MET VIJFTIEN HOUTSNEDEN VAN VICTOR STUYVAERT UITGAVE A.A.M. STOLS BEATRIJS Deze, ongetwijfeld debekendste, middel eeuwsche legende werd door Broeder Ghijsbrecht in het begin der 14de eeuw op schrift gesteld naar oudere legenden uit de 13de eeuw. Jan Ligthart noemde de dichter „een waarachtig kunstenaar, die tot op onze dagen oprechte bewondering afdwingt voor zijn talent.” Het gegeven is te bekend om hier in uittreksel te worden weergegeven. De tekst, die hier herdrukt is, bevindt zich, behoudens enkele wijzigingen van hóófdletters en interpunctie, welke noodig zijn voor eene gedrukte uitgave, in een handschrift dat berust ter Koninklijke Bibliotheek te ’s Gravenhage. De reeks houtsneden van Victor Stuyvaert werden de welkome aanleiding tot het herdrukken van deze Maria-legende, een der weinige voortbrengselen uit onze Middeleeuwsche letteren die tot op heden ook buiten den kring der litteratoren, een groote populariteit bezit. BEATRIJS BEATRIJS EEN MIDDELEEUWSCHE LEGENDE MET HOUTSNEDEN VAN V. STUYVAERT A.A.M. STOLS’ UITGEVERS MAATSCHAPPIJ MAASTRICHT-BRUSSEL VAN dichten comt mi cleine bate ; Die liede raden mi, dat ic ’t late Ende minen sin niet en vertare. Maer om die doghet van Hare, Die moeder ende maghet es bleven, Hebb' ic een scone mieracle op heven, Die God sonder twivel toghede Marien t'eren, Die ’ne soghede. Ic wille beghinnen van ere nonnen Een ghedichte, God moet mi onnen, Dat ic die poente moet wel geraken Ende een goet ende daer af maken, Volcomelijc na der waerheide, Als mi broeder Ghijsbrecht seide, Een begheven Willemijn; Hi vant in die boeke sijn; Hi was een out, ghedaghet man. DIE nonne, daer ic af began, Was hovesche ende subtijl van zeden Men vint ghene noch heden, Die haer ghelijct, ic wane, Van zeden ende van ghedane. Dat ic prisede hare lede, Sonderlinghe haer scoenhede, Dat 's een dinc, dat niet en dochte. Ic wille u segghen, van wat ambochte Si plach te wesen langhen tijt: In 't doester daer si droech abijt, Costersse was si daer, Dat segg ’ic u al over waer: Si ne was lat no traghe, No bi nachte, no bi daghe, Si was snel te haren werke; Si plach te ludene in die kerke; Si ghereide ’t licht ende ornament Ende dede op staen al ’t covent. DESE ioffrouwe en was niet sonder Der minnen, die groot wonder Pleecht te werken achter lande. Bi wilen comt er af scande, Quale, toren, wedermoet; Bi wilen bliscap ende goet. Den wisen maect si oec soe ries, Dat hi moet bliven in ’t verlies, Ees 't hem lieft ofte leet. Si dwingt sulken, dat hi ne weet Weder spreken ofte swighen, Daer hi loen af waent ghecrighen. Meneghe worpt si onder voet, Die op staet, als ’t haer dunct goet. Minne maect sulken milde, Die liever sine ghiften hilde, Dade hij 't niet bider minnen rade. Noch vint men liede soe ghestade, Wat si hebben, groot oft clene, Dat hen die minne gheeft ghemene: Welde, bliscap ende rouwe; Selke minne het' ic ghetrouwe. In const u niet gheseggen als, Hoe vele gheluux ende onghevals Uter minnen beken ronnen. Hier omme en darf men niet veronnen Der nonnen, dat si niet en conste ontgaen Der minnen, die se hilt ghevaen: Want die duvel altoes begheert Den mensche te becorne ende niet en cesseert, Dach ende nacht, spade ende vroe, Hi doet er sine macht toe. Met quaden listen, als hi wel conde, Becordi se met vleescheliker sonde, Die nonne, dat si sterven waende. Gode bat si ende vermaende, Dat Hi se troeste dore Sine ghenaden. Si sprac: ,,Ic ben soe verladen Met starker minnen ende ghewont, Dat weet Hi, Dien ’t al es cont, Die niet en es verholen, Dat mi die crancheit sal doen dolen. Ic moet leiden een ander leven, Dit abijt moet ic begheven.” NU hoert, hoe ’t er na verghinc: Si sende om den ionghelinc, Daer si toe hadde grote lieve, Oetmoedeliic met enen brieve, Dat hi saen te hare quame, Daer laghe ane sine vrame. Die bode ghinc daer de ionghelinc was. Hi nam den brief ende las, Die hem sende sijn vriendinne. Doe was hi blide in sinen sinne! Hi haest 'em te comen daer. Sint dat si out waren twaelf iaer, Dwanc die minne dese twee, Dat si dogheden menech wee. Hl reet, soe hi ierst mochte, Ten doester, daer hi se sochte. Hi ghinc sitten voer 't fensterkiin Ende soude gheerne, mocht sijn, Sijn lief spreken ende sien. Niet langhe en merde si na dien ; Si quam ende woudene vanden Vor ’t fensterkijn, dat met yseren banden Dwers ende lanx was bevlochten. Menech werven si versochten, Daer hi sat buten ende si binnen, Bevaen met alsoe starker minnen. Si saten soe een langhe stonde, Dat ic 't ghesegghen niet en conde, Hoe dicke verwandelde hare blye. „Ay mi!" seitsi, „aymie! Vercoren lief, mi es soe wee, Sprect ieghen mi een wort oft twee, Dat mi ’t herte conforteert; Ic ben, die troest ane u begheert! Der minnen strael stect mi in ’t herte, Dat ic doghe grote smerte; In mach nemmermeer verhoghen, Lief, ghi en hebbet uut ghetoghen!" Hl antworde met sinne: „Ghi wet, wel lieve vriendinne, Dat wi langhe hebben ghedragen Minne al onsen daghen. Wi en hadden nye soe vele rusten, Dat wi ons eens ondercusten. Vrouwe Venus, die godinne, Die dit brachte in onsen sinne, Moete God onse Here verdoemen, Dat si twee soe scone bloemen Doet vervaluen ende bederven. Const’ ic wel ane u verwerven, Ende ghi d’abijt wout nederleggen, Ende mi enen sekeren tijd seggen, Hoe ic u ute mochte leiden, Ic woude riden ende ghereiden Goede cleder diere van wullen Ende die met bonten doen vullen, Mantel, roe ende sereoet. In begheve u te ghere noet; Met u wiir ic mi aventueren, Lief, leet, ’t suete metten sueren. Nemt te pande mijn trouwe!” „ Vercorne vrient,” sprac die ionefrouwe „Die will' ic gherne van u ontfaen, Ende met u soe verre gaen, Dat niemen en sal weten in dit covent Werwaert dat wi sijn bewent. Van t’avont over acht nachte Comt ende nemt mijns wachte Daer buten in den vergier Onder enen eglentier. Wacht daer mijns, ic come uut Ende wille wesen uwe bruut, Te varen daer ghi begheert; En si dat mi siecheit deert Ocht saken, die mi sijn te swaer, Ic come sekerlike daer, Ende ic begheert van u sere, Dat ghi daer comt, lieve ionchere.” DIT gheloefde elc anderen. Hi nam orlof ende ghinc wanderen Daer sijn rosside ghesadelt stoet. Hi satt er op metter spoet Ende reet wech sinen telt Ter stat wert over een velt. Sijns lieves hi niet en vergat. 's Anders daghes ghinc hi in die stat; Hi cochte blau ende scaerlaken, Daer hi af dede maken Mantele ende caproen groet Ende roe ende soreoet, Ende na recht ghevoedert wel. Niemen en sach beter vel Onder vrouwen cledere draghen ; Si prijsden ’t alle die 't saghen. Messe, gordele ende almoniere Cocht [h]i haer goet ende diere; Huven, vingherline van goude Ende chierheit menechfoude. Om al die chierheit dede hi proeven, Die eneger bruut soude behoeven. Met hem nam hi vijfhondert pont Ende voer in ere avonstont Heymelike buten der stede. Al dat scoenheide voerd ’i mede Wel ghetorst op sijn paert, Ende voer alsoe ten doestere waert, Daer si seide, in den vergier, Onder enen eglentier. Hi ghinc sitten neder in ’t cruut, Tote sijn lief soude coomen uut. VAN hem lat[e] ic nu die tale Ende segghe u van der scoender smale. Vore middernacht lude si mettine. Die minne dede haer grote pine. Als mettenen waren ghesongeri Beide van ouden ende van iongen, Die daer waren in 't covent, Ende si weder waren phewent O Opten dormter al ghemene, Bleef si in den coer allene Ende si sprac haer ghebede, Als [s]i te voren dicke dede. Si knielde voer den outaer Ende sprac met groten vaer: „Maria, Moeder, soete name, Nu en mach minen lichame Niet langher in d’abijt gheduren. Ghi kint wel in allen uren 's Menschen herte ende sijn wesen; Ic hebbe ghevast ende ghelesen, Ende ghenomen discipline, Het 's al om niet dat ic pine ; Minne worpt mi onder voet, Dat ic der werelt dienen moet. Alsoe waerlike als Ghi, Here Lieve, Wort ghehanghen tusschen twee dieve Ende aen ’t Cruce wort gherecket, Ende Ghi Lazaruse verwecket, Daer hi lach in den grave doet, Soe moetti kinnen minen noet Ende mine mesdaet mi vergheven: Ic moet in swaren sonden sneven!" NA desen ghinc si uten core t’Eenen beelde, daer si vore Knielde, ende sprac hare ghebede, Daer Maria stont ter stede. Si riep: „Maria", onversaghet, „Ic hebbe U nach ende dach geclaghet Ontfermelike mijn vernoy, Ende mi en es niet te bat een hoy! Ic werde mijns sins te male quijt Bliv’ ic langher in dit abijt.” Die covel toech si ute al daer Ende leid se op Onser Vrouwen outaer. Doen dede si ute hare scoen. Nu hoert, wat si sal doen, Die slotele van der sacristiën Hinc si voer dat beelde Marien ; Ende ic seg ’t u over waer, Waer omme dat si se hinc al daer : Of men se te priemtide sochte, Dat men se best daer vinden mochte. Het 's wel recht in alder tijt, Wie vore Marien beelde lijt, Dat hi sijn oghen derwaert sla, Ende segge „Ave", eer hi ga, , Ave Maria;" daer omme si ghedinct, Waer omme dat si die slotel daer hinc. NU ghinc si danen dor den noet Met enen pels al bloet, Daer si een dore wiste, Die si ontsloet met liste, Ende ghinck er heymelijc uut, Stillekine sonder gheluut. In den vergier quam si met vare; Die iongelinc wart haers gheware. Hi seide: „Lief, en verveert u niet, Het ’s u vrient, dat ghi hier siet.” Doen si beide te samen quamen, Si begonste hare te scamen, Om dat si in eene pels stoet Bloets hoeft ende barvoet. Doen seid’ [hli: „Wel scone lichame, U soe waren bat bequame Scone ghewaden ende goede cleder. Hebt er mi om niet te leder, Ic sal se u gheven sciere.” Doen ghinghen si onder den eglentiere, Ende alles dies si behoeft, Des gaf hi hare ghenoech. Hi gaf haer cleder twee paer, Blau waes ’t, dat si aen dede daer, Wel ghescepen in ’t ghevoech. Vriendelike hi op haer loech. Hi seide: „Lief, dit hemelblau Staet u bat dan dede dat grau.” Twee cousen toech si ane, Ende twee scoen cordewane, Die hare vele bat stonden Dan scoen die waren ghebonden. Hoet cleder van witter ziden Gaf hi hare te dien tiden, Die si op haer hoeft hinc. Doen cusse se die ionghelinc Vriendelike aen haren mont. Hem dochte, daer si voer hem stont, Dat die dach verclaerde. Haestelike ghinc hi t’sinen paerde, Hi sette se voer hem in 't ghereide. Dus voren si henen beide Soe verre, dat began te daghen, Dat si hen nyemen volghen en saghen. Doen began ’t te lichtene in ’t Oest. Si seide: „God, alder werelt troest, Nu moeti ons bewaren. Ic sie den dach verclaren! War[e ic met u niet comen uut, Ic soude prime hebben gheluut, Als ic wilen was ghewone In den doester van religione. Ic ducht, mi die vaert sal rouwen; Die werelt hout soe cleine trouwe, Al hebb' ic mi ghekeert daeran; Si slacht den losen coman, Die vingherline van formine Vercoept voer guldine.” AY, wat segdi, suverlike, Ocht ic u emmermeer beswike, Soe moete mi God seinden! Waer dat wi ons bewinden, In scede van u te ghere noet, Ons en scede die bitter doet. Hoe mach u aen mi twien ? Ghi en hebt aen mi niet versien, Dat ic u fel was ofte loes. Sint dat ic u ierst vereoes, En hadd ic niet in minen sinne Ghedaen een keyserinne; Op dat ic haers werdech ware, Lief, en liete u niet om hare, Des moghedi seker wesen. Ic vore met ons, ute ghelesen Vijfhondert pont wit selverijn, Daer seldi, lief, vrouwe af sijn. Al varen wi in vremde lande, Wi ne derven verteren ghene pande Binnen desen seven iaren.” Dus quamen si den telt ghevaren ’s Morgens aen een foreest, Daer die voghele hadden feest. Si maecten soe groet ghescal, Dat men 't hoerde over al: Elc sanc na der naturen sine. Daer stonden scone bloemkine Op dat groene velt ontploken, Die scone waren ende suete roken. Die locht was claer ende scone. Daer stonden vele rechte bome, Die ghelovert waren rike. Die ionghelinc sach op die suverlike, Daer hi ghestade minne toe droech. Hi seide: ,,Lief, waer 't u ghevoech, Wi souden beeten ende bloemen lesen, Het dunct mi hier scone wesen. Laet ons spelen der minnen spel.” „Wat segdi,” sprac si, „dorper fel, Soud' ic beeten op 't feit, Ghelijc enen wive die wint ghelt Dorperlijc met haren lichame, Seker, soe hadd'ic cleine scame! Dit en ware u niet ghesciet, Waerdi van dorpers aerde niet! Ic mach mi bedinken onsochte. Godsat hebdi die 't sochte! Swighet meer deser talen Ende hoert die voghele in den dalen, Hoe si singhen ende hem vervroyen; Die tijt sal u te min vernoyen. Als ic bi u ben al naect Op een bedde wel ghemaect, Soe doet al, dat u ghenoecht Ende dat uwer herten voeght. Ic heb’s in mijn herte toren, Dat ghij ’t mi heden leit te voren.” Hl seider „Lief, en belghet u niet. Het dede Venus, die ’t mi riet. God geve mi scande ende plaghe, Ocht ic u emmermeer ghewaghe.” Si seider „Ic vergheeft u dan, Ghi sijt mijn troest voer alle man Die leven onder den trone. Al levede Absolon, die scone, Ende ic des wel seker ware Met hem te levene dusent iare In weelden ende in rusten, In liet 's mi niet ghecusten; Lief, ic hebbe u soe vercoren, Men mocht mi dat met legghen voren, Dat ic uwes soude vergheten; Warfe] ic in hemelrike gheseten Ende ghi hier in ertrike, Ic quame tot u sekerlikel Ay God, latet onghewroken, Dat ic dulhjc hebbe ghesproken! Die minste bliscap in hemelrike En es hier ghere vrouden ghelike ; Daer es die minste soe volmaect, Datter zielen niet en smaect, Dan Gode te minnen sonder inde. Al erdsche dinc es ellinde, Si en doeghet niet een haer Jeghen die minste die es daer. Die ’re om pinen die sijn vroet, Al ees 't dat ic dolen moet Ende mi te groten sonden keren Dore u, lieve scone ionchere.” DUS hadden si tale ende wedertale. Si reden berch ende dale. In can u niet ghesegghen wel Wat tusschen hen tween ghevel. Si voren alsoe voert, Tes si quamen in een poert, Die scone stont in enen dale, Daer soe bequaem ’t hem wale, Dat sie 're bleven der iaren seven Ende waren in verweenden leven Met ghenuechten van lichamen, Ende wonnen twee kinder t'samen. Daer na den seven iaren, Alse die penninghen verteert waren, Moesten si teren van den pande, Die si brachten uten lande. Cleder, scoenheit ende paerde Vercochten si te halver waerde Ende brochten ’t al over saen. Doen en wisten si wat bestaen; Sie en conste ghenen roe spinnen, Daer sie met mochte winnen. Die tijt wart in den lande diere Van spisen, van wine ende van biere Ende van al dat men eten mochte. Dies hem wart te moede onsochte ; Si waren hem liever vele doet, Dan si hadden ghebeden broet. Die aermoede maecte een ghesceet Tusschen hem beiden, al waes ’t hem leet. Aen den man ghebrac dierste trouwe; Hi liet se daer in groten rouwe Ende voer te sinen lande weder. Si en sachen met oghen nye zeder. Daer bleven met hare ghinder Twee uter maten scone kinder. SI sprac: „Het 's mi comen soe, Dat ic duchte spade ende vroe. Ic ben in vele doghens bleven. Die ghene heeft mi begheven, Daer ic mi trouwen toe verliet. Maria, Vrouwe, oft Ghi ghebiet, Bidt vore mi ende mine twee ionghere, Dat wi niet en sterven van honghere. Wat sal ic doen, elendech wijf? Ic moet beide, ziele ende lijf, Bevlecken met sondeghen daden. Maria, Vrouwe, staet mi in staden! Al const'ic enen roe spinnen, In mocht er niet met winnen In tween weken een broet. Ic moet gaen dor den noet Buten der stat op ’t feit Ende winnen met minen lichame ghelt, Daer ic met mach copen spise. In mach in ghere wise Mijn kinder niet begheven” Dus ghinc si in een sondech leven. Want men seit ons overwaer, Dat si langhe seve iaer Ghemene wijf ter werelt ghinc Ende meneghe sonde ontfinc, Dat haer was wel onbequame, Die si dede metten lichame, Daer si cleine ghenuechte hadde in; Al dede sij ’t om een cranc ghewin, Daer si haer kinder met onthelt. Wat holpt al vertelt, Die scamelike sonden ende die zwaer, Daer si in was veertien iaer? Maer emmer en liet si achter niet, Had si rouwe oft verdriet, Si ne las alle daghe met trouwen Die seven ghetiden van Onser Vrouwen; Die las si Haer te loven ende t’eren, Dat Si se moeste bekeren Uten sondeliken daden, Daer si was met beladen. Bi ghetale veertien iaer; Dat seggh' ic u over waer. Si was seven iaer metten man, Die twee kindere an hare wan, Die se liet in ellinde, Daer si doghede groet meswinde. D'ierste seven iaer hebd’i gehoert; Verstaet hoe si levede voert. ALS die veertien iaer waren gehedaen, Sinde haer God in 't herte saen Berouwennesse alsoe groet, Dat si met enen swerde al bloet Liever liete haer hoe[f]t af slaen, Dan si meer sonden hadde ghedaen Met haren lichame, als [sli plach. Si weende nacht ende dach, Dat haer oghen selden drogheden ; Si seide: „Maria, die Gode soghede, Fonteyne boven alle wiven, Laet mi in der noet niet bliven Vrouwe, ic neme U t’orconden, Dat mi rouwen mine sonden, Ende sijn mi herde leet. Der es soe vele, dat ic en weet Waer ic se dede ocht met wien! Ay lacen! Wat sal mijns ghescien? Ic mach wel ieghen d’ordeel sorgen, — D'oghen Gods sijn mi verborgen, — Daer alle sonden selen bliken, Beide van armen ende van riken, Ende alle mesdaet sal sijn ghewroken, Daer en si vore biechte af ghesproken Ende penitencie ghedaen; Dat wetje] ic wel, sonder waen. Des ben ic in groten vare. Al drogh’ ic alle daghe een hare Ende croep er met van lande te lande Over voete ende over hande, Wullen, barvoet, sonder scoen, Nochtan en const ic niet ghedoen, Dat ic van sonden worde vri, Maria, Vrouwe, Ghi en troest mi, Fonteyne boven alle doghet! Ghi hebt den meneghen verhoghet, Alse wel Teophuluse sceen; Hi was der quaetster sonderen een Ende hadd’em den duvel op ghegeven, Beide ziele ende leven, Ende was worden sijn man; Vrouwe, Ghi verloesset [hjen nochtan. Al ben ic een besondech wijf Ende een onghetroest keytijf, RW In wat leven ic noy was, Vrouwe, ghedinct dat ic las t’ Uwer eren een ghebede! Toent aen mi U oetmoedechede, Ic ben ene die es bedroevet Ende Uwer hulpen wel behoevet, Dies magh ic mi verhouden. En bleef hem nye onvergouden, Die U gruete, Maget vrië, Alle daghe met ere „Ave Marië". Die U ghebet gerne lesen, Sie moeghen wel seker wesen, Dat hem daer af sal comen vrame; Vrouwe, het ’s U soe wel bequame, Uutvercorne Gods Bruut. U Sone sinde U een saluut Te Nazaret, daer Hi U sochte, Die U ene boetscap brochte, Die nye van bode was ghehoert; Daer omme sijn U die selve woert Soe bequame sonder wanc, Dat Ghij ’s wet eiken danc, Die U gheerne daer mede quet. Al waer hi in sonden belet, Ghi sout [h]en te ghenaden bringhen Ende voer Uwen Sone verdinghen." Dese bedinghe ende dese claghe Dreef die sondersse alle daghe. Si nam een kint in elke hant, Ende ghinck er met doer 't lant, In armoede van stede te steden Ende levede bi der beden. Soe langhe dolede si achter d’lant, Dat si den doester weder vant, Daer si hadde gheweest nonne, Ende quam daer 's avons na der sonne In ere weduwen huus spade, Daer si bat herberghe doer ghenade, Dat si daer ’s nachts mochte bliven. „Ic mocht u qualijc verdriven,” Sprac die weduwe, „met uwen kinderkinen. Mi dunct, dat si moede seinen. Ruust u ende sit neder; Ic sal u deilen weder Dat mi verleent Onse Here Doer Siere Liever Moeder ere.” Dus bleef si met haren kinden Ende soude gheerne ondervinden, Hoe ’t in den doester stoede. „Segt mi," seit si „vrouwe goede, Es dit covint van ioffrouwen ?" „Jaet," seit si, „bi miere trouwen, Dat verweent es ende rike; Men weet niewer sijns ghelike. Die nonnen die 're abijt in draghen, In hoerde nye ghewaghen Van hem gheen gherochten. Dies si blame hebben mochten." DIE daer bi haren kinderen sat, Si seide: „waer bi segdi dat ? Ic hoerde binnen deser weken Soe vele van ere nonnen spreken; Als ic verstoet in minen sinne, Soe was si hier costerinne. Die ’t mi seide, hi ne loech niet: Het’s binnen veertien iaren ghesciet, Dat si uten doester streec. Men wiste noyt, waer si weec Oft in wat lande si inde nam." Doen wert die weduwe gram Ende seide: „Ghi dunct mi reven! Derre talen seldi begheven Te segghene van der costerinnen Oft ghi en blijft hier niet binnen! Si heeft hier costersse ghesijn Veertien iaer den termijn, Dat men haers noyt ghemessen conde In al den tiden éne metten stonde, Hen si dat si waer onghesont. Hi ware erger dan een hont, Die 're af seide el dan goet; Si draghet soe reynen moet, Die eneghe nonne draghen mochte. Die alle die cloesters dore sochte, Die staen tusschen Elve ende Geronde, Ic wane men niet vinden en conde Ne ghene die gheesteliker leeft!” DIE alsoe langhe hadde ghesneeft, Dese tale dochte haer wesen wonder, Ende seide: „Vrouwe, maect mi conder. Hfoe hiet haer moeder ende vader?" Die noeme si se beide gader. Doen wiste si wel, dat si haer meende. Ay God! Hoe si ’s nachs weende Heymelike voer haer bedde! Si seide: „Ic en hebbe ander wedde Dan van herten groet berouwe. Sijt in mijn hulpe, Maria, Vrouwe! Mijn sonden sijn mi soe leet, Sagh ic enen hoven heet, Die in groten gloyen stonde, Dat die vlamme ghinghe uten monde, Ic crop[e] er in met vlite, Mocht ic mier sonden werden quite. Here, Ghi hebt wanhope verwaten, Daer op will' ic mi verlaten! Ic ben, die altoes ghenade hoept, Al ees ’t dat mi anxt noept Ende mi bringt in groten vare. En was nye soe groten sondare, Sint dat Ghi op ertrike quaemt Ende menschelike vorme naemt Ende Ghi aen den cruce wout sterven, So ne lieti den sondare niet bederven ; Die met berouwenesse socht gnade, Hi vant se, al quam hi spade, Als 't wel openbaer scheen Den enen sondare van den tween, Die t’Uwer rechter siden hinc. Dat ’s ons een troestelijc dinc, Dat Ghi ne ontfinc onbescouden. Goet berou mach als ghewouden ; Dat magh ic merken an desen. Ghi seit: „ Vrient, du salt wesen Met Mi heden in Mijn Rike, Dat segg’ic U ghewaerlike, ” Noch, Here, waes ’t openbare, Dat Gisemast, die mordenare, Ten lesten om ghenade bat. Hi gaf U weder gout no scat, Dan hem berouden sine sonden, U ontfermecheit en es niet te gronden, Niet meer, dan men mach Die zee uut sceppen op enen dach Ende droghen al toten gronde. Dus was nye soe grote sonde, Vrouwe, U ghenaden en gaen boven. Hoe soud' ic dan sijn verscoven Van Uwer ontfermecheit, Ocht mi mijn sonden sijn soe leit?” DAER si lach in dit ghebede, Quam een vaec in al haer lede Ende si wart in slape sochte. In enen vysioen haer dochte, Hoe een stemme aen haer riep, Daer si lach ende sliep: „Mensche, du heves soe lange gecarmt Dat Maria dijns ontfarmt, Want si heeft U verheden. Gaet in den doester met haestecheden Ghi vindt die doren open wide, Daer ghi uut ginges ten selven tide Met uwen lieve, den ionghelinc, Die u in der noet af ghinc. Al dijn abijt vinstu weder Ligghen opten outaer neder; Wile, covele ende scoen Moeghedi coenlijc ane doen; Des danct hoeghelike Marien: Die slotele van der sacristiën, Die ghi voer ’t beelde hinct ’s Nachs, doen ghi uut ghinct, Die heeft Si soe doen bewaren, Dat men binnen veertien iaren Uwes nye en ghemiste, Soe dat yemen daer af wiste. Maria es soe wel U vrient: Si heeft altoes voer U ghedient Min no meer na dijn ghelike. Dat heeft die Vrouwe van hemelrike, Sonderse, doer u ghedaen! Si heet u in den doester gaen. Ghi en vint nyeman op u bedde. Het ’s van Gode, dat ic u quedde!" NA desen en waes ’t niet lanc, Dat si uut haren slape ontspranc. Si seide: „God, gheweldech [H]ere, En ghehinct den duvel nemmermere, Dat hi mi bringhe in mere verdriet, Dan mi nu es ghesciet! Ocht ic nu in den doester ghinghe Ende men mi over dieveghe vinghe, Soe war[e] ic noch meer ghescent, Dan doe ic ierst rumde covent. Ic mane U, God die goede, Dor Uwen pretiosen bloede, Dat uut Uwer zielen liep, Ocht die stemme, die aen mi riep, Hier es comen te minen baten, Dat sij ’s niet en moete laten, Si en come anderwerf tot hare Ende derde werven openbare, Soe dat ic mach sonder waen Weder in minen doester gaen. Ic wil 're om benediën Ende loven altoes Marien!” ’s A NDERS 's nachs, moghedi horen, I~\ Quam haer een stemme te voren, Die op haer riep ende seide: „Mensche, du maecs te langhe beide! Ganc weder in dinen doester, God sal wesen dijn troester. Doet dat Maria u ontbiet! Ic ben haer bode, en twivels niet.” Nu heef si se anderwerf vernomen, Die stemme tote haer comen Ende hiet se in den doester gaen; Nochtan en dorst sij ’s niet bestaen. Der derder nacht verbeyt si noch Ende seide: ,,Ees 't elfs ghedroch, Dat mi comt te voren, Soe magh ic cortelike scoren Des duvels ghewelt ende sine cracht Ende ocht hi ’re comt te nacht, Here, soe maecten soe confuus, Dat hi vare uten huus, Dat hi mi niet en moete scaden. Maria, nu staet mi in staden, Die ene stemme ane mi sint, Ende hiet mi gaen in 't covint; Ic mane U, Vrouwe, bi Uwen Kinde, Dat Ghi se mi derdewerven wilt sinden.” DOEN waecte si den derden nacht. Een stemme quam van Gods cracht Met enen over groten lichte Ende seide: „Het ’s bi onrechte, Dat ghi niet en doet dat ic u hiet, Want u Maria bi mi ontbiet. Ghi moecht beiden te lanc! Gaet in den doester, sonder wanc, Ghi vint die doren op ende wide ontdaen, Daer ghi wilt, moghedi gaen. U abijt vindi weder Ligghende opten outaer neder." Als die stemme dit hadde gheseit, En mochte die zondersse, die daer leit, Die claerheit metten oghen wel sien; Si seide: „Nu en darf mi niet twien, Dese stemme comt van Gode, Ende es der Maghet Marien bode. Dat wet[e] ic nu sonder hone. Si comt met lichte soe scone; Nu en will’ ic ’s niet laten, Ic wille mi in den doester maken, Ic saelt oec doen in goeder trouwen Opten troest van Onser Vrouwen, Ende wille mijn kinder beide gader Bevelen Gode onsen Vader. Hi sal se wel bewaren.” Doen toech si ute al sonder sparen Haer cleder, daer si se met decte Heymelike, dat si se niet en wecte. Si cusse se beide aen haren mont. Si seide: „Kinder, blijft ghesont. Op den troest van Onser Vrouwen Latje] ic u hier in goeder trouwen, Ende hadde mi Maria niet verheden, Ic en hadde u niet begheven Om al ’t goet, dat Rome heeft binnen.” Hoert, wes si sal beghinnen. NU gaet si met groten weene Ten doester waert, moeder eene. Doen si quam in den vergiere, Vant si die dore ontsloten sciere. Si ghinck er in sonder wanc : „Maria, hebbes danc, Ic ben comen binnen mure; God gheve mi goede aventure!” Waer si quam, vant si die dore Al wide open ieghen hore. In die kerke si doe trac ; Heymelike si doe sprac: „God Here, ic bidde U met vlite, Hulpt mi weder in minen abite, Dat ic over veertien iaer Liet ligghen op Onser Vrouwen outaer, ’s Nachs, doen ic danen sciet!” Dit en es gheloghen niet, Ic seg 't u sonder ghile: Scone, covele ende wile Vant si ter selver stede weder, Daer sij 't hadde gheleit neder. Si traec ’t an haestelike Ende seide: „God van hemelrike Ende Maria, Maghet fijn, Ghebenedijt moetti sijn! Ghi sijt alre doghet bloeme! In Uwen reine magedoeme Droeghedi een Kint sonder wee, Dat Here sal bliven emmermee; Ghi sijt een uut vercoren werde, U Kint maecte hemel en erde. Deze ghewelt comt U van Gode Ende staet altoes t’Uwen ghebode. Den Here, die ’s ons broeder, Moghedi ghebieden als moeder Ende Hi U heten lieve dochter. Hier omme lev[e] ic vele te sochter. Wie aen U soect ghenade, Hi vint se, al comt hi spade. U hulpe die es alte groet ; Al hebb' ic vernoy ende noet, Het 's bi U ghewandelt soe, Dat ic nu mach wesen vroe. Met rechte magh ic U benediën !” Die slotele van der sacristiën Sach si hanghen, in ware dinc, Vor Mariën, daer si se hinc. Die slotele hinc si aen hare Ende ghinc ten core, daer si clare Lampten sach berren in allen hoeken. Daer na ghinc si ten boeken Ende leide elc op sine stede, Alsi dicke te voren dede, Ende si bat der Maghet Mariën, Dat Si se van evele moeste vriën Ende haer kinder, die si liet Ter weduwen huus in 2waer verdriet. Binnen dien was die nacht ghegaen, Dat d’orloy begonste te slaen, Daer men middernacht bi kinde. Si nam doezeel biden inde Ende luude metten so wel te tiden, Dat sij ’t hoerden in allen ziden, Die boven opten dormter laghen. Die quam alle sonder traghen Van den dormter ghemene. Si ne wisten hier af, groet no clene. Si bleef in den doester haren tijt, Sonder lachter ende verwijt: Maria hadde ghedient voer hare, Ghelijc oft sij’t selve ware. Dus was die sonderse bekeert, Maria te love, die men eert, Der Maghet van hemelrike, Die altoes ghetrouwelike Haren vrient staet in staden, Alsi in node sijn verladen. DESE ioffrouwe, daer ic af las, Es nonne alsi te voren was. Nu en will’ ic vergheten niet Haer twee kindere, die si liet Ter weduwen huus in groter noet. Si en hadden ghelt noch broet. In can u niet vergronden, Doen si haer moeder niet en vonden, Wat groter rouwe dat si dreven. Die weduwe ghinck er sitten neven Si hadd’ er op ontfermenisse. Si seide: ,,Ic wille toter absisse Gaen met desen twee kinden. God sal hare in 't herte sinden, Dat si hen goet sal doen.” Si deden ane cleder ende scoen, Si ghinck er met in covent ; Si seide: „Vrouwe, nu bekent Den noet van desen twee wesen: Die moeder heef se met vresen Te nacht in mijn huus gelaten Ende es ghegaen hare straten, Ic en weet, West noch Oest. Dus sijn die kmder onghetroest. Ic hulpe hen gheerne, wist ic hoe.” Die abdisse sprack er toe: „Hout se wel, ic sael ’t u lonen, Dat ghi] s u niet en selt becronen, Na dat si u sijn ghelaten; Men gheve hen der caritaten Elcs daghes, om Gode. Sint hier daghelijcs enen bode, Die hen drincken hale ende eten. Gheberst hen yet, laet mi weten." Die weduwe was vroe, Dat haer comen was alsoe. Si nam die kinder met hare Ende hadd’ er toe goede ware. Die moeder, die se hadde ghesoghet Ende pine daerom ghedoeghet, Haer was wel te moede, Doen si se wiste in goeder hoede, Haer kinder, die si begaf In groter noet ende ghinc af. Si ne hadde vaer no hinder Voert meer om hare kinder. Si leide vort een heylech leven; Menech suchten ende beven Hadsi nacht ende dach, Want haar die rouwe in ’t herte lach Van haren quaden sonden, Die si niet en dorste vermonden Ghenen mensche, no ontdecken, Noe in dichten oec vertrecken. HIER na quam op enen dach Een abt, die se te visenteerne plach Eenwerven binnen den iare, Om te vernemen oft daer ware Enech lachterlike gheruchte, Daer si blame af hebben mochte. 's Daghes als hi 're comen was, Lach die sonderse ende las In den coer haer ghebet, In groter twivelingen met. Die duvel becorese metter scame, Dat si haer sondelike blame Vore den abt niet en soude bringhen. Als [s]i lach in der bedinghen, Sach si, hoe dat neven haer leet Een ionghelinc, met witten ghecleet; Hi droech in sinen arm al bloet Een kint, dat dochte haer doet. Die ionghelinc warp op ende neder Enen appel ende vink [hl en weder Vor 't kint, ende maecte spel. Dit versach die nonne wel, Daer si in haer ghebede lach. Si seide: „Vrient, of 't wesen mach, Ende of ghi comen sijt van Gode, Soe man[e] ic u bi Sine ghebode, Dat ghi mi segt ende niet en heelt, Waerom ghi voer dat kint speelt Metten sconen appel roet, Ende het leet in uwen arm doet! U spel en helpt hem niet een haer.” „Seker, nonne, ghi segt waer: En weet niet van minen spele Weder luttel no vele, Het ’s doet, en hoert no en siet. Al des ghelike en weet God niet, Dat ghi leest ende vast; Dat en helpt u niet een bast; Het ’s al verloren pine, Dat ghi neemt discipline; Ghi sijt in sonden soe versmoert, Dat God u beden niet en hoert Boven in Sijn Rike. Ic rade u: haestelike Gaet ten abt, uwen vader, Ende verteelt hem algader U sonden, al sonder lieghen. Laet u den duvel niet bedrieghen. Die abt sal u absolveren Van den sonden, die u deren. Ees ’t, dat ghi se niet en wilt spreken, God sal se zwaerlike an u wreken!” Die ionghelinc ghinc ute haer oghen; Hi ne wilde haer nemmeer vertoghen. Dat hi seide, heeft si verstaen. ’s Morghens ghinc si alsoe saen Ten abt ende bat, dat hi hoerde Haer biechte van worde te worde. Die abt was vroet van sinne. Hi seide: „Dochter, lieve minne, Des en will’ ic laten niet, Bepeinst u wel ende besiet Volcomelijc van uwen sonden.” Ende si ghinc ten selven stonden Den heyleghen abt sitten neven Ende ontdecten hem al haer leven, Ende haer vite van beghinne: Hoe si met ere dulre minne Becort was soe uter maten, Dat si moeste ligghen laten Haer abijt met groten vare Eens ’s nachts op Onser Vrouwen outare, Ende rumede den doester met enen man, Die twee kindere aen hare wan. Al dat haer ye was ghesciet, Dies ne liet si achter niet; Wat si wiste in haer herte gront, Maecte si den abt al cont. Doen si ghebiecht hadde algader, Sprac d'abt, die heyleghe vader: „Dochter, ic sal u absolveren Van den sonden, die u deren Die ghi mi nu hebt ghelijt. Gheloeft ende ghebenedijt Moet die Moeder Gods wesen!" Hi leide haer op 't hoeft met desen Die hant ende gaf haer perdoen. Hi seide: „Ic sal in een sermoen U biechte openbare seggen Ende die soe wiselike beleggen Dat ghi ende u kinder mede Nemmermeer, te ghere stede, Ghenen lachter en selt ghecrigen. Het ware onrecht, soude men 't swigen, Die scone miracle, die ons Here Dede doer Siere Moeder ere. Ic sael ’t orconden over al. Ic hope, datter noch bi sal Menech sondare bekeren Ende Onser Liever Vrouwen eren.” Hl deet verstaen den covende, Eer hi thuus weder wende, Hoe ere nonnen was ghesciet; Maer si ne wisten niet, Wie sie was, het bleef verholen. Die abt voer Gode volen. Der nonnen kinder nam hi beide Ende vore se in sijn gheleide. Grau abijt dedi hen an Ende si worden twee goede man. Haer moeder hiet Beatrijs. Loef Gode ende prijs Ende Maria, die Gode soghede, Ende dese scone miracle toghede! Si halp haer uut alre noet. Nu bidden wi alle, cleine ende groet, Die dese miracle horen lesen, Dat Maria moet wesen Ons vorsprake in ’t soete dal, Daer God die werelt doemen sal. Amen! TOELICHTING Deze uitgave van ‘Beatrijs’ isbewerkt naar het handschrift uit 1374, hetwelk deel uitmaakt van de verzameling der Koninklijke Bibliotheek te ’s-Gravenhage (No. 76 E 5). Zij is bestemd voor liefhebbers onzer Letteren, die deze legende willen lezen in een verzorgde typographische uitvoering, en dus niet voor philologen. Om de leesbaarheid van dezen ouden tekst te bevorderen heb ik gemeend leesteekens te mogen aanbrengen en zelfs woorden, die in het handschrift van 1374 aan elkaar geschreven zijn, te mogen scheiden. Hierdoor heb ik, in afwijking van genoemd manuscript, nog al eens gebruik moeten maken van apostrophen aan het eind of aan het begin van een woord, en hier en daar een letter moeten inlasschen, die ik tusschen haakjes geplaatst heb. Dit moge dan niet naar den zin der philologen zijn: de 'gewone’ lezer zal mij toegeven dat hierdoor de leesbaarheid bevorderd is geworden. Verder heb ik de woorden ‘God’ en ‘Maria’ en andere namen met een hoofdletter laten beginnen, voor ‘u’ waar dit noodig was ‘v’ gezet en voor ‘uu’: ‘vv’. De Romeinsche getallen in de versregels heb ik bovendien als gewone woorden gedrukt Indien door deze uitgave bereikt wordt, dat de oorspronkelijke tekst méér dan voorheen gelezen wordt dan zal ik mijne moeite ruimschoots beloond achten. Maastricht, November 1937. A.A.M. STOLS. ‘BEATRIJS, Een Middeleeuwsche Legende" werd gezet met de letter 'Lutetia' en verlucht met houtsneden van Victor Stuyvaert. Druk van A.A.M. Stols te Maastricht. Er werden 25 exemplaren op Hollandsch papier gedrukt, genummerd van 1-25, waarvan 10 exemplaren niet in den handel zijn.