer de ynset fen Reontse Ljeafde-gal:
Let ijnne juwn (de Sinn' oone' oore' ig Duyn, Nacht-wadsters eag belitsen mey yen Wolck',
Fjild, wetter, luft oer-teyn mey tjuester bruyn)
Siet Eeonts oon' Stran, in walde' uwt herte-kolck,
Yen triene-gjealp; dy lanz her wangen del
Eoon, wiet in hiet; in biet in spliet her fel.
De twa ynsette rigels hawwe in greate skiëntme; juwn, oore?, Duyn, nacht-wadsters, Wolck': de lüden drage de tsjusterens oer op de lezer, de rigels byldzje de iensumheit üt. Mar sa goed wirdt dizze ski en tme yn de folgjende rigels net folhalden; earder is der, al dalik troch de opneaming yn de tredde rigel, in lytse sinking. Tige wirdt dy delgong to fornimmen yn de sechte rigel, dy't it binne-rym, dêr't Gysbert Japiks folie fen haldt, ta trijeris ta forfettet, sünder in oare ütwirking as dy fen kinstmjittigens. Sköget men de strofe as ienheit, den scil men de lüdwirking net



oars as priizgje kinne, al is dy yn Galathwa natürliker.
Kostlike foarbylden ek binne yn de petearen to finen; in pear rigels üt de Friesche Tjerne, dy't de dicbter wer fen in biel oare kant to si en jowe, meije hjir oanbelle wirde :
lek siet mey oon, ick yet in tijgge rnwn swiet lijv.
O wijlde Sar 11e! bie 'k de Buwck mey fen mijn Wijv, Fen Beauwe, Bints in Royts, fen uwz heal-wuwgsen jonge, Ick proppese so fol az Lille-Piepkers Bonge.
Trocb de lüdwirking binammen, is de oerdiedige iterij wirden ta in great stik dichting. Yn de foarste rigel set it „tijgge ruwn swiet lijv" op kostlike wize it motyf yn: de i-lüden streakje en troaikje, it ü-lüd hat de djipte fen de foldwaning. De wirking fen it ö-lüd wirdt foartset yn buwck en heal-wuwgsen, en de o-lüden yn de f jirde rigel wirkje sa plastysk det men oan somlike gefolgen fen dit ynloegjen bigjint to tinken. Fen de bylüden is it binammen de b, sêft foarme mei genietsjende lippen, dy't tsjinst dwaen moat: 6uwck, ftonge, en de nammen Beauwe en Bints foarmje in treflike brêge. It motyf kin net stofliker, mar de lüdwirking kin net better, en det seit eat: dit nammentlik det de kinstner seis sa'n nocht hawn hat oan dy ünhjirmlike iterij det syn great kinnen dêr as fensels fen wekke waerd.
Rhythme en lüdwirking beide binne ta it uterste opdreann yn Op 't Höars-hoffjen fen Jieffer Sibüla fen Jongstal:
Den tockle-teamm't Se' oer beek, mey Ijeappe' op ljeppjen,
Steeg, rjuecht oer eyn'; Den det Se' im stóak-stil stean,
Hann' bakjende de' Höarshalz'; Den lit Se' im gean Tripp'-tred opp' staep', omme' amme weer to reappjen. —
mar men fornimt dochs klear det de kinst hjir eangstige ticht by de grins fen it kinstige komt. De dichter bisiket mei opset sin, biweging nei biweging yn it fers ütkomme to litten: tockle-teamm't, Ijeappe' op ljeppjen, stöak-stil stean, hann' bakjende de' Höars-halz'; mar wylst de details



mei de greatste soarch ütfierd wirde, giet de ienheit forlern, en by einbislüt forüngelokje der ek details: de rigel
Den spöarret S' dat 't Höarz fljuecht oer wringe' in kling'
hat neat fen de biweeehlikens dy't er hawwe moat en is earder stroffelieh. Dêrfoaroer hat it fers kostlike rigels: de steatlike ynset
So ljeapt to Höars' Lans jieff're puwck Sibilla,
de mei greate weardigens ütspritsen klassike forlikening:
Az eer'n ijn Turnus fjuecht-buwn' blonck Camilla,
de birêstigjende ljeaflikens fen it treastlike:
Dizz' het nin nea, nin dey-dolck' kin her Heyn —
mar wy skögje rigel for rigel om't wy yn it gehiel ek faeije steden fiele; en de To-hcecke iepenbieret us sünder üs eat to bisparjen hokfor in bitochte wankinst om 'e hoeke op 'e loer leit.
Psalm 104, barok-dichting op hjar greatst, hat in oerfloed fen foarbylden; wy scille mar acht rigels oanhelje üt de strofen 8 en 9 :
Dy See, dy brie, great', wijde romme See,
Dear duwckt, ijnn' djiept', dear djoeyt, lanz' stranne' in So folie 'er hanne Fisck, (wa schoe se' ea sommje?) [ree, Dy, lijts en great, dear njuencke' elck oorme' om-swommje.
Dear drieuwe, sijllje' in hobbelje great' Schijp,
d' Yerd-kleat ruwn-om; (d' Wijn's jerm hoars, spoare' in Dy Wal-fisck' dear bliez-borttjende lavearret, [swjjp') Dy Jon han salm', so great fen bjealgh', formmearret.
De rigels hawwe greatens, mar it is de greatens fen de rhetorica, net de natür hjarres. De sé weaget net mear; hja is ta in great bigryp wirden, det mei gearheapjende forsterking en skiedende tsjinstelling ta hwet oerweldigjends makke wirdt. Goed werjown is de biweging fen de skippen yn de fyfte rigel, dy fen de walfisk is de saunde: it natürlike detail brekt dêr troch de kinst fen de rhetorica hinne. De lüdwirking is ünwis wirden; de



twadde rigel alliterearret oerfloedich, en birikt dêr neat mei; in stealkaert fen lüden yn in ünrhytmysk fers. Yn de tredde en fjirde rigels lit de dichter de olüden oerhearskje, dy't by de sjittende biweging fen de fisken net op hjar plak binne. It wird fisk seis tsjut it dier treflik oan; de fordüdlik jende lüden hearre earder oan it e-iskema as oan it o-w-skema üntliend to wirden. By de walfisk lykwols heart it „bliez-borttjende lavearret". Hwet yn de sechte rigel fen de wyn sein wirdt, leaut nimmen: sa hat yet nea in wyn oer liokfor séen waeid.
Rhythme en lüdbylding togearre, beide eleminten dy't op it ear ynwirkje, meitsje in great part üt fen de skientme fen Gysbert Japiks syn dichting. As tred elemint moat neamd wirde in eigenheit fen de foarstelling dy't faeks it bést mei it wird visualisme neamd wirde kin: it birop dwaen op de visuéle waernimming, op it sjen, sadet de lêzer sa to sizzen ynderlik sjucht hwet de dichter dêr opropt. Omdet for forstean fen kinst it dielen fen ünderfining wezentlik is, scil ek dizze visuéle wirking net üntstean, as de visy op it momint fen de skepping seis net klear yn de dichter libbe hat; de tael is hjir de lieding dy't de visy trochjowt. Faek wirdt dit visualisme ek as plastyske wirking oan tsjut; de reden dy't makket det dy bineaming hjir net for kar nommen wirdt, is det plastyk üs sterk bynt oan in foarm-byld (lyk as de sonnetten fen R. P. Sybesma det it klearst yn de Fryske skriftekennisse dogge), wylst it by Gysbert Japiks faek minder giet om inkelde bylden, as om libben det him foar üs eagen öfspilet.
Sa libbet de Friesche Tjerne fen de foarste oant de léste rigel, net om't it stik skreaun wêze scoe for hokfor aktuéle oanlieding, mar om't Gysbert Japiks Tjerne sjoen hat as minske, yn syn gean en stean, yn syn iten en drinken en f rij en, en ynlike wiis mei him west hat. Tjerne sizzen kin seedlik en godstsjinstich (for it forstean fen de lettere Gysbert) faeks mar amper troch de bügel, hy is gjin djip



Kristlik tinker, hy is ierdsk en natürlik en lokkich en ryk oan soun forstan. Gysbert Japiks hat derfen halden him tige iten en gans drinken to sjen, net om de sinlikens dy't dêryn leit, mar om de feestlikens; hwent foar it heechsteatlike selskip fen de lanhearre oer, biwiist Tjerne dit det it ienfaldige natürlike libben feestlik wêze kin mei greate blydskip. It seal fen de lanhearre libbet, de breid troanet yn rike skientme, it hiele formidden wirdt skildere sa det men feest meifiert; mar Tjerne bihearsket it formidden. De barsang mei Yntsk wirdt ta in stikje toaniel det yn strieljende klearens foar üs stiet, in douns sa libben. As Yntsk Tjerne to halden jowt:
Linckert loyts' dear jinsen „Leit dijn ljeafste Rinsen, Yn 't Buwtte-huws to kijtsen oere Door
roppe de folmakke rigels in Frysk libbensbyld fen trije ieuwen lyn foar üs op, sa twingend en bitsjoenend, det it üs for in momint neijer stiet as it formidden dêr't wysels yn libje.
It tal foarbylden fen dit ynstellen op it sjen, dit visualisme, yn it Hüsmannepetear scoe hast einleas wêze: Sjolle Kreamer, Jolle, Wif, Wyneringh, hja hawwe dêroan to tank jen det hja sa libben foar üs steane. Ut de foarbylden docht den fral dit bliken det de lettere Gysbert faek de measte seedlike krityk hat op hwet hy oertsjügjendst skilderet; nij kin yen det net dwaen, hwent hwet dy skildering gloede jowt, is ljeafde ta it libben, ta de ierde, en dêr scil letter mar al to faek de toan fen de preker oerhinne klinke. De ljeafde for it lan dy't Wyneringh syn kostlike biskriuwing fen lanskientme yn de müle jowt (fen „in libb'ne wonder-schilderij" praet hy, mar de wirden binne allyksa paslik op syn eigen biskriuwing) fynt genede yn de eagen fen de Gysbert Japiks fen de Petearen; mar de op syn Sneinsk pronkjende Jolle, Wif, dy't syn plommen waeije lit, forklearje de eagen yet wol, mar earne yn de dichter moannet it tsjin wraldske idelens. „Sluit voor begeerte uw graag gezicht" hie de greatste dichter oer de



Sudersé skreaun; it is gjin wünder det de frommens feu de siele üntrêstige wirdt as de eagen it ierdske byld mei sa'n ljeafde yn hjar opnommen hawwe as by Gysbert Japiks.
Yn de lyryk spilet dit visualisme in lytser rol, lyk as yn de reden leit: de suggestiviteit fen de lyryk is foar alles muzikael. Net ien fen de bisongen frouljue stiet us ek mar heal sa düdlik foar eagen as de manljue fen de petearen; allinne de „Breed" yn de Friesche Tjerne bat in eigen forskining. Op Góris forsuchting: „Het biste moy!" (de wirden komme ek foar yn Wobbelke, mar ek dêr komt de ljeaver net oer de algemiene forsuchting hinne) anderet de wol tige stoere ,<33maryl: „Dat 's az in wetter-borls optoy"; in komplimint oer hjar uterlik liket oan dizze fammen net tige bistege. Mar Gysberts ljeavers binne ek net yn in tastan om it to meitsjen; hja binne fierstento fol fen eigen pleach en neden. Ljeafde hat hjar woune, en hja kinne allinne troch ljeafde genêze; it is for hjar: pats je ef stjerre. Stylfiguer for in great diel, sünder mis; de ünforbetterlike Tjerne praet den ek ljeafst fen ,,'t Santigh tuwzen Deaden". Mar net alles dêryn is stylfiguer, ef Bocke scoe yn Ontsleyn' Hert net dizze kostlike rigels foun hawwe:
't Flesck fortorret fen mijn ribben,
In ick layts jiette' om mijn seer,
rigels dêr't men de jongkeardel by sjucht, ien dy't der slim yn wei is, mar net sa ef hy kin yet om himsels en de wrald glimkje.
De forklearring leit foar de han, det it üntbrekken fen it visuéle yn de lyryk derop tsjuc det de dichter tofolle bihearske wirdt fen syn fielen, om to skilderjen hwet syn eagen to sjen jowe. Yn de ünpersoanliker fersen neffens Roemer Visscher-motiven is de visuéle wirking sterker. Yn Iaën iz Ijeafte wirde seis uterlikheden fen de ljeaver neamd; hja hearre net se komplimenteus („Dijn giel Podde-hyers tuwt", „Goune bolle-krolle Holle"), mar



Swear scil fetsje ho't it miend is. En alderkostlikst wirdt Kipedo seis skildere, mei wirden dy't yn swietens wol yn hokfor tael om hjar weargea sykje scille:
Lyts forlijnn' laey swiete muwlle,
Goune pole, wjueckte Wicht...
Slim toloarstellend is dêrnêst de wize dêr't de lytse Graty op biskreaun wirdt dy't Kipedo's böge stellen hat:
Dat swiet Famcke, gloer eag' Grietke, Puwck-moy, aerdigh oer in oer.
Blier-wijt Lamke...
Wy scille fierders allinne Reonts mear moetsje, en Tjesck-moar, beide selsume redenryk, mar hast ek allinne troch hjar wirden libjend. Ien fen de eardere skriuwers oer Gysbert Japiks hat fen Tjesck-moar op hjar hege wier in oandwaenlik skilderij makke, mei „rokken die wapperen in de wind"; hja binne it produkt fen syn fantazije, net fen Gysbert sines. „Juffrouw Lent" en „Vrouw' Herfst" buten bisköging litten, dêr't ek in dichter allicht hwet oars foar oer stean scil as foar syn froulike meiminsken, sjugge wy fen Gysberts frouljue net genöch, al is dêrmei net sein det hja us oan hjar realiteit twiivlich meitsje.
De moaiste foarbylden fen visualisme yn Gysberts lyryk binne faeks to finen yn de Lan-geane oer it ynnimmen fen 'e stêd Hulst, as it fen de Spanjoal hjit:
Giel-eag, mey sijn fuwle raenjen,
Mot nei Spaenjen,
Mey de Stirt ijnn' eerz ney huwz
(it wird „houn" is net neamd, mar men sjucht de houn foar yen), en yn dit kostlike byld fen de frede, oan de Fryske boerepleats üntliend:
Den wirt Speetse' in Restinge' hinge Ynne Swinge,
Ruwg besponnen ijn it reag.
Yn forban mei it hiele wêzen fen Gysberts kinst sünt



1654 stiet ek de skiednis fen it visualisme yn syn letter wirk. De sintüchlike waernimming bliuwt, it each bliuwt wiid iepen for alle skientme en greatens yn it ierdske, mar de oerdracht fen it each-byld trocb de tael wirdt gans minder, en mislearret faek hielendal. As yn Psalm 104 b.g. fen de berchkrune sein wirdt:
Dear weyd't d' redd' klaerd-wiss'-ljeap-f'ix' Stienbocke op —
den wirdt de stienbok, wis klatterjend, fiks leappend, natürlik sjoen, mar de rigel is fen rhythme en lüd sa grouwélicb det der neat fen oerkomme kin ta de lêzer. Yn de folgjende rigels
Ynn' rots-stien, dy uwt-mölde' in schoerd fen ljea iz, 't K'nijn bipp'le-wipp't, dat, fen natuwre, blea iz —
binne rots en knyn beide realistysk teikene, mar de magy fen it fers, dy't men yet yn de foarste rigel fielt, is yn de twadde folslein fordwoun. Faek liket it eft de dichter, wittend det er rhythmysk en lüdbyldzjend net oproppe kin hwet er wol, wirden oan wirden riget om troch in great forskaet fen sintüchlike ynprintsels it fers ta libben to bringen, in bisykjen det ta neat liede kin.
Ho tige de oerdracht fen it visuéle öfhinklik is fen de oare faktoaren, sjucht men klear oan in rigel yn Op 't hóars-hoffjen. „Hja spoarret det it hynder oer wringe en kling fljucht" hie as proaza alles sein hwet nedich wier; wrongen yn it ramt fen it fers wirdt
Den spoarret s' dat 't Hóarz fljuecht oer wringe' in kling'
det it goede rhythme mist en fen lüd neat oannimliks hat, in mislearring. De waernimming is goed, mar de tael draecht net.
As wy dêrby bitinke, det Dr. Kramer1), de Suvmerlinge Fcrrhanlinge forlykjend mei it Franske origineel, hieltyd-
*) Sjuch syn weardige stüdzje oer Fortaelkinst fen Gysbert Ja piex üt it Fransk (yn Neophilologus XXI s. 93 ens.) Yn syn résumé neamt er de styl fen Gysbert Japiks: „d'un poète qui ïlatte les yeux et qiii caresse les oreilles."



wer öfwikings foun dy't fen sin for it visuéle tsjügje, en det it visnéle triomfen bilibbet yn de Personele Vertöninge, dêr't it sa buten alle forhalding bod kriget det de fersen lis as in kaleidoskoop yn 'e eagen blinke, den mei de konklüzje wol wêze det it net aldermeast Gysberts waernimming fen minsken en dingen wier dy't op letter jierren forswakke. De krisis yn de dichter moat in djippere oarsaek hawn ha as dizze det syn eagen de skientme fen de natür net mear yn hjar opnamen. It miskearret oan in ynderlike harmonije dy't hwet it each de geast tafier t, yn de foegjende taelskientme forwirket, en sa dichter en lêzer sjen docht üt deselde eagen, lyk as it ienris west hie.
By einbislüt, om oan to tsjutten ho tige de hjir bispritsen haed-eleminten fen Gysberts kinst derta bydrage net allinne om rigels en einen, mar ek in hiel poëem det wündere wêzen to jaen det oer de ieuwen hinne libbet, kieze wy yette de Nacht-rest-bejerte cef Juwn-Bede, dêr't de dichter mei de stille greatskens fen de kinstner seis by skriuwt det „it klinget op 't Saphische":
Nu iz de Dey forronn' mey uwre' in stuwne,
Oermits de Sinn' dol-duwck't, ijnn' wetters gruwne. Meyts' uwz nu Sliep (fen God, om rest jen, juwne)
Deys lest onbuwne.
Komm', swiete sliep, uwz eagen firddig binne, Dat swierlijck Droagjen naet onstjoergje' uwz sinne', Dat sorgge' in sengste' uwz rest-njue naet oer-rinne
Nogg' free forwinne.
Komm' swiete sliep. Mar wezz' uwz feste borge, Dat nin Nacht-grijmme' uwz fettet bye lorge,
Dat wy naet reytsje' ijnn' Fijnne waese' in forge,
Hadd' wachte in sorge.
Mar Y, boppe al, Tjercke'-Haed, jon Weytsers seyne, Woll-sill'ige Ing'len, dats' all' on-rie weyne,
Dat Jon Schiep Jo, fenne' Hol, naet wirdde' onteyne
Ontschseke' sef scheyne.
Az den trogg' sliep forquicke (ljeave Heere)
Wy firdig, moarn-yer t' uwz berop weer-keere,
Holp' dat uwz dwaen in litten, to Jon eere,
Wol wirt rejeare. r



De hjir keazen strofe, om hjar öfwikseling fen trjje langere en ien koartere fersrigel Sapphysk neamd, yn de einrigel hieltyd as öfslutend ta de rêst fen de stiltme, gearboun fen ien froulik rym sadet itselde lüd-motyf trijeris forfette wirdt, koe op hjarsels jilde as in treflik fiermiddel for in bea by it öfsluten fen de dei. Hjir komme al hjar müglikheden ta hjar r jucht, troch de hast folmakke rhythmyske bibanling. Dit rhythme is net fearkreftich geande as yn de Petearen, mar yn wierheit streamend, as yn Galathcea. De strofe kriget in natürlike biweging meidet yn de measte rigels ien neffens it skema biklamme wirdlid de klam mist, en det wirdlid stiet op de meast forskate plakken yn de rigel. Treflike ófwikings fen it skema fynt men yn de widzjende ynset fen de foarste, en de ynlik biddende fyfte strofe. Dêrfoaroer stiet yn rigel 13 de oanrop Y op it goede plak troch it bi war jen fen it skema. Faeks de iennichste rigel dy't rhythmysk net foldocht, is de twadde, dêr't it dol (det bést letter ynfoege wêze koe) hinderet. Rhythmysk is it gehiel in bea tagelyk fen greate steatlikens en djippe ynlikens.
Lüdbyldzjend wirket al dalik de earste rigel, mei syn swier o-u-skema, wündere moai; en mei't ek it hieltyd werkommend rym yn dizze strofe neffens det skema is, fynt de hiele strofe dêryn in ienheit. Yn de fyfte rigel dêr't de Sliep yn oanroppen wirdt, is it e-i-skema oerhearskjend, wylst yn de folgjende rigels de o-u-lüden driigjend trochklinke. In oer de beide skema's fordielde oergongs-strofe is ek de tredde; den, yn de f jirde dy't fen de ierde hjar ta de himel rjuchtet, oerhearsket wer it hegere lüd; bihearskjend binne hjir de rimen (-orge yn de tredde, -eyne yn de f jirde strofe). Ljocht rym (-eere) hat ek de léste strofe, hwaens bigjinrigel hast like heech is as de twadde strofe hjarres, dêr't de Sliep earst yn oanroppen waerd. In bysündere swietlüdigens wint dizze strofe troch it foarkommen fen deselde lüden ek foar de rym jende wirdlidden (-quicke Ijeave Heere mei litten to jon eere; dêrfoaroer -rop weer-keere mei wol wirt rejeare).



De wirking fen dit fers is fierwei meast dy fen muzikale suggestiviteit; it visuéle moat hjiryn op de eftergroun bliuwe. Dochs draecht it yet op kostbere wize ta it libben fen it fers by; de iensumheits-rêst fen de joun koe net better suggerearre wirde as troch it byld fen de sinne dy't yn de sé forsinkt. De nacht-grime pleaget üs net allinne; hja fettet üs „bye lorge", en wy reitsje troch hjar net allinne it paed bjuster, mar yn „waese' in forge" fen de fijan. Yn „Jon Weytsers... Woll-sillige Ing'len" is neat bylde, mar it lüd wekket in fielen fen skientme as fen sintüchlike oansköging.
It fers stiet yn it Hymmelsch Harp-luwd, it barokke diel fen de Rymlerye, mar it is de suverste Renaissance-dichting dy't men yen tinke kin. It makket diel üt fen it al sa faek neamde „besletten wirck", det earst oan Fonteyne, do oan Gabbema opdroegen waerd. Nammen binne tafallich; oars scoe men sizze det seis yn de nammen Fonteyne en Gabbema it greate forskeel trochklinkt. It dicht is from en bistille, mar yn-natürlik; it hat gjin swym fen de falske learde-styl. Yn de sêfte en hast net to fornimmen oergong fen syn oanrop, earst oan de personifiearre Sliep, dy't natürlik en dochs hoedzjend opfette is, den ta it Haed fen de weitsjende ingels dy't earst yn de léste strofe mei it ynlike „ljeave Heere" ta spritsen wirdt, koe it sinnebyldich wêze for de hiele Rymlerye.
De wirdearring fen Gysberts kinst yn it forban fen de Fryske skriftekennisse hat der tige ünder lit det hy yn syn tiid nirnmen dy't him bilykje kin, nést him hat. Hy hat it fjild allinne; mar det is gjin foardiel. Persoanlikheit komt nammersto klearder üt yn omgong en forkear mei oaren; hja fynt dêryn in soarte fen bigrinzing dy't hjar yn eigenheit en wirking ta'n goede komt. In bytsje skatting fen hjarsels to hawwen wirdt swier for hjar, as hja net hieltydwer forlikenje kin mei hwet om hjar hinne is; en de kritikus, maklik ta oerskatting ef ta ünder skatting kommend, hat oan dy biswieren tige syn diel. Gauris



ien fen de eardere folksskriuwers hat Gysbert by Vondel forlikene, det wis al tige fier mis is, al bigrypt men bo't hja derta kamen. Oaren hawwe der bitinklike ticht oan ta west Gysbert ta in geny üt to roppen; seis Halbertsma liket dêr bytiden net fier fen of. Men kin him yn alle ienfald en wierheit in great dichter neame; mar it scil nedich wêze eat mear to sizzen, eat det wiist op syn bigrinzing en syn foltöging beide.
Syn bigrinzing sjugge wy it bést as wy ütgean fen de alde en greate tsjinstelling twisken it komyske en it tragyske, wearden dy't allinne inkelden fen de aldergreatsten suver yn hjarsels forienje en masterlik yn hjar kinst byldzje. Gysbert Japiks hat it komyske, al neamt men it by him better it humoristyske en it ironyske; it oppenearret him net sa faek yn syn wirk, mar dêr't it det docht, is it folslein oertsjügjend. Der is komyske ütbylding yn de Friesche Tjerne, yn de ynset binammen, ek Sjolle Kreamer is der net sünder, en seis net Jolle; mar it meast oertsjügjend op dit stik is en bliuwt de kostlike Muwzebooste, in juwieltsje fen ynhalden humor en lichte irony. Wy hawwe itselde elemint, binammen yn de ealste foarm fen de sels-irony, weromfoun yn de Brieven oan Gabbema, en yn faeks it léste Frysk det wy fen syn han hawwe, it léste brief oan Gabbema, as der safolle earnst oer him hinne gien is en safolle leed syn diel wirden, glimket er yette by it neamen fen de anjelieren, dêr't Salves „ien great Ljeafhabber" fen „mient to wezzen". Matthys Harings moat dy eigenskip yn de dichter forstien hawwe do't hy syn portret skildere; de müle sprekt net fen wilskrêft, mar hja liket to glimkjen üt hjarsels, biskieden en ynnimmend. Fen de eagen dêrfoaroer is wis det hja skrieme kinne, like goed as glimkje en strielje fen blidens.
Mar de tragyk, yn krêft fen eigen wêzen en bylding, üntbrekt yn Gysberts wirk. Hja komt net oan bod yn de ljeafde-lyryk, hwent it drigemint fen to stjerren as de ljeaver syn sin net kriget mei net hielendal stylfiguer wêze, folsleine earnst is it yet minder. Reonts is dêr, ien-



sum oan it stran, forlitten lyk as Enone, allyksa forlitten, iensum efterbliuwe scil; hjar bidragen langstme en hjar leed oertsjügje, mar dêrmei wirdt hja net ta in tragyske forskining. Tetke lot kin tragysk west hawwe: in kloek wiif det der omdöch for f juchtet de greate hüshalding yet hwet yn de blans to halden; mar Sjolle nimt üs fiersto folie mei om det djip to fielen. Tjesck-moar is ald en iensum en forlitten, mar hja preket mei de krêft fen tsien dominy's, en wy krije it fielen det de aventurier Wif wolris mear fen de wjuk fen de tragyk rekke wêze kin. It byld fen de trocb büslike rampen hast tobritsen dichter dy't him allinne oprjuchtsje kin troch de krêft en treast fen syn psalmewirk, is sünder mis oandwaenlik, mar mear dichting as wierheit. It echte tragyske aksint miskearret yn de Rymlerye. En faeks forklearret det ho't it komt, det wylst nimmen deroan twiivlet det yn de Rymlerye in great kinstner sjongt, de twivel oan de universélens fen dit dichterskip üs dochs net los lit. Hwent universeel dichterskip is herskepping fen libben yn al syn striid en skientme, en nimmen kin it libben det üt himsels tragysk is, herskeppe sünder it ek yn syn tragyk to byldzjen. Mar dêrtroch ek ünderstelt sok dichterskip in ienheit fen striderskip en kinstnerskip; en fen de strider Gysbert Japiks fornimme wy fierstento min om sterk yn him to leauwen.
Hwet Gysbert Japiks syn kinst foar alles is, tsjut er üs seis oan troch as earst lyrysk fers yn de hiele Rymlerye, it fers Ljeafde to kiezen. It is in kinst fen de ljeafde, dit wird net miend as in fielen for hokfor forbysündering yn de skepping, mar as in libbensfielen, as it fielen fen al de forbounens fen it herte. Fen dy ljeafde sjongt de Rymlerye hündertfad, en dêryn stiet hja yn üs skriftekennisse folslein op hjarsels. Net for neat stiet nei de twa greate petearen it fers Ljeafde foarop: it biedt üs de kaei ta de hiele Rymlerye. Ut God is de ljeafde, en wy, üt God berne, hawwe oan de ljeafde diel; as minsken bilibje wy de godlike ljeafde nea suver, mar hja laet üs jimmeroan. Oant



yn de tael is de Rymlerye in utering fen ljeafde; hwent as dizze dichter Frysk skriuwt, is soks om't er it ljeavet as Fries, en net üt hokfor sköging wei. Syn sangen sjonge fen ljeafde, in faek krüsgjende en pleagjende ljeafde, hwent dizze ljeafde omslüt it natürlike forgoed, en gjin ljeafde ken oare rêst as dy fen de oerjefte; mar fen 'e miet öf oan klinkt nést de ljeafde for de frou de ljeafde for it lan (Galathcea, Pales), en skieik scil de ljeafde ta it fromme libben (Goadsfrjuen) hjar dêroan forbine. De Friesche Tjerne is oars net as in greate ütbylding fen jonge, bloeijende ljeafde; en net it leksum, mar hwet hjar ljeafde ienris wier is yn Sjolle Kreamer in Tetke it moaiste. De Petearen binne net earlik, ha wy sein; né fensels net, hwent it herte is net frij. It hert ljeavet de fromme stiltme, en moat fen gebjalt en getjirch neat hawwe: it hert ljeavet it lan, en eanget de sé, en is de stêd frjemd. Yn al syn lof-taswaeijen oan Gabbema bliuwt it fers makwirk, mar it hert sprekt him net üt oer it fielen det it de frjeon tadraecht, ef de utering libbet fen wierheit en oandwaning. Yn it Hymmelsch Harp-luwd sjonge gjin sangen sa as dêr't de amor Dei hjar yn wierheit yn uteret:
lek wachtje' uwz ljeave Heere,
Myn siel dy toavet him...
Ef as wy de feiten sprekke litte fen syn libben: it boask, sa bliid bigoun, sa ryk oan leed wirden, bliuwt in „sill'g boasck"; en de frjeon dy't syn byld skildere yn '37, is sines for it libben. Hy is en bliuwt de ljeafdesjonger fen Fryslan, om't ljeafde wier hwet syn hert bihearske.
Tinke wy oan inkelde oaren yn de Fryske dichting dy't fen ljeafde songen hawwe: Eeltsje Halbertsma, Piter Jelles, Rixt, den wirdt it müglik yet hwet mear to sizzen oer it fielen det ta it moaiste wirk yn de Rymlerye bisiele hat. Der is in greate sibskip twisken Gysbert Japiks en Eeltsje Halbertsma, mar alles hwet de léste hat, fine wy by de earste yn ealder foarm en utering werom. For de humor is det op it earste each düdlik: nést de Muwzebooste Murk fen Ypekolsgea, en men forstiet det wylst by



Gysbert de humor fyn is en as gearweve mei it libben, hja by de Grouster dichter it nocht is oan it brike en ruge aventür, in nocht nedich om't oars de libbens-tragyk to licht de oerwinning bihelle. Nimmen scil sizze det de Ijeafde yn Gysberts fersen forgeastlike is, mar hja is suver en gint de sinnen alle bod sünder sinlik to wirden, hja is en bliuwt in wirking fen de siele; ek hjir stiet Eeltsje Halbertsma tichter by it natürlike yn inger sin. In opmerklik forskeel is ek det wylst it leed om ünk det de neisten treft, by Eeltsje Halbertsma syn utering yn dichting fynt, en mei fen de moaiste dichting, de Boalserter him tobekhaldt yn swijen. Der is by Eeltsje Halbertsma al de weakens, al de oergefoeligens fen in jong romantysk dichter; der is by Gysbert Japiks de frisse skientme fen de Renaissance, en yn dy skientme, heger bihearsking. Wobbelke koe bisongen wêze fen beide dichters, mar as Eeltsje Halbertsma it dien hie, wier èf de earnst sterker oanset èf oan de boartlikens mear bod jown. In Friesche Tjerne dêrfoaroer hie Eeltsje nea skriuwe kinnen; de humor hie faei west fen ta klucht to üntaerdzjen, de skientme hie de gloede mist. Gysbert Japiks syn kinstnerskip is net allinne ealder en riker, it is ek mear liedend for himsels; de dingen fen de bütewrald geane troch in tige kinstsinnich ynderlik hinne ear't hja yn syn wirk forskine. Mar it wezentlike is dit, det de Ijeafde by Gysbert Japiks minder oan persoanen boun is as op persoanen öfstrielet. It libbene forban twisken Ijeafde en godstsjinst üntbrekt by Eeltsje Halbertsma, dy't realistysker liket mar minder reëel is.
In oar forskeel docht him oan üs foar as wy oan de ljeafde-dichting fen Piter Jelles tinke. Ek Piter Jelles is djip fen de Ijeafde rekke, mar syn striders-natür komt yn syn ljeafde-fielen sterk üt. Hy sjucht de poëzije fen it jonge libben kleardernöch, hy wirdt der sterkernöch fen oanlitsen, hy libbet der lokkigernöch yn mei, mar der is in driuw yn him dy't boppe det alles ütgiet, it sykjen fen in yn wierheit greate striid, it wrakseljen om in God dêr't



men yn leauwe kin. Hy sjucht de wei net om syn Ijeafde derfen skaet to hal den, hy fielt det hja dêrmei hjar gloar]e forlieze scoe, syn heechste winsk is dy fen de ienheit fen libben en Ijeafde. Yn Lieafde-Tankliet wirdt it utspritsen det de Ijeafde „nei Gods troan omheechfiert"; de faem wirdt for de sjonger ta in liedster, de Ijeafde ta in iepenbiering fen idealisme. Dit liket tige ticht by it Ljeafdebigryp fen Gysbert Japiks to kommen ; yn wierheit is it der fier of. Fen de Beatrice-konsepsje fen de ljeafste is by Gysbert Japiks neat werom to fin en. For him is de frou berne for de Ijeafde en it houlik, en mei it houlik haldt hja op objekt fen dichting to wêzen ; hy sjucht noch de striidster noch de profetesse yn hjar. De learde frouljue, Margaretha de Heer, Sibylle van Griethuysen, binne as kinstsister oannimlik, mar hjar froulikens spilet derby gjin rol. Opmerklik is ek det yn de lettere petearen oer it boerelibben, det yn al syn bitsjoening biskreaun wirdt, fen de boerinne praet wirdt yn gjin inkelde rigel. De dichterlike müglikheden dy't yn de Ijeafde for de frou lizze, kinne for Gysbert neamd wirde mei de nammen fen Wobbelke en Yntsk. De dream dy't Piter Jelles bisielet, is dy fen in ideéle libbens-mienskip ; for Gysbert Japiks bliuwe, by al de bannen dy't it houlik leit, man en wiif elts yn hjar eigen sfear.
Einlings, yn Rixt, sjongt de Ijeafde as hertstocht, aa djipste, alles forneatigjende en alles foarmjende libbenskrêft. Hja, as frou, ken al it noedlike en forliedlike, lyk as al it bifrijende en hilligjende fen dy driuw, mar nimt him oan, om't dêr for hjar de natur en it libben yn is. Hja hat in oanstriid om op to gean en under to gean yn hwet oer hjar komt; Gysbert Japiks, as fierwei de measte manlike dichters, stelt de Ijeafde ta in momint yn it libben, swier en ryk faeks, mar nea alles bihearskjend. As for Rixt in tsjustere driging yn de foarm fen de Ijeafde tichterby komt, is det wierheit; as Gysbert Japiks syn ljeavers stjerre wolle as hja net patte wirde, is det dalik yet grjin ramp. For Gysbert Japiks fait de libbens-ljeafde nea gear
XIII



mei de erotyske ljeafde: al dalik wytget er, de skientme fen de keinste faem bisylt de skientme feu de Ljeafde seis op gjin tüzen mile nei. Alle tydlike ljeafde kin net mear wêze as in in öfglans fen dy Ljeafde dy't godlik en folmakke is. Dêrom „swalket" Gysberts ljeafde, dêrom klinkt in fers det ljeafde ta it lan uteret as in fers fen ljeafde oan in frouminske, dêrom wirdt it ljeafde-liet ta lofsang op de folmakke ljeafde. It houlik bifrediget mar ien foarm fen ljeafde; mar op safolle wizen langet it bert fierder. Gods Wird seis keppelet it wird ljeafde oan de meiminske, en oan de Alderheechste.
Mar in wrald fen minsken dy't bytiden fier fen minlik binne, is net jimmer in gaedlik libbenslan for de ljeafde. Gysbert Japiks kriget it fielen det om de ljeafde suver en heech to balden, it nedicb wêze kin fen de wrald op in öfstan to bliuwen.
Hjir is it learsum de beide petearen Nyschierige Jólle in Haytse-Yem en Egge, Wyneringh in Goadsfrjuen nést inoar to setten. It rüge en rouwe libben fen de boerejongerein det Gysbert yn it foarste petear biskriuwt, moat er seis tsjüge fen west bawwe: syn kinde dêroan moat datearje fen de Wytmarsumer tiid. It is in soarte fen wille dy't bim altyd tsjin west ha moat, in kant fen it boerelibben dy't bim net flijde. Yn Wytmarsum hat er bimsels grif wit-bwer winske, as it jonge bloed sa rüze. Mar sünt is er wer Boalserter wirden, stedman, en by is nou forgoed wys wirden bwet der yn de stêd to keap is. Der moatte tiden west hawwe det er groatfol argewaesje siet oer it libben dêr om him hinne, det by derta kaem it like fier to forsmiten as er wiis mei syn meiminsken wier op oare tiden. Fen sa'n öfwizing is Wyneringhs biskildigings-rede tsjin de stêd in treflik tsjügenis. „De Sted bret lease tjuest're lsegen". De keapljue forrifelje yen, de dokters masterje yen nei it tsjerkhöf ta, de abbekaten pleitsje yen earm, lanbearre bat him it poatsje oanhelle mei syn süpen, oaren sitte yn 'e pogge om't hjar frouljue net doge:



yn dy gearheapping fen minsken is net folie mear to bikennen dêr't de Ijeafde fen it hert oanhald by siket.
Dêrfoaroer priizgje Wyneringh en Goadsfrjuen it lan. Mar opmerklik is hwerom hja it priizgje. Twa dingen binammen haegje hjar op it lan: de skientme fen de natür om yen hinne, dêr't binammen Wyneringh oer ütwreidet, en it natürlike en frije bidriuw fen de boerkerij dêr't Goadsfrjuen de frede yn fynt. Net allinne det hja fen wiif en bern net reppe, mar ek in skildering fen de doarpsmienskip üntbrekt folslein. Goadsfrjuen seit fen syn meiminsken op it lan allinne: bja binne rjucbtuter en jowe de müle minder wille, en de dominys tongerje en wearljochtsje net sa as yn de stêd. It heart tige moai, dizze forhearliking fen it lan, mar men fornimt det it frijwol in lan sünder minsken is dêr't bjir de lof fen songen wirdt. Wolbisköge komt de lof fen it lan hjirop del det de dichter yn de natür flechtet. Dêryn is neat unweardichs: fen in kinstner mei Ijeafde for suvere minsklikens kin it gjin nij dwaen det er, needsake by de dei lans yn in formidden to forkearen dêr't safolle net mei syn idealen yn strykt, bigjint to langjen nei de stiltme en de frede fen it lan. De dichter bigjint de iensumheit to ljeavjen, en de wrald lyts to achtsjen. Yn Friesche Tjerne en yn Egge, Wyneringh in Goadsfrjuen beide libbet it eigene fen it lan, mar ho oars is it libben fen Tjerne, de bodder en genieter tagelyk, as for de ynkear en stiltme ljeavjende Goadsfrjuen!
Der is yet in oare tobekset, dy't yn de tiid leit. Gysbert Japiks is in bern fen de Gouden Ieu, great wirden yn de striid tsjin Spanje, fol dreamen fen in gloarje-rike frede, dy't in heechtiid fen bloei en ienriedigens ynliede scil. Ho sjongt er as Hulst fallen is: nou komt Antwerpen yn 'e knipe, nou scil Flaenderen ien mei üs wirde, nou komt de greate frede yn it sicht:
't Lan ijnn' free, schil de' Holle' op-luwcke,
Uwt 'e Foecke Fen dy Bloed-huwn, Yber-fad.
't Sil florearje, 't sil forrijckje,



Ja 't schil lijckje Rju neye' ade goune Wrad.
Mar ho wirdt der klage yn Reamer in Sape, as dy frede dochs kommen liket to wêzen:
Oolje' in Swevel, ijnne bran,
East me' ijnn' pleats fen wetter.
God! doz baernt uwz ljeave lan,
Helsck, in 't wirt naet better.
Kuwppjen, guwttjen, wrockjen, twist,
Nijd, spijt, spot, ferried in list,
Mey oor' Pest-Djier spoeckje,
Jeldje, wispje' in smoeckje.
Hwet is der torjuchte kommen fen it florearjen as yn de alde goune wrald? De dicbter is yn syn meiminsken toloarsteld, net allinne om't it der yn 'e stêd sa nuver hinne libbet, ek om't de minsken inoar bistride en forriede wölle. Lyk as foar de stêd oer it lan, sa wint foar dizze bitizing oer in wierder frede syn ljeafde. Ek Gysbert Japiks hat fen in beilsteat dreamd, en ek hy is toloarsteld.
Hy fynt de greate forklearring yn Reamer in Save: „Salm binne wy uwz eyn fortriet in pleag'." It alde motyf klinkt wer op fen Ljeafde : „Dat wier eyn schild, az hy oan 't gleaun' Sijn gicke hannen scheyn'." Mar it is ien ding de forklearring to witten; gans in oar ding det witten yn dwaen en litten trou to bliuwen. Mei de wrald ynderlik formoedsoend rekket Gysbert Japiks net mear. Mei in skok fornimme wy yn it fers In 't Stamboeck van S. A. Gabbema det de hiele wrald troch forkeard en fordoarn is, mar det Simen Abbes Gabbema in strieljend foarbyld achte wirde mei. Al it ljocht fen de heilsteat strielet nou om dizze holle, mar det de dichter de forwirkliking dêrmei gans neijer kommen is, kin men net sizze.
Men hat oant nou ta faek forban lein twisken de slaggen dy't Gysbert troffen yn syn hüslik libben, en de forsombering yn syn wirk. It forstjerren fen syn neisten moat him wis neigien wêze, mar wy meije leauwe det hy



foar God oer birêstte. In folie earnstiger oarsaek fen dy forsombering moat lein hawwe yn it kontakt fen de dichter mei de wrald. Dêryn is de skyn fen it goede boargerlibben wis biwarre bleaun; mar ünder dy skyn wier der in djippe ünbifrediging, de ünbiirediging fen ien dy't de goedens ljeavet lyk as de skientme, en him mank syn meiminsken ünwennich fielt.
Hy bliuwt de sjonger fen ljeafde en frede, mar forstiet nou better as foarhinne, de minske is in min noeder fen dy hege wearden as hy allinne noedzje moat. Nearne is
feiligens as by God.
Gysbert Japiks syn leauwen is in leauwen tit ünderfining. Hwer't hy de minsken op hifket, is hjar dwaen, hjar hanneljen yn de libbensstriid. Syn hiele libben lans hat er de tael fen it leauwen heard, mar faeks mei dêrom, hat de tael fen it leauwen allinne, him net it measte sein. Yn de minsken wol er mear wierheit, twisken de minsken mear ljeafde sjen. Salang as er sjonger wier, hied er socht om it goede libben. Ienris, mei Tjerne, hied er det yn de jonge ljeafde foun, letter, mei Wyneringh, socht er it op it lan; de léste figuer dy't er byldet is Goadsfrjuen, net de ealman nou mar de harder, allinne mei syn skiep op de heide, neidichtsjend de psalmen.
Fromme Ljue oeg-wijt sjongt fen de wirking fen de frommens yn it libben: de fromme minske wirdt net mislaet fen wraldske skyn, set syn hert net op tydlike rykdom, bout net op bisit, hat syn thtis yn de himel, en tsjoede driging wirdt him ta winste. Wy hawwe sjoen ho wünder Tjesck-moars See-cengste forrint: de krêft dy't de ütwirking fen de dramatyske opset tobrekt, is gjin oare as dit ideael fen it fromme libben, hjir yn falske tsjinstelling foar Wif oer, mar op himsels wier. En nearne wirdt it wêzen fen dy frommens klearder as yn it moaiste fers det de dichter üt bisieling dêrfen skepen hat: de Nacht-rest-bejerte cef Juwn-bede. Sünde-bisef en genedewissens klinke dêr net yn troch; net det Gysbert Japiks



dêr net yn leaud hawwe scoe, mar hja bihearskje syn hert net. De Nacht-rest-bejerte is de utering fen de fromme minske dy't yn i'rjeonskip libbet mei God, en fen God hoede freget oer syn sliep en lieding yn syn deistich dwaen.
De driuw fen dit hert bliuwt deselde, eft it ierdske ef himelske mienskip siket. It ierdske liket ljeafde yn to hawwen, en wierheit en skientme, en gjin fers yn üs hiele skriftekennisse forhearliket it ierdske sa as de Friesche Tjerne. Mar it scil bliken dwaen det it ierdske breklik is en misliedend en forgonklik, en det it dochs nea mear ynhat as in of glans fen it lj och t det de siele siket. It each makket him los fen it tydlike, keart yn en fynt yn stiltme de wiere rykdom. By Gysberts kinst kin men tinke oan de wei fen de ljeafde yn Plato's Symposium, fen de foarmen ta de sköging fen de Idé. Fen dy kinst laet to wirden ta in bisterking yn it leauwen oan de „anima naturaliter Christiana" is dêrmei net yn tsjinstelling. It „God is Ljeafde" stie net as in idele tekst boppe it kaei-fers fen de Rymlerye: it is it eigentlike devys fen dizze kinst, dy't it fen wird makket ta wierheit.



HAEDSTIK V.
Gysberts dichterskip.
Rymlerye.
Nimmen dy't de Friesche Rymlerye lést, scil dêryn sa mar in ienheit fornimme. De dichter seis hat syn wirk yn trijen ünderskaet, net sünder goede reden. Hjir wirdt de uatür priizge, dêr de sede, jinsen de godstsjinst. Hwet der mienskiplik is twisken de trije, makket faeks de titel it düdlikst: Friesche Rymlerye, oars sein, dichting yn Frysk. De ünderdielen binne hiel hwet klearder bigrinzge as it gehiel.
Fierdere studzje bringt al mar fierdere forskelen oan it ljocht. De fersen üntrinne inoar fier net allinne neffens de ynhald, mar ek neffens de wearde. It béste stiet nést it minste, it tiid-üntrizende nést it oan ien tiid forboune. Ho djipper wy yn de Rymlerye sjugge, nammersto greater wirde de öfstannen fen fers ta fers. Seis by fersen dy t logysk oaninoar skeakele binne, is it wêzen bytiden slim üngelyk.
Undertwisken is, wêzentlik sjoen, de yndieling yn trijen net de bilangrykste. De Rymlerye is skreaun yn twa stilen, dy't men sünder greate biswieren dy fen de Renaissance en de Barok neame kin. Safier wy sjen kinne, is de oergong twisken dizze twa moai hommels, det fensels net bitsjut det der yn de Renaissance-poëzije nea in oankindiging fen de Barok, en yet folie minder det der yn de Barok nea in klear neilüd fen de Renaissance to fornimmen is. En wer safier wy sjen kinne, fait de oergong twisken beide stilen frijwol gear mei de komste fen Gabbema yn it libben fen de dichter. Fen gjin inkeld Barok-fers kin biwiisd ef seis oannimlik makke wirde det it foar 1654 skreaun is.



Wy kinne dêrom net fenselssprekkend it libben fen Gysbert Japiks as in ienheit biskögje yn dizze sin det salang't det libben dürre, deselde geastiike krêften dêryn liedend west hawwe. Op groun fen de lezing fen it wirk en it oardiel dêroer det troch studzje fordjippe is, ha wy rjucht en binne wy frijwol forplichte oan to nimmen det der yn dit libben in sterke forskouwing fen geastiike wearden west hat.
Fryslan.
It wirk fen de dichter is alderearst bihearske fen ien greate kar: dy twisken Frysk en frjemd. Fen dizze kar moat de dichter him rekkenskip jown hawwe.
Yn de tiid fen syn foarming forkeart de dichter op twa plakken: Boalsert, en Wytmarsum. Boalsert is in stêd, mei in great forline, ek yn dy tiid yet lang net sünder bitsjutting, yn rang yet jimmer de twadde, folgjend op Ljouwert. Sünder mis hat yn dy tiid alteast in diel fen de ynwenners yet wol Frysk praet, en it is lang net ünmüglik det ek yn Gysberts aldershüs Frysk klonken hat. Mar it stêdsbistjür wier yn it Hollansk, de tsjerke wier Hollansk, de skoalle wier Hollansk, de boeken wierne Hollansk. As it ünder de boargerij yet net folslein ynboargere wier, den waerd Hollansk dochs wis hird moade.
Mar it lan om Boalsert hinne wier Frysk. De boeren dy't op 'e wykmerke kamen, praetten Frysk. Pake en beppe, oan heite ef memme kant, kinne bést yet op it lan wenne hawwe. It is min oan to nimmen det Gysbert foar syn forfarren nei Wytmarsum nea op it lan ütfenhüze hat, by sibben ef goe-kinden. En ek al skreau men gjin Frysk mear, Starter brükte it dochs yn syn fersen, in hiel inkelde kear. Den, nei de jonkheit yn de stêd, komme for Gysbert de tsien jier yn Wytmarsum. Moai wis fynt er dêr, op de state fen de grytman, boeken genóch oer it nije literaire libben fen syn tiid, binammen yn Hollan. Mar it hiele folkslibben is dêr Frysk.
Hwet driuwt him for it Frysk to kiezen? Wy kinne wis



net sizze det syn Frysk fielen him oan de Roardisten forbynt. Mar in heale ieu leit der yn twisken Karei Roorda's Apologie en de Rymlerye; beide binne fen ljeafde ta Fryslan droegen, mar bawwe dêrbüten ek neat mienskiplik. De Roardisten binne de foartsetters fen de tradysje fen Jancko Douwama en de Upstalbeam; hja binne tige biwitten striders for de Fryske frijdom. Dy hat, safier wy witte, for Gysbert Japiks nea de wearde fen in ideael hawn. Hy is op-en ut in Uny-boarger, en sjongt fen Freark Hindrik mei like folie wille as fen de Fryske Nassau's. For de tael dy't him sa nei oan it bert leit, lykje de Roardisten nea omtinken hawn to hawwen.
Sjoen yn it forban fen de Jeropéske Renaissance, dy t rounom de folkstael ta in plak fen eare nést de klassiken forhege, is syn kar net frjemd. Mar frjemd wol yn it kader fen it Fryslan dêr't hy yn libbet, en dêr't hy de iennichste is dy't sa kiest. Der kinne oanliedingen west hawwe fen büten-tit, de ynfloed fen in frjeon kin men ek hjir wis net titskeakelje; mar der moat ek in driuw ta dy kar west hawwe yn syn siele. En wylst wy neat witte fen de oanliedingen dy't hjar bitsjutting for syn kar hawn hawwe, witte wy wol eat fen de driuw dy't oaren letter dreaun hat ta deselde kar.
In dichter is komselden hielendal in maetskiplik minske; mar de Fryske dichters fen hwet bitsjutting binne, fêst oant 1900 en faeks ek yet wol letter, allegearre ütspritsen ünmaetskiplik. Hja kieze Frysk om't hja yn de siele forlet fen Frysk hawwe. Hja hawwe it fêste fielen det it Fryslan dêr't hja yn libje, in Fryslan yn Hollanske foarm, it wiere net is. Hja fiele hjar net lokkich, net wier, net frij yn it ünfryske Fryslan, Hja scoene minder lést fen det fielen hawwe as hja minsken wierne, bigien op maetskiplik sukses en eare mank de mannichten; for hwa't det earst is, kin it hert net mear as twad wêze. Mar hja kieze Frysk neffens hjar hert; en det is alles.
Gysbert Japiks' kar kin allinne forklearre wirde üt syn wêzen lyk as det kenber wirdt yn syn wirk. Hy is in



dichter dy't ta it wêzen fen de dingen giet, mear ynkeard ta de stiltme as forlaet fen it jachtsjen fen de mennichte. Hiel wis wennet er ljeaver by it i'orachte det wier is as by it forneamde det skyn is. By einbislüt is syn kar net oars as natürlik. In dichter, fen syn oanliz en kinnen, dy't yn omstannichheden as sines net for Frysk keas, scoe gans singelier der forskynsel wêze. Fryslan is gjin Hollan; hwet op it stik fen tael yn Hollan natürlik is, is it net yn Fryslan.
Ynderlik.
Ut Gysberts dichterskip folget, det syn wiere rykdom ynderlik is. Uterlike rykdom hat him nea meinommen; hy hat der altyd twiivlich foar oer stien, en net allinne tofreden, mar ek fornoege wêze wollen mei syn deistich diel.
Ut syn ynderlike rykdom ljeavet er de stiltme, en binammen de rike stiltme fen it lan en fen de frede. Gysbert Japiks ljeavet it lan, mar oars as de boer it ljeavet. De boer sjucht it lan almeast mei de eagen fen de bisitter ef de brüker, en seis op de rykdom fen „djier ijnn' fjild" noch „siette'-oon-sietten-Lan" wol Gysbert net bouwe. Hwet de skoalmaster-dichter op it lan ljeavet, is it lan öfsjoen fen de stoflike wirdearring: de natür, en de frijdom. Hy is lokkichst as hy mei Galathsea, forpersoanliking fen it lan, „ijn free" libje kin, al scil hy, sjongend ta Pales, forklearje det hy gjin meifrijers ta de nimf fen it lan nidet. Syn boer Wyneringh en syn ealman Goadsfrjuen geane fensels fierder: for hjar stiet it bidriuw yn it formidden, mar fen de meiminsken op it lan wirdt amper praet, en for Goadsfrjuen is it biskiedende dit, det op it lan it libben frediger en wierder is.
Gysbert Japiks ljeavet it lan, mar Jolle dy't fen it lan is, kriget de wyn fen foaren, omdet Jolle de wiere wearde fen it lan net forstiet. Hwent lan wol for Gysbert Japiks sizze: frede. Nea klinkt de sang fen dizze dichter ynliker en klearder as hwennear't er de frede forhearliket. Hy hatet it skeel twisken de folken, mar binammen twisken



de minsken. Hy is berne yn de tachtich-jierrige oarloch en optein oer it ynnimmen fen Hulst, mar it lof liet klinkt ■ut as in bea om frede: de eare fen Oranje is net de striid to winnen, mar de frede to bif juchtsjen, dêr t allegearre God lof for sjonge scille. Safolle skelen, yn steat en tsjerke, hinderen bim al slim; de greate tobekset komt nei de Frede fen Munster, folge fen de heislikste ynlanske kreauwerij. De eagen fen dizze dichter folgje de flecht fen de ingel Frede sünder ophalden; hy hie hope det hja him en syn folk nei Munster dei by dei forbliidzje scoe, mar hja flechtet al ringen üt steat en tsjerke nei it lan, en as de glans fen hjar wjukken dêroer ljochte hat, keart hja yn ta de oarde dêr't nimmen hjar forbalje kin. Nearne, wit Gysbert Japiks, kin it goed wêze to libjen dêr't de frede net wennet.
Unrêst.
Mar nimmen ljeavet de frede as dy't de ünfrede ken. Gysbert Japiks, in dichter en folie op himsels oanwiisd, ken de unrêst tige. Hy ljeavet se net, mar hja is der, en hja lit hjar net fordriuwe.
Alle libben is ünwis; mar dübeld ünwis is it libben fen hjar dy't yn it momint libje. It is müglik fen in hichte wide fjilden fen de tiid oer to sjen, en yen den by tsjinslach to treastgjen mei it witten det tsjinslaggen hjar plak hawwe yn de foarming fen de minske, en det men se mei krêft en fordildigens drage moat: fen sokke hichten sköge ien as Vondel. Mar oaren kinne sa net, om't it libben for hjar yn it momint kristallisearret; sa binne fier wei de measte lyrici. In momint ljochtet it libben op as in lüder ef sêfter strieljend wünder, men fielt det it in genede is to libjen, en uteret visy en fielen yn it fers; dêrnei is de hearlikheit dove, en alles is fealder. Nea wit men letter goed eft hwet sa striele, wierheit ef dream wier. Hwet hat it hert in nocht hawn oan Friesche Tjerne; mar hy is net ta forskining wirden, ef twivel bislüpt yen: sa'n sterke libbenswille op himsels, kin it troch de bugel? Men skriuwt



in moai, wier en wiis fers oer it wêzen fen Ljeafde; mar seis is men safier fen de wiiskeit, en in neiskrift wiist mar al to klear üt ho't men seis ünder de ljeafde stiet. Men Me in boadskip oan Gabbema, mar dêr komt in myld brief fen de frjeon, en men grypt nei de pinne en skriuwt yens fielen del, en bitinkt letter, der wier oars ek in boadskip. Ho kein en krüdich sit de jonge Sibilla op it hynder! men forgeat sawier det bja ek in rymstik oan Gabbema rjuchte hat, det fensels gans mear bitsjut.
Oare dichters ha greate wirken planearre, en somliken ha planmjittich greate wirken skreaun; mar de dichting fen de Friesche Rymlerye is yn neat planearre. Hja is net mear as in gearfetting fen hwet de ikker joech foar en nei. Mominten üt in dichter-bistean; en faek hat de oanlieding in wyske west det men hearde, ef in aerdich fers det men lies, ef in wird fen in frjeon, ef in lytse opdracht, mar bytiden parse it hert, en der wier gjin oanlieding nedich. Hja dy't sa wirkje, scille hjar fen hjar ynderlike ünforsteurberens trochstrings gjin yllüzjes meitsje. Krekt deselde klachten as dy't wy kenne fen safolle lyryske dichters om üs hinne, fine wy by Gysbert Japiks werom. „Myn skeppings-tiid leit efter my, oan skriuwen kom ik net wer ta." Gysbert: „dear my wirt myn Siongster stil, in jout it op kampjen". Ef, as hwa yen wiist op in gaedlik motyf for dichting: „ik haw fierstentofolle om hannen, ik kom der wier net oer gear". Gysbert: „de holle stiet my jinwirdig alle heel naet ney rymjen". In wike letter reizget it bigearde fers mei it lükskip fen Boalsert nei Ljouwert.
Hast eltse lyryske dichter hat dy, al folie froulik achte, ynslach; hy is „as in reid yn de wyn". Hy scil de stoarm better trochstean as mennich iik, mar hy ljeavet de stoarmen net. Seis in siichje bringt him yn biweging, en hielendal stil en rêstich is it einliken nea yn him.
Wearstdn.
Fen naturen ljeavet Gysbert Japiks de frede; mei dêrtroch is syn wearstan foar de wrald oer net sa great as



bytiden to winskjen west hie. Foar syn meiminsken oer is hy, as it hert sprekt, maklik to meigeande.
It is net sa det hy ut himsels net genöch ünderskaette. De jonge Gysbert moat in pear kleare eagen yn 'e holle hawn hawwe, en hja hawwe syn geast hiel hwet bylden tafierd dêr't dy syn niget oan hie. Hy hat de küperjje fen 1624 oansjoen, goed taksearjend hwet hy seach, mar mear glimkjend as forsmitend, sünder eat fen de füle foruntweardiging dy't twa jier letter ta de plondering fen Herema-hüs laette. Tjerne foar de lanhearre oer stellend, hat er syn nocht hawn oan it strieljende brilloft-seal en it pronkklaed, al hat er goed witten det efter it sljuchte habyt fen de hüsman in like great lok wenje koe. Mar hy hat ek forgoed öfkarre kinnen; hy hat de bolbjirkeners fen de boere-jongerein net ljeave, noch it dümme getjirch fen heal-dronken séljue. De stêd skögjend, hat er dy it leksum lézen for al hjar iepenbiere en forhoalen sjuchten en sünden. Hy hat wearzge fen al de haetlike striderij en kreauwerij dêr't alle kristlikens en alle minskeheil fier fen wier.
Dochs wirde yn Reamer in Sape dêr't de krityk op de mienskip it fülst yn is, mar twa müglikheden steld: de foarste it lan üt to rinnen, de oarde in from libben to lieden yn frede en bitrouwen. Bk de frommens fen Reamer hat neat fen de füle en uthaldende, faek oanfallende, bytiden heroïke striidberens fen de Kalvinisten; earder klinkt der it lüd fen in Mennist yn. Nearne trunet de dichter üs oan ta hokfor striid. Gysbert hat it swird safolle bliksemjen sjoen, yn de fust fen de kriichsman, oer de holle fen de jonge séman, yn de müle fen geastlike foargongers, det hy der forgoed wirch fen is. Seis lukt er it swird mar ienkear: yn de twadde foarrede ta de Rymlerye, ta de fordigening fen it Frysk. Fierders haldt er him ljeafst öfsidich, en nearne foarmet de striid syn libben. Goadsfrjuen moat fen de kriichmanskinst neat mear hawwe; det Wif fjuchtet, is Tjesck-moars greatst biswier. De dichter seis, it lan heechsettend, bliuwt yn de stêd; for



it Frysk opkommend, lit er kim ta ünfryskens dochs wol meitroaije.
Yn syn kinst fine wy krekt itselde forskynsel werom. It is forkeard oan to nimmen det Gysbert Japiks gjin krityk bie; der binne genöch oantsjuttingen, binammen yn de forbetterings dy't er hjir en dêr yn syn wirk ynfierde, dy't der op wize det syn oardiel do goed ünderskaette. Mar bwet oars is dit det syn krityske funksje nea primair west bat; de bining mei de meiminske giet fier foar. Det is al sa yn de Fonteyne-tiid; lyk as bliken docht üt syn halding foar Geestdorps wirk oer, üt syn ütskroevenens oer Sibylle van Griethuysen: „ick ker dat Wijv for hette wonders"; wy witte hwer't it ta laet by Gabbema en syn maten. Hy wit net hwet it is in kritysk frjeon to wêzen, om't krityk ek öfwiist en striidt, en men in frjeon dochs oannimt. Syn frjeonhaldendheit koe der wol ris tige mei to meitsjen hawwe det, foar it fielen fen syn hert oer, syn oardiel to min oan bod komt.
Ljeafde.
For de dichter fen de Rymlerye omfiemet ljeafde alles hwet it hert bynt oan de meiminske en oan God. Sa wirdt it ta it libben-bihearskjende bigryp: libben is dêrsünder net müglik. Mar yn de bining oan de meiminske is in hündertfald forskaet.
Yn de tiid fen Gysbert Japiks wit men det yn ljeafde de bigearte is fen de natür, èn it langjen fen de siele. Yn de folmakke ierdske ljeafde rane beide krêften gear; mar op ierde is komselden eat folmakke, en neat dürjend. It bliuwt nedich twisken de twa krêften to ünderskieden, al wier it allinne hjirom det der in ein komt oan it bigearen fen de natür, mar net oan de siele' langjen. Yn Gysbert Japiks' libben hawwe beide hjar sterk oppenearre; hja hawwe sünder mis ek wol yn striid west, en wylst de natür wis sterkernöch wier om tydlik to oerwinnen, woun op in dür dochs de siele.
Uterlik stiet it mei syn libben sa, det hy frijfeint bleaun



is oant syn trije-en-triticlaste, troud man west hat de tritich jier fen do óf oan syn dea ta. Syn hiele eigentlike jonkheit, mei oare wirden, is er op himsels bleaun. It bitsjutte oan de iene kant in greater frijdom as dy't de measten hjarres neame; dêrfoaroer, minder bod yn it natürlike. Oan syn kinst is yet goed nei to gean det it syn biswieren for him hawn hat; mar hy hie syn kinst, en dêrmei in muglikheit bim to uterjen, det de dingen grif lichter makke. Like goed, by syn wirk en syn kinst, by alles hwet him fierder oan it libben boun, is it dochs fêst det hy, sterk emotioneel en maklik oanlitsen, yn dy tiden de ljeafde as pleach kend hat.
Syn honlik, sletten tit ljeafde, moat lokkich west hawwe. Nea hat er it seis yn syn lyryk forhearlike, sa min as wy yn syn fersen ek mar ien klachte fine om de bern dy't him yn de bloei fen hjar jonkheit üntfoelen. Mar wol skimeret der yn syn kinst en brieven fen syn libben op det stik troch: it jonge houlikslok fen de libbenskrêftige Tjerne scoe hy nea sa fen songen hawwe as hy seis de bifrediging fen it houlik net kend hie. Yn syn opdrachtferske oan de ein fen it „besletten wirck" oan Gabbema, dêr't er fen hüslike soargen gjin geheim yn makket, neamt er syn „sill'g boasck"; yn syn brieven skriuwt er oer syn „alderljeafste", en oan brief XVIII is düdlik det hja Gabbema's brieven mei lést. Earder is wiisd op de moaije, fen oandwaning libjende wirden dy't er brükt yn Psalm 128, om oan to tsjutten hwet it wiif for de man is. Hy hat himsels gjin ünwirklik lok foar eagen tsjoend; al yn de Friesche Tjerne wist er skoan det alles net sa moai bliuwt as it by de ynset liket, en fen de soargen dy't it houlik meibringt, scoe hy tige syn part krije; mar syn frijfeinte-tiid dy't er let farwol sein hie, hat er wis nea weromwinske. Syn houlik moat for him in ding fen hillige libbensearnst west hawwe, en yn it natürlike hie it him wis de frede jown.
Mar plak for frjeonen wier der dêrnêst altyd bleaun, en ek de frjeonskip gou him as in fielen fen it hert. Gysbert Japiks hat net allinne in frjeonlik minske, hy hat



ek in goed en gol frjeon west. Wy hawwe, allinne en tafallich, Gysberts brieven oan Gabbema; hja lykje üs nou faeks hwet wünderlik om't Gysbert, Gabbema sa yn frjeonskip skriuwend, safolle alder wier; mar is it oannimlik det er oan de frjeonen dêr't er jong mei west hat, safolle oars skreaun hat? Wy witte neat fen de petearen to Wytmarsum, neat fen de brieven mei Matthys Harings, Geestdorp, Fonteyne; wierne dy üs bi war re bleaun, faeks scoe nimmen oan it brieveforkear mei Gabbema mear niget sjen. Yn Gysberts tiid doare manljue mear as gnyskje en oer erotyk spekulearje; hja doare ek güle en laitsje, en ljeavje op folie wizen. De hiele tiid is riker en emotionéler, en by einbislüt ek moediger.
Godstsjinst.
Gysbert Japiks syn godstsjinst is op gjin inkelde wize skematysk, mar troch-en-troch persoanlik. Wy leare se net better forstean üt hokfor dogmatyk wei; en ek foar it tsjerklik forban dêr't er seis ta bihearde, hat er moai frij oerstien. Wy moatte, om him yn syn godstsjinst to forstean, alderearst rekken je mei syn tiid, syn kinstnerskip en syn ynderlik.
Tobritsen is de libbens-ienheit fen de Roomske Midsieuwen, de tiid det it hiele ierdske libben opnommen wier yn ien great systeem, det oan natür en geast, hantwirk, kinst en wiisheit, geastlike, ealman en boarger, plak joech en ropping tabidielde. For de Renaissance is it net langer de wrald yn de tsjerke, mar de wrald nést de tsjerke; Hellas wier net Kristlik, en ho'n skientme en wiisheit wier Hellas! Wis, it tsjerklike tinken hat yet lang net sa strang skieding makke twisken Helleenske en Kristlike kultuer as yn letter tiid, do't men de wearden fen de Renaissance oerhaldde sünder de bisieling; mar yn bigjinsel is de skieding dêr. It erfskip fen it Katholicisme det ierde en himel ljeave hie, rekket mear en mear ütinoar twisken de Renaissance, dy't de ierde, en de Reformaesje dy't de himel



ljeavet. Ek yn Gysberts dagen is de striid twisken humanisten en dominy's bytiden fül.
Fen dy striid kin nimmen swierder troffen wirde as de kinstner. De folie bikearingen dy't de Katholike tsjerke yn Gysberts en letter tiid krekt ünder de greatste kinstners makket, kinne wis for in diel hjirut forklearre wirde det fierwei de measte kinstners neffens wêzen yn de alde sin fen it wird katbolyk binne. Hja halde fêst oan de ienbeit fen ierde en himel, oan Gods bywêzigens yn beide; hja kinne net li bje dêrsünder. It antithetyske fen it Kalvinisme wize hja ynstinktyf öf mei in birop op in djipper en natürliker synthese. Fen dy kinstners is Gysbert Japiks sünder mis ien. Hy hat in great ljeaver fen it klassike west, en tagelyk in goed en from Kristen. Hy is nea wirden ta in Jan Luyken, dy't as er as Kristlik mysticus sjongt fen de sillichheit fen it leauwen, wearzget fen syn eardere wraldske minne-dichting en docht hwet er kin om it oantinken dêroan to dylgjen. As Gysbert Japiks Gabbema syn oersettings stjürt, is derby it yn-wraldske Dorilis in Cleonice en de ünwraldske Suvmerlinge Forhanlinge. As hy de Friesche Rymlerye gearstalt, hat er gjin biswier dêryn fersen op to nimmen dy't neffens hjar ynhald folslein stridich meiïnoar binne.
Sines is lykwols in greate natürlike frommens. As hy from is, den is it om't syn hert God siket. God is for him yn de stiltme, de ienfald, de frede. Yn 'e groun fen syn hert wit hy det God Ljeafde is. It goede is fen God; dy't it goede docht, wytget er yn Reamer in Save, fen him scil God nea fier wêze. Hy hat „moed in to-forlit" op Gods ginste: ,,'t Gong seft, hird, woest, stil haeg „In leeg, Mijn God stiet salm to roere". Yn it Hymmelsch Harp-luwd is dyselde toan klear to folgjen: oertsjügjend bliuwt de sjonger as hy sjongt fen de frommens fen de ynkearde minske, fen bitrouwen yn God, fen de amor Dei, as ljeafde Gods en ljeafde ta God beide. Hy is in great godstsjinstich kinstner, mar hy kin God net oars forhearlikje as neffens it forstean fen syn herte.
XIV



As men oan de frommens fen Friesche Tjerne tinkt, glimket men maklik. Op 'e brilloft doar Tjerne it béd skoan to pas bringe by Bed-lehim, en syn fromme oertinking :
O tinse' het de' ijn-goe God, de' on-wirdde Minsche' al jout!
stiet yn in wünder formidden fen ütskroevenheden oer swiet iten en wraldske wille; dochs is men oertsjüge det Tjerne from is fen herte. „It formeyts fen mijn jeld... wier for ick God tanckje", sa neamt yn Maeije '55 de dichter de safolle jongere Gabbema, en ek hjir twivelje wy net oan de wierheit fen syn bitsjüging. Mar Tjerne is gjin Goadsfrjuen, en de Gysbert fen 1655 is det like min. Sa sprekt net ien dy't him mei Goadsfrjuen fen it wraldske öfkeart, en yn fromme sköging omhegen, yn syn siele forklearre wirdt fen de silligens dy't bliuwt. Ut deselde snürje det it Hymmelsch Harp-luwd syn tsjintwirdige foarm kriget, datearret de brieve-rige oan Gabbema, en dizze rige, skreaun fen in aldere, fen it leed ripe, psalm-sjongende dichter is humanistysk, licht, modern fen toan. Hja scoenen in singelier kommintaer wêze ta it Hymmelsch Harp-luwd, for ien dy't dit léste seach as in great monumint fen tsjerklike kinst, oprjuchte fen in yn leed forbuke minske. De wierheit is, det der yn de Brieven op gjin foetten en fiemen nei safolle ünechtens is as yn it Hymmelsch Harp-luwd. Oant yn syn léste tiidrek bliuwt Gysberts frommens dy fen in kinstner, oan hwaens herte ierde en himel beide nei bliuwe, en dy't allinne sjonge kin üt de natür fen syn herte. Dêr't er sa sjongt, birikt er it heechste ; dêrsünder is de psalm-biriming moedsume en moeisume opjefte, dy't by alle kinst- en fleanwirk yet mislearret.
Det ien, hwaens frommens it ealste fen de ierde sa omfettet, trou bliuwt oan de greate humanistyske tradysje, leit yn de reden. Fen Galathcea öf oan Sibilla fen Jongstal ta, bliuwt dy folge; ja seis oer de Nacht-rest-bejerte scoe Sappho yn it rjucht gean kinne tsjin Paulus, en de skieds-



rjuchter scoe it fers net oars neame kinne as in greate kinstutering fen Kristlik humanisme.
1654.
Syn boask yn 1636, det syn libben foroare, hat ek op syn kinst ynwirke. Mar folie djipper geane de ynfloeden dy't der op ynwirkje yn 1654. Mei de greate omkear yn syn styl foar eagen, achtet men it wird krisis dêrfor net to stoef. Hwet der krekt efter leit, üntgiet yen.
Dy omkear op rekken fen Gabbema to stellen, is forliedlik, om't wy se for it earst fornimme as Gabbema forskynt; mar oannimlik is it net. Det Gysberts bistean fen Gabbema sa d jip skokt waerd, is net to leauwen. De dichter hie jimmer emotioneel west en wiis mei frjeonskip; dizze frjeonskip koe him tige wolkom wêze; mar det op himsels is neat katastrofaels, en mear kinne wy üt de Brieven net öfliede. Gabbema hat wis net bydroegen ta de rêst yn de dichter syn libben, en fen dizze heal-forwyldere exponent fen de barok wier det ek net to forwachtsjen, mar det hy in ynderlike omkear biwirke hat liket tige ünwierskynlik.
Ek de forwizing nei Gysberts hüslik leed giet net op. Twa omstannichheden forbiede det forban to lizzen: foarst hat de omkear syn bislach al krige as de greate hüslike rampen yet komme moatte; twad, as dy komme, draecht er se birêstend en liket de nedige wearstanskrêft wol to hawwen. It twingende forban, fen Halbertsma lein twisken it forstjerren fen in dochter en Gysberts opnimmen fen de psalmbiriming, laet yen hjir maklik op 'e doele; mar foarst hat Gysbert yn 1654 gjin bern forlern, twad moat hy ek dêrfoar al psalmen oerset hawwe, tred stalt er yn '54 it „besletten wirck" gear for Fonteyne, fjird set er de oersetting yn '55 troch neffens in ünthjit oan Gabbema.
Tichter scil men faeks by de wierheit komme as men acht jowt op it wêzen fen de krisis-1654. Hy is üs kenber wirden üt Gysberts styl, en it is üntsjinstriidber det foar 1654 it natürlike, nei 1654 it makwirk oerhearsket. De krisis is yn wêzen in sels-forsearring. Wy sjugge de



kinstner nei 1654 wrakseljen, hast yn eltse psalm wrakseljen, om it effekt to winnen fen in bisieling, dy't der net is. En lyk as de oantaesting fen it rhythme wiist op in toloar gean fen de bisieling, sa kin dizze sels-forsearring mar ien kant tzt wêze: nei it ynderlik fen de dichter.
It neiskriftke oan Gabbema by it „besletten wirck" en somlike uterings yn de brieven litte ien ding düdlik ütkomme: det Gysbert Japiks by it yn 'e kin de kommen mei Gabbema wirch is en ynein. De lést fen syn sillich boask, seit it neiskrift, triuwt Mm del en drukt him hird, det hy kin de holle net better oplüke. Yn Brief II seit er, troch ,.seg-waecheyt" net folie léze to kinnen; neffens VII misfalt it skriuwen him „trog tjuesterheyt fen wetter-segjen ; yn VIII skriuwt er, hy hat gjin nij wirk stjüre kinnen: „hette nys woe myn forklomme binne-holle naet uwt lieuwerje". De léste utering seit gans, as men bitinkt det se üt deselde tiid komt det Gysbert yet drok mei syn Hymmelsch Harp-luwd dwaende is. For himsels moat der forban west hawwe twisken syn yneinens, en syn tokoart oan bisieling. „Alhoewol myn Friesche tonge, allyck myn lea, trogge jieren laem in forklomme wirt...." hjit it yette yn 1660, en dochs hat seis den de dichter de sechstich yet net helle.
Is hy wier sa ier ald? Müglik; mar it seit mear det er him ald en wirch fielt. Hwent net altyd klinkt dy toan yn syn brieven; net sünder niget lést men, in goed fearnsjier nei de swierste hüslike slach dy't him trof, de blide en ljochte toan fen brief XVII, ynsettend mei it „bly, blyer, aller-blijst". Noch de hüslike soargen, noch de persoanlike fortretlikheden binne biskiedend; hwer't it op oankomt is det Gysbert yn 1654 him net mear opwoechsen tsjin it libben fielt. Safolle is düdlik, det Gabbema komt op in tiid fen greate geastlike ynsinking, en det Gysbert yn syn frjeonskip krêft en stipe siket. De dichter moat in fielen hawn hawwe fen oan in ein steande, de gloarje fen in nij bigjin to sjen.



Foriensuming.
Fierwei wierskynlikst is det de krisis-1654 yn 'e groun as in iensumheits-krisis to forstean is. Wy moatte rekken je mei twa dingen: det de dichter nou goed fyftich is, en det hy syn eigen libben net libbe hat. Syn wirk docht ütwizing oer it léste.
Hy hat in tige nocht hawn oan Tjerne; mar hy hat Tjerne net gean litten sünder in wiis leksum. Hy hat Sjolle Kreamer sjongen en petearjen heard mei wille, mar hy hat him stelle wollen ta in skrikbyld. Hy hat de ünbihoude jonge krêft fen Jolle delprate wollen mei de treflike wize leksums dy't Haytse-yem sa foegje. Hy hat in jonge helt foar eagen hawn: Wif; en hy hat mei Tjesckmoar oan ien tried wei klage en ketterminte oer it wylde aventür det hy oangie. Hy hat for himsels it paed fen de rêstige en fredige boargerman keazen. Mar hy hat gjin rêstich en fredich boargerman west: ef it moaiste, rykste en djipste üt de Rymlerye hie hy nea skriuwe kinnen. Syn libben hat foarmen oannommen, yn oerienstimming muglik mei syn Kristlike en maetskiplike oertsjüging, mei syn striidskouwens en langst nei frede, mei syn hiele tinken en in diel fen syn wollen — mar net mei syn hert. Hy wier, as sjonger, in swalker ünder de minsken; hy waerd in boarger.
Yn 1654 hat er achttjin jier as boarger yn Boalsert wenne; foar dy achttjin jier lizze de toalve jier op it lan. Wy ha gjin inkelde oantsjutting dy't derop wiist det er de bannen mei it lan oars oanhalden hat as yn syn oantinken. It lan hat syn djippe ljeafde hawn, al syn greate petearen spylje dêrre, syn moaiste fersen sjonge dêrfen; mar hy is der los fen kommen to stean. For ien dy't Goadsfrjuen syn oardiel jaen litten hat, is it hast ünbigryplik. Oer de fyftich-jierrige Gysbert dy't de jeld op kommende wei fielde, moat it üntrêstigjende skaed fallen wêze fen de iensumheit, det oanlükt as de minske for hwa t



de natür hjar bitsjoening forliest, himsels rekkenskip jowt det er wer allinne is. It is ien ding as jongfeint troch de Wytmarsumer lansdouwe to s walk jen, allinne, mar yn in ryk allinne-wêzen, om't it libben foar yen leit en alles fol hope is en alles müglik liket; it is hwet oars as stedsskoalmaster yn in Boalserter boargerwente, mei yn yen de jeld en om yen hinne de soarch, iensumbeit to fornimmen, yn it witten det de heechtiid efter yen leit en de wei smel wirdt.
Hwa't de iensumheit fen dizze fyftich-jierrige bidjipje wol, lit dy dêrby bitinke det Gysbert Japiks Frysk dichter wier. Syn ropping laei yn syn Frysk dichterskip, en neat kin him neijer gien wêze. Syn Friesche Tjerne is f jirtjin jier lyn yn it ljocht kommen; fierders neat. Hy is trochgien mei skriuwen, mei it uterjen fen syn ynderlik libben yn Fryske sang. Hwa hat det mei him diele kinnen, hwa hat him yn syn libbenswirk forstien? Hwa hat dizze dichter dy't sa'n forlet hat fen frjeonskip en wirdearring, hwaens ynderlik iepengiet as de sinne fen minsklike ljeafde it biskynt, al dy jierren in wird fen tank sein dêr't forstean üt spriek? Müglik ien as Tjaerd fen Aylva, müglik Japik Gysberts, moai wis Claude Fonteyne. Mar de bifrjeone Wytmarsumer ealman is al jierren lyn forstoarn, Japik Gysberts is op hege jierren, Fonteyne stjert yn 1654. Junius kaem, en is wer gien. Al dy jierren troch hat Gysbert for inkelden skreaun; nou binne ek dy inkelden gien. Al dy jierren hat er ütjefte-plannen hawn, dêr't er grif yet for tocht hat oan Fonteyne; syn ütjower-frjeon is dea. Fonteyne' dea bitsjut grif net minder as Gabbema syn kommen.
Mar as Gabbema komt, en hy ljeavet Frysk, en hy priizget de dichter om syn Frysk wirk, en hy wol dêr mei him for arbeidzje, en hy neamt him frjeon, is det net eft, einlings, de Maitiid de winter opfolget? Der hat nea in dichter west yn Fryslan, dy't sa iensum wier, en ta hwa't sa'n strieling kaem. Alles meiïnoar binne en bliuwe wy Gabbema tankber. Mar de earste dy't mei wier forstean



oer Gysbert skreau, wier M. Lasis, twa jier nei Gysberts dea.
Oerwinning.
Sa ynkeard en freedsum hat it libben fen Gysbert Japiks west, det men der maklik to min mei rekkenet det der m stil konflikt west hat twisken him en syn Frysk formidden, al de jierren fen syn Frysk wirk. Hy hat mar inkelde forsteanders winne kinnen, en is as skeppend kinstner isolearre bleaun. Men wit net hwet to tinken fen in Fryslan dêr't for de Rymlerye gjin plak yn wier, en dêr't it for in net-Frysk ütjower yn opkaem, nei it forstjerren fen de dichter de Rymlerye to rédden.
It is nedich det swier weage to litten as men it wirk fen Gysbert Japiks sköget. Hy hat jown fen it ealste en tearste det sines wier, mar om him hinne hat it kald west. It hat him net allinne üntbritsen oan wirdearring en oanmoediging, mar oan it hiele dichterlike klimaet det er nedich hawn hie. It wünderlike is earder det er de krêft en de moed hawn hat yet safolle fen himsels to jaen, as det de öfwizende halding fen syn tiid op syn libben en
dichting ynwirke hat.
It is net troch syn striderskip det er by einbislüt oerwoun hat: der fait by him amper fen in striid to praten. It is wis ek net troch it hege stribjen det syn wirk yn de Gabbema-tiid tipearre, en det einliken nea birikt hat hwet it woe. It is troch de wierheit fen syn hert, troch it bifrijende en meinimmende fen syn natürlikens, lyk as dy foarm woun yn syn kinst. Hy hat it Frysk hillige as tael fen de dichting, en Fryslan oan himsels iepenbiere; syn wirk hat Fryslan twongen de ealens yn it eigen wêzen to earjen. Hy wier in great dichter, en syn dichterskip hat bifrijend west.







BYLAGEN.
A. WYTMARSUM.
(Oanteikening : For it folgjende extract forlykje van Loon, Fr. Volksalmanak 1892, s. 262/ 263. It extract bringt gjin nijs, mar mei it each op it greate bilang fen Gysberts tahalden yn Wytmarsum, like it winsklik de ünderskate posten wirdlik to hawwen, binammen ek om't it rieplachtsjen fen dit tsjerkeboek for mennichien syn biswieren hat. Rounom yn de Bylagen binne de oplossingen fen öfkoartingen yn de boarnen skeanprinte.)
Extract
üt it Rekeningboek der Kerkvoogdij van Wltmarsum. 1623—1662.
Uytgaeff der geestlyc/ce goederen in 1625.
Salves Thomes schoolmr. van sijn pensie len Maij verschenen luit quitanfie met B. 16- 2- 0
Gijsbert Jacobs schoolmr. van syn pensie s Jacob verschenen luyt quitanfie met F. 25- 0- 0
Gysbert Jacobs schoolmr. van syn pensie aller heilligen verschenen lut quitanfie met J. 25- 0- 0
[Gysbert Jacobs alsv. syn pensie lichtmis, len May,
St Jacob en allerheiligen 1626, telkens 25- 0- 0
idem 1627, 1628, 1629, 1630, 1631, 1632, 1633, 1634 en]
1635
Gysbert Jacobs schoolmr. van syn pensie lichtmis verschenen quitanfie met A. 25- 0- 0
Gysbert Jacobs schoolmr. van syn pensie 1 May verschenen quifanfie met C. 25- 0- 0
Gysbert Jacobs schoolmr. van tue weecken schooldienst na Mey quifanfie D. 4- 6- 0
Jacob Claesz. schoolmr. van syn pensie aller heyligen verschenen quifanfie J. 19-18- 0



B. HOULIKS-OANKINDIGING.
(Nommen üt it Trouboek oer dy jierren yn it Archyf fen de stêd Ljouwert; for it earst publisearre yn de Ljouwerter Krante fen 13 Juny 1936.)
Gijsbert Jacobs van Bolsward ende Sijcke Salvis dochter binnen deser stede sien vor dee erste reis auffghelesen opde 25 September anno 1636 ende ten tveden opde 2 October ende ten derde opde 9 October.
Attastasie gegeven om tee mogen trouen
C. JAPIK GYSBERTS EN DE TSJERKERIE.
(Oanteikening: For dit extract forlykje Halbertsma, Hulde II, s. 286—s. 288. De oarsaek fen it skeel liket lein to hawwen yn in traktemints-forleging fen de dominys en dy hjar al to Olympyske protesten. Halbertsma printet de „foarstelling" fen 23-IV-'42 of, mar dielt allinne hwet mei oer dy fen 6-VI1I en 12-XII-'42. De „foarstelling" fen 31-Vll-'52 is him üntgien. Yn dy léste foarstelling kin men nei de „seeckere redenen" allinne riede; mar om lichems-swakkens allinne scoe men immen wis net de dielnimming oan it Nachtmiel üntsizze.)
Extract
üt in Register waarin Handelingen van den Kerkeraad en lidmaten fen de Nederlansk Herfoarme Gemeinte to Boalsert. 1635—1656.
Voorstellinghen van den 23 Aprilis 1642.
1
2
3
Burgemr. Is mede ontboden seecker ander Broeder met de
Jacob welcke de Kerckenraedt te spreecken hadde ouer
Gijsberts zijne onbetamelijcke beiegeninghe, daermede hij een
der Dienaren op het Raedthuys ontboden zijnde soude hebben beiegent, als oock andere nootwendighe vermaninghe aen den seluen als ledemaet te doen, is niet verschenen; maer heeft door de Kerckebode tot antwoort gegeuen, hij quam niet, noch was oock niet van sin te comen. Andermael ontboden zijnde segt van gelijcken, hij was niet van sin te comen, hij kendt haer, de Kerckenraedt, niet voor zijne rechters, hij was een magistraets persoon, hij stonde onder de magistraet so zij, de Kerckenraedt, hem hadden aen te spreecken, sij souden hem



daer aen spreecken ten darden mael ontboden persisteert niet te willen comen men behoefde hem niet meer te ontbieden. T'welck also het is een openbare ongehoorsaemheijt streckende tot cleijnachtinghe van de Kerckelijcke vermaninghe geen ledemaet betamelijck.
So ist dat de Broederen des Kerckenraedts oordelen dat de selue als ongehoorsam sal worden voorgestelt ende van den tafel des H. sal werden affgehouden ter tijt hij de Kercke gehoorsaemheyt sal hebben bewesen.
Voorstellingen voor het houden van des
Heeren H. nachtmael geschiet den 6 August.
1642.
de Burgmr. Also seecker broeder voor desen van den Kercken-
Jacob raedt was ontboden om eenijghe nootwendighe
Gijsberts saecken die zij met den seluen hadden te verspreec-
ken, ende niet en was verschenen, so is de selue wederom ontboden maer niet verschenen maer versochte de Broederen geliefde gecommitteerde aen hem te seijnden, waer in de Broederen om redenen hem gelieuende hebben de gecommitteerde den seluen versocht hem wilde gelieuen voor den Kerckenraedt te verschijnen; heeft wel den Broederen bedanckt, dat se hem dus verre te gevalle waren maer conde voor ditmael niet verschijnen; versochte door de selue men wilde de saecke voor ditmael in staet laten; nae het houden van het H. Auontmael wilde hij de saecke met den Kerckenraedt affmaecken, hij conde doch voor ditmael om andere dinghen niet communiceren wort derhaluen goetgevonden dat de saecke voor ditmael sal in voorighe staet werden gelaten.
Voorstellen voor het houden van des Heeren H. Nachtmael van den 12 Nouembris 1642.
1
Burgemr. was oock voor desen ontboden geweest seecker
Jacob broeder ouer eenijghe saecken die de Kerckenraedt
Gijsberts met den seluen hadde te verspreecken, doch niet
was verschenen, is nu oock voor den broederen gecompareert, heeft zijn schuit bekent, versoeckende dien met de welcke hij quaestie hadde, die wilde hem sulckes ten besten houden t'welcke oock geschiet is ende is oock also voorts de Kerckenraedt voldaen ende wort de selue wederom tot den tafel des Heeren toegelaten.



Voorstellen van den 31 Julii ao. 1652.
Jacob Gijsberts Seecker out broeder deser gemeente die hem selfs om seeckere reedenen eenige jaren van die H. Tafel uijt swackheyt heeft afgehouden, is nu so verre gesterckt, dat hij gedenckt aen die H. Tafel sich nu wederom te vervoegen; ende wort hem op sijn beproevinge die H. Tafel mede toegelaten.
D. BOEKEN JAPIK GYSBERTS.
(Oanteikening: To forlykjen Halbertsma, Hulde II, s. 288/289, dy't wol de haedsaken meidielt, mar net de folsleine list jowt. Ek üt de list is to fornimmen det de eigener in tige bilang hawn hat by de Reformearre theology, en op de foarming fen in eigen oardiel priis steld hat.)
Extract
üt it Inventarisatieboek van Bolsward 1643—1646. flnv. Q 7 fol. 134 enf.)
Op huijden den 18 Martij 1644 heeft den Eersamen Poppe Scheltis praesiderende Burgemr. der stede Bolswart hen getransporteert ten huijse van de olde Burgemr. Jacob Gijsberts als collecteur vant
gemael binnen voorscr. stede 
In den achtercamer
enz. . . .
Boecken.
Een bijbel van nije editie in folio Institutio Caluini in folio Opera Wilhelmi Pechinsi in folio Harmonia Caluini in folio
Vuijt leggende J. Caluini op de Sentbrieuen Pauli
Commentario van Eemanuel van Meteren in folio
Het huisboeck Hendrici Bullingeri in folio
Historiën Josephi in folio
Historiën Joannes Sleidani
Historia Eusebij Pamphali
Chatachesin Vrsini
Acta Sijnodi nationalis
Decisiones Joannes Sandij
Psalm boeck in 4to
Tafereel van de heer van Sinte Allegonde in 4°
T loff der Kercken van Roeliff Pijters Discuersen van Oosterbeeck Schermschilt van Roeliff Pijters De vuijtlegginge Pochinsij in 4°
Bullingerus tegens de wederdopers Aenwijsinge Trijglandi contra Vuytten Bogart De goede conscientia van Toebias Techmoi?
Gesterani verclaringe overt hoge liet Salamonis



Bijbelsche conferentie Sixti Ammama
Psalmboeck in 4°
Hendrici Bullingeri praedicatien
Historische verhael van Lampre
Institutio Wilhelmi Buchnani
De vier vuijtersten
Den morgenwecker
Den Brytannischen Blixem
Erasmus Rottorodamus de libero arbitrio
De Vriesche Ordonnantiën
T nieuue Testament nae de nieuue editie
De psalm boeck allegondi
T nieue Testament
Guidubres tegens de wederdopers
Een nieuw Testament in 16
E. YNVINTARIS BY GYSBERTS FORSTJERREN.
(Oanteikening : Halbertsma forwiist op forskate plakken yn Hulde II nei de hjiründer öfprinte ynvintaris, en jowt dêrre fen s. 328 oant s. 332 de folsleine boekelist üt dy ynvintaris mei dêroan tafoege in mennich oanmerkings fen himsels. Ik haw lang yn bistan stien eft it sin hie yn in stüdzje oer Gysberts dichterskip dizze ynvintaris, al wier it den ek yn in bylage, folslein op to nimmen. Hwet, kin men maklik freegje, hat de linnenkast fen Sijke Salves ef de liifsdracht fen Salves Gysberts to meitsjen mei it dichterskip fen Gysbert Japiks? En dochs: dit toarre stik bigjint by lêzing to libjen; it ljochtet yen net allinne folslein oer Gysberts deistich formidden yn, it is ek in kostlike bydrage ta de kennisse fen it Fryske boargerhüs üt de 17de ieu; en it libben en de dea hSlde dêr bürskip yn. Ik ha yet yn my omgean litten allinne dêrüt to nimmen hwet fen bilang like; mar hja dy't studearje, ha mear forlet fen de boarne seis. Ut itselde bitinken wirdt ünder F üt de skiedingsakte twisken de erfnimmers fen Salves alles jown hwet op de jildlike omstannichheden fen Gysbert Japiks slacht lyk as dy by syn forstjerren wieme. Ut beide boarnen sjucht men det der, nei it forboelgüdzjen fen Salves syn bisit dêrre, yet in 60 goune nei 't Amelan moast om syn skilden dêr to biteljen; wylst üt F bliken docht det yn Rien yet jimmer hüshier bitelle wirde moast. Men freget yen öf hwet der fen syn alden wirden wêze scoe as de jongkeardel op dy wize foartfearn wier.)
Ofskrift
üt it Inventarisatieboek van Bolsward 1666—1668. (Q 16). fol. 1 enf.
Op huyden den 8 October a.° XVIc ses ende 't sestich heeft den E. Aucke Iges Algra Preesijderen Burgemr. der Stadt Bolswart ge-



adsocieert met Theodoro Gercama clercq van E. Gysbarto Siersma Secris. aldaer hem getransporteert ten sterfhuijse van w. Mr. Gysbart Jacobs in leuen scholdienaer ende voorsanger der voorscr. steede ende Sijke Salvisdr. in tijden echtel. nu beijde cortely/rs deser wereldt overleden ende heeft aldaer ten versoecke van Aeltje Fransendr. moeder ende wettige voorstanders van haer minderjarige kinderen bij Willem Jacobs in echte geprocureert voor de eene helfte ende Antje Arjansdr. nae gelaten weeskendt van w. Arjan Buues cum uxore in tijden echtel. voor de andere helfte geinventariseert ende bij Inventaris gestelt alle soodanige roerende ende onroerende goederen, bryeuen ende instrumenten als aldaer met der doodt bij eerstgenoemde echtel. sijn nagelaten ende alles op aengeuen van voornoemde Aeltie Franse ende Antie Arjansdr. sampt Neeltie Arjans wedue w. Pijtter Jansen de seedert de doodt de conversatie in 't sterfhuijs heeft gehadt alles onder behoorlj/cfte boel eede tot dien einde in mijn Presides handen gepresteert ende is voorts geprocedeert in volgende manieren.
In de achtercamer Alderleije replijcke goederen.
Twee bedden met drie peulen 9 oorcussens
6 deeckens
2 paer gardynen met twee rabatten een schorstiencleet, een glasgardijn 4 stoelcussens
7 stoelen
ses schilderijen
3 conterfeijtsels van wl. Mr. Gijsbert cum uxore die Antie Arjans
sijn besproecken een spijgel
een cantoor met een decksel sijnde besegeit een besegelde eecken cas
Oostindis steenwerck.
4 butterpannen noch een
3 schutteltels
4 clapmutsen
3 grote coppen 9 copkes een roode panne een cleerbesem een haerborsel
een groote met een cleyne romer
2 glasen een aerdglas
een preed aen de deur
een grote candelaer ende snuijter
een nieu spinwiel
15 soe cleijn als grote flessen
3 tinnen platelen
een braed bliek cum annexis een stuyvers cantie een tinnen trachter 3 tinnen pannen



3 wijncanties
een steenen sout vat een steenen candelaer een strijck candelaer een coeckrijver een vijsel
een tinnen stoofpot een coperen pot een croeg een canbort
5 borden in de spijscamer
4 bedtsplancken een bierstelling een broodcorfke 7V» pond rijgaern
In de voorcamer
een bed met een peul 2 oorcussens 2 deeckens
2 laeckens een wijtlingh een peulsack 2 sloopen
een paer gardijnen met ende rabat een quost int bedsteedt 4 stoelcussens 4 stoelen
een kinder deecken een schorstiencleet
6 schijlderijen
2 albasterd borden
3 cleijne borden een eecken kistje een rond verfde tafel een spijgel
een rack
een ronde glasen verfde cloef?
een olijcantje een strijckijser
3 wijttie schalen
9 pannen soo cleijn en groot om de scorstien een glasen cantje een scherm
Int voorhuijs
ses schilderijen een houuer een mantelstock een kerckstoel
4 sittelstoelen 4 stoelcussens
2 mangestocken met een bordt 2 stijfborden een rack 4 pannen daerop



? tafelborden een glaswassers een rager
een stoffer noch een een lantaern
een houtwrjjver een bargjen een pot met enckt
In de keucken
een eetel spijnne
een tafel
een vloerveger
ses stoelen
4 stoelen
een scherm
een schorstienscleed
een rack met negen pannen
2 vijsemmers een keerslaed een rooster een haeck een vorckjen een ü'seren ellen
omtrint 20 pont looden wijcht een treeft noch een een hangijser noch een rooster
een paer schalen met een euenaer
een coperen met een blijcken panne
een vijrbecken
een haeckmes
4 ijseren potten
een heerd raemt
een pont beslole ? wicht
een scheer
3 schalen
2 commen
3 stouen
3 cannen met tinnen lidden een partij schuttelgoet eenige oude schoenen
een halve kees een topke met clossen een blijcken tromp 2 meel vatteies
4 cauen
een lepelbord met acht lepels 2 copkes met een mosterpodt een tinnen waterpot een partije vlas
Int somerhuijs
een spijntje 2 topkes 2 groote tobben



een water emer noch twee
een wasch schamel
een weijvat
een tafeltje
3 bijlen
een saehg
een beijtel
een hamer
een partije romlen
2 grijpen
een vleijsvorck
een clau
2 bacx aekers 5 schragen een stockdweijl een loij wagen
Op de solder
een vleijsvat
een tonne met romlen
een turfvat
noch twee vatten
een lieuricx corf
een wafel ijser
een spinwiel
een kindt stoeltje
3 cussentjes eenige loss plancken een aerdt
een ketel met een gotling 2 stofpotten
een bosch swauel stocken
2 canarijcoruen
een bed waermer
een groot partij turf ende holt
een eecken pars met een cleijn kistie
4 stouen een dweijl
10 cleerstocken een cleercorf een naijcorff een pulpitrum een houten schuttel een cleijn aertje een topke met salije
Actum den 7 October
1666 nae noen.
een pack swart laken mans cleeren een rood rassen hembdrock met 15 silveren cnopen 2 swart lakens cleeren 2 hoijcken een roode rock 2 blauue rocken een grofgreijnen rock een heere saijen rock
XV



een bratten met een sijden borstlijf een rood laken borstrock een grofgreijnen manteltje
een croon sayen manteltje bij de schroor te maken een paer opslagen een lap swart stremijn een lap swart laken een rood met een groen ruft een lapke satijn een lap rood ras een lap groen plets 2 lappen bedt treeck een partij kindergoed een cussentje een weijnich ackers seuen peuldoeken noch een 23 slopen 10 mans hembden 12 vrouuen hembden 10 groote kinderdoecken 16 cleyne 18 neusdoecken 28 nachthaldoecken 9 wittje schorteldoecken 7 tafellakens noch drie 23 seruetten 3 naijde mutsen
In de besegelde cas in de voorcamer vijf wollen slaepmutsen een coleurde mantel een rood lakens onderb.
een swart laken innosent met ende broeck een pack swart lakens cleeren vijer wijtte onderbroecken een witte hembdrock 2 onderbroecken 2 onderbroecken een carmosijnen rock een swart bratten rock een blau rassen schort een grofgreijnen manteltje een croon rassen manteltje een stof manteltje een blau rassen schort een paer swarte mouuen een daegs ouerlijf een witte ende roode borstrock
w. mr. Gijsbart daegs cleeren
een mantel
een rock met een broeck
een pack swarte cleeren
noch een pack dito met een roctien
een wambaijs met een hembdrock met silveren cnopen
5 paer hoosen



Saluis Gijsbarts cleeren
twee onderbroecken
2 oude rockens
een paer swarte hoosen een pack swart lakens cleeren een roode onderbroeck 5 beffen drie hoeden een overtrecksel
3 roode met twee swarte schorteldoecken
4 linnen mans mutsen een gesontheijt
2 glasgardijnen
2 lapkes heere saij
een lap rood carsaij
een lap rood baij
een lap machaij
een lap stremijn
2 trortsen capsloyers
een paer groene halfmouuen
een lapke rijdoeck met een entje binnen werck
2 ongemaeckte mans hembden
2 ongemaecte vrouwenhembden
een streentje nydoeck
een groen tafelspreedt
2 paer vrouuen hoosen met een paer halue
3 wijtlingen
9 vrouuenhembden
10 mans hembden 9 lakens
21 slopen 9 nachthaldoecken
een bryf met swarte naij ende stick sijde
102 neusdoecken
7 peuldoecken
40 handoecken
een briefke met wit gaer
19 tafellakens
5 slapmutsen
2 hanschoenen
een dooske met twee cannen
3 dassen 34 beffen
11 ondermutsen
6 hoofdoecken 2 bonte mutsen
een stucktie cruijslint
24 duytse mutsen
een doos met catonen sloofgaern
een partij linten sijde coorden ende alderhande goederen
een fluweelen mou
2 roode mouuen
een lap croonsaij
een lap canifas brat ende catoen
2 fluweelen lappen



18 blauue schoteldoecken een toppen schorteldoeck 10 bonte doecken met een spreed
Siluerwetck
Twee silueren beecker
2 brandewyns beeckers 14 silveren lepels
3 eijer lepels
een rood lepel met silver beslagen een silveren schaeltje een silveren hellebaertje een silveren tantstoockelaer een haerpriem een oorijser
een cleijn silveren stoeltje
een siluer haeck ende beugel
een silveren plaet
een silveren hechtemes
een silveren signet
een scheed met een silveren clocktje
2 silveren vrouwen hechten
een silveren onderriem daerop staat Hijke Salues
2 paer kettengjes
2 vergulden of gouden pijpckes
een paer silveren broecx cnopen
2 slotties
een vingerhoed
een groot silveren trou penningen
2 ackertjes
een cleijn engeltje
3 string roode coralen
Golden ringen
Een roosring 3 steenringen 2 hoepringen
twintich soo cleijn als groote sticken old geit een wit dooske daerin een rijcxdaler 2 vergulden schulpen
een valueerde rijcxdalders met twee oorden
Alderlije romlen ofte goederen heeft en daer in huijs bevonden.
2 half kintiens 2 blijcken maties
een bed ende peul op 't scrijfcamertje
een scheerbecken
een com met Turcxse bonen
10 anjeliers potten met de stocken
een rosemereijn topke
Boecken In folio
Een groote Bijbel
een hoogduijts boeck door Johannes Sleidani Titum Liuium Roomsche Historiën



In Quarto
Verclaringe van Pauli brijff tot de Romeijnen uren van Constantje
[Huijgens
Engelse boedt predecatjen le deel Bartas wercken door Zacharias Heijns Troost borne door Sibilla van Griethuijsen 12 enge/se boedt predicatje 2 deel Ruyter op t faelpaert
Christi overwinnige over de Draek door Tomas Thaijlor Jan de braune wercken
W. Coupers drie tractaten op het achte capittel tot Romeijnen
Roelof Pyters Scherm ende schilt der kinderen Godts
Joannes de Veno Historcale meditatien
Theodore Rodenburg Poetens borstweringh
Richard Baker vragen opt Vader Onsre
Johan Baptista ontschakinge der Triumfijante maegden
Het Reijsgelt van Nathan Chijtrerus
Wederlegginge der Wederdopers door H. Bullinger
Religions verschillen door Philips Manix
Jan Tafin boetvaerdicheijt des leuens
Friesche Lusthoff door Jan Jans Strater
vervolg van Bartas wercken door Z. Heijns
Jan Moquet Reysen in Afriqua etc.
Het nuijeue Testament
een psalm boeck met silveren schulpen
een dito met silveren haken
een martelaers broeck
utlegginge over de openbaringe Johannes door Udemans
A. Hasium Koninckly/ce Leijdster
E. Reijnolt Verclaringe van het 14 capittel Hosea
J. Westerbaen, Dauits Psalmen
Anthonij Snijters toenamen
Eenvoudich bericht tegen een Chrestien ?
Harbarus blomhof
S. Brunsvelts Sonde Spijgel
Klioos Kraam vol verscheijden gedichten
noch een dito
Camphuijs uijtbreidinge over Dauits Psalm
Onderwijsinge tegen de Wederdopers door Tafin
Petri Honde Buijten Leuens
Virgilius Maro 12 boecken van A: Eneides
Jesus is de ware Messias bescr. door Jacobus Viverius
H. L. Harpspiegels
Jop. de Brune oversettinge der Psalm D. Camphuijsens Rijmen D. Mostarts Secris.
M. Hasard meditatien over het lijden Chrijstij
J. Hallins Lelien ende Rosen
Dauits Harpsangen door Vondel
J. Hallins, Lelien ende Rosen
Olijfkrans der Vreede
Weegschael der Cardinalen
P. Mensonis tien g: Predicatje
Lingua Erasmi wt de tonge Latinse tale
Carel Stedam ? 't KonincklyTc voorbelt



Frederick Hendrickx leven ende bedrijff Tractaet of handelinge der Kercke
Gebruijck ende ongebruyck van 't orgel door C. Huygen
J. Westerbaen Dauets Psalm
Jan de Brune Wetsteen der vernuften
Camphuijsens Theologise wercken
Een Testament .. .. . .
Noch een groot getal soo groot als cleijne boecken van weijnich
inportantje onmogelycic om alles int net te annoteeren Een goldwicht compleet
Medicinale boecken in folio Een Ambrosius Pare chrurgie
Genees ende heelconst quarto door Nicolaes Assendelt
Mr. Tomas Staffart Hervormde ontledinge des menschen lichaems
Hieronimus Fabritius Bescr. des menschelyc/cen lichaems
Cort begrijp des loop der medicine
Twee medisine schrijfboecken
Octauo
P. Barbeto vande volleinde ? siekte
H. Roonhuyse konstge aenmerckinge
Een partij ofte groot gatal latijnse boocken
Enige leer ofte schoolboecken
twee reeckenboecken
eenige prenten
de post syn deesen vooren geïnventariseerde huysgraden ende andersints bij suijuere ofgereeckent beuonden te bedragen vijftien hondert vier ende t'seuentich car. guld. ellef strs. twee penn.
1574-11- 2.
Vordeere gereede penn. een stickje geit meer op twee waluerde rijcxdalers een crussen ricxdal.
een daler
4 walveerde rücxdalers oorden tot
een è
ses stucktjes olt geit 3 stuckjes tot
noch ses cleyne stuckjes geit silver
De vooren geïnventariseerde huijseraden linnen ende wollen cleedinge sampt boecken ende andersints sijn op den 17, 18, 19, 20 Octobris 1666 bij boelgoet vercocht ende hebben salvo calculo in eender somma opgebracht een duijsen ses hondert negen ende t'sestich car. gldns. tien strs. pen. des dat de blanck gelden ende andersints daeraf weder gededuceert moeten werden 1669- 0-10
Gerede nennineen.
3- 3- 0 53-11- 0 1- 8- 0 8-8-0 2-10- 0 2- 5- 0
0
3- 5
3- 0- 0 2-10- 0 1-10- 0
Seuentich è 6 è
een Rycxdalers pajement
2-10- 0 6- 0
0- 9- 0
Somma 66-14- 0
t samen 13-10- 0



Onwis en butten staet gelaten
Uijt dese gereede penn. sijn betaelt de legale oncosten gevallen over t'opnemen extenderen registreedren ende sluyten van Antje Arjans reeckeninge de welcke bedragen drie ende twintich car. guld. vier stuijver Item aen Antje Arjans ten dage van de boelvercopinge tot vergelijkinge van naer diensten
Neltje Pijters Jansens wedue ten voorscr. tijde in verminderinge haerder competentje
23- 4- 0
6- 6- 0 12-12- 0
Somma 42- 2- 0
Afgetogen van bouenstaende 66 £ - 14 strs.
soo schiet noch over 24-12- 0
Brijuen ende Instrumenten.
Een obligatje holden op Hendrick Alberts molenaer tot Leeuwarden in dato den 24 Maij 1650 sijnde bij de Old Schepen Matijs Harings aen w. Mr. Gijsbart Jacobs gecedeert volgens cessie in dato den Eersten Maij 1658 ter somma van een hondert vijftich car. „
gldns. faset , 0
Inschulden uijt het Reeckenboeck gebonden
in quarto met een parquemeiuen uuu>iai.u
Qir.orH laenns fiehet als reste
Jan Coesvelder debet op f. 18 Sijbren Sipkes bij slot van reeckeninge op folio 35
Sibbel Jacop Jacops wijf op t. 71 Tonis Lamphert debtt als reste op folio 81 ende 82
1- 8- 2
15-16- 4
2- 8- 8 0-12- 0
2-11- 6
Sommaa 22-16- 4
Douue Sijdses mr. metselaer tot Bolswart debet van een jaer huijs huijr Meij 1667 te verschijnen twijntich goud gldns. fasit
deselve debet ter cause coop van een Bijbel in Folio . . .
Dr. Johannes Greijff volgens accoort debet voort gebruijck van sterfhuijs tot aen Meij 1667
De Beneficiale ontfanger der Stadt Bolsward is schuldich 1It jaer schooltractament aldaerheijligen 1666 verschenen een ende t'sestich Car. guld. 15 strs.
De Rentemr. Joris Wijbes debet voor V» jaer tractament Alderheijligen 1666 verschenen ...
De Erfgenamens van Hiltje Sweerts debet van een jaer intressen. Alderheijligen 1666 verschenen van 100 £ capitael die bij de selue erfgen. aende curator, van Antje Arjans onder quit. gerestitueert sijn dus hier alleen
voor intressen
28- 0- 0 6-12- 8
7- 0- 0
61-15- 0
20- 0- 0
4- 0- 0



aam
dese boelpenn. sijn voldaen inventaris ende afreec. achtert boelgoet betaelt aen Salues Gijsbarts schulden op Amelant die met de selue boelpenn. noch niet conden ? per abuijs werden afgedaen dan blijckt uijt de afreeck. van Gerechte van Amelant noch te betalen staet de somma van
59-10- 0.
Mr. Pijter Edes nieus gecoren chirurgijn op Amelant is schuldich voor t'gebruijk van de woninge bij mr. Salues Holcama aldaer met der doodt ontruijmpt Meij 1667 te verschenen 10- 0- 0
De imboelen ende huijsgeraden sampt chirurgus gereedschap bij mr. Salues Holcama op Amelant naergelaten ende sijn aldaer bij boelgoet vercocht ende hebben frij geit opgebracht een duijsen vijf hondert vier ende seuentich £ ellef Stuyvers twee penn. 1574-11- 2
Een hondert negen ende twij tich car.
glns. ellif stuijvers 129-11- 0
Antje Arjans dr. heeft uijt de sterfhuijs gereede penn. ontfangen ende moet diensvolgens alhier in collatje bringen twaelf car. glns. 12-12- 0
Somma totales vande inschulden buijten de onwisse een hondert negen ende veertich car. glns. negentien strs. 8 penn. 149-19- 8
Uitschulden.
Lenaert Flasmaer compt volgens spisicatje van laken ende andersints 87- 4- 0
d uedue ende erffgenamen van wl. de schepen Mathijs Harinckx coompt volgens obligatje de somma van capitael 50- 0- 0
Intress tegeens 5 percento sedert Maij 1665 bedragende voor twee jaren Meij 1667 te verschenen 5- 0- 0
D' uedue van wl. de Here Feijo Tijrcx Heijdoma compt volgens obligatje capitael 50- 0- 0
met de intressen tegens 5 percento sedert Maij 1661 ende also meede voor twee jaren vtsupra te verschijnen 5- 0- 0
Dne. Feijco Oedsonius Praedicant tot Lieuwarden compt wegens een jaer huijs huijr Meij 1667 te verschijnen vijftich goudguldens faset 70- 0- 0
Lou Tijmens Apoteecquer tot Bolswerte compt van geleverde medicinen bij Mr. Saluis Holcama genoten 14-19- 8
De burgemr. Sierck Gerbens Monsma administrerende voogt van Martini kercke voort openen van drie grauen ijder ses ende te samen 18- 0- 0
Maijcke Folckerts wedue compt van waren over de resp. uijtvaerten geconsumeert 10-18- 8
Sijmen Entes schoenmr. wegen een paer dichte schoenen bij mr. Holckema genoten 2- 8- 0
Hans Olckes apoteecquer tot Bolswart compt van medicinen ende winckelwaren ten diensten van mr. Salues Holcama geleuert De selue compt uyt gelijke oorcake ten
313-10- 0 34-14- 8



desen posten sijn meede betaelt
In verminderinge van nevenstaende btalt
30- 0- 0
solvit
vt supra
betaelt
dienste van wl. Mr. Gijsbart Jacobs cum uxore et filijs in haer resp. cranckheden geleuert als meede over de uijtvart in alles volgens specificatie
Mr. Doecke Bauij compt van chiruergijns diensten soo aen Antje Arjans, Mr. Gijsbart Jacobs ende als mr. Salues Holcama resp. gedaen
Sijbe Andris kistmaker van drie doodvatten ten weten Sicke Salues mr. Gijsbart Jacobs resp. ijder 13 ende t samen negen dartich goudglns. faset aen
Lammert Jans voor 1U lamsvlees int sterfhuijs genoten
Douue Reijners van melck int sterfhuijs gehaelt
Jan Siercx doodgrauer van grauen te maken ende weder te vlooren
Goslick Lous van diensten in begraffenisse van Mr. Holckema
Derck Lolles brouuer van geleuerde bieren soo bij t' leuen als nae de doodt van mr. Gijsbart Jacops cum uxore geconsumeert volgens specificatie
De selue coompt soo hij pretenteert van bieren aen Saluis Gijsbarts Holcama geleuert volgens specif.
Caser Machet herbergier compt van verteeringe bij Saluis Holcama gedaen
Wilhelmo Gerardi Not. Publ. van Hinnaerdaradeel pretendeert van breucken als fiscal
Jelle Wijbes excuteur van voorscr. deele compt van verteerin soo hij secht
Antje Arjans compteert uijt den sterfhuijse volgens slot van reeckeninge van den 30 October 1666 nae dat haer al vooren een hondert caroli gulden volgens obligatje bij Hiltje Sweerts tot haren profijte gepasseert door desselfs Hiltje erfgen. in verminderinge waren betaelt als meede nae deductie van de legale oncosten over de voorscr. reeckeninge gevallen ter somma van drie ende twintich car. gulds. vier stuijv. ende alsoo als reste de somma van vier ende seuentich car. gul. vier stvrs. ende alsoo als reste de somma vier stuyvers ses penn.
Harmen Harmens compt volgens accoord wegen sijn dienst als voorsanger sedert de doodt van mr. Gijsbart gedaen
9- 7- 0
19- 8- 0
54-12- 0 1- 8- 0 1- 3- 0 6- 6- 0 0-12- 0 172- 9- 8
81- 9- 0
16- 3- 8 1-14- 0
5-14- 0 2- 7- 0
Mr. Jurjan Ilpendam coompt volgens accoorde ter sake diensten sedert Mr. Gijsbart
74- 4- 6
7-10- 0 188- 7-14



Betalt.
dese posten sijn meede betalt ge1 ijck bij vertoonde quatanf/e is geblecken.
bouen t' geene bij Antje Arjans in HansOlijcken boelgoet is genoten tot
32- 0- 0
dese costen bij de Secretaris uijt t' boelgoet opgeschoten en betalt.
doodt aen de scholieren gedaen bouen t' veredels jaer scholpenningen noch uijt t' tractament vijftien Car. gis.
Jan Andris bleecker compt van blijckloon negen stuijvers
Dr. Johanses Greijff compt van medicinale diensten ende visitatjen als Mr. Saluis Holckema in sijn pestilentaale sieckte gedaen Neeltje Pijters wedue pretendeert haer te
competeeren wegens acht weecken pest 
waren ende sterfhuijse diensten boven et geene bij haer uijt de gereede penn. is ontfangen u
op approbatie vande curator de Kingh Antje Arjans heeft uijt voorige gereede sterfhuyspenn. ontfangen ende moet diensvolgens wederom in collatio brijngen vier silueren ducatons faset
De lasten ende uijt schulden dewelcke Mr. Salues Holckema als chrirurgus gewoont hebbende op Amelant nach hebben opgeleijt sal nader bij oversindinge van staet geblijcken. De post geblijcken gelyck haer vooren neffens de boelpenn. is aengeteeckent dat noch op Amelant te betalen staet negen ende vijftich Car. glns. tien stuijvers
Dauid Harmens herbergier compt van verteeringe bij Mr. Salues gedaen volgen specificatie
Pijter Jansen voor t' wegen vant silver Gerrijt Jansen backer compt van rogge ende weijten broden
Hilbrand Reinsma van huijr van twee schreers lakens
Samuiel Haringhouck als reste van een sijde vlees coompt Wopke Lubberts brouwer van V» bier Willems Jans voort' maken van een man-
teltje a- •
Beijnt Buijrenstien van geleuerde medianen bij Mr. Salues genoten
De legale costen gevallen over de betalinge van wl. Mr. Gijsbart Jacobs cum uxore Crediteuren
De Secretaris Siersma compt van boelpenn. wegens gecochte in Wouter Hendricx ende Hans Olckes boelgoederen met het opgelt Claecke Jurjans wijf van geaccordeerde pretensen
De legale oncosten voor Comm/ssaris Secretaris Notaris boden ende andersints daeronder de registratie van inventaris ende t' maken van Salues Holckema testament begrepen gevallen over de besegelinge ontfergelinge inventarisatje boelvercopinge ende vordere besoingnes den somma van negen
15- 0- 0 0- 9- 0
30- 0- 0
20- 0- 0
12-12- 0
59-10- 0
2- 6- 0 0-12- 0
3- 0- 0
2- 8- 0
10- 9- 8 1- 8- 0
2- 0- 0
4-18- 8
9- 1- 0
24-19- 0 2- 0- 0



ende tachtich Car. gldns. ellef stuijvers 89-11- O
Aldus gedaen ende geinventariseert ten ouerstaen als vooren ende namaels eets meerder mochte openbaren sij tot schade of voorndel sullen t'selue met elcx anderen staen ende schade ende bate daeraf hebben ende dragen in kennisse ons Commissaris ende clercq handen desen 24 december 1666.
UT DE SK1EDINGS-AKTE TWISKEN SALVES SYN ERFNIMMERS.
Ofskrift
üt it Weesboek van Bolsward 1666—1668.
(Inv. R. 21) lol. 129v° ens.
Achtervolgende de Inventarisatie ende daerop gemaeckte ontscheijdinge de dato den 24en December 1666, tusschen de erfgenamen van w: Saluis Gijsberts Holckema voor den E: Aucke Algra Burgemr. als Commissaris gevallen sijn wederomme op den Raedhuijse der Stadt Bolswart voor den E. Duconem Gellij als Praesiderende Burgemr. geadsocieert met Gijsberto Siersma secretaris aldaer gecompareert mr. Jan Ostel althans schooldienaer in den dorpe Kimswart als curator ouer Antje Arjans dr. ende sij Antje olt in haer 20ste jaer in persoon in dier qualiteit requ/rant ten eenre ende Hilarius Hijlckema notaris binnen Bolswart als last en procuratje hebbende van Asswerus de Ringh Vroedschap en mr. backer tot Leeuwarden als curator ouer Frans en Jacop Willems kinderen van Aeltje Fransen de Ringh bij Willem Jacops in echte getogen in dier qualiteit requ/'reerde ter andere sijden sij comperanten te samen ex testamento erfgenamen van gedachte Mr. Saluis Holckema in leuen Chirurgus op Amelant die eenigste erfgenaam existeerde van Mr. Gijsbart Jacops ende Sijke Saluis dr. in tijts echtelieden sijn ouerledene Olderen ten fine omme met elcx anderen te procedeeren tot een eijntl(/te perfecte staet ende ontscheijdinge sampt Reeckeninge ende Liquidatje van't geene bij gedachte Mr. Holckema als laest versturuene is achtergelaten, en dat op de comparanten geeruet welcx aengaende op voorscr. dato in conformiteit vande Inventarisatje diuisie gemaeckt sijnde nu van de nader te voorschijn gecomene goederen ende lasten als t defect van voorige in staet gebrachte inschulden geprocedeert is in manieren als volgt
Uijt voorige ontscheijdinge geblijckt dat de geheele profijtelyke staet bestaende in de boelpenningen gereede penningen Hendrick Albarts obligatie ende de geïnventariseerde inschulden in eender somma bedraegt een duijsent negen hondert drie en twintich car.
£ 12 strs. 10 pen. dienende hier voor ontfangh dus 1923-12-10
Alles buijten Reijner Switsers obligatie en-



de eenige andere onwisse inschulden ten inventaris geroert hier voor memorie
Waer bij gedaen 't geene de barbiers gereedchappen onder den Gilde alhier binnen Bolswart vercocht hebben opgebracht nae deductje van de oncosten suijuer geit twee ende twintich car. £ acht penningen 22- 0- 8
Van dese post bij mr. Jan Ostel ontfangen veertien car. gl. twee stuvrs, acht penn. ende bij H. Hijlckema seuen car. gl. achtien stvrs.
voor memorie
Bedragende alsoo de geheele profijtel{//ce staet ofte ontfangh den somma van een duijsent negen hondert vijf ende veertich car.
gl. 13 strs. 2 penn. 1945-13- 2
Waer tegens wederomme geconfereert de geinventariseerde ende naderhants te voorschijn gecomene lasten voor soo veel die tegenwoordich uijt voorige staet betaelt sijn bestaende in dese naervolgende als.
Lenart Flasmar coopman tot Leeuwarden ter causa winckelwaren en verschoten penn.
betaelt volgens quitaniïe met n° 1 seuen ende tachtich £ 4 stvrs. 87- 4- 0
D'selue wegens de wed. ende erfgen. vande schepen Matijs Harings betaelt voor capitael ende intressen volgens ingeloste obljgafie ende daerop staende quit. met n° 2 vijf ende vijftich f 55- 0- 0
Noch de selue betaelt uijt de name vancfe wedue van Feije Tiercx Heydema volgens quit. met n° 3 ende ingeloste obligate vijftich car. £ capitael met vijf car. £ van twee jaer intressen facit 55- 0- 0
Odolphus Feijckema wegen sijn vader Oedsonius Praedicant tot Leeuwerden betaelt vijftich goud gldns. ter causa een jaer huijshuijr Meij 1667 verschenen volgens quit. met n° 4 facit 70- 0- 0
le lat. 267- 4- 0 Louw Tijmens Apoteequer tot Bolswart van geleverde medecijnen betaelt veertien car.
£ 19 strs. 8 penn. volgens quit. met nu 5 14-19- 8
De Burgemr. Sierck Monsma administrerende voogt van Martini kercke tot Bolswart voort openen van drie grauen achtien car.
£ volg. quit. met n° 6 18- 0- 0
Maycke Folckerts winckelierse betaelt van geleuerde waren tien car. gin. 18 strs. 8 penn.
volgens quit. met n° 7 10-18- 8
Sijmen Entes schoenmaker voor een paer schoenen betaelt twee car. £ 8 strs. volgens quit. met n° 8 2-8-0
Hans Olckes Apoteequer binnen Bolswart beiaelt van geleuerde winckelwaren ende



medicijnen volgens specificatie ende quit. met
n° 9 negen ende tachtich car. f 8 penn. 89- 0- 8
Fettje Doedes Galema echte wijf van mr.
D. Bavij betaelt negentien car. £ 8 strs.
wegen chirurgus diensten volgens specificatie ende quit. met n° 10 19- 8- 0
2 lat. 154-14- 8
Sijbe Andries mr. kistemaker betaelt voor drie doodvatten tot de Lichamen van Mr.
Gijsbart Jacops cum uxore et filius negen ende dertich g. gis. volgens specificatie ende quit. met n° 11 facit 54-12- 0
Dieuw Jan Lammerts huijsvrou befaelt voor 1U lamsvleijs int sterfhuijs genoten een car. £ 8 strs. volgens quit. met n° 12 1- 8- 0
Douwe Reijners betaelt voor gelevert melk een car. £ drie stuyvers volgens quit met n° 13 1- 3- 0
Jan Siercx doodgraver voor drie grauen te maken ende te vloeren betaelt ses car. £ ses stuijvers volgens quit. met n° 14 6- 6- 0
Goslick Lous voor diensten in Mr. Saluis begraeffenisse gedaen betaelt twaelf stuijvers 0-12- 0
Tierck Lolles brouuer van geleverde bieren volgens specificatie ende quit. met n° 15 betaelt een ende tachtich car. gl. negen stuijvers 81- 9- 0
D'selue van bieren bij Mr. Holckema apart genoten volgens spec/f.ie ende quit. met n°
16 sestien car. gin. drie stuijvers 8 penn. 16- 3- 8
3 lat. 161-13- 8 Caesar Machet herberg/er van verteringe
bij Mr. Saluis Holckema gedaen betaelt een car. £ 14 strs. volgens specif.ie ende quit.
met n° 17 1-14- 0
H. Hijlckema nomine de Not. Gerardi ende de excuteur Jelle Wijbes betaelt seuen car.
£ seuen stuijvers ter causa breucken volgens accoordt met mr. Holckema gemaeckt volgens missijf ende quit. met n° 18 7-7-0
Harmen Harmens betaelt voor sijn dienst int voorsangen volgens accoorde seuen car.
£ tien stuijvers volgens quit. met n° 19 7-10- 0
Mr. Jurjan Ilpendam organist binnen Bolswart betaelt vijftien car. gin. soodanich hem bij accoord sijn toegekent wegens diensten aen Mr. Gijsbert Jacops scholieren gedaen volgens quit. met n° 20 15- 0- 0
Jan Andries bleecker van bleeckloon betaelt negen stuijvers volgens annotatie 0- 9- 0
4 lat. 32- 0- 0



Neeltje Arjansdr. wedue wl. Pijter Jansen betaelt twintich car. £ soodanich haer bij accoord bouen de 12 £ 12 stvrs. bij haer te vooren al ontfangen competeerden ter sake pestwaren ende sterfhuijsdiensten volgens quit. met n° 21 20- 0- 0
Dr. Johannes Greijff Med. *) ordin. deser steede betaelt ter causa medicinale diensten in de sieckte van Mr. Holckema gedaen dartich car. gl. volgens quit. met n° 22 30- 0- 0
Aeltje Dauid Harmens huijsvrou betaelt van verteringe bij Mr. Holckema 't haren huyse gedaen twee car. £ ses stuijvers volgens quit. met n° 23 2- 6- 0
Pijter Jansen voor 't wegen van 't siluer ten sterfhuijse betaelt twaelf stuijvers volgens annotatie 0-12- 0
T. Gercama nomine Gerrijt Jansen backer betaelt wegen geleverde roggen ende weijten broodt drie car. £ volgens quit. met n° 24 3- 0- 0
5 lat. 55-18- 0 De olde Raetsman Hilbrandt Remsma betaelt van huijr van twee schriens lakens twee
car. £ acht stuijvers volgen quit met n° 25 2- 8- 0
Samuel Haringhouck boeckverkoper betaelt voor een syde koevlees reste meerder somma volgens spec/f.ie ende quit. met n°
26 tien car. £ 9 strs. 8 penn. 10- 9- 8
Antje Wopcke Spallings huijsvrouwe betaelt voor 1U bier ten sterfhuijse geconsumeert volgens quit. met n° 27 een car. £
acht strs. 1-8-0
Willem Jansen mr. Snijder voor naijloon van een manteltje volgens spec/f.ie ende quit.
met n°. 28 twee car. £ 2-0-0
De Vaendrich Beijnt Buijrenstins betaelt ter causa geleverde medecijnen volgens specif.ie ende quit. met n° 29 vier car. £ 18 strs.
acht penn. 4-18- 8
Claerke Jurjans betaelt voor geaccordeerde pretensen twee car. £ volgens annotatie 2- 0- 0
6 lat. 23- 4- 0 T' Gerechte voor legale costen betaelt
negen car. £ een stuijver gevallen over de betalinge van wl. Mr. Gijsbart Jacops cum uxore et filius crediteuren volgens quit. met n° 30 9- 1- 0
T' Gerechte van Amelant per de Excuteur Binnert Eelckes aldaer tot betalinge van de vordere sterfhuijs lasten van Mr. Holckema volgens missijue van den Secretaris H. Obes
') Yn hs. stiet: Ned.



overgesonden de somma van negen en vyf-
tich f 19 strs. 59-19- 0
Uijt de boelpenningen hier vooren in staet gebracht gelicht ende door de Secretaris Siersma onder quit. betaelt tot betalinge van de legale oncosten voor Commissaris, Secretaris, Notaris, boden ende andersints nader ten inventario geroert de somma van negen ende tachtich car. f ellif strs. 89-11- 0
De Secretaris Siersma betaelt wegens boelgoederen in Wouter Hendricx ende Hans Olckes vercochte met 't opgelt vier ende twintich car. £ 19 strs. 24-19- 0
7 lat. 183-10- 0
In voegen dat de geïnventariseerde lasten,
daermeede volcomen betaelt sijn exempt alleene t geene Antje Arians volgens slot van reeckeninge noch competeert tot vier ende 't seuentich car. £ 4 strs. 6 penn. waer van hier nae bij liquidatje van der erfgenamen competentje nader sal geblijcken dienende hier voor memorie
Bouen de geinventariseerde uijtschulden noch tot gemeene laste betaelt aen
Jouckjen Saluis laest naegelatene wedue van Dne. Daniël Wensemius1) in leuen Eccles.
tot Bedaert vier en twintich car. gl. tien stuijvers soodanich haer ter cause geleverde schoenen muijlen conform afreeckeninge van den 20 Maij 1662, competeerden luijt quit.
met n° 31 24-10- 0
Rienck Wijtses wegens biddinge ter begraeffenisse betaelt drie Car. gin. volgens quit. met n° 32 3- 0-0
Wegens verteeringe gedaen ouer Lenart Vlasmars betalinge expendeert acht stuijvers 8 penn. 0- 8- 8
8 lat. 27-18- 8 De Secretaris Siersma huijsvrou betaelt
voor een ham uit boelgoet gecocht een car.
£ 11 strs. 2 penn. 1-11- 2
De Gemeensman Sierck Meijlema als collecteur vande vijf spetien deser steede betaelt voor schorsteen ende hoofdgeit maij 1667 verscheenen volgens quit. met n° 33 acht car. £ 8 strs. 8- 8- 0
Caesar Machet herbergier tot Bolswart betaelt van verteringe ouer de sterfhuijs comparitje van den 7 Junij 1667 gevallen drie £ drie stuijvers 3- 3- 0
Noch moet alhier voor uijtgaue geleden
*) Moat wêze: Elshemius.



werden vijftien car. £ 10 strs. wegens legale oncosten over voorige scheijdinge gevallen in een ende negen car. £ drie stuijvers ter causa Intressen bij de Secretaris voor't opschot van 215 £ 10 strs. sampt 89 £ 11 strs.
uijt de boelpenn. te vooren genoten bij de Secretaris Siersma gededuceert in een tweede partije ende alsoo te samen vier ende twintich car. £ dartien strs. 24-13- 0
9 lat. 37-15- 2 Dije Sipckes Domna betaelt van verteeringe ouer 't extendeeren van voorige besoingnes gevallen den somma van een car.
£ 14 strs. 1-14- 0
Eijntlyfc hebben de curatoren in haer qualiteit aen diuerse cleijne parchelen tot dienst van den sterfhuijse geexpendeert volgens afreecken/nge onderlinge gemaeckt in alles veertien car. £ acht stuijvers 14- 8- 0
10 lat. 16- 2- 0 Soo dat de geheele uijtgaue bedraegt negen hondert negen ende vijftich car. £ negentien stuijvers tien penningen 959-19-10
Afgetogen van voorige profijtely/ce staet tot 1945 £ - 13 strs. - 2 penn.
Blijft als dan noch ouerich ten profijte van de erfgen. negen hondert vijf ende tachtich car. £ 13 strs. 8 penn. 985-13- 8
Daervan wederomme tot suyueringe van de sterfhuijse noch betaelt sijn, Antje Arjans door tellinge van Mr. Jan Ostel haren curator gedaen tot afdoeninge van 't geene haer bij slot van reecken/nge competeerde vier ende 't seuentich car. £
vier strs. ses penn. 74- 4- 6
Idts Renstra wegens sijn dr. tot Rien ter causa huijshuijr bij Mr. Holckema in tijden bewoont vijftien car. £ acht stuijvers 15- 8- 0
De wedue van Haije Sipckes herbergier aldaer ter causa verteringe bij gedachte Holckema gedaen vier car. £ vijf stuijvers 4- 5- 0
D' wedue van Binnert Eelckes in leuen Excuteur op Amelant drie car. £ 12 strs. 8 penn. soodanich hij Excuteur volgens missiue tot volle afdoeninge vande sterfhuijs lasten op Amelant hadde uijtgelecht 3-12- 8
Somma 97- 9-14
In voegen dat suijuer deductus deducendis van de sterfhuijs goederen tot profijte van de erfgen. ouerich blijft ende onder haer te deelen staet de somma van acht hondert acht en tachtig car. gl. drie stuijvers 10 penn. 888- 3-10



gebleken bij 't in ventaris ergo transeat.
De selue volgens 't testament van Mr.
Saluis Holckema gemaeckt ende naegelaten onder de erfgen. gediuideert sijnde soo competeert Antje Arjans daeraf vooreerst de gerechte helfte tot vier hondert vier en veertich car. £ een stuijver 14 penn. ende noch van de ander helfte de gerechte vijftepart tot acht ende tachtich car. £ 16 strs. 6 penn.
ende alsoo te samen vijf hondert twee ende dartich car. £ 18 strs. 4 penn. 532-18- 4
ende
Frans en Jacop Willems sonen de resterende vier vijfte parten tot drie hondert vijf ende vijftich car. £ vijf stuijvers 8 penn. 355- 5- 8
Comende dan hier meede tot liquidatje van een ijders staet int besonder.
Antje Arjans comt als gesecht is voor haer erffenisse 532-18- 4
Daer inne sij ontfangen heeft. Uijt de gereede penn. bij haer seluen getrocken 12-12- 0
Gel ijk meede de helft van de olde gereede penn. tot 20- 1-0
Heeft gecocht in dit sterfhuijs boelgoef aen goederen met 't opgelt 181- 8- 6
Ende genoten uijt Hans Olckes boelgoef volgens haer gecochte 33- 4- 0
Aen contante penn. ontfangen tot betalinge van haer gecochte in Aeltje Fransen boelgoet 44- 7- 4
Voorts heeft Mr. Jan Ostel tot haren profijte uijt de boelpenn/ngen ontfangen aen gereede penningen 200- 0- 0
D' selue is voor betalinge int boelgoet aengereeckent sijn eigen gecochte dat hij neffens 't weeskint heeft te verantwoorden
49- 2- 0
Soo dat Antje Arjans ende haren curator 't samen hebben genoten vijf hondert veertich car. gl. 14 strs. 10 penn. 540-14-10
Boven 't geene den curator in qual/fe/t te vooren heeft ontfangen tot voldade van de reecken/ng dien oock dan bij hem staen te verantwoorden memorie
In voegen dat Antje Arjans ter cause meerder ontfangh comt uijt te keeren seuen car. £ 16 strs. 6 penn. 7-16- 6
Frans en Jacop Willems sonen competeeren voor haer erffenisse luijt voorige besoingnes 355- 5- 8
Waer tegens sij wederomme hebben ontfangen en werden geadsigneert. De oblig. op Hendrick Albart s met de
XVI



neuenstaende post tot 7-16- 6 sijn voor 't sluijten bij Mr. Jan Ostel in sijn qual/fe/t aen den Not. Hylckema nomine de Ringh betaelt memorie
intressen van dien tot 159- 0- 0
Uijt de boelpenn. bij de curator ontfangen 150- 0- 0
De kinderen als erfgen. van Hiltje Sweerts sijn schuldich volgens 't inventaris wegen een jaer intressen 4- 0- 0
D' selue hebben genoten de wederhelft vande olde gereede penn. tot 20- 1- 0 D' selue werden geadsigneert op de penn. onder de Not. Hijlckema van wegen barbiers gereedschap berustende tot 7-18- 0
T' overschot vande profijtely/ce staet tot 6-10- 2
Ende eijntly/c t' gene Antje Arjans van meerder ontfangh comt uijt te keeren tot
7-16- 6
Uijtmakende alsoo effen haer voorscr. competentje tot 355- 5- 8
Aldus gedaen ende geliquideert en hebben de Comparanten ofte resp.e rendanten hun gedane betalingen ende hier vooren in reeckeninge gebrachte uijtgaue met quit. ende het inventaris sampt boeigoet geverificeert die oock voor mij Praesiderende Burgemr. sijn vertoont ende gerojeert soo dat de comparanten hinc inde wel genoegt vervolgens belooft hebben ende belouen bij desen hun hier nae 't allen tijden te sullen reguleeren ende malcanderen om wijdere reecken/nge, iiquidatje ende betalinge nae desen niet meer te molesteeren dan elcxanderen daeraf te doen ende helpen bevrijen onder verbant hunder qualife/ts goederen ende submisie van 't Hof van Frieslant desen ende allen anderen Gerechten ter Ier instantje justitiabel mits welcken dan dese besoingnes bij de Comparanten is geapprobeert ende beneffens mij Praesiderende Burgemr. ende mijn geassocieerde verteekent actum Bolswart op den Raedhuijse ter Secrefarije aldaer desen 18en 8bris October 1667: was verteeckent H. Dominici Hylckema not: Pub. Mr. J. Ostel, Duco Gellij ende T. Gercama.
De Rechteltf/ce salarien over dese besoingnes gevallen bedragen in alles acht car. f 11 strs. daer af de Not. Hylckema ende Mr. Jan Ostel elcx de helfte hebben betaelt ende een ijder 't sijnes in reeckeninge te bringen bedragende ijder helft 4 £ - 5 strs - 8 penn. In kennisse van mü clercq desen 18en 8ber. October 1667. was verteeckent T. Gercama.
Accordeert met den principalen In kennisse van mü Secrefaris desen 26en 8bris October 1667.
G. IER BISYKJEN ?
(Oanteikening: Sjuch de yllustraesjes. De beide op s. 108 bispritsen fersen lek hab dij liaef en Tjomme en Wemel binne hjir öf-



ri $> ~3unios. //SA
SC cr
JUUBWWii» t,
IcÉ. JUj tV'/ rn*.y +1 /U^é- f ,
Vf ol4 wty** +%crC&£ * Uiy+r*-JL ;
Mi!p t< m Av|n f
£* Jmhvc ^
£/^n io w»^ f L^y v-c£ »M^ y*K m t fw*
-fc trvlyc-fv c«% fc f U*^ f**-' <rr* ;
^ -wo« oc* U C f V^i| ƒ< n »vnhm^,n *AH .
Wt«.r(T^ -w^ V n^Lcf iw^tH .
M»i k£ JL -vj yay/, Am wo4 ;
Lyo; f , \Vi4.rm. wtHtt runx( 1t|c ?
IC (L H»% <•*
#• r Jui fxJin. rm w^l •
by*J' *«■£ Vr fc«r /**«/ /
C t lu^ ^o*4 vf" rvc^ ?
^ fv< r ƒ< k*L H* xwrh ;
tTvi«^4- , Km. fv«|V v4 .
Ai i"| /j<2> '< fuwj &««r(
In JL«v wvrf m»| wW jtcV •
Jo Jlf* Wt3« Itfc ? ©ƒ! cU «f (
T)^- JL« tn^tv<iti ^vnn<. L^c£ Jtc fbl-ri- t<L*
tf It^m^ j}'*'* ^ J^V otMx. TtAi+JcJli , '4- If ttuAj ~T
"T<rUV»«n «M U /v^wcAt- ,
\Vöt ftn*rt-£*irti* »v*f> -Hrft o«m £<rm rr^a. .
-p«Uk* ^ (f^ ; X* O ji<«* Ttys , .
N<t nd H '
N* »vA tv*. , o , «Let- wj *t Uffcn j<wt ;
Ut l»j , f At <LL JM£/ffe r^/ ,p> y W*IU- .
)4_« ét n« , c<rm J>*y ^ <!«»* v«<J ;
Ui li<lA« , Aw -AfU »vvn V^y«« /-«<* •
yli JUj y*Akc.r ,
AtUyfc^ i1**** r*/s-
?*! ixc ; -fa^ Vfy*n '
-j-»V «.' £ -«i-urf T"v
i^/Ur -y/V ,
fiv-ct fiA-v*,: r-f-c ,
-pA j*. alct-rr*^ j>* f*i .
"T y#t^tnc .
\V 4 I .
T.
w.
-T.
Hs. yn Oxford.
Ier bisykjen?
Ofskriften fen Fr. Junius.
sj. s.







printe yn facsimile. Hja foarmje togearre s. 560v. fen Ms. Junius 1150 yn de Bodleyan Library to Oxford. Halbertsma hat yn syn ütjefte fen de fersen dêr Gysberts devys (forkoarte: Slj. en Rjo.) ünder öfprinte; üt it facsimile kin men yen oertsjügje det det ünkrekt is Mar ek Wobbelke, det yn dit Ms. folget, hat noch devys noch namme; en it auteurskip dêrfen stiet fêst. De müglikheit dizze fersen hjir yn facsimile op to nimmen, tankje ik oan de hear P. Sipma.)
H. VONDEL—GYSBERT JAPIKS.
In mennich oanteikeningen oer it forban Vondel—Gysbert Japiks lyk as det yn Tjesck-moars See-aengste oan it ljocht komt, dy t yn Haedstik IV navenant to folie romte ynnommen ha scoene, meije hjir yet plak fine. De iennichste dy't oant nou ta op dy sibskip wiisd hat, is Mr. J. Scheltema yn Anna en Maria Tesselschade (A'dam 1808), dy't oer Vondels „Vechtzang" op s. 212 it folgjende seit: „Merkwaardig is het, naar mijne gedachten, dat in het laatste gedeelte van dit Lied eene duidelijke overeenkomst is met sommige deelen van het beste Dichtstuk van Gijsbert Japiks, Tjesck Moars Seeaengste, (zie Friesche Rijmlerij, bl. 78.) .... Wie in dezen nu de voorganger zij, Vondel of Gijsbert? durf ik niet beslissen. De Fries heeft het zeker in zijn jeugdigen leeftijd bewerkt, voor dat zijn smaak door Gabbema en anderen was bedorven." Al dalik kin Scheltema's frage biandere wirde. Wy witte nou det Vondels Vechtzangk, voor loffrouw Maria Tesselschade datearret fen 1623 ). Mei de müglikheit det Gysbert Tjesck-moars See-sengste skreaun hat foar syn tweintichste, hoecht net rekkene to wirden. Gysbert hat dos oan Vondel üntliend.
It feit det Scheltema syn oanwizing opnommen hat yn syn „Aanmerkingen" nei de rede, kin forklearje ho't it komt det nimmen fen de lettere G. J.-ündersikers, noch Epkema, noch Buitenrust Hettema, noch Haantjes dit oars tige nijsgjirrige spoar folge hat. It is de moeite wirch de strofen üt de Vechtzangk dy't oerienkomme mei Tjesck-moars See-aengstme hjir öf to printsjen. Vondel leit Maria Tesselschade dizze strofen yn de müle, om hjar man, Alard Krombalch dy't sé-ofsier wier, derta to biwegen it sé-libben farwol to sizzen (det hjar yndied slagge is) :
Vechtzangk :
(5)
Ach Dafnis, zong zy, ach!
Wat gaet u, Ridder, aen?
Zoo dit uw moeder zagh,
Het hair te bergh zou staen.
Is 't groen daer ghy op staet Dan t' eng, en veel te naeuw,
Dat ghy 't verwislen gaet Voor 't wilde woeste blaeuw?
Siuch De Werken van Vondel dl. II, s. 456 ens. (A'dam 1929).



(6)
Verzin eer ghy begint,
En hou uw oude buurt.
Denck wat de zee verslint,
Als zy den afgrondt schuurt,
En gaept den Hemel toe,
En grimt, dat alle Goón Optrecken, schrickens moe,
Hun aengevochten troon.
(7)
Wat is hij overstout,
Die leven, lijf, en ziel,
Den lichten wint betrouwt,
Op 't dry ven van een kiel;
En stuyft ter weerelt uit,
Daer loot geen gronden peilt:
Daer 't schip aen starren stuit,
En door de klippen zeilt.
(8)
Noch hiel ick 't u te goe,
Indien uw trotse moedt Niet reede een oorloogh hoe,
O gruwel! op den vloedt.
Op grondeloosen plas
Te vechten, lijf om lijf:
Die bodem is van glas,
O Reuzen, treet niet stijf.
(9)
Te lande is vlughtens troost,
De wanhoop drijft in 't schuim.
Och, of ghy 't lant verkoost,
Ghy schudt heimet en pluim,
En slaet mijn beden af.
Wel aen, ick neem geduldt.
Ghy kiest dan 't levend graf,
En ick blijf sonder schuldt.
Forlikenjend mei Tjesck-moars See-sengste sjugge wy net allinne det itselde motyf: öfkear fen it sé-libben, foarkar for it lan, yn beide liedend is, det net allinne it tinkbyld fen it fjuchtsjen op sé yn beide de greatste wearsin yn it froulik moed opropt, mar det hiele sizwizen en rigels, yn dizze strofen kursyf printe, ek by Gysbert foarkomme. Fen dy oerienkomsten is faeks de léste de spitichste. Wy ha üs sa faek fornoege oer Wifs skodzjende plommen (al fetten wy net goed ho't de boeresoan samar yn ofsiers-ütris forskynde) det it fortretlik is yn dy plommen Vondeliaensk liengoed sjen to moatten.



De foldwaning det wy nou seis witte det dit Alard Krombalch syn plommen binne, kin dêr net earlik tsjin opweage.
Ek hjir lijt Gysberts oarspronklikens as kinstner ünder de üntliening net det makket. Maria Tesselschade hat it plak romme for Tjesck-moar, en it fers is op folmakke wize mei it nou Fryske formidden forgroeid. Foar de ütmouning fen de Vecht is de Fryske wier yn it plak kommen; for de forfine utering fen Tesselschade it folksrieme petear fen de Fryske boerinne; Tesselschade hjar „Goón" binne fordwoun, in kostlike skildering fen Frysk boerelibben is ynlaske. De biskriuwing fen it sélibben by Vondel is skimich by Gysbert Japiks sines.*) De oaneigening is sa folslein, det men oarspronklike dichting hjir eins net mear fen ünderskiede kin. Mar hwet Gysbert net mirken hat, is it greate artistike biswier dêr't syn oaneigening oanlieding ta jowt: yn Tesselschade hjar müle is de klacht en it oanstean suver minsklik en bigryplik, hja pleitet, op ivich-froulike wize, for hjar ljeafde tsjin de driigjende en de man ivich-lükende sé; mar Tjesck-moar pleitet net for hjar ljeafde, hja pleitet for it lên boppe de sé, hjar hiele pleitrede motivearret reedlik en seedlik oan ien stik wei, en men fielt it libbene frouljues-hert der net mear yn. Twisken ljeafde en sé is in greate en ivige striid; beide binne natürwearden; mar oer rede en sede rüzet de sé hinne. De bihearskjende flater is in phychologyske: de forfanging fen de ljeavjende Tesselschade troch de moralisearjende beppe Tjesck.
Buitenrust Hettema hat yet forban lein twisken Gysberts „Doeynkercken" en in boekje „Duynkerckens Sterff-Tijdt", fen Fonteyne oerset en ütjown yn 1645 (sj. syn Gysbert Japiks, s. 39); op side 165 fen dizze stüdzje is wiisd op forban mei in passage yn Soets boekje oer Starum, det yn 1647 forskynde; de foarste ütjefte fen de Vechtzangk dy't wy kenne, is fen 1644. Det liket moai sterk to wizen op in terminus a quo ± 1647. Mar de Vechtzangk wier al skreaun yn 1623, en Alard Crombalch tsjinne by de Admiraliteit fen it Noarder-
ketier, en wier in Alkmaerder, mei sibben, liket it, yn Frysian.
Gysbert kin fen de Vechtzangk wis ek heard hawwe foar 1644. Undertwisken, meiïnoar sizze de data dochs eat; en hwet hja sizze, komt hielendal oerien mei it oardiel dêr't de tige biriddenearre ynhald fen it fers yen ta fiert: det Tjesck-moars Sé-sengste in let fers is üt de periode fen Gysberts masterskip.
Minder maklik as by Tjesck-moars See-aengste kriget men klearrichheit oer Vondels ynfloed yn Reamer in Sape (Reamers sinnesang) en Egge, Wyneringh in Goadsfrjuen. Hjir rint in forban fen Seneca (Chorus I yn Hercules) oer Vondel (Palamedes, 111, Rey van Eubeërs) nei Gysbert Japiks 2). Yn it neamde koar yn Hercules komt Seneca, nei in biskriuwing fen de gloarje-rike sinne-opgong op it hirde wirk fen de minske, op in wize dy't dalik Reamers sang yn it omtinken ropt:
lam rara micant sidera prono languida mundo; nox victa vagos contrahit ignes luce renata ...
>) lt is binlik dermei to rekkenjen det Vondel de Vechtzangk skreaun hat yn syn tarissings-tiid (hy wier 36 jier do, mar is let ryp wirden) en Gysbert Japiks Tjesck-moars See-aengste yet skreau yn de tiid fen syn masterskip.
2) Op de bisibbens fen Gysberts fjildlof yn Egge, Wyneringh in Goadsfrjuen en Vondels Rey wiisde my de hear P. Sipma.



labor exoritur durus et omnes agitat curas aperitque domos,
nést Gysberts
'k Sjog de Nacht al rju forfleyn,
Mey sijn bruyne wjuecken
Alle man dy rijst oer-eyn,
In begint t' ontluwcken,
d' Yene pluwgget, siedet, eyd't,
d' Ore Schiep en Ky forweyd't,
Elck iz drock ijn roeren,
Om sijn dwaen to stjoeren.
Seneca en Gysbert neame beide ljocht en wirk yn ien sike; Vondel, yn de Rey van Eubeërs, ljocht en moarnswille. Dêrfoaroer is it parallellisme twisken Vondels Rey en Gysberts fjildlof yn Egge, Wyneringh in Goadsfrjuen folslein oertsjügjend, en Gysberts foarse rigels oer de „presterlijcke Gall"' kinne allinne oan Vondel üntliend wêze; forl. mei Goadsfrjuens wirden Vondel yn de Rey van Eubeërs yn Palamedes :
Hy ziddert niet voor 's priesters stem,
Die al zyn vuilnis vaegt aen hem,
Zijn' lantsheer schelt zo bits en snode,
En veinst zig Godts gezant en bode.
It wierskynlikst liket hjir det Gysbert èn Seneca's Chorus èn Vondel's Rey kend hat. Seneca wier for de Renaissance de klassjke tragicus, en scil op de Latynske skoallen moai algemien lézen wêze.
I. TROCH DE IEUWEN.
A. Origineel fen
CAIUS VALERIUS CATULLUS (84-54 f. Kr.):
Vivamus, mea Lesbia, atque amemus,
Rumoresque senum severiorum Omnes unius aestimemus assis.
Soles occidere et redire possunt;
Nobis cum semel occidit brevis lux,
Nox est perpetua una dormienda.
Da mi basia mille, deinde centum,
Dein mille altera, dein secunda centum,
Deinde usque altera mille, deinde centum.
Dein, cum milia multa fecerimus,
Conturbabimus illa, ne sciamus,
Aut nequis malus invidere possit,
Cum tantum sciat esse basiorum.
Sa forfryske fen Dr. W. KOK, yn it Frysk Jieiboek 1937:
Lit üs libje, myn Lesbia, en ljeavje,
En al 't rabjen fen noartske, alde mantsjes Heger net as in reade sint wirdearje.
Hwent wit: sinne kin stjerre en dochs wer opgean,



Wy, as ienris üs koarte libben eine,
Moatt' ien, ivige nacht yn deasliep rêste.
Jow my den tüzen en hündert tütsjes, ljeafke,
En wer tüzen en yette nochris hündert,
Den mar hieltiten tüzen, yetris hündert.
Mar den, lit üs it tal fen safol' tüzen Tel fortiizje det wy it net mear witte,
Det nea oerginst üs djüre lok bidjerre,
Wittend hofolle kear wy wol net tuten.
Birime fen ROEMER VISSCHER (1547—1620) yn Brabbelingh1) (Quicken II 49) :
Mijn Liefjen laet ons met soenen en sabben
Ons leven verslijten, dewijl het ons lust,
En niet daer op achten wat dat sy labben,
Die haren brandt nu al hebben geblust:
De Sonne daelt en rijst weêr in d' Oostersche kust,
De Mane vernieuwt haer hoornen subijt:
Maer als wy door de doodt zijn gebracht tot rust,
Soo sullen wij slapen een langen tijdt:
Dus geeft mij dan hondert soenen met vlijt,
En dan noch duysent, ghy weet wel hoe:
Maer hondert duysent is niet eene mijt,
Al gaeft ghy my duysentmael duysent daer toe:
Dus laet ons soenen tot dat wy zijn moe,
Op dat de klappers niet van ons tellen,
Dat wij malkander de soenen toe tellen.
Fen GYSBERT JAPIKS yn Fryske strofen oerbrocht lyk as neikomt:
Wa tijd naet bruwckt „ dy tijd ontglijdt,
Ontfljuecht, ontduwckt „ me wirdse quijt.
(Wijse . Si c'est pour mon pucellage.)
Ljeafke lit uwz sobbje' in sabbje
't Wijl 't uwz muwlket, ljoent, in lest,
Dat iz immers fier' wey best.
Litse gnorje' in uwz belabbje,
Waems fjoer is oon yessche terd.
Alle dwaen het tijd in berd.
Sinne in Moanne, rijzje' in duwckje,
Simmer, Winter, Foar-jier, Hearst,
Eynje', in libbje' alweer az eerst.
*) Utkommen 1614; hjir, lyk as ek by B, oanhelle neffens de ütjefte fen 1664, dy't yn neat fen bilang fen de foarste öfwykt.



Tuwtelke', az w' uwz tijd naet bruwckje,
Nu-se' uwz tjienet, jae rint t' eyn,
Mar wa till't weer holle' oer-eyn.*)
Pajerke, mijn swiet formeytsen,
Dy my de Hijmmelsch' Swietheyt jout,
Jouw' my hondert paetkes, Bout!
Dat it uwz ijn 't hert mót reytse:
Pae my hondert reysen tjien,
Tuwt Du wistet het ick mien.
Hondert-tuwzen paetkes jiette,
Tuwzen-tuwzen pasen dear to;
Bin ick giek! het ealje' ick? ho!
Lit uwz paetke', ö liordigh' swiete,2)
Oon uwz lust-eyn, buwtte tol,
Swiet', uwz swiete buwek swiet fol.
Eyn.
B. Origineel
foarhinne taskreaun oan Anacreon (± 540 f. Kr.), nou steld yn in gans letter tiidrek fen de Grykske literatuer; nr. XIII üt de samling „ANACREONTEA" :
TOY AYTOY EIS EP!)TA
€>b).o>, MXco ipiXf/aai.
ÏTieiff "Eq<oo <piX$Tv us'
sya> d' %(öv vórj/xa aflov/.ov ovx ènsloftrjv.
ó d' sfflv ro'fov agai xai XQV0str]v (paghgr/v lA&Xïl TigovxaXslro.
xdyco laflwv in &/ia>v êc&grjx', önms xai dovga xai ftoeirjv F/iaordurjv "Egcon.
s/Hakk', èycb d' scpevyov.
cóg d' ovx él' stx' óioxovs,
rjs%a/./.cv, eh' éaviov aiprjxev cis fié).RUV()v'
/xiiog Sè xaodirjs ;uev
4) De bisêfting by G. J. fen it by Catullus en Visscher moai sterk oansette deads-motyf is teikenjend.
2) Yn de ein folget Visscher Catullus; by beide is der yet in tülkjende forwizing nei de bütewrald; G. J. hat dêr gjin omtinken mear for.



sdvvs xai fi' SXvosv'
udirjv 3' ij[a> flostrjv'
xl yaQ fldXcofiev i£co,
fiaxrig som fi' sxovorjs;
Oersetting fen D. KALMA (1938, net earder publisearre) :
Nou wol, nou wol ik ljeavje.
Earst hie my Eros noege;
Mar ik, slim ünforsetlik,
Woe fen syn rie net witte.
Do naem er tel syn böge En gouden pylke-hoeder En trotte my ta fjuchtsjen.
Ik, striidré, mei de rêsting Oer 't skouder as Achilles,
Mei skyld en sterke lanse Stried mei de lytse Ljeafde.
Fül skeat er; ik üntwiek him;
Do, troch syn pylken hinne,
Hat er, forgoed forwoedend,
Himsels ta pylk foroare;
Mids yn myn herte fleach er En stike, krêft tobrekkend;
Neat mei it skyld kin 'k wirde,
Hwent hwet jowt striid nei büten,
As yn yen teach de fijSn ?
Biriming fen ROEMER VISSCHER yn Brabbelingh (Quicken II 29): Om dat ick Kupido had genoemt een kindt,
Daeghde hy my uyt om tegen hem te vechten,
En toonde dat hy een man was, al is hy blindt.
Ick was geharnascht als de Landts-knechten,
Alsoo dat sijn pijlen niet mochten hechten,
Al had hyder hondert op my getogen:
Maer als hy vernam dat hy niet uyt rechten,
Dat sijn koocker was leegh, en dat hy was bedrogen,
Worde selfs een pijl, en is in my gevlogen:
Doe gaf ick my verwonnen sonder eenigh gekijf;
Ick trock 't harnasch uyt: Want wat sou 't helpen mogen, Als ick mijn vyandt had binnen in mijn lijf.
det by GYSBERT JAPIKS forskynt as it
Minne-Fjuecht-Spil. *)
Ljeafd' deage in trotte my eer'n uwt,
Om dat ick him klien manke hiette, *) For kommintaer sjuch s. 167 hjirfoar.



Popp'-bortlijck Bernke, lijtse guwt.
Hy noam syn boage in woe my sjiette.
Dat jilt Dy Jan, sey Cypris soon.
Kom oon (ick weer) wa schoe my derre?
Ick hab in stielen harnasck oon,
In wol my, az in Switser, werre.
Hy scheat, hy flitse pijl om pijil',
By tuwzenen sijn bouten fleagen.
Ick stoe allijck in ijken stijll'.
Hy fleag. Ick seag him onder eagen.
Mar do dy Bingel al sijn reauw
Forschetten hie, Hy stoe ijn' dodde,
In mecke' in (quansquijz) eangstig kreauw.
Ick, moed-great, oon: Ick noam in Lodde,
Nu schil ick Dy dobbje ijn yen kuwl.
Doz duwckt dijn borli'-bels snorckig pochjen.
(Ick wuwgs ijnn' wean, ick Iaecke' ijn tuwll',
Fjuecht-winst begoe, tocht my, to sjochjen)
Giek, sey 'er, iz mijn Pijl-schie bleat,
Ick meyts in Pijlle fen my selme.
(De diede' op 't wird.) Hy, salm-pijll', scheat
Him salm ijn my. Da stoe 'k bedwelmel Da joe 'k it op. Laey' resting' dol,
In kriet, mijn Fijnne fijn ick binne!
Hy baernt mijn ijngewand. O hol!
Genaede' on-oerwinliicke Minne.
Eyn.
J. TA DE YLLUSTRAESJES.
1. It portret fen Gysbert Japiks foar de titel-bledside oer is neffens it skilderij det Matthys Harings yn 1637 fen de dichter makke. Hjir is allinne de holle öfbylde; fen it folsleine skilderij kin men in reproduksje fine foar yn de Utjefte-1936; it skilderij seis is yn it Frysk Museum. De ünderskate gravueres binne fen letter tnd, en nei dit skilderij makke. Ik tankje it Bistjür fen it „Friesch Genootschap" en de direkteur fen it Frysk Museum, Dr. A. Wassenbergh, for de müglikheit dit portret op to nimmen.
2 en 4 De öfbyldings fen de doar ta de Riedsseal yn it Riedshüs en fen it ynderlik fen de St. Martens-tsjerke binne neffens foto's, makke fen de „Friesche Bouwkring". Fen de doar ta de Riedsseal stiet nei Bartstra's ündersiik, wol fêst det it in wirkstik fen Japik Gysberts is. De tsjerke is lyk as de dichter dy ek kend hat.
3. De ófbylding fen it Boalserter Riedshüs en de omkrite is in reproduksje fen in pinteikening fen Pronk, yn 1937 yn it bisit fen it , Friesch Genootschap" kommen en yn it Frysk Museum biwarre. De'teikening datearret üt de 18de ieu; de minsken binne dêrneitens



klaeid, mar it hiele aspekt fen huzen en strjitten is det fen de 17de. Op de piip fynt men it jiertal 1635. De teikening is net earder reproducearre.
5. Titelblêd fen de Friessche Tjerne yn de ütjefte fen 1640 by Fonteyne, mei foroarings fen de han fen de dichter. It ex. is yn de Bodleyan Library, mei yet in oar dêr't dy foroarings net op foarkomme. Rotograef makke en as reproduksje publicearre lyk as „Wobbelke" (sj. by 7); allyksa oernommen yn de Bodders en yn Haantjes' Gysbert Japicx.
6. Ofskrift fen de han fen Franciscus Junius, fen in mennich strofen üt Reamer in Sape; diel fen syn folslein ófskrift dêrfen. Rotograef makke, publicearre en oernommen, lyk as by 7.
7 en 8. Wobbelke en it epigram op Brunsvelt binne reproduksjes fen de twa autografen fen de dichter dy't ta üs kommen binne. „Wobbelke", yn de neilittenskip fen Franciscus Junius, wirdt biwarre yn de Bodleyan Library to Oxford; it is hjir öfdrukt neffens in rotograef det ik yn simmer '24 dêrre meitsje liet (sünt as reproduksje publisearre yn it Krystnümer fen Sljucht en Rjucht 1924, en oernommen fen Dr. G. A. Wumkes yn syn Bodders yn de Fryske Striid en fen Dr. J. Haantjes yn syn Gysbert Japicx). Ek yn dit wirk mocht it net üntbrekke. De öfbylding fen it Brunsvelt-epigram is neffens van Loon syn reproduksje yn de Friesche Volksalmanak fen 1895; it album fen Brunsvelt seis, dêr't it oan üntliend wier, is sünt weirekke. Yn it album waerd it Fryske epigram foaröfgien fen in HollSnsk (sj. Utjefte-1936, s. 346). De autografen hawwe net deselde lêzing as de Boalserter Utjefte fen 1668; rigels 3 en 4 fen it Brunsvelt-epigram binne yn de B. U. seis hielendal foroare.
9. Sjuch ünder Bylagen G.
OANFOLLINGEN EN FORBETTERINGEN.
S. 12. Scheltema's opjefte is hjir opnommen lyk as Dr. Haantjes dy forbettere hat (G. J., s. 100 noat). Epkema's opjefte (ütj. 1821, dl. II, s. 129) fen it Ontsleyn' Hert as oernommen fen Visser is in forsin; Scheltema hat dit net neamd.
S. 75 en s. 168. Dr. Haantjes jowt as ütjefte-jier for Voorbeeldsels der oude wijzen 1634 (G. J., s. 77), mar it docht bliken det der eardere ütjeften west hawwe. 1634 as terminus a quo for de Muwzebooste moat dos forfalle.
Printflaters: s. 24, r. 7, syl moat wêze styl; s. 114, r. 25, tsjuest're m. w. tjuest're; s. 164, r. 36, stêd den, m. w. stêdden.







YNHALD.
YNLIEDING s. 1.
Grounslaggen. Skriftekennisse. — Kinst en libben. — Forstean fen it kinstwirk. — Wegen ta forstean. — It kinstwirk en it formidden. — Dichterskip. — Yndieling fen dit wirk.
Eardere Gysbert Japiks-stüdzje. Twa tiidrekken. — It forskeel. — Utkomst. — Oersjuch fen haedmominten. — It Specimen Philologiae Patriae Academicum. — Wassenberghs Verhaal aangaande Gysbert Japiks. — Koopmans' Redevoering over Gijsbert Jacobs. — Halbertsma's Hulde aan Gysbert Japiks. —- Van Loon: G. J. in de jaren 1624—1637. — Siebs yn Westfriesische Studiën. — Dr. F. Buitenrust Hettema's Gysbert Japiks. — Dr. G. A. Wumkes yn de Bodders. — D. Kalma yn Frisia 1927. — Dr. J. Haantjes: Gysbert Japicx, Fries dichter in de 17de eeuw. — Sköging fen Dr. G. Gosses yn De Holder 1929.
HAEDSTIK I. LIBBEN s. 28.
Boarnen. — Alden, heite bidriuw, hüstael, godstsjinst. — Oplieding: skoallen, yntellektuéle omgong, lektuer, tiidsstreamingen. — Skoalmaster; kinde oan Tjaerd fen Aylva; nei Wytmarsum. — As jongfeint dêrre. — Boask. — Kinde oan it Fonteyne-formidden. — Via Oedzonius to Wommels? — Fennijs yn Boalsert. — Boalsert ± 1635. — Skoalmaster dêrre: wirk en bileanning. — Sijke Salves en hjar sibben. — Yn 1635 folksdichter ef Renaissance-dichter? — Fonteyne-ütjeften. — De earste jierren yn Boalsert. — De heit: konflikt mei de tsjerkerie; léste jierren. — De bern: berte en forstjerren. — Gysbert ünder de forliezen. — De léste 12 jier. — Franciscus Junius. — Gabbema. — De frjeonskip mei Gabbema: earste oriëntearring. — Utjefte-plannen. — De frjeonen en kinden nei 1654. — Gysbert en de jonge generaesje. — Van Haringhouck.
— De sibben oan wearskanten. — Salves as „Wif". — Utjefte fen de Rymlerye. — Lasis: de earste dy't forstiet.
HAEDSTIK II. IT WIRK YN TIIDSRIGE . . s. 68.
Needsaek fen ündersiik detoangeande. — De foargongers: Halbertsma en Buitenrust Hettema. — Mylpeallen yn Gysberts dichterIibben: 1636 en 1654. — De bitsjutting fen syn boask; fen syn moeting mei Gabbema. — Feiten en Onderstellingen oer de datearring: fen de Ljeafd in Bortlycke Mingel-deuntjes. — Fen de Epigrammen. — Fen de Petearen. — Fen Tjesck-moars See-aengste. — Twiskenstik: datearring fen it bisiik fen Junius. — De styl-foroaring yn 1654. — Oantaesting fen it rhythme, fen de tael; it swiere fers. — Twiskenstik: it swiere fers yn de tiid. — De styl-oergong yn it „besletten wirck". — Lan-geane en Free-bea-fersen. — Alderdom fen de Psalmen. — Du en Y. — De sexternen. — Op 't höars-hoffjen. — Datearring fen it proaza. — Fen de Nederlanske fersen. — Utkomsten.
HAEDSTIK III. DE MINSKE YN SYN WIRK s. 99.
Dichterskip en libben. — It ünderbiwittene yn de skepping. — Dichting en libben by G. J. — De fieling yn de Rymlerye liedend.
— De Rymlerye gjin ienheit yn learing, noch yn kinst. — Foarbyld: Tjesck-moars See-sengste. — Gysberts ljeafde-lyryk. — Ek dêryn gjin ienheit. — „lek hab dy liaef" en „Tjomme in Wemel". — De



ljeafde freegjend, arkadysk, ünpersoanlik. — Friesche Tjerne. — De To-haecke. — Sjolle Kreamer in Tetke. — Fieling en forstSn geane ütinoar. — Ntjschierige Jolle in Haytse-Yem. — Egge, Wyneringh in Goadsfrjuen. — Reamer in Sape. — Yetris Tjesck-moars See-aengste; de morael oerwoekeret. — Bou en wêzening fen it Hymmelsch Harp-luwd. — It „besletten wirck" as geastlike ienheit.
— De kinstwearde dêrfen. — Bisprek fen de sexternen stik for stik: C, D, E, F, G, H, I, J. — Hokfor wirdearring fen it Harp-luwd nédichst? — De ütkomsten fen de krityk op it Harp-luwd. — De dichter en de epigrammen. — De Nederlanske rymstikken. — It proaza: foarreden en oersettings. — De Brieven. — Gysberts frjeonskip for Gabbema. — Ek hjir it fielen liedend. — De lettere brieven.
— De forskouwings yn Gysberts dichterlibben.
HAEDSTIK IV. DE EIGENHEIT FEN GYSBERTS KINST . • s. 159.
Minske, dichter, kinstner. — De haedfragen. — De frage fen de foarbylden. — Gysberts classicisme. — Gysberts boeken. — Literaire üntliening yn de Renaissance. — De ynset fen it Harp-luwd. — Ynfloeden fen foarbylden yn Egge, Wyneringh in Goadsfrjuen. — Yn Tjesck-moars See-aengste. — Halbertsma's bitinken oer de Hollanske ynfloeden öfwiisd. — Bysündere üntliening oan van der Veen, Roemer Visscher, Hooft. — De Muwze-booste. — It Graef-schrifte op Gustaef Adolph. — üntliening en oarspronklikens. — De frage fen de eigenheit. — Gysberts fers-technyk. — Syn rhythmyk. — Syn lüdbylding. — Syn visuéle wirking. — Sköging fen de Nachtrest-bejerte. — Gysberts bigrinzing en bitsjutting. — De liedende krêft: ljeafde. — Gysbert as ljeafde-dichter, forlikene mei Eeltsje Halbertsma, Piter Jelles, Rixt. — Toloarstelling yn de minsken en de tiid. — Dichter en wrald. — De dichter as leauwer. — It devys ta de Rymlerye.
HAEDSTIK V. GYSBERTS DICHTERSKIP . s. 199.
Rymlerye. — Fryslan. — Ynderlik. — Unrêst. — Wearstan. — Ljeafde. — Godstsjinst. — 1654. — Foriensuming. — Oerwinning.
BYLAGEN s- 217*
A. Wytmarsum.
B. Houliks-oankindiging.
C. Japik Gysberts en de tsjerkerie.
D. Boeken Japik Gysberts.
E. Ynvintaris by Gysberts forstjerren.
F. Ut de Skiedings-akte twisken Salves syn erfnimmers.
G. Ier bisykjen ?
H. Vondel—Gysbert Japiks.
I. Troch de ieuwen.
J. Ta de yllustraesjes.
OANFOLLINGEN EN FORBETTERINGEN . . s. 251.



STELLINGEN.
I. De Friesche Rymlerye van Gysbert Japiks is de uiting van een sterk emotioneel dichter, in wiens geest de primaire functie overheerst, die in hoge] mate gevoelig is voor zijn omgeving, en voor wien in zijn verhouding tot zijn medemensen, de gevoels-binding door liefde en vriendschap beslissend is.
II. Terwijl de kunst van Gysbert Japiks na verwant is aan die van de dichters der Hollandse Renaissance, vertonen de Hollandse en Friese letterkunde na 1800 slechts weinig punten van aanraking.
III. Terecht wordt geeist dat de Friese letterkunde voor alles aesthetisch zal worden bestudeerd, mits daaronder worde verstaan een zich bezinnen op de verschijning van een levensinhoud in een vorm van schoonheid.
IV. Er zijn tot nog toe niet voldoende gronden aangevoerd om te besluiten tot een Chaukisch substraat voor de bevolking der provincie Groningen (vgl. Borchling, Zur Einführung pag. 8/9, in Die Friesen, Breslau 1931).
V. Ook de ontwikkeling van de Germ. diphthong au heeft in het O. E. en het O. Fr. een parallel verloop, al valt van gelijktijdigheid der verschillende stadia niet te spreken.
VI. In zijn studie over Beowulf houdt Chambers niet voldoende rekening met de mogelijkheid, dat, ook al zijn met Friezen en „Eotenas" oorspronkelijk verschillende stammen bedoeld, de onderscheiding daartussen voor de zangers der Finn-dichting vervaagd kan zijn. (R. W. Chambers, Beowulf p. 272 env.; Cambridge 1932).



VII. De ontmoeting van Redbad en Willebrord, die in Alcuins Vita Wülebrordi beschreven wordt, kan niet op Helgoland, maar zal waarschijnlijk op Ameland plaats gevonden hebben.
VIII. Hoewel N.Wfr. hoi noch in het O. Fr. noch by Gysbert Japiks gevonden wordt, is het zeker dat het woord stamt uit de woordvoorraad van het Engels-Fries.
IX. In N.Wfr. hüntheije ligt een herinnering aan de O. Fr. honderdschap besloten.
X. In Gysbert Japiks, Dy fyftigste Psalme, strofe 7
jearm' tonge' in puwll
Fenn' leage' in ljeag'ne knet't, in nedd't, in breydjet, is puwll = Lat. pulvinus, O. E. pyl of pyle, Holl. peluw,
N.Wfr. pel.
XI. De studie der hedendaagse Noordfriese dialecten is voor de historische studie van het Fries onontbeerlijk.
XII. In de studie van het Oudfries hebben de Westerlauwerse bronnen tot nog toe niet de aandacht en de waardering gevonden die zij verdienen.
XIII. Terwijl de studie der hedendaagse Friese dialecten moet worden voortgezet volgens de methoden van Hof, Friesche Dialectgeographie, is het ten aanzien van de bepaling der dialecten nodig, mede rekening te houden met de in het taalbesef der sprekers dienaangaande levende opvattingen.
XIV. Het verdient aanbeveling het Westerlauwers-Fries dialect van den Noord-Oosthoek (het z.g. Dongeradeelsters) als een afzonderlijk dialect naast het Woudfries te onderscheiden.
XV. Een studie der N.Wfr. syntaxis zal, voor zoover zij op de literatuur steunt, vooral het werk van de Halbertsma's, Wal. Dykstra, J. J. Hof, S. Kloosterman en R. Brolsma moeten onderzoeken.



XVI. Voor de aesthetische waardering van Macbeth is het niet van overwegend belang of Shakespeare de 'witch-scenes' zelf geschreven of geadopteerd heeft.
XVII. Shakespeare's Sonnets zijn te beschouwen als een uiting van persoonlijk gevoelsleven, en geven uiting aan een innerlijk doorleefde strijd tussen 'love' en 'lust'.
XVIII. De hoofdfout van Keats' Endymion is dat voor een essentieel lyrische inhoud een klassiek-epische vorm gekozen is.
XIX. Shaw's „verbetering" van Cymbeline Act V is als mislukt te beschouwen (zie The London Mercury, Febr. 1938).
XX. In de toekomst zal aan een regeling van de rechtspositie van het Fries bij Nederlandse wet niet te ontkomen zijn.