UBBO EMMITJS EN OOST-FRIESLAND
DOOR
Dr. J. J. BOER
J. B. WOLTERS - GRONINGEN, BATAVIA















UBBO EMMIUS EN OOST-FRIESLAND







UBBO EMMIUS EN OOST-FRIESLAND
DOOR
Dr. j. j. boer
f3,90
BIJ J. B. WOLTERS’ UITGEVERSMAATSCHAPPIJ n.v. GRONINGEN - BATAVIA - 1936



BOEKDRUKKERIJ VAN J.B.WOLTERS



INHOUD.
Blz.
Inleiding 1
Emmius’ politieke leven, 1 — Plan van het werk, 2. — Bronnen; Emmius’ briefwisseling, ongedrukt materiaal, 2. — Afkortingen, 3.
Hoofdstuk I: Oost-Friesland omstreeks 1600 4
Literatuur en bronnen, 4. — De Cirksena’s, 4. — Regentschap van Anna van Oldenburg, 5. — De Hervorming; Lutheranen en Calvinisten; Johannes Ligarius en Menso Alting, 5. — Ontwikkeling van Emden als handelsstad, 8. — De Oostfriese stenden; jonkers, steden, boeren, 9. — Regeling der opvolging door Anna; gemeenschappelijke regering van haar zoons Edzard II en Johan, 11. — Hun onderlinge strijd en zijn gevolgen, 12. — Gravamina der stenden; keizerlijk decreet van 1589, Emder en Norder executierecessen van 1590 en ’93, 14. — Kerkelijke twisten tijdens Edzard II, 16. — Verhouding tussen Oost-Friesland en de Republiek, 18. — Aanleiding en uitbarsting van de Emder revolutie van 1595,19. — Positie der nieuwe Emder regering, 21. — Verdrag van Delfzijl (Juli 1595), 22. — Keizerlijke resolutie van 1597, 23. — Enno III; de Concordaten van 1599,24. — Van de Concordaten tot het vergelijk van Den Haag (1603), 26. — Van het vergelijk van Den Haag tot het Emder landdagsbesluit van 1606,29. — Kwestie der „Spaanse schade”,
30. — Bezetting en plundering van Aurich (1609), 33. — Onderhandelingen in 1610 en *11, 35. — Verdrag van Osterhusen (1611), 37. — Gevolgen der twisten, 38.
Hoofdstuk II: Ubbo Emmius 41
Bronnen en literatuur, 41. — Geboorte (1547); familie; jeugd, 41. — Student te Rostock, 43. — Reis naar Genève (1576—’78); overgang naar het Calvinisme, 46. — Rectoraat te Norden (1579—’87); huwelijk,
48. — Rectoraat te Leer (1588—’94); begin der Rerum frisicarum historia; kaart en beschrijving van Oost-Friesland; bestrijding van het Davidjorisme, 51. — Rectoraat te Groningen (1594—1614), 56. — Rer. fris. hist., dec. II en III; bestrijding van Suffridus Petri en Bernardus Furmerius, 58. — Conflict met den graaf van Oldenburg, 61. — Geschriften tegen David Joris, 64. — Houding jegens Remonstanten en Katholieken, 66. — Vroomheid; verbinding van Calvinisme en Humanisme, 68. — Rer. fris. hist., dec. IV en V; „De agro Frisiae inter Amasum et Lavicam syntagma” (1605), 70. — Politieke werkzaamheid,
70. — Dood van Menso Alting (1612); „Vita Mensonis Altingii”, 71.
— Briefwisseling met vrienden en geleerden; zijn persoonlijkheid uit zijn brieven en geschriften, 72. — Stichting der Groninger universiteit; Emmius professor en rector magnificus (1614), 79. — Voltooiing der Rer. fris. hist. (1616), 79. — „De Frisia et Frisiorum republica”. 81.
— „Opus chronologicum” en „Genealogia”, 83. — „Guilhelmus Ludovicus”, 84. — Laatste levensjaren; „Vetus Graecia”, 85.



BIz.
-Ioofdstuk III: Het auteurschap van enige geschriften. 86
Lijst van Tjaden, 86. — „Reden und gronden”, 87. — „Etlicke verbundtbrieven”, 89. — „Libertates”, 91. — „Plebi rusticae levatio”,93.— „Immuniteit der ridderschap”, 95. — „Vindiciae iuris populi”, 96. —
„De clade hispanica”, 98. — Emder Apologie met Bijlagen en „Vorlauffer”, 101. — „Historia nostri temporis”; geen humanistisch geschiedwerk, 105. — „Frantzii getreuer Rat”, 112. — Enkele andere geschriften, 113.
rlOOFDSTUK IV: De staatkundige theorie van Emmius ..114
Ontstaan van zijn politieke opvattingen, 114. — Vorm en doel van zijn politieke verhandelingen, 115. — De Friese vrijheid en haar kenmerken, 117. — Historische bewijzen, 119. — De Friese keuren en landrechten, 121. — Het vrijheidsprivilege van Karei den Groten, 124. —
De Upstalsboom, 126. — Argumenten voor de Oostfriese vrijheidsrechten, 131. — De verheffing van Ulrich Cirksena tot graaf; drie fasen der Oostfriese vrijheid, 134. — In de vrijheid ligt de zin der Friese geschiedenis; haar handhaving is plicht, 143. — Geen theologisch betoog; het souvereiniteitsprobleem; de gezagshandhaving, 145. — Achtergrond van zijn denkbeelden; de dualistische stendenstaat, 148. — Invloeden op zijn theorie, 150. — Althusius niet, 150. — Friese schrijvers,
151. — Hotman, 153. — Calvijn, 155. — „De iure magistratuum” en „Vindiciae contra tyrannos”, 157. — Mogelijke andere invloeden, 161.
Hoofdstuk V: Emmius als Oostfries patriot 163
Zijn liefde voor zijn geboorteland, 163. — Zijn grieven tegen Edzard II; „De Frisia Orientali et Urbe Emdana”, 164. — Zijn oordeel over Enno III, de „Spaanse schade”, Frantzius en het grafelijk hof, 168. — De opvatting, dat de Emder partij zou hebben gestreefd naar verdrijving der Cirksena’s en volledige aansluiting van Oost-Friesland aan de Republiek, 173. — Uit Emmius’ briefwisseling en aantekeningen blijkt dit niet, 174. — Mening van de grafelijke partij, 177. — Voorwaardelijke opzegging der gehoorzaamheid, bezetting van Aurich, conflict Emder regering-Vervou en houding van enige radicalen in verband hiermee,
178. — Deductie van Huninga, 182. — Historische waardering van de houding der Emders, 183. — Emmius’ algemeen Fries bewustzijn, 184.
— Culturele samenhang der Friese landen, 186.
Hoofdstuk VI: De politieke werkzaamheid van Emmius 191
Bemiddelaarschap tussen Oost-Friesland en de Republiek, 191. — Invloed bij Johan Witten en Groninger regeringspersonen, 192. — Verhouding tot Willem Lodewijk, 193. — Wetenschappelijk adviseur van Emden en de huismansstand tijdens Edzard II, 196. — Idem tijdens Enno III, 199. — De onderhandelingen in 1610 en ’ll, 203. —De 14 „punten van assecuratie” der stenden, 204. — Vergelijking hiervan met de 22 artikelen der Staten-Generaal, 207. — Emmius’ advies inzake de garantie der verdragen door de Republiek, 213. — Verdrag van Osterhusen, 219. — Slotbeschouwing, 219.
Bijlage: Enige brieven van en aan Ubbo Emmius. . . . 221 Register 230



INLEIDING.
Ubbo Emmius is op vier levensgebieden werkzaam geweest, op die van onderwijs, wetenschap, kerk en politiek. Op het gebied van het onderwijs lag zijn maatschappelijke werkkring; van zijn beoefening der wetenschap leggen zijn omvangrijke historische werken getuigenis af; het Calvinisme had in hem een rechtzinnig belijder en een strijdbaar verdediger; zijn politieke belangstelling vond een arbeidsveld in zijn geboorteland Oost-Friesland. —
Nadat mijn aandacht zich op deze figuur gericht had, lag het in mijn bedoeling, zijn leven en werken in hun gehele omvang te beschrijven, doch deze taak bleek al spoedig te veel omvattend om binnen het kader van een proefschrift degelijk vervuld te worden. Mij te beperken tot Emmius’ historiografische arbeid leek, hoewel hier vooral zijn betekenis ligt, minder aantrekkelijk, doordat reeds H. Reimers zeer belangrijk werk verricht heeft met zijn uitvoerige en voorbeeldig grondige studie over de bronnen van Emmius’ grootste geschiedwerk „Rerum frisicarum historia”. Het werd me evenwel tevens duidelijk, dat er een enge samenhang bestaat tussen Emmius’ geschiedbeschouwing en zijn staatkundige ideeën en dat een meer uitgebreide behandeling van zijn politieke leven van overwegend belang zou zijn voor de kennis en waardering van zijn gehele persoonlijkheid.
Het onderzoek naar Emmius’ staatkundige opvattingen en politieke werkzaamheid brengt ons midden in de binnenlandse twisten, die omstreeks 1600 het graafschap Oost-Friesland verdeeld hebben, en schijnt me omvangrijk genoeg om een behandeling te rechtvaardigen in een afzonderlijke studie, die nu onder de titel „Ubbo Emmius en Oost-Friesland” het licht ziet. Dit onderwerp heeft een wijdere achtergrond, dan de titel zou doen vermoeden; het ging in de Oostffiese twisten om beginselen, Calvinisme of Lutheranisme, stendenregering of absolute monarchie. Twee van Emmius’ medestanders waren de Emder predikant Menso Alting—wiens naam herinneringen oproept aan Emden als brandpunt van het Calvinisme in de zestiende eeuw en als „moeder der Nederlandse kerken” — en de staatstheoreticus Johannes Althusius.



Aangezien Emmius’ politieke werkzaamheid niet te begrijpen is, ils men het terrein daarvan niet kent, geeft het eerste hoofdstuk :en overzicht van de Oostfriese twisten.
Ook leek het me niet overbodig in een tweede hoofdstuk een >verzicht te geven van Emmius’ leven. Wel bestaan er reeds biografieën van hem, doch de uitvoerigste en belangrijkste, die van ien zeer verdienstelijken Tjaden, dateert nog uit de tweede helft ier achttiende eeuw. Mogen ook latere schrijvers soms gewichtige ïieuwe gegevens brengen en een persoonlijke kijk op Emmius lebben, ze behandelen zijn leven gewoonlijk kort, dikwijls slechts ils inleiding tot een studie over een speciaal onderdeel van zijn werkzaamheid. Van groot belang is ook, dat Emmius’ briefwisseling, die zij niet tot hun beschikking hadden — daarover straks nader — ans in staat stelt een bredere en diepere kennis aangaande hem te verwerven dan hun mogelijk was. En ten slotte kan men met zijn persoonlijkheid in al haar uitingen voor ogen de politieke zijde van zijn leven in haar juiste betekenis en waarde zien.
Na het tweede hoofdstuk beperkt zich deze studie tot haar speciale gebied. De eigenlijke beschrijving daarvan in de laatste hoofdstukken dwingt er echter toe, vooraf in het derde hoofdstuk rekenschap af te leggen van een kritisch onderzoek naar de vraag, of Emmius met recht als de schrijver van een aantal hem toegeschreven politieke verhandelingen beschouwd mag worden.
Van de literatuur, die bij de verschillende gedeelten van dit werk geraadpleegd is en die niet in een alphabetische lijst opgesomd, doch over het algemeen slechts ter plaatse in de noten aangehaald wordt, zijn alleen de algemene werken en de belangrijkste gedrukte bronnen betreffende de Oostfriese geschiedenis in een overzicht samengevoegd als noot bij het begin van hoofdstuk I, de belangrijkste werken over Ubbo Emmius op dezelfde wijze bij het begin van hoofdstuk II.
Als bronnen voor ons onderzoek komen naast Emmius’ gedrukte werken zijn brieven en een hoeveelheid ongedrukt materiaal in aanmerking.
De briefwisseling van Emmius, die verspreid is over bibliotheken en archieven van Aurich tot Rome en van Schlobitten tot Londen, is verzameld en uitgegeven door Prof. Brugmans, gedeeltelijk in samenwerking met den Auricher archivaris F. Wachter. Deze uitgave van 476 brieven is, behalve voor de kennis van Emmius persoonlijkheid en van de tijdsomstandigheden in het algemeen, inzonderheid van onschatbare betekenis voor de kennis van zijn



politieke werkzaamheid, zodat ik met grote dankbaarheid er een rijke oogst van gegevens uit heb kunnen binnenhalen.
Van overwegend belang is het ongedrukte materiaal, dat zich bevindt in de Groninger Universiteitsbibliotheek en vooral in het Staatsarchief te Aurich. Het bestaat behalve uit de manuscripten van een aantal reeds in Emmius’ eigen tijd gedrukte werken, die hier buiten beschouwing kunnen blijven, grotendeels uit aantekeningen en verhandelingen in eigen handschrift of in afschrift. Dat zich nog slechts een gering gedeelte in Groningen bevindt is een gevolg hiervan, dat in het begin der achttiende eeuw de Oostfriese kanselier Brenneysen de op Oost-Friesland betrekking hebbende papieren uit Emmius’ nalatenschap zo veel mogelijk voor het grafelijk archief heeft opgekocht.
Aan de politieke geschriften van Emmius is tot nu toe door de onderzoekers uitgezonderd Brenneysen en Tjaden weinig of geen aandacht besteed. Zo wil dan het hier volgende werk een bijdrage vormen tot de kennis van Emmius’ leven, van een periode der Oostfriese geschiedenis en van de politieke opvattingen in de overgangstijd van de zestiende naar de zeventiende eeuw.
Afkortingen.
Aur. StA. = Staatsarchiv Aurich.
Gron. UB. = Universiteitsbibliotheek Groningen.
Br. = Briefwechsel des Ubbo Emmius, Bd. I, Aurich 1911,
hrsg. v. H. Brugmans u. F. Wachter, Bd. II, ’s-Gravenhage 1923, hrsg. v. H. Brugmans. Aangehaald volgens nummer van deel en bladzijde, dus niet volgens de nummers der brieven. Emder Jahrb. = Jahrbuch der Gesellschaft für bildende Kunst und valerlandische Altertümer zu Emden, Bd I—XXIII, Emden 1878—1932.



HOOFDSTUK. 1.
OOST-FRIESLAND OMSTREEKS löuu.
Over Oost-Friesland x) regeerde sedert het midden der vijftiende »euw het gravenhuis der Cirksena’s. De hoofdeling van Greetsiel Ulrich Cirksena had zijn macht over Oost-Friesland weten uit te areiden, waarmee na de woelige periode van de onderlinge strijd der Dostfriese hoofdelingen een tijd van grotere orde aanbrak. Ulrichs jCzag werd bevestigd door den Duitsen keizer in 1464, toen hij zijn bezittingen in leen opdroeg aan Frederik III en van dezen de graventitel ontving. Zijn bezittingen en zijn titel gingen in 1466 over op zijn drie zoontjes, voor wie zijn weduwe Theda een krachtig regentschap voerde. Daarna nam de oudste zoon Enno de eigenlijke leiding op zich, welke na diens dood in 1491 overgenomen werd door Ulrichs tweeden zoon Edzard. De regering van Edzard I „den Groten is
i\ Literatuur over de geschiedenis van Oost-rriesiana in ae 10e en nci der 17e eeuw, behalve de in afzonderlijke noten aangehaalde monografieën, de volgende werken: H. Reimers, Ostfriesland bis zum Aussterben seines Fiirstenhauses (Bremen 1925), korte politieke geschiedenis van Oost-Friesland van de oudste tijden tot 1744 (266 blz.); E. R. Brenneysen, Ostfriesische Historie und Landesverfassung (2 Bde. Aurich 1720), geen geschiedwerk, maar een verzameling van acten en documenten; T. D. Wiarda, Ostfriesische Geschichte III (1540—1611), IV (v a. 1611), Aurich 1793, ’94, door de uitvoerigheid nog altijd van grote waarde, een Oostfriese Wagenaar; O. Klopp, Geschichte Ostfrieslandsl (-1570),
jl (1570 1715) Hannover 1854, *57; B. Hagedorn, Ostfrieslands Handel und
Schiffahrt I, im 16. Jahrhundert, II, vont Ausgang des 16. Jahrhunderts bis zum westfalischen Frieden (Abhandlungen zur Verkehrs- und Seegeschichte III, VI, Berlin 1909, ’12), onmisbaar niet slechts voor de economische, maar ook voor de politieke geschiedenis, waarvoor veel ongedrukt materiaal uit het Emder en Auricher archief gebruikt is. Voor de periode ± 1590—1611 zijn enkele gedrukte werken uit de tijd zelf van groot belang als bron: Apologm,das ist volkommene Verantwortung, so Bürgermeister und Rath.. ■■JerJ^dt, £m„ mossen ausgeben, met Stücke und Beylagen (Groningen 1602, 03), de z.g. Emder Apologie; Ubbonis Emmii Historia nostri temporis (Groningen 1732), inzonderheid voor de tijd van 1602 tot 1608; Fredrich van Vervou, E"W gedenckweerdige Geschiedenissen (ed. Prov. Friesch Genootsch. Leeuwarden 1841), de mémoires van den commandant van het Emder garnizoen 1603— 08. Ook E van Reyd, Historie der Nederlantschen Oorlogen en E. van Meteren,
Historie der Nederlandscher oorlogen bevatten belangrijke mededelingen
betreffende Oost-Friesland.



een hoogtepunt in de Oostfriese geschiedenis. *) In zeer zware strijd tegen buitenlandse machthebbers wist hij zijn gezag te handhaven, waarbij hij kon rekenen op de trouwe steun van zijn onderdanen, bij wie hij wegens zijn persoonlijke, toegewijde zorg voor het binnenlands bestuur hoog in aanzien stond.
Na Edzards dood in 1528 zijn de macht en het aanzien der Cirksena’s niet meer gestegen. Nadat zijn zoon en opvolger Enno II reeds op vijfendertigjarige leeftijd in 1540 gestorven was, nam diens weduwe Anna van Oldenburg het regentschap waar. Dit langdurige regentschap was een tijd van vrede en welvaart, maar heeft toch voor Oost-Friesland niet in alle opzichten gunstige gevolgen gehad. Ofschoon de regentes goede bedoelingen had, bezat zij niet de vooruitziende blik en de vaste hand, die bij het besturen van het graafschap in de toenmalige omstandigheden wenselijk geweest waren. Want hoe rustig en gelijkmatig haar regering naar het uiterlijk mag zijn verlopen, er hadden geleidelijke, doch diepgaande veranderingen plaats, die reeds vóór haar regentschap waren ingetreden en onder haar oudsten zoon, Edzard II, zouden leiden tot een scheuring tussen den graaf en een deel der onderdanen.
Deze veranderingen waren de ontwikkeling der Hervorming, de opkomende handelsbloei van Emden en de groeiende invloed der stenden. Het is van belang, de drie ontwikkelingslijnen hiervan afzonderlijk te volgen tot een eind in de regering van Edzard II, die formeel vanaf 1558 zelf regeerde, maar tot 1565 het bestuur in handen van zijn moeder liet.
Op godsdienstig gebied 2) waren er reeds spoedig na het begin der Reformatie in Oost-Friesland aanhangers der meest uiteenlopende richtingen, van rechtzinnig Katholicisme tot dweepzieke Wederdoperij. Veel aanhangers telden de beide hoofdrichtingen in de Reformatie, die van Luther en die van Zwingli. De bekende Zwingliaansgezinde Hinne Rode was van 1527 tot 1531 predikant te Norden. Maar ook Karlstadt en Melchior Hofman hadden volge-
*) Over hem: H. Reimers, Edzard der Grojie (Abhandlungen und Vort rage zur Geschichte Ostfrieslands XIII—XIV, Aurich 1910). De bewijsplaatsen bij dit werk afzonderlijk in Einder Jahrb. XVIII (1913 en ’14) 161 ff.: H. Reimers, Quellen zur Geschichte Edzards des Grossen.
a) H. Reimers, Die Gestaltung der Rejormation in Ostfriesland (Abh. u. Vortr. z. Gesch. Ostfrlds. XX, Aurich 1917); E. Kochs, Die Anfange der ostfriesischen Rejormation, Emder Jahrb. XIX 109—274; XX 1—126 (1916, 1920); H. Garrelts, Die Rejormation Ostfrieslands nach der Darstellung der Lutheraner vom Jahre 1593 (Aurich 1925).



Iingen in Oost-Friesland. Zo bood de godsdienstige toestand van het land een veelkleurig beeld, toen graaf Enno II in 1529 door twee geestelijken de z.g. Bremer kerkorde liet opstellen, een regeling der kerkelijke zaken in Lutherse geest. Enno hoopte daardoor de eenheid te herstellen, maar de geesten wilden zich niet in het gareel van zulk een opgelegde eenheid laten dwingen, en al zette hij leiders als Rode af, de verschillen bleven bestaan. Een nieuwe regeling volgde met de z.g. Lüneburger kerkorde van 1533, die zich nog meer op Luthers standpunt stelde dan de vorige, doch nu wensten de Zwingliaansgezinden zich nog veel minder te buigen. Beide richtingen hielden naast elkaar stand. De aanhangers van Karlstadt en de Wederdopers werden evenwel steeds meer teruggedrongen.
Deze handhaving van het strenge Lutheranisme hield op onder het regentschap van de meer Zwingliaansgezinde Anna. Ook zij wenste, evenals haar overleden echtgenoot, grotere eenheid op godsdienstig gebied en door haar toedoen kwam in 1543 een krachtige leidersfiguur naar Oost-Friesland, de Poolse reformator Johannes a Lasco, wiens Zwingliaanse opvattingen, evenals bij zoveel Zwinglianen het geval was, sterk de invloed hadden ondergaan van de theologie van Calvijn. Johannes a Lasco, die met een vierjarige onderbreking in Oost-Friesland bleef tot 1555, trachtte de godsdiensteenheid te bereiken in Zwingliaanse, nu veeleer Calvinistische geest, maar zijn pogingen gelukten evenmin als de vroeger daartoe van andere zijde aangewende. Wel werd het Calvinisme zeer versterkt, doch toen Anna’s zoon Edzard in 1559 huwde met Katharina van Zweden, de oudste dochter van Gustaaf Wasa, betekende dat voor later opnieuw een verandering van koers. Edzards gemalin, streng-Luthers, streefde er naar de godsdiensteenheid van Oost-Friesland in haar geest tot stand te brengefi, en Edzard, geen krachtige persoonlijkheid, liet zich in kerkelijke zaken door haar leiden. In 1577 werd de Lutherse Johannes Ligarius1) hofpredikant; hij wilde met al de kracht van zijn geloofsovertuiging het Lutheranisme in Oost-Friesland bevestigen en uitbreiden, waarvoor hij de bekwaamheden als leider bezat.
Zo gezien scheen de toekomst voor het Lutheranisme door de steun van den graaf en het leiderschap van Ligarius zeer gunstig. De Lutherse overheid had echter bij haar streven naar verdringing der Calvinisten met principieel verzet van dezen te rekenen: zij
J) h. Garrelts, Johannes Ligarius: sein Leben una seine aeaeuiung jur das Luthertum Ostfrieslands und der Niederlande (Emden 1914).



konden geen staatsinmenging in hun kerkelijke zaken dulden; de in Duitsland geldende stelregel van het „cuius regio, illius religio” was geheel in strijd met hun opvattingen omtrent de verhouding van kerk en staat. Daar kwam bij, dat de Calvinisten een machtige versterking hadden gekregen. Slechts ten dele is deze gegrond op de reeds genoemde steun, die de regentes Anna het Calvinisme geboden had, vooral moeten we haar verklaren uit de grote toevloed van vluchtelingen uit de Nederlanden.
Nog tijdens de regering van Karei V waren talloze Nederlanders voor de vervolgingen der streng-Katholieke regering uitgeweken. Onder hen zullen veel richtingen vertegenwoordigd geweest zijn. Na 1567, toen Alva in de Nederlanden kwam, trokken nieuwe scharen vluchtelingen naar het buitenland en onder hen zijn de Calvinisten nu verre in de meerderheid. Vooral Emden is voor honderden Gereformeerden een toevluchtsoord: deze stad is het belangrijkste centrum der toenmaals in den vreemde verblijf houdende Nederlanders geweest en van haar is, gelijk bekend, een moeilijk te overschatten invloed op het Nederlandse Protestantisme uitgegaan.1) Het behoeft geen betoog, dat deze Calvinisten met hun rotsvast geloof hun Oostfriese geestverwanten sterkten in de handhaving van hun kerk tegenover een vijandig staatsgezag.
Als tweede belangrijke factor komt daarbij, dat onder de regering van Edzard II, nog voordat Ligarius hofpredikant werd, een Calvinistisch leider optrad van buitengewoon formaat: Menso Alting. Deze, in 1541 geboren te Eelde in Drente, tijdens Alva’s bewind gevlucht naar de Palts en daar predikant o. a. te Heidelberg, aanvaardde in 1575 het predikambt te Emden, waar hij tot zijn dood in 1612 bleef. Hij was een typisch vertegenwoordiger van het „confessionele tijdperk”. Met onvermoeibare energie en ijzeren doorzettingsvermogen streefde hij zijn doel na, het Calvinisme, dat hij met onwrikbare overtuiging beleed, ter overwinning te voeren. Geen zachtmoedige natuur, maar een staalhard karakter, zoals kalvijn en Beza zelf; een „miles Christi”, die doet denken aan ;en Oudtestamentischen richter of boetprediker, zijn hele leven strijd roerde en zich altijd door vijanden omringd zag. Nog op zijn sterfbed sei hij tot zijn vrienden met grimmig sarcasme: „Nu heft Godt neinen feinden ein lachen thobereidet ” Als theologisch denker
/ A. A. van Schelven, De Nederlandsche Vluchtelingenkerken der XVIe eeuw n Engeland en Duitschland (’s-Gravenhage 1908) 39—56, 114—130.



een figuur zonder enige betekenis, maar als leider en organisator een in zijn eenzijdigheid geweldig man.x)
Van 1577 af stonden Alting en Ligarius, beide streng confessioneel gezind, tegenover elkaar. Voor de vorm gedane bemiddelingspogingen konden bij het wederzijds wantrouwen en beider begeerte naar de oppermacht van hun kerk geen resultaat meer hebben. De Lutherse graaf van Oost-Friesland had te rekenen met een krachtig streven van zijn Gereformeerde onderdanen om zich in het kerkelijke aan zijn gezag te onttrekken en zelfs om het Lutheranisme zover mogelijk terug te dringen.
Als tweede ontwikkelingslijn in de 16e eeuw werd die van de opkomende handelsbloei van Emden genoemd. De opkomst van de stad Emden als handelsplaats valt vrijwel samen met die der Hollandse en Zeeuwse steden en ook het karakter van haar handel komt daarmee overeen: deze bestond hoofdzakelijk in vrachtvaart tussen de Oostzeelanden en West-Europa, van de Baltische landen tot het Iberisch schiereiland. Daarnaast was er handelsverkeer langs de Eems met het Westduitse binnenland tot aan Frankfort en Brunswijk toe.
Naast deze overeenstemming, die wel haar oorzaak vindt in de geografische ligging der genoemde Noord- en Zuiderzeesteden, onder welke echter Emden de minst gunstige positie inneemt bestaan er verschillen in de ontwikkeling, die voortvloeien uil politieke omstandigheden. Wanneer de handel in de Nederlander kwijnde, groeide die van Emden. Tijdens de oorlog tussen Spanj( en Frankrijk van 1552—1559, waarvan de Nederlandse hande zwaar te lijden had, kon de Emder handel, van concurrenth bevrijd, zich zelfs verdubbelen.2) De opstand der Nederlanden tegen het Spaanse gezag betekende een nog grotere bloei, door dat het verkeer in de Nederlanden vrijwel stil lag en verscheiden! ballingen hun handel te Emden voortzetten. In die jaren wa: Emden een der eerste handelssteden van het vasteland van Europa het groeide voortdurend in rijkdom, tot 1573 het hoogtepun bereikt werd: vele ballingen keerden naar hun woonplaatsen terug toen Holland en Zeeland zich van de Spaanse overheersinj bevrijdden. Van hun eigen woonplaatsen uit hervatten zij hui
i\ over hem: Ubbo Emmius, Vita Mensonis Altingu (Groningen H. Klugkist Hesse, Menso Alting, Eine Gestalt aus der Kampfzeit der Calvimschen Kirche (Berlijn 1928).
*) Hagedorn I 116.



handel en de Hollandse en Zeeuwse steden gingen een ongekende bloeitijd tegemoet. Als neutrale stad behield Emden het verkeer met de Spaanse landen, maar dit bracht ook nadelen mee, doordat de Staten der bevrijde gewesten hierin meermalen aanleiding vonden de Eemsmond te blokkeren. Ondanks deze bezwaren bleef het tot ± 1600 een der belangrijkste handelssteden van het Europese vasteland. Van Emdens grootheid getuigt nog het mooie stadhuis, dat van 1574 tot 1576 werd gebouwd.
Met de snelle groei van de handel in de tweede helft van de 16e eeuw hielden de staatkundige rechten der stad geen gelijke tred, zeer tot ergernis van de zelfbewuste kooplieden, die in de regering zaten. Burgemeesters en Raad van Emden werden door den graaf benoemd, oefenden in zijn naam het bestuur uit en waren dus eigenlijk niet meer dan grafelijke ambtenaren. Hoeveel onafhankelijker was daarnaast de positie der Hollandse stadsbesturen! De Emders streefden er daarom naar de stedelijke privileges te vergroten, hetgeen moest meebrengen vermindering van de staatkundige invloed van den graaf. Er moesten conflicten ontstaan, als de graaf hierin niet wilde toegeven.
Naast de tegenstelling tussen Luthersen en Gereformeerden en de grote handelsbloei van Emden trekt de toenemende invloed der Oostfriese stenden de aandacht. De geschiedenis van het ontstaan en de opkomst der Oostfriese stendenvergaderingen is, naar Reimers opmerkt,x) nog steeds duister. Ook over haar latere ontwikkeling ontbreekt een afzonderlijke studie.2) Van de stenden horen we voor het eerst onder Edzard I, als in 1516 een landdag te Emden samenkomt, waar prelaten en jonkers — blijkbaar de aanzienlijke adviseurs van den graaf — vergaderd zijn met vertegenwoordigers van steden en boeren, die alleen bij zeer gewichtige besprekingen, vooral over belastingheffing, opgeroepen werden. We hebben ons de ontwikkeling dezer landdagen blijkbaar voor te stellen als die van overeenkomstige vergaderingen elders, al een paar eeuwen vroeger in de Nederlanden en Engeland.
Deze stenden, die onder het beleid van Edzard I zich vergenoegden met het geven van raad en het toestaan van belastingen en een-
*) Reimers, Ostfriesland 153, 165 vlgg.
2) Wel heeft men C. Hinrichs, Die ostfriesischen Landstiinde und der preufiische Staat 1744—1748, Emder Jahrb. XXII (1927) 1—268, waarbij als inleiding Kap. I Die Qrundlagen. AbriB einer Soziai-, Wirtschafts- und Verfassungsgeschichte Ostfriesiands bis 1744 (S. 3—84).



drachtig met den vorst samenwerkten, begonnen in het verdere verloop der zestiende eeuw steeds grotere zelfstandigheid te tonen.
Van invloed van geestelijken is na de saecularisatie der geestelijke goederen in de hervormingstijd geen sprake meer, maar de jonkers, zelf voortgekomen uit oude hoofdelingengeslachten, beschouwden de Cirksena’s als hunsgelijken en trachtten hun macht uit te breiden ten koste van het grafelijk gezag. Van de drie steden in het graafschap, Emden, Norden en Aurich, hadden de twee laatste een betrekkelijk geringe betekenis, maar des te groter werd, naar we zagen, de economische macht en daarmee het zelfbewustzijn van Emden. De rijke kooplieden waren niet van plan aan grafelijke wensen tegemoet te komen zonder uitbreiding van hun staatkundige voorrechten. Emden bezat in zijn rijkdom een sterk wapen, waardoor het op de landdagen een overwegende invloed kreeg.
Daarnaast was de betekenis van de boerenstand niet gering. De boeren waren evenals elders in het land der Friezen van oudsher vrij. Vooral in de kleistreken hadden ze een zeer onafhankelijke positie. In de tweede helft van de zestiende eeuw ontstonden in verband met de waardevermindering van het geld ernstige conflicten tussen pachters en landeigenaren over de hoogte van de pacht. En nu was door erfenis van oude hoofdelingengeslachten en saecularisatie der kloostergoederen de graaf verreweg de grootste landeigenaar. De pachters werden hierbij gesteund door de eigenerfden. Dit hangt samen met de eigenaardige verhoudingen in het landbezit: de eigenerfden streefden er naar, verwijderde gedeelten van hun grond van de hand te doen en aangrenzende landerijen er blijvend bij te pachten, zodat de nieuwe, afgeronde heerden gevormd werden door eigen land en de er aan toegevoegde z.g. „beheerdische” landerijen. De pachtvorm met zijn tendentie naar erfpacht, de z.g. „beheerdischheid” met zijn vaste huren en geschenken, leek op die van het Groninger beklemrecht.x) — Deze ontwikkeling had in Oost-Friesland tengevolge dat tussen eigenerfden en pachters het onderscheid bijna werd uitgewist en dat ze één stand vormden. Tot de verkiezing van vertegenwoordigers
!) Zie over de Oostfriese „beheerdischheid”, haar ontwikkeling uit het middeleeuwse Friese meierrecht en haar overeenstemming met het Groninger beklemrecht F. Swart, Zur jriesischen Agrargeschichte (Staats- und sozialwissenschaftliche Forschungen, hrsg. v. G. Schmoller u. M. Sehring, Heft 145, Leipzig 1910) 243—247, 262—274, 284: „Seit dem Ausgang des 16. Jahrhunderts wird hier [in der Prov. Groningen] „beklemt” im gleichen Sinne wie das ostfriesische „beherdisch” für Landereien gebraucht, die Pachtzins zahlen und fest mit einem Herd verbunden sind.”



op de landdagen — uit ieder kerspel twee — waren eigenerfden met vijfentwintig, pachters met vijftig grazen land gerechtigd.x) Toen nu Edzard II wegens de dalende geldswaarde de pachten, leveranties en diensten voortdurend opschroefde en daarbij niet betalende boeren met geweld van hun land verjoeg, zag hij in gesloten formatie de gehele huismansstand tegenover zich.2) Juist de kleiboeren, die altijd al in Friesland een sterk onafhankelijkheidsbesef hadden en onder wie ook het Calvinisme vrijwel algemeen geworden was, namen op de landdagen een zeer zelfstandige houding aan.s)
Door dit alles had de landsheer van geen der stenden volgzaamheid te verwachten.
De hier behandelde ingrijpende veranderingen op godsdienstig, economisch en politiek gebied begonnen zich te voltrekkken tijdens het regentschap van Anna. Ze kwamen voort uit omstandigheden en verhoudingen, waarop ze geen invloed had, doch ze droegen alle de mogelijkheid tot verzwakking van de grafelijke macht in zich. Dit nu heeft Anna bij de rust en welvaart, die in het land heerste, niet voorzien. Ja, zij heeft de verzwakking van de grafelijke macht nog in de hand gewerkt doordat zij in 1558 haar drie zoons Edzard, Christoph en Johan, en na de dood van Christoph, die bij testament Johan tot zijn erfgenaam benoemd had, in 1566 Edzard en Johan gemeenschappelijk met de landen der Cirksena’s liet belenen.4) Een regeling der opvolging, die leidde tot noodlottige twisten tussen beide broers. Anna was daarmee afgeweken van het voorbeeld van Edzard I, die er indertijd als goed staatsman voor gezorgd had, dat slechts één zijner zoons hem opvolgde, waarmee hij de eenheid van het land had bewaard. Toch mag men er haar niet al te hard over vallen, dat zij zich hieraan niet gehouden heeft. Een vaste traditie omtrent de successie had zich in het jonge gravenhuis nog niet kunnen vestigen en Anna had een voorbeeld in gravin Theda. Bovendien had de grafelijkheid nog de eigenschappen van de hoofdelingenmacht, waartoe oorspronkelijk geen overheidsrechten behoord hadden, doch die
*) Swart, a. w. 191.
2) Swart, a. w. 269 v.
3) In de zandstreken waren de agrarische toestanden enigszins anders, de bevolking was er Luthers en bezat vrijwel geen politieke invloed.
4) H. H. Hobbing, Die Begriindung der Erstgeburtsnachfolge im ostfriesischen Grafenhause der Cirksena (Aurich 1915) 16, 24 vv.



slechts gekenmerkt was geweest door het bezit van krijgsmacht en burcht en derhalve aanvankelijk geen publiekrechtelijk karakter had gedragen.*)
De gemeenschappelijke regering der beide broers kon geen stand houden. Johan verlangde een verdeling van het graafschap, Edzard met het precedent bij de dood van zijn grootvader voor ogen eiste de alleenheerschappij en wilde zijn jongeren broer slechts geldelijke schadeloosstelling geven. Het geschil kwam voor de Rijksdag van Spiers in 1570 en een keizerlijk decreet stelde vast, dat een commissie onderzoek zou doen en de gemeenschappelijke regering voorlopig zou blijven bestaan.2) Dit werd echter een vrijwel onhoudbare toestand; de twee broers, beide op hun rechten staande, gingen steeds meer tegen elkaar in, regeringsmaatregelen van den een werden door den ander krachteloos gemaakt. Had Edzard een landdag uitgeschreven, Johan verbood die; wilde Edzard de zeedijken verbeteren, Johan wenste daaraan niet mee te werken. Geen ambtenaar wist meer, waaraan hij zich bij de tegenstrijdige verordeningen te houden had, het gehele bestuur werd ontwricht en de rechtspraak raakte in verval.
Het is zonder meer duidelijk, welk een noodlottige invloed de drie bovenbehandelde factoren moesten hebben op de grafelijke macht, nu deze geen weerstandsvermogen had, doordat haar dragers hun kracht tegen elkaar verbruikten. De over de gang van zaken zeer ontevreden onderdanen hadden nu de kans invloed op de regering te krijgen. De tegenstelling tussen Lutheranen en Calvinisten deed de broedertwist nog heftiger oplaaien, want Edzard was met zijn gemalin streng Luthers, terwijl Johan evenals zijn moeder Calvinistisch was, en elk van beide broers stelde zich nu aan het hoofd van zijn kerk. De stenden, door de graven op de landdagen bijeengeroepen om geld en voor hen gunstige beslissingen te verkrijgen, brachten hun „gravamina” naar voren, die de graven moesten inwilligen, voordat hun toezeggingen werden gedaan. Vooral de stad Emden had nu gelegenheid haar staatkundige rechten in overeenstemming te brengen met haar betekenis als handelsstad. Emden, bolwerk van het Calvinisme, machtige handelsstad, invloedrijkste lid der stenden naast de ridderschap, werd de ziel van het verzet tegen de grafelijke macht en van het streven naar uitbreiding van de regeringsinvloed der onderdanen.
1) vgl. I. H. Oosses, De Friesche Hoofdeling (Mededeelingen Kon. Acad. v. Wetensch. Afd. Lett. dl. 76, ser. B, no. 3; 1933) spec. blz. 29 v., 35 v., 60—63.
2) Hobbino, a. w. 31.



Ondanks de heilloze gevolgen voor het landsheerlijk gezag bleef de tweedracht tussen beide graven onverminderd voortbestaan.
Het verdere verloop van deze strijd kan hier niet voorbijgegaan worden, omdat het belangrijke invloed geoefend heeft op de Oostfriese geschiedenis en ook op het leven van Emmius. — Toen zeven jaar na het keizerlijk decreet van 1570 de verhouding nog niets verbeterd was, wendden in 1578 de stenden een bemiddelingspoging aan; ze waren zich bewust, dat de gemeenschappelijke regering, zoals ze bestond, bedenkelijk naderde tot anarchie, maar de juiste oplossing, Johan op zij schuiven en aan Edzard de alleenheerschappij laten, aanvaardden ze niet, omdat het hun niet mogelijk was Johan met geld schadeloos te stellen wegens de grote schade, die het volk geleden had door de stormvloed van 1570. Zij kozen een andere weg en stelden een verdeling van het graafschap voor. Dit plan werd voorlopig niet verwezenlijkt, doordat Edzard en Johan dienaangaande niet tot een vergelijk konden komen. In 1580 verscheen een nieuw keizerlijk decreet, waarbij aan beide broers opnieuw de gemeenschappelijke regering werd opgedragen. Men was na tien jaren geen stap verder gekomen!
Weer zeven jaar later kwam de altijd voortdurende twist in een zeer kritiek stadium. Johan had zich n.1. al enige jaren geleden in het bezit gesteld van drie der acht „ambten” van het graafschap, n.1. van Leer, Greetsiel en Stickhausen, en in 1587 liet Edzard de sterke vesting Stickhausen bij verrassing innemen. Nu moest er dan toch haast gemaakt worden met het bijleggen van de twist. De Keizer stuurde twee commissarissen en op een door hen bijeengeroepen landdag te Leer werd een verdeling van het graafschap tot stand gebracht, waarbij een keizerlijk decreet van Febr. 1589 zich aansloot. Johan zou de ambten Leer, Greetsiel en Stickhausen krijgen voor zijn leven, maar niet erfelijk: bij zijn dood zou Edzard of één van diens opvolgers ze terugkrijgen. De landdagen bleven echter gemeenschappelijk.1 2) De getroffen regeling is slechts korte tijd van kracht geweest: reeds in Sept. 1591 stierf Johan en daarmee was Edzard alleen graaf van heel Oost-Friesland. In April 1595 wist hij bij den Keizer gedaan te krijgen, dat in Oost-Friesland voor altijd de erfopvolging volgens eerstgeboorterecht zou gelden, een van de zeer weinige successen, die Edzard II in zijn regering heeft bereikt.
1) Hobbing, a. w. 65.
2) Hobbing, a. w. 73—77.



Maar door de meer dan twintigjarige strijd tussen Edzard en Johan was de grafelijke macht verzwakt, het land in verdeeldheid in onrust gebracht. Daarvoor is Edzard zelf grotendeels verantwoordelijk. Hoewel hij een zeer onbeduidend man was, had hij ïen hoge dunk van zijn landsheerlijke positie en streefde in overïenstemming met de geest des tijds de vestiging van een absolute heerschappij in Oost-Friesland na. Daarom wilde hij de stenden zo weinig mogelijk bijeenroepen en had hij in de aanvang van zijn regering niet met hen onderhandeld, hoewel ze hem toen zeker als algemeen landsheer erkend zouden hebben. Hij had door dwang, door hulp te zoeken bij den keizer en den koning van Zweden zijn macht willen versterken en juist dat maakte de stenden weerspannig. Ook wenste hij een hofhouding te voeren, die met zijn hoge aspiraties overeenkwam. Doordat dit geld kostte, zag hij zich genoodzaakt de lasten van zijn pachters te verzwaren (met het reeds genoemde gevolg) en de stenden bijeen te roepen. Deze stelden zich nu geheel op de zijde van Johan, die een onzelfstandig man en de laatste jaren van zijn leven zelfs zwakzinnig was1) en zich geheel door zijn omgeving, de Calvinisten en de stenden liet leiden. Zo werd de strijd tussen de beide broers tot een krachtproef tussen Edzard en de stenden om de oppermacht in de staat, waarbij de confessionele tegenstelling tevens een grote rol speelde. Het ging nu in Oost-Friesland om stendenregering of absolute monarchie. Na de dood van Johan keerde de rust in Oost-Friesland dan ook niet terug.
Herhaaldelijk hadden tijdens de strijd om het eerstgeboorterecht de stenden klachten en grieven ingebracht. Niet slechts het financiëel beheer, ook bestuur en rechtspraak wekten ontevredenheid. In het hoogste bestuurs- en rechtscollege, de „kanselarij”, eigenlijk een grafelijke raad met aan het hoofd den kanselier, hadden sedert Anna van Oldenburg vreemdelingen de meeste invloed en in rechtsgedingen tegen den graaf achtte men dit college geen onpartijdige instantie. Op de boven in ander verband genoemde landdag te Leer in 1588 namen de stenden een aantal besluiten, die een beter bestuur moesten verzekeren, en bij het keizerlijk decreet van 10 Februari
i) Zie Kroniek van Abel Eppens tho Equart (ed. J. A. Feith en H. Brugmans, Werken Hist. Gen. 3e Reeks, dl. 27, 28) II 328, 332, 377, 577 (jaren 1586 en ’87): „bena van verstandt wesende”, „in verstande berovet”. Bij de onderhandelingen met de keizerlijke commissarissen in 1588 schijnt hij weer wat helderder geweest te zijn (t.a.p. II 673).



1589x) zagen zij de uitvoering van hun verlangens aan de graven opgelegd. Er zou een hooggerechtshof der stenden, een z.g. „Hofgericht”, worden ingesteld, opdat de rechtspraak onafhankelijk van den graaf zou zijn. Om aan belastingwillekeur een eind te maken, werd vastgesteld, dat elke belasting door de landdag moest worden toegestaan. Ook werd den graaf tot plicht gesteld, een meerderheidsbesluit der stenden uit te voeren. In dit keizerlijk decreet van 1589 waren voor het eerst enkele punten in de verhouding tussen vorst en volk schriftelijk vastgelegd en was een eind gemaakt aan een ongeschreven traditie, die te veel in het onzekere liet.
Toen Edzard evenwel geen aanstalten maakte om het decreet na te komen en de stenden zich hierover beklaagden, namen in 1590 de twee keizerlijke commissarissen en de te Emden vergaderde landdag het besluit tot uitvoering van het keizerlijk decreet van 1589 (het z.g. Emder executiereces van 15902)). Ook werd er een reglement opgesteld voor de samenstelling van het gerechtshof3); dit zou bestaan uit één adellijken rechter en acht assessoren, waarvan vier door den graaf, twee door de ridderschap en twee door de steden en het platteland benoemd zouden worden. De kosten voor het gerechtshof namen de stenden op zich: nog in 1590 besloten ze daarvoor, en tevens voor het afdoen van schulden, een hoofdelijke omslag te heffen.
Edzard dacht er echter niet aan, een gerechtshof in te stellen, dat de rechterlijke bevoegdheden van zijn kanselarij zou beperken en waarvoor ook hij en zijn ambtenaren gedaagd zouden kunnen worden. Toen Johan gestorven was, gaf hij als zijn mening te kennen, dat nu het decreet van 1589 en het executiereces niet meer van kracht waren. De instelling van het gerechtshof liet hij achterwege en hij bleef belastingen heffen naar eigen goeddunken. Grote en blijvende verontwaardiging wekte de grafelijke raad Ficinus, die als vreemdeling al niet zeer gezien was, toen hij, ondiplomatiek, op een landdag openlijk verkondigde, dat een vorst niet verplicht was de met de onderdanen aangegane verdragen na te komen.
Keizerlijke commissarissen, opnieuw in Oost-Friesland gekomen, riepen in 1593 een landdag te Norden samen. Nu kwam het inderdaad tot de instelling van het gerechtshof — nog in Augustus 1593 hield het zijn eerste zitting — en tot de regeling van de inning der
x) Brenneysen II 2—6.
2) Brenneysen II 7—11. *) Brenneysen II 11—29.



in 1590 goedgekeurde hoofdelijke omslag. Het land werd daartoe in vier districten ingedeeld met elk twee gedeputeerden van de adel en twee burgers voor de heffing; de kas, waarvan elk der drie stenden en de graaf een der vier sleutels hadden, kwam op het stadhuis van Emden; m. a. w. de graaf was bij deze financiële administratie uitgeschakeld. Edzard beloofde de gravamina der stenden op een volgende landdag in bespreking te brengen. En deze waren veelomvattend. Ze liepen over aanwending van kloostergoed door den graaf ten eigen nutte, over tegenwerking, die het gerechtshof van de grafelijke kanselarij ondervond, over indijking van polders zonder de goedkeuring der stenden, over aanstelling van vreemdelingen als ambtenaren, over zware lasten, die de boerenstand drukten, enz. x)
Toen Edzard op de landdag in Maart ’94 niet tot inwilliging van de verlangens der stenden bereid bleek, kwamen de stenden overeen, gemeenschappelijk actie te blijven voeren en opnieuw bij den keizer te klagen. Hiertoe werd in October een gezantschap gezonden. Maar ook de graaf had een gezant naar den keizer afgevaardigd om zich er over te beklagen, dat de stenden hem niet meer dan de grafelijke titel wilden laten behouden.1 2) Zo werd de verhouding tussen Edzard en de stenden voortdurend meer gespannen. Een scherp conflict leek hier in 1594 onvermijdelijk.
Doch ook een andere donkere toekomstdreiging hing over het land. Nog voor het op een landdag tot een breuk tussen vorst en onderdanen kwam, leidde in Emden de voortdurend gevaarlijker wordende kerkelijke en politieke spanning tot een uitbarsting.
Onder de regering der beide graven Edzard en Johan had de tegenstelling tussen Lutheranisme en Calvinisme zich steeds meer toegespitst. 3) Nadat Ligarius in 1577 hofpredikant geworden was, beriep hij op vacante plaatsen alleen Lutherse predikanten. Pogingen tot verzoening in 1579 en 1580 — het opstellen van een „formula concordiae”, het houden van een godsdienstgesprek — brachten alleen groter verwijdering. Toen trachtte Edzard in 1583 de Gereformeerden te treffen in hun kerkelijke organisatie door de „coetus”, de reeds door Johannes a Lasco ingestelde vergadering der Oostfriese predikanten te Emden, te verbieden. Maar dadelijk stelde zijn
1) Brenneysen II 32—36, 38—47, „Norder ExecutionsrezeB”; Wiarda III 221—228, 237—239; Klopp II 63—71.
2) Wiarda III 239, 241; Klopp II 72, 77.
s) Oarrelts, a. w. Klugkist Hesse, Menso AUing 136—220.



tegenstander graaf Johan twee nieuwe coetus in op zijn grondgebied, te Visquart (bij Greetsiel) en te Leer.
Het ontslag van Ligarius als hofpredikant in 1585x) betekende slechts een wisseling van personen: zijn opvolger Heshusius ging in dezelfde lijn voort, alleen was hij heftiger. Overal trachtte hij het grafelijk patronaatsrecht door te voeren, hetwelk echter een zeer betwistbaar recht was. Al in de Middeleeuwen hadden kerkelijke gemeenten of hoofdelingen het recht tot verkiezing van de geestelijken; in de praktijk had echter later de regentes Anna grote invloed op de predikantsbenoemingen uitgeoefend. Hevige ergernis wekte ook, dat Heshusius aan predikanten, die hij als niet vast in de leer beschouwde, een aantal vragen voorlegde en hen na een onbevredigende beantwoording uit hun ambt ontsloeg. Bovendien bewerkte hij in 1586, dat er in het Calvinistische Emden Lutherse godsdienstoefeningen gehouden konden worden, zij het dan niet in een kerkgebouw. Toen evenwel tegen het eind van het jaar aan de Emders bevolen werd de „oude vleeshal” als kerk aan de Luthersen af te staan, wekte dit onder de Gereformeerden zulk een storm, dat Edzard aan hun heftige protesten toegaf, om de Emders niet geheel en al van zich te vervreemden.
De rust keerde evenwel niet terug. Het volgende conflict plaatst de kerkelijke tegenstelling in een waarlijk ontstellend licht. Toen in 1588 de oudste dochter van graaf Edzard stierf, zou zij begraven worden in de voorvaderlijke grafkelder in de Grote Kerk te Emden, waarbij Heshusius de lijkrede zou houden. Maar het Emder consistorium, waarin Menso Alting de geestelijke leider was, vreesde, dat Heshusius, als hij er eenmaal gepreekt had, de kerk voor de Lutheranen zou opeisen, en besloot hem niet op de preekstoel toe te laten. Toen de begrafenis plaats had en Heshusius de kansel wilde bestijgen, werd hem de toegang door Menso Alting en zijn collega’s versperd; de aanwezige Emder burgers namen een zeer dreigende houding aan en schenen voor een gewelddadige ontruiming van het kerkgebouw niet terug te schrikken. De begrafenisstoet verliet nu de kerk en Heshusius sprak zijn rede uit op de grafelijke burcht. Het pijnlijke incident bewijst, hoe sterk de Calvinisten hun tegenstanders wantrouwden en hoe weinig fijngevoeligheid ze bij hun
x) Garrelts, Die Reformation Ostfrieslands 25: „Ligarius war bei Hofe aus nicht ganz klaren Grimden in Ungnade getallen.” Abel Eppens deelt mee (Kroniek, ed. Feith en Brugmans II 153, 154): „Hiermede was Johan Ligarius to Norden als privaete uth hoeft gestoten, umdat he den Graven tvole straffede um vercortinge der geestelicke guederen.”
2



beginselvastheid-door-alles-heen bezaten. In diezelfde tijd maakte Menso Alting ook een „Avondmaalslied”, waarin hij in weinig dichterlijke trant de Calvinistische avondmaalsleer „bezong” en andersdenkenden kwetste.
Na de dood van Johan hief Edzard de beide door zijn broer ingestelde coetus weer op. Overal, waar in de vroegere drie ambten van Johan schoolmeesters- of predikantsplaatsen vacant werden, benoemde hij Lutheranen, soms ook zette hij Calvinistische predikanten af. In Emden stelde hij de Lutheranen met de Calvinisten volkomen gelijk. Door dit alles werd de confessionele tegenstelling onverzoenlijk. De wederzijdse verbittering zocht lucht in een reeks felle strijdschriften, waarvan enkele zeer omvangrijk en tevens als bron voor de Oostfriese kerkgeschiedenis van groot belang zijn.1 2)
In de zomer van 1594 leed Edzard tegen de Gereformeerde Emders een nieuwe nederlaag. Nadat n.1. op 13 Juli 1594 Groningen door Maurits en Willem Lodewijk op de Spanjaarden veroverd was, verzocht Willem Lodewijk aan Menso Alting naar Groningen te komen om de Martinikerk met een preek in te wijden en de Gereformeerde kerk te organiseren. Met toestemming van de Emder kerkeraad, maar zonder die van de stadsregering of van Edzard kweet Alting zich van die taak. De graaf, die na alles wat er reeds gebeurd was, Alting verafschuwde en ook wel wist, dat deze de aanvoerder van de Emder Calvinisten was, zette hem nu als predikant af, maar daartegen kwam de burgerij in heftig verzet. Nadat ook nog Willem Lodewijk in een brief aan Edzard3) over Altings afzetting zijn afkeuring uitgesproken had, liet Edzard de uitvoering van het decreet achterwege. Menso Alting bleef predikant te Emden. Nu was het ieder duidelijk, welk een geringe macht de graaf binnen de muren van Emden bezat.
Dit laatste conflict tussen Edzard en de Emder Gereformeerden hangt samen met een factor, die een diepgaande invloed uitoefende
1) Tekst bij Brenneysen I 407—409 ; 37 zesregelige strofen in het OostersNederlands.
2) Titels en bespreking: Wiarda III 230—233; Garrelts, Die Reformation Ostfrieslands 33—47; Klugkist Hesse, Menso Alting 186—219. De strijdschriften der Lutheranen zijn opnieuw uitgegeven door Garrelts, a. w. 97—185. Het belangrijkste geschrift van Calvinistische zijde is „Griindtlicker warhafftiger Bericht van der euangelischen Reformation der Christlicken Kercken tho Embden
und in Ostfriesslandt Gestellet dorch de samptlicke Prediger 
darsuluesl (Bremen 1594).
*) Brenneysen I 414, 415, 416.



op de verdere loop der gebeurtenissen: de verhouding tot de Nederlandse gewesten, die in opstand waren tegen Spanje. Als nabuurland was Oost-Friesland bij deze oorlog ten nauwste betrokken: zoals boven reeds is opgemerkt, werd de Eemsmond meermalen geblokkeerd door Staatse schepen; ook werd het verkeer van Emden naar het Spaanse Groningen verboden, alles zeer tot nadeel van de Emder handel, ook al werd er veel gesmokkeld. x) De Oostfriese Calvinisten waren geestverwanten van de Nederlandse opstandelingen, die streden voor het ware geloof en van wie zij velen als ballingen in hun midden hadden. Zij stonden met hun sympathieën aan de kant der Nederlanders in hun strijd tegen absolutisme en katholicisme. Graaf Edzard daarentegen voelde zich natuurlijk al heel weinig aangetrokken tot Calvinisten en opstandelingen en streefde er naar zich in de oorlog tussen Nederland en Spanje neutraal te houden. Was dit voor de vurige anti-katholieke en anti-Spaanse Calvinisten al een bewijs van lauwheid en van afkeer van de Nederlandse zaak, door zijn anti-Calvinistische en absolutistische binnenlandse politiek laadde Edzard bovendien de verdenking op zich in het geheim met Spanje samen te werken, vooral ook omdat er in de jaren na 1580 wel onderhandelingen gevoerd waren en Johan neiging getoond had tot samengaan met de Nederlanders. Toen later, in 1598, twee zoons van Edzard Katholiek werden en één van hen dienst nam in het Spaanse leger, werden de Oost-Friezen in hun overtuiging nog slechts versterkt.
Van hun kant hadden zowel Spanje als Nederland belang bij de houding van Oost-Friesland, gewichtig steunpunt immers voor een aanval op de Republiek uit het Noord-Oosten. Omdat Edzard in geen geval in de oorlog betrokken wilde worden, trachtte hij alle sympathiebetuigingen van zijn onderdanen voor de opstandelingen zoveel mogelijk te beperken, niet steeds met succes, naar we zo even zagen.
In de winter van ’94 op ’95 nam de spanning in het land voortdurend toe: tegenover gravamina der stenden had de graaf ook in ’94 geen tegemoetkoming getoond, op kerkelijk gebied hadden nu al enige incidenten plaats gehad. Toen er nu ook nog brieven van Edzards zwager den koning van Zweden kwamen, dreigend met maatregelen tegen Emder schepen, begonnen de Emders te vrezen voor een verrassing van de stad door den graaf; zij stelden een burgerwacht in ter bewaking van de wallen en deze bezette ook het
x) Hagedorn II 67—207.



raadhuis. Op klachten van Edzard beval de keizer in Januari 1595 de Emders het raadhuis te ontruimen en alle verdachte samenkomsten te ontbindenx). Edzard, met de morele steun van den keizer, begon troepen te werven en verbood de vergaderingen van het Emder consistorium, omdat hij die — wel niet ten onrechte — beschouwde als „heimelijke conventicula”, waar ook politieke zaken besproken werden. Gehoorzaamd werd het bevel niet. Toen deed Edzard nog eens een poging zijn wil door te zetten, op een schijnbaar zeer nietig punt: hij verlangde inzage in de rekeningen der Gereformeerde diaconie. Het werkte als de op zichzelf geringe verhoging van spanning, die een stoomketel doet barsten. Veel geld van de diaconie ging n.1. voor steun naar de Nederlanden en men vreesde, dat Edzard deze steun zou uitleggen als een vijandelijke daad tegen Spanje. De kerkeraad wees het verlangen van den graaf af, maar deze afwijzing werd door de stedelijke regering niet aanvaard. Er ontstond een onrustige, zenuwachtige stemming onder de burgerij: men vreesde geweldmaatregelen van Edzard en wantrouwde het immers door den graaf benoemde stadsbestuur. Een groot aantal in de Grote kerk samengekomen burgers verlangden, dat het consistorie in de Kerk zelf bij de burgers zou vergaderen, wat ook gebeurde. Weer werd de eis van den graaf afgewezen. Alting bood aan als predikant af te treden om niet de eenheid tussen vorst en onderdanen in de weg te staan, maar een aanzienlijk burger, tevens ouderling, Gerard Bolardus, hield een rede, waarin hij allen opriep om godsdienst en stad te verdedigen tegen het gevaar van onderdrukking door den graaf. Deze vurige oproep had grote uitwerking. Volgens afspraak gingen de aanwezigen stil naar huis, om spoedig, welgewapend, weer op straat te verschijnen. Nu werden raadhuis, markt en wallen bezet. Dit alles had plaats op 18 Maart ’95. Spoedig werd de oude stedelijke regering afgezet en een nieuwe van vier burgemeesters en acht raadsheren gekozen. Er werd bovendien een „krijgsraad” ingesteld, bestaande uit de bevelhebbers der 21 burgercompagnieën. Aan de Luthersen werd het houden van godsdienstoefeningen verboden. De-grafelijke burcht aan de Westzijde van de stad werd een maand later ingenomen en aan de stadzijde ontmanteld. Dit kan gelden als de Bastille-bestorming na de gebeurtenissen van 18 Maart, waarmee deze „Emder revolutie” was begonnen.1 2) —
1) Brenneysen II 67—68 : 21 Jan. ’95, z.g. „Poenalmandat”; Emder Apologie 78.
2) Apologie 90 vv.; Wiarda III 246 vv.; Klopp II79 vv.; Reimers, Ostfnesland 177 vv.; Hagedorn II 273 w. De grafelijke partij beschuldigde Alting en



Met de gewelddadigheden van het voorjaar van 1595 vangt in de Oostfriese geschiedenis een onrustige periode aan, die een afsluiting vindt in het verdrag van Osterhusen van 1611. Een grafelijke en een „Emder” partij hebben vrijwel voortdurend moeilijkheden met elkaar en voeren soms openlijke strijd, waarbij gewoonlijk de Nederlandse Republiek als scheidsrechter fungeert. De hoofdmomenten in de politieke ontwikkeling dezer zestien jaren dienen nog in een overzicht belicht te worden.
Al waren er in de revolutiemaand belangrijke successen bereikt, toch had de nieuwe Emder regering nog ernstige moeilijkheden vóór zich. Behalve met het gevaar van buiten de stadsmuren moest ze ook rekenen met gevaren van binnen. Zoals zovele omwentelingen was ook deze Emder revolutie het werk van een minderheid, sterk van overtuiging en krachtig van organisatie. Hier bestond ze uit aanzienlijke Calvinistische burgers, die een geestelijk centrum hadden in het consistorium der Grote Kerk. Een overweldigende morele invloed had op hen Menso Alting, die, hoewel officiéél geen deel uitmakend van de stedelijke regering, toch „de ene voet in de kerk, de andere op het raadhuis” had. De nieuwe machthebbers moesten op hun hoede zijn voor drie groepen van de Emder bevolking, die zich of in beginsel of om opportunistische redenen niet met hen konden verenigen en lijdelijk of openlijk verzet konden plegen. De kleinste groep vormden de politieke tegenstanders, die principiëel een absoluut grafelijk gezag voorstonden. Binnen Emden merken we daarvan weinig. Veel groter was de groep der confessioneel andersdenkenden, die van de nu voor de deur staande Calvinistische alleenheerschappij niets goeds te verwachten had. Het meest strijdbaar en het eerst bereid tot samenwerking met den graaf waren daarvan de Lutheranen. Van de vele sectariërs, die in de loop van de zestiende eeuw in Emden een toevlucht hadden gevonden, Schwenckfeldianen, Davidjoristen, Dopersen, hadden de Calvinisten zoal geen krachtdadig verzet, zeker ook geen medewerking te verwachten. De derde en grootste groep was die van het „lagere volk”, kleine ambachtslieden, schippers, havenarbeiders enz. Politiek belang bij de nieuwe regeringsvorm van de stad, die volkomen aristocratisch
Bolardus er van, dat ze de samenkomst in de Grote Kerk op 18 Maart vooraf in scène gezet hadden. Hagedorn (II 275) neemt deze voorstelling over. De Apologie en andere Emder geschriften wijzen deze beschuldiging af en verklaren alles uit de toevallige samenloop der feiten. Reimers, Ostfriesland 179 merkt m. i. terecht op, dat de opvatting, als zou alles doorgestoken kaart zijn van Alting en Bolardus, niet bewezen kan worden.



bleef, hadden ze niet: zij verwachtten van de nieuwe heren verbetering van de economische toestand. Toen deze echter uitbleef en zelfs door de onzekere politieke verhoudingen de handel achteruit ging, terwijl de nieuwe regering nog daarenboven zich genoodzaakt zag zwaardere belastingen te heffen, was het met de populariteit van het bewind van ’95 gauw gedaan. Politieke beginselen hield dit gewone volk er niet op na, zo min als elders toentertijd; initiatief en stuwkracht in politiek opzicht ging er dan ook niet van uit. Maar de ontevredenheid over de achteruitgang in zaken en over geringe verdiensten was een gevaar voor de nieuwe regeringspartij, die steeds verdacht moest zijn op het uitbreken van relletjes en volksoproeren en op beïnvloeding van het volk door de grafelijke partij. Strenge gezagshandhaving binnen de Emder muren was voor de nieuwe stedelijke regering een voorwaarde tot zelfbehoud. Ze deinsde dan ook voor de hardhandigste maatregelen niet terug.
Onderwijl hadden Emden en Edzard beide de diplomatieke hulp ingeroepen van de Staten-Generaal der Verenigde Nederlanden. Onder bemiddeling van Staatse gezanten werden nu te Delfzijl tussen graaf en stad onderhandelingen gevoerd, die op 15 Juli 1595 leidden tot het verdrag van Delfzijl.*) Hierbij werd bepaald, dat alle privileges van Emden bevestigd werden, dat voor de jaarlijkse verkiezing van burgemeesters en raad een (reeds bestaand) college van veertig personen dubbeltallen zou opstellen, waaruit dan de graaf de leden der regering kon aanwijzen.2) Faldern, tot nu toe voorstad, kreeg de rechten en privileges van Emden. De stad mocht de lagere rechtspraak uitoefenen. Alleen de Gereformeerden hadden vrijheid van godsdienst, de gemeente mocht zelf haar predikanten kiezen, consistorium en coetus mochten vrij vergaderen, doch alleen kerkelijke zaken bespreken, m. a. w. zich niet met de politiek bemoeien. De graaf mocht aan de Eems geen sterkte aanleggen. De StatenGeneraal namen op zich overtredingen der bepalingen te onder-
*) Brenneysen II 48 w.
2) Dit college van Veertig was in 1598 eigenmachtig door de burgerij gekozen om de rechten en vrijheden der stad te handhaven, doch door de oude raad niet erkend. In 1595 werd het echter officieel in het stedelijk regeringsbestel ingeschakeld. De Veertig hadden voor hun leven zitting en vulden zichzelf aan. Hun taak was het opmaken van bovengenoemde nominatie; verder moesten ze burgemeesters en raad van advies dienen en hen wijzen op fouten in hun beleid. In werkelijkheid betekende dit, dat er geen belangrijk besluit meer genomen werd buiten de Veertig om, maar dat er ook gemakkelijk conflicten tussen hen en de raad konden ontstaan. Vgl. Ubbo Emmius, De statu reipublicae et ecclesiae in Frisia Orientali 12 (in zijn Rerum frisicarum Historia ed. 1616, appendix).



zoeken en te straffen. — Dit zijn de belangrijkste bepalingen van het verdrag, waarbij de stad Emden niets verloren en veel gewonnen had. Ze had bereikt, wat ze al lang nastreefde: een staatsrechtelijke positie in overeenstemming met haar betekenis als handelscentrum en gelijkwaardig aan die van haar zusters in andere landen.
De moeilijkheden, die er in Oost-Friesland bestonden, waren overigens door het verdrag van Delfzijl slechts voor een zeer gering gedeelte opgelost: het verdrag regelde alleen de verhouding tussen den landsheer en Emden, niet die tussen den landsheer en de stenden. Hier bleef een element van onzekerheid. De garantie van het verdrag door de Republiek was bovendien onaanvaardbaar voor den keizer. Spoedig bleek ook nog, dat aan een welwillende samenwerking der beide verdragsluitende partijen alles ontbrak: er ontstonden moeilijkheden over de uitlegging van verschillende bepalingen van de gesloten overeenkomst. Ook de stenden brachten hun oude grieven naar voren. Het gevolg was, dat de keizer in de twisten werd gemengd. Een oplossing trachtte deze te vinden door de uitvaardiging van de keizerlijke resolutie van October 1597,x) waarbij het keizerlijk decreet van 1589 en de Emder en Norder executierecessen in wezen bevestigd werden, terwijl voor de verhouding tussen den graaf en Emden het verdrag van Delfzijl gehandhaafd bleef. Alleen de garantie van de Staten-Generaal werd vervangen door die van den keizer. Aangezien echter deze resolutie vrijwel geen nieuws gaf, bracht zij geen ontspanning.
Van de ontevredenheid, die er wegens de slechte tijden in Emden heerste, wilde Edzard gebruik maken om zijn vroeger gezag te herwinnen, maar dit mislukte. Twee zoons van den graaf, die in de plannen een rol speelden, konden zich door een overijlde vlucht uit de stad redden, maar een paar Emder burgers, die met Edzard gemene zaak gemaakt hadden, werden terechtgesteld. Een juridisch niet te rechtvaardigen daad, omdat de stad geen recht mocht spreken in halsmisdaden. Door deze episode werd de verwijdering tussen graaf en stad nog groter. Emden nam driehonderd soldaten in dienst, overgenomen van Willem Lodewijk, en ook Edzard wierf troepen. Juist toen was een zoon van den graaf in Spaanse dienst gegaan en verspreidde zich het gerucht, dat een Spaans leger Oost-Friesland naderde om Emden aan te vallen. Een koortsachtige opwinding maakte zich van de Emders meester. De Staten-Generaal vermaanden hen voet bij stuk te houden; het toestaan van een lening
*) Brenneysen II 80—92.



voor het onderhoud van troepen en het dreigement, dat de Eems geblokkeerd zou worden, als de stad in vijandelijke handen kwam, zetten aan de vermaning kracht bij.x)
In deze kritieke dagen stierf op 1 Maart1599 graaf Edzard II. Hij was een zwak vorst geweest, die zich steeds door zijn omgeving, eerst door zijn moeder, later door zijn gemalin en zijn raden, had laten leiden. Zijn oudste zoon, toen 35 jaar oud, volgde hem op als Enno III. Deze bezat eigenschappen — vriendelijkheid, goedhartigheid, een behoorlijk verstand — waardoor hij in rustiger tijden een bij zijn hele volk geliefd vorst had kunnen zijn en ook nu in persoonlijk verkeer velen voor zich wist te winnen. Maar de principiële oppositie tegen het landsheerlijk gezag, dat hij evenals zijn vader onverkort wilde handhaven, overwon hij daarmee niet: daarvoor ontbrak het hem aan voldoende vastberadenheid en doortastendheid en bezat hij een te grote behoefte aan populariteit, die hem vaak deed terugschrikken voor tijdig streng optreden en voor de tot handhaving van het gezag noodzakelijke maatregelen. Veel krachtiger persoonlijkheid dan hijzelf was zijn kanselier Thomas Frantzius, een man van grote bekwaamheid. De voorstellen, die hij Enno deed tot verbetering van rechtspraak en bestuur, tot versterking van het vorstelijk gezag waren op zich zelf doeltreffend, zijn ver strekkende plannen tot het stichten van een Duitse rijksvloot, waarvoor Oost-Friesland de basis zou zijn, getuigen van inzicht in de noden van Duitsland. Maar Frantzius’ idealen waren in Oost-Friesland niet te verwezenlijken; zijn absolutistisch streven werd geremd door Enno’s zwakheid en wankelmoedigheid en stuitte ten slotte op onwrikbaar verzet van de Emders.
In hachelijke omstandigheden aanvaardde Enno III de regering, maar hij kreeg weldra een sterke steun, doordat de ridderschap naar zijn zijde overging. Op deze frontverandering der jonkers zal vooral van invloed geweest zijn hun beduchtheid voor een volkomen overwicht der stad Emden, welker verlangens steeds verder gingen en waarmee hen geen beginselen, doch slechts tijdelijk gemeenschappelijke belangen hadden verbonden. Met de dood van Edzard stonden oude persoonlijke rancunes niet meer in de weg aan hun verzoening met het vorstenhuis, dat ze nu voldoende in macht beperkt achtten en waaraan ook adellijk solidariteitsgevoel tegenover de pretenties der lagere standen hen bond. De
i) Vgl. voor dit alles Hagedorn II 294—310. Ook Resolutiln der StatenGeneraal, ed. N. Japikse (Rijks Oesch. Publ.) X blz. 124, 125, 511, 513, 514. (najaar ’98, voorjaar ’99).



boeren en vooral de Emders hielden echter voet bij stuk en voortaan werkten op de landdagen de stedelijke en huismansstand samen. Zij vormden voortaan de anti-absolutistische „Emder” partij, die streefde naar de suprematie der stenden.
Omdat Enno bij de nog altijd gespannen toestand troepen in dienst hield, wilde de Emder regering, uit vrees voor een overval, zeshonderd Staatse soldaten, haar door Willem Lodewijk aangeboden, in de stad opnemen.x) Maar nu begon het Emder schippersvolk oproerig te worden, omdat het vreesde, dat Spanje de stad nu niet meer als neutraal zou beschouwen en het handelsverkeer zou bemoeilijken. Enno, die met zijn troepen een paar uuroostelijk bij Oldersum lag, had de stad gemakkelijk kunnen bezetten, als hij had doorgetast. Daar was hij echter de man niet naar; hij liet de gunstige gelegenheid voorbijgaan met het schrijven van vermaningen en het voeren van besprekingen. Wel kwamen de Staatse troepen niet in de stad, maar Willem Lodewijk dreigde toen de haven te zullen afsluiten. Dit bracht de schippers tot nadenken. Een gunstige wind deed hen bovendien de zeilen hijsen en zee kiezen. Menso Alting en zijn geestverwanten herwonnen hun macht. Daarmee was de kans voor Enno verkeken.
Onder bemiddeling van Staatse gezanten werden in Juni op een landdag te Emden tussen den landsheer en de stenden onderhandelingen aangeknoopt, die op 29 September 1599 leidden tot de z.g. Concordaten.2) Hierbij werd de staatsrechtelijke toestand, zoals die door de keizerlijke decreten van 1589 en 1597 en door de executierecessen van Emden en Norden in 1590 en 1593 geworden was, bevestigd; dat wilde dus zeggen: besluiten van landdagen moesten door den graaf bekrachtigd worden, geen belastingen mochten geheven worden zonder toestemming der stenden; het gerechtshof bleef georganiseerd, als het was. Er zou een commissie uit de stenden ingesteld worden voor de administratie der belastingen. Van het grootste gewicht was een nieuwe bepaling, die de kerkelijke zaken betrof: elke kerkelijke gemeente — tot nu toe gold het alleen voor Emden — mocht zelf over haar godsdienst beslissen en haar eigen kerkelijke dienaren, d. w. z. predikanten en schoolmeesters, kiezen. Daarmee was voor Oost-Friesland het „cuius regio illius religio” van de godsdienstvrede van Augsburg doorbroken en kon het Calvinisme zich er naast het Lutheranisme steeds handhaven. — Een hooglopend geschil, dat tekenend is voor de politieke opvattingen
J) Vgl. ook Resolutiën Staten-Generaal R. O. P. X 519, 521, 522. (Maart ’99). *) Brenneysen II 128—150.



der Einder partij, was ontstaan over de principiële vraag, of aan Enno zijn waardigheid toekwam door eerstgeboorte dan wel door de verkiezing der stenden. Tenslotte is in de Concordaten het recht van eerstgeboorte en dus de erfelijkheid der grafelijke waardigheid erkend. — Bij de Concordaten sloot voorts nog elke stand afzonderlijk met den graaf een overeenkomst omtrent bijzondere gravamina: kwesties met de ridderschap over rechtspraak, „ius alluvionis” en jachtrecht werden bijgelegd; aan de huismansstand beloofde de graaf verlichting van lasten; de privileges van Emden werden bevestigd, krijgsvolk van graaf en stad zou afgedankt worden enz. Het gehele verdrag werd gegarandeerd door de Staten-Generaal. Zo had een buitenlandse macht bij geschillen overwegende invloed in Oost-Friesland.
Enno werd nu door de stenden als landsheer gehuldigd en ook te Emden had een indrukwekkende huldiging plaats. De landsheer, vergezeld van groot gevolg, werd plechtig ingehaald door de stedelijke regering en de Veertig. In de Grote Kerk hield daarop Menso Alting een treffende preek naar aanleiding van Ps. 101 over de plichten van een regent, als hoedanig hij David tot voorbeeld stelde. Daarna werd op de Nieuwe Markt in plechtige bijeenkomst aan den graaf de huldigingseed afgelegd, nadat eerst nog Frantzius in een welsprekende redevoering de onderdanen op hun plichten gewezen had jegens hun landsheer, dien hij van de banden der wetten vrij noemde. Het gehele programma werd besloten met een geanimeerde feestmaaltijd op het raadhuis.
De eerstvolgende tijd ging Enno met de Emders zeer vriendschappelijk om, bezocht verschillende burgers, o. a. ook Menso Alting, in hun woning en nodigde hen uit op de burcht. Een nieuwe periode, van wederzijdse waardering en van vertrouwen, van rust en vrede, scheen aangebroken. — Helaas, de gespannen verhouding bij de regeringsaanvaarding van Enno had het wantrouwen der Emder radicalen bestendigd. Spoedig braken er nieuwe conflicten uit, die ten gevolge hadden, dat de Concordaten een dode letter bleven. De instelling van de belastingcommissie bleef bijv. achterwege en de beloften aan de boeren werden onuitgevoerd gelaten. De graaf zijnerzijds had ook ernstige grieven tegen Emden over onvoldoende toepassing der verdragsbepalingen: zo had de stad nog nooit de haar reeds bij het verdrag van Delfzijl opgelegde geldsommen betaald.
Ernstige ontevredenheid ontstond over de heffing van een schoorsteenbelasting, die o. a. diende als bijdrage in de „Türckensteuer” van het Rijk. Deze belastingen waren op een zeer slecht bezochte



landdag doorgedreven en na aarzeling ook door de afgevaardigden van Emden goedgekeurd, maar nu stelden zich de Veertig tegenover burgemeesters en raad. Het kwam in de stad tot een demonstratie tegen de stedelijke regering, waarbij Menso Alting het volk zijn morele steun verleende.x) Bij de magistraatsverkiezing op 1 Januari
1602 werden jegens den graaf al te verzoeningsgezinde regeringspersonen door radicalen vervangen.
Deze opstandige geest in Emden, waar den graaf op het raadhuis zelfs door een burger toegevoegd was, dat de Emders om zijn genade of ongenade niets gaven, deed Enno besluiten weer troepen te werven. De keizer, opnieuw in de twisten gemengd, vaardigde tegen het ongehoorzame Emden in Maart 1602 een scherp mandaat uit, waarbij de stad op straffe van de rijksban o. m. bevolen werd, schulden en belastingen te betalen en „conventicula” te ontbinden.2) Ook had de graaf van den keizer dispensatie gekregen van het verbod tot aanleg van sterkten aan de Eems. De Emders van hun kant kregen op hun verzoek steun van de Staten-Generaal, die uit vrees, dat ze hun invloed in Oost-Friesland zouden verhezen, in Mei vier compagnieën soldaten de stad lieten binnenrukken. Enno zette nu alle aarzeling van zich af en legde rondom Emden een aantal forten aan. De openlijke oorlog begon. Nadat de Republiek nog negentien compagnieën naar Emden gezonden had, trokken de Emders ten aanval op de grafelijke forten, die vrijwel alle zonder slag of stoot capituleerden. Binnen drie weken, 25 Oct. tot 13 Nov. 1602, was Enno militair volkomen verslagen. Spoedig werden, weer onder bemiddeling van Staatse gezanten, onderhandelingen aangeknoopt.
Geheel terneergeslagen liet Enno zich er toe vinden de bepalingen te aanvaarden van het z.g. vergelijk van Den Haag3), dat 8 April
1603 gesloten werd. Wel bracht hij later, uit Den Haag in zijn land teruggekeerd, ernstige bezwaren in tegen het verdrag, waaraan hij zich toen graag onttrekken wilde, omdat hij voor de gevolgen gewaarschuwd was door Thomas Frantzius, die juist in die tijd te Praag alle moeite deed om keizer en rijk voor den Oostfriesen graaf in het geweer te brengen. Tot werkelijke hulp was de keizer echter niet bij machte, al vaardigde hij weer eens een „poenalmandat” uit en al deed hij enkele diplomatieke stappen in Den
!) Ubbo Emmius, Vita Mensonis Altingii 138—141, redevoering van Alting tot de raad. Verder voor de gebeurtenissen 1599—1603: Hagedorn II 381—403. *) Brenneysen II 282—298.
*) Brenneysen II 304—311.



Haag. Behalve bij den graaf bestonden ook bij de stenden bezwaren tegen de overeenkomst, maar tenslotte is deze in het najaar van 1603 door alle stenden op een landdag geratificeerd.
Bij het vergelijk van Den Haag werd opnieuw het landsheerlijk gezag in sterke mate beperkt en kwam Emden nog meer in een uitzonderingspositie. De voorsteden mochten versterkt worden en zouden bij de stad worden ingelijfd. Emden zou een quote van een zesde in de algemene lasten bijdragen, maar mocht de wijze van heffing zelf regelen. De graaf zou op de benoeming der magistraten — daarvan restte hem nog de keuze uit dubbeltallen — en op het inwendig bestuur der stad geen invloed meer hebben. Maar de meest ingrijpende bepaling was, dat Emden een garnizoen van 600 tot 700 man mocht houden op kosten van het gehele graafschap en met een bevelhebber, die een eed van trouw aan graaf, stenden en stad moest afleggen en de stad moest verdedigen tegen oproer van binnen en aanvallen van buiten. Daarmee was Emden vrijwel tot een staat in de staat geworden. De stenden in het algemeen kregen veel minder gedaan: het bleef bij de bevoegdheid om als landdag bijeen te komen, als de graaf niet binnen een maand na een desbetreffend verzoek van een der stenden een landdag uitschreef. De landelijke stand moest zich weer vergenoegen met de toezegging, dat aan hun gravamina zou worden tegemoetgekomen. Dan waren er nog bepalingen over betaling van gelden, teruggave van al het veroverde, afdanken van troepen enz.
Parallel met de hier verhaalde gebeurtenissen van 1601 tot 1603 liep een heftige pamflettenstrijd, die natuurlijk meer tot blijvende verwijdering dan tot toenadering bijdroeg. Enkele dezer strijdschriften tellen enige honderden bladzijden en geven een breedvoerig relaas van het verloop der gebeurtenissen; het bekendst en het omvangrijkst is de Emder Apologie.x)
x) Er bevinden zich een aantal in de „Bibliothek der ostfriesischen Landschaft” te Aurich. „Een cort ende warachtig verhael van het ghene, wat tusschen den Orave van Oost-Vrieslandt ende syne Onderdanen sedert den Jare 1594 tot desen tegenwordighen Jare 1602 den VI Junij oude stijl gepasseert is.... Door Thomas Frantzius, een groot Liefhebber der vrijheit van Oost-Vrieslandt,” (slechts 4 pagina’s groot en natuurlijk niet van den „vrijheidsminnaar” Frantzius, maar van de Emder partij) eindigt met de verzuchting, „dat door het onderstandt van de E. heeren Staten alsulcke Tyrannye (welcke by den Spaengiaert is uytgebroodet) moghe gheweeret ende gedempet worden. Amen.” — Daartegen verscheen van grafelijke zijde, ook in 1602, „Waerachtig verhael Van tgene wat tuschen den Graue tot Oostvrieszlandt ende syne
Ondersaten gepassiert is nu niewes wat bestrect ende beprict ende
geglasseert, oock wat wyder vp de raeme uitgereckt, doch met korter Embder



Het Haags vergelijk bracht nauwelijks ontspanning. Bij de spijt, die Enno had over het verdrag, en bij de voortdurende achterdocht, die Emden koesterde tegen ’s graven geheime bedoelingen, begonnen de strubbelingen spoedig opnieuw. Afdanking der troepen had niet plaats, de graaf liet schattingen heffen op het platteland, Emden betaalde zijn schulden niet. Daarnaast drong zich een ander twistpunt op de voorgrond, dat in de eerstvolgende jaren de verhoudingen tot in de kern zou vergiftigen, de kwestie der „zeebrieven”. Dit waren paspoorten, die door den graaf uitgereikt werden aan schippers voor het handelsverkeer op Spaanse havens. De Spaanse regering behandelde Emden niet meer als een neutrale stad, omdat het militaire hulp kreeg van de Republiek. In Februari 1604 nam n.1. de stad weer Staatse troepen binnen de muren op, nadat er in de omgeving gevechten geleverd waren tussen Emder en grafelijke soldaten, welke laatsten bezig waren schatting van het landvolk te heffen. Ook schijnt de Spaanse regering het garnizoen, dat sedert 1603 in Emden lag en onder het bevel stond van Frederik van Vervou, een officier uit Staatse dienst, als een Nederlandse bezetting te hebben beschouwd. Vandaar, dat Emder schepen door Duinkerker kapers achtervolgd en in Spaanse havens in beslag genomen werden, en dat Enno talrijke verzoeken om zeebrieven kreeg. Weigering gaf Enno een wapen in de hand om Emden murw te maken.
In 1604 kreeg de anti-grafelijke partij een geduchte versterking in den staatstheoreticus Johannes Althusius, „the clearest and most profound thinker which Calvinism has produced in the realm of political science,” die in de zomer van dat jaar het ambt van syndicus der stad Emden aanvaardde en naast Alting leider werd der Emder politiek.x)
mate wijder affgemeten. Door Peter van der Witz alias Eeck Ballenmaker, een groot Voorstander ende Pilaer van die Religie ende Priuilegien tot Embden.
Gedruckt In den Jaere 1602” (omvang 64 blz.). Om de eigenaardige humor
van deze titel geheel te waarderen bedenke men, dat Pieter van der Eeck raadsheer van Emden en een van de vooraanstaande figuren der Emder partij was (vgl. Br., volgens index s. v. Eeck; een brief van hem Br. I 424). — Over de Emder geschriften „Vorlauffer” en „Apologie” zie hierna hfdst. III. Tegen de Vorlauffer verscheen een werk van grafelijke zijde „Erleuterung deB Vor-
lauffers welcken die von Embden in aller geschwindigheit abgefertigt 
Gestellet Durch Constantinum Accursium von Wahrmundt.” (288 blz.!) Over Frantzius’ „Noctes Pragenses” zie blz. 172.
x) De betekenis van Althusius is voor het eerst weer in het licht gesteld door O. von Gierke, Johannes Althusius und die Entwicklung der naturrechtlichen Staatstheorien (le druk Breslau 1880). Zijn hoofdwerk is opnieuw uitgegeven door



Graaf Enno, die van den keizer niets meer verwachtte, zocht en vond steun bij koning Jacobus I van Engeland. In 1605 werden er tussen graaf en stenden bemiddelingspogingen aangewend niet slechts door de gezanten der Staten-Generaal, maar ook door den met hen meegekomen Engelsen gezant te Den Haag Winwood. Na aanvankelijke mislukking dezer pogingen kwam echter eindelijk op een landdag te Emden een overeenkomst tot stand, die door de Staten-Generaal en den Engelsen koning gegarandeerd werd. Bij dit Emder landdagsbesluit van November 1606 *) werd een zeer belangrijke regeling tot stand gebracht van het financieel beheer. Dit werd geheel in handen gelegd van een door de stenden benoemd en te Emden zetelend college van administratoren, bestaande uit zes leden, twee van elke stand, aan wie de graaf een vertegenwoordiger zonder stemrecht kon toevoegen. Rekening en verantwoording waren de administratoren schuldig aan een college van gedeputeerden uit de stenden, bestaande uit zeventien leden, twee van de ridderschap, vijf van de steden en tien van de huismansstand.
Maar de voor het land zo noodzakelijke rust bleef uit. Weldra begonnen nieuwe twisten over de financiën: de graaf, die hem bij het landdagsbesluit door de stenden toegezegde gelden niet ontving, liet buiten de administratoren om geld heffen op het platteland om zijn eigen troepen te kunnen afdanken. Het gevolg was dat het administratorencollege, nu het dagelijks bestuur van het landschap, voortaan met Emden samenging.
Onderwijl kwam het in de zeebrievenkwestie tot een zeer scherp conflict.2) Op verzoek van de Emder regering trokken in Februari 1607 de Staten-Generaal hun eigen troepen uit Emden terug. De Emders, menend nu als neutraal beschouwd te zullen worden, zonden naar Spanje een vloot van meer dan veertig korenschepen. Deze werden echter alle met de gehele lading door de Spanjaarden in beslag genomen en de zeelieden op de galeien gebracht. Toen het bericht van deze vreselijke ramp in Mei 1607 te Emden bekend werd, was de ontsteltenis groot. De schuldigen van deze ellende zocht men in Enno en zijn kanselier Thomas Frantzius, die immers altijd al Spaansgezind geweest waren! Op een geraffineerde manier
C. J. Friedrich, Politica methodice digesta of Johannes Althusius (Althaus), Cambridge 1932, met een uitvoerige inleiding over leven en leer. Het citaat in de tekst t.a.p. Introduction p. XVIII.
!) Brenneysen II 319—332.
2) Vgl. hierover Wiarda III 528—546; Hagedorn II 324 vv., 416—452.



zouden ze om de Emder regering te dwarsbomen talloze Emder families in het verderf gestort hebben.
Volgens deze beschuldigingen, die in de Emder strijdschriften een grote plaats innemen, had Enno op raad van Frantzius aan grafelijkgezinde schippers, die beloofden niet in Emden, maar in Greetsiel te zullen lossen, behalve een open zeebrief een gesloten z.g. bijbrief meegegeven, nadat hij de Spaanse regering meegedeeld had, dat alleen die zeebrieven echt waren, welke voorzien waren van een nieuw, veranderd zegel en waarbij de schippers tevens een bijbrief, die door de Spaanse autoriteiten ingehouden moest worden, konden overleggen. Door een toeval waren de Emders zulke brieven in handen gevallen. De tegenstanders van den graaf, die niet in Greetsiel wilden lossen, hadden daarentegen alleen een zeebrief met onveranderd zegel zonder bijbrief meegekregen. Het noodlottig gevolg van deze opzet was natuurlijk, dat de eersten ongehinderd uit Spanje terugkeerden, doch de laatsten er gevangen gehouden werden. Na het verzoek der Emders, in de zeebrieven te willen meedelen, dat sedert Februari 1607 alle Staatse troepen uit Emden vertrokken waren en de stad bijgevolg neutraal was, vermeldde de graaf daarin, dat er „drie vendels” vertrokken waren, alsof er ook nog vendels waren achtergebleven.
Wat is er van deze aanklachten waar? Het protest tegen de uitdrukking „drie vendels” lijkt uiterst gezocht. Ook schijnt het de Emder regering niet onbekend geweest te zijn, dat in Spanje het Emder garnizoen als een Staatse bezetting beschouwd werd *), zodat het laten uitzeilen der korenschepen uiterst onvoorzichtig was. Bovendien vond zij de kosten voor een bijbrief te hoog en eiste in plaats daarvan een mededeling in de zeebrief betreffende het vertrek der Staatse troepen.2) Ze schijnt daarbij dan niet geweten te hebben, dat zonder bijbrief een zeebrief geen waarde had, want Enno had de bijbrieven ingevoerd als middel tegen vervalsing der zeebrieven zelf.3) Het is nu verklaarbaar, dat de Emder schippers, die in Greetsiel wilden lossen en in de passen voor Greetsielers doorgingen, in Spanje ongemoeid gelaten werden, zonder dat we aan trouweloosheid van Enno behoeven te denken. Alleen wilde hij Greetsiel tot een havenplaats maken ten koste van het altijd recalcitrante Emden. Maar het tekent de verhou-
*) Hagedorn II 437.
2) Hagedorn II 237, 238.
3) Hagedorn II 417 noot 4.



dingen, dat de Emders voor een dergelijk bedrog met de zeebrieven den graaf en zijn omgeving niet te goed achtten. Enno’s betuigingen van onschuld werden niet geloofd. x) De Emder regering eiste voortaan van hem vergoeding voor de aan hem te wijten „Spaanse schade”.
In dezelfde tijd, waarin de verliezen in Spanje heftige beroering wekten te Emden, werden de oude helpers der Emders de StatenGeneraal minder toeschietelijk jegens de stad. De vredesonderhandelingen met Spanje eisten hun aandacht en tevens een omzichtig manoeuvreren in Oost-Friesland, waarbij de Spaanse gevoeligheden ontzien werden. Ze hadden weliswaar, toen de Emders klaagden, dat Enno de verplichtingen, hem bij het vergelijk van Den Haag en het Emder landdagsbesluit van 1606 opgelegd, niet nakwam, in Juli 1607 den graaf een scherp ultimatum gesteld, waarin ze met oorlog dreigden, doch geen twee maanden later krabbelden ze terug met de verklaring, dat ze alvorens tot doortastende maatregelen over te gaan overleg wilden plegen met den Engelsen gezant.1 2) Blijkbaar hadden ze verwacht, dat alleen hun dreigement al zo’n diepe indruk op Enno zou maken, dat het tot oorlog wel niet zou behoeven te komen. 3) De Emders van hun kant hadden aanvankelijk geweigerd gezanten ter bespreking van de moeilijkheden naar Den Haag te zenden, omdat naar hun mening de Staten-Generaal den graaf tot toegeven moesten dwingen en het niet bij zachte bemiddelingspogingen moesten laten. Ook hadden ze geen besprekingen willen voeren met de Engelse vertegenwoordigers, omdat die volgens hen grafelijkgezind waren en Engeland het vergelijk van Den Haag en vroegere overeenkomsten niet gegarandeerd had. Wel gaven ze dit verzet op, doch daarna ging de tijd voorbij met moeizame, nauwelijks voortgang vindende onderhandelingen, die ten langen leste in December 1607 leidden tot een nog slechts voorlopige regeling der financiële moeilijkheden. Enno kwam toen de hem hierbij opgelegde geldelijke verplichtingen na en heeft ook gewerkt voor de vrijlating der Emder zeelieden en schepen, die inderdaad
1) Dat de Emder partijleiders van Enno’s schuld vast overtuigd waren en we dus niet moeten denken aan een leugencampagne om de publieke opinie tegen den graaf op te zetten, blijkt uit enkele particuliere brieven van Menso Alting (Br. I 405), Sixtus van Amama, syndicus van de huismansstand (Br. 1 467, 469) en Althusius (Br. 1 463, 466). Deze schreef ook, dat hij en zijn medegezanten te Den Haag de commissie uit de Staten-Generaal (met Oldenbarnevelt als voorzitter) hadden weten te overtuigen, zo klemmend waren hun argumenten.
2) Voor deze gebeurtenissen vgl. Vervou, Enige gedenckweerdige geschiedenissen 308, 314.
3) in die geest liet Willem Lodewijk zich tegen Vervou uit (Vervou, a.w. 301).



in de loop van 1608 vrijkwamen; alleen de lading kregen de Emders niet terug. Enige vergoeding voor de Spaanse schade hadden de Staten-Generaal aan den graaf niet opgelegd, blijkbaar omdat ze van Enno’s schuld niet overtuigd waren. Daarover waren natuurlijk de Emders allesbehalve gesticht.
De houding van de Staten-Generaal had de Emder regering een aanwijzing moeten zijn, dat ze in Den Haag niet alles gedaan kon krijgen en dat ze daarom tegenover Enno voorzichtig moest worden. Zij trok echter die conclusie niet. Nog vóór het einde van 1607 namen raad en veertig het besluit, dat ze den graaf niet meer als landsheer zouden erkennen als hij geen schadeloosstelling betaalde voor de verliezen in Spanje. Nadat dan ook de veertig op 1 Januari 1608 nieuwe burgemeesters en raadsleden gekozen hadden, stelden ze daarvan Enno niet in kennis. In Mei 1608 knoopte de regering daaraan nog een krasse maatregel vast. De burgers moesten een verklaring ondertekenen, dat ze de verdragen handhaven en Enno niet meer als heer erkennen wilden, tenzij hij de Spaanse schade vergoedde; weigering zou gestraft worden met verbanning uit de stad en gedeeltelijke verbeurdverklaring van goederen. Men wilde blijkbaar een dubbel doel bereiken: Enno imponeren door een massale uiting der publieke opinie en tevens principiële tegenstanders onschadelijk maken. Door de meeste burgers ondertekend, werd deze voorwaardelijke opzegging der gehoorzaamheid op 21 Mei den graaf toegezonden.x)
De Staten-Generaal namen in dezelfde maand een resolutie aan, dat men de Emders „in haar ongelijk” niet behoorde te „patrocineren”, en maanden hen aan, zich te onthouden van „extremiteiten”. 2) Hoewel daaruit bleek, dat de tijd van onvoorwaardelijke steun der Republiek voorlopig voorbij was, draafde de Emder regering door op de ingeslagen radicale weg. Door de Staten-Generaal ter verantwoording geroepen, weigerden ze opnieuw gezanten naar Den Haag te zenden. Toen Enno in zijn oproeping voor een landdag te Aurich in September 1609 een scherpe veroordeling uitsprak over de Emder „rebellen”, liet de Emder regering, gesteund door de administratoren, bekend maken, dat ze hen, die op de landdag zouden verschijnen, als verstoorders van de openbare orde zou beschouwen, en zond ze een paar honderd soldaten naar Aurich. De
) Vgl. voor dit alles Historia nostri temporis 335 vv.; Vervou 327, 334, 347, 351; Br. II 30.
*) Wiarda III 553; Vervou 354.
3



anddag werd door slechts twee personen, leden der ridderschap, jezocht ... De soldaten drongen in het stadje door, plunderden ie huizen van een aantal grafelijke ambtenaren, waaronder dat van den impopulairen kanselier Frantzius, en veroverden ook vrijwel zonder slag of stoot de grafelijke burcht, nadat daaruit op hen geschoten was. Ook hier werd deerlijk geplunderd, een aantal aanzienlijke personen uit ’s graven omgeving gevankelijk naar Emden gevoerd — Enno zelf en zijn kanselier waren afwezig — terwijl tevens een grote hoeveelheid archivalia naar Emden gezonden werd. Van Aurich trokken de soldaten naar Greetsiel, waar ze eveneens de burcht, het oude stamslot der Cirksena’s, bezetten. x)
Het staat vast, dat de Emder regering al vooraf de bedoeling gehad heeft, de burchten van Aurich en Greetsiel te vermeesteren om tegen den graaf een sterk wapen in handen te hebben en eigen verlangens te kunnen doorzetten.2) Aan dit gewelddadig optreden gaf echter de plundering der soldaten te Aurich, die door hun opdrachtgevers zeker niet gewenst is en in wijde kring afgrijzen wekte, al te veel gerucht. De regering trachtte van haar reputatie nog te redden, wat er te redden viel: ze liet van de kansels afkondigen, dat de bedreven wandaden alleen te wijten waren aan de losbandigheid der soldaten, ze liet de gevangenen vrij, gaf bevel tot teruggave der gestolen goederen, beloofde schadevergoeding voor verlorengegane voorwerpen en daagde den bevelhebber der troepen voor het gerecht. Maar de beide burchten hield ze bezet en de documenten uit het grafelijk archief gaf ze niet terug.
De opzienbarende gebeurtenis maakte ook te Den Haag een ongunstige indruk, al bood Emden verontschuldigingen aan. De Staten-Generaal eisten ontruiming der burchten, doch daartoe maakten de Emders geen aanstalten. Ze wilden — hier komen de bedoelingen aan het licht — de burchten niet teruggeven voor er een definitief verdrag met den graaf tot stand gekomen was en deze zich verbonden had de verdragen na te komen. De Staten-Generaal lieten zich echter niet bepraten; ze herhaalden hun eis met het dreigement er bij, dat ze zich anders genoodzaakt zouden zien tot „andere middelen”. Emden moest er tenslotte in toestemmen, dat de burchten van Aurich en Greetsiel door de eigen troepen ontruimd
x) Wiarda III 558—567.
*) Dit blijkt uit een brief van Emmius Br. II81, eind Sept. 1609: „Loca munita cautionis certioris conficiendae gratia, quam praestari sibi Emdani et reliqui
Hagae postulaverant fuere occupata, deinde certis conditionibus bona fide
restituenda.”



en tot het sluiten van een definitief verdrag door Nederlandse bezet zouden worden, hetgeen 25 Februari 1610 geschiedde.x) Wat de stad zich van haar militaire actie voorgesteld had, was dus mislukt.
Alleen één resultaat hebben de Emders bereikt. Onder de documenten uit het grafelijk archief vonden ze een verhandeling van Frantzius, waarin hij Enno raadgevingen aan de hand deed, hoe deze zijn graafschap moest besturen en b.v. de Emders, van wie hij een minder vleiende karakteristiek gaf, er onder moest houden. Als middel om de geest van verzet bij hen uit te bannen prees hij een voorschrift van Machiavelli aan, n.1. de Emder burgerij meer gelegenheid tot vermaken te geven. Hevig verontwaardigd gaven de strenge Calvinisten dit geschrift, door het onder de titel „Des Ostfriesischen Cantzelars Thomae Frantzii Getreuwer Rath, wie eine bestendige feste regierung in Ostfriesslandt einzuführen sey” te laten drukken, aan de openbaarheid en den schrijver aan ieders verachting prijs.2) Zo maakten ze Frantzius, hun meest gehaten, maar ook meest gevreesden tegenstander, in Oost-Friesland onmogelijk, zodat hij het land verliet.
Inmiddels kwam er een aanmerkelijke wijziging in de verhouding tussen de Staten-Generaal en Enno III. Tijdens de vredesonderhandelingen tussen de Republiek en Spanje was er naar de verlangens der Emders in Den Haag al niet trouw meer geluisterd. Nu met Spanje het twaalfjarig bestand gesloten was, had de Republiek van Spaanse zijde in Oost-Friesland, althans voorlopig, geen gevaar te duchten en was er voor haar geen reden om Emden, dat in haar optreden juist nu steeds buitensporiger werd, nog langer de hand boven het hoofd te houden. Bovendien werden de handelsbelangen van de Republiek zeker niet bevorderd als Emden een sterke machtspositie verschaft werd. Politieke en economische overwegingen —
J) WlARDA III 566 w.
2) Exemplaren vond ik in de „Bibliothek der ostfr. Landschaft” te Aurich. (98 blz.) Passages, waaraan de Emders aanstoot zullen hebben genomen p. 27: „Embdenses fraudulenti et mendaces, non genere, sed natura loei.” p. 30: „Ferociam Embdanorum konnen E. G. durch kein besser mittel dempfen ais mollitie et animorum effaeminatione. Quisquis civitatem seditiosam sui juris vult facere, malis moribus illam impleat necesse est, schreibet Machiaveilus.” Over de vermaken p. 32: „Dasselbe geschieht alsdan, wan sich E. G. umb die Music etwas mehr annehmen, selbe zu hoffe und in Steden bestellen lassen, den Burgem zu vielen Pancketen vhrsach geben, das allerhandt exercitia im Schiessen, Reiten, Ringrennen, Mummereien, Comaedien spiehlen, Balschlagen. Stechen, Fechten, Springen, Tantzen, und was der handel mehr erdacht werden mögen, geübet, die Kunstler hereingelocket, und dadurch die ferocia animorum geringert, und ihnen des trotzen verringert werden.”



godsdienstige speelden geen belangrijke rol meer sedert de volledige emancipatie van het Calvinisme in Oost-Friesland — moesten de Republiek doen streven naar machtsevenwicht tussen den graaf enerzijds en de stenden, in het bijzonder Emden, anderzijds, waarbij zij zelf als scheidsrechter een beslissende invloed behield. Van zijn kant streefde ook Enno naar toenadering tot de Staten-Generaal. Van keizer en rijk toch was voor hem geen hulp te verwachten, Spanje vormde na 1609 tegen de Republiek geen tegenwicht meer, in Engeland had hij blijkbaar niet heel veel vertrouwen en zelf was hij door de jarenlange weigerachtigheid der stenden, hem geld te verstrekken voor troepen, machteloos. Zijn enige kans om zijn positie in Oost-Friesland te handhaven zag hij in welwillende samenwerking met de machtige Westelijke nabuurstaat, voor wie ook de stenden en Emden moesten buigen.
Onder die omstandigheden werd in Mei 1610 een landdag te Emden bijeengeroepen, die met medewerking van Staatse gezanten alle binnenlandse moeilijkheden tot een oplossing zou brengen. Maar in Oost-Friesland gelukte zo iets niet in één zomer. De Emders koesterden nog altijd een onoverkomelijk wantrouwen tegen Enno. Na vier maanden praten ging de landdag onverrichterzake uiteen. In November werden Oostfriese gezanten naar Den Haag geroepen om met een commissie uit de Staten-Generaal, waaraan ook Oldenbarnevelt was toegevoegd, de besprekingen voort te zetten. Over een bemiddelingsvoorstel, dat door Enno werd aanvaard, wilden de gezanten der stenden eerst nog weer ruggespraak houden. Daarop werd besloten de onderhandelingen dan maar in Oost-Friesland zelf voort te zetten, waarvoor in Februari 1611 een landdag bijeen zou komen. Op 25 Januari 1611 sloten toen de Staten-Generaal en Enno, het eindeloze geharrewar moede, een overeenkomst, waarbij Enno verklaarde zich geheel bij het bemiddelingsvoorstel der StatenGeneraal en bij het eindverdrag te zullen neerleggen, terwijl de Staten-Generaal verklaarden Emden bij verder verzet tegen de verdragsvoorwaarden aan zijn lot over te zullen laten. Als onderpand voor de naleving van het te sluiten verdrag verleende Enno aan de Staten-Generaal voor vijf jaar het recht, het fort Leerort met Staatse troepen te bezetten. Tot de tijd van Frederik den Groten heeft de Republiek deze bezetting gehandhaafd.
De landdag, waarop de beslissing zou vallen, kwam op 11 Februari 1611 te Marienhafe1) bijeen en werd kort daarna verplaatst naar
*) Tussen Aurich en Norden.



Osterhusen.x) De wensen der Emders gingen veel verder dan wat hun in het voorstel der Staten-Generaal werd toegekend — de voor de mentaliteit der Emder leiders kenmerkende verlangens komen in het laatste hoofdstuk ter sprake — maar hoe teleurgesteld ook over de houding der Staten-Generaal, toch begrepen ze, dat ze zich niet de ongenade der machtige naburen op de hals mochten halen en gaven toe. Zo werd op 21 Mei 1611 het verdrag van Osterhusen gesloten.2)
Hierbij werd vastgesteld, dat alle voorafgaande verdragen van kracht zouden blijven, voor zover ze nu niet veranderd werden. En aangezien in deze verdragen maar weinig gewijzigd werd, waren al dadelijk de rechten en de regeringsinvloed, die de stenden verworven hadden, gehandhaafd. De wederkerige financiële verplichtingen werden opnieuw geregeld: alle wederzijdse vorderingen werden geannuleerd, doch de stenden zouden den graaf een som gelds betalen en Emden de bij het verdrag van Delfzijl opgelegde verplichtingen nakomen. Een wijziging werd gebracht in de aanstelling der hofrechters: personen in bijzondere dienst van den graaf mochten niet benoemd worden; bij een vacature zou de graaf een benoeming doen uit een drietal, door het gerechtshof opgemaakt, zodat dus de directe keuze ten dele door de stenden, ten dele door den graaf, zoals bij het reglement van 1590 was vastgesteld, werd afgeschaft. Ook werden er afzonderlijke regelingen getroffen tussen den graaf en elke stand en verder nog tussen hem en elke stad en elk ambt. Voor ons zijn die met Emden en met de boeren van belang.
Emden behield zijn bij de vorige verdragen achtereenvolgens verworven rechten, was dus in zijn inwendig bestuur volkomen autonoom en behield zijn garnizoen; alleen werd uitdrukkelijk vastgesteld, dat de graaf de berechting van halsmisdaden behield. De stad kreeg er verder geen belangrijke rechten bij.
Van zeer grote betekenis is het verdrag van Osterhusen geweest voor de boeren. Uitdrukkelijk werd vastgesteld, dat de gemeenten de dijk- en zijlrechters en andere plaatselijke functionarissen mochten kiezen, waar dit tot die tijd of nog voor dertig jaar het geval geweest was. Ook kwam er nu tussen den graaf en elk ambt afzonderlijk in zake de diensten en leveranties, waarover de gravamina al jaren lang telkens herhaald waren, een definitieve, gedetailleerde regeling tot stand, die aan alle willekeur van den graaf een eind maakte.
*) 5 km ten N. van Emden. 2) Brenneysen II 344—377.



renslotte werd er een commissie van juristen ingesteld, waartoe x a. Hugo de Groot behoorde, om het recht der „beheerdischheid” te regelen, welke regeling nog in 1611 tot stand kwam en een paar ïeuwen lang richtsnoer bleef. De beheerdischheid werd tot erfpacht verklaard, er werd een canon vastgesteld voor de jaarlijkse pacht, die om de acht jaar dubbel betaald moest worden. 2) — De bepalingen van het verdrag van Osterhusen waren alle tezamen voor de boeren zeer gunstig.
De handhaving van het gehele verdrag en de scheidsrechterlijke beslissing bij onenigheden over de interpretatie werd in het slotartikel opgedragen aan de Staten-Generaal.
Het verdrag van Osterhusen vormt de afsluiting van een periode, die men kan rekenen te beginnen met de keizerlijke resolutie van 1589 en waarin de verhouding tussen vorst en onderdanen geleidelijk schriftelijk werd vastgelegd in resoluties en overeenkomsten; het vormt tevens de afsluiting van een tijdperk van twist en beroering, dat zijn markant beginpunt vindt in de „Emder revolutie” van 1595. Na het verdrag van 1611 werd het in Oost-Friesland rustiger. Al waren er wel wrijvingen en al was de eensgezindheid vooral tussen den graaf en Emden nooit groot, de felle partijstrijd, die geleid had tot anarchie en soms tot burgeroorlog, was voorbij. Latere overeenkomsten tussen vorst en stenden brachten in het verdrag van Osterhusen geen ingrijpende wijzigingen en zo bleef het de basis der binnenlandse verhoudingen tot het einde van het huis Cirksena en de regering van Frederik den Groten en zelfs nog ten dele tot de dagen van Wiarda.8)
Bij het overzien van de behandelde, ongeveer twintigjarige periode dringt zich de vraag op, wat nu de resultaten geweest zijn, welke betekenis de twisten gehad hebben. Bij de beantwoording er van
!) Brenneysen II 391—402.
2) Deze regeling der „beheerdischheid”, de z.g. „Staatse Ordonnantie” van 28 Sept. 1611, bij Brenneysen II 596—598. Vgl. Wiarda III 600 vv.; F. Swart, Zur friesischen Agrargeschichte 270. Op de „beheerdischheid” werpen ook een paar brieven van Emmius, die zelf grondeigendommen in Oost-Friesland bezat, licht (Br. II 131—135, 266—268). Zijn oordeel luidt, Br. II 132, 18 Dec. 1611: „Scio, inquam, largius ius colonis nuper attributum quam unquam iis antehac aut lege aut more competiit, quanquam boni publici causa.... prudenter recteque sic statutum esse a dominis commissariis non diffitear.”
3) Wiarda III 606 v., slotzin van dit deel: „So bleibet denn noch itzo der osterhusische Accord, so feme er nicht nachher hin und wieder einige nühere Bestimmung erhalten, die Grundfeste der ostfriesischen Regierung.”



kunnen we de drie gebieden, waarop ook haar oorzaken liggen in liet oog vatten, het politieke, het kerkelijke en het economische terrein.
Wat de politieke gevolgen aangaat, onmiskenbaar is de volkomen nederlaag van den landsheer. Deze heeft in de verschillende verdragen, die hij moest aangaan, zijn macht voortdurend meer zien inperken. Aan de patriarchale regeringsvorm van Edzard I is een einde gekomen : op vrijwel alle punten heeft de landsvader zijn landskinderen medezeggenschap en zelfs de oppermacht moeten verlenen. De hoogste rechtspraak is van hem onafhankelijk geworden, het financieel beheer van het graafschap gaat buiten hem om en berust bij een commissie uit de stenden, de stenden hebben het recht, wanneer ze willen, op landdagen samen te komen en wetten te maken. In het inwendig bestuur der stad Emden heeft de graaf helemaal niets meer te zeggen. Wat blijft hem dan nog over? Het opperbevel over het leger, maar de stenden willen hem nauwelijks geld voor troepen toestaan, omdat ze vrezen, dat de graaf zijn eigen macht ten koste van hun invloed zal versterken; bovendien heeft Emden de beschikking over een eigen garnizoen, dat niet onder zijn bevel staat. Slechts het bestuursapparaat over het platteland houdt hij in handen door middel van grafelijke ambtenaren. Het ernstigste is bij dit alles, dat hem het natuurlijk gezag, de zedelijke autoriteit over zijn onderdanen ontbreekt en dat het vertrouwen op hem en de geest van saamhorigheid tussen vorst en volk weg is. Daartoe heeft ook de slapheid van Edzard II en Enno III meegewerkt. De zwakheid van Oost-Friesland als staat wordt naar buiten duidelijk zichtbaar in de verschillende verdragen, waarbij in geval van interne conflicten de beslissing opgedragen is aan de Staten-Generaal.
De kerkelijke resultaten zijn voor de Calvinisten belangrijk geweest, doordat in 1599 de keuze der predikanten aan de gemeenten gekomen is. Daardoor bleef in Oost-Friesland de eeuwen door een krachtig kerkelijk leven bestaan.
Een ander aspect biedt het economisch terrein. Hagedorn wijst op grond van de door hem gemaakte becijferingen meermalen op de sterke achteruitgang van Emdens overzeese handel. Na 1611 nam met de terugkeer van grotere rust het handelsverkeer wel weer toe, maar bereikte nooit weer de hoogte van vóór 1595. Hij wijt dit vooral aan de onrust en de onzekere toestanden in de stad, waardoor de vreemde schippers en handelaars zouden zijn afgeschrikt, terwijl de Emder machthebbers meer gedacht zouden hebben aan het najagen van politieke rechten dan aan de handelsbelangen.



Daarbij laat dunkt me Hagedorn een belangrijke factor te zeer op de achtergrond, de enorme groei van de Nederlandse handel, waartegen Emden wegens zijn minder gunstige ligging en de zwakte van het kleine Oost-Friesland niet opgewassen was. In dit licht bezien heeft de ontzagwekkende vlucht van de Emder handel in de tweede helft der zestiende eeuw iets onnatuurlijks. Zij was alleen mogelijk geweest, doordat de Nederlandse handel vrijwel stil lag. Toen deze tegen 1600 tot een hoogte opklom als nooit te voren, was het onvermijdelijk, dat die van Emden met grote snelheid daalde tot het lagere peil, waarop hij zich sindsdien jaren lang heeft kunnen handhaven.
Op het Oostfriese platteland wist Emden elke industriële en commerciële ontwikkeling tegen te houden. Overigens verkeerden de boeren in economisch, sociaal en politiek opzicht in een zeer gunstige positie.
Al is dan Oost-Friesland niet als sterkere staat of als grotere handelsmacht uit de binnenlandse twisten te voorschijn getreden, daarmee heeft de periode van ± 1590 tot 1611 haar betekenis niet verloren. In dit graafschap werd een strijd gevoerd niet hoofdzakelijk om materiële belangen, maar in eerste instantie om godsdienstige en staatkundige beginselen, tussen Lutheranisme en Calvinisme, tussen absolutisme en stendenmacht. Die hogere betekenis hebben ook tijdgenoten beseft. De jurist Thomas Frantzius verwisselt zijn professoraat te Wittenberg voor het kanselierschap van OostFriesland om hier een absolute monarchie te vestigen, de predikant Menso Alting wijst een beroep naar Amsterdam af en blijft op zijn post in Emden om deze stad te maken tot een tweede Genève, de staatstheoreticus Johannes Althusius geeft zijn professoraat te Herborn op en wordt syndicus van Emden om zijn politieke theorieën praktisch toe te passen in een stad, waarvan hij de leiders als geestverwanten voelt. En de historicus Ubbo Emmius wordt als zij gefascineerd door deze strijd en speelt naast hen geen geringere rol om een grondgedachte, die hem bezielt, te verwezenlijken. De ideeën, die de inzet zijn van de strijd in Oost-Friesland, geven aan de in dit hoofdstuk beschreven feiten hun diepere zin.



HOOFDSTUK II.
UBBO EMMIUS.
Wanneer men in Oost-Friesland van Emden uit een tocht maakt naar het Noordwesten, door de „Krummhörn” — vlakke kleistreek met wijde vergezichten, verspreide boerderijen omringd door geboomte en hoge wierdedorpen rondom eeuwenoude, bakstenen kerken — dan komt men tenslotte aan een inham van de Westkust bij het dorp Greetsiel. Liggend op de klei tegen de zeedijk, waar een „diep” door een „zijl” uitmondt in het Wad en een haventje vormt, is het een landbouw- en vissersdorp met tevens enige bescheiden scheepvaart. Wat Greetsiel heden is, was het ook al in de zestiende eeuw; alleen stond er toen nog de burcht der Cirksena’s, waarvan nu niets meer over is.
Op 5 December 1547 is in de pastorie van dit dorp Ubbo Emmius geboren.x) Van vaderszijde stamde hij uit een boerengeslacht, dat
!) Voor de kennis van Emmius’ leven zijn behalve de al genoemde „Briefwechsel” de volgende werken onmisbaar. De oudste levensbeschrijving is het dadelijk na zijn dood door F. Gomarus, toen professor te Groningen, geschreven „programma funebre" („Groningae AMDCXXV Decemb. XII, Magnif, Reet. D. D. Ravenspergeri Iussu F. Gomarus”), zeer kort, 1 fol. druks; exemplaar in Gron. UB. — Uitvoeriger en als bron zeer belangrijk is Elogium Ubbonis
Emmii id est de ortu, totius vitae curriculo, scriptis et morte eiusdem narratio
brevis ab amico coniunctissimo contexta (Groningen 1628); Nicolaus Mulerius, professor in de medicijnen en wiskunde en universiteitsbibliothecaris te Groningen is steeds met recht als de schrijver beschouwd (bewijs zie blz. 84). Herdruk achter Ubbo Emmius’ Vita Mensonis Altingii (Groningen 1728) 169—213, onder de titel „Nicolai Mulerii Vita Ubbonis Emmii”. De biografie in „Effigies et vitae professorum Academiae Groningae et Omlandiae” (Groningen 1654, p. 39—60) is vrijwel woordelijk gelijk aan het Elogium. — De omvangrijkste levensbeschrijving met talrijke nieuwe gegevens is die van E. J. H. Tjaden, Das gelehrte Ost-Friesland II 1—206 (Aurich 1787). — Van belang, ook door de noten, is P. Bartels, Ubbo Emmius und seine Rerum frisicarum Historia, Emder Jahrb. VI 1 (1884) 1—36. — Verschillende bijzonderheden, iconografische e. a. in Th. W. Cramer, Das Leben des friesischen Historikers Ubbo Emmius (Wissenschaftl. Festschrift des Gymnasiums in Leer am 27. Sept. 1909, 1—38). — Van grote betekenis is een détailstudie, met algemene inleiding over Emmius en berustend op grondig archiefonderzoek, nl. het omvangrijke werk van H. Reimers, Die Quellen der Rerum frisicarum Historia, in Emder Jahrb. XV (1903) 1—103, 333—378; XVI (1907) 182—325, waaruit men Emmius’ wetenschappelijke betekenis het best leert kennen. — Een eigen kijk geeft ook H. Brugmans, Ubbo Emmius en zijn correspondentie (Tijdschrift voor Geschiedenis jg. 1924,289—307). Verdere détaiistudiën over Emmius in de volgende noten. — Werken, die nu geen of weinig waarde meer hebben, in bibliografieën bij Tjaden a. w., Cramer a. w., en Brugmans, Nieuw Nederl. Biograf. Woordenb. VII (1927) kol. 408—410.



ran ouder tot ouder in Greetsiel gewoond had. Emmius maakt ater met trots van deze zuiver Friese afkomst melding. Aan de mededelingen van hemzelf naast die van zijn vriend en biograaf Mulerius danken we dan ook onze kennis omtrent zijn voorouders. Zijn grootvader Dijke Metten was behalve landbouwer ook zijlrechter; verder horen we over krijgsbedrijven van een oudoom en naamgenoot van hemzelf. Zijn vader Emmo Dijken, blijkens zijn naam niet de oudste zoon des huizes, was niet in het boerenbedrijf gegaan, doch theologie gaan studeren in Wittenberg, waar hij de colleges van Luther en Melanchthon gevolgd had. Hij was daarna predikant geworden in zijn geboortedorp en bleef zijn gehele leven deze standplaats en de Lutherse godsdienst trouw.*) Emmius’ moeder, Elske Tjarda, stamde uit een gezeten burgerfamilie in het stadje Norden, waar haar vader Egbert Tjarda goudsmid en tevens dertig jaar lang een van de twee burgemeesters was; van diens vele verre reizen spreekt Emmius in een vertaalde Homerische versregel.1 2 3)
In Greetsiel bracht Ubbo Emmen zijn jeugd door met vier broers en een zuster. Van hen is ons heel weinig bekend. Van zijn oudste broer Dijke is nog een brief bewaard, waarin tevens sprake is van een broer Egberts), blijkens de naam den tweeden zoon van Emmo Dijken. Dan waren er nog Hendrik en Riemt.4 * * *) Een der twee jongste broers stierf omstreeks 1582, een der drie overigen, van wien Emmius het meest hield, op 1 Mei 1595.8) Met zijn broers
1) Zie de Oostfriese kerkelijke strijdschriften van 1593: Calv. Bericht van der Reformalion tho Embden 425; Lutherse geschriften, ed. Garrelts, Die Reformation Ostfrieslands 142.
2) Over al deze voorouders: Ubbo Emmius, Descriptio chorogr. (1616) 43, 48, 51; Rer. fris. hist. 878; De statu reip. et eccl. in Fris. Or. (1616) 23 („qui mores hominum multorum norat et urbes”); Mulerius, Elogium 2—4; vgl. H. J. S., Geslacht Emmius, Nederl. Familieblad jg. 16 (1903) kol. 502, een onvolledige stamboom, berustend op een „stamboek” van Groninger regeringsfamilies, zonder nadere bronnenopgaven. Hierin ook de afstammelingen van Emmius tot in de 19e eeuw, waarbij te raadplegen de correcties door Brugmans in Br. II, Einleitung VIII vv. In het art. van H. J. S. worden geen ooms, broers of neven van Emmius genoemd.
3) Br. I 17 v., geschreven tussen 1588 en ’94. Dijke woonde in Greetsiel;
het schijnt dat hij daar weer boer geworden is (de brief is niet in het Latijn).
Egbert woonde toen blijkens de brief in Jennelt (5 km ten Z.O. v. Greetsiel).
*) In Emmius’ Itinerarium (zie blz. 46) wordt op het jaar 1576 gezegd: „Veni tandem cum curru nostro comitante Henrico fratre....”; „In Visquart mecum fuere Henricus frater et Dico patruelis” (Emder Jahrb. VI 1, S. 38).
s) Elogium 10, 14, en Br. I 69, 15 Mei 1595: „quod fratrem inter alios (duos namque praeterea habeo) carissimum mors mihi abripuerit ante dies 14.” Was
het Hendrik, de enige broer, die hem in ’76 op zijn reis uitgeleide deed? (zie vorige noot).



schijnt Emmius in zijn later leven weinig contact meer gehad te hebben, brieven van of aan hen zijn er, behalve de ene pasgenoemde, niet teruggevonden en hij spreekt evenmin over hen.
Tot zijn negende jaar bleef Ubbo in het ouderlijk huis, daarna liet zijn vader hem naar school gaan in Emden, waar hij ongeveer negen jaar bleef. Vandaar ging hij in 1565 naar Bremen, waar een beroemde school was onder het rectoraat van Johannes Molanus.x) Lang is hij er echter niet geweest, want zijn ouders haalden hem spoedig weer dichter bij huis en lieten hem de pas gestichte Latijnse school te Norden bezoeken. Van deze school was rector Johannes Florianus, een Nederlander, die om het geloof uit zijn vaderland gevlucht was. In 1567 kwam er als conrector Nicolaus Sascherus, eveneens een gevlucht Nederlander.2) Hoogstwaarschijnlijk heeft Emmius, die toen in de hogere klassen gezeten moet hebben, van beide mannen les gehad. Er zal van deze twee karaktervaste ballingen met hun vaste geloofsovertuiging en hun idealisme bezieling zijn uitgegaan, maar hun invloed op den twintigjarigen Emmius is niet meer na te speuren. Was er in hun onderwijs een Calvinistische geest, die op hun leerling indruk gemaakt heeft? We weten het niet. ®)
Nadat hij deze school afgelopen had, achtte zijn vader zijn voorbereidende opleiding voldoende en hem oud genoeg om hem naar de universiteit te laten gaan. Ubbo, naar het schijnt de enige van de vijf zoons, die een wetenschappelijke loopbaan zou volgen, zou als zijn vader dominee worden. Deze wilde vermijden, dat zijn zoon in de kerkelijke strijd van die dagen door andersdenkende professoren in een verkeerde richting geleid zou worden, en derhalve liet Emmius zich in 1570 — hij was nu tweeëntwintig jaar — als student inschrijven aan de Lutherse universiteit te Rostock.
Bij zijn studie bepaalde hij zich niet tot zijn speciale vak, maar stelde zich een meer universeel doel: hij volgde ook colleges in de geschiedenis en in de exacte wetenschappen. De meeste indruk maakten op hem de theoloog-historicus David Chytraeus en de professor in de medicijnen en wiskunde Brucaeus.
Aan de lessen van den laatste is zonder twijfel het boek met aantekeningen van Emmius te danken, dat zich nu nog bevindt in de Universiteitsbibliotheek te Groningen en dat excerpten bevat
!) Bunte, Ober Johannes Molanus, Emder Jahrb. IX 2 (1891) 12—47.
2) Over de rectoren te Norden Reershemius, Ostfriesliindisches PredigerdenkmaP (1796) 425.
3) Emmius’ oudste brief is pas van 1585.



uit Aristoteles’ natuurlijke historie. 4) Brucaeus2) moet een goed docent en geestig man geweest zijn; aan zijn colleges dacht Emmius later vaak nog met genoegen terug. De studie in de natuurwetenschappen heeft hem evenwel later niet ontvankelijk kunnen maken voor de destijds moderne theorieën op dit gebied. Diep verontwaardigd en zelfs met enige ontsteltenis spreekt hij in een paar brieven 3) over een in 1608 verschenen boek van den bekenden wiskundige Simon Stevin, waarin deze de leer verkondigde, dat de aarde een planeet is, licht geeft en evenals de maan phasen heeft. Zulke denkbeelden achtte hij in strijd met het gezond verstand en met de Bijbel. Eigenaardig is het daarbij echter, dat hij wel de theorie van Copemicus kon goedkeuren. Althans tegenover zijn vriend den Franeker hoogleraar in de theologie Sibrandus Lubbertus, die het boek van Stevin blijkbaar nog zo dwaas niet vond, trachtte hij te beredeneren, dat er een aanmerkelijk verschil was tussen Copernicus en Stevin, want de eerste bouwde slechts een hypothese op om de verschijnselen te verklaren, doch de laatste wilde bewijzen, dat die hypothese een vaststaande waarheid was! Hij bleef er dan ook bij: „Dat is ontegenzeggelijk de Heilige Geest, die in de Heilige Schrift tot ons spreekt, van leugen betichten.”
Belangrijker voor zijn ontwikkeling zijn de geschiedeniscolleges van Chytraeus geweest. Ook na zijn studententijd bleef hij met dezen leermeester, over wien hij nog in later jaren met eerbied spreekt, in verbinding: hij zond Chytraeus zijn opmerkingen naar aanleiding van een geschiedwerk en ook een aantal delen van zijn „Rerum frisicarum historia”. Van de correspondentie tussen leermeester en oud-leerling zijn nog enkele brieven over.4) Een onderzoek naar de mogelijke invloed van Chytraeus op Emmius als geschiedschrijver moet ik hier achterwege laten.6)
Omtrent de studie van zijn hoofdvak, de theologie, vernemen we niets. Vast staat, dat de invloed van de Lutherse godgeleerden op zijn geloofsovertuiging, juist waarvoor zijn vader hem naar Rostock gezonden had, niet blijvend geweest is. In zijn derde studiejaar vatte hij het plan op om evenals zo veel studenten aan een andere universiteit te gaan studeren, maar hiervan kwam voor-
x) Gron. UB. MS. 163, uit het jaar 1572.
2) Over hem Jöchers, Allg. Gelehrten Lex. I kol. 1409.
3) Br. II 51 v., 53 v., 55, 60, 61.
4) Br. I 16, 98, 124, 192.
5) Het oordeel van E. Fueter, Geschichte der neueren Historiographie (München—Berlin 1911) 194 over Chytraeus als historicus is weinig waarderend.



lopig niets. Zijn vader stierf en ter wille van zijn moeder besloot hij, zijn vertrek naar elders eerst uit te stellen en thuis te blijven in Greetsiel.
Uit zijn studententijd te Rostock is nog een Latijns gedicht van hem bewaard1), een danklied tot God na het herstel van een zware ziekte. Hij heeft daarin onmiskenbaar in bepaalde wendingen en in beeldspraak bewust of onbewust onder invloed gestaan van antieke voorbeelden, doch het is meer dan verstandelijke navolging; door de Latijnse versmaten vloeit toch ook een stroom van eigen, persoonlijk gevoel. Er gaat bekoring uit van regels als deze:
„Nunc agiles artus igitur saliuntque valentque,
Quae prius exanimes pene fuere malis.
Nee secus exultant, quam quando aestate serena Hinnulus ad liquidas ludere coepit aquas.
Aut cum densa procax inter virgulta capella,
Aut tener in plenis exsilit agnus agris.
Ergo tuum nomen semper, tua facta canentur,
Nee tua laus unquam cedet ab ore meo.
Tu spes una meis rebus, tuque anchora fesso Solus es.”
Deze oudste proeve van dichterlijk kunnen heeft hij in latere poëzie, waaraan hij zich evenals andere geleerden een enkele maal gewaagd heeft, niet weer geëvenaard.
Kort na het overlijden van Emmius’ vader werd de familie door een nieuwe slag getroffen. Zijn zuster Teelke verdronk negentien jaar oud, toen ze van een reis naar Norden over zee terugkeerde.
Zijn moeder kon het niet van zich verkrijgen, hem in deze omstandigheden naar een vreemde academiestad te zien gaan, zodat hij besloot voorlopig in Oost-Friesland te blijven. Niet minder dan drie jaar heeft hij zo in Greetsiel doorgebracht, doch hoe hij die tijd besteedde, is niet duidelijk. Allicht heeft hij zich aan zijn studiën gewijd; men is geneigd te onderstellen, dat hij zich reeds verdiept heeft in de geschiedenis van zijn land, die hij later als geen vóór hem zou beschrijven. Misschien waren er ook financiële bezwaren tegen het bezoeken van een universiteit en heeft hij zelf het geld daarvoor verdiend door een van zijn broers in het landbouwbedrijf te helpen. Hoe het zij, eindelijk in de zomer van 1576, toen hij al achtentwintig
x) Gedrukt in Elogium 8, Tjaden 11; 32 versregels.



jaar was, kon hij het langgekoesterde plan om elders te gaan studeren verwezenlijken en ging hij op weg — naar Genève.
Genève was wel een heel eigenaardig doel voor een Luthers theoloog. Emmius’ besluit om daar zijn studiën voort te zetten, bewijst wel, dat hij een geestelijke verandering heeft doorgemaakt en dat hem de in Rostock onderwezen leer niet bevredigd heeft. We worden echter niet gewaar, of hij voor zijn overgang naar het Calvinisme een zware strijd heeft doorgemaakt. Het kan zijn, dat Calvinistische sympathieën al op de school te Norden bij hem ontstaan zijn, het is ook mogelijk, dat eerst in de drie jaren, volgende op de periode te Rostock, toen hij in Oost-Friesland de strijd tussen Lutheranisme en Calvinisme van nabij meemaakte, een omkering heeft plaats gevonden, waarbij men ook kan denken aan invloed van Nederlandse vluchtelingen, en dat toen pas het besluit gerijpt is, juist Genève te bezoeken. In ieder geval moet de bestudering van Calvijns theologie hem al langere tijd in zijn Lutherse overtuiging, als die ooit sterk geweest is, hebben doen wankelen en hem hebben doen verlangen naar nieuwe grotere vastheid, die hij nu trachtte te vinden door Calvijns vriend en opvolger Beza persoonlijk te gaan horen.
Van zijn reis naar Genève heeft hij in een klein zakboekje zijn ervaringen van elke dag opgetekend, behalve van het verblijf te Genève zelf. x) Uit de nauwkeurige aanduidingen van verschillende bijzonderheden als data, namen van herbergen, het uitgeven van geld, blijkt dat het een dagboek is, of tenminste uit notities kort na de reis is samengesteld. Dit „itinerarium” is mede daarom zo interessant, omdat het verreweg het oudste geschrift is, dat we van hem bezitten, behalve het zoëven genoemde gedicht en het excerpt uit Aristoteles, dat ons omtrent zijn persoon niets leert.
De aantekeningen over de reis zijn alle zeer kort en zakelijk, uitvoerige beschrijvingen ontbreken. De heenreis, langs Eems en Rijn, duurde bijna acht weken, van 1 Juni tot 23 Juli 1576, en werd door hem naar ’t schijnt te voet afgelegd. Zien we hem op deze tocht als een wandelaar met een respectabel uithoudingsvermogen, niet minder leren we hem kennen als iemand met een scherpe opmerkingsgave en een brede belangstelling, die zijn reis niet als een noodzakelijk kwaad beschouwt, doch die als een hedendaags toerist van allerlei bezienswaardigheden kennis neemt om zijn
1) Gron. UB. MS. 153. Uitgegeven door H. Deiter, Des Ubbo Emmius’ Itinerarium, Emder Jahrb. VI 1 (1884) 37—67, met aantekeningen van den 19eeeuwsen Emmiuskenner P. Bartels.



weetgierigheid te bevredigen en vooral om aesthetische indrukken op te doen. In eerbiedige bewondering ziet hij op naar de gevels en gewelven der Middeleeuwse kerken in de Rijnstreek, zoals „de beroemde, geweldige kerk, rustend op meer dan 52 zuilen” te Keulen, de dom van Mainz, die van Worms, „zonder veel licht, hoe prachtig anders ook,” die van Spiers, „bijna gelijk aan die van Worms, maar hoger en lichter,” die van Straatsburg „een zeer verheven en mooi bouwwerk”, en van vele kleinere steden. Zijn historisch bewustzijn wordt wakker bij het zien van de talrijke burchtruïnes langs de Rijn, van de Mauseturm en van de Königstuhl in Rense. Hij spreekt over dit alles in zeer sobere bewoordingen, maar hierin uit zich reeds, wat ons ook in latere geschriften zal treffen, zijn piëteit tegenover wat vroegere generaties het nageslacht aan eerbiedwaardigs overgedragen hebben. Ook liet hij niet na, grafmonumenten van beroemde personen te bezoeken, in Mainz dat van Bonifatius, waarvan hij het grafschrift niet gemakkelijk kon lezen, in Worms die der Duitse keizers, in Bazel die van Erasmus en Oecolampadius. Indruk maakt op hem ook de schoonheid van het landschap. Natuurlijk staat hij als bewoner van het vlakke land verbaasd, als hij voorbij Bonn voor het eerst de bergen ziet, maar ook bewondert hij de schilderachtige ligging van steden aan een rivier of in een dal, zoals van Pforzheim, Freiburg, Bazel en Bern, hij laat zijn blik rusten op een riviergezicht en bezoekt in Zwitserland met zijn vrienden een nauwe bergkloof. De schoonheid van de Alpen is voor hem niet vreemd geweest, zoals eens voor Erasmus. Ook had hij op zijn reis nog een ontmoeting, die wellicht op zijn verdere levensloop geen grote invloed gehad heeft, maar die toch blijk geeft van een in bepaalde richting gaande belangstelling: hij bracht een bezoek aan Johann Sturm, den toentertijd beroemden rector van de Latijnse school in Straatsburg.
Bijna twee jaren bleef Emmius in Genève, van 23 Juli 1576 tot 30 Mei 1578, en dit verblijf is in zijn ontwikkeling van grote betekenis geweest. Het moet ons dan ook altijd spijten, dat in zijn „itinerarium” de bladzijden, die hij voor aantekeningen over dit verblijf bestemd had, wit gebleven zijn en andere mededelingen over zijn studie aldaar eveneens ontbreken. Toen hij van Genève terugkwam, had hij een gevestigde levensbeschouwing; hij had het Lutheranisme van zijn vader, dat hem al vóór zijn reis niet meer bevredigd had, voorgoed verlaten en was aanhanger geworden van Calvijns leer. De colleges van Beza hadden hun invloed doen gelden en wat als vaag gevoel aanwezig was, saamgesmeed tot een hechte, onbuigbare



overtuiging. Andersdenkenden merkten het later op: de Lutherse predikant Elsenius te Norden schreef aan Chytraeus, Emmius’ ouden leermeester:1) „Ubbo Emmius is aanvankelijk door U goed onderwezen, maar heeft later de verderfelijke invloed van Theodorus Beza ondergaan.” Hoewel Emmius te Genève nog van andere professoren, als Danaeus, Goulartius, de colleges gevolgd heeft, mogen we toch wel aannemen, dat de geweldige Beza de diepste indruk op hem gemaakt heeft. Behalve de Calvinistische dogmatiek leerde hij ook de gehele staatsorde van Genève kennen,a) zoals die ten tijde van Beza bestond, en dit moet op zijn staatkundige opvattingen invloed geoefend hebben.
Ook maakte hij aan de universiteit van Genève kennis met studenten, van wie enkelen levenslang zijn vrienden bleven, o. a. den reeds genoemden Sibrandus Lubbertus en Johan Witten, later burgemeester van Kampen.
De belangrijke invloed van de tweejarige studietijd te Genève is nimmer door een nieuw verblijf in vreemde landen overschaduwd. Nog te Genève heeft hij een veertiendaags uitstapje gemaakt naar Lyon, waar hij een week bleef3), maar bijzondere betekenis heeft die reis niet gehad. Na zijn terugkeer in zijn geboortedorp op 24 Juli 1578 heeft hij de landen aan de Waddenzee nooit weer verlaten en evenmin zijn zeer streng Calvinistisch geloof.
Hij was nu afgestudeerd en had in overeenstemming met zijn studierichting predikant moeten worden, maar daarvoor vond hij zich zelf niet geschikt. Zijn vriend Mulerius vertelt ons, dat hij zich door verlegenheid bevangen voelde, als hij in het openbaar moest spreken, zodat hij heel moeilijk uit zijn woorden kwam. Het was hem duidelijk, dat de preekstoel niet de aangewezen plaats voor hem was. Veel meer voelde hij voor een werkkring bij het onderwijs en het gelukte hem na enige maanden die te vinden.
In het voorjaar van 1579 aanvaardde Emmius, éénendertig jaar oud, zijn eerste betrekking. Hij werd dadelijk rector van een Latijnse school, en wel van die te Norden, die hij zelf tien jaar vroeger als leerling bezocht had.4) Negen jaar lang heeft hij dit ambt ver-
1) Aur. StA. Arch. consist. msc. 41, fol. 1 (14 April 1588).
2) Tjaden 17.
3) Itinerarium 28 Apr.—10 Mei ’87.
4) Over het onderwijs in Oost-Friesland in de 16e eeuw P. Bartels, Abrip einer Geschichte des Schulwesens in Ostfriesland (Aurich 1870). De invloed der Moderne Devotie op het onderwijs werkte ook hier nog na: bij de stichting van de scholen te Emden en Norden werden die van Zwolle, Deventer en Groningen als voorbeeld genomen (a. w. S. 6).



vuld; het zijn jaren geweest van voldoening en vreugde, maar ook van teleurstelling en smart. Hier huwde hij in de lente van 1581 met Theda Tjabbem, doch twee en een half jaar later stierf zijn vrouw tijdens een pestepidemie en liet hem met een zoontje achter. Zijn liefde en zijn droefheid spreekt hij uit in de woorden vol ontroering, waarmee hij haar herdenkt — een woordspeling is als een weemoedige glimlach —: „Theda coniunx mea, vera amoris internos mutui taeda .... vitaeque socia prorsus ad genium meum a natura
facta, optima, iucundissima, officiosissima, incomparabilis ” Nog
in later jaren klinkt een smartelijke herinnering aan haar sterven door in een brief aan zijn vriend Johan Witten. Vormelijk en verstandelijk zijn tegenover deze gevoelsuitingen de door hem aan haar nagedachtenis gewijde Latijnse dichtregels, tegemoetkoming aan de mode van de tijd en niet meer dan humanistisch maakwerk. *)
Na een mislukt huwelijksaanzoek in de zomer van 15852) hertrouwde hij in 1586, 38 jaar oud, met de negentienjarige dochter van een Emder burger, Margaretha van Bergen, ®) die hem met een zoon en een dochter overleefd heeft.
Onder Emmius’ rectoraat schijnt de school te Norden tot grote bloei te zijn gekomen.4) Overigens is ons aangaande zijn onderwijs te Norden weinig bekend. Naast Latijn en andere vakken werd ook Grieks onderwezen en de school leidde op voor de universiteit.6) Zijn vrije tijd besteedde Emmius aan de wetenschap, die altijd zijn belangstelling gehad had, de geschiedenis. Daarvan getuigt nog zijn Latijns uittreksel uit de kroniek van Eggerik Beninga, dat hij in Jan. ’87 gereed had en blijkens de erbij gevoegde papieren met aantekeningen uit verschillende tijden, zijn gehele leven bij zijn studie is blijven gebruiken.6)
) Grafschrift en gedichten in Elogium 14, 15 en bij Tjaden 30, 31. Brief in Br. I 51 (27 Febr. ’95). Koperen grafplaat nog aanwezig in de kooromgang van de Ludgerikerk te Norden. Het schoolgebouw, waar Emmius les gaf, is pas enkele jaren geleden geheel afgebroken (mededeling van „Studienassessor” Ufke Cremer te Norden). Afbeelding in U. Cremer ed. Beitrage zur Gesch. des staatl. Ulrichs-Gymn. zu Norden (Norden 1927) 24.
2) Het niet onvermakelijk relaas Br. I 7 vv. Een „anicula nunquam satis sobria” stelde zich aan zijn plannen in de weg.
*) Elogium 16: „virgine annos nata XIX”. Vgl. in het Mus. v. Oudh. te Groningen haar geschilderd portret, gemerkt „Aetatis suae 61, anno 1627”. Tien jaar te vroeg is dus haar geboortejaar opgegeven in het art. Geslacht Emmius (zie bov. blz. 42 noot 2): „Margaretha van Bergen, geboren 25 Febr. 1556, gestorven 20 Dec. 1636.”
4) Bartels, Schulwesen in Ostfr. 12.
5) Zie beneden blz. 51 noot 4.
*) Aur. StA. Msc. A4. „Scripsi haec anno 1587 mense Ianuario Nordae”.
4



Aan de jaren te Norden dacht Emmius later dikwijls terug; droeve herinneringen waren er aan deze plaats verbonden, maar ook blijde: zijn omgang met vrienden en kennissen, het aanzien, dat de school genoot onder zijn leiding, de vriendelijkheid van het stadje en van zijn bevolking, dit alles deed hem in beurtelings weemoedige en blijde herdenking bij dit deel van zijn leven verwijlen, en jaren later getuigde hij nog, dat hij er graag langer gebleven zou zijn.x)
Na een achtjarig verblijf moest hij echter uit Norden vertrekken ten gevolge van moeilijkheden, die hij kreeg met de Lutheranen. Deze beschuldigden hem ervan, dat hij zijn leerlingen in nietLutheraanse geest opvoedde, en in het najaar van 1587 kreeg hij zijn ontslag. Het volgende jaar werd hij benoemd tot rector van de Latijnse school te Leer, die door graaf Johan was opgericht.
Ontslag en benoeming hangen nauw samen met de politieke en confessionele verhoudingen in Oost-Friesland. Het was juist in de tijd, dat de twist tussen Edzard en Johan zijn hoogtepunt bereikte en ook de tegenstelling tussen Lutheranen en Calvinisten voortdurend scherper werd. De beschuldiging tegen Emmius hield in, dat hij de jeugd in „Zwingliaanse” richting opleidde, hoewel hij benoemd was op voorwaarde, dat hij slechts zou onderwijzen in de „artes philosophicae”. Het ontslag gaf aanleiding tot polemieken tussen Calvinisten en Lutheranen in hun reeds vroeger genoemde strijdschriften, die ook de hoofdbronnen zijn voor onze kennis van het conflict.1 2 * * * * * 8) In ieder geval staat het vast, dat Emmius ontslagen is wegens onrechtzinnigheid. De Norder predikant Elsenius deelt in een brief van het jaar 1588 mee, dat de zuivering van de school en daarmee het ontslag van enige leraren, onder wie Emmius, geschiedde op initiatief van de gemalin van Edzard, de streng Lutherse gravin Katharina,s) maar de Calvinisten wijten het ontslag
1) De statu reip. et eccl. in Fr. Or., ed. 1616, 24.
2) Bericht van der Reformation tho Embden (1594) 416—425. Lutherse be¬
richten, DVI1I, EI(ed. Oarrelts, Reformation Ostfrieslands 139—142); 142:
„Ubbo Emmen ist zum Schuldienst zu Norden angenommen mit dieser Condition und anlobung, das er die Jugent nur in Artibus Philosophicis leren und uben
solte, damit kein ander Religion in der Schulen denn in der Kirchen were.” „Ubbo
aber hat die Jugent (unterm decksel der Augszpurgischen Confession) seine
Zwinglerey eingepflantzt (wie mit seinen dictatis und Discipulis zu erweisen.)”
8) Aur. StA. Arch. Consist. Msc. 41, fol 1, Elsenius aan Chytraeus, 14 April 1588: „Vera Confessio tantas et tam profundas egit radices in Comitissa nostra, ut maritum sustentare, filios consolari et universos adversarios adspemari videatur.... Ejus tarnen consilio et monitu orthodoxa confessio ante annum Emdam introducta Nordae in hac nostra Ecclesia reformaverat Scholam



aan het drijven van den hofpredikant Heshusius. Zij wijzen er verder op, dat de „scholarchen”, d. w. z. de curatoren, aanvankelijk van een ontslag niets wilden weten, omdat ze Emmius een bekwaam man vonden; Heshusius zou daarop echter geëist hebben, dat de leraren „van Lutheri Catechismo ehre Confession doen” moesten. Daaraan zal Emmius niet hebben willen voldoen, zodat het ontslag moest volgen, tot grote spijt van de Norder burgerij. Volgens het geschrift der Lutherse predikanten zou uit het schriftelijke werk van de leerlingen te bewijzen zijn, dat Emmius aan de leerlingen zijn „Zwinglerei” opdrong. Emmius ontkende later echter, dat hij zijn leerlingen iets verkeerds geleerd had, dat reden tot ontslag moest zijn.x) Het is moeilijk op grond van de eenzijdige uitspraken der partijen tot een volkomen bevredigend oordeel te komen, omdat het schriftelijk werk, waarop de Lutherse predikanten zich beroepen, verloren gegaan is. Mij lijkt, vooral in het licht van zijn later leven, niet onwaarschijnlijk, dat Emmius, iemand met een sterke confessionele overtuiging en met een even sterke afkeer van andere confessies, inderdaad wel eens in „Zwingliaanse” geest onderwijs gegeven zal hebben. Voor het overige was er op Emmius als rector en leraar niets aan te merken: het pleit zeer voor hem, dat zijn confessionele tegenstanders, die natuurlijk uit alles munt trachtten te slaan, een vernietigend oordeel uitspraken over de plichtsbetrachting en de levenswandel van drie leraren, die tegelijk met Emmius ontslagen werden, maar over hem, dien ze samen met die leraren noemen, op dit punt zwijgen. 2)
De vijandschap tussen de twee Oostfriese graven had tot gevolg, dat na een sombere winter van werkloosheid aan het slachtoffer der Lutheranen het rectoraat van de Latijnse school te Leer werd aangeboden door den Calvinistischen graaf Johan. 8) In het voorjaar van 1588 aanvaardde Emmius zijn nieuwe functie.4)
a fermento Zwinglu; Rectorem Scholae Ubbonem Emmium (qui in initio a vestra Excellentia recte institutus, sed postea a Theodoro Beza corruptus fuit) propter impuriorem Confessionem removerat, alium orthodoxum ex Hollandia evocatum substituerat ”
*) Volgens het Calv. bericht blz. 425, in deze omzichtige vorm.
2) Luthers bericht, ed. Garrelts, 140, 141.
*) Een uiting van verdraagzaamheid van dezen graaf of van inwoners van Leer (aldus Brugmans, Ubbo Emmius en zijn corr., Tijdschr. v. Gesch. 1924, 291) is deze benoeming dan ook niet.
4) Aanstelling Br. I 12 (19 Apr. ’88). Het onderwijsprogramma, dat Emmius vóór zijn ambtsaanvaarding liet verspreiden, is herdrukt door Cramer, a. w. 3J 33 (VIII Cal. Mart. ’88); hierin staat, dat de opleiding overeenkomt met die te Norden, zodat we tevens inzicht krijgen in het onderwijs dèèr.



Vijf jaren is Emmius rector geweest van de Latijnse school te Leer en in die jaren heeft hij zich evenals te Norden ook aan wetenschappelijke arbeid gewijd.
Veel tijd besteedde hij aan de geschiedenis. Het grootse plan, dat hij al te Norden opgevat had, de geschiedenis van het hele Friese volk te beschrijven, een geweldige taak, die hij eerst vijfentwintig jaar later voltooid zou hebben, kreeg nu een begin van uitvoering. Moeilijk viel hem het werk en bijwijlen leek hem de taak te zwaar voor zijn krachten. Hij was dan zo moedeloos, dat hij het werk wel wilde neergooien om van alle moeiten en lasten vrij te zijn. Maar daarna hield hij zich voor, dat hij er al zo veel arbeid voor gedaan had en dat „al het grote en schone moeilijk” was. Dan vatte hij weer nieuwe moed; zijn belangstelling kon dit onderwerp niet voorgoed loslaten en hij zette door. Zo voltooide hij in 1592 de eerste tien boeken van zijn levenswerk, de „Rerum frisicarum historia”; deze eerste decade omvatte de jaren van ± 450 n. C. tot 1256 — de voorafgaande tijd vond men, naar hij uitdrukkelijk opmerkte, afdoende behandeld bij Romeinse schrijvers. Ze was opgedragen aan Enno, den oudsten zoon van graaf Edzard II. x)
In die jaren hield hij zich ook bezig met het tekenen van een kaart van Oost-Friesland. Daartoe reisde hij het hele land door, en berekende van allerlei plaatsen de geografische ligging „door middel van hoeken”, waarbij hem stellig de mathematische colleges van Brucaeus te stade kwamen. Als toelichting stelde hij ook een uitvoerige topografische beschrijving samen, doch die gaf hij eerst in 1616 ongewijzigd uit onder de titel „nePnnm<«s id est accurata descriptio chorographica Frisiae Orientalis.”2) Hij geeft hierin een landschapsgewijze geordend overzicht van de steden, dorpen, wateren en eilanden van Oost-Friesland met vermelding van de ligging ten opzichte van elkaar. Maar het is meer dan een dorre opsomming van namen, want tevens vermeldt hij, wat er in de verschillende landstreken opmerkenswaardig is, en ook de eigenaardige land-
ij Deze decade verscheen eerst 1596 in druk. De opdracht is herdrukt Br 19—23. Daarin spreekt hij over de moeilijkheden bij het schrijven van zijn werk
2) Achter Ren fris. hist., ed. 1616. In de opdracht (herdr. Br. II 202) spreek hij over het ontstaan van het werk en van de kaart: „Cum ab hinc annos XX\ plus minus.... chartam chorographicam patriae meae... .conficeremeamqu in rem regionem totam et omnes parter ipsius obirem diligenterqu contemplarer, positum, magnitudinem, distantiam oppidorum, vicorum, loc rum aliorum perangulosobservarem notaremque, non alienum a rehqu, studio meo facturum me cogitavi, si.... eadem lila etiam s®r™?n® ®*P°*J*'A' legenda.... exhiberem.” Vgl. Bartels, Ubbo Emmius und die Karte von Osi friesland. Emder lahrb. IV (1881) 1 13.



schapsvormen vergeet hij daarbij niet. Hij doet dit alles heel kort en sober, meer aanduidend, dan werkelijk beschrijvend, maar toch wel zo, dat men overal voelt, hoe hij alle delen van zijn land persoonlijk bezocht en daarvan de bijzonderheden scherp opgemerkt heeft. Wie Oost-Friesland enigszins kent en zich dan door Emmius’ „periegese” laat „rondleiden”, wordt telkens verrast door korte opmerkingen over wat hem ook zelf getroffen heeft: het landschap om Aurich rijk aan geboomte en struikgewas, de eenzame heidevelden van Brockzetel, de wijde bouwlanden met de grote boerderijen in de „Krummhörn”, de mooiste dorpskerken — en die in OostFriesland worden slechts in stijl geëvenaard door de ermee verwante in het Groningerland — als b.v. van Marienhafe en Pilsum. In dit alles herinnert het werk aan zijn „itinerarium”: we vinden dezelfde nauwkeurige waarneming, dezelfde bewondering voor oude en ook nieuwe architectuur1) — hij vergeet niet te wijzen op het onvolprezen nieuwe stadhuis van Emden — en dezelfde liefdevolle aandacht voor het landschap. Hij hield vooral veel van het platteland, waar hij geboren was, het land met de wijde korenvelden en het leeuwerikengejubel daarboven. 2) Aan het begin van het werk plaatste hij een citaat van Boëthius, aan het slot twee citaten van Ovidius, waarin werd uitgesproken, dat er niets bestendigs hier beneden is. Wellicht heeft hij het gedaan in het bewustzijn, dat nog altijd Oost-Friesland geteisterd werd door stormvloeden, die eertijds talrijke dorpen en kloosters van Reiderland voorgoed verzwolgen hadden, want het ontstaan van de Dollart bespreekt hij in het werk tamelijk uitvoerig.
Naast deze historische en geografische werkzaamheid hield hem ook de binnenlandse politiek van Oost-Friesland bezig: te Leer schreef hij een paar politieke verhandelingen, waarover in ander verband uitvoeriger zal worden gesproken.
Behalve voor deze bezigheden vond hij ook nog tijd voor theologische vraagstukken, waarbij hij in het veld trad als verdediger der Gereformeerde religie. Er verschenen van hem een paar strijd-
J) Deze komt ook elders tot uiting. In Rer. fris. hist. (ed. 1616) 164 geeft hij een zeer uitvoerige, minutieuse beschrijving (met nauwkeurige afmetingen) van het beroemde klooster te Aduard. Een vriend acht dit in een geschiedwerk minder op zijn plaats, maar Emmius verdedigt het Br. I 167: „De Adoardiae
structuris magnificis, quod scripsi accuratius in eo me praeter officium
et decorum non fecisse existimo. Fuit enim opus insigne et admirabile.”
2) Rer. fris. hist., lib. I 7 somt hij een lange reeks dieren op, die in Friesland voorkomen, maar alleen van de leeuwerik zegt hij iets meer: „Nee culinis modo idoneae volucres, sed etiam, quae delectationi serviunt, alaudae praecipue, quarum perpetuo concentu maiore anni parte totus ager perstrepit, non sine singulari voluptate audientium.”



schriften over het Avondmaal tegen Daniël Hoffmann, professor aan de toenmalige universiteit te Helmstedt in Brunswijk.x)
Merkwaardiger is de strijd, die hij aanbond tegen de ketterij van David Joris. Deze wonderlijke figuur was den rechtgelovigen een gruwel in leer en leven; hij noemde zich immers den profeet van het „derde rijk”, den waren middelaar tussen God en mens, Christus David, wiens volgelingen ook in het ethische boven de „wet” verheven waren. Zijn ideeën had hij in talrijke vaak verwarde en duistere geschriften uitgesproken, waaronder vooral zijn „Wonderboek” bekend was; ideeën, die hij met vele vroegere ketters gemeen had, doch die men bij hem fantastischer en feller, maar ook meer verwrongen en vertroebeld terugvindt. Hij was reeds in 1556 gestorven te Bazel, waar hij onder een aangenomen naam als algemeen geacht aanzienlijk burger, een dubbel bestaan leidend, zijn laatste levensjaren had gesleten, maar er waren ondanks vervolgingen in Duitsland en de Nederlanden nog veel aanhangers van zijn leer te vinden.2) Vooral in Oost-Friesland, van oudsher toevluchtsoord voor vervolgden van allerlei richting, waren ze nog in Emmius’ dagen talrijk. Zo zagen in 1590 de Gereformeerde predikanten van Leer en omgeving zich genoodzaakt, hun collega te Utermoor Antonie van Deventer voor hun vergadering te dagen als verdacht van Davidjoristische neigingen. Toen de beklaagde zich in zijn verklaringen op de ruimte hield, kreeg Emmius met nog drie anderen de opdracht het Wonderboek te onderzoeken en aan de ware christelijke leerstellingen te toetsen. Emmius nam de opdracht met graagte aan, omdat hij van de „schuilende secte ’ wel veel gehoord had, maar nog nooit in de gelegenheid was geweest van haar geschriften, die voor buitenstaanders haast niet te krijgen waren, kennis te nemen. Er werden natuurlijk talloze onrechtzinnigheden in ontdekt en Antonie van Deventer moest zich opnieuw verantwoorden. Hoe het precies met dit onderzoek tegen hem is afgelopen, is niet bekend; in ieder geval ging hij later naar Holstein, waar nog jaren lang Davidjoristen verblijf hielden.
Voor Emmius had het lezen van het Wonderboek ten gevolge, dat zijn reeds bestaand afgrijzen van het Davidjorisme met zijn dogmatische en ethische aberraties nog toenam. Hij achtte de
!) Titels bij Tjaden 88 w.
2) Over hem F. Nippold, David Joris van Delft, sein Leben, seine Lehre und seine Secte (Zeitschrift für die historische Theologie, jg. 1863, 3—166; jg. 1864, 483—673). In verband met andere ketters J. Lindeboom, Stiefkinderen van het Christendom (’s-Oravenhage 1929) Hfdst. Vlll.



„gruwelijke secte” zo’n gevaar voor de kerk, dat hij besloot zich te beijveren zoveel mogelijk geschriften van den zonderlingen profeet te verzamelen om dan de bestrijding aan te vangen.1) Dit moet hem vrij wat tijd gekost hebben, want eerst een paar jaar later verscheen een werk van hem tegen David Joris in druk, waarover straks meer. Reeds nu kon hij zich over de secte hevig opwinden. In zijn brieven noemde hij bij voorkeur David Joris en zijn aanhang „den Sileen en zijn varkenshok”.2 3) Hij zag ook, dat het Davidjorisme in verband stond met verschillende Doperse richtingen. Om deze samenhang in het licht te stellen, zette hij in 1593 een geschiedenis van de Wederdoperij op, „De anabaptisticae sectae initio et progressu in Germania”, die hij echter nooit afgemaakt heeft; het eerste gedeelte bevindt zich nog in handschrift in het staatsarchief te Aurich.8)
Zo heeft hij in de jaren te Leer een enorme hoeveelheid werk verzet. Het schijnt overigens, dat hij zijn rectoraat te Norden als belangrijker beschouwd heeft dan dat te Leer: in een latere verhandeling over Oost-Friesland wijdde hij enkele woorden aan het stadje Norden, waarin hij met ophef melding maakte van de beroemde Norder school, aan welke hij kennelijk met weemoed terugdacht. Over de school te Leer vinden we echter geen woord.4 * * *) We mogen aannemen, dat de Latijnse school te Norden veel meer betekenis had dan de jonge stichting van graaf Johan.
Belangrijk werd Emmius’ verblijf te Leer voor zijn verder leven. Daar woonden in die jaren, toen Groningen in Spaanse handen was, verscheiden Groninger en Ommelander ballingen. Met verschillenden van hen ging hij om en werd hij ook bevriend, o. a. met Frederik en Abel Coenders van Helpen, zijn geestverwanten in staatkundig en kerkelijk opzicht.
1) Over Emmius’ aandeel in de kwestie-Antonie van Deventer uitvoerig Br. I 129—142, herdruk van het voorbericht van een later te noemen geschrift. Over de verhouding van Emmius tot het Davidjorisme ook Nippold, t. a. p., jg. 1864, 645—660.
2) Br. I 42, 101, 117, 162: „Silenus et eius hara”; vgl. Br. I 37—40.
3) Aur. StA. Consist. Arch. Msc. 35 (16 folia in 4°). „ea scripsi Lerae in Frisia
Oriënt. Anno 1593.” Vgl. Br. I 41 axsSlaajx* meum de origine et pro¬
gressu Anabaptistarum, quod in chartam congessi, ut Sileni istius Delphensis <Ü>éov èxoV tum [conj. Brugmans gpyoo tenorem] progressumque notum facerem ”
4) De statu reip. et eccl. in Fris. Or. (1616) 24. Mulerius schrijft over de be¬
roemde school te Leer vol lof; dit is evenwel een klaarblijkelijke vergissing,
want hij citeert letterlijk de zin, waarin Emmius over de school te Norden
spreekt.



Nadat in Juli 1594 Maurits en Willem Lodewijk Groningen veroverd hadden en ook de Ommelanden bevrijd waren, keerden de ballingen naar hun woonplaatsen terug. Overal werd de Gereformeerde kerk hersteld en georganiseerd en al dadelijk nam het nieuwe stadsbestuur van Groningen zich voor om de eens onder den rector Praedinius zo wijdberoemde, maar daarna deerlijk in verval geraakte Latijnse school in haar oude luister te herstellen. En toen er naar een rector omgezien moest worden, viel de keus op Ubbo Emmius, wiens onderwijsbekwaamheden — waarop immers vroeger reeds de Lutheranen niets af te dingen hadden — verschillenden in Leer van nabij hadden kunnen opmerken.x) Met prijzenswaardige snelheid hebben de magistraten werk gemaakt van het herstel der school, want 31 Aug. ’94 werd Emmius al beroepen 2) en nog geen drie maanden na de inneming van Groningen had hij zijn nieuwe betrekking al aanvaard. In October 1594 verscheen reeds een door hem zelf opgesteld programma in druk, waarin hij mededelingen deed aangaande doel en inrichting van het onderwijs aan de school. 3) In November treffen we hem in Groningen en nog vóór het einde van het jaar is hij zijn lessen begonnen.4 *)
Het rectoraat te Groningen bood aan Emmius velerlei voordelen boven dat te Leer. Het salaris was hoger: in Leer 200 Emder gulden en 6 grazen land,6) in Groningen 500 Emder gulden en een schip turf. *) Dit was zulk een bezoldiging, dat hij en ook de andere leraren
4) Over de school te Groningen omstreeks 1595 en Emmius’ benoeming. H. O. Feith en B. H. Lulofs, Redevoering en dichtregelen uitgesproken ter gelegenheid van het vijfentwintigjarig feest van het Departement Groningen v. d. Maatschappij tot Nut van het Algemeen (Gron. 1819) en daarvan de Aanteekeningen, blz. 19 vv.; W. B. S. Boeles, Iets over de St. Maartens en der A scholen te Groningen 1562—1595 in Bijdr. tot de Gesch. en Oudhk. inzonderh. v. d. prov. Gron. I (1864) 144—151.
2) Cramer, a. w. 22.
*) „Scholae apud Groninganos per bellorum tumultus collapsae in-
stauratio ....” gedrukt te Bremen „anno MDXCIV mense Octobri”. Een exemplaar van het zeer zeldzame origineel in het Rijksarchief Groningen 2010 Pamfl. I 1594. Af druk daarvan bij Bunte, Über das Leben, die Zeitverhaltnisse und die padagogische Wirksamkeit des Ubbo Emmius (Schulprogramm Leer 1880) 21—24, en daarnaar weer een geheel betrouwbare herdruk bij Cramer, a. w. 33—38.
4) Eerste brief uit Groningen van 20 Nov. ’94 (Br. I 24). Bij Boeles a. w. afdruk van officiële benoeming en acte van aanstelling (resp. 9 Apr. en 14 Juli ’95). 3 Nov. ’94 ontving een schipper voor zijn verhuizing 12 daalder (H. Brugmans in Academia Groningana MDCXIV—MCMXIV, Groningen 1914, 247). Br. 1 31, 8 Jan. ’95, spreekt Emmius over de Kerstvacantie.
®) Br. I 12.
®) Boeles, a. w. 148: raadsbesluit.



„neen Jarlicke Schoelgelt van der anbevalene Joget bedaruen tho nehmen”,x) waardoor alvast heel wat administratie en zorg voorkomen was. In Leer bovendien moest hij na de dood van graaf Johan altijd bang zijn, dat het hem zou vergaan als in Norden en hij elk ogenblik kans zou lopen op straat gezet te worden. In het na 1594 streng Gereformeerde Groningen daarentegen kon hij zijn onderwijs geheel geven in zijn eigen geest, terwijl de school er waarschijnlijk groter zou worden dan die in het kleine Leer.
Van zijn zesenveertigste jaar af tot zijn dood in 1625 heeft Emmius in Groningen gewoond. Deze laatste dertig jaren van zijn leven vormen de voltooiing van wat hij te voren voorbereid had. Zijn eigenlijke werkkring — men loopt gevaar het bij de beschouwing van zijn vele wetenschappelijke werken uit het oog te verliezen — was het rectoraat van de Latijnse school. Hij had de gehele leiding der inrichting, terwijl hij bovendien dagelijks ongeveer vijf uren les gaf.2) Verder had hij het toezicht over de „deutschen und francoischen Scholen” in de stad, waarvoor hij evenals voor zijn eigen school het gebruik van boeken, de tuchtmaatregelen en de tijd en duur der vacanties vaststelde. 3) Over zijn werkzaamheid in school schreef hij in zijn brieven zelden of nooit. Wel lichtte hij zijn vrienden soms over leerlingen in, die de school verlieten; meestal blijken deze behoorlijk of goed van verstand en ijverig te zijn geweest.4) Hij was een leermeester, die in zijn lessen zelden strafmaatregelen behoefde te nemen en voor wiens strenge blik de leerlingen al voldoende ontzag hadden.5) Maar ook leefde hij met zijn leerlingen mee. Toen eens tijdens het opvoeren van een toneelstuk door leerlingen van de school — we moeten hier blijkbaar denken aan een Latijns schooldrama — een van hen, die zelf meespeelde, bericht kreeg, dat zijn vader gestorven was, had hij diep medelijden met hem en verzocht in een brief aan zijn vriend Witten, bij wien de vader een tijd in betrekking was geweest, den jongen te willen steunen bij het voortzetten van zijn studie. ®) Belangstellend volgde
x) Feith, a. w. aant. blz. 20.
2) Br. I 257 r „Teneor hic in pulvere scholastico, in quo mihi quotidie quinae fere horae docendis discipulis impendendae, tum coetera quae ad eam curam spectant agenda.”
®) Boeles, a. w. 149.
4) O. a. Br. I 319, 325 v., 379.
5) Elogium 63.
•) Br. I 87.



hij dikwijls oud-leerlingen op hun verdere levensweg.x) Treffend is de haast vaderlijke bezorgdheid in een brief, waarin hij een oudleerling, student te Franeker, ernstig waarschuwde voor de Sociniaanse denkbeelden, waarnaar deze overhelde.2) Een nader onderzoek naar Emmius’ werkzaamheid op onderwijsgebied zou ontegenzeggelijk de moeite lonen. Er zijn n.1. van zijn leerlingen een aantal Latijnse en soms Griekse oefeningen (thema’s, opstellen, gedichten) bewaard gebleven, doordat hij de economische gewoonte had de onbeschreven gedeelten van de papieren der leerlingen te gebruiken voor zijn eigen wetenschappelijke notities. Door dit merkwaardige bronnenmateriaal wordt onze voorstelling van het onderwijs omstreeks 1600 zeer verlevendigd,3) doch nadere mededelingen daarover vallen buiten het kader dezer studie.
Naast zijn schoolwerk zette Emmius zijn wetenschappelijke arbeid onverdroten voort. In Januari 1598 verscheen de tweede decade (1257—1428), in Maart 1599 de derde decade (1429— ± 1490) van zijn Rerum frisicarum historia. In het voorwoord van de tweede decade4) vermeldde hij met grote dankbaarheid de welwillende wijze, waarop de regering der stad Groningen hem toegang verleend had tot het stedelijk archief en hem in de gelegenheid had gesteld van allerlei belangrijke documenten afschriften te maken. Het stadsbestuur gaf daarmee dan ook een bewijs van op dit punt ruime opvattingen, die toentertijd zeer zeldzaam waren. Ook verkondigde hij daarin de grondstelling „dat de geschiedschrijver tot taak heeft, niet alleen nooit met opzet uit voorkeur of afkeer, hoop of vrees van de waarheid af te wijken, maar ook geen arbeid of moeite te schuwen om wat hij vermelden wil, naar waarheid te vermelden.” De derde decade droeg hij als bewijs van zijn dankbaarheid op aan burgemeesters en raad van Groningen. In het voorwoord6) sprak hij er zijn blijdschap over uit, dat het werk al vorderde en langzamerhand het einde naderde. Blijkbaar stond het hem toen nog niet helder voor ogen, dat de zeventig jaren der Friese geschiedenis, die hij nog wilde behandelen, zijn werk nog tweemaal zo groot zouden maken dan het nu was. Eerst zestien jaar later zou
!) Br. I 92, 472, 474.
2) Br. II 117 v.; evenzo aan een ander, „mi Theodore”, Br. II 161.
®) Men vindt de oefeningen verspreid door Emmius’ schriftelijke nalatenschap, o. a. Aur. StA. Msc. A4, A49; Gron. UB. MS. 141, fol. 1—4. Er is tot nu toe vrijwel geen gebruik gemaakt; Bunte (zie blz. 56 noot 3) zegt er niets over, alleen Cramer, a. w. 11—14 drukt een opstel van een leerling af.
4) Herdrukt Br. I 144—150.
«) Herdrukt Br. I 181—184.



het ogenschijnlijk zo nabije einde bereikt zijn! Ook nu weer getuigde hij, dat de geschiedenis waarheid eiste en dat hij die had nagestreefd, ook al zou ze misschien sommigen onaangenaam in de oren klinken.
Men kan zich er als modern lezer over verbazen, dat Emmius op zijn streven naar de historische waarheid zo zelfbewust de aandacht vestigt. Dat was echter destijds niet overbodig, want juist dat hij in zijn geschiedenis de waarheid meedeelde, bezorgde hem onaangenaamheden en bracht hem, zoals hij zelf schijnt te hebben voorzien, in heftig conflict met enkele andere geschiedschrijvers, n.1. met Suffridus Petri en Bernardus Furmerius. Hij toch stelde zich in de Rerum frisicarum historia op een geheel ander wetenschappelijk standpunt dan een oudere generatie van Friese historici. Zij hechtten er waarde aan, het Friese volk een roemrijk verleden te geven en aanvaardden als historische feiten allerlei fabelen en opsierselen, die in de latere Middeleeuwen en de zestiende eeuw geleidelijk ontstaan waren: over den stamvader der Friezen Friso, over hun komst uit Indië ten tijde van Alexander den Groten, over een heel stamhuis van Friese koningen, over Friese kuituur- en handelscentra, enz. Een zekere gematigdheid had daarin nog Cornelius Kempius betracht in zijn 1588 verschenen „De origine, situ, qualitate et quantitate Frisiae”, een werk, welks verdienste schuilt in de uitvoerige beschrijving van land en volk tussen Vlie en Wezer in zijn tijd. Hierna verscheen echter in 1597 de kroniek van Andreas Cornelius, waarin een wilde en fantastische legendenwoekering de historische werkelijkheid totaal verstikte. Hij beweerde, dat hij allerlei feiten, die hij in de vroege Middeleeuwen met jaartal en datum vermeldde, opgetekend had gevonden bij ouderen, die weer geput hadden uit nog ouderen, tezamen een indrukwekkende reeks geschiedschrijvers, zoals Vlietarp, Occo van Scharl, Solco Forteman en zelfs de kleinzoon van Friso, figuren, wier werkelijk bestaan op zijn minst aan ernstige bedenkingen onderhevig is, en die, als ze geleefd hebben, zeker veel later leefden, dan men zich voorstelde. Suffridus Petri, die stellig een waarheidlievend en verdienstelijk geleerde was, aanvaardde evenwel goedgelovig en dankbaar de mededelingen van deze en andere bronnen, als Alvinus en Cappidus Stauriensis, om daarmee de onbehaaglijk ledige plekken in de oude Friese geschiedenis op te vullen en in zijn werken ter ere van het grote voorgeslacht een passend monument op te richten.x)
x) Vgl. P. Bartels, Die apokryphische Geschichtschreibung in Friesland im Zeitalter des Ubbo Emmius, Emder Jahrb. III 1 (1878) 1—26, en vooral J. Bolhuis van Zeeburgh, Kritiek der Friesche geschiedschrijving (Leeuwarden 1873),



Emmius, in een andere historische school groot geworden, doorlag, dat dit uiterlijk zo imposante bouwwerk al heel weinig hecht ioortimmerd was en op zeer zwakke fundamenten rustte. Bij de voorstelling der feiten in zijn geschiedwerk schoof hij de aan Suffridus Petri dierbare schrijvers op zij, baseerde zich op primaire bronnen, 1 w. z. oorkonden en kritisch geschifte mededelingen van zo veel nogelijk gelijktijdige kronieken, en vermeldde de fabels alleen, om ;r de opmerking aan vast te knopen, dat zij die dergelijke fantasterijen geloofden, „niet wel bij het hoofd” moesten zijn. x)
Suffridus Petri, een algemeen geacht historicus, wilde deze aanval van een nog nauwelijks bekend schrijver niet onbeantwoord laten; hij schreef een verdediging, die echter eerst na zijn dood met een aanvulling van zijn leerling Bernardus Furmerius werd uitgegeven.2) Zij beschuldigden hem er in felle bewoordingen van, dat hij met zijn minachting voor de kostelijke gegevens, die in eerbiedwaardige bronnen te vinden waren, de glansrijke geschiedenis der Friezen in het duister liet en door zijn onverantwoordelijke werkwijze de voorouders en de roem van Friesland te kort deed, zodat hij met recht een „Friezenhater” genoemd mocht worden.
Dit was Emmius te veel. Nog in hetzelfde jaar 1603 richtte hij op zijn aanvallers een krachtig tegenoffensief in zijn boek „De origine atque antiquitatibus Frisiorum, contra huius gentis historicos perspicua et solida veritatis assertio”, waarin hij natuurlijk zijn standpunt handhaafde en de fabelvertellers nog eens weer aan de kaak stelde. In een brief aan een vriend s) bepleitte hij het goed recht van deze aanval op Suffridus en Furmerius. Met hartstochtelijke verontwaardiging en bijtende ironie vaart hij hier uit tegen hun „oudewij ven praatjes” en de manier, waarop ze hem in hun geschrift hadden trachten zwart te maken met allerlei „eretitels”. „Als Furmerius gelijk heeft, hebben we een nieuwe definitie van waarheidsliefde nodig!” Beledigingen van hun zijde kan hij zich niet laten aanleunen.
onvoltooid, reikend tot Ubbo Emmius, waarin men uitvoerige mededelingen vindt over de legenden en hun ontstaan, over leven en werken van Kempius, Comelius en Suffridus Petri.
!) Rer. fris. hist. (1616) 45—48. Over de verhouding van Emmius tot deze apokriefe bronnen vgl. Reimers, Quellen der Rer. fris. Hist., Emder Jahrb. XV 375; XVI 235.
2) Apologia Suffridi Petri pro Antiquitate et Origine Frisiorum cum
Bernardi Gerbrandi Furmerii.... peroratione contra Vbbonem Emmium 
(Franeker 1603). Er bevindt zich een lijst in van gedrukte en ongedrukte werken van Suffr. Petri, in het geheel negentig titels omvattend.
*) Br. I 293. Verder in de briefwisseling volgens de index, s. v. Furmerius en Petri.



Het zou te ver voeren, op de inhoud dezer geschriften nader in te gaan. De strijd, die Emmius in Friesland voerde tegen een verouderde richting in de historiografie, werd in de zestiende eeuw in geheel Europa gestreden.4) In Italië nam reeds de generatie van Machiavelli en Guicciardini stelling tegen de historische school van Leonardo Bruni met haar gebrekkige bronnenkritiek, haar fabelhistorie en haar achterstelling van de historische juistheid bij de fraaie humanistische stijl. In andere landen van Europa drongen de nieuwere opvattingen wat later door. In Holland hield Emmius’ tijdgenoot Janus Dousa opruiming onder de fabels, die bij oudere humanisten opgeld deden.2) Emmius beschouwde Dousa dan ook als een geestverwant en medestrijder; hij correspondeerde met hem3) en noemde hem in een van zijn werken „nobilissimus et eruditissimus Janus Dousa, genuinae historiae Hollandicae Apxw&«*”4)
Suffridus Petri was een der Friese vertegenwoordigers van een oudere fase in de Europese geschiedschrijving; aan de eisen, die hij aan een goed historiewerk stelde, beantwoordde het werk van Emmius niet. Voor diens standpunt, dat hij als een brutaal negativisme beschouwde, had hij geen waardering en geen begrip.
Aan Emmius komt de eer toe, voor het eerst in Friesland de strijd tegen de oude school te hebben aangebonden, zijn loon was, de overwinning te hebben behaald. De „apokriefe geschiedschrijving” was in Friesland niet voorgoed verpletterd, Hamconius liep in 1609 weer in het oude spoor, in 1699 werd „De antiquitatibus Frisiorum” van Suffridus Petri opnieuw uitgegeven en nog in 1742 verscheen een herdruk van Andreas Cornelius’ kroniek, maar ze sleepte een roemloos bestaan voort, nog slechts in aanzien bij geleerden van het derde plan en dilettanten.6)
Ongeveer in diezelfde tijd, in de winter van 1599 op 1600, moest Emmius zich verdedigen tegen een andere aanval, ook al naar aanleiding van zijn geschiedwerk. In het voorwoord van de derde decade6), gericht tot den lezer, had hij zich uiterst minachtend
*) Vgl. Fueter, Geschichte der neueren Historiographie, Buch I—II.
2) H. Kampinga, De opvattingen over onze oudere vaderlandsche geschiedenis bij de Hollandsche historici der XVIe en XVIIe eeuw (’s-Gravenhage 1917), 25 vv.
8) Elogium 29. Van de briefwisseling is slechts een fragment van één brief bekend (zie Bijlage). Er staat een lofdicht van Dousa vóór in Rer. fris. hist. dec. IV (1604) en een in Rer. fris. hist. (1616).
4) De Frisia et Frisiorum republica (1616) 11. Vgl. ook Br. I 160, 243.
8) Vgl. Bolhuis van Zeeburgh, a. w. 152, 177.
®) Herdrukt vóór in de folio-editie van 1616.



uitgelaten over den toen al gestorven Oldenburgsen hofhistoriograaf Hamelmann, omdat die, zoals hij aan een vriend schreef, „karrevrachten fabels” ten beste gegevenx) en in zijn „Chronicon Oldenburgicum” beweerd had, dat de Oldenburgse graven oude rechten in Oost-Friesland bezaten, wat volgens Emmius lijnrecht tegen de waarheid inging.2) Daarmee had hij zijn hand in een wespennest gestoken, want hij haalde zich de woede van graaf Johan van Oldenburg op de hals. Deze richtte een nota aan stadhouder Willem Lodewijk, waarin hij nadrukkelijk satisfactie eiste van den „giftigen calumniator en lasteraar Ubbo Emmius”, omdat Hamelmann door dien „Ubben oder Buben” belasterd was en hij zich zelf en zijn geslacht door dien „schoolmeester” beledigd achtte. Tevens verzocht hij Willem Lodewijk, Emmius voor zich te dagen, van hem een verklaring van zijn ongelijk te vorderen en verder het zwijgen op te leggen. Emmius liet zich door deze scherpe toon niet intimideren en betoogde in een uitvoerige brief, dat hij als historicus vrij moest zijn om de waarheid te vermelden en dat Hamelmann „die Historische waerheit, welcker datt levent und ware wesent der Historiën is, einen swaren slach an den backen gegehven” had. Het gravenhuis had hij nergens beledigd, alleen was hij van mening, dat de geschiedenis van dit doorluchte huis met nog grotere ere genoemd zou worden, als ze in handen gelegd werd van een bekwameren „scribent”, die „tuisschen verum et falsum in narrationibus beter tho underscheden” wist! — Deze openhartige meningsuiting van Emmius, waarin hij geen duimbreed toegaf en zelfs zijn oordeel over Hamelmann nog wat aandikte, werd door Willem Lodewijk naar den graaf van Oldenburg doorgezonden met een begeleidend schrijven, waarin hij Emmius „einen fromen, gutigen und ufrichtigen man” noemde, die „aus bitterheit und quaden affectien nichtes geschrieben, sondern allein umb die wahrheit von seines Vatterlants alten Geschichten geeiffert” had. — We kunnen ons voorstellen, dat graaf Johan door zulk een „satisfactie” allesbehalve bevredigd was; hij verklaarde dan ook in een laatste nota, dat hij zich bij Emmius’ verklaring niet zou neerleggen,
x) Br. I 213: „plaustra fabularum.”
2) Dat de onder Hamelmanns naam in 1599 verschenen Oldenburgse kroniek in werkelijkheid geheel omgewerkt was door Anton Herings, een der raden van den graaf van Oldenburg (zie G. Sello, Vom Upstalsbom und vom TotiusFrisiae-Siegel, Emder Jahrb. XXI 88 en 130), is voor het hier te beschrijven conflict van geen belang.



en alleen Willem Lodewijk er verder buiten zou laten. *) Wat het vage dreigement van den vertoornden graaf inhield, bleek spoedig, toen in opdracht van hem Gerhardus Gisekenius, schoonzoon van Hamelmann, Emmius aanviel in een „Apologia pro Hermanno Hamelmanno, adversus virulentas et lascivas calumnias Ubbonis Emmii”, waarin ook nog met geweldmaatregelen gedreigd werd. 1 2) Deze achtte het beneden zijn waardigheid er op te antwoorden. 3) — Daarmee liep de kwestie af. Dank zij de gunstige gezindheid van Willem Lodewijk had de zaak voor hem geen onaangename gevolgen gehad.
Het incident, op zich zelf minder belangrijk, is evenwel opmerkelijk wegens de kijk, die het ons geeft op de verhouding tussen geschiedschrijving en politiek in die dagen. Ook treedt er een karaktertrek van Emmius duidelijk in te voorschijn: de onbeschroomde oprechtheid, waarmee hij ook tegenover hogergeplaatsten zijn standpunt verdedigt en zonder slagen om de arm te houden zijn mening uitspreekt. Deze eigenschap komt trouwens vaker tot uiting. Zo richtte hij in 1598 het verzoek aan de Gedeputeerde Staten van Stad en Lande, ook eens geld te besteden voor boeken. Zonder omwegen begon hij: „Dwaas en bedroevend is het, Edelachtbare Heren, dat deze stad van bijkans alle koopwaren overvloeit, maar alleen aan boeken groot gebrek heeft.” Waarna hij voortging, dat
1) Aangezien mijn voorstelling van Emmius’ houding in strijd is met Brugmans’ mening, dat Emmius’ satisfactie verloren gegaan is, moet ik op de briefwisseling nog iets nader ingaan. Deze bevindt zich in het groothertogelijk archief te Oldenburg en is volledig, doch in weinig correcte spelling afgedrukt door Tjaden 39—65; een aantal brieven zijn naar de originelen herdrukt in Br. 1199—212. De eerste nota van graaf Johan is van 14 Nov. ’99, Br. 1206—209. Hierop antwoordde Willem Lodewijk voorlopig, dat hij een verklaring van Emmius later zou zenden (brief v. 6 Dec., ontvangen door Joh. 10 Dec.; Tjaden 44). Emmius’ verdediging is van Dec. ’99 (Br. 1 199—205) en werd met begeleidend schrijven van Will. Lod. (d.d. 16 Dec. ’99) verzonden, doch kwam eerst 8 Jan. 1600 in Oldenburg aan (Tjaden 47; Br. 1199 noot). Onderwijl had Johan, ongeduldig geworden, op 5 Jan. aan Will. Lod. gemeld, dat hij Emmius’ verklaring nog niet ontvangen had (herdrukt Br. I 211 noot 2). Emmius, dienaangaande door Will. Lod. in een brief, die blijkbaar verlorengegaan is, ingelicht, antwoordde hierop zelf aan Johan op 13 Jan., dat hij een uitvoerige satisfactie gegeven had, doch dat die — zoals inderdaad het geval was — misschien nog
niet op 5 Jan. was aangekomen (Br. 1211:, datt suluige nu bereidts uthvoer-
lick van mij gedaen ”). Hieraan voegt Brugmans ten onrechte toe „Nicht
erhalten”, want klaarblijkelijk bedoelt Emmius met zijn satisfactie zijn verdediging Br. I 199—205, zoeven genoemd en in de tekst besproken. De laatste nota van graaf Johan aan Will. Lod. is van 8 Maart 1600 (Tjaden 62 v.).
2) Een exemplaar met kanttekeningen van Emmius Gron. UB. MS. 571. Vgl. Bartels, Apokryphische Geschichtschreibung, Emder Jahrb. III I, 22.
3) Br. I 235, 241 (Juni, Aug. 1600).



dit niet alleen voor de beoefening der wetenschap nadelig, maar ook voor de hele provincie een schande was; hij zelf schaamde zich tenminste voor vreemdelingen, die daaruit natuurlijk gevolgtrekkingen maakten ten aanzien van de hier heersende mentaliteit. x) De heren konden hier niet onduidelijk lezen, dat ze bij afwijzing van het verzoek het odium van een materialistische levensbeschouwing op zich laadden. In een „ootmoedig” protest verder bij de stedelijke regering tegen de langdurige last, die hem in strijd met een hem gedane belofte bezorgd werd bij het aanleggen van een straat langs de school en zijn woning, waardoor hij anderhalf jaar zijn studeerkamer niet kon gebruiken, gaf hij van zijn ergernis onomwonden blijk.2) Zoetsappigheid noch vleierij lagen in zijn aard, al verloor hij in gepaste bescheidenheid de maatschappelijke afstand tussen hem en hogergeplaatsten niet uit het oog.
In deze jaren hield hij ook nog steeds zijn aandacht gericht op de ketterij van David Joris. Nadat hij, zoals wij reeds opmerkten, met veel moeite een grote hoeveelheid materiaal, behalve het Wonderboek nog talrijke andere geschriften omvattend, bijeengebracht had, trok hij ten aanval. Om de vromen in te lichten over de ketterijen en het libertinisme van de volgelingen „des Ertzketters und Ehrlosen Boeven” en hen er ernstig voor te waarschuwen 3) gaf hij in 1597 een boekje in het licht, „Ein grundtlick Bericht Van der Lere und dem Geist des Ertzketters David Joris, vth synen schrifften vnd Wercken flytich vnd getrouwlick vorvatet tho warschouwinge aller Framen Christgelöuigen Herten dorch Vbbonem Emmen itziger tydt Rectoren der Scholen tho Grönningen”, met als veelzeggend motto Matth. 7 :5, „Hödet juw vör den valschen Propheten, de tho juw kamen in Schapes Kleider, inwendich auerst sint se rytende Wülffe.” Dit werkje verscheen niet alleen in het Oosters-Nederlands4), de taal waarin Emmius steeds schreef, wanneer hij zich niet van het Latijn bediende, maar in 1599 ook in een Nederlandse vertaling. Ze moet door een ander vervaardigd
!) Br. I 150: „Absurda res et dolenda, viri nobilissimi et amplissimi, 
2) Afgedrukt als no. 5 in de Bijlage. Zie ook het pittige briefje aan een Groninger dominee, die hem van de preekstoel af beledigd had, Br. I 261.
») Br. I 36.
4) Over de bloeitijd en het uitbreidingsgebied van deze taal vgl. J. A. Vorder Hake, Een zestiend’eeuwse taal voor literair verkeer, Nieuwe Taalgids V (1911) 225—245, en Id., Proeven van zestiende eeuws Oosters Nederlands (Documenten en kl. teksten bij de studie van vad. gesch., taal- en letterk. no. 2).



zijn, want zelf beheerste hij daartoe het Nederlands niet voldoende.x) Hij was er echter hiermee niet af, want tegen deze aanval op het Davidjorisme verscheen in 1600 een verweerschrift van iemand, die zich noemde Andreas Huygelmumzoon. Zodra Emmius dit geschrift in handen kreeg, naar zijn zeggen eerst op 3 September 1601, voelde hij zich genoodzaakt opnieuw naar de pen te grijpen. In ongelooflijk snel tempo stelde hij een tweede geschrift samen, dat reeds in het begin van 1602 persklaar was. Hij liet het toen evenwel ten behoeve van de Nederlanders, onder wie het Davidjorisme ook nog veel aanhangers had, uit zijn „gewoonlicke Saxensche sprake” in het Nederlands vertalen en in die vorm uitgeven. Zo verscheen in 1603 een boekje van niet minder dan 422 compresgedrukte bladzijden (waarin weliswaar talloze citaten uit David Joris’ werken) onder de titel, „Den David-Jorischen Gheest in Leven ende Leere breeder en de wydt-loopigher ontdect ende grondlicken verklaert tegens den vermomden schaemtloosen D. Andreas Huygelmumzoon, Door Vbbonem Emmium.”2)
Hij was tegen David Joris te zeer door dogmatische vooroordelen en ethische beginselen ingenomen om hem billijk te kunnen beoordelen. Des te meer pleit het voor hem, dat hij, zoals Nippold
x) Het bewijs in de volgende noot. Br. I 129—142 afdruk van de opdracht van het werk aan het Groninger stadsbestuur, echter niet van het Oostersnederlands origineel, maar van de Nederlandse vertaling. Emmius’ opdracht vertoont een kenmerkende eigenschap van zijn Oostersned. stijl: in sommige zinnen wisselt Oosters-Nederlands met Latijn af; de vertaling heeft echter alles gelijkelijk in het Nederlands overgebracht en mist dus in dit opzicht het voor Emmius karakteristieke. Overigens is zij zeer nauwkeurig; Brugmans heeft beide teksten van de opdracht vergeleken en geeft in de noten slechts vijf onbeduidende varianten van het Oosters-Ned. (Eén daarvan moet nog vervallen: Br. I 131, Ned.: „seer moyelicken aerbeyt” in het O.-Ned. niet „möglicker”, maar „möylicker”).
2) Titel van Huygelmumsz’ boekje bij Nippold, a. w. Zeitschr. hist. Theol. jg. 1863, S. 15—17. — Mededelingen over het schrijven en vertalen van zijn tweede werk doet Emmius in het bericht aan den lezer en op blz. 5—7. Over de vertaling: „Maer dewijle ick int schrijven myne gewoonliche Saxensche sprake ghevolght ende van verstandigen Godtvreesenden mannen raedtsaem gheachtet wiert, om dat de Secte der Davidianen sic meer inden Nederlanden dan wel elders latet vinden, dat de selve myne Saxensche sprake inde Nederlandtsche
wat verandert ende ghedruct zoude moghen worden twelck oock alsoo int
werck ghestelt is, blijvende de Saxensche tale zo na by als doenlick ghe-
weest is.” Dat Emmius het Nederlands niet goed genoeg kende om er een boek in te kunnen schrijven, zegt hij ook Br. 1 370: hij vertelt daar, dat hij een niet nader aangeduid Duits werkje in het Nederlands had trachten te vertalen („Teutonica in Belgicum [sc. idioma] transfudi”), maar dat hij zijn poging als mislukt beschouwde en dat „denique accidisse mihi Mc quod iis solet, qui tentant quae non didicere”.
5



in zijn biografie van David Joris x) getuigd heeft, ook in deze bij uitstek polemische geschriften tegen een in zijn ogen gevaarlijk individu volkomen betrouwbaar blijft en dat men zich op zijn mededelingen geheel verlaten kan. Zijn hoge ideaal, de waarheid, heeft Emmius nimmer verloochend.
Na zijn boek van 1603 tegen het Davidjorisme heeft hij geen werken op theologisch gebied meer geschreven, doch zijn belangstelling voor theologische kwesties behield hij. Hoe leefde hij mee met de strijd, die er in Holland ontstond tussen de tegenstanders en aanhangers van Arminius! Talrijke episoden uit die twisten vinden we in zijn briefwisseling weerspiegeld. Zo volgde hij de pamflettenoorlog, die er uitbrak nadat Vorstius in 1609 benoemd was tot opvolger van Arminius te Leiden, met gespannen aandacht. Hij bleef daarbij als toeschouwer niet neutraal en objectief, doch nam geestdriftig partij voor de Gomaristen. Toen Vorstius aankondigde, zijn goed recht tegen de beschuldigingen zijner aanvallers te zullen verdedigen, maakte dat op Emmius de indruk „alsof een raaf beweerde te zullen aantonen, dat hij geheel wit was.” 2) Merkwaardig is de brief, die hij aan Arminius zond, nadat deze hem in 1608 gevraagd had 3) of hij aan den Groninger predikant Acronius, die hem, Arminius, in een ongunstig daglicht gesteld had, wilde verzoeken verder te zwijgen. Het antwoord van Emmius 4) geeft een heldere kijk op zijn eigen geesteshouding. Hij wilde wel aan Arminius’ verzoek voldoen, maar deze moest bedenken, dat hij zelf tot boze vermoedens en beschuldigingen aanleiding gaf, namelijk door al te subtiele redeneringen, door onduidelijke uitdrukkingen, door verkeerde exegese van bijbelplaatsen, door meningen, die wellicht niet fundamenteel van de kerkleer afweken, maar toch gevaarlijk waren, door kritiek op de Nederlandse geloofsbelijdenis en de Heidelbergse Catechismus, door aanbeveling van Katholieke schrijvers en door verzet tegen een nationale synode. Waar de belangen van de staat zowel als van de kerk op het spel stonden, moest men van eigen meningen afstand doen; verdeeldheid en scheuring was voor de vijanden van het land slechts reden tot blijdschap. — Arminius bestreed in zijn antwoord8), waarop we hier
x) Zeitschr. hist. Theol. jg. 1864, 649.
2) Br. II 123, 125. Zijn beoordeling van de kwestie-Vorstius verder in Br. II passim, volgens index s. v. Vorstius.
*) Br. II 17.
*) Br. II 25—27.
5) Br. II 31—39.



niet nader kunnen ingaan, Emmius’ bezwaren punt voor punt uitvoerig, doch deze liet zich er niet door overtuigen. Onder de brief schreef hij voor zichzelf de opmerking: „Wie zich stellen tegenover onze kerkleer en kerkorde en overlopen naar het kamp van Pelagius en Arius enz., moeten uit onze kerken worden verwijderd en de door hen uitgezondenen kunnen door ons niet als predikanten worden erkend.”
Uit dit alles blijkt, dat hij scherp afwijzend stond tegenover de Remonstranten en dat hij voor Arminius’ standpunt niet de geringste waardering had. Wel was hij in zijn brief aan hem bij alle onbeschroomde oprechtheid zeer beleefd en volkomen correct: hij bood zijn verontschuldigingen aan, indien hij al te vrijmoedig mocht schijnen en maakte ook geen kwetsende of bedekt-hatelijke opmerkingen tegen een richting, die hij toch eigenlijk verfoeide. Ontegenzeggelijk was Emmius een man van innerlijke beschaving, wat niet van alle geleerden uit zijn kring gezegd kon worden, b.v. niet van Sibrandus Lubbertus, die volgens een biograaf „slechts weinig beschaafd” was.x) Hij kon echter de Remonstranten niet anders dan als ketters beschouwen, wier opvattingen, voor hem slechts vage gevoelens en „zucht naar nieuwigheden”, noodwendig moesten leiden tot ondermijning van het Schriftgezag en daarmee tot atheïsme, zodat ze niet geduld konden worden wegens het gevaar voor kerk en staat. Volgens hem moest, wanneer men de kerk, de eendracht, het vaderland en de vrijheid (!). wilde behouden, vóór alles Vorstius verbannen worden; daarna kon dan verder „de Augiasstal worden gereinigd.”2)
Het waren dezelfde beschuldigingen van zucht naar nieuwigheden, tendentie tot atheïsme en gevaar voor de gemeenschap als die, welke hij inbracht tegen de nieuwe natuurwetenschappelijke denkbeelden van een Simon Stevin.s) Hij was een man, gehecht aan zijn beginselen, gebonden aan dogma’s, heilig overtuigd de
x) Van Schelven in Nw. Ned. Biogr. Wdbk. II kol. 843 w.
2) Br. II 140 (Dec. 1611). Over Arminius verder Br. volgens de index i.v. s) Zie bov. blz. 44. Br. II 118: „Semper aversatus sum studium novationum, ex quibus non possunt non existere gravia incommoda”. Br. II 159: „Novatores
nostri in doctrina religionis per Hoilandiam Res ad atheismum prolabitur.
Hic studii novationum fructus.” Br. II 61: ,,.... facile obrepet nobis etiam in certis dubitatio de veritate sacrarum literarum et cum ea aO-etcp-o?.” Br. II 222—225 is in zijn geheel een anti-remonstrantse brief; dat hij zich voor een onbegrijpelijk raadsel geplaatst voelt, blijkt uit de vraag: „Cur prae spinis et dumis istis velut sublimibus atque abditis mysteriis solida et sincera pietatis doctrina, qua nititur salus nostra, contemnitur?”



waarheid te bezitten en daardoor niet onbevangen genoeg, om de geesteshouding van een Arminius en Stevin te kunnen begrijpen. Met dit alles hangt samen, dat hij zeer huiverig stond tegenover de philosophie en haar het recht van zelfstandig denken ontzegde. „Bedenk”, schreef hij eens aan een oud-leerling, „dat de philosophie dienstbaar moet zijn aan de theologie, doch haar niet de weg moet wijzen.”1) Achter zijn orthodoxe afkeer van nieuwe, vrijzinnige opvattingen leefde de vrees voor de ontbindende machten van twijfel en scepticisme en tevens het verlangen naar het behoud van de staat en naar de eenheid van de kerk. Vandaar zijn hartstochtelijke woorden: „God hebbe erbarmen met Zijn kerk en leide haar uit deze verwarring der strijdende meningen naar een vriendschappelijke en heilzame eendracht. Amen, amen.” 2)
Dat hij, streng Calvinist als hij was, een hevige afkeer had van het Rooms-Katholicisme, behoeft wel nauwelijks betoog meer. Hij spreekt hierover in zijn brieven trouwens weinig en we mogen wel met Brugmans3) aannemen, dat hij het als een overwonnen standpunt beschouwde. Alleen kon hij niet nalaten, een enkele maal in zijn brieven uit te vallen tegen de Jezuïeten, volgens hem „magistri scelerum.”4) Aan Lubbertus gaf hij de raad: „Dat je belasterd wordt door Gretserus, een kwaadspreker en een Jezuïet, moet je niet als een smaad, maar als een eer beschouwen ....” 5) Zijn streng dogmatische geloofsovertuiging was mede gegrond op een diepe vroomheid. Zij komt in zijn geschriften en brieven echter slechts zelden tot uiting, want hij was niet iemand, die bij allerlei gelegenheden van zijn godsdienstige gevoelens getuigenis aflegde. Wanneer hij dit deed, dan welden de woorden diep uit zijn hart op. In de eerste jaren van zijn verblijf te Groningen stierven twee van zijn kinderen. Nadat in Augustus 1595 een zoontje, waarvan hij heel veel hield, overleden was, schreef hij aan een vriend: „Maar God heeft hem tot zich genomen, zodat we niet kunnen klagen.”6) Zijn oudste zoon Emmo, het kind uit zijn eerste huwelijk, stierf in 1601, twintig jaar oud. Al twee jaar lang wist zijn vader, dat
1) Br. II 118. Maar ook éénmaal, al in 1586, Br. III: „-nrjv deirftv (piXoao<piav omnium disciplinarum excellentissimam.”
2) Br. II 159.
8) Tijdschr. v. Gesch. jg. 1924, 296.
*) Br. II 70.
5) Br. I 472. Daarbij een aantekening van Brugmans over Gretser en een geschrift tegen hem van Lubbertus.
8) Br. I 79.



hij langzaam aan een ongeneeslijke kwaal zou wegkwijnen, „tenzij God, die zelfs de doden in het leven terugroept, hem mocht genezen. Ik draag het lot zoals ik kan, ik durf niet zeggen, zoals ik moet, want ik ben een mens. Maar toch denk ik bij deze aanblik dikwijls na over het menselijk leven en over God, door wien alles is.”4) Een vriend, wiens vrouw overleden was, zocht hij te troosten eerst met de redenen van het verstand, dan met die van de vroomheid, „Wat beveelt de vroomheid, die van veel groter gewicht is, ons te doen?” Men moet God gehoorzamen, wiens wegen ondoorgrondelijk zijn. En aan een anderen vriend schreef hij, dat de dood de poort is naar een beter leven, waarheen de gestorvenen ons zijn voorgegaan.2) Beide brieven getuigen van medeleven en ontroering en daarin zijn de woorden van Godsvertrouwen, die hij juist dan weet te vinden, geen ledige klanken.
Al schreef hij keurig Latijn, de humanistische levensbeschouwing is aan zijn diepste wezen vreemd gebleven. De antieke schrijvers, die hij las, waren hoofdzakelijk historici, redenaars en dichters, van wie hij de mededelingen van feiten in zich opnam, de vormschoonheid bewonderde, en zeker ook wel gedachten aanvaardde, doch alleen voorzover die zich lieten opnemen in de Calvinistische ideeënsfeer. Wanneer hij in zijn brieven tot driemaal toe3) met instemming de antieke spreuk „Amicus Plato, amicus Socrates, magis amica veritas” aanhaalt, dan betekent dat allerminst, dat hij een bewonderaar van de Platonische philosofie was, en zijn toevoeging bij deze spreuk „quanquam non christianus” zegt alles. Er is bij hem een eigenaardige verbinding tussen een streng-dogmatisch en intolerant Calvinisme en een wetenschappelijke en aesthetische bewondering voor de Ouden en ook voor geleerden — mits geen theologen — van een andere godsdienstige richting in zijn eigen tijd, een verbinding, die trouwens in de zestiende en zeventiende eeuw niet ongewoon is. Zo had hij het grootste respect voor Hugo de Groot als geleerde en als stilist, maar diens Remonstrants boekje „Ordinum Hollandiae ac Westfrisiae Pietas”, gericht tegen Sibrandus Lubbertus, moest hij om de theologische inhoud veroordelen. „Ik betreur het diep, dat zulk een verstand, zulk een geleerdheid en zulk een welsprekendheid zo slecht aangewend worden.” 4)
!) Br. I 184, 238, 245.
*) Br. I 51 w., 296.
*) Br. I 147, 294, II 181.
4) In twee brieven spreekt hij er vrij uitvoerig over. Br. II 169, 171



Na de jaren van 1597 tot 1603, waarin hij de geschiedschrijving telkens had moeten onderbreken om op verschillende fronten te polemiseren, kon hij zich weer concentreren op zijn historische arbeid. De Rerum frisicarum historia werd voortgezet, steeds uitvoeriger, zodat de decaden kleinere perioden omvatten. In het voorjaar van 1604 verschenen boek 31—40, waarin hij de Friese geschiedenis van 1491 tot 1504 behandelde, en drie en een half jaar later zag de vijfde decade het licht, waarin de geschiedenis werd voortgezet tot 1521.
Onderwijl was in Januari 1605 van zijn hand een boek verschenen „De agro Frisiae inter Amasum et Lavicam flumina deque urbe Groninga in eodem agro et de iure utriusque Syntagma.” In dit werk behandelt hij na een korte geografische beschrijving van de Ommelanden en de stad Groningen de politiek-historische ontwikkeling van Friesland tussen Eems en Lauwers, d. w. z. de verhouding van de stad tot het Sticht, tot Westerlauwere Friesland en tot de Ommelanden in de Middeleeuwen telkens in een apart hoofdstuk, en daarna de staatkundige geschiedenis der zestiende eeuw tot de Reductie. Hierop volgt in het laatste gedeelte de gerechtelijke en bestuursorganisatie van stad en provincie. Op een buitengewoon verdienstelijke wijze heeft Emmius hierin duidelijk en systematisch de politieke ontwikkeling en de staatsrechtelijke toestand van Friesland tussen Eems en Lauwere beschreven; geen wonder, dat het werk nog in 1646 herdrukt is. Als bijlagen zijn er aan toegevoegd een lijst van Groninger burgemeesters sedert 1264, die hijzelf weids betitelt als „fasti consulares”, een ledenlijst van de Hoofdmannenkamer sedert 1411 en van de Gedeputeerde Staten der provincie sedert 1595.
Na de verschijning der vijfde decade in Augustus 1607 hield de stroom van zuiver wetenschappelijke publicaties voor enige tijd op. De eerstvolgende drie jaren kon hij zich zelfs in het geheel niet aan geschiedkundige arbeid wijden, volgens zijn eigen getuigenis doordat de toestanden in Oost-Friesland al zijn aandacht en ijver in beslag namen.1) Hoewel hij al van 1594 af niet meer in Oost-Friesland woonde, was hij toch de ontwikkeling der binnenlandse verhoudingen aldaar met de grootste aandacht blijven volgen en nam hij aan die strijd ijverig deel, ja, eigenlijk viel het grootste gedeelte van zijn politieke werkzaamheid in zijn Groninger jaren. Uit deze periode dagtekenen een aantal strijdschriften ten behoeve van de
!) Br. II 114, 17 Jan. 1611.



Oostfriese stenden en tevens reisde hij soms naar Oost-Friesland om praktisch aan de onderhandelingen tussen graaf en stenden mee te werken.
De binnenlandse twisten in Oost-Friesland vormen ook het onderwerp van de gewoonlijk aan Emmius toegeschreven z.g. Historia nostri temporis. Het moet evenwel uiterst problematisch worden geacht, of Emmius werkelijk de schrijver er van geweest is, een kwestie, die in het volgend hoofdstuk nader onderzocht wordt.
Nadat in 1611 het verdrag van Osterhusen gesloten was, bewoog hij zich niet meer actief in de Oostfriese politiek, die toen trouwens ook veel kalmer geworden was. In 1612 is hij al weer begonnen aan wetenschappelijke arbeid, de voltooiing zijner grote Friese geschiedenis, waarvan hij nu de laatste decade onder handen had.x)
Toen overleed in October 1612 een van zijn grootste vrienden, de Emder predikant Menso Alting. Ze hadden elkaar leren kennen na de terugkeer van Emmius uit Genève in 1578 te Emden, waar Alting reeds twee jaar predikant was, en waren ondanks verschil van woonplaats meer dan dertig jaar lang met elkaar bevriend gebleven. Gedurende al die jaren schreven ze elkaar vrijwel elke week één of meer brieven, waarin ze elkaar zonder enige terughouding deelgenoot maakten van hun meningen en gevoelens, ook in de meest vertrouwelijke aangelegenheden.2) Van deze enorme correspondentie is slechts een schamele rest van vijfentwintig brieven bewaard, waarin haast alleen de Oostfriese politiek ter sprake komt. 3) Wellicht zijn de brieven, waarin ze particuliere zaken bespreken, al door henzelf vernietigd. Uit de beschouwingen in de overgeblevene rijst slechts gedeeltelijk het beeld van hun vriendschap voor onze ogen op. Doch het waardig monument er van is de uitvoerige levensbeschrijving, die Emmius aan de nagedachtenis van zijn trouwen vriend wijdde. Dadelijk na de dood van Menso besloot hij zijn Friese geschiedenis voorlopig te laten rusten en het leven van den man, dien weinigen beter gekend hadden dan hij en die zich onschat-
*) Br. II 154.
2) Br. I 49: alterae (literae) a Domine Menso mei etiam amantissimo
scriptae, a quo praeter solitum totis iam diebus XIIII nihil acceperam.” Menso Altings zoon Daniël schrijft na de dood van zijn vader aan Emmius, dat men evenals uit de brieven van Cicero aan Atticus Nepos zo ook uit de briefwisseling tussen Menso Alting en Emmius de geschiedenis van hun tijd kan opdelven. „Quid enim tam arduum, tam occultum aut periculosum extitit, cuius ille te, tu rursum illum non fecisti participem!” (Br. II 176).
8) Van Emmius aan Alting zijn slechts 4 brieven over, alle uit het jaar 1600, van Alting aan Emmius 21, waarvan 19 binnen één jaar tijds geschreven zijn (10 Nov. '06—29 Sept. ’07).



baar verdienstelijk gemaakt had voor het Calvinisme in Oost-Friesland, te beschrijven. Dit werk was in het begin van 1614 al grotendeels voltooid. Menso Altings zoon Daniël, secretaris van Emden, betuigde aan Emmius zijn hartelijke dank voor het gedeelte, dat hem ter beoordeling was toegezonden, en sprak daarover met grote bewondering. x) Van het plan tot een uitgave1 2 *) is echter toen niets gekomen; eerst meer dan een eeuw later verscheen het werk in druk.8)
De dood van Menso Alting maakte een diepe kerf in Emmius’ leven en nam daaruit iets wezenlijks weg. Want Emmius, die scherp en hard kon oordelen over andersdenkenden en vijanden hevig kon haten, was sterk gehecht aan zijn vrienden, niet slechts aan hen, met wie hij in Groningen omging, Frederik en Abel Coenders, Eggerik Egges Phebens, den syndicus Castricomius, den arts Mulerius,4) maar ook aan hen, die hij maar enkele malen te zien kreeg en met wie hij toch jarenlang bleef corresponderen. Treffend komt dit tot uiting in zijn brieven aan Johan Witten, waarvan de bewaard geblevene toevallig in aantal die aan enigen anderen vriend verre overtreffen.
Emmius had Johan Witten na hun gemeenschappelijke studietijd te Genève in geen jaren ontmoet, maar kwam weer met hem in aanraking, toen deze in het laatst van 1594 als een der gezanten van de Staten-Generaal, die de zaken in de nieuwe provincie Stad en Lande moesten regelen, zich te Groningen bevond. Hij was op zijn vroegeren vriend dadelijk weer buitengewoon gesteld, want nog maar nauwelijks was Witten eind December uit Groningen vertrokken of Emmius stuurde hem 3 Januari 1595 een brief achterna, gevolgd door een reeks andere, soms met één of twee dagen tussenruimte. Alleen van Januari en Februari 1595 zijn er nog vijftien over. De stroom begint dan wel trager te vloeien, maar er zijn in
1) Br. II 177. Dec. ’13 gaf Daniël aan Emmius nog een aantal inlichtingen over het leven van zijn vader (Br. II 174). 18 Jan. ’14 over diens laatste ziekte (Br. II 180).
2) Br. II 178: „De editione post inter nos sumus acturi.”
s) Uitgegeven door A. M. Isinck, Vita Mensonis Altingii descripta ab
Ubbone Emmio (Groningen 1728), 174 blz. 8°. Emmius spreekt daarin zelf over zijn vriendschap met Menso en hun drukke briefwisseling, p. 160: „Ex iis, quos in Frisia arctius complectebatur, neminem extra domum suam amabat magis, quam Ubbonem Emmium, quo cum Geneva domum reverso, quod fuit anno Christi MDCLXXXVII statim initia contraxit amicitiae”. etc. „.... literarum inter eosdem missitationes prope quotidianae, quibus abditissimos quoque sensus suos alter alteri assiduo communicabat.”
4) Elogium 25.



de volgende jaren momenten, dat de frequentie van de brieven weer een aanzienlijke hoogte bereikt. Witten van zijn kant moest het in ijver bij zijn vriend droevig afleggen. Meermalen beklaagde Emmius zich dan ook,x) dat hij al weer verscheiden brieven geschreven had, terwijl Witten al die tijd, soms maanden achtereen, niets van zich liet horen. Aanvankelijk zocht hij de schuld daarvan bij zichzelf en piekerde er over, of hij misschien zijn vriend op een of andere manier beledigd kon hebben.2) Later begreep hij wel, dat de oorzaak van het hardnekkig stilzwijgen bij Witten zelf lag; schertsend merkte hij op, dat Witten wel een enorm lange brief moest schrijven, als hij hem nog wilde inhalen. 8) Zelf was hij gewoon op gezette tijden aan zijn vriend te schrijven, ook al was er niets bijzonders te vermelden; wanneer hij wist, dat er juist iemand naar het Zuiden vertrok, die een brief mee kon nemen, schreef hij er nog gauw een tussendoor. „Et si nihil erit quod scribam, hoe saltem scribam, quod nihil sit.” Enkele brieven zijn dan ook vrijwel zonder feitelijke inhoud.4)
Merkwaardig zijn de eerste brieven aan den vriend, die hij na lange jaren van scheiding pas weerontmoet had. Ze vloeien bijkans over van vriendschapsbetuigingen, waarin de woordspeling Candidus-candor op Witten met zijn blanke ziel naar onze smaak wat al te dikwijls herhaald wordt. Wakend en dromend, zo zegt hij eenmaal, ben ik in de geest bij je.5) Wanneer hij een tijd lang geen antwoord van Witten ontvangen heeft, is hij troosteloos somber gestemd; zodra echter een brief gekomen is, kent zijn vreugde geen grenzen meer, hij leest die niet alleen meermalen, maar, zo zegt hij zelf, drukt die zelfs tegen zijn lippen.6)
Als Witten eenmaal plotseling met de postwagen vertrekt en hij hem alleen nog te midden van een menigte mensen vluchtig de hand ten afscheid kan reiken, wandelt hij in trieste en gedrukte stemming terug naar huis; hij tracht afleiding te vinden in de gesprekken met zijn vrouw en door zijn zoontje op de knieën te nemen, maar hij blijft somber en ook de boeken geven hem geen troost.
*) O. a. Br. I 154, 158; II 2, 119.
2) O. a. Br. I 85.
®) Br. 1 102.
4) Vgl. Br. I 88 („En tibi chartam a me pene inanem, nee narrationem rei novae, nee êrepov ti èmoToXixAv habentem, sed salutationis tantum munere functuram”), 90, 91.
5) Br. 1 26.
®) Br. 1 94 (23 Juni 1596): „Accepi tuas die 22 Junii quibus nihil mihi gratius ac iucundius. Itaque eas non solum lectione iterata excepi, sed etiam osculo”.



Deze zoekt hij dan in het schrijven van een brief waarin hij zijn gemoed uitstort; proza is niet meer voldoende: aan het slot roept hij in een zesregelig gedichtje Candidus Janus vaarwel toe.x)
Wanneer men in deze brieven geen Latijn voor zich had, zou men zich haast verplaatst wanen in de tijd der Romantiek met zijn sentimentele vriendschappen. Men heeft grote moeite om Emmius in sommige uitlatingen au sérieux te nemen, vooral wanneer men bedenkt, dat hij geen jonge man van twintig of vijfentwintig jaar meer was, maar al tegen de vijftig liep. Toch moeten we aannemen dat hij eerlijk meent wat hij zegt, doch dat in de eerste brieven aan Witten aesthetische overwegingen en literaire reminiscenties een rol gespeeld hebben. Hij wilde bij zijn nieuwen vriend vooral niet de indruk wekken, dat hij niet in staat was fraai Latijn te schrijven en literaire wendingen te pas te brengen. Daaraan heeft zeker ook een strofe van Horatius haar aanwezigheid in de eerste brief te danken, want in andere brieven werkt hij met dergelijke citaten niet. Ook moet men niet vergeten, dat in het gepolijste, verbloemende Latijn uitspraken als boven meegedeeld veel minder overdreven klinken dan in het Nederlands: zoals een indirecte, diffuse verlichting voorwerpen opneemt in een sfeer van harmonische rust. Volgens zijn eigen zeggen hield hij anders in vriendschappelijke brieven van eenvoud en ongekunsteldheid. „Van uiterlijke woordenpraal, die smaakt naar vleierij, heb ik een afgrijzen, zodat ik daardoor gedistingeerde lieden van tegenwoordig wel wat boers toeschijn.” 1 2 3) In een waarachtige vriendschap, zo schreef hij aan een anderen vriend, moet men elkaar openhartig zijn meening durven zeggen en die ook van elkaar willen aanhoren. En naar die regel handelde hij ook.8)
Hoe ernstig hij zijn vriendschap met Witten opvatte, blijkt uit de buitengewoon lange en diep doorvoelde brief, die hij hem zond na het overlijden van diens vrouw. Omdat hij in voorspoed zo veel geschreven heeft, wil hij in tegenspoed niet zwijgen.4) Zijn onbaatzuchtigheid komt tot uiting, waar hij in 1608 aan Witten verzoekt, zijn vrouw en zoon niet weer, zoals hij nu gedaan heeft, een kostbaar geschenk te geven. „Vriendschap te kopen ligt niet in mijn aard,” verklaarde hij fier. Hij wilde zelfs de schijn van egoïsme vermijden en zond een paar maanden later, in onze ogen haast overdreven
1) Br. I 47—49 (21 Febr. ’95).
2) Br. 1152; vgl. ook 188 en 197 („Nosti ingenium meum, sectantem et colentem amicitiam sincera ac sine pompa.”)
3) Br. I 295, 296.
4) Br. 1 51—57, vgl. boven blz. 69.



nauwgezet, enige gouden munten, die Witten toch nog weer aan Emmius’ oudsten zoon gegeven had, onder verontschuldiging en met waardering voor de goede bedoeling terug.x)
Hetzelfde verlangen om ondanks verschil van woonplaats oude vriendschappen te onderhouden en de scheiding door vele en vertrouwelijke brieven te overbruggen treft ons behalve in zijn correspondentie met Witten en Alting in die met andere oude en nieuwe vrienden, zoals Sibrandus Lubbertus, aan wien ook nog al veel brieven bewaard zijn, Johannes Arcerius Theodoretus, professor in het Grieks te Franeker, Althusius en anderen, die minder of in het geheel niet bekend zijn. Mulerius verzekert ons, dat Emmius nauwelijks een dag voorbij liet gaan of hij schreef één of meer brieven, alsof dit zijn eigenlijke werk en hij van verdere arbeid vrij was, en daarin ligt zeker geen overdrijving. Soms schreef hij aan een vriend nog gauw even een briefje „bij de haard, onder het drukke gepraat van de huisgenoten.” 2)
Al deze intieme vrienden waren geestverwanten van hem in hun streng Calvinistisch geloof. Men merkt uit de openhartigheid en de scherpte, waarmee hij in zijn brieven aan hen zijn oordelen over politieke en kerkelijke toestanden uitspreekt, en uit de vertrouwelijke toon, dat hij met hen in één geestelijke sfeer leefde, waarbinnen de levensbeschouwingen van allen overeenstemden. Daarbij sluiten zijn brieven aan jongere Calvinistische theologen als Festus Hommius en Bogerman aan.
Doch geheel buiten deze kring trad hij in zijn wetenschappelijke correspondentie met Nederlandse en buitenlandse geleerden, die dikwijls niet zijn geestverwanten in het godsdienstige waren, hoofdzakelijk historici en philologen, als Chytraeus, Vossius, Scriverius, Gruterus en verscheiden anderen. Deze briefwisseling draagt niet zulk een intiem karakter als die met de vorige personen, maar wordt toch gevoerd in een prettige, welwillende toon van wederzijdse waardering voor eikaars wetenschappelijk werk. Het is kenmerkend, dat alle diepergaande kwesties van geloof en wereldbeschouwing angstvallig vermeden worden, doch ook is van betekenis, dat Emmius er behoefte aan had met geleerden, met wie hij zich één voelde in wetenschappelijke belangstelling en humanistische eruditie, ondanks geloofsverschil het contact te onderhouden. Het is dezelfde geesteshouding, die hem ook Hugo de Groot deed bewonderen.
*) Br. II 30, 71.
2) Br. I 175 („raptim ad focum inter obstrepentes familiae voces.”), Br. 12 17.



Natuurlijk krijgt men uit dit gedeelte van Emmius’ briefwisseling een eenzijdige indruk van zijn persoonlijkheid: men ziet hem hier slechts als den humanistischen geleerde, niet als de politieke en kerkelijke partijman. Dit geldt ook voor zijn correspondentie met den beroemdste van deze geleerden, den Fransen historicus Jacques Auguste de Thou, aan welker ontstaan en inhoud Brugmans in zijn artikel „Ubbo Emmius en zijn correspondentie” speciale aandacht heeft besteed. x) In 1600 bracht de theoloog Antonius Thysius aan Emmius de groeten van Thuanus en diens lof van de Rerum frisicarum historia over. Emmius, niet weinig vereerd door de aandacht, die een aanzienlijke buitenlander als de president van het Parlement van Parijs hem waardig keurde, antwoordde per brief, natuurlijk in zijn bestverzorgde Latijn, en had het genoegen, ook een brief terug te ontvangen. Zo ontspon zich een correspondentie, die tot de dood van Thuanus in 1617 geduurd heeft. Druk is ze nooit geworden en er worden vrijwel alleen wetenschappelijke zaken in ter sprake gebracht, meest vriendelijkheden en beleefdheden over eikaars historisch werk, waarvan ze elkaar delen toezonden. Emmius sprak meermalen zijn eerbiedige bewondering voor Thuanus’ geschiedwerk uit, doch was zo vrij, hem er tevens eenmaal op te wijzen, dat Nederlandse namen vaak onjuist weergegeven waren, hetgeen Thuanus zou kunnen verbeteren door in plaats van Mendoza een Latijnse vertaling van Van Meteren te gebruiken.2) Tot een meer vertrouwelijke correspondentie is het niet gekomen; daartoe waren er tussen den Parijsen hoogwaardigheidsbekleder en den Groninger rector te weinig punten van aanraking.
In Emmius’ briefwisseling komen naast wetenschappelijke en kerkelijke zaken en de Oostfriese twisten ook veel mededelingen voor over de verhouding tussen Nederland en Spanje — krijgsbedrijven en de onderhandelingen voor het bestand — en tevens, zij het in mindere mate, over de politieke toestanden in andere Europese landen. Men mist echter mededelingen over zijn eigen dagelijks leven. Daarover te schrijven achtte hij beneden zijn intellectuele waardigheid. Eenmaal begint hij in een brief aan Witten even over een maaltijd bij Willem Lodewijk, waarbij hij een interessante conversatie had met zijn tafelgenoot den historicus Janus Dousa, maar hij valt zichzelf gauw in de rede en vraagt excuus
!> Tijdschr. v. Gesch. jg. 1924, 301 vv. Daardoor wordt te sterk de indruk gewekt, dat deze correspondentie voor Emmius’ gehele briefwisseling karakteristiek is.
2) Br. II 114 v.



omdat hij zich aan zulke alledaagse praat bezondigt.4) Dientengevolge vindt men in zijn brieven zo bitter weinig over zijn werk in en voor de school, over zijn omgang met zijn Groninger vrienden, over zijn huiselijk leven, kortom, over die uiterlijke omstandigheden en gebeurtenissen, waardoor ons zijn leven meer aanschouwelijk voor ogen zou staan. Slechts toevallige, terloopse opmerkingen werpen hier en daar een vluchtig licht.
Wel klaagt hij herhaaldelijk in zijn brieven over zijn zwakke gezondheid. Hij leed veel aan moeheid in het hoofd en slapeloosheid, die hij zijn gewone kwalen noemde, waarin hij door rust te nemen verbetering kon brengen. Ook had hij last van zijn ogen. Zijn dokter ried hem dikwijls aan, niet te hard te werken, maar hij heeft zich er nooit veel aan gestoord. Men krijgt de indruk, dat hij zich altijd weer overwerkt heeft.2) Na 1612 begint hij te klagen, dat met zijn hogere leeftijd zijn gezondheid slechter wordt.s) Des te meer moeten we zijn ontoombare werklust bewonderen.
Belangstelling voor literaire werken van zijn tijd, voor beeldende kunst en muziek toont hij niet. Toch ontbrak het hem niet aan schoonheidszin, zoals blijkt uit zijn stijl, zijn liefde voor het landschap en zijn bewondering voor architectuur. Hierin uit zich de stille zijde van zijn persoonlijkheid, waarnaast andere eigenschappen eerder de aandacht trekken, doch die evenzeer tot zijn wezen behoort.
Zijn aangeboren verlegenheid, die hij zijn gehele leven niet overwon, verhinderde hem, zich op zijn gemak te gevoelen in vergaderingen en grote gezelschappen, waar hij nauwelijks het woord durfde nemen. 4) Hij voelde zich het best thuis achter zijn schrijftafel tussen de boeken of in een schoollokaal voor zijn leerlingen. Na een dag van werk op school of in zijn studeerkamer waren hem de gesprekken met zijn vrouw en kinderen en de omgang met enkele intieme vrienden een behoefte, meer verlangde hij niet.
Losse luchthartigheid en zachtaardige gemoedelijkheid waren hem vreemd. Zijn brieven kenmerken zich dan ook door een degelijke
4) Br. I 243: „Sed exorbito velut in sermocinatione familiari. Ignosce.”
2) Over zijn „infirmitas, debiiitas capitis,” iumia of è<pS-aX(ua Br. I 28, 31, 319, 340, II 12, 22, 97, 98, 99, 187, 218—220, 283. Br. I 251 „... .nisi quod corpore fiam in dies debilior” (in 1600). Br. II 97: „infirmitas lateris sinistri cum dolore coniuncta, etiam mihi iamdudum familiaris, plerumque exoriens ex contentione vocis, cum doceo in scola.”
®) Br. II 149, 155, 231.
4) Elogium 13: verecunda modestia, quae haereditaria adeo naturae
eius insita fuit, ut nimis pene modeste de se sentiens in hominum coetu fari vix auderet. Et haec ad extremum vitae terminum fere ipsi adhaesit.*



en zwaarwichtige ernst, waarin vrolijke scherts en humor zelden enige ontspanning brengen. Wel was hij geneigd, andersdenkenden, voor wie hij om hun dwaze ideeën medelijdende minachting had, uit te lachen. Naar aanleiding van een lofdicht op Arminius schreef hij aan een Vriend: „Lege, lege, et ride aut ingemisce! *) Zijn lach staat op de grens van een verzuchting en is ontsproten aan dezelfde wortel als de ironie en het sarcasme in zijn uitspraken betreffende Hamelmann of Furmerius. Nu bespreekt hij in zijn brieven ook vrijwel steeds ernstige zaken, die zijn bezorgdheid gaande maken en die hij van de principiële kant beschouwt. Al overweegt bij hem de pessimistische levensernst van het Calvinisme, die zich afwendt van frivole vermaken, toch is hij niet afkerig van vrolijkheid. In zijn itinerarium denkt hij terug aan een wandeltocht, die hij van Genève uit met zijn kameraden gemaakt had, en vertelt dan met een genoeglijke herinnering aan een gezellige dag van onbezorgde blijdschap: „Multi ibi risus et ioci.”2) Hij was een te zelfbewuste en te actieve persoonlijkheid om in een doffe melancholie te vervallen.
Zijn verstand en zijn gevoel leiden hem in dezelfde richting. Daarom bespeurt men bij hem zelden of nooit iets van innerlijke conflicten. Zijn gevoel heeft hij aan banden gelegd in zijn Latijnse geschiedwerken, waarmee hij treedt voor het forum van het geleerde Europa. Hier wil hij de afstand tussen zich en de lezers bewaren en streeft hij naar onderdrukking van zijn persoonlijke voorkeur of afkeer, naar objectivering van zijn gevoelens. Daaruit laat zich het karakter van de stijl zijner geschiedwerken verklaren. Geheel in overeenstemming met zijn waarheidsliefde, met zijn afkeer van lege vormelijkheid en holle frasen, met de ongekunstelde eenvoud en oprechtheid van zijn karakter is zijn weloverwogen woordenkeus, zijn rustige, evenwichtige zinsbouw. Zelf heeft hij ook gezegd, dat hij gestreefd heeft naar eenvoud van taal om het den lezer niet nodeloos lastig te maken. s) Doch tevens is zijn stijl gespannen door bedwongen gevoel en soms ingehouden hartstocht en krijgt daardoor een breed en krachtig rhythme, dat op zich zelf al den lezer grijpt en in des schrijvers gedachtengang meevoert. Zo rijst hij uit zijn geschiedwerken op als een historicus, die krachtig en fier, ongenaakbaar voor zijn aanvallers, links noch rechts van de eigen weg afwijkende, 7ïin doel. de historische waarheid, nastreeft. Zijn zelfbeheersing
1) Br. II 96.
2) Emder Jahrb. VI 1 (1884) 58. .. _
*) Rer. fris. hist., praefatio; De .... Groninga .... syntagma, opdracht -
Br. I 3b7.



maakt, dat men in zijn historische geschriften Emmius’ persoonlijkheid van haar beste zijde leert kennen.
In de tijd, waarin hij werkte aan de biografie van Menso Alting, werd zijn rusteloze geest ook beziggehouden door grootse plannen tot stichting van een universiteit te Groningen. Men had daarbij niet slechts de bedoeling hier een centrum van wetenschap te vestigen, maar ook een tegenwicht te scheppen tegen de meer vrijzinnige Leidse universiteit. Beide doeleinden hadden de algehele instemming van Emmius. Hij heeft daarbij, geheel naar zijn aard, niet werkeloos toegekeken, doch zich het meest van allen beijverd voor de totstandkoming van de hogeschool. Hij was ook met zijn connecties in de wetenschappelijke wereld de geschiktste persoon om het beroep van vijf der zes eerste professoren voor te bereiden. Dat het zesde professoraat door Emmius zelf, den beroemdsten geleerde van heel Friesland, bekleed zou worden, hadden de officiële instanties al van te voren vastgesteld. Zo werd hij in 1614, het stichtingsjaar der universiteit, hoogleraar in geschiedenis en Grieks. De benoeming van Franciscus Gomarus tot professor in de theologie kenmerkt de sfeer van het onderwijs aan de nieuwe academie. De zesenzestig jarige Ubbo Emmius, de oudste en eerbiedwaardigste onder zijn collega’s, werd de eerste rector magnificus. Zonderling genoeg behoorde hij echter niet tot de drie professoren, die bij de plechtige inwijding een redevoering hielden. Was hij ziek of speelde zijn oude verlegenheid hem parten?
Voor de bijzonderheden over de stichting der universiteit verwijs ik naar de uitvoerige studie over dit onderwerp van Prof. Brugmans.x) Deze stelt in het licht, van welk een overwegend belang het aandeel van Emmius geweest is. Terecht heeft dan ook van allen, die bij de stichting der academie een rol gespeeld hebben, alleen de professor en eerste rector magnificus Ubbo Emmius tot de huidige dag in Groningen algemene bekendheid en zelfs een zekere populariteit behouden.
Twee jaren later was de Rerum frisicarum historia geheel voltooid. Van het gehele werk, bestaande uit zestig boeken, verscheen in 1616 een grote folio-editie bij Elzevier te Leiden. Daarin werd nu de geschiedenis behandeld van heel Friesland tussen Vlie en Wezer,
*) H. Brugmans, Een en ander over de stichting der Groningsche academie, in: Academia Groningana MDCXIV—MCMXIV, Gedenkboek (Groningen 1914), 241—257. Tegenover het titelblad een reproductie van een geschilderd portret van Emmius op 71-jarige leeftijd.



voor de eerste tijden zelfs tussen Zwin en Eider, van ± 450 n. C. tot 1564 met in het eerste en tweede boek als inleiding een beschrijving van land en volk. Het voorwoord, opdracht van het werk aan de Staten van Friesland en Groningen en aan Willem Lodewijk, is uitgegroeid tot een voor de kennis van zijn geschiedbeschouwing belangrijk opstel. Hij begint daarin met nog eens weer een aanval te richten op hen, die, tegen de mededelingen van antieke schrijvers in, allerlei verzinsels opdissen over de Friezen in de oudgermaanse tijd. Vervolgens geeft hij een uiteenzetting van zijn kijk op de geschiedenis van Friesland in de Middeleeuwen, waarop ik in ander verband uitvoerig terugkom. Tenslotte spreekt hij nog kort over zijn geschiedbeschouwing in het algemeen. Hij stelt voorop, dat hij voortdurend de historische waarheid heeft nagestreefd, bij hem, zoals we zagen, geen ijdele frase. Overigens verkondigt hij geen oorspronkelijke denkbeelden, doch sluit hij zich evenals zijn tijdgenoten geheel aan bij het pragmatisme der Ouden: de geschiedenis is, zoals Cicero gezegd heeft, „vitae magistra”; wat vroegere geslachten deden kan ons tot voorbeeld of tot waarschuwing dienen. Deze opvatting onderstreept hij met een paar bekende citaten uit Polybius. -1) Op wat hij over zijn stilistisch streven zegt, is boven reeds de aandacht gevestigd.
Achter dit voorwoord zijn volgens de mode van de tijd een aantal gedichten van vrienden en kennissen gedrukt, waarin Emmius als geleerde hemelhoog geprezen wordt. Hij was naïef genoeg om zich daardoor gestreeld te voelen. Ieder kon nu zien, welke beroemdheden hem vriendschappelijk gezind waren; alleen zou hij graag willen, dat er in hem niets anders geprezen werd, dan zijn „studium veri”, het zoveelste bewijs, dat hij in zijn geschiedwerk zijn waarheidsliefde als zijn grootste verdienste beschouwde. 2)
M In een brief merkt hij eenmaal op, naar aanleiding van de kerkelijke twisten in Nederland, dat de geschiedenis der oude ketters uit de eerste eeuwen van het Christendom voor ons leerzaam is; hierbij drukt hij zich zelfs nog ster^ uit: zii is geschreven met het doel ons te waarschuwen! Br. II 143: „... .mstoria vetus, quae ineumfinem conscripta est et ad posteros transmissa, ut nos in similibus casibus hisce exemplis admonitietcautioresfacti, non facile
decipi nos sinamus.” _ , . , , 
2\ gr u 206 207, 209. Ten dele zijn de gedichten al van oudere datum, aat
van Lubbertus’stond al voor de uitgave der tweede decade, dat van Witten voor die der eerste, Dousa was al in 1604 gestorven. De mening van Brugmans Ubbo Emmius en zijn corresp., Tijdschr. v. Gesch. 1924, 305, als zou ook Thou een lofdicht hebben gezonden ter plaatsing voor de Rer. fris. hist., hetwelk echter te laat aankwam om te kunnen worden opgenomen, berust op een verkeerde vertaling van Br. II 209. Emmius schrijft daar 1 Oct. 1616 aan



De Rerum frisicarum historia imponeert reeds bij een zeer oppervlakkige beschouwing door haar geweldige omvang van 789 folio-bladzijden. Nog groter wordt ons ontzag, nu we door de grondige onderzoekingen van Reimers weten, welk een groot aantal bronnen door Emmius geraadpleegd zijn en met hoeveel scherpere kritische zin hij deze bronnen gebruikte dan één zijner voorgangers. Op veel punten moge sindsdien de historische techniek zich ontwikkeld hebben en mogen de resultaten van later onderzoek een andere kijk op de Friese geschiedenis gegeven hebben, ook moge, wat vorm en behandeling aangaat, Emmius’ geschiedwerk ons, die andere maatstaven aanleggen, niet meer bevredigen, toch blijft het waar, dat de wetenschappelijkheid en ook de „klassieke” annalistische vorm, waarvan toen nog geen enkele humanistische schrijver ener „historia” afweek, volkomen beantwoordden aan de eisen, die de zeventiende-eeuwse historici aan een goed geschiedwerk stelden. Zo kon het een paar eeuwen de geschiedenis blijven, op welker resultaten men zich steeds weer baseerde en waar geen nieuwer werk bovenuit kwam. En nog tegenwoordig kan men bij onderzoekingen op het gebied der Friese historie aan zijn werk niet voorbijgaan. x) Achter deze folio-editie der Rerum frisicarum historia zijn nog andere, minder grote werken van Emmius uitgegeven. Een er van is „De Frisia et Frisiorum republica inter Flevum et Visurgim”, dat eigenlijk weer bestaat uit drie op zichzelf staande werken, die aparte titels dragen en betrekking hebben op de provinciën Friesland en Stad en Lande en het graafschap Oost-Friesland. Dat over de provincie Stad en Lande is een herdruk van het in 1605 verschenen
Festus Hommius: „A domino Thuano, cuius èm-fpapiioc tuum meminit, paucos ante dies amicissimas accepi literas,” waaraan Brugmans in een noot toevoegt: „Das Epigramm des Thuanus steht nicht vor der Folio-Ausgabe von Emmius’ Friesischer Geschichte.” De plaats betekent evenwel: „Van Thuanus, van wien Uw (= Hommius’!) epigram melding maakt.” En inderdaad bevindt zich voor de Rer. fris. hist. een gedicht van Hommius, waarin Thuanus genoemd wordt: „Emmius emeruit .... contiguus poni, Magne Thuane, tibi” etc.
x) Bij deze enkele korte opmerkingen over de historiografische betekenis der Rer. fris. hist. moet het hier blijven. Tot nu toe is dit onderwerp nog niet alomvattend behandeld. Bolhuis van Zeeburgh is slechts tot aan Emmius gevorderd. Het werk van J. H. D. Möhlmann, Kritik der friesischen Geschichtschreibung (Emden 1862), waarin S. 32—143 Emmius behandeld wordt, is wat Emmius aangaat op verschillende punten bestreden door Bartels en Reimers. Bartels, U. Emm. u. seine Rer. fris. Hist., bespreekt alleen Emmius’ opvatting der Friese geschiedenis in het algemeen. Reimers, Die Quellen der Rer. fris. Hist., hoewel diens hoofddoel natuurlijk het onderzoek naar de bronnen is, spreekt ook over invlechten van redevoeringen, levendige wijze van vertellen, van de bronnen onafhankelijke woordenkeus en objectiviteit.
6



en boven besproken „Syntagma”. De twee andere delen, „De Frisiorum republica inter Flevum et Lavicam” en „De Statu reipublicae et ecclesiae in Frisia Orientali”, vertonen daarmee, wat behandeling der stof aangaat, veel overeenstemming. Aan het werk over de provincie Friesland gaat een algemene inleiding vooraf over de staatkundige toestanden van heel Friesland tussen Vlie en Wezer in de Middeleeuwen. Daarop volgt een beschrijving van de historische ontwikkeling van Westerlauwers Friesland en vervolgens behandelt hij de staatsrechtelijke en kerkelijke toestand in zijn eigen tijd; een apart hoofdstuk is gewijd aan de elf steden, die elk afzonderlijk worden behandeld en waarvan hij niet alleen de bestuursorganisatie, maar ook het uiterlijk voorkomen en de merkwaardige instellingen, zoals van Franeker de universiteit, beschrijft. Op overeenkomstige wijze bespreekt hij van Oost-Friesland de algemene staatsrechtelijke verhoudingen, apart die in de drie steden en daarvan zeer uitvoerig die in Emden, waarbij hij de verdragen met den graaf van 1595 af nagaat. In tegenstelling met de beide andere delen laat hij hier de korte behandeling van de oudere geschiedenis achterwege, doch hij voegt er de „Descriptio chorographica”, die hij al vóór 1595 geschreven had en waarover boven al gesproken is, aan toe. Het gehele werk is geïllustreerd met een kaart van Oost-Friesland en met kaarten in vogelvlucht van Emden, van de stad Groningen en van de Friese steden behalve Hindelopen en Ijlst. Emmius zelf had veel liever gewild, maar had van Elzevier niet gedaan gekregen, dat er in plaats van deze afbeeldingen der steden, die hij zinledige versieringen noemde, kaarten ook van de provinciën Friesland en Groningen opgenomen waren, die hij van zeer veel nut achtte. Daarin had hij van zijn wetenschappelijk standpunt uit volkomen gelijk, al zouden wij juist de kaarten in vogelperspectief ongaarne hebben gemist.
Hoewel Emmius door een samen vattende titel, een gemeenschappelijke opdracht, een algemene inleiding en enkele verwijzingen de onderlinge samenhang dezer drie werken heeft willen doen uitkomen, wil hij toch blijkens de drie afzonderlijke titels, opdrachten, pagineringen en indices elk werk als een afgerond, op zichzelf volledig geheel beschouwd hebben. Men moet dan van iedere verhandeling niet alleen de duidelijke betoogtrant, de nauwkeurige beschrijvingen en de elegante stijl, maar ook de weldoordachte compositie bewonderen. De ordening der stof was voor hem in deze half historische,
!) Br. II 207.



half geografische geschriften een moeilijker probleem dan in zijn Rerum frisicarum historia, waar de traditionele annalenvorm hem de te volgen weg vrij duidelijk afbakende. De indeling in capita, waarin telkens een samenhangend speciaal onderdeel wordt behandeld, maakt deze werken veel overzichtelijker en voor moderne lezers aantrekkelijker dan zijn groot geschiedwerk, waarin de ordening volgens jaren de grote samenhangen verbreekt — al poogt hij door verwijzingen en algemene beschouwingen hpt verband in bepaalde feitenreeksen vast te houden — en waarin dientengevolge bij de indeling in „libri” meer de omvang, dan de inhoud als richtsnoer genomen is.x) Zo behoren de drie werken „De Frisia et Frisiorum republica”, waarin hij zijn onderwerp op zulk een smaakvolle wijze behandeld heeft, tot zijn meest lezenswaardige.
Het vraagstuk, welke werken hem als model gediend kunnen hebben, zou een speciaal onderzoek vergen. Hij zelf geeft enkele aanwijzingen in de „praefatio”, waarin hij een groot aantal geleerden noemt, die van andere staten of steden soortgelijke beschrijvingen in het licht gegeven hebben.
Op de zo even genoemde „Descriptio chorographica Frisiae Orientalis” volgt in de editie van 1616 der Rerum frisicarum historia tenslotte nog een herdruk van het in 1603 voor het eerst verschenen strijdschrift tegen Suffridus Petri en Furmerius.2) Daarmee is alles, wat Emmius over Friesland en zijn geschiedenis geschreven heeft (uitgezonderd de verhandelingen met politieke strekking) in Elzeviers monumentale foliant bijeengebracht.
Was hiermee zijn wetenschappelijke werkzaamheid afgelopen geweest, dan zouden we reeds vol ontzag gestaan hebben tegenover zijn noeste ijver. Maar de onvermoeide arbeidde rusteloos verder.
Al van 1606 af had hij het plan een groot werk te schrijven over chronologie en in de volgende jaren horen we hem telkens over dit werk spreken, tot het na jarenlange moeilijkheden over het drukken eindelijk in 1619 te Groningen verscheen onder de titel „Opus chronologicum novum, pluribus partibus constans, elaboratum et concinnatum ab Ubbone Emmio”. 3) De tijdrekening van de oudst-
*) Er zijn uitzonderingen: zo omvat liber VIII de kruistocht naar Damiate.
2) De vijf werken, die als appendix aan de folio editie der Rer. fris. hist. toegevoegd zijn, zijn in 1619 ook in één band verschenen bij Ioannes Petri te Emden, waar ook de zesde decade der Rer. fris. hist. apart uitgegeven is.
®) Over voorbereiding en druk Br. 1320 (19 Febr. 1606 „Meditor Chronologium quiddam ex fundamentis Scaligeri in usum meum et discipulorum”), 377 v., 380; II94,164,201,215,220,232 (afdruk van de opdracht aan de prinsen Maurits en Willem Lodewijk), 235, 238, 251.



bekende volken af tot aan zijn eigen tijd wordt er in behandeld, waarop een aantal chronologische tabellen volgen. Bij het maken van de vele astronomische berekeningen, die in verband hiermee nodig waren geweest, was hij geholpen door zijn vriend den professor in de medicijnen en wiskunde Mulerius. *) Achter de uitgave van het Opus chronologicum bevindt zich een „Appendix genealogica illustrando operi chronologico adiecta”, bevattende een groot aantal genealogische tabellen van vorstenhuizen uit alle tijden.2) Beide werken, chronologie en genealogie, waren bedoeld als handboek en naslawerk.
Kort daarna stelde hij zich een nieuwe taak. Diepe eerbied had hij altijd gevoeld voor den stadhouder Willem Lodewijk, dien hij hoog schatte als veldheer, als regent en als beschermer van geloof en wetenschap. Toen deze in 1620 gestorven was, zou Emmius over hem een redevoering houden, doch tijdens de voorbereiding werd hij ziek en eerst enige weken later kon hij zijn arbeid voortzetten. Nu boeide hem echter het leven van zijn held zo, dat er in plaats van een korte redevoering een omvangrijke biografie ontstond, die zich niet meer leende tot voorlezing op een bijeenkomst. Het werk werd in 1621 gedrukt8), doch het begin, waarin hij zich richt tot de „auditores nobilissimi, amplissimi, ornatissimi”, heeft hij ongewijzigd gelaten, wat hij in een voorwoord met zijn ziekte verontschuldigt. Intussen vormen deze eerste bladzijden, waarin hij in bewogen bewoordingen en in een brede, gedragen stijl den gestorvene herdenkt, een treffende inleiding tot de eigenlijke levensbeschrijving, als het adagio van de aanvang ener symphonie vóór de inzet van het hoofdthema. Dat hij ook in dit genre, waarvan de Vita Mensonis Altingii zijn eerste proeve was, iets belangrijks tot stand gebracht heeft, kan blijken uit het oordeel van Fruin, die de Guilhelmus Ludovicus „een zeer lezenswaardige biographie” genoemd heeft.4)
ix Eloeium 50 v.: libuit ei haud raro utimeaopera subsidiaria, in
eclipsiumaliorumque coelestium motuum calculo; mihique una cum Scaligero author fuit ad Tabulas Frisicas, quas affectas habebam\ Pcr‘ ficiundas ac in publicum edendas.” Deze plaats bewijst, dat Mulerius de schrijver van het Elogium is, want van hem is het werk „Tabulae Frisicae
lunae solares quadruplices etc.” (Alkmaar 1611). . , ..
2) Hetzelfde werk is ook afzonderlijk verschenen te Leiden in 1620, slechts met een ander titelblad: „Genealogia universalis imperatorum, regum, principum aliorumque illustr.Virorum,a diluvio ad nostra usque tempora luculenter deducta.
s\ Guilhelmus Ludovicus Comes Nassovius, ld est Aoyo? Era.-r4<pio<; quo genus, vita, res gestae, et mors huiusque comitis.... exposrta sunt ab Ubbone Emmio” (Groningen 1621, 246 blzz). Het voorwoord „lecton bemgno
licht ons in over het ontstaan. „ , iri1 „ . .
4\ p fruin, Tien Jaren uit den Tachtigiangen Oorlog, 8e dr., 101 noot l.



Van de synode van Dordrecht kreeg hij als professor in het Grieks de eervolle uitnodiging om mede te werken aan de nieuwe Nederlandse Bijbelvertaling en wel als lid van de herzieningscommissie van het Nieuwe Testament. Daaraan heeft hij zich evenwel niet meer kunnen wijden.x)
Onderwijl werd hij lichamelijk zwakker, zelfs zo, dat hij na 1620 geen colleges meer gaf en ook niet meer op straat kwam. Maar zijn werklust was nog niet gedoofd. Zoveel als zijn krachten het toelieten, bleef hij zich aan de wetenschap wijden, „want”, schreef hij aan een vriend, toen hij vijfenzeventig was, „ik weet uit ervaring, dat voor een geest, die gewend is aan werk, niets onaangenamer en bezwaarlijker is, dan het nietsdoen.” 2) In deze jaren voltooide hij een nieuw omvangrijk werk, op een gebied, waarover hij nog nooit iets gepubliceerd had, n.1. op dat der Griekse geschiedenis. In 1624 was hij met Elzevier in onderhandeling over de druk, doch tot zijn ergernis maakte die er niet veel haast mee. 3) Eerst na zijn dood, in 1626 kwam het werk uit onder de titel „Vetus Graecia, illustrata studio et opera Ubbonis Emmii”, door zijn zoon Wessel Emmius, toen predikant te Groningen, opgedragen aan Emmius’ ouden vriend Abel Coenders. De opzet ervan toont overeenkomst met het twintig jaar vroeger verschenen „syntagma” over de provincie Stad en Lande, dat echter lang niet zo groot is. Het eerste deel bevat een geografische beschrijving van alle landschappen en eilanden, waar Grieken woonden; het tweede behandelt de Griekse geschiedenis, hoofdzakelijk gebaseerd op Herodotus, Thucydides en Xenophon; in het derde wordt de staatsinrichting besproken van de belangrijkste Griekse staatjes.4)
Dan is echter het einde van dit welbestede leven gekomen. De tijding, dat zijn jongste zoon Egbert, toen zevenentwintig jaar oud en student te Orleans, overleden was, verhaastte het einde van den zevenenzeventigjarigen grijsaard. Op 9 December 1625 is hij gestorven.6)
*) Vgl. Bartels, Emder Jahrb. VI I, 5 en 28.
2) Br. II 248: „.... sic vivo et valeo, ut totum iam biennium et amplius pedem in publicum efferre, multo magis labores ordinarios obire mihi non licuerit.” etc. Ook Elogium, 24 („donec grandior aetas per invaletudinem laterumque imbecillitas eum a publico revocavit.”) en 53.
8) Br. II 257 v., 260 v., vgl. Elogium 53 v. Verder weten we van het ontstaan van het werk niets. Alleen Br. II 197 in 1615 spreekt hij over een kwestie in verband met de namen der Atheense archonten.
4) De delen in 8°, resp. 194, 536 en 519 bladzijden!
5) Gomarus, Programma funebre: „Uxore lectissima ac dilectissimis liberis (reverendo patemarum virtutum aemulo, D. Wesselo Emmio filio iam unico,
Pastore huius Ecclesiae fidissimo, et unica filia) praesentibus ad Dominum
migravit, circiter horam secundam inter VIII et IX Decembris lui. A. MDCXXV.”



HOOFDSTUK III.
HET AUTEURSCHAP VAN ENIGE GESCHRIFTEN.
In de beschrijving van Emmius’ leven is reeds terloops gewag gemaakt van zijn politieke geschriften. Het merendeel daarvan is tegenwoordig moeilijk in handen te krijgen en zou waarschijnlijk onbekend gebleven zijn, als niet Emmius’ achttiende-eeuwse biograaf Tjaden elf volgens hem door Emmius geschreven politieke verhandelingen kort had besproken.1) Later heeft Boeles in zijn biografie van Emmius2) de titels overgenomen, doch zich twijfelend afgevraagd, of Tjaden die werken wel alle met recht aan Emmius had toegeschreven. De beantwoording van deze vraag is bij een onderzoek naar Emmius’ politieke werkzaamheid noodzakelijk.
De titels van de door Tjaden genoemde geschriften luiden verkort als volgt. 1. Plebi rusticae oportune nunc petendam postulandamque onerum multorum levationem. 2. Vindiciae iuris populi contra usurpationem iniquam Comitis. 3. Discursus de antiquitatibus, libertatibus et privilegiis Frisiorum. 4. Apologia .... der Stadt Emden. 5. Stücke und Beylage, dazu die Embdische Apologia sich referiret. 6. Reden und Gronden, waeromme de Heer Grave sijnen Lehnbrief dermaeten nicht mag antrecken tho nadeel der Ostfriesischen Stenden. 7. Etlicke Verbundt-Brieven und Verdrage in vörigen tyden tüschen unde mit den Stenden van Ostfrieslandt beramet unde opgerichtet. 8. Discursus off der Oistfriesischen Ridderschup die Immuniteit in disse des allgemeinen Vaderlandes
lasten thokame. 9. De clade hispanica. 10. Des Ostfriesischen
Cantzelars Thomae Frantzij Getreuwer Rath. 11. Historia nostri temporis.
Van geen dezer werken is me het originele manuscript onder ogen gekomen. Ook Tjaden kende, naar uit zijn opmerkingen valt af te leiden, slechts uitgaven en afschriften. De nrs. 4, 5, 7 en 10 zijn tijdens Emmius’ leven gedrukt doch zonder auteursnaam,
*) Tjaden 106—139.
2) Gedenkboek der Hoogeschool te Groningen 1864, Bijlagen blz. 5.



van nr. 11 bestaan afschriften en een uitgave van 1732, van de overige heb ik slechts afschriften gevonden. In Emmius’ briefwisseling worden de verhandelingen nergens genoemd. Langs andere weg dient dus uitgemaakt te worden, of men met Tjaden inderdaad Emmius als schrijver er van mag beschouwen.
Vooraf zij opgemerkt, dat de afschrijvers van enkele verhandelingen het oude Oosters-Nederlands blijkbaar niet goed meer hebben gekend. Dit neemt echter niet weg, dat afgezien van linguïstische onmogelijkheden de afschriften, zoals uit nog aan te halen parallelplaatsen zal blijken, volkomen betrouwbaar zijn en dus zonder enige aarzeling als bronnen gebruikt mogen worden.
Van één der door Tjaden genoemde werken is naar het mij voorkomt Emmius onbetwistbaar de schrijver geweest, n.1. van nr. 6, Reden und gronden enz.x). De mededeling van den afschrijver, „Folgendes ist nach des Ubbonis Emmii autographo abgeschrieben” is daarvoor weliswaar geen onomstotelijk bewijs, doch er zijn andere onmiskenbare aanwijzingen in Emmius’ richting.
In de Reden und gronden staat de volgende zinsnede2): „Item durch die veelvolgende getuichenisse, so in ein sehr oldt Boeck, geheel in Frantcin geschreven, welk al vor drehundert jahren gedaen, beginnende die geschefften van ao. 1220 und ao. 1276 endigende, angeteekent verhanden sint.” Het lijdt wel geen twijfel, dat met dit „zeer oud boek” het Groninger handschrift van de kroniek van Emo en Menko bedoeld wordt. En nu geeft juist Emmius in zijn „De statu reipublicae Frisiae Orientalis” en in twee brieven een beschrijving van de kroniek in vrijwel overeènstemmende bewoordingen.3) Bovendien kan er moeilijk
x) Alleen in afschrift Aur. StA. Landsch. Fol. 41a, Nr. III, fol. 39r—50r. Vgl. Tjaden 117—121.
2) fol. 46r.
*) De statu reip. et eccl. in Fris. Or. (in Rer. fris. hist. 1616) 7: „Incodicee membranis vetustissimo CCCXL ante annos in ipsa Frisia scripto.” Br. I 328:
„Habeo librum in agro hoe a viro erudito primum inchoatum, deinde
ab uno atque altero continuatum, exaratum in membranis ante aliquot centenos
annos ” Br. II231,17 Mei 1619: „ codicem ex membrana manuscriptum,
continentem historias aliquot rerum in hac potissimum provincia olim ges-
tarum, minusculis characteribus ante trecentos annos exaratum ” Uit
de toevoeging „codex non meus est, sed reipublicae nostrae” blijkt, dat het handschrift destijds aan de stad Groningen toebehoorde en dat het stadsbestuur het aan Emmius in bruikleen gegeven had. Het is nu Gron. UB. MS. 116. Zie verder H. Brugmans, Catalogus codicum manuscriptorum universitatis groninganae bibliothecae (Gron. 1898) 44, en de uitgave van H. O. Feith en G. Acker Stratingh, Werken Hist. Gen. N. R. 4, Inl. blz. IX.



iemand anders gevonden worden, die zo actief aan de Oostfriese twisten deelgenomen heeft en tevens zo goed op de hoogte geweest is van een zich te Groningen bevindend manuscript.
Verder bevindt zich in het staatsarchief te Aurich een door hem eigenhandig geschreven minuut van een brief, waarvan het slot zulk een treffende overeenkomst vertoont met het slot van de Reden und gronden, dat zich onafwijsbaar de gevolgtrekking opdringt: Emmius moet eveneens de schrijver der Reden und Gronden zijn.
Reden und gronden, fol. 49y—50*
Het is waar, dat Respublica (dat gemeene beste) allewege in Rechte als ein minder jahrige geachtet werde, und dat deswegen nene praescriptio gegen dat gemeene beste könne lopen, und dat datsulve gemeene beste alletijdt köne restitutionem in integrum begehren und behörede tho verlangen, si temeritate aut imprudentia prolapsa Resp. aut prolapsus populus fuisse deprehendatur.
Und entliken waer, dat ditsulve durch und mit des Keisers Sigismundi diplomate de libertate omnium Frisiorum, welk ook van syne successoren Frederico III aut Maximiliano I solenniter confirmieret is, noch mehr und mehr bewehret und bestediget werd, darin uthdrücklick versehen und decreteret, dat alle Egendome so van jemande, wel he ook were, tho beschweringe der Stenden müchten ingevöret sijn, strijdende mit die frijheit und privilegiën des frijen Volcks in dissen
Aur. StA. Msc. A 1276, fol. lir— 112*-.
Als ock waer, dat respublica aut populus allewege in Rechte als ein minnerierige angesehen vnd geachtet werdt vnd dat deswegen nene praescriptio daer gegen lopen kone, vnd dat respublica aut populus stedes restitutionem in integrum begehren vnd erholden moge, si populus temeritate aut impudentia prolapsus fuisse inueniatur.
Vnd entliken waer, dat die Keiser Sigismundus in syn diplomate de libertate Frisiorum, vnd sine successoren Fridericus III vnd Maximilianus I van denwelcken dat diploma Sigismundi solenniter confirmeret iss, also vnd nicht anders geordelet vnd statueret hebben, in dem sie vthdrucklick in dem diplomate versehen vnd decreteret, dat alle Egendome, so van iemandt, wel he ock were, tho besweringe der stenden, vnd tho verkleineringe dersuluen fryheit vnd gerechticheit mogen



Diplomate vervatet, sollen wedder afgeschaffet werden, wan sie schon bij den Stenden ingegaen und mit Ede bestediget weren, welck argument so evident und sterk is, dat dem nicht kan mit einige reden weddergestraken [lees t = p] worden.
ingevöret syn, sollen vnd moten wedder affgeschaffet werden, wan sie schoen by den stenden ingewilliget, ia ock mit ein Eedt bestediget weren. Quo argumento quod [sic.] potest esse certius aut firmius?
Nu hiermee vastgesteld is, dat Emmius de schrijver der Reden und gronden is, rest ons nog na te gaan, wanneer hij deze verhandeling geschreven heeft. De afschrijver vermeldt het niet, maar aangezien de kanselier Thomas Frantzius er in genoemd wordt,1) moet het geschrift opgesteld zijn tijdens de regering van Enno III. De tijd is echter nog nader te bepalen. Emmius’ minuut, waarvan bovenstaande parallelplaats het slot vormt, is ongedateerd, doch bevindt zich in een grote bundel papieren van hem zelf, alle betrekking hebbende op en geschreven tijdens de besprekingen in 1610 en begin 1611, vóór het verdrag van Osterhusen. We moeten op grond daarvan aannemen, dat de minuut ook in die tijd geschreven is. Het begin er van luidt aldus: „Quae ante aliquot dies legenda dedi Amplitudini tuae, et iudicio eiusdem censenda permisi, certissima sunt et firmissima .... Quorum summa et conclusio huc rediit, dat die macht der Regehringe, so Graeff Vlrich eigenlick
vnd allene van den Oestfriesschen stenden entfangen hefft,
der stenden overige wolhehrgebrachte fryheit vnd gerechticheit nicht hebbe vpgehauen ”2) De hier door Emmius kort samen¬
gevatte strekking van het betoog, dat hij blijkens zijn eigen woorden enige dagen eerder aan den geadresseerde liet lezen, komt zo volkomen overeen met de strekking der Reden und gronden, dat het voor mij niet twijfelachtig is, of hij zinspeelt hier op dit geschrift zelf. De Reden und gronden moet dus geschreven zijn in dezelfde tijd als de meergenoemde minuut, d. w. z. in 1610 of begin 1611.
Nu het auteurschap en de datering der Reden und gronden vastgesteld zijn, kan daaruit afgeleid worden, dat twee andere door Tjaden genoemde geschriften ook van Emmius zijn, n.1. nr. 7, Etlicke Verbundtbrieven, en nr. 3, Discursus de antiquitatibus, libertatibus et privilegiis Frisiorum.
x) fol. 44*.
*) Aur. StA. Msc. A 1276, fol. lllr. Alleen uit de eerste zin blijkt, dat we een brief voor ons hebben; eigenlijk is het een kort opstel. Daarom heb ik het in de Bijlage niet opgenomen.



De „Etlicke Verbundtbrieven”, een kleine verzameling oorkonden met toelichting, is alleen bewaard in een druk van 1610 zonder naam van den schrijver.*) In dit werkje vinden we een indeling der Friese „vrijheid” in drie „graden”, die precies zo voorkomt in Reden und gronden en die mij schijnt te berusten op een zienswijze van Emmius. Bovendien komen in beide geschriften twee bijna volkomen overeenstemmende zinnen voor:
Reden und gronden (Aur. StA. Landsch. Fol. 41a III fol. 46i) * * * v—47r).
Die ander gradus edder standt der Ostfrieschen frijheit is bij tijden des vorgenanten Ridder Ocken angevangen und hefft bett up den anvang der Graefflike regieringe geduiret. In welcke standt hebben etliche vörnehmende von Adel die potestatem praetoriam, dat is, die iurisdictionem algemak in die meiste plaetsen allene an sick getagen und perpetuel und erstlijk [sic!] gemaket, als ook in Ostergo und Westergo aver die Lauwers, und up einige weinige plaetzen in Groningerland geschehen is.
Op deze gronden moet het geschrift Etlicke Verbundtbrieven aan Ubbo Emmius worden toegeschreven.
i) Van dit reeds in Tjadens tijd zeldzaam geworden werkje vond ik een
exemplaar in Aurich, Bibliothek der Ostfr. Landschaft Nr. 25 16 (44 blz.). (vgl. Tjaden 121—123 met lijst van de oorkonden). De volledige titel luidt:
„Etlicke Verbundt-Brieven und Verdrage in vörigen tyden tüschen unde mit defi Stenden van Ostfrieslandt beramet unde upgerichtet sampt einige korte
Extracten, uth gelicken Verbundts edder VerdragesBrieven ock andere stucken: uth welcken allen eygentlick unde klaerlick tho sehn wat gelegenheit idt mit
Ostfrieslandt gehadt hebbe vor unde by der tydt alse Uldrick Hövetling tho Orietzyl, Norden, Awrick etc. van dem Keyser Frederico III thom Grafflicken Stand erhöget und de erste Grave tho OstfrieBlandt geworden is. Warby ock vorder geföget sint de twe underscheydlicke Lehn-Brieve van den hogstgedachten Keyser Frederico, dem ock wolgedachten Graff Uldricken gegeven. Gedrucket im Jahr MDCX.”
Etliche Verbundtbrieven (fol. A 2*).
Die andere gradus is gewest ein weynig enger gespannet, in welcke etlicke vornehmende Höfftlingen hebben die Iurisdiction edder potestatem praetoriam algemacks hyr und dar, ja in de meiste plaetzen an sick alleene getagen, und perpetual und erfflick gemacket, wo ock in Ostergoe und Westergoe und Sövenwolden und in enige order in Groningerland geschen [sic] is.



Met betrekking tot de Discursus de antiquitatibus, libertatibus et privilegiis Frisiorum, in het vervolg kortweg Libertates genoemd, is de kwestie iets ingewikkelder.x) Een gedeelte er van 2) vertoont sterke overeenkomst met een gedeelte van de Reden und gronden 8): in beide werkjes worden n.1. een aantal punten opgesomd, die moeten dienen als bewijzen, dat de Friezen eertijds een grote mate van vrijheid bezaten. Hoewel deze punten niet volkomen overeenstemmen, zijn er toch een aantal gelijk en ten dele in dezelfde volgorde gerangschikt.
Punt 1 van de R. u. gr., „die gemeene und wijdt und sidt erschallene olde fama vnd getuichenisse van veele olden inheimschen und uhtheimschen scribenten” correspondeert met de punten 1 en 3 der Lib.: „Per famam communem apud omnes homines etiam exteros” en „Testimonia scriptorum exterorum plurima”. Als tweede punt noemen beide verhandelingen de naam van „vrije Friezen”, die voorkomt in keizerlijke oorkonden. Punt 3 van de R. u. gr., „Item durch den Upstalsboom, .... welker was die plaetze, daer alle saken und dingen tho erholdinge und bescherminge der frijheit gehorende, tracteert wurden,” komt overeen met punt 5 der Lib., „usus comitiorum liberi populi in upstalsbom.” Als punt 4 noemt de R. u. gr. „dat olde gemeene friesche Landrecht,” — Emmius voegt er geen precisering aan toe — en de Lib. „veteres leges Frisiae,” terwijl tenslotte punt 5 der R. u. gr., „veele decreten bij den Upstalsboom gemaket, rörende allene sodanigen frijen stand”, gelijk is aan punt 6 der Lib. „Decreta illic edita inter quae id ad annum 1323 ad omnes Frisios pertinens ”
Terwijl de genoemde eerste zes punten uit de Libertates overeenstemmen met dergelijke punten uit Emmius’ Reden und gronden, worden in de daaraan volgende vier punten der Libertates drie keizerlijke privileges (van Willem II, Sigismund en Frederik III) en de z.g. vrijheidsbond van 1430 genoemd. Deze zelfde vier oorkonden vinden we afgedrukt in de Etlicke Verbundtbrieven, waarvan hiervóór Emmius’ auteurschap bewezen is, en in beide verhandelingen dienen ze ter staving van zijn staatkundige theorie.
Tenslotte pleit voor Emmius als schrijver der Libertates het volgende argument. In de Libertates wordt voor de stelling, dat Emden vroeger een onafhankelijke positie innam tegenover de
*) Alleen in afschrift, Aur. StA., Ostfr. Landsch. Fol. 41* I, fol. 2r—29T; vgl. Tjaden 113—115.
2) fol. 4V—5V.
3) Aur. StA. Ostfr. Landsch. Fol. 41a III, fol. 45T—46v.



Cirksena’s, het enigszins gezochte bewijs aangevoerd, dat Theda ;n Enno I de burgemeesters van Emden in hun brieven aanspraken als „besonderen leven fründen”, „ersame, gude frunde” enz., en dat ze nooit iets eisten, maar slechts verzochten.x) Ditzelfde weinig voor de hand liggende argument vinden we ook in een door Emmius eigenhandig geschreven notitie. 2)
Men zou hiertegen kunnen aanvoeren, dat de schrijver der Libertates een ander zou kunnen zijn, die de verschillende punten van Emmius heeft overgenomen. Dit is echter onmogelijk, aangezien de Libertates, zoals dadelijk zal worden aangetoond, veel vroeger geschreven is dan de Reden und gronden en de Etlicke Verbundtbrieven, terwijl het onaannemelijk is, dat Emmius, in die tijd de beste kenner der Friese geschiedenis, zijn argumenten zou hebben ontleend aan een ander. Op goede gronden mag hij dus als de schrijver der Libertates worden beschouwd.
De nauwkeurige datering van dit werk biedt enige moeilijkheid. Het afschrift heeft een fout: daarin staat onder de titel „Discursus
principio Augusti anno 1598 Lerae conscriptus ab Ubbone
Emmio, Scholae ibidem tune temporis rectore.” Dit kan onmogelijk juist zijn, omdat Emmius al in 1594 rector te Groningen geworden is. s) Aanvankelijk is men geneigd, het jaartal 1598 als juist aan te nemen, omdat aan de eigenlijke verhandeling, die in het Latijn geschreven is, een lange inleiding in het Hoogduits voorafgaat, waarin betoogd wordt, dat de graaf het keizerlijk executiereces, uitgevaardigd „am 13ten Octobris des nechstverwichenen 97tn Jahres” overtreden heeft en dat er ook op de landdag te Leer deze werd 11 Mei 1598 gesloten4) — klachten tegen hem waren ingebracht. Deze inleiding, kennelijk van 1598, is evenwel in een langademige kanselarijstijl geschreven, die onmogelijk van Emmius zelf kan zijn. Bij nadere bestudering blijkt de verhandeling enkele jaren ouder te moeten zijn dan de inleiding. Er komt n.1. een gedeelte 6) in voor, afzonderlijk getiteld „aliud quo probatur Emdanae ita ut coeteris civitatibus deberi ius eligendi Senatum”. Nu hadden de Emders dit recht al in 1595 verkregen bij het verdrag van
x) a. w. fol. 19v—20r.
2) Gron. UB. MS. 207, fol. 51’', o. a. „besundere lieve frunde”, „lieve getrouwe gude frunde”. „Et in his omnibus non imperant more hodiemo sed petunt et rogant. Quod quomodo rursum cum conditione servili senatus convenire potest?”
®) Tjaden heeft deze plaats zonder kritiek overgenomen.
*) Brenneysen II 101—117.
5) fol. 23v—25r.



Delfzijl en het was in 1597 bij de keizerlijke resolutie bevestigd, zodat het in 1598 overbodig was, voor dit reeds verworven recht nog te pleiten. De Latijnse verhandeling zal door Emmius al wel vóór 1595 geschreven zijn, waarna ze in 1598, door de stenden van een nieuw voorwoord voorzien, doch niet naar de tijdsomstandigheden gewijzigd, opnieuw is gebruikt.x)
Zeer waarschijnlijk moeten we in plaats van „anno 1598 Lerae” lezen „anno 1593 Lerae”. Een afschrijver kon gemakkelijk een Arabische 3 aanzien voor een 8, een vergissing, waartoe door de inleiding van 1598 alle aanleiding bestond. Zeer sterk pleiten voor het jaar 1593 enkele passages in de Libertates, die vrijwel woordelijk gelijk zijn aan passages in een geschrift, dat in 1593 geschreven moet zijn en door Tjaden aan Emmius is toegeschreven, n.1. nr. 1, Plebi rusticae oportune nunc petendam levationem.2) De overeenkomst tussen deze parallelplaatsen is zo treffend, dat men gelijktijdigheid van ontstaan moet aannemen.
Plebi rusticae levatio, fol. 57'.
Quibus in tabulis [van 1430] eo plus momenti est, quod ipsi majores Comitum nostrorum, contra quos haec res agitur, cum coetera nobilitate ante alios nomina sua decreto huic ascripserunt ejusdemque decreti protectores se postea per complures annos professi sunt.
Libertates, fol. 7'.
In quo decreto [van 1430] eo plus momenti est, quod ipsi maiores comitum nostrorum, contra quos haec res agitur, cum coetera nobilitate ante alios nomina sua ei ascripserunt, eius denique [sic!] protectores sese postea aliquot per annos professi sunt.
De volgende plaatsen zijn vrijwel volkomen gelijk, zodat ik hier de tekst der Libertates weergeef8) met alleen de afwijkingen der Plebi rusticae levatio tussen haken.4)
„Viden ut diligenter et accurate [alleen: diligenter] caverit imperator libertati ac [atque] omni juri populi sive ab imperatoribus
x) De uitvoerige pleidooien voor de verkiezing van predikanten door de gemeenten (fol. 4r, 12v—13r, 27r—29v) wijzen als terminus ante quem pas de concordaten van 1599 aan.
2) Alleen afschriften: Aur. StA. Ostfr. Landsch. Fol. 41a V, fol. 55r—61r; Oron. UB. MS. 143, 29—45; Emden Ratsarchiv Msc. 276 Nr. 2. Het Groninger handschrift is slecht, daarom is het Auricher bij het citeren gevolgd.
8) fol. 8V en 9r.
4) fol. 59r en 59*.



et regibus [alleen: ab imperatoribus] olim collato sive a majoribus per manus tradito ac usurpato cui nihil omnino hoe beneficio [beneficio suo] in Ulricum et Ulrici domum collato novaque hac honoris assignatione detractum, nihil praejudicatum voluerit.” „Unum tarnen addendum, conditiones scilicet, quibus gubernatio Frisiae [Denique clarissimum hoe faciunt conditiones quibus gubernatio Frisiae] simili exemplo Saxonum Duci Alberto ejusque haeredibus a Maximiliano primo [a maximiliano Imperatore] commissa est, actionesque quae deinde inter gubernatorem et populum secutae sunt. Quae omnes hoe habent, ut legitima potestate regendi illi concessa, populo reliqua libertas, reliqua jura integra et illibata manerent. Quae ita quoque servata sunt, ut ne rebellionis quidem crimen in quod postea incidisse visus [iussusl] est, post recuperatam vi atque armis provinciam a Saxonibus, nee Burgundicum imperium sub Maximiliano et Carolo 5 [V] imper [impp], quorum ille tutor pro filio, hic princeps ipse [niet: ipse] Burgundiae et ditionum burgundicarum erant simulque summam imperii Germanici potestatem tenebant, praeter [+ per] exiguum tributum annuum quiequam eorum ad hoe usque tempus potuerit detrahere.”
Uit de vrijwel volkomen gelijkheid der fragmenten van de Libertates en van de Plebi rusticae levatio volgt, dat ook de Plebi rusticae levatio van Emmius moet zijn. Er komt nog bij, dat ook in dit geschrift een aantal historische argumenten opgesomd worden,*) die we vrijwel overeenstemmend in de Reden und Gronden en de Libertates ontmoet hebben.
Bij het dateren van de Plebi rusticae levatio helpt ons een mededeling in het geschrift zelf op weg. Daarin wordt n.1. gezegd, dat er een decreet van den keizer verschenen is — blijkbaar dat van 1589 — en dat, zolang de afgezanten der keizerlijke commissarissen zich in Oost-Friesland bevinden om een onderzoek in te stellen, de gelegenheid gunstig is tot het indienen van klachten.2) Na gaf de keizer op 12 Aug. 1592 aan twee Duitse vorsten opdracht door gezanten de klachten der Oost-Friezen te laten onderzoeken; Juli ’93 kwam de commissie in Oost-Friesland en van 1 tot 31 Aug.
J) fol. 55v—56r.
2) fol. 55r, 55v: „Errat quisquis aut levationem sperat, aut modum certum somniat [van een vaste maat van lasten droomt?] nisi ipsa plebs de levatione aut modo tandem aliquando serio [een betrouwbare wijze van heffing?] prospiciat atque huc consilia sua referat. Quia ipsa occasio pulcherrima et decreti Imp. et adventus commissariorum principum quorum officii pars est subditorum querelas, si quid negabitur a comité, audire et cognoscere . . . ., quam temere praetermittere ac postea frustra requirere stultorum fuerit.”



’93 werd een landdag te Norden gehouden, waarna de gezanten weer heengingen.1) We kunnen hieruit besluiten, dat Emmius’ verhandeling geschreven is tussen 12 Aug. ’92 en 31 Aug. ’93; hoogstwaarschijnlijk is het een historische toelichting geweest bij de gravamina van de derde stand op de landdag te Norden van Aug. ’93. 2)
Het kort samengevatte resultaat van het onderzoek betreffende de twee laatste geschriften is dus, dat de Plebi rusticae levatio van Emmius is, omdat ze op enkele punten treffend overeenkomt met diens Libertates, en dat de Libertates vóór 1595 te Leer geschreven is, waarschijnlijk ongeveer tegelijkertijd met de Plebi rusticae levatio, waaraan het werk op enkele punten sterk herinnert, dus begin of midden 1593.
Bij de overige door Tjaden genoemde geschriften zijn niet zulke overtuigende argumenten ten gunste van Emmius’ auteurschap aan te voeren, als bij de vier reeds behandelde.
Vooreerst is daar nr. 8, het opstel „Off der Oistfriesische Ridderschup die Immuniteit in disse des allgemeinen Vaderlandes Lasten, welcke diesülve meist verörsacket, thokame, und na tho geven sy belangende ehre borge und borchlande, wie se de nennet.” Bij de titel van het beste en oudste afschrift3) is geschreven „Hujus Author Ubb. Emmius,” terwijl een ander, later, afschrift4) tot titel heeft „Discursus Ubbonis Emmii of der Oostfriesischen Ridderschup” enz. Aanwijzingen, die ons nopen, de mededeling van de afschrijvers aangaande het auteurschap als onjuist te verwerpen, heb ik niet gevonden. Aan Emmius doet het hier voorkomende en meermalen door hem behandelde thema denken, dat de keizer, toen Ulrich tot graaf verheven werd, de oude rechten en vrijheden der Friezen onverminderd handhaafde. Een vergelijking, die er in gemaakt wordt tussen de Oostfriese en de Ommelander ridderschap, welke laatste wel in belastingen moest bijdragen, wijst op een schrijver, die ook met Ommelander toestanden op de
x) Wiarda III 218 vv., 221, 228; Klopp II 63.
*)_ Vgl. Klopp II 71 en 613 noot 20. Klopp beschouwt evenwel de Plebi rusticae levatio als een verhandeling bij de gravamina van 1594, hetgeen naar het mij voorkomt onjuist is, want in 1594 waren er geen keizerlijke commissarissen in Oostfriesland (vgl. Wiarda III 237—241), terwijl toch het geschrift op hun aanwezigheid nadrukkelijk wijst.
*) Aur. StA. Msc. A 62, eerste bundel, laatste opstel.
4) Aur. StA. Ostfr. Landsch. Fol. 41» II, fol. 301—381. Vgl. Tjaden, 123—125, goed uittreksel.



loogte is, wat zeker voor Emmius geldt. Ook de stijl doet aan lem denken, b.v. het onderbreken van het Oosters-Nederlands loor Latijn, vaak midden in dezelfde zin. Door dit alles staat het auteurschap van Emmius vrijwel volkomen vast.
De tijd van ontstaan is ook tamelijk nauwkeurig te bepalen. Het opstel moet geschreven zijn na 1599, toen de ridderschap niet meer aan de zijde der overige stenden stond, en wel tijdens of na de binnenlandse oorlog van 1602 en 1603, die uitgebroken was naar aanleiding van de schoorsteenbelasting, waarvan de ridderschap was vrijgesteld. x) Hoogstwaarschijnlijk is de verhandeling opgesteld tijdens de landdag te Marienhafe van April tot September 1604, waarop de belastingvrijdom van de „borglanden” der jonkers een punt van discussie uitmaakte 2) en Emmius aanwezig was.8)
Het geschrift nr. 2, Vindiciae iuris populi contra usurpationem iniquam comitis, heeft de belangstelling van enige onderzoekers gehad. Reeds Brenneysen achtte de mededeling van een afschrijver, dat Emmius de auteur zou zijn, onjuist en meende op grond van de juridische gedeelten in het werk, dat Althusius het voornaamste aandeel in het schrijven er van moest hebben gehad. 4) TjadenB) handhaafde Emmius als schrijver, daarbij zich baserend op de opmerking onder de titel „scriptum 1593 primis diebus mensis Augusti Lerae” en op uitspraken in het werk, kenmerkend voor Emmius. Hij wees er op, dat Althusius in 1593 nog professor te Herborn was en eerst in 1604 naar Oost-Friesland kwam. Toch kwam hij Brenneysen een eind weegs tegemoet door aan zijn redenering toe te voegen: „Es müste denn seyn, dasz er [Althusius] nach dieser Zeit solchen mit seinen Juristischen Zusatzen vermehret hatte.” Gierke verklaarde zich op grond van de in de Vindiciae verkondigde staatsrechtelijke opvattingen onomwonden voor het auteurschap van Althusius.6) Bartels7) kwam op grond van de verklaringen der genoemde onderzoekers tot de mening, dat
1) Een passage in het geschrift luidt: „De Junckherren .... hebben vth haet tegen de Stadt Embden und umb tho underdrucken de freyheit des drudden standes thom krygh geraden und die Krijgh im lande gebracht .... Se hebben den gantzen pleit erste gegen den Graffen angestifftet und de andere Stenden, ahne welcke se nicht vortkunden, an den rey geleidet.”
2) Historia nostri temporis 74—79; Wiarda III 473 w.
Br. I 301, 304.
4) Ostfriesische Historie I 448.
8) a.w. 109—113. ^ _ WI..
®) O. v. Gierke, Johannes Althusius und die Entwicklung der naturrechtlichen
Staatstheorien (Breslau2 1902) 13 Anm. 26.
7) Emder Jahrb. VI, I 36.



Althusius de schrijver was, maar een opstel van Emmius gebruikt had.
Van de Vindiciae bestaan, voor zover bekend, alleen afschriften. Een afschrift te Emden x) vermeldt „Vindiciae .... authore Ubbone Emmio,” een te Groningen 2) en eveneens het door Tjaden gebruikte
hebben tot titel „Vindiciae contra usurpationem comitis
usque ad annum 1608” en daarbij zonderling genoeg tevens „scriptum ao. 1593 primis diebus mensis Augusti Lerae.”
Behalve door deze tegenspraak in de jaartallen wordt de lezer van de Vindiciae getroffen door het onnoemelijk aantal verwijzingen naar en citaten uit allerlei juridische werken, waarmee het betoog gestaafd moet worden. Nu citeert Emmius nooit in zijn historische of politieke verhandelingen werken van anderen met nauwkeurige aanduiding van de plaats. Ook vinden we in geen enkel werk van hem noch in enige brief de rechtsgeleerde werken genoemd, waarvan de Vindiciae bijkans overvloeit. Bovendien worden in dit geschrift juridische beschouwingen gehouden, zoals we evenmin ooit bij Emmius aantreffen. Daarentegen doet de betoogtant meermalen denken aan die van Althusius, b.v. in diens hoofdwerk „Politica methodice digesta”, waarin ook voortdurend wetboeken en juristen geciteerd worden.
Anderzijds komen in de Vindiciae ook gedeelten voor, die sterk aan Emmius herinneren. Tjaden maakte daarop reeds opmerkzaam en citeerde als bewijs enkele zinnen, waarin feiten uit de Oostfriese geschiedenis worden medegedeeld. Inderdaad zijn het de historische gedeelten, o. a. het begin en het slot, waarin we Emmius’ beschouwingen terug vinden. Kenmerkend is de door Tjaden niet aangehaalde plaats: „Ulricus autem primus harum terrarum comes, id quod tam planum ac certum est, ut negari sine impudentiae crimine non possit, populum regendum accepit prorsus liberum, atque ab omnibus huiusmodi, qualia iam intentantur, immunem, nulliusque nisi Imperatoris imperium honestissima conditione agnoscentem. Promisitque idem Ulricus, et cum a Populo Rector eligeretur, et cum ab Imperatore in ordinem Comitum alligaretur, libertatem, jura, privilegia, omnia integra se populo et inviolata relicturum” etc.
Deze passages vormen echter niet het grootste deel van het werk, zodat alles tezamen genomen de conclusie van Bartels wel de juiste zal zijn, dat Althusius de schrijver is van het werk zoals het nu voor ons ligt, maar dat daarbij een opstel van Emmius als grondslag
x) Ratsarchiv nr. 276.
2) Gron. UB. MS. 143, 1—26.
7



gediend heeft. We kunnen ons de gang van zaken dan zo voorstellen, dat Emmius in 1593 te Leer een opstel schreef, dus in het zelfde jaar als waarin de Plebi rusticae levatio en de Libertates geschreven moeten zijn, en dat in 1608 Althusius dit opstel met een zeer groot aantal rechtsgeleerde opmerkingen en bewijsplaatsen aangevuld heeft. Dat zulk een samenwerking en arbeidsverdeling bij het opstellen van politieke geschriften destijds in Oost-Friesland bestond, bewijst een passage in een brief van Hero Boyen, een der leiders van de boerenstand, aan Emmius, waarin hij spreekt over een door hen beiden samengesteld vertoog over de „beheerdischheid” en aan Emmius vraagt, of Althusius het misschien ook met juridische opmerkingen aangevuld heeft. x)
Aangezien het evenwel moeilijk uit te maken is, waar in de Vindiciae precies de grenzen liggen tussen de gedeelten van Emmius en die van Althusius en bovendien de denkbeelden, die onbetwistbaar van Emmius zijn, in andere geschriften van hem eveneens zijn te vinden, wordt in het volgende voor alle zekerheid de Vindiciae als bron voor de kennis van Emmius’ opvattingen uitgeschakeld.
Nog onzekerder terrein betreden we bij het onderzoek van nr. 9, het „Manifestum civitatis emdanae de clade civibus suis in Hispania fraude Comitis Frisiae orientalis illata, editum anno Christi 1608,”
x) Br. II 106, 6 Dec. 1610 uit Den Haag, waar Boyen als gezant der Oost-
friese stenden vertoefde: „Die itaque 26 Novembris curiose admodum
de jure colonario inquirebatur Placuit tandem, ut ejusmodi
peculiaris nostrae regionis statuti informatio aliqua, chartis mandata, in securiorem deliberationem preparetur et .... proferatur. In talem eventum ego, antequam Emuda proficisceremur, quaerebam inter chartas meas etiam ea, quae iam antea pro juris istius instructione et assertione a te, et partim a me collecta et preparata fuerunt. Cum autem non offenderem, in mentem sollicito veniebat, ista domino doctori Althusio esse commissa, consideranda nempe, an etiam aliqua legum allegatione juvari et stabiliri potuerint. An
vero me in hoe memoria fallat, ipsemet dubito ” Het antwoord van Emmius
is niet teruggevonden, maar wel de daarop volgende brief van Boyen, Br.
II109 (21 Dec. 1610), waarin staat: „Liberasti me sollicitudine an nostrae
de jure colonario meditationes domino doctori Althusio fuerint traditae, et ab ipso an sine verecundiae lesione reposci potuerint.” Het betreft hier een mij verder onbekende verhandeling over „ius colonarium”. Met dit „pachtrecht” wordt bedoeld het Oostfriese recht der „beheerdischheid” (zie bov. blz. 10, 38): Boyen spreekt n.1. in het bovenstaande over „een inlichting op papier over zulk een eigenaardige instelling van onze landstreek” (de interpunctie dezer woorden in Brugmans’ uitgave is stellig onjuist en door mij gewijzigd) en Emmius zegt Aur. StA. Msc. A 127&, fol. „.... dat ius colonarium, dat is dat Recht der beherdischen landen edder beheerdischeit.”"



weer alleen in afschriften over.l) Alle afschriften vermelden aan het slot „Autore Ubbone Emmio”. Het werk moet inderdaad in 1608 geschreven zijn blijkens een mededeling van den schrijver zelf in het begin: „Anni jam sunt plusminus 18 cum obiit felicissimae memoriae Johannes Frisiae hujus orientalis Comes, Comitis hu jus nostri patruus,” wat in 1591 gebeurd was.
Wanneer we twijfelen aan de juistheid van de mededeling der afschrijvers, dat Emmius de schrijver is, stelt ons de vraag naar het auteurschap voor grote moeilijkheden. Reeds Wiarda 2) wees Emmius’ auteurschap af op grond van een plaats, waar de schrijver zegt „nos qui in magistratu sumus”, en wilde het werk toeschrijven aan Althusius of den stadssecretaris Daniël Alting. Later nam Bartels dit oordeel over. *) Overtuigend lijkt me evenwel Wiarda’s motivering niet. Syndicus en secretaris immers behoren niet tot de magistraat, maar zijn slechts haar dienaren. Het geschrift is blijkens de titel een manifest der stad Emden, zodat de schrijver de fictie moet volhouden dat eigenlijk de stadsregering het woord voert, en hij bijgevolg moet spreken van „onze stad”, „dit graafschap” en derg., ook al woont hij buiten Oost-Friesland.
Positieve aanwijzingen, die pleiten tegen Emmius’ auteurschap, heb ik niet kunnen vinden, anderzijds ontbreken me ook de exacte bewijzen, dat Emmius wèl de schrijver der Qades hispanica is: overtuigende parallelplaatsen kon ik niet opsporen, staatkundige beginselen worden er niet in uitgesproken; het geschrift is een uitvoerig historisch overzicht van de moeilijkheden der Emder schippers in Spanje en van alle kwesties, die daaruit voortvloeiden, beschouwd van „Emder” standpunt, en is een felle aanklacht tegen den graaf en zijn omgeving, die voor de „Spaanse schade” verantwoordelijk worden gesteld. Zulk een anti-grafelijke Latijnse verhandeling kan door Emmius geschreven zijn, maar evengoed door geleerde partijgenoten van hem.
Op stilistische gronden zou streng genomen de kwestie van het auteurschap alleen uit te maken zijn, wanneer men zich baseerde niet op enkele vage, intuïtieve indrukken, maar op een systematisch onderzoek, doch hiermee is voor het 16e en 17e eeuwse Latijn nog
x) Deze titel naar Aur. StA. Msc. A 63a. Andere afschriften: Aur. StA. Ostfr. Landsch. Fol. 18; Aur. StA. Ostfr. Landsch. Fol. 68, 277—388; Gron. UB. MS. 1434 (p. 339—400), hier met andere titel „Apologia urbis Emdanae contra comitem Fris. Or.” Vgl. verder Tjaden 126—129.
*) m 452.
*) {/. Emm. ii. die Rer. fris. Hist. 36. Hagedorn (II456) aanvaardt Emmius’ auteurschap zonder kritiek.



?een begin gemaakt. Bovendien wordt een stilistisch oordeel bemoeilijkt, doordat de Latijn schrijvende geleerden van omstreeks 1600, humanisten als zij zijn, niet al te ver durven en willen afwijken van de normen, die het Latijn uit de tijd van Cicero en Livius hun stelt. *) Nu is weliswaar Emmius’ stijl niet van een karakterloze onpersoonlijkheid — daarvoor was hij weer te goed met het Latijn vertrouwd — doch het is me niet mogen gelukken, daarin eigenschappen te ontdekken, zo kenmerkend, dat ze als objectieve maatstaf kunnen dienen om hem Latijnse geschriften toe te wijzen. Wel troffen mij in de Clades hispanica geen eigenaardigheden, die sterk van zijn stijl afwijken.
Een door Emmius eigenhandig geschreven, tot nu toe door niemand gebruikte Oostersnederlandse verhandeling van 1610 over de „Spaanse schade”2) brengt evenmin licht in het vraagstuk van het auteurschap der Clades hispanica. De overeenstemming in vorm tussen beide opstellen is niet treffend genoeg om ze met beslistheid aan denzelfden auteur toe te schrijven; aan de andere kant is het zeer wel mogelijk, dat Emmius in 1608 een Latijnse en in 1610 een Oostersnederlandse verhandeling schreef over hetzelfde onderwerp, doch in andere vorm.
Alles samengenomen bestaan er geen gegronde redenen om de mededeling der afschrijvers, dat Emmius de schrijver der Clades hispanica is, als onjuist te verwerpen. Dat is onze enige zekerheid. 3)
!) Eerst de volgende generatie kreeg sterke voorliefde voor Tacitus.
2) Aur. StA. Msc. A 1276, fol. 25r—38*. Ik kom er later op terug.
3) Er bestaat van de Clades hispanica een Hoogduitse parallel, waarvan ik twee geschreven exemplaren vond (Aur. StA. Msc. A 63c, Landsch. Fol. 18) onder de Latijnse titel „Defensio Embdanorum contra Comitem Ennonem, sive Vera Relatio eorum, quae gesta ab Ao. 1595 usque ad annum 1608.” Het zal een vertaling zijn van de Latijnse Clades; dat het Latijn uit het Duits vertaald zou zijn, lijkt althans onwaarschijnlijk. Hoewel Emmius de vertaling niet kan hebben gemaakt, aangezien hij nooit iets in het Hoogduits geschreven heeft en die taal daartoe niet voldoende beheerste, wordt er hier nog iets naders over gezegd, omdat het enig licht kan werpen op het ontstaan van andere Hoogduitse strijdschriften der Emders, zoals de Apologie van 1602. De vertaling is zeer vrij: ze heeft veel zwaardere taalvormen dan het origineel (versterkende bepalingen en inzonderheid tautologieën, die in het Latijn ontbreken) en soms zelfs geheel zelfstandige uitbreidingen. Het begin van beide verhandelingen laat ik met spatiëring van kenmerkende stijlverschillen hier volgen.
Quam infelix et acerba fuerit conditio nostra, iam complures per annos, ex quo dissensiones inter nos et Generosos Comités nostros slne crimine culpam [lees: et culpa?] nostra extitere, non facile est
In waB für einen betrübten und Ehelenden Zuestandt und wesen diese unser Stadt sayt nuhnmehr ein lange geraume Zeit gestanden, seithero die unseligen Streitten und Uneinigkeiten zwischen Uns



Een der bekendste strijdschriften, die de Emder partij in het licht gegeven heeft, is nr. 4 van Tjadens lijst, de Apologia der Stadt Embden, die in 1602 te Groningen in druk verscheen, een buitengewoon omvangrijk werk van niet minder dan 584 bladzijden. Eigenlijk behoren hierbij nog de in 1603 verschenen en door Tjaden als nr. 5 genoemde „Stücke und Beilage”, een actenpublicatie van nog 182 bladzijden, dienende ter staving van het in de Apologie meegedeelde.1)
Deze Apologie met haar Bijlagen is anoniem verschenen en een
credere [sic] iis, qui in rem praesentem [lees: praesentes] non fuere nee venere.
Nam quamquam hostem non habuerimus, qui se hostem nomine profiteretur, tarnen omnia propemodum, quae ab hoste proficisci solent, belli mala pacati quietique pertulimus:
contumelias, vexationes, molestias, impendia, detrimenta maxima privata et publica pene continua ac sine intermissione sustinuimus:
negotiandi copia in civitate negotiationibus praecipua dedita ac populosa caruimus: intra urbis moenia saepe ita conclusi fuimus propter circumstantia omnia parte discrimina, ut ab obsessorum fortuna non procul abesse videremur.
und denen Wolgeboren Unsren Graven, doch ohne einige von uns der zugegebene[?J Ursach und Schultz sich erhoben und uff geworff en, kompt schwarlich denjenigen zur glauben fur, weichen nit selbsten sindt bey dieser Sachen herkommen, und darmit bey und dran gewesen: denn ob wir woll einen soichen feindt nicht gehapt, welcher sich gegen und wieder uns einen offentlichen abgesagten feindt e rk 1 a r e t und zugeschrieben, so haben wir gieichwohl nicht desto weniger alle Krieges-Last und Ungemach welche von einen offentlichen feindt nicht woll arger können zugefüget werden hierbey vielfaltig mith grofien gedult und stillen eingezogenen wesen erlidten und ausgestanden: schmacheiten, mutwillen, freffel, Schalckheit, unbillichen gewalt und betrangnus, unzehligen Schaden und Verderbnufie, so wohi besiinders alss in gemeine, beinha ohne endt und Ziel über allen mafien viel versucht und erfahren: grofien und merklichen abbruch der perthierungen[?] und Kaufhandei, in einen so fürnehmen gewarh und handeli-Stadt, gesmecket und befunden, offtermahls innerhalb der Stadt befastigung, wegen aller sich umbstahnder gefahrlichkeit, also uns dermafien bezwangt und gedrungen worden, dat wir nit viel anders anzusehen gewesen, alBob wir eine von dem allerbittersten feindt beiagerte Stat gewesen.
*) Beide reeds genoemd onder de bronnen van hfdst. I, bov. biz. 4.



handschrift is me niet bekend. Tjaden merkt op, dat er lang twijfel bestond, of Emmius dan wel Althusius de schrijver kon zijn, maar bij achtte de kwestie uitgemaakt na de mededeling van Harkenroth, dat op diens exemplaar geschreven stond: „Hujus Author fuit Ubbo Emmius, atque inde impressa fuit Groningae”. x) Bartels1 2) meende op grond van een plaats in het Diarium van het college der Veertig, waar gesproken wordt van „alle, die zur Verfertigung der Apologie behülflich”, dat Emmius zeker niet als de enige schrijver der Apologie beschouwd mocht worden. Brugmans sprak het vermoeden uit, dat misschien Althusius het werk zou hebben geschreven. 3)
Ritter heeft op grond van een vondst in het Emder raadsarchief opnieuw gepleit voor het auteurschap van Emmius.4 *) Hij vond in de Emder stadsrekeningen twee posten, een uitkering van 204 Emder gulden aan den Emder notaris Jacobus Edelhoff voor zijn vertaling der Apologie „ut desse Sprake op hoogdutse Sprache en in een rekening betreffende de Apologie een uitkering aan „Ubbe Emmen ut bevel eens Erbaren Rades 40 Rixdaler to 48 stüver”, hetgeen volgens Ritter 96 gulden is. Behalve deze laatste plaats pleit naar Ritters oordeel voor het auteurschap van Emmius 1®, dat het werk te Groningen gedrukt werd en 2°, dat Emmius aan Johan Witten in een brief van Januari 1603 beloofde de Apologie te zenden.
Bij deze reconstructie heeft echter Ritter over het hoofd gezien, dat er vóór de Apologie nog een „Vorlauffer” uitgegeven is, een veel kleiner strijdschrift, van 48 blz.6). Emmius schrijft daarover
1) Harkenroth, Oostfriesche Oorsprongelijkheden2 (1731) 913 v.
2) Emder Jahrb. VI, I (1884) 36.
Br. I 273 noot 1.
4) F. Ritter, Emmius und die Emder „Apologie” vom Jahre 1602, Upstalsboomblatter Jg. XIII (Emden 1927) 140.
5) Een manuscript heb ik niet gevonden. De druk schijnt betrekkelijk zeldzaam te zijn; ik vond drie exemplaren in de Bibl. der ostfr. Landsch. te Aurich (25 ld, 31 II, 75 II) en één in de Bibl. d. Gesellsch. f.Kunst te Emden. De volledige titel luidt: „Vorlauffer Für die notwendige volkommene verantwordung, so Bürgermeister und Rath sampt den Viertzigern und der gantzen Burgerschaft [sic] der Stadt Embden in kurtzer tagen zu entdeckung ïhrer unschult auBgeben werden Auff die per sub- et opreptionem bei der Rom. Keis. Majt. wider sie durch ihren Landts-Hem Graff Ennen mit vielerhand unwarhafftigen narraten und calumnien gespicket, und darauff gegrundten und in offnen Truck auBgegebenen citationen, mandaten, processen und schreiben. Salom.
Proverb. Cap. 28. Ein Godtloser der uber ein arm Volck regiret, das ist eln brullender Lew und giriger Beer. — Getrucket im Jahr 1602.” Op de laatste blz.: „Getruckt zü [sic] Gröningen. Durch Gerard Ketel, vor ein Erb. Rath der Stadt Embden Anno 1602.”



in de door Ritter zelf aangehaalde brief aan Johan Witten : „Ik zend je hierbij de onlangs uitgekomen voorloper van de Emder Apologie. De Apologie is nog niet gereed. Als die verschenen is, zal ik je ook daarvan zo spoedig mogelijk een exemplaar zenden.” x) De belofte om de Apologie te zenden nu bewijst nog niet, dat Emmius het werk zelfgeschreven heeft; maar alleen, dat hij er mee ingenomen was. Dat het werk te Groningen gedrukt is, is ook geen afdoend bewijs voor Emmius’ auteurschap: misschien wilde in Emden niemand het werk drukken en dan was Groningen een plaats, waar een vooraanstaand partijgenoot der Emder regering persoonlijk met den drukker in contact kon blijven. Ritter zelf vestigt de aandacht op het zonderlinge verschijnsel, dat Emmius voor het schrijven der Apologie een veel geringere beloning zou hebben gekregen dan de vertaler. Het lijkt dan ook waarschijnlijker, dat Emmius zijn 96 gulden niet ontving voor het schrijven van dit werk, maar voor het schrijven van een verhandeling, waarvan de Vorlauffer de Hoogduitse vertaling is. De omvang hiervan toch is slechts een tiende van die der Apologie.2)
Dat Emmius de schrijver is van een, naar het schijnt, verloren gegane oorspronkelijke tekst van de Vorlauffer in het OostersNederlands, staat vast. In sommige zinnen van de Vorlauffer staan Latijnse gedeelten, zoals dikwijls voorkomen in Oostersnederlandse verhandelingen van Emmius. 3) Beslissend is de door Bartels geciteerde plaats in het Diarium der Veertig te Emden, luidende „der Herr Rektor Ubbius Emmen, der den voerloper verfertigte, und alle die zur Verfertigung der Apologie behülflich, allenthalben zu entschadigen.” Bij Bartels’ juiste conclusie, dat Emmius de Vorlauffer geschreven heeft, moet men evenwel bedenken, dat de Hoogduitse uitgave door een ander vertaald is uit het OostersNederlands. Voor de juistheid van Bartels’ opvatting, dat Emmius Hoogduits kon schrijven, bezitten we geen enkel positief bewijs. *)
x) Br. I 273: „Mitto per occasionem hanc prodromum Apologiae Emd. nuper emissum .... Apologiae finis nondum impositus. Ubi prodierit mittam etiam eius exemplar cum primum potero.”
2) Daarnaast bestaat de mogelijkheid, dat Emmius zijn betrekkelijk lage uitkering ontving eenvoudig voor het toezien op de druk der Apologie, het corrigeren der drukproeven en dergelijke werkzaamheden.
®) Reeds in de titel. Verder o. a. fol. B 2»: „ wan ein Landtsherr mit
seinen unterhabenden unterthanen ein contract und vertrag hat aufgerichtet .... den gantzen Vertrag zü seinen nutzen und appetyt, und ex solius suo, non ex eorum quibuscum contraxit, sensu auszlegen und misbrauchen .... ”
4) Bartels, U. Emm. u.s. Rer. fris. Hist, Emder Jahrb. VI, I 36, alwaar ook het citaat uit het Diarium. Bartels grondt zijn mening hierop, dat er van



Van groot gewicht is het bronnencitaat van Bartels ook voor ie beoordeling van Ritters toeschrijving der Apologie alleen aan Emmius. Het Diarium toch spreekt van „alle, die zur Verfertigung ier Apologie behülflich,” waarbij we niet behoeven te denken aan drukker en vertaler, die immers bij de vervaardiging van de Vorlauffer ook niet genoemd worden. Het is duidelijk, dat we met Bartels moeten denken aan meer personen, die bij het opstellen der Apologie hebben samengewerkt. Deze opvatting wordt bevestigd door een drietal plaatsen in Emmius’ briefwisseling,x) waar sprake is van „apologiae autores”, „illi, qui in Apologiam contulerunt operam suam aut eius scriptionem adiuvarunt”, „die apologiemakers.”
Moeilijker is de vraag te beantwoorden, wie deze personen geweest zijn, doordat van hun samenwerking en hun wijze van arbeidsverdeling in de compositie en de stijl van het werk niets te merken is. Men kan dit toeschrijven aan de werkzaamheid van een eindredacteur of ook van Edelhoff, die het werk blijkens Ritters mededeling „ut desse Sprake”, dus uit het Oosters-Nederlands, vertaalde, misschien even vrij en zelfstandig als de vertaler der Clades hispanica zijn Latijns origineel.2)
Althusius heeft niet tot de „apologiemakers” behoord, want hij kwam pas in 1604 in Emden. 3) Bovendien was hij van origine een Zuid-Duitser en heeft vóór 1604 nooit in Noord-Duitsland gewoond, zodat hij wel geen Oosters-Nederlands zal hebben kunnen schrijven. Wanneer we verder nog in aanmerking nemen, dat de Apologie geen juridisch pleidooi is, maar een tot in de kleinste détails afdalend geschiedverhaal van de Oostfriese gebeurtenissen in het laatste tiental jaren, dan is het duidelijk, dat niet door Althusius, maar slechts door personen, die de gebeurtenissen van nabij gevolgd hebben, de Apologie kan zijn opgesteld.
De schrijver van een anti-Emdens strijdschrift, dat tot titel heeft „Erleuterung deB Vorlauffers” — „toelichting” dus van
den Einder predikant Eilshemius, van wien Emmius in ontwikkeling zeker niet de mindere was, een werk in het Hoogduits bestaat. Dit argument weegt echter niet op tegen het feit, dat er van Emmius geen woord Hoogduits bewaard is. Bovendien kan Eilshemius het door Bartels blijkbaar bedoelde theologische werk zeer wei door een ander in het Hoogduits hebben laten vertalen, omdat het gericht was tegen een professor te GieBen. (Vgl. de biografie van Eilshemius bij Tjaden, Das gelehrte Ostfriesland 1230—238; de titel van het werk t.a.p. 237).
i) Br. I 349, 365 (van Menso Alting), 352 (van Daniël Alting).
*) Zie bov. blz. 100 noot 3.
4 Hij werd 24 April 1604 beroepen en kwam 3 Juni 1604 aan. Vgl. C. J. Friedrich, Politica methodice digesta of Johanncs Althusius, Introd. p. XXXIII.



grafelijke zijde — en dat in 1602 gedrukt is, beweert in de inleiding,
zich richtend tot de Emders: „Etzliche ewer theologen haben
mit ihren auffrührischen Predigten sich in groBen verdacht gesetzt, das sie diesen ewren Vorlauffer mit schmiden und zusammen flicken helffen, Auch an der Apologia, so jetzo in der schmitten ist, einen starcken Arm halten.” Deze opmerking moge voorzover de Vorlaufer aangaat onjuist zijn, toch legt de mening van een tijdgenoot omtrent de Apologie wel gewicht in de schaal. Men schijnt toen in de Apologie vooral het werk der Emder predikanten gezien te hebben, hoewel de tekst zelf niets specifiek theologisch’ heeft, b.v. geen voorbeelden of citaten uit de Bijbel, zoals van predikanten verwacht kon worden. Blijkbaar zocht men de schrijvers niet allereerst onder de Emder regeringspersonen zelf, die minder met de pen vertrouwd waren. Toch kunnen ook deze uit hun eigen ervaringen belangrijke bouwstoffen voor de Apologie geleverd hebben. Dat ook Emmius, die blijkens zijn briefwisseling nauwkeurig van de Oostfriese gebeurtenissen op de hoogte gehouden werd, tot de medewerkers behoorde, is heel goed mogelijk, al dacht de pamflettist aan dezen Groninger niet. In dat geval zullen de gedeelten, gebaseerd op officiële stukken (overeenkomsten, landdagsbesluiten, keizerlijke decreten) wel aan hem toevertrouwd of tenminste aan zijn revisie onderworpen zijn. Overigens heb ik in de Apologie geen passages, die kenmerkend zijn voor hem, aangetroffen. Het strijdschrift valt wel meermalen fel uit tegen de grafelijke regering, maar begeeft zich nergens in theoretische uiteenzettingen. Onweerlegbare bewijzen voor Emmius’ medewerking zijn er niet; de aantekening op Harkenroths exemplaar, „huius autor fuit Ubbo Emmius”, heeft geen waarde, aangezien er meer dan één auteur is geweest. Waarschijnlijk hebben de Emder predikanten behalve de behandeling der kerkelijke kwesties de redactie van het geheel in handen gehad. En onder hen mogen we zeker aan Menso Alting, de meest op de voorgrond tredende figuur, een zeer belangrijk aandeel toekennen in de totstandkoming van het geschrift.
Tot een beslissend resultaat heeft dit onderzoek naar het auteurschap der Apologie niet geleid. Enkele punten konden echter vastgesteld worden: er hebben verschillende personen aan de Apologie gewerkt; Althusius heeft er niet toe behoord; Emmius mogelijk wel; belangrijk moet het aandeel van Menso Alting geweest zijn.
Dezelfde vorm — een geschiedenis der Oostfriese twisten — en dezelfde anti-grafelijke strekking als de Emder Apologie heeft



ir. 11, de Historia nostri temporis; alleen is de taal hier Latijn. Dit geschrift is eerst meer dan een eeuw later, in 1732, gedrukt te Groningen onder de titel „Ubbonis Emmii Historia nostri temporis” en toen nog als staatsgevaarlijk op last van den graaf van Oost-Friesland te Aurich in het openbaar verbrand.x)
De meningen over het auteurschap lopen uiteen. Brenneysen in zijn Ostfriesische Historie twijfelde niet, of Althusius was de schrijver,2) zonder gronden op te geven; later sprak hij zich echter voor Emmius uit,3) vermoedelijk op grond van de toen pas verschenen druk. Op dezelfde grond nam ongetwijfeld Tjaden het auteurschap van Emmius aan. Ook Bartels4) aanvaardde diens auteurschap, omdat er volgens hem geen twijfel kon bestaan, of een aantal brieven van Althusius, Boyen en Alting aan Emmius liggen aan de tekst der Historia nostri temporis ten grondslag. Geheel anders oordeelde Hagedom blijkens diens woorden6): „Es entstand damals [1608] die sogenannte Historia nostri temporis, die erst im 18. Jahrh. unter U. Emmius’ Name gedruckt wurde, aber nicht von ihm, sondem von Althus stammt,” en in een noot: „DaB Ubbo Emmius’ Name auf den Titel kam, war eine Finte des Verlegers, der den Absatz damit sichem wollte. Alle alteren Nachrichten nennen Althus als Verfasser. Dazu paBt auch, daB die Historia nostri temporis mit dem Tage, wo der neue Syndikus die Stadt betreten hatte, eingehender zu werden anfangt.” Helaas heeft Hagedom nagelaten mede te delen, waar deze „oudere berichten” te vinden zijn; ik heb ze niet kunnen opsporen. Prof. Brugmans heeft daarentegen steeds aangenomen, dat Emmius de schrijver van het werk was. Hij heeft gewezen op overeenkomst tussen een gedeelte van de Hist. n. temp. en een passage in een brief van Menso Alting aan Emmius 6), welke door dezen als bron gebruikt zou zijn. Ook vermoedt hij in een opmerking van Emmius over „prolixi commentarii, quos in usum meum congestos habeo”, waaruit Emmius een overzicht der Oostfriese twisten wilde samenstellen ten behoeve van Thuanus, een zinspeling op materiaal voor
!) Tjaden 132—138.
2) H 316: „der Autor, der ohne Zweifel der damahlige Emdische Syndicus Johannes Althusius gewesen ist ....”
3) Emmii Tractat von Ostfriesland (Aurich 1732) vóór § 17. Vgl. Bartels Emder Jahrb. VI, I 35.
4) t.a.p. 36.
5) Ostfrieslands Handel u. Schiffahrt II 447.
•) Br. I 400.



zijn Hist. n. temp.x) Prof. Friedrich maakte me in een brief opmerkzaam op een plaats in een brief, die Althusius aan Emmius
schreef op 6 Dec. 1625: „De commentario tuo de Graecia rogo 
me certiorem reddas. Item de continuatione historiarum praesertim nostri temporis cupio certior fieri.” Hieruit leidde Friedrich af, dat Emmius op zijn minst genomen met Althusius aan het geschrift meegewerkt heeft.2)
Bij de beoordeling der kwestie dient allereerst iets over de handschriften gezegd te worden. Te Groningen bevinden zich drie afschriften, 3) waarschijnlijk de drie, welke de uitgever van 1732 blijkens zijn voorbericht gekend heeft. Te Aurich vond ik vier afschriften, waarvan echter één naar de druk gemaakt is en een ander slechts een gedeelte van het werk behelst. *) Opmerkelijk is, dat geen enkel dezer handschriften de naam van den schrijver noemt, noch aan het begin, noch aan het slot, en dat slechts het ene manuscript, hetwelk blijkens titel, alineaverdeling en marge jaartallen aan de druk ten grondslag heeft gelegen,5) de titel „Historia nostri temporis” draagt. Twee Auricher handschriften hebben tot titel „Deductio longior Eorum, Quae inter comitem Ennonem et
!) Br. II 113 (17 Jan. 1611). Brugmans merkt hierbij op, dat dit overzicht (compendium) met de brief aan Thuanus verzonden is, doch er niet meer bij ligt (Eveneens in U. Emm. en zijn corresp., Tijdschr. v. Gesch. jg. 1924, 304:
daarom heeft hij een compendium over die gebeurtenissen samengesteld,
dat hij met den brief naar Parijs zendt.”) Uit de brief zelf blijkt echter, dat Emmius het compendium nog niet geschreven heeft; hij is het wel van plan, maar wil eerst vernemen, of Thuanus er op gesteld is en of het nog uit te geven deel van diens geschiedwerk, waarin Emmius de Oostfriese twisten opgenomen wilde zien, wel verder reikt dan 1595. Een antwoord van Thuanus op deze vraag is niet bewaard, over het compendium vernemen we verder niets. De woorden van Emmius, waar het hier op aankomt, luiden: „In animum
induxi ex prolixis commentariis summos rerum praecipuaque earum
momenta contrahere in compendium atque id ad te mittere.
Sed duo sunt, quae me tardant, quominus id ipsum occipiam statim” etc. Wel vindt men bij Thuanus enkele passages over Oostfriese gebeurtenissen; zie J. A. Thuanus, Historiarum sui temporis libri CXXXVIIl (Genevae 1620—’26) torn. V, p. 598 (inleiding over de staatkundige verhoudingen en de feiten van 1595), 994 (1602), 1207 (1604), 1240 (1606). Doch deze mededelingen laten naar vorm of strekking niet toe, juist een compendium van Emmius als bron aan te nemen.
2) De brief is nu uitgegeven door C. J. Friedrich, Politica methodice digesta of Johannes Althusius, Appendix II, p. CXXXI. Vgl. Introduction, p. XXII: „A pamphlet on the Frisian estates called Historia nostri Temporis .... was probably a cooperative enterprise of the two men.”
*) Gron. UB. MSS. 143 (p. 51—336), 144, 145.
*) Aur. StA. Msc. A 63ft; A 87 (fragment; van het begin tot p. 70 van de druk); Landsch. Fol. 18 (door twee personen om en om); Fol. 68 nr. 4 (naar de druk).
B) Gron. UB. MS. 144.



:ivitatem Embdanam acta sunt. Quae continuatio quasi Apologiae usque ad Annum 1608 diem 8 Julii.” Twee manuscripten te Groningen hebben in het geheel geen titel, het fragment heeft „Status controversiarum inter com. Fr. Or. et comitatus ordines ac civitatem Emdanam”, en Tjaden geeft naast die van de druk nog weer een andere titel op. Veel meer dan de naam „Historia nostri temporis”, die doet denken aan een wereldgeschiedenis van de tijd om 1600, stemmen deze andere titels overeen met de inhoud van het werk, dat niets anders behandelt dan de twisten in Oost-Friesland en nog niet eens zoals de Rerum frisicarum historia de geschiedenis van heel Friesland. Dat de schrijver zelf de eigenlijk verkeerde titel „Historia nostri temporis” aan zijn werk gegeven zou hebben, waarbij Brugmans *) denkt aan ontlening aan Thuanus’ „Historiae sui temporis”, die inderdaad een wereldgeschiedenis bedoelt te zijn, is moeilijk te aanvaarden.
Deze twijfel aan de echtheid van de titel leidt tot de vraag, of de door Friedrich geciteerde opmerking van Althusius „de continuatione historiarum praesertim nostri temporis” betrekking heeft op het onderhavige werk. Nu maakt inderdaad de Hist. n. temp. de indruk onvoltooid te zijn, want ze eindigt abrupt bij de feiten van Juli 1608. Er zijn echter nog een paar onuitgegeven geschriften van Emmius, die de geschiedenis van Oost-Friesland in zijn eigen tijd behandelen en waarvan één onvoltooid gebleven is. Een er van is „De Frisia Orientali et Urbe Emdana”, dat eind 1597 geschreven moet zijn en een overzicht geeft van de Oostfriese geschiedenis in de 15e en 16e eeuw tot 1597. Het vormt een afgerond geheel, maar zou toch voortgezet kunnen worden. Het andere is een verhandeling, die Emmius ter onderscheiding van de vorige genoemd heeft „Aliud de Frisia Orientali anno 1600” en waarin na een korte inleiding uitvoerig de tijd van ± 1575 tot 1594 behandeld wordt.2) Dit geschrift breekt in het verhaal van het voorspel
1) Br. II 113 noot I; Tijdschr. v. Gesch., jg. 1924, blz. 290.
2) Beide verhandelingen, genoemd door Reimers, Quellen der Rer. fris. Hist. (Emder Jahrb. XV, I 9), bevinden zich in één band Gron. UB. MS.141. Daarvan zijn fol. 1—4 oefeningen van Emmius’ leerlingen. Fol. 5r—331 is „De Frisia Orientali et urbe Emdana”. Hierbij moet oorspr. als omslag behoord hebben fol. 1 en 2, waarop in Emmius’ hand staat „De Frisia Orientali scriptum anno 1597.” Het werk is geschreven in December ’97, althans in de winter van ’97 op ’98, want op fol. 28r staat: „At Joanne comité ante septennium defuncto”; dit gebeurde October ’91. Verder spreekt hij over een keizerlijke beslissing „lata non multos ante menses solenni sententia, decretoque interposito” (fol. 30r). Dit moet blijkens het verband het keizerlijk executiereces van 13 October 1597 zijn. — fol. 34T—45* vormt kennelijk een nieuwe



der Emder revolutie midden in een zin af. Vooral ook dit onvoltooide werk kan men beschouwen als een „geschiedenis van onze tijd”, die nog op voortzetting wacht. In elk geval behoeft men bij Althusius’ opmerking in de brief van 1625 niet noodzakelijk te denken aan de Hist. n. temp.
Wat Hagedorns bewering aangaat, dat Althusius de schrijver der Hist. n. temp. is, hij heeft gelijk met zijn opmerking, dat aan het eind van het jaar 1604 de Hist. n. temp. uitvoeriger wordt,*) terwijl in de zomer van 1604 Althusius in Emden is gekomen.
De argumenten van Brugmans en Bartels ten gunste van Emmius’ auteurschap kunnen mij niet overtuigen. De parallelplaatsen toch, waarop Brugmans opmerkzaam maakt, hebben m. i. te weinig overeenstemming naar de vorm, om de conclusie te rechtvaardigen, dat Altings brief bron geweest moet zijn voor de mededeling in
de Hist. n. temp.
Hist. n. temp. 269 v.
Triduo post, 9 nimirum Junii, Comes Embdam rursus advolat, ex composito, ut vulgo creditum, ciendi tumultus popularis causa contra Senatum. Primum omnium ad Senatum mittit, poscitque Hospitibus Holsatis cum Principe suo adventantibus hospitia et equis, ad LXXII, stabula parent.
273.
Sequenti die, qui 10 Junii erat, per consiliarios suos Albertum Pauli et Dothiam Wiardam eodem remissos, cum responderi sibi de hospitibus Holsatis poposcisset, responsum tulit, videri Senatui et XL viris non consultum, hoe rerum statu hospites in urbem turbatam admitti.
verhandeling, al staat er geen titel boven. Hierbij moet oorspr. als omslag behoord hebben fol. 3 en 4, waarop Emmius geschreven heeft „Aliud de Frisia Orientali scriptum anno 1600.”
*) p. 1—80 = ± 1590—eind 1604; p. 80—346 = Jan. 1605—zomer 1608.
Menso Alting Br. I 399 v.
Ideo vulpinam induit, totusque in hoe est, vt populum contra senatum incendat perplexum ob cladem in Hispaniis acceptam ...: tandem die Martis ex improuiso accurrit comes: mox in Senatum mittit, nuncians Holsatum se praestolari, illi et hospitia et stabula pro equis 72 paranda.
400.
Postero remittit Pauli et Wiardam, qui de Holsato responsum poscant. Quibus responsum a Senatu [et] XL non esse consultum, vt hoe rerum statu hospites admittant.



Het wil me voorkomen, dat de overeenstemming in enkele woorden onvermijdelijk was wegens gelijkheid van inhoud, en dat Althusius of wie ook, zonder Menso Altings brief te kennen, dezelfde feiten in dergelijke bewoordingen moest hebben medegedeeld. En deze feiten konden aan Althusius volkomen bekend zijn, zonder dat hij ze van Alting hoorde. Deze bezwaren gelden evenzeer voor Bartels’ toeschrijving der Hist. n. temp. aan Emmius op grond van brieven van Althusius, Boyen e. a., die aan de tekst ten grondslag zouden liggen.*) Bij vergelijking bleken mij de formele overeenstemmingen bij gelijkheid van inhoud zo weinig sprekend, dat mij Bartels’ conclusie niet verantwoord scheen. De brieven van Althusius zelf kunnen bovendien met evenveel recht als bewijzen voor Althusius’ auteurschap gelden. Ook stonden hem als syndicus acten en gezantschapsberichten (i. c. uit Den Haag) ten dienste, waaruit hij even goed als Emmius de Hist. n. temp. kon samenstellen.
De inhoud van het werk heeft niets persoonlijks. De stijl doet echter naast die van andere werken van Emmius nogal vreemd aan: de zinnen zijn vaak zeer lang en daarbij tamelijk vormloos en onoverzichtelijk, geheel anders dan de evenwichtige en klare zinnen van Emmius. In hoeverre deze stijl zich aansluit bij die van Althusius’ werken, waag ik niet te beslissen.
We kunnen samenvatten: de handschriften van de Hist. n. temp. noemen geen schrijver, de titel is apokrief, er is van Emmius een ander geschrift, dat voortgezet kan worden, een aantal brieven aan hem stemmen niet voldoende met het werk overeen, de stijl pleit niet voor hem. Tegen zijn auteurschap laten zich de argumenten van Hagedom en de stijl inbrengen, tegen het auteurschap van Althusius slechts de schrijversnaam van de uitgave van 1732. Dat Emmius de schrijver van de Historia nostri temporis zou zijn, lijkt mij onwaarschijnlijk. Of hij aan Althusius medewerking heeft
verleend, is moeilijk uit te maken.
Wil men evenwel toch met de mogelijkheid rekenen, dat de Hist. n. temp. van Emmius is, dan komt haar onder zijn werken stellig niet de plaats toe, die Brugmans haar wil geven. Daarover hier nog iets naders, omdat ik in de volgende hoofdstukken op het werk niet zal terugkomen.
Brugmans merkt in zijn „Ubbo Emmius en zijn correspondentie het volgende op.i) 2) „Emmius schreef een geschiedenis van zijn tijd,
i) Deze brieven in betrekkelijk groot aantal uit het jaar 1607; vgl. Br. I 371—474 en Hist. n. temp. 225—235.
*) Tijdschr. v. Gesch., jg. 1924, 290, 293, 294.



een Historia nostri temporis, waarvan de titel en het model [!] is ontleend aan het beroemde werk van den bekenden Franschen geschiedschrijver Jacques Auguste de Thou”, die weer de titel aan Jovius ontleend had. Thuanus en Emmius zonden elkaar hun werken toe. „Invloed van Thuanus op Emmius is dus begrijpelijk en bebewijsbaar.” En enkele bladzijden verder: „Emmius kwam als historicus uit de school der Humanisten. Wij wijzen op zijn Historia nostri temporis, die reeds in zijn titel herinnert aan het werk van Thuanus en Jovius. Evenwel wijkt de opzet en ook de uitvoering belangrijk af van die van zijn voorgangers,” want zij behandelen de algemene geschiedenis op velerlei gebied, Emmius „geeft vooral de historie der binnenlandsche onlusten” in Oost-Friesland. Na opgemerkt te hebben, dat het werk onvoltooid is, vestigt Brugmans nog de aandacht op het belang er van als bron voor de Oostfriese geschiedenis en ook voor die van het Noorden van ons land omstreeks 1600, om dan te besluiten: „Intusschen is dit toch niet Emmius’ voornaamste werk”, want dat is de Rerum frisicarum historia.
Uit deze passages moet men de indruk krijgen, dat de Historia nostri temporis een geslaagd specimen is van humanistische geschiedschrijving, onder Emmius’ werken slechts door zijn hoofdwerk overtroffen, een indruk, die nog versterkt wordt, doordat er in Brugmans’ artikel geen enkel ander geschrift van Emmius wordt genoemd.
Nu geef ik grif toe, dat de waarde der Historia nostri temporis als bron voor de Oostfriese twisten van ± 1600 zeer groot is, al moet ik er bij opmerken, dat ze als zodanig voor het Noorden van ons land onbruikbaar is, doordat ze daarover niets meedeelt. Dit is echter hier van minder belang, aangezien de waarde van een geschrift als bron geheel buiten de historiografische waarde omgaat. De verdienste van het werk is, dat het ondanks zijn eenzijdigheid, zijn anti-grafelijke strekking, de gebeurtenissen uitvoerig en daarbij nauwkeurig en betrouwbaar weergeeft. Dit heeft evenwel met het Humanisme niets te maken.
Voor de beoordeling van de waarde der Hist. n. temp. is beslissend, dat het werk geen humanistische geschiedenis van Oost-Friesland omstreeks 1600, maar een politiek strijdschrift is. Als zodanig is het in de zeventiende eeuw blijkens de titels der afschriften ook opgevat. De aard van het werk stemt geheel overeen, behoudens de taal, met die der Emder Apologie. Van een werkelijk geschiedwerk uit die tijd mist het de kenmerken: de stijl is weinig verzorgd; een geleding in perioden of zelfs in jaren volgens het stereotype procédé



in humanistische „historiae” is niet beproefd x); een verdeling in „boeken”, waarvoor het werk omvangrijk genoeg is, ontbreekt; alles wat buiten de strijd tussen graaf en stenden omgaat, blijft onvermeld. Ook maken de zinnen, waarmee het werk begint, als inleiding tot een geschiedenis van Oost-Friesland een zonderlinge indruk, doch ze vormen een uitnemende inzet van een politiek geschrift: „Duplex controversia est (si modo controversia nominanda est, in qua de iure partium dubitari non potest) quae concordiam et quietem patriae nostrae Frisiae Orientalis hoe tempore distinet. Harum altera inter Comitem et Civitatem Embdanam separatim, altera inter eundem Comitem et Comitatus ordines, in quibus Embdani quoque sunt, vertitur.”
En wat tenslotte de ontlening van het model aan Thuanus betreft, de enige overeenstemming met diens werk zou men, voor zover ik kan nagaan, hierin kunnen zien: Thuanus laat aan zijn geschiedenis, die de tijd bestrijkt van 1546 tot 1607, als „liber primus” een inleiding voorafgaan, beginnende „paulo ante accessum Francisci I”, terwijl hij veel plaats inruimt aan de Franse binnenlandse oorlogen; de Hist. n. temp. wijdt de eerste bladzijde aan de opkomst van de macht der Cirksena’s om al heel spoedig over te gaan en zich te beperken tot de „moderne” Oostfriese twisten. Deze overeenstemming is echter niet meer dan een toevallige, want bij de Hist. n. temp. brengen de aard der feiten en de antigrafelijke strekking op zichzelf al zulk een opzet mee. Dat Thuanus’ geschiedwerk den schrijver der Hist. n. temp. als model voor ogen zou hebben gestaan, lijkt mij dan ook uitgesloten.
Als laatste van de door Tjaden genoemde geschriften blijft nog over „Des Ostfriesischen Cantzelars Thomae Frantzij Getreuwer Rath”, waarover al vroeger gesproken is.2) De verhandeling is niet van Emmius, maar van Frantzius; alleen de titel en een gering aantal kanttekeningen in het Ooster-Nederlands zijn van de uitgevers, doch die opmerkingen hebben zo weinig te beduiden, dat de kwestie van het auteurschap daarvan volslagen onbelangrijk is.
Hiermede is het onderzoek naar het auteurschap van de door Tjaden genoemde geschriften ten einde gebracht. Van de Plebi rusticae levatio, de Libertates, de Reden und gronden en de Etlike Verbundtbrieven kon als volkomen zeker worden vastgesteld, dat
) Wel worden de feiten in chronologische volgorde meegedeeia. !) Zie boven blz. 35.



Emmius de schrijver moet zijn geweest; van dat over de immuniteit der ridderschap is zijn auteurschap zeer waarschijnlijk gemaakt; de Vindiciae moet beschouwd worden als een door Althusius bewerkt en sterk aangevuld opstel van Emmius; de Getreuwe Rath is niet van hem. Het auteurschap der overige geschriften, Apologie, Clades hispanica en Historia nostri temporis, is onzeker, zodat ze als bron voor de kennis van Emmius’ ideeën onbruikbaar zijn. Ze zouden ons daarvoor trouwens ook geen gegevens bieden, die we niet reeds uit andere geschriften van hem kennen.
Naast de door Tjaden genoemde werken bestaan er nog een aantal ontwerpen van opstellen en gedeeltelijk of geheel voltooide verhandelingen in Emmius’ eigen handschrift, die alle betrekking hebben op de Oostfriese twisten. Enkele zijn reeds in dit hoofdstuk genoemd. Van een andere, geschreven in het Oosters-Nederlands, heeft Brenneysen een Hoogduitse vertaling vervaardigd en in zijn Ostfriesische Historie uitgegeven onder de titel „Emmii Aufsatz, was für Bedeneken dabey sey, wenn den General Staten die maintenue der Accorden auffgetragen werde.”x) Reimers heeft behalve op de twee geschriften „De Frisia Orientali” van 1597 en 1600 2) opmerkzaam gemaakt op een derde Latijnse verhandeling „De causa Emdana et totius patriae scripta mense Octobri 1607”. 3) De overige zijn tot nu toe door niemand ooit genoemd of gebruikt. De opsomming er van kan hier achterwege blijven, omdat ze in ander verband ter sprake zullen komen en Emmius’ auteurschap boven alle twijfel verheven is.
x) Brenneysen II 381—385. Het origineel van Emmius zelf Aur. StA. Msc. A 1276, fol. 88—91. Het schijnt wel, dat Tjaden de authenticiteit op gezag van Brenneysen niet heeft willen aannemen, aangezien hij het geschrift nergens noemt.
*) Zie bov. blz. 108.
s) Emder Jahrb. XV, I 11; Aur. StA. Msc. A 17ü, No. 7.
8



HOOFDSTUK IV.
DE STAATKUNDIGE THEORIE VAN EMMIUS.
Bij de behandeling van Emmius’ politieke opvattingen doet zich iadelijk de vraag voor, of er in zijn denkbeelden in de loop der jaren verandering te bespeuren is, dan wel of ze in hoofdzaak zichzelf gelijk gebleven zijn. Aangaande de vorming van zijn politieke ideeën zijn er zeer weinig gegevens. Mulerius weet ons van Emmius’ staatkundige belangstelling en werkzaamheid niets anders te vertellen, ian dat hij zich voor Oost-Friesland verdienstelijk heeft gemaakt.*) Zijn eigen uitingen op politiek gebied zijn slechts bewaard uit de tijd, toen hij al de veertigjarige leeftijd gepasseerd was: zijn brieven reiken niet verder terug dan 1585, zijn werken schreef hij alle na 1590. Betreffende de daaraan voorafgaande periode moeten we het stellen met een paar aanwijzingen, waaruit we niet meer dan de richting van zijn ontwikkelingsgang kunnen afleiden: men vindt ze in de studententijd te Genève en het ontslag als rector te Norden.
Het verblijf te Genève had voor hem naast godsdienstige ook politieke betekenis; hij maakte er kennis met de staatkundige organisatie van de stad. Later schreef hij, dat mede het onderzoek daarnaar doel van zijn reis geweest was. *) Of hij zich dit werkelijk als doel gesteld heeft, wil ik in het midden laten, in ieder geval blijkt uit deze uitspraak, dat hij aan zijn verblijf te Genève grote waarde toekende voor zijn politieke opvattingen.
Hij leerde er een republikeinse stadstaat kennen, waarin het „Woord Gods” richtsnoer was en de Calvinistische kerk door haar consistorium een leidende rol speelde. Voor den streng Calvinistischen Emmius moest deze staatsorde veel aantrekkelijks hebben, niet het minst ook om de morele en dogmatische tucht, die er gehandhaafd werd. Toch had hij er voor zijn werkzaamheid in de
*) Elogium 20.
2) Tjaden 17, citaat uit Emmius’ geschrift tegen Daniël Hoffmann: „Genevam, ut Dn. Bezam quoque, et alios eius loei viros doctrina et pietate celebres cognoscerem, institutaque Ecclesiae et Reip. eius praeclarissima praesens inspicerem ac discerem, ivi, perstitique ibidem, quoad licuit, in studiis pietatisme exercens.”



Oostfriese politiek niet zo heel veel houvast aan. De graaf van Oost-Friesland en zijn omgeving waren Luthers, zodat de Calvinisten hier ten opzichte van de regering een geheel ander standpunt innamen dan te Genève. Wel kon voor de verhouding tussen consistorium en stedelijke regeringscolleges in Emden na de revolutie van 1595 het voorbeeld van Genève belangrijk zijn. Hier lag echter het arbeidsterrein van Menso Alting en in hoeverre deze onder invloed van zijn vriend Emmius gestaan heeft, is niet meer na te speuren, nu hun correspondentie vrijwel geheel tenietgegaan is. x) Meer dan de kennismaking met de politieke organisatie van Genève heeft wellicht die met de politieke beginselen van het Calvinisme invloed op hem geoefend. Op dit vraagstuk kom ik in het laatste gedeelte van dit hoofdstuk terug.
Zijn ontslag te Norden zal wel niet zijn beginselen, maar vooral zijn gevoelens beïnvloed hebben. Hij werd het slachtoffer van het anti-Calvinistisch streven van den grafelijken hofpredikant Heshusius en daardoor moet zijn Calvinistische afkeer van al wat Luthers was, ook van graaf Edzard II, vergroot zijn. Men mag echter uit dit ontslag niet hoofdzakelijk zijn bestrijding van de Oostfriese graven verklaren, waartoe een oud schrijver geneigd is 2); daarvoor stelde Emmius zich te zeer op een standpunt, dat principiëel van dat der grafelijke regering verschilde.
Verder valt er over zijn politieke vorming niets mee te delen. Het is er mee als met de kennis van zijn gehele innerlijk leven: wanneer de bronnen rijker beginnen te vloeien, blijkt zijn geestelijke ontwikkeling voltooid te zijn. Dadelijk zien we hem op politiek gebied in zijn volle kracht: de staatkundige denkbeelden, die hij, toen hij vijfenveertig jaar was, verkondigde in zijn eerste verhandelingen „Plebi rusticae levatio” en „Libertates”, zijn in wezen gelijk aan die, welke hij achttien jaar later uitsprak tijdens de onderhandelingen voor het verdrag van Osterhusen. Een thematische behandeling van zijn staatkundige grondgedachten verdient daarom de voorkeur boven een chronologische. Ook het karakter van zijn politieke geschriften geeft tot zulk een opzet aanleiding.
Bij de bestudering van sommige dier verhandelingen treft ons het eerst de weinig verzorgde vorm. Dit geldt niet slechts van opstellen,
x) Zie bov. blz. 71.
2) Reershemius, Ostfrieslandisches Predigerdenkmal2 (1796) 427: „Seine Entlassung konnte er nicht vergessen, vielmehr lieB er sich dadurch erwecken, dem Ostfrieslandischen Regierhause entgegen zu arbeiten, doch können auch noch andere Dinge dazu das Ihrige beigetragen haben.”



die in zijn eigen handschrift bewaard zijn, maar ook van enkele, die afgeschreven zijn en die hij dus blijkbaar voor anderen bestemd heeft, b.v. Plebi rusticae levatio, Libertates en Reden und gronden. Sommige gedeelten maken de indruk alsof hij in het voorlopige schema is blijven steken. Vaak wordt een opsomming van argumenten gegeven, waarbij elk punt aanvangt met: idt is waer, ock waer, nicht weniger waer, verder waer, in geliken waer, enz., een betoogtrant, die wellicht de overzichtelijkheid bevordert, maar min of meer eentonig is. Van de humanistische stijlvolle periodenbouw vinden we in deze verhandelingen, ook als ze in het Latijn geschreven zijn, geen spoor. Dit wijst er op, dat ze, zoals ze voor ons liggen, niet bestemd zijn geweest voor een wijde lezerskring of voor aesthetische maatstaven aanleggende humanisten. Uit de nuchter-zakelijke bewijsvoering, waarin alleen zo nu en dan een hartstochtelijke toon doorbreekt, blijkt, dat ze geschreven werden ten behoeve van de Oostfriese huismansstand of de stad Emden, opdat zij daarmee hun standpunt verdedigen of hun aanspraken op bepaalde rechten staven konden. Dit is b.v. het geval met de Libertates, waarvan de Hoogduitse inleiding deze bedoeling duidelijk uitspreekt. Soms ook zond Emmius zulk een opstel aan een invloedrijk persoon ter inzage, zo b.v. de Reden und Gronden. *)
Andere verhandelingen daarentegen hebben een zeer verzorgde vorm; dit geldt in het bijzonder van vier Latijnse werkjes, die blijkens de keurige humanistenstijl voor de openbaarheid bestemd waren, maar onuitgegeven en deels onvoltooid zijn blijven liggen en die een ongeveer gelijke strekking hebben: een breed uitmeten van de ongerechtigheden der Oostfriese graven; het zijn de reeds genoemde De Frisia Orientali et urbe emdana (1597), De Frisia Orientali (1600), De causa emdana et totius patriae (1607) en dan nog een verhandeling zonder titel van 1610. *)
Al de politieke geschriften van Emmius hebben een praktisch doel: ze zetten het standpunt van zijn partij uiteen en bepleiten de rechtmatigheid er van. Wanneer eenmaal bepaalde rechten in een wettelijke vorm vastgelegd zijn, komt hij daarop niet terug: zo beschouwt hij b.v. de kwestie der verkiezing van kerkelijke dienaren na de Concordaten van 1599 als afgedaan. Daardoor geven zijn geschriften geen welgeordend en fijn uitgewerkt theoretisch svsteem. maar heeft hij alleen, waar hij dit nodig oordeelde bij de
l) Zie boven blz. 89.
Aur. StA. Msc. A. 1276, fol. 96'—99».



principiële bestrijding der tegenpartij, nu eens in dit geschrift, dan weer in een ander, van zijn staatkundige beginselen blijk gegeven. Voor de samenhangende voorstelling, die hier van zijn politieke opvattingen gegeven zal worden, zijn dan ook de bouwstoffen uit verschillende geschriften, brieven en aantekeningen bijeengegaard sn tot een geheel samengevoegd.
De grondgedachte, waarvan Emmius uitgaat bij de ontwikkeling zijner staatkundige denkbeelden en tevens het ideaal, dat hij zich stelt, is de „vrijheid”. Dit woord, waaronder in de loop der tijden dikwijls zeer verschillende begrippen en voorstellingen samengevat zijn, heeft steeds een zekere vaagheid, maar ook een sterk suggestieve kracht gehad, waardoor het zich bij uitstek leende tot leuze voor velerlei idealistisch streven. Emmius’ vrijheidsbegrip vormt daarin geen uitzondering. Wanneer we het nader willen bepalen — hij zelf heeft er geen nauwkeurige omschrijving van gegeven — dan moeten we bedenken, dat zijn staatkundige en historische opvattingen wederkerig op elkaar ingewerkt hebben en tezamen een begrippenstelsel hebben doen ontstaan, waarop zijn verzet tegen het grafelijk absolutisme berust en dat tevens zijn opvatting der Friese geschiedenis beheerst. De idee der vrijheid zag hij n.1. min of meer verwerkelijkt in het oude Friesland tot in de veertiende eeuw, en wanneer hij over zijn ideaal spreekt, verwijst hij telkens naar de oude Friese vrijheid, zoals hij zich die op grond van zijn historisch onderzoek voorstelde.
Deze vrijheid — eens werkelijkheid, nu doel — heeft volgens hem een aantal kenmerken, die tot het wezen ervan behoren en zonder welke dus de vrijheid niet bestaat. Als een onmisbaar element beschouwde hij het recht van het volk om de regeringspersonen, rechters en bestuursambtenaren te mogen kiezen.x) Daarnaast achtte hij een even belangrijk onderdeel der vrijheid het recht van door het volk gekozen afgevaardigden om te vergaderen, op die vergaderingen de staatszaken te bespreken en daaromtrent besluiten te nemen, die kracht van wet hebben; de vergaderingen der stenden behoorden dus niet slechts adviserende stem te hebben, maar de graaf zou verplicht zijn, de besluiten
x) Libertates, Aur. StA. Fol. 41a, fol. 13v: „Inter privilegia vero ea non minimum caput fuit hoe, de quo iam agimus, velut anima iustae et verae iibertatis, electio magistratuum, iudicumque et caeterorum, qui curationem aiiquam publicam habent.” — fol. 23v: „Libertatis autem huius primum caput est sine dubio magistratuum electio sine qua libertas non fuerit libertas.”



te bekrachtigen, uit te vaardigen en te doen uitvoeren.x) Als derde element der vrijheid vindt men bij Emmius genoemd, dat er geen belasting door den vorst geheven mag worden zonder toestemming van het volk, terwijl hij als vierde kenmerk het recht van het volk beschouwt om zijn kerkelijke dienaren zelf te mogen kiezen.8) Ook de beslissing omtrent oorlog of vrede berust in een toestand van vrijheid bij het volk.8)
We zien hieruit, dat de vrijheid, die hij zich als ideaal stelt, hoofdzakelijk op staatkundig terrein ligt en dat ze eigenlijk neerkomt op beperking van de vorstelijke macht ten gunste van de invloed van het volk. Zijn medewerkers mag de vorst niet zelf kiezen, hij is gebonden aan landdagsbesluiten, de hele wetgevende macht moet hij in handen laten van de landdagen en ook op kerkelijk gebied moet zijn invloed uitgeschakeld blijven. Maar Emmius gaat nog verder met zijn vrijheidstheorie. Wel vindt hij de genoemde rechten van het uiterste gewicht en zeer begerenswaard, ja onmisbaar voor een volk, dat vrij wil zijn, maar, zo merkt hij op, er zijn verschillende volken, die deze rechten hebben, b.v. de Zwitsers, en dan ook „vrij” genoemd moeten worden. De oude Friezen echter hadden voor deze rechten eigenlijk slechts minachting; voor hen was de ware vrijheid iets veel hogers. Zij waren van mening en uit het hele betoog, te vinden in de voorrede der Rerum frisicarum historia, blijkt overduidelijk, dat hij zich met deze Friezen geheel vereenzelvigt — dat de volkomen vrijheid te niet gedaan wordt door de erfopvolging der vorsten. Door het toeval der geboorte kunnen goede en bekwame, maar evenzeer slechte en onbekwame vorsten, door de opvolgingswetten ook zelfs buitenlanders aan het hoofd van de staat komen. Zulke erfelijke vorsten hebben bovendien altijd neiging om te streven naar uitbreiding van hun macht en de onderdanen hebben als slaven hun meester
1) De causa emdana et totius patriae (1607), Aur. StA. Msc. A 17a 7, fol. 2*:
„In iure autem a maioribus accepto et in more posito ac rectae rationi aequitatique congruo et decretis sententiaque Caesaris confirmato est ius conventuum publicorum deliberandi statuendique causa de rep. id est, de iis, quae ad populum et statum patriae pertinent. Et hoe ius, positum in facultate libera eligendi constituendique mittendos ad conventum, illic deliberandi de negotiis propositis, sententias dicendi, suffragia ferendi, denique concludendi, id est, statuendi id, quod velut decretum populi comes edicto sanciat et promulget exequaturque, hoe, inquaxn, ius, quod continet reliquias libertatis veteris, eiusque caput est, cum artibus variis et vafris aulae videretur uitrum[?] agere, per Caesarem et commissarios eius, eorumque subdelegatos, renovatum solenniter, et [lacune] itis aliquoties sanctionibus roboratum est.”
2) Deze beide punten Libertates (Aur. StA. Fol. 41a) fol. 4r.
8) Rer. fris. hist., Praefatio, fol. 5».



te aanvaarden. Het redmiddel ligt voor de hand: „Vorsten behoren niet voor de waarlijk vrijen geboren, maar door hen gekozen te worden.” De oude Friezen plachten dan ook alle overheidspersonen te kiezen. — Lijnrecht staan dus Emmius’ staatkundige beginselen tegenover het vorstelijk absolutisme, dat aan Edzard II en Enno III als ideaal voor ogen stond. „Aan niemand gehoorzaamheid verschuldigd te zijn, behalve aan de wetten en aan de volgens de wetten gekozen regeringspersonen, dit werd [oudtijds in Friesland] geacht eigen te zijn aan de ware vrijheid.” En op de totstandkoming van die wetten mag de vorst geen invloed oefenen.
Nadrukkelijk wijst hij er ook op, dat in Friesland niet slechts de edelen deel hadden aan deze vrijheid, maar ook de boeren, die door hun landbezit dikwijls hoger in aanzien stonden dan stedelingen. *) Hij ontkent ook het bestaan van het leenstelsel in het Middeleeuwse Friesland.2) Naast het absolute vorstengezag is dus ook een bevoorrechte positie van de Oostfriese stand der ridderschap in strijd met de Friese vrijheid.
Uit deze korte samenvatting van Emmius’ politieke beginselen blijkt reeds, hoe moeilijk zijn staatkundige opvattingen van zijn historische te scheiden zijn. Zijn theoretische bestrijding van den Oostfriesen graaf is grotendeels beroep op de historie.
Alvorens hierop nader in te gaan, moet ik om misverstand te voorkomen er op wijzen, dat Emmius, wanneer hij over „populus” en over rechten van het „volk” spreekt, daarbij niet denkt aan uitoefening van rechten door het gehele volk, d. w. z. de gewone onderdanen, maar alleen aan de stenden. In zijn Latijnse geschriften gebruikt hij de woorden „populus” en „ordines” door elkaar, in zijn Oostersnederlandse alleen het woord „stenden”. Deze gelijkstelling van recht der stenden en recht van het volk, hoewel dit verschillende dingen zijn, laat zich hieruit verklaren, dat de stenden naar zijn mening tegenover het absolutisme de volksbelangen verdedigden, en hangt tevens samen met de denkbeelden van zestiende-eeuwse staatstheoretici. Doch hierover later meer.
In de geschiedenis van Friesland dan tracht Emmius de politieke aanspraken van zijn Oostfriese medestanders te grondvesten. Daarin ligt een diepere betekenis. Hij wilde in de strijd, die hij
*) Rer. fris. hist., Praefatio fol. 6, p. 32.
2) De Frisia et Frisiorum rep. 9: „Tota gens .... nescia quoque clientelae aut iuris feudorum, in qua quod quisque tenebat, hoe iure optimo, uti proprium ac vere suum, non beneficio cuiusquam alterius tenebat.”



voerde tegen het grafelijk regeringssysteem niet voor een alles omverwerpende revolutionnair doorgaan; als zodanig voelde hij zich niet en hij was het naar karakter en geestesgesteldheid evenmin. In de beschrijving van zijn leven bleek reeds, hoe conservatief van aard en hoe huiverig voor nieuwe denkbeelden hij was. Te strijden voor een geheel nieuw, uit de lucht gegrepen beginsel achtte hij uit den boze. Hij wilde dan ook slechts een al oude idee tot nieuw leven wekken, de „vrijheid” der oude Friezen. Hij was overtuigd, dat daarin de strijd tegen den graaf zijn rechtvaardiging vond. Evenmin als bij zovele zestiende-eeuwers kwamen zijn denkbeelden voort uit een geesteshouding, die iets begerenswaardig acht, omdat het er nog nooit geweest is, maar greep hij bewust terug naar iets ouds. Zo keerden de Reformatoren terug naar de Bijbel, zo streden de Nederlanders voor het behoud van hun oude privileges in de opstand tegen Spanje. x) Emmius achtte het van het hoogste belang aan te tonen, dat al de eisen zijner partij historische rechten waren. Verschillende van zijn politieke strijdschriften hebben als enige strekking, de staatkundige doelstelling der Emders geschiedkundig te legitimeren.
Allereerst was het nodig, aan te tonen, dat de zo hooggeroemde vrijheid werkelijk in vroegere eeuwen in Friesland bestaan had, want daarmee stond of viel het beginsel. Zijn Rerum frisicarum historia, die van deze opvatting der Friese geschiedenis uitging, verschafte daarvoor verschillende bewijzen; ze was echter zeer omvangrijk en bovendien waren er zoveel feiten in mede te delen, dat slechts hier en daar over de vroegere vrijheid in het bizonder gesproken kon worden. Omdat hij van zijn politieke tegenstanders en ook van zijn medestanders niet mocht verwachten, dat ze in moeizame arbeid zijn argumenten voor de vrijheid uit zijn geschiedwerk zouden opdelven, heeft hij daarover in kleinere verhandelingen afzonderlijk geschreven, vooral in de Plebi rusticae levatio, de Libertates, de Reden und gronden en de toelichtende tekst bij de Etlicke Verbundtbrieven.
In deze politieke geschriften somt hij in zeer korte vorm, zonder toelichtingen, een aantal argumenten op voor de stelling, dat de Friese vrijheid een historische werkelijkheid moet zijn geweest. 2)
x) Dat daaruit iets in wezen geheel nieuws kon voortkomen, beseften zijzelf niet. Idealisme, dat ook bewust iets nieuws nastreeft, kon eerst bestaan in de evolutionistische gedachtengang sedert de „Verlichting”.
2) Pleb. rust. lev., Libertates, Red. u. gr.: resp. Aur. StA. Fol. 41a, fol. 55v vv., 4V vv., 45T w.



Vooreerst wijst hij er op, dat de „olde fama” en veel Friese en nietFriese schrijvers daarvan getuigenis afleggen. Met die „olde fama” bedoelt Emmius niet de traditie van zijn eigen tijd, een ook in zijn ogen onkritisch argument, maar de bekendheid der Friese toestanden in de Middeleeuwen zelf, b.v. bij iemand als Aeneas Sylvius, wiens beschrijving der Friezen hij in haar geheel vóór in zijn „De Frisia et Frisiorum republica” afgedrukt heeft en daarvan in hoofdletters de passage „Revera libera Phrisia est, suis utens moribus; exteris nee parere sustinet, neque dominari cupit. Haud invitus Phriso pro libertate mortem oppetit.” Vervolgens wijst hij er op, dat de term „vrije Friezen” ook voorkomt in de vrijheidsprivileges van Duitse koningen, zoals dat van Willem II van 1248 — pas in de negentiende eeuw als onecht herkend — en dat van Sigismund van 1417, hetwelk bevestigd werd door Frederik III en Maximiliaan I. Verder voert hij als bewijs een „verdrachsbrieff” aan, door de Oost-Friezen „mit den Munsterschen und ehre eigenen Preestern anno 1276 upgerichtet”. Hoe Emmius in deze bisschopszoen van 1276x) een bewijs voor zijn theorie kan zien, wordt hier en bij lezing van het document zelf niet duidelijk, doch wel uit een nadere toelichting in de Etlicke Verbundtbrieven: „Darvan ein Instrument, mit groten Letteren up Francyn geschreven, noch verhanden, in welcken van nenen Hövetlingen, sunder allene der Gemeenten gedacht werd.” Dan zijn er nog het Oostfriese verbond van 1430 tot verdediging der oude vrijheid tegen Fokko Ukena — later bekend als de Vrijheidsbond — en de mededelingen in het „oude boek”, waarmee hij, zoals we zagen,2) de kroniek van Emo en Menko bedoelt. Ook hadden de Friezen ter verdediging van de vrijheid tegen buitenlandse machthebbers talloze oorlogen gevoerd. Een klaar bewijs waren verder „de vergaderingen van het vrije volk bij de Upstalsboom, waar alles behandeld werd, wat op de handhaving der vrijheid betrekking had” en de daar uitgevaardigde decreten. Hierover zo dadelijk meer. Van groot belang achtte hij ook het „vetus ius frisicum”, speciaal „petitio” 1, 7 en 16 en „constitutio” 1. In de hier door hem bedoelde Zeventien Keuren en Vierentwintig Landrechten 3) is inderdaad sprake van de vrijheid der Friezen, die hun door Karei den Groten verleend zou zijn. Zijn
*) Tekst bij K. v. Richthofen, Friesische Rechtsquellen (Berlin 1840) S. 140—151; E. Friedlander, Ostfriesisches Urkundenbuch I no. 30.
2) Bov. blz. 87.
®) Teksten bij Richthofen, Fries. Rechtsquellen 2—81; Untersuchungen zur friesischen Rechtsgeschichte (Berlin 1880—’82) I 33—62.



opvatting omtrent het ontstaan van deze Friese wetten is een nadere bespreking waard.
Tegenwoordig wordt aangenomen, dat de keuren en landrechten minstens een paar eeuwen na Karei den Groten opgesteld zijn, al bestaat er omtrent de nadere datering nog geen communis opinio. x) Emmius, die, hoe kritisch ook vergeleken bij ouderen, nog niet zulk een verfijnde historische techniek toepaste als de negentiendeeeuwse geschiedvorsers, hield zich aan de Karolingische tijd. Hij deelt in de Rerum frisicarum historia mee, dat aanzienlijke Friezen de keuren opgesteld hadden, waarna Karei ze bevestigde, en dat door de volksvergaderingen de landrechten aangenomen waren. In hetzelfde werk zegt hij echter ook ergens, dat twaalf uit het volk gekozen personen de keuren en landrechten opstelden, waarna ze door Karei bevestigd werden. Hier speelt hem blijkbaar de sage der twaalf asega’s1 2 * * * * *) door het hoofd. Ook vermoedde hij, dat veel wettelijke regelingen, die aan Karei den Groten plachten te worden toegeschreven, in werkelijkheid al tot stand gekomen waren in de tijd van Karei Martel, omdat deze de Friezen overwonnen, het Christendom ingevoerd en een hogere beschaving gebracht had; Karei de Grote zou de wetten van Karei Martel bevestigd en uitgebreid hebben. 8)
1) Vgl. G. Sello, Vom Upstalsbom und vom Totius-Frisiae-Siegel, Emder jahrb. XXI (1925) 67, 68, 126, die verwijst naar Richthofen, Untersuchungen, Heck, Altfries. Gerichtsverfassung en Borchling, Die Uiteren Rechtsquellen Ostfrieslands. — R. His, Die Überlieferung der friesischen Kuren und Landrechte (Zeitschr. d. Savigny-Stiftung f. Rechtsgesch. Bd. XX Germ. Abt. 1899) 39 en Das Strafrecht der Friesen im Mittelalter (Leipzig 1901) 3, neemt gebaseerd op Heck de 11e eeuw als tijd van ontstaan aan.
2) Richthofen, Fries. Rechtsq. 439.
3) Rer. fris. hist. 35: „Populus praeter consuetudines priscas legibus etiam scriptis semper usus est, quas partim Carolus Magnus illi vel tulit, vel potius domi rogatas, et ex consensu primatum concept as confirmavit, (qua de causa placita aut electiones vocantur, quibus libertas et optimum ius populi sancitur) partim Leo Pontifex ad sacra pertinentes dedit, partim populus ipse in comitiis generalibus iussit. Has potissimum leges provinciales ipsi nuncupant.” Rer. fris. hist. 71 (jaar 810): „Excusso foedissimae servitutis iugo recuperataque libertate leges quoque ab Imperatore sive recens turn scriptas, sive multo ante usurpatas denuoque diligentius sancitas, quibus domi militiaeque
uterentur, accepere. Quibus ferendis hic modus habitus est, ut p r u d e ntissimi duodecim e populo lecti, qui consuetudines et institutamaiorum nossent, eas conciperent, Imperator vero ratas ac in perpetuum sanctas
esse iuberet. Quapropter pleraeque electiones aut placita, aliae
iura provincialia nuncupantur.” Dan volgt de inhoud, waarna Emmius
voortgaat: „Quae licet ad Carolum Magnum Imp. omnia vulgo referantur,
mihi tarnen cuncta consideranti haud dubium sit, quin altius principium a



Men kan niet zeggen, dat Emmius’ uiteenzettingen in alle opzichten helder zijn. Het is, alsof hij niet wil erkennen, dat Karei de Grote of Karei Martel de wetten gegeven hebben. Neen, het Friese volk zelf is de eigenlijke wetgever, de beide Kareis bevestigden de wetten slechts. Hun verdienste is, dat ze de Friese vrijheid ongerept gelaten hebben. Want dat die veel ouder was, stond voor Emmius vast. Wel waren er Friese koningen geweest, maar ook hun macht was al door wetten beperkt. Eigenlijk kwam de Friese vrijheid rechtstreeks voort uit de oud-Germaanse, zoals die door Tacitus in zijn Germania beschreven is. Eeuwen lang is ze blijven bestaan. Koningen, die hun macht misbruikten, werden afgezet. Later woedden over Friesland zoals over heel Europa de stormen van de Noormannentijd, maar de Friezen herwonnen in heldhaftige strijd hun vrijheid en droegen die als een kostbare erfenis aan de nakomelingen over. Dezen toonden zich het voorgeslacht waardig en stonden voor de handhaving der vrijheid pal, al erkenden ze „welwillend” de opperheerschappij van keizer en rijk.x) De „zeer oude wetten”, getuigend van „Kareis buitengewoon goede gezindheid jegens ons volk”, mag men vergelijken met de beroemde Romeinse wetten der twaalf tafelen”2); een pakkende parallel, waarvan Emmius zich natuurlijk geen gering effect beloofde bij de geleerde humanistische lezers.
Martello pleraque habeant. Hic enim conditor religionis in Frisia, victo Radbodo, populum rudem legibus excolere et proposita libertate in Christi cultu et obsequio continere, quod legum autorem spectasse ex verbis satis liquet, necesse habuit. Sed coepta a Martello atque a Danis penitus abolita Carolus Magnus instauravit auctioraque fecit.” Bij de behandeling van de tijd van Karei Martel deelt hij over die wetgeving niets mee; hij zegt slechts op p. 57 v. (jaar 734):
„Victor Martellus imperio se submittere, fanisque et lucis excisis Christi
cultum recipere consternatam gentem coegit. Sed enim nee contra libertatem imperium illud fuisse, quod a Martello Frisii acceperunt, nee profanas patrum superstitiones populum universum reliquisse, ea quae deinceps dicentur, ostendent.” (Dit heeft natuurlijk betrekking op het bovenstaande en op de dood van Bonifatius).
x) Rer. fris. hist., Praefatio, fol. 3—5. Drie citaten uit Tacitus. Vervolgens o. a.: „At Frisii, apud quos regium quoque olim imperium valuit, verum legibus
circumscriptum, libertatique vicinum ” „Et quanquam tempestatibus
Normannicis, quae toti pene Europae turn clades tulerunt, afflicti quoque fuere, emersere tarnen et reparatam libertatem fortibus ausis et factis virilibus ad posteros transmisere. Posteritas a maioribus acceptam ut haereditatem longe pretiosissimam pari virtute defendit et illibatam per multa saecula sine interrupto eius usu et possessione conservavit.” fol. 5: „Caesaris et Imperii Germanici maiestatem comiter agnoscebant.”
2) De Frisia et Frisiorum rep. 12: „ in antiquissimis legibus nostris,
quas XII illis Romanarum legum tabulis assimilare liceat, vestigia quaedam Carolini beneficii ac singularis gratiae in gentem nostram impressa habemus.”



Opmerkelijk is, dat Emmius in zijn politieke geschriften bij zijn argumenten ten gunste van de Friese vrijheid niet het vermaarde vrijheidsprivilege van Karei den Groten *) noemt. Hoe oordeelt hij daarover? In zijn apologie tegen Suffridus Petri en Fumerius beredeneert hij uitvoerig en met klem van argumenten, dat de oorkonde, zoals hij bekend is, een jammerlijk onhandige vervalsing moet zijn. i) 2 *) Hij had dit al eerder opgemerkt in zijn Rerum frisicarum historia, een der redenen, waarom hij door zijn tegenstanders voor onvaderlandslievend en anti-Fries uitgekreten werd. In zijn geschiedwerk raakte hij echter op een merkwaardige dwaalweg: hij zegt daar8): „Dienaangaande is een oorkonde opgemaakt en getekend, die door de tijd en de spoedig erop volgende oorlogen verloren gegaan is. In plaats daarvan is door onhandige en onbekwame personen een andere samengeflanst, die nu algemeen bekend is en de lachlust opwekt van de lezers, die met de geschiedenis op de hoogte zijn. Wat er nog waar in is, schijnt betrekking te hebben op de tijd der Saliërs.” Emmius neemt dus aan, dat er een echte oorkonde bestaan heeft, die verloren gegaan is. In een passage der Libertates tracht hij deze hypothese te staven met een beroep op de algemene opvatting — een argument, zijn kritische zin onwaardig — op het privilege van Willem II, hetwelk naar dat van Karei terugwijst, en op de eerste en zevende der Zeventien Keuren, waarin iets staat van de vrijheid, die Karei verleend heeft.4 * * *) Dit laatste punt is vooral van belang. Het bewijst, dat de hoofdstrekking van het privilege zich geheel laat invoegen in de voorstelling van Friesland in de achtste en negende eeuw, zoals Emmius die gekregen had uit zijn andere bronnen, inzonderheid de Friese wetten.
Het lijkt me dan ook niet geheel juist, wanneer Reimers8) zegt, dat de vrijheidstheorie van Emmius met het willekeurig aannemen van een verdwenen vrijheidsprivilege geheel op losse schroeven komt te staan. Vooreerst is Emmius’ hypothese blijkens het zo even
i) Mort. Germ., Diplomata Karolinorum I (1906) nr. 269. Vervalsing uit ae
13e eeuw, 2e helft.
*) Achter Rer. fris. hist. 1616, 33—37.
*) Rer. fris. hist. 71.
*) Aur. StA. Fol. 41a, fol 26T—27r: „Libertatem hanc Frisiorum sancitam
esse a Carolo Magno Imperatore docent hacc: 1. Fama et opinio communis; 2. Diploma Guilielmi imperatoris ad annum 1248; 3. ius vetus Frisicum populari lingua editum in lucem plurimis locis, potissimum vero petitione prima et septima; 4. Diploma imperatoris Friderici, quo Ulricus promovetur inordinem
comitum.”
®) Quellen der Rer. fris. hist., Emder Jahrb. XV 26.



opgemerkte niet geheel willekeurig en vervolgens neemt het vermeende vrijheidsprivilege van Karei den Groten, dat hij voor het onechte substitueert, in zijn uiteenzettingen over de Friese vrijheid een te onbelangrijke plaats in. In de politieke geschriften wordt het onder de bewijzen voor de vrijheid zelfs niet genoemd en in de Rerum frisicarum historia legt hij alle nadruk op de keuren en landrechten. De vraag, of Karei de vrijheid der Friezen gesanctionneerd had in een afzonderlijk privilege, was voor Emmius van gering belang. Belangrijk was de historiciteit en de hoge ouderdom van die vrijheid, een toestand, die het volk zelf geschapen en gehandhaafd had en die vastgesteld was in oude, door Karei bevestigde wetten. Emmius had gerust het hele vrijheidsprivilege over boord kunnen zetten zonder daarmee zijn vrijheidstheorie ook maar enige schade toe te brengen. Maar waarom heeft hij dan het bestaan van een „oervorm” aangenomen? Dit schijnt mij niet voortgekomen te zijn uit zijn verlangen naar een nieuw bewijs voor de Friese vrijheid, doch samen te hangen met zijn methode van bronnenkritiek. Hij baseerde zich steeds op primaire bronnen, vooral ook op oorkonden en andere officiële documenten,J) maar hij aanvaardde de mededelingen van een bron als historisch, zolang als ze niet in strijd waren met mededelingen van oudere bronnen. Occo van Scharl en consorten moest hij als bronnen voor de oudere Friese geschiedenis verwerpen, omdat ze lijnrecht ingingen tegen Romeinse auteurs en vroeg-Middeleeuwse kroniekschrijvers. Toch heeft hij sommige berichten van de „fabulatores” overgenomen, 2) blijkbaar omdat hij in oudere bronnen geen tegenspraak of correctie kon vinden. Zo laat het zich ook verklaren, dat hij uit het pseudo-carolinum heeft gebannen, wat hem bij vergelijking met Karolingische bronnen onmogelijk toeleek, doch daarin heeft gehandhaafd, wat bij de volgens hem in de Karolingische tijd opgetekende keuren en landrechten paste.
x) Reimers, Quellen der Rer. fris. Hist., Emder Jahrb. XV 42—64, § V: Urkunden. — Vgl. Emmius’ eigen opmerking, Pleb. rust. levatio, Aur. StA. Fol. 41a, fol. 56r: „Nam ut scripta externa copiose hac de re [n.1. over de Friese vrijheid] ioquentia taceantur, quam multa eius generis domestica in manibus sunt: tabulae nimirum foederum ac pactorum, monumenta actorum aliorum publicorum et privatorum testamenta, iudicum sententiae, arbitria, literae sigillis munitae, quae Frisicam libertatem plenissime ubique inculcant et in promptu esse possunt, si requirantur.”
2) Vgl. Reimers, a. w., Emd. Jahrb. XVI 235—253, over Andreas Cornelius (Occo van Scharl); S. 242: „lm ganzen ist die Benutzung des Cornelius starker, als wir sie nach Emmius’ scharfer, aber gerechter Kritik über die westfriesischen Fabuianten wohl erwarten sollten.”



In de voorgaande analyse van Emmius’ vrijheidsbegrip is een belangrijk element niet voldoende tot zijn recht gekomen: de geestdrift voor de oude Friese vrijheid, die hem in een zo gloedvolle toon doet schrijven, dat ook nu nog het voorwoord der Rerum Frisicarum historia en veel andere gedeelten uit zijn werken een suggestieve kracht uitoefenen. Men voelt daarachter de levende persoonlijkheid van Emmius zelf, zijn warm gevoel, zijn bewondering voor het verleden, zijn vrijheidsidealisme. Het sterkst komt dit tot uiting in zijn beschouwingen over de Upstalsboom.
De Upstalsboom*) staat in Emmius’ voorstelling van het Middeleeuwse Friesland op het eerste plan. Voorzover historisch zeker is,1 2) werden op deze plaats, een plek gronds — geen boom — enkele kilometers zuidwestelijk van Aurich tussen de dorpen Rahe en Westerende, van de twaalfde of misschien elfde tot het midden van de veertiende eeuw vergaderingen gehouden van een landvredebond, die geheel Friesland wilde omvatten, doch waaraan slechts een wisselend aantal districten beoosten de Lauwers deelnam en dat weinig meer dan zedelijke autoriteit bezat, berustend op de goede wil der verbondenen. Het universeel-Friese doel en tevens de ideële betekenis komen echter tot uiting in het buitengewoon grote totius-Frisiae-zegel.
Voor Emmius was de Upstalsboom werkelijk het politieke centrum van het gehele vrije Friesland, van een Friese foederatieve republiek. Volgens hem zonden de Friezen tussen Vlie en Wezer daarheen eeuwen lang door hen districtsgewijze gekozen vertegenwoordigers. De vergaderingen dezer afgevaardigden werden om de een tot drie jaar gehouden in de week voor Pinksteren. Er werden wetten gemaakt, magistraten gekozen — hij dacht blijkbaar aan de „gezworenen van de Upstalsboom” en aan de „Zeelandse rechters” scheidsrechterlijke uitspraken gedaan in geschillen tussen Friezen onderling, beslissingen genomen inzake oorlog en vrede, en vooral — er werden beraadslagingen gehouden en besluiten genomen betreffende de handhaving der vrijheid tegen buitenlandse belagers.3) Meermalen haalde hij de overeenkomsten aan, die bij de Upstalsboom
1) De in Oost-Friesland en door Sello gebezigde vorm „Upstalsboom lijkt me historisch juister dan de in Nederland gebruikelijke vorm „Upstalboom”.
2) Zie G. Sello, Vom Upstalsbom und vom Totius-Frisiae-Siegel, Emder Jahrb. XXI (1925) 65—137.
3) Over de Upstalsboom en zijn historische betekenis spreekt hij meer uitvoerig in: Rer. fris. hist. 27, 35, 192 v.; De Frisia et Frisiorum rep. 9; De statu reip. et eccl. in Fris. Or. 5; Descr. chorogr. 59. Vgl. ook Richthofen, Untersuchungen, I 585—593.



gesloten waren, speciaal de z.g. „leges upstalsbomicae” van 1323. Van deze meende hij, dat ze „ons de staatsvorm van het vrije Friesland in die tijd grotendeels duidelijk maken”, en daarom gaf hij in de Rerum frisicarum historia de inhoud zeer uitvoerig weer.4 *)
De bronnen, waarop hij zich baseerde, konden hem ten dele ook aanleiding geven, deze vergaderingen zeer ver in de Middeleeuwen terug te schuiven. Emo vertelde2) bij de vermelding van twisten in Fivelgo, waarin de „iurati” van de Upstalsboom in 1216 ingrepen : „Heel het land beefde voor de gezworenen, die de gemene Friezen volgens overoud gebruik gekozen hadden bij de Upstalsboom.” Verder was er in een paar Friese teksten van de zeventien keuren, die hij immers stelde in de Karolingische tijd, sprake van de Upstalsboom; hij wist niet, dat deze plaatsen latere toevoegingen waren, die eerst voorkomen in handschriften van de 15e eeuw. 3) De „overkeuren”, door hem wel als statuut van het Upstalsboomverbond erkend, waren hierbij voor hem niet bruikbaar, omdat hij aannam, dat ze met de „Emsiger domen” eerst in 1312 opgesteld waren.4) In elk geval strekten naar zijn mening de vergaderingen bij de Upstalsboom zich uit over een periode van meer dan zes eeuwen en het is zeker niet gewaagd aan te nemen, dat hij ze zelfs evenals de vrijheid rechtstreeks afleidde uit de oud-Germaanse tijd, al spreekt hij dit niet duidelijk uit.
Naast de Upstalsboom zag hij als belichaming van de Friese éénheid in de oudere tijd, zeker vóór 1000, het ambt van „potestas”, waarvan in het pseudo-carolinum gesproken wordt. Hij beschouwde die onhistorische potestas als een soort president, die soms voor één of meer jaren of voor het leven door het volk gekozen werd; dit ambt ging echter te gronde. Grote betekenis heeft het in zijn uiteenzettingen niet.6)
4) Rer. fris. hist. 192—195. Laatstelijk heeft R. P. Cleveringa Pzn, Gemeene landswarf en hoofdmannenkamer te Groningen tot 1601 (Groningen 1934) 9—11 tegenover de opvatting, dat de Upstalsboomse wetten werden opgesteld in Westergo als statuten van een tegen den graaf van Holland gericht verbond en door de andere terrae niet werden aangenomen, er de nadruk op gelegd, dat de wetten veeleer ten doel hadden aan de onrust en onveiligheid in Friesland een einde te maken en dat ze waarschijnlijk door andere terrae wel degelijk aanvaard zijn.
2) Kroniek, ed. H. O. Feith en G. Acker Stratingh, 79.
3) Sello, a. w. 68, 126.
4) Rer. fris hist. 190. His, Das Strafrecht der Friesen im Mittelalter 3, 152 neemt als tijd van ontstaan ± 1085 aan, gebaseerd op Richthofen en Heek.
s) Rer. fris. hist., Praefatio, fol. 4: „Cum placebat, his omnibus [= overheden] unum aliquem velut principem praeficiebant, quem potestatem vocabant, eique vel perpetuum, vel annuum, vel in quantum lubebat tempus imperium dabant, qui et armorum moderator et concordiae custos esset.”



De Upstalsboom was voor hem het symbool der Friese vrijheid. De beschouwingen, die hij over deze merkwaardige plaats houdt, getuigen van een romantische verering van een voor hem welhaast heilige plek. Hij spreekt erover in een warme toon van bijna vrome eerbied, vol ontzag voor het grootse verleden van het Friese volk. Toen hij in zijn jonge jaren, wellicht als student reeds, de al in een waas van geheimzinnigheid gehulde Upstalsboom opzocht, zag hij daar in het eenzame open veld drie oude, vrijwel uitgeleefde eiken. *) Dit maakte indruk op zijn romantische geest en werkte op zijn historische fantasie. In zijn Descriptio chorographica Frisiae Orientalis beschreef hij natuurlijk ook de Upstalsboom en richtte daarbij tot zijn nuchterder tijdgenoten, aan wie deze plaats, het „altaar der vrijheid”,*) niets meer zei, de ernstig vermanende woorden: „Al strekte eertijds het heerlijke voorrecht dezer streek onze voorvaderen tot eer, toch staat het misschien nu te vrezen, dat wij door deze plek onvereerd te laten ons verachtelijker maken in de ogen van onze nakomelingen zowel als van weldenkende tijdgenoten.” *) Later, bij de lezing van oude documenten, projecteerde hij het beeld uit zijn herinnering in het eeuwenoude verleden.
!) Over het uiterlijk voorkomen van de Upstalsboom in de 16e en 17e eeuw (oudere beschrijvingen ontbreken) spreekt Sello, a. w. 93—97. Van grote waarde is de beschrijving van Abel Eppens (Kroniek, ed. Feith en Brugmans, I 514 v.), die in 1589 de plaats bezocht, („nu overst anno 1589 den 6 Septembris van my sulven betreden und gesien”). Volgens hem waren er van zeven bomen nog drie over „heel versoeret und vemichtiget”, waarvan echter één, de „groenste”, in twee stukken gezaagd op de grond lag. Hieruit maakt Sello op, dat Emmius’ beschrijving in Descr. chorogr. 59, waar hij spreekt van „emorientes quercus tres” op een herinnering van vóór 1589 moet berusten. (De Descriptio zelf is uit zijn Leerse tijd; vgl. bov. blz. 52). In Rer. fris. hist. dec. II (1598; ed. 1616, p. 192) schrijft hij: „tres ingentes quercus, quarum una ad nostram usque memoriam pene emortua pervenit.” Blijkbaar was hem toen eens verteld, dat van de drie stervende eiken, die hij nog gezien had, twee geheel uitgegaan waren; de derde „pene emortua” was naar het schijnt de nog enigszins groene, die Eppens al geveld zag. — Tegenwoordig staat er in een plantsoen een stenen pyramide van een paar meter hoogte met het opschrift: „Auf der Versammlungs Statte ihrer Vorfahren, dem Upstalsboome, errichtet von den Standen Ostfrieslands, im Jahre 1833.”
*) Descr. chorogr. 59: „Imprimis si quid libertatie grave existeret aut intentari videretur, huc ad libertatis aram magno studio concurrebatur.” De De beeldspraak „ara” vinden we alleen op deze plaats; elders spreekt hij van „velut iibertati quaedam dicata area” (De statu reip. et eccl. in Fris. Or. 5), „quasi in propria libertatis area” (Rer. fris. hist. 193).
3) Descr. chorogr. 59. Ook Abel Eppens t. a. p. zegt bij zijn beschrijving van de Upstalsboom, „dat die luyden daer ock weinich meer up achteden” en voegt er de merkwaardige mededeling aan toe „und van den graven niet en waret worde, want syn edeidoem darmede neit olt betuyget worde, als anno 1461 [i.pl. v. 1464] tot een grave eerst gemaket.”



In 1615 sprak hij van „de plaats, die men in Auricherland Upstalsboom noemde naar de indrukwekkende oude eiken, die in het open veld hun ontzaglijke takken breed uitspreidden, waarbij onder de open hemel, als met God tot getuige, de volksvergaderingen plachten gehouden te worden.”1)
Hoe gemakkelijk had hij er toe kunnen komen, bij zijn geestdriftige verheerlijking van Friese vrijheid en Upstalsboom aan zijn fantasie de vrije teugel te laten en vooral in oudere tijden aan te vullen wat hij in de bronnen niet kon vinden. Maar dan legt hem zijn ander hoog ideaal, dat der historische waarheid, gebiedend het zwijgen op. Daarom bepaalt hij zich in de Rerum fris. historia bij de bespreking der vóórkarolingische vrijheid tot enkele vage aanduidingen en merkt hij bij de behandeling van het privilege van Karei den Groten op: „Wij hebben hierbij iets langer stilgestaan, om in de dichte duisternis althans enig licht te werpen op de oorsprong van onze wetten en onze vrijheid.”2) Daarom ook stelt hij in het korte overzicht van de Friese geschiedenis, hetwelk voorafgaat aan zijn De Frisia et Frisiorum republica, op de voorgrond, dat over de staatsvorm van Friesland in de vroege Middeleeuwen niemand iets nauwkeurig kan meedelen. „Want wanneer de oude, betrouwbare bronnen zwijgen, waaruit kan men dan zijn kennis putten?” Hier met gissingen te werken acht hij al te gewaagd en ongewis, iets te verzinnen in een geschiedschrijver volstrekt onverdraaglijk.8) Hij formuleert daarmee tevens nog weer eens kort zijn afwijzend standpunt tegenover de methoden der oudere humanistische historiografie.
Emmius erkent ook, dat er „nadat de gewoonte een potestas te kiezen verouderd was,” in Friesland graven en schouten voorkwamen; alleen had dit volgens hem geen invloed op de vrijheidstoestand, doordat ze alleen voorzitters in hogere rechtbanken waren en hun functie gewoonlijk niet langer dan twee of drie maanden uitoefenden.4) De „iudices” — hij denkt hier blijkbaar aan de griet-
x) De Frisia et Frisiorum republica 9.
2) Rer. fris. hist. 72.
s) p. 8: „Caeterum de forma reip. universae, aut in singulis partibus apud maiores nostros priscis temporibus quae fuerit, accurate et minutim dicere posse hodie, aut proximis saeculis potuisse, arbitror neminem. Tacentibus enim vetustis monumentis fide dignis, unde hauriri eius notitia potest? Coniecturis quippe hic agere, lubricum nimis et incertum, nee historiae genuinae congruum; comminisci autem sive apte sive inepte, absurdum ac in historiographo nullo modo ferendum.”
4) De Fris. et Fris. rep. 9: „Quod si quando Imperator aut Rex, quod factitatum etiam olim, cum creandae Potestatis mos obsolevisset, Comitem aut
9



nannen en „redievan” — kozen de Friezen zelf; de duur van hun imbt en de wijze van verkiezing was in de onderscheiden streken /erechillend, want dat kon het volk zelf regelen. Bij de behandeling Ier Upstalsboomse wetten van 1323 liet hij niet na, hoewel daardoor rijn voorstelling van de invloed van het Upstalsboomconvent verzwakt werd, op te merken, dat de „eeuwenoude gewoonte” van het vergaderen bij de Upstalsboom destijds wegens onenigheden onderbroken en bijna te niet gegaan was.x) Het is trouwens opmerkelijk, dat hij naam en begrip Upstalsboom in zijn Friese geschiedenis met grote voorzichtigheid hanteert. Na het tweede boek, dat nog tot de algemene inleiding over land en volk behoort, spreekt hij over de Upstalsboom voor het eerst weer in het begin van de dertiende eeuw, waar hij in aansluiting aan het bovengenoemde bericht van Emo het ingrijpen van de „iudices iurati de Upstallesbomum” in de twisten in Fivelgo vermeldt. Hij geeft daarbij niet zonder een zekere ergernis uiting aan zijn teleurstelling over Emo’s op dit belangrijke punt wel erg schrale berichtgeving. „De kronieken vermelden niets over de oorzaken, voortgang en afloop van de beroeringen in de Eemsstreken. Zo is het vrijwel altijd met mededelingen van monniken over politieke zaken. *) Hij wist ook wel, dat het onder de vrije Friezen met gezag en orde soms droevig gesteld was. Eenmaal3) maakte hij om te bewijzen, dat de vrijheid wel degelijk bestaan had, met ongewilde humor opmerkzaam op de „veele inwendige Krige, die sie als gantz frije luide tegen gantz frije luiden gevöret hebben, welke in verschedene schriften hier und daer upgetekent.” Toch blijkt op andere momenten duidelijk, dat hij van deze ontaarding der vrijheid tot anarchie een afkeer had. Burgeroorlogen noemt hij „een vrijwel algemeen gebrek der overmaat van vrijheid”.4) Bij het vermelden van partijtwisten en beroeringen tussen Eems en Lauwers verzucht hij:5) „Ea peste nihil pervicacius in liberis populis, nihil pemiciosius, nihil familiarius” Ook idealiseerde hij de Schieringere als voorstanders van de Friese vrijheid geenszins; hij doorzag volkomen,
Sculthesium iuri dicundo in Frisiam mitteret, ld tarnen hbertati non officiebat. DuiDpe praesides hi tantum erant iudiciorum supenorum tum autontatis tum concordiae servandae causa, et munus solummodo gerebant momentaneum, quod raro bimestre ant trimestre excedebat.” i) Rer. fris. hist. 192.
*) Rer. fris. hist. 118.
3) Reden und gronden fol. 46r.
4) Rer. fris. hist. 84.
6\ Per. fris. hist. 219.



dat hier onder de schone vrijheidsleuze dikwijls eigenbelang, partijzucht en afgunst scholen, omdat de bij de Hollanders geziene Vetkopers eervolle functies kregen.1) Deze vlekken hebben evenwel de stralende heerlijkheid van het beeld, dat hij zich van de vrije Friese republiek om de Upstalsboom vormde, nauwelijks ontluisterd. Het kwaad, dat hij wel steeds dreigend wist, zag hij eerst tot uiting komen in de tijd van het verval der vrijheid. *)
Toen Emmius in zijn politieke geschriften zijn vrijheidsopvatting ontvouwde, was hij er tevens op bedacht, bezwaren en tegenwerpingen tegen zijn gevolgtrekkingen al bij voorbaat te ontzenuwen. Zo schijnt hij de opmerking van de tegenpartij gevreesd te hebben, dat die zo aanlokkelijk voorgestelde vrijheid misschien wel in andere delen van Friesland bestaan had, maar daarom nog niet in OostFriesland. Daartegenover verklaart hij uitdrukkelijk, dat de OostFriezen volkomen dezelfde vrijheid genoten als de overige Friezen,8) waarbij hij ten dele dezelfde argumenten kon gebruiken als bij zijn bewijsvoering voor de Friese vrijheid in het algemeen. De verdragen van 1276 en 1430 waren juist in Oost-Friesland gesloten, en speciaal wijst hij erop, dat de vrije Friezen hun vergaderingen niet belegd zouden hebben op Oostfries gebied bij de Upstalsboom, als OostFriesland zelf niet in de vrijheid gedeeld had.
Ook bepaalde hij zich er niet toe, argumenten bij te brengen voor de vrijheid als zodanig, maar deed dit ook nog voor een aantal afzonderlijke vrijheidsrechten, die de Oostfriese stenden in de jaren na 1590 voor zich opeisten. Dat ook deze rechten historisch gegrond waren, trachtte hij aan te tonen in de Libertates.
Voor de rechtmatigheid van de eis, dat ambtenaren en rechters door het volk gekozen worden,4 * * *) wijst hij op bepalingen in de zes over-
4) Rer. fris. hist. 236.
*) Ik moet evenwel waarschuwen tegen een onjuiste voorstelling, die men zou kunnen krijgen uit de voorgaande en nog volgende beschouwingen. In Emmius’ geschiedwerk nemen de uiteenzettingen over de Friese vrijheid slechts een kleine plaats in. Reimers heeft er de aandacht op gevestigd, dat verreweg het grootste gedeelte van Emmius’ Friese geschiedenis door de onjuistheid van zijn historische vrijheidsopvatting volkomen onaangetast blijft en dat zijn werk uitmunt door nauwgezetheid en objectiviteit (Quellen der Rer. fris. Hist., Emder Jahrb. XV 28). Dit neemt echter niet weg, dat de persoonlijke
kijk, die Emmius op de Friese geschiedenis heeft, bepaald wordt door de vrijheidsidee.
s) Pleb. rust. lev. Aur. StA. Fol. 41a, fol. 56v: „Quod libertatis huius, de qua hic agitur eadem cis ultraque Amasum in populo Frisico quondam ratio, idemque ius.” Red. u. grond, fol. 45v, Libertates fol. 5V.
4) Aur. StA. Fol. 41a, fol. 13 vv.



keuren, de „Emsiger domen” en de Upstalsboomse wetten artt.
O'K 25 29 31 32 waarin inderdaad van de verkiezing gesproken wordt '*) verder op de aanstelling van „nomothetes” waarover WiTi las in een document van 1428, bekend als^Fokko Ukena^s keuren” en betrekking hebbende op de Groninger Ommelan^-)
Dat de besluiten der Oostfriese landdagen voor de graaf bindende kracht zouden hebben, volgde volgens Emmius uit de wetgevende macht der Upstalsboomvergaderingen. — De verdediging van het recht tot goedkeuring van belastingheffing is minder geslaagd, ze komt neer op een verdediging van de vrijheid in het algemeen.
Zijn pleidooi voor de keuze van predikanten en schoolmeesters door deP gemeenten heeft een apart karakter. 3) Slechts ten de e gaat hij hier historisch te werk. Hij zegt, dat in de Middeleeuwen in Friesland de geestelijken door het volk de gemeajte,< gekozen werden, maar dat ook wel het patronaatsrecht berustte bijde erfgenamen van hen, die schenkingen aan de kerk gedaan haddem In geen geval kan echter de Oostfriese graaf op het patronaatsrecht aansoraak maken, aangezien hij noch zijn voorvaderen ooit kerken gesticht of daarvoor giften geschonken hebben.4) Overigens gron t hij zich hier echter op het „ius divinum”, d. w. z. op enkele plaatse uit de Handelingen der Apostelen en op uitspraken van enkde Kerkvaders, en tenslotte, een handige zet tegenover Lutherse tege standers, op Luther zelf.6) Zulk een meer theologische bewijs-
"i) De teksten dezer rechtsbronnen bij R.chthofen, Fr. Rechtstellen 98-U»,
182 184. 007 Blijkbaar bedoelt Emmius: „ zo
machFdRe,E^sheit élkes land* ï
oft achte, de wisesten in den lanae tve
lantrecht ende guder older woente to regeren.
5 Mi'tin, “S, prandia ïïttm « ah, in nsnm Ecd.vamn,
ipse Lutherus, cnin» authoridu apn<JUvntra-
eine Christliche gemeine Recht und Machthatw•. hopvatting had
videatur quoqueLutherusde capUMit byl ^ Ver.
Luther vóór de boerenopstand. Het eers , ^ urtheilen und
sammlung oder Gemeine Recht u ’ Ursactl aus aer Schrift (1523),
Lehrer zu berufen, ein- und abzusetzen, 401—416. Van het tweede
werk Dfïïi^
het algemene priesterschap
der gelovigen.



voering, waartoe bij deze stelling alle aanleiding was, komt nergens elders bij Emmius voor.
Zonderling doet het aan, dat in de Libertates, die pleit voor de vrijheidsrechten in het algemeen, een groot gedeelte gewijd is aan een pleidooi voor de rechten van de stad Emden in het bijzonder, zo b.v. voor het recht van magistraatsverkiezing door de burgerij. Deze weinig logische overgang kan hieruit verklaard worden, dat hij blijkbaar de Libertates ten behoeve van de Emders, die toen de verkiezing der stedelijke regering eisten, geschreven heeft, zoals in diezelfde tijd, 1593, de Plebi rusticae levatio voor de boeren. Zijn bewijsvoering is ook hier weer historisch.1) Het is ondenkbaar, merkt hij op, dat in heel Friesland en ook in verscheiden steden elders, die lang niet zulk een grote vrijheid bezitten, de regeringspersonen door de burgerij gekozen worden, maar in Emden, een stad in het land der vrijheid, niet. Ook leidt hij dit recht voor Emden af uit andere rechten der stad (stapelrecht, tolrecht), die volgens hem het „belangrijkste voorrecht der vrijheid” vooronderstellen. a) Na deze indirecte argumentatie geeft hij bewijsplaatsen uit de bronnen zelf, die hij overtuigender („certiora”) acht dan de vorige. De eerste aangehaalde plaats is dit echter allesbehalve! Hij zegt n.1., dat volgens oorkonden Okko ten Broek in 1424 en 1425 bezittingen in Emden van de hand deed „mit fryen Willen und Vollboert alle sines rahdes.” Hier wordt volgens hem de van Okko onafhankelijke en door de burgerij gekozen raad van Emden bedoeld; de uitdrukking „mijn raad” is alleen een bewijs van Okko’s eerzuchtig karakter!3) Verder wijst Emmius er op, dat bij onderhandelingen tussen Ulrich en de Hamburgers over Emden gesproken wordt van „de oude rechten en vrijheden” dezer stad, en dat de stad in de 15e eeuw een eigen zegel had. Van het grootste
x) Libertates, Aur. StA. Fol. 41a, fol. 15—22, 23—25.
*) „....vectigalis ius oppidum hoe ab anno 1312 .... et rursum anno 1318 confirmatum habuerit deinde quod idem oppidum ius illud Amasi, de
quo est in Diplomate Max. Imperatoris Anno 1414 [lees: 1494] scripto 
Quae utraque quomodo convenire queant civitati servae, aut praecipuo illo capite libertatis certe carente?” Ook de jaartallen 1312 en 1318 zijn onjuist.
8) n dat he mit frijen Willen und Vollboert alle sines rahdes verkofft
oder avergedragen hebbe. Id nos omnino interpretamur de Senatu Emdano .... cuius consensus videtur ad contractum illum fuisse necessarius, sed hoe mit Vollboert mynes Rahdes etc. consensus ille Senatus requisitus, quid arguit aliud nisi Senatum illum non ipsius et [lees „sed”] reipublicae oppidanae ministrum non ab ipso constitutum, sed a civibus delectum fuisse? mynes Rahdes autem dixit quin erat ambitiosissimi ingenii Occo.” De beide oorkonden met de door Emmius geciteerde wending’bij FriedlAnder, Ostfries. Urkundenbuch 1 nr. 319 (11 Mei 1424) en I nr. 332 (16 Mei 1425).



gewicht achtte hij, dat de bestuurderen van Emden door Theda en Enno I aangesproken werden als „besundere leve frunden”, „ehrsame, vorsichtige, gude frunden”, waarvan hij verscheiden voorbeelden uit oorkonden geeft. Dit zou bewijzen dat zij geen „van de graven afhankelijke dienaren” waren, terwijl Theda en Enno bovendien „niet bevelen, zoals tegenwoordig de gewoonte is, maar verzoeken.”1)
Ook komt in de Libertates nog een verdediging voor van het Emder stapelrecht en tolrecht op de Eems,2) twee rechten, die voor het platteland economische dwang betekenden en met Friese vrijheid voor ons gevoel weinig gemeen hebben. Emmius, in wiens vrijheidstheorie anders boeren, burgers en edelen volkomen gelijkgerechtigd zijn, heeft hier in zijn streven, speciale Emder belangen in te voegen in het verband der Friese vrijheid, Emden en OostFriesland niet scherp genoeg uit elkaar gehouden, wellicht ook onder invloed van het woordgebruik van die tijd „vrijheid” in de zin van een aantal volksrechten vereenzelvigd met de „vrijheden” van één stad. De bevoorrechte positie van de steden op het gebied van handel en industrie was bovendien destijds zo normaal, dat hij aan economische emancipatie van het platteland zeker nooit gedacht heeft. Overigens moet gezegd worden, dat hij zich alleen in de Libertates aan deze verwarring schuldig gemaakt heeft; in zijn andere geschriften heeft hij zijn opvatting der Friese vrijheid, zoals die in de aanvang van dit hoofdstuk weergegeven is, volkomen zuiver weten te houden.
Naar de mening van Emmius waren dus de aanspraken der OostFriezen op verschillende politieke rechten rechtmatig, omdat het Friese volk in het verleden een toestand van vrijheid gekend had, waarbij het dezelfde rechten bezat. Maar, zo kon de tegenstander kritisch vragen, kan die vrijheid, aangenomen dat ze werkelijk bestaan heeft, niet rechtens te niet gegaan zijn op het ogenblik, dat de keizer Ulrich Cirksena tot graaf verhief? Aan dit vraagstuk, dat voor Emmius van beslissende betekenis was, heeft hij veel bladzijden schrifts besteed, waarin hij tot de slotsom kwam, dat de vraag ontkennend moest worden beantwoord. Aan de andere
1) Libertates, fol. 20r: „Maximi vero momenti haec sunt” enz. Hetzelfde argument ook Gron. UB. MS. 207, fol. 51v (Emmius’ eigen hand): „Et in his omnibus non imperant more hodierno, sed petunt et rogant. Quod quomodo rursum cum conditione servili senatus convenire potest?”
2) Libertates fol. 22, 23, Hoogduitse inleiding fol. 4.



kant zag hij natuurlijk ook duidelijk genoeg, dat de werkelijkheid der laatste jaren aan zijn vrijheidsideaal niet meer beantwoordde. Door deze overwegingen kwam hij tot een indeling der Oostfriese geschiedenis, gezien van uit het oogpunt der vrijheid. We vinden die in twee geschriften van 1610: de Reden und gronden en de Etlike Verbundbrieven. Hij verdeelt daarin de Oostfriese geschiedenis in drie tijdperken, die hij „gradus der frijheit” noemt.
„Die erste gradus is gewest ein vullenkamen popularis libertas,” die duurde tot ongeveer de laatste helft der veertiende eeuw „beth thor tydt des Olden Kenen tho Broeck, edder dessen Soens Ridder Ocken tho Broeck, die welcke Anno 1391 tho Aurich dodtgeslagen is, die vader överst Anno 1376 gestorven,” m. a. w. tot de tijd der hoofdelingen.*) Deze eerste fase der vrijheid was de toestand, waarbij het volk in de verschillende landsdelen alle overheden koos en zijn vertegenwoordigers naar de Upstalsboom afvaardigde; waarbij deze volksvertegenwoordigers wetten maakten en besluiten namen tot handhaving van vrijheid en eenheid; waarbij elke stand gelijke rechten had, geen leen verhoudingen bestonden en geen hoofdelingen macht bezaten; waarbij geen vreemde vorst invloed kon krijgen, omdat de Friezen zich daartegen met hand en tand verweerden. Dat deze vrijheid „in vullen schwange” gebleven is tot in de veertiende eeuw, leidde Emmius af uit de opstelling der meergenoemde wetten in 1323 en de bevestiging van het „privilegium deren van den Dam” in 1327 bij de Upstalsboom 2) en „vornehmlick dat solennele verbundt tusschen den Ostfrieschen und anderen frieschen landen anno 1361 upgerichtet, welcker sunderlick anthomercken,” m. a. w. het verbond tussen de stad Groningen en Friese districten, waarbij de bondsvergaderingen, zoals tot die tijd bij de Upstalsboom, voortaan in Groningen zouden worden gehouden.8)
De tweede fase der vrijheid is blijkens Emmius’ beschrijving en tijdsbegrenzing de hoofdelingentijd. Hoofdelingen wisten toen de jurisdictie aan zich te trekken en erfelijk te maken in hun geslacht.4) Maar overigens waren „alle andere stucken der olden wol hergebrachten vaderlicken fryheit, rechten und gerechticheiden ungekrencket.” Zo bleef het evenwel niet, want de vrijheid raakte in
!) Etl. Verbundbr. fol. A 2, Red. u. grond. Aur. StA. Fol. 41a, fol. 45, 46. 2) De Damster buurbrief van 1327, zie Richthofen, Fr. Rechtsquellen 295. s) Oork. v. 1323 en 1361 afgedrukt in Etl. Verbundtbr.; zie verder Red. u. gr. fol. 46T.
4) Voor deze „gradus”, Etl. Verb.br. fol. A2, B 3—D 2, Red. u. gr. fol. 46, 47; vgl. citaat boven biz. 90.



verval. De oorzaak daarvan was de heerszucht en onderlinge naijver Ier hoofdelingen, die onder de schijn van zich te verdedigen tegen lun vijanden een eigen heerschappij trachtten te vestigen, waardoor jeroering en strijd ontstond.*) Iemand als Keno ten Broek, die de meister gespölet unde na de Regieringe unde herschuppye jetrachtet” heeft, ontzag zich niet, zijn heerszucht te verbloemen met de leus van verdediging der vrijheid.2) „En toen de oude staatsvorm langzamerhand veranderd was, nadat de macht van enkele aanzienlijken meer dan die der overigen was gegroeid, heerste in plaats van de wetten het wapengeweld." *) Toch bleef rechtens de vrijheid bestaan als in de vorige periode: het machtsmisbruik der hoofdelingen had daaraan alleen uiterlijk een einde gemaakt. Sigismund bevestigde in deze tijd de Friese vrijheid bij zijn „hehrhcke, ansehentlicke Diploma” van 1417.*) Maar ook de Qost-Fnezen zelf voelden, dat ze tegen de heerszucht van sommige hoofdelingen hun vrijheid moesten handhaven en „remedia tegen sulke Rijtende gebruicken” moesten vinden. Daartoe sloten ze in November 1430 een verbond tot handhaving der vrijheid tegen elk, die daarop inbreu wilde maken, de bekende „vrijheidsbond” tegen Fokko Ukena. ) Met veel ophef maakt Emmius melding van dit verbond; m de Rerum frisicarum historia geeft hij het gedeelte, dat over de handhaving der vrijheid handelt, geheel weer in hoofdletters. ) Vooral de aanvangswoorden van de oorkonde maakten diepe indruk op hem. „De handt des almechtigen Gades sy allen menen Fresen een vorschilt tho hulpe und tho troste in allen guiden fryen wercken ..!” Bij het vermelden hiervan roept hij uit, in vervoering over de Friese vrijheid en het fiere voorgeslacht: „Ziehier een aanhe , IV Red U er fol 47*: „Die reste averst van die vaderlike privilegiën, fryhert,
ambitione under den Hövetlingen und ihren thogedaen allerley unemg unrouwe is erstaan.”
a) Etl. Verbundtbr. fol. C 3; Rer. fris. hist. 259. s) Rer. fris. hist. 255 (jaar 1410).
TSSw»' a“'amW,lon’d,t i? r2;
Jcnif. «EfhOvSling» «yto th.
Z ZSSS. SSSff J=st BffS&StJï
geweldigen handt verfolget und in ordinem redigeret. (Red. u. gron
•) Rer. fris. hist. 323.



een vrij volk waardig!”x) In zijn ogen was blijkbaar met dit verdrag de vrijheid weer in zijn oude luister hersteld. Hij kon zich echter niet ontveinzen, dat de toestanden ook daarna weinig verbeterden.
Met de derde fase der vrijheid kwam er verandering. „De drudde Gradus der ostfrieschen frijheid is gewest under die graefflicke Regieringe, in welcke nu vordan ein gemene averhövet aver alle stenden die Regieringe umme frede und einicheit tho stichten und tho erholden an sick gehad hefft mit bewilligunge der Stenden, doch densulven Stenden alle ehre fryheit, Recht und Gerechtigkeit und woll hergebrachte gewohnheeden vorbeholden.”2) Hij beschouwde de heerschappij van Ulrich Cirksena als een noodwendig gevolg van de woelingen en oorlogen in de hoofdelingentijd. 3) Volgens hem begon met de tijd der Cirksena’s wel een nieuwe periode; echter bleef ook toen, na 1464, het fundament en het wezen van de Oostfriese staatsvorm de vrijheid, maar dan in zijn derde fase. Het ging hier om de interpretatie van Ulrichs verheffing tot graaf. Emmius heeft op tal van plaatsen in zijn geschriften zijn opvatting weergegeven, hetzij in korte, kernachtige vorm, hetzij in lang betoog, soms terloops eraan herinnerend, soms uitvoerig, met talrijke argumenten zijn standpunt in den brede verdedigend. Op deze verheffing vooral zijn zijn theoretische aanvallen op de aanspraken van het gravenhuis al de jaren door geconcentreerd; de Reden und gronden is blijkens inhoud en volledige titel juist met dit doel geschreven. De grote waarde, die hij zelf hieraan hechtte, maakt nodig, er nader op in te gaan.
Emmius gaat bij zijn betoog4) uit van twee oorkonden. Bij de ene, van 30 Sept. 1454, verleent Frederik III aan Ulrich de grafelijke waardigheid voor het land van Wester-Eems tot Wezer, dat hij in leen ontvangt, bij de andere, van 1 October 1464, verleent Frederik III aan Ulrich de titel „graaf te Norden, Emden, Eemsgo in Oost-Friesland”, en beleent hem met de aan den Keizer opgedragen landen, die een minder uitgestrekt gebied vormen dan in de
x) Red. u. grond. fol. 7r: „En prooemium libero populo conveniens.” — FriedlAnder, Ostfr. Urkb. I nr. 390.
*) Red. u. grond. fol. 47T.
3) Etl. Verbundtbr. fol. A 2: „Die drudde gradus is uth den Standt des
anderen erresen Und is de eine unrouwe up de ander gefolget, beth so
lange tho affschaffinge sulckes unwesens und erholdinge bestendigen fredens ein averhövet is upgewurpen und van den meiBten ingewilliget: Daruth entlicken die Grafflicke Regeringe is hergekahmen.”
4) In Emmius’ geschriften passim. Vooral: Reden und grond., Aur. StA. Fol. 41a, fol. 39r—44v, 48r—49v; Etl. Verbundtbr. E2—F2; Libertates, Aur. StA. Fol 41a, fol 7*—12*; Plebi rust. lev., Aur. StA. Fol. 41a, fol. 58r—60».



vorige oorkonde, waar ook Butjadinger- en Stadtland worden genoemd. *) Van de eerste oorkonde is tegenwoordig uitgemaakt, dat ze een vervalsing moet zijn uit de tijd van Edzard I, die zijn gebied naar het Oosten wilde uitbreiden en voor dit doel zijn aanspraken op een belening van Frederik III wilde gronden.2) Voor Emmius golden echter beide oorkonden als echt. Het meermalen door hem gehouden betoog komt op het volgende neer.
Nadat Ulrich in 1454 de keizerlijke belening en de graventitel had weten los te krijgen, durfde hij, bang voor het verzet van de Oost-Friezen, die titel niet openlijk gebruiken en bleef hij zich hoofdeling noemen. Het was dan ook met die belening niet behoorlijk toegegaan: Ulrich had de waardigheid buiten het volk om gekregen en zich bovendien met meer gebieden laten belenen dan hij werkelijk bezat.3) — Van meer belang zijn Emmius’ opmerkingen over de beide oorkonden samen. Allereerst vestigde hij er de aandacht op, dat Frederik III de oude Friese vrijheid volledig bevestigd en Ulrich slechts tot graaf verheven had op voorwaarde, dat deze verheffing „demsulven Lande an alle syne fryheit unvergryplick und unschadelick sulde syn.” Daarbij kon hij zich beroepen op een passage in beide oorkonden, in die van 1464 luidende: „So sol der obgenant grave Ulrich und sein eelich leibserben fur und fur die egemelt
graveschafft .... empfahen, doch dem gemainen lannde
zu Ostfriessland an allen iren freyheitten und gerechtikeiten, so in von seliger gedechtnuss kayser Karl dem Grossen, auch anndern Romischen kaysern und kunigen unsern vorfaren, gegeben sein oder sy sust [lees: sunst?] bissher gehapt und herpracht haben, die wir hiemit nit abnemen, sonndern in irem stande und wesen besteen lassen, und sust meniclich an seinen rechten unvergriffenlich und
1) FriedlAnder, Ostfr. Urkb. I nrs. 677 en 807.
2) Reimers, Edzard. der Grope, Anhang, 147.
3) Red. u. grond. Aur. StA. Fol. 41a, fol 40r: „Ock is idt waer, dat idt mit die Sökinge des Lehenbrieffes bij Juncker Ulrichs syde nicht allerdingen uprichtig und behörlick is hehrgegaen, sundem dat veelmehr sub- et obreptio daermede is undergelopen.” — Etl. Verbundtbr. E 2, E 4, o. a.: „Als averst tho der tydt de saken noch nicht genochsam in Ostfriesslandt praepareret waren und J. Ulrick mannigerhande oppositie tho möte sach, hefft he mit denn gantzen handel stille und ingeholden, und den Grafflicken Tytel nicht gevoret, sunder allein Hövetling tho Norden, Grietzyl, Embden, Aurick etc. in Ostfriesslandt sick genömet und nömen laten thein gantze Jharen lang nha densulven erlangeden lehenbrieff.” -— In plaats van „sub- et obreptio vinden we Rer. fris. hist. 373 de litotes: „Sed erant in re quaedam non recta: populus imprimis apud Imperatorem sugillatus, dignitas ignaro eodem quaesita, sine eorum assensu, quorum intererat, impetratum feudum, familiae iura supra modum verbis aucta. Quas ob causas ne diploma quidem in lucem producere aut profiteri novum honorem statim au de bat.”



unschedlich.” Is het verwonderlijk, dat Emmius in deze passage de eeuwenoude Friese vrijheid, die hij uit de oudste geschiedbronnen gereconstrueerd had, ongeschonden gehandhaafd zag en dat hij in de Rerum frisicarum historia de inhoud ervan in triomfantelijke hoofdletters liet afdrukken ?4)
Zich stellende op het standpunt der Friese vrijheid doet Emmius nu alle moeite om aan te tonen, dat aan de keizerlijke verheffing op zich zelf slechts een zeer geringe waarde kan worden toegekend. Waaraan, zo vraagt hij, ontleent de belening zijn kracht? Niet allereerst aan de wil van den keizer of den hoofdeling van Greetsiel, maar aan de wil van het volk! Hoewel het volk door Ulrich niet in zijn voornemens gekend werd, legde het zich er toch bij neer. Had het dit niet gedaan, dan zou Ulrich geen groter resultaat bereikt hebben dan vroegere Friese hoofdelingen, die ook geprobeerd hadden buiten het volk om zich het bezit van bepaalde Friese gebieden door een buitenlands leenheer te laten verzekeren en wier streven zonder uitzondering mislukt was. Van zulke pogingen geeft Emmius dan een groot aantal voorbeelden. Verschillende beleningen uit de tijd der Salische en Staufische koningen en keizers, toen deze delen van Friesland schonken aan de graven van Holland en de bisschoppen van Utrecht, wil hij niet afzonderlijk noemen, maar „etlicke unsers memorie neger” bespreekt hij wat uitvoeriger. Zo noemt hij behalve voorbeelden uit Westerlauwers Friesland en de Ommelanden de overeenkomsten, waarbij in 1381 Okko ten Broek, in 1398 diens zoon Witzeld en Folkmar Allena gebieden opdroegen aan Albrecht van Beieren 1 2) en in 1427 een aantal Oostfriese hoofdelingen onder wie Fokko Ukena „umme sick tho styven tegen Ocke thom Broeck und den oesterschen Sehesteden” 3 4) zich wilden stellen onder den bisschop van Munster. 4) Zijn slotsom is, dat zulke ver strekkende regeringshandelingen als die van Ulrich alleen kans hebben op blijvend resultaat, als het volk er in toestemt, en dat de Oostfriezen, overwegende dat het bestuur van één hen redde uit de wanorde der hoofdelingentijd, deze toestemming moeten hebben verleend. s) Met andere woorden: Ulrich heeft de grafelijke macht ontvangen van het volk, alleen de titel van den
1) Rer. fris. hist. 372, 389.
2) Vgl. Friedlander, Oslfr. Urkb. I nrs. 144 en 167.
3) Men denke aan de tijdelijke invloed van Hamburg aan de Eemsmond.
4) Oslfr. Urkb. I nr. 362; vgl. ook nrs. 338, 339, 344.
s) Red. u. grond. fol. 43r: „Wo dan vorder waer, dat ock disse leste belehninge nicht hadde statt nehmen, edder sijne effect gewinnen und also Graff Ulrichen tho nütte kamen könen, wan nicht die gemeene Standen van Ostfriesslandt,



keizer. Het volk had zich zijn oude vrijheidsrechten onbeperkt voorbehouden. Aan Ulrich had het niet meer opgedragen dan de rechtspleging en de handhaving van rust en orde. De keizer wilde in de vrijheidstoestand geen verandering brengen en kon dat zelfs niet, omdat de vrijheid op rotsvaste grondslagen rustte.x)
Nadrukkelijk maakt Emmius er opmerkzaam op, dat alleen de verheffing van Ulrich tot graaf de basis is, waarop ook in zijn tijd nog de macht der Cirksena’s berust. Geen enkel keizerlijk decreet heeft later ooit de rechten der Cirksena’s vermeerderd. De eerste Cirksena’s, Ulrich, Theda, Enno I en Edzard I, hebben ook steeds geregeerd met eerbiediging der vrijheid.2) Daarna zijn evenwel
die daerbij am högesten interesseert waeren, diesulvige hadden mede approbeert
und guedt sijn laten; dat idt sunst mit disse gantze handel nicht anders
sulde hebben gaen könen, als idt mit andere in gelijker gestalt geschehene updracht und belehninge ehven disse sulvige Frieslanden rörende, darin de interessierde stenden nicht hebben bewilligen willen, gegaen is.” Dan volgen de voorbeelden. „Welcke handele althosamen, als boven gesegt, tho nichte gelopen syn, umme diese ohrsaeke, dat die interesseerde Stenden diesulve nicht aggreeren und darmit tho treden wesen wulden, noch kunden. Waeruth dan ungetwivelt volget, dat Graff Ulrick belangende die Regeering van Ostfriesland und darthogehörige macht und Recht, samt alle nütticheit daruth hehrvletende, veelmehr den Stenden van Ostfriesland, ane der welcke bewilligung und consens die Keiserlicke belehnungen sulde gewest syn als ein Kloeke sunder Knepel, als dem Keyser tho danken gehatt hebbe.”
1) Talrijke plaatsen b.v. Aur. StA. Msc. A 127b, tol. 109v (in Emmius eigen hand): „ Comes beneficio populi ad gubemationem peruenit. Populus enim sine controuersia liber erat ante gubemationem eius, quanquam nobilitas priuilegiis quibusdam polleret, ut in reliquis Frisiae partibus. Populus autem bello subactus non est, ut gubernatorem pateretur. Ergo consensui et beneficio illius Comes imperium debet sine dubio. Caesar nee uoluit nee potuit ius populi minuere aut populo inuito gubernatorem dare. Comitis subreptio in literis inuestiturae impetrandae est manifesta, ut negari non possit.” Red. u grond. fol. 49r: Het is waar, dat Ulrichs regering „nene onera Servitutis edder Egendoem mit sick brochte, edder in sick begrepe, sunder veelmehr onerum talium immunitatem integram den Stenden vullenkamen lete, und allene praetoriam potestatem et ius coercendi contumaces et tumultuantes ummehelsede.” Ulrich, „qui imperium et potestatem populo, honorem et dignitatem Caesari debebat.” Deze uitspraken ook reeds in 1593 in de Plebi rust, lev., Aur. StA. Fol. 41a, fol. 58v: „Constat ex documentis, non dominum, sed rectorem a populo pacis tenendae ac reipublicae tranquille gubemandae causa eum esse cooptatum aut admissum.” „Qui potuit Imperator libertatem populi talibus nixam argumentis, qualia demonstravi, quamque antecessores eius toties perpetuam esse jusserant, minuique a successoribus diligenter ac severe vetuerant, sine eiusdem populi assensu et voluntate alteri addicere aut mancipio tradere jura ejus vetustissima et sancta in alium conferre? Quid dico potuit? Ne voluit quidem, multo minus fecit.” met verwijzing naar de beleningsoorkonde.
2) Emmius bewonderde en vereerde Edzard I als een groot leider van zijn volk: zie de karakteristiek van Edzard Rer. fris. hist. 567 v., 843 v. en De Fris. Or. et urbe Emd., Gron. UB. MS. 141, fol. 19r.



langzamerhand veranderingen ingetreden, beginnende tijdens de regering van Anna, en is in de praktijk de vrijheid ten zeerste beknot. Nu worden het volk lasten en verplichtingen op de hals geschoven, die met alle recht volkomen in strijd zijn. De oorzaken er van vindt Emmius in het machtsmisbruik van de omgeving der graven, de lijdzaamheid van het volk en diens grote liefde voor het grafelijk huis. Daarvan gebruik makend wisten de adellijke en veelal buitenlandse raadgevers van gravin Anna op slinkse wijze de grafelijke invloed in allerlei opzichten uit te breiden. Wat eerst een gunst van het volk was, voortgekomen uit liefde en medelijden voor de gravin-weduwe en haar kinderen, werd een gewoonte en werd daarna als een recht opgeëist.*) Deze rechten, die door de grafelijke partij tot de „regalia” gerekend worden, zijn in werkelijkheid de historische vrijheidsrechten van het volk, die na de verheffing van Ulrich onverminderd zijn blijven bestaan. Zij komen het volk toe en het volk kan verlangen in deze rechten hersteld te worden.2) Staats-
!) Libertates fol. 12»: „En jus Ulrici primi Comitis, a quo certe posterorum omne jus, quod habuit, dimanavit. Praeter quod, si quid usurpatum est a posteris sane sine titulo justo usurpatum esse videtur. Ejusmodi autem usurpatio praescribere libertati populi non potest.” Plebi rust. lev., Aur. StA. Fol. 41a, fol. 58r: „Nam ab Ulricho in comitum ordinem promoto omne suum jus, omnem potestatem, quam in populum habent, posteri ejus acceperunt. Quod praeterea ad minuendam libertatem ac augenda plebis onera accrevit paulatim, id per abusum potestatis eorum et patientiae obsequijque plebis irrepsit, nee aut ratione aut jure ullo nititur.” fol. 59v: „Unde igitur haec onera tam
multa et gravia, ac reliquis partibus Frisia ignota ? Non aliunde certe,
quam ex abusu potestatis, patientia populi ac erga Comités suos singulari
amore. Nam ministri Comitum aliquid semper invenere ac inducere
conati sunt per varias artes, quod ad auiae reditus augendos sensim ampliandamque potestatem comitum .... pertineret.” De Fris. Or. et urbe Emd., Gron. UB. MS. 141, fol. 26: (regeringstijd van Anna) „Huiusfoeminae gubematio aequabilis et pacifica pergrata populo fuit. Sed initii habuit, quod populus nimis in eam et liberos eius impuberes velut iniuriis aliorum facile obnoxios studio, dum benefacere iis et beneuolum declarare animum satagit, suae pene libertatis fuit oblitus. Vidua enim imbellis et in parua aetate liberi, qui semet tueri non possent, erant ob oculos et animum, ac populum ad commiserationem
facillime impellebant Quod ut ex abundantia amoris et obsequii profectum,
ita minus tarnen prudente esse factum, secuta tempora docuerunt.” fol. 27v.
2) Aur. StA. Msc. 64, bundel acten: één ervan met kanttekeningen van Emmius, waarbij aan het slot over herediensten, aanstelling van rechters en belastingheffing. „Quae vero sunt ista regalia tantopere iactata? unde accepta? quibus documentis probata? Si ea, quae ab inuestiturae feudalis tabulis pendent, heu quam inania, et nihil omnino huc facientia, imo pene nulla.” Aur. StA. Msc. A 127b, fol 109r, in Emmius eigen hand: „Comes malis artibus in possessionem regalium suorum uenit. Obreptitie enim iiteras inuestiturae suae primus comes VIricus confecit, et posteri eius sensim in regalium usum in populo libero se ingesserunt. Deinde Comes regalia sua ac iura multo longius extendit, quam par est. Iisque foedissime abusus est ad opprimendam totam libertatem populi, cui patronus esse debebat. Non igitur ei fieret iniuria, si regalia illa sine iure iusto ac sine bono titulo usurpata rursum cogantur in ordinem.”



rechtelijk bestond volgens Emmius dus de „vrijheid in zijn derde fase nog steeds. Voor de handhaving daarvan te strijden was dan ook volstrekt niet revolutionnair.
Hoezeer de opvatting der aanhangers van Enno III over de belening van Ulrich verschilde van die van Emmius blijkt uit een Nederlandse verhandeling, van grafelijke zijde in 1610 in Den Haag overgelegd en getiteld: „Corte aenwijsinge van de saeken van Oostvriesslandt”. Emmius bezat er een exemplaar van, dat hij van talrijke kritische op- en aanmerkingen voorzag.1) De eerste zin der Aanwijzing geeft van het standpunt der grafelijke partij een korte samenvatting en is al dadelijk een aanval op de Emders. „In den eersten is een groet abuis, dat die van Embden ende hunne geassocieerde pretenderen dat hunne voor Ouders des heren Grauen vorouders tot den Staet van Graue gepromoueert ende geeligert hebben, waertegen is waerachtich ende kan niet entkent werden, dat den ersten Graue Vlricus genaempt alle die Plaetzen, huijsen, Gastelen, ende jurisdictiën, die welcke te samen gecombineert die Grafschafft Oostfriesslandt maeken, al gehatt heftt niet door eenige electie vande Ondersaten, maer door successie ende andere rechtmatige titulos acquirendi Dominii aleer hie den titul van Grave van Oostfriesslandt bijden Keyser verkregen heefft, waertoe niet alleene Ridderschap, Steden ende Stenden niet geholpen hebben, maer oock niet helpen nochte t’selue beletten kunnen, want in dien tydt was die terminus van Ridderschap Steden ende Stenden van Oostfriesslandt noch niet bekendt.” Emmius las deze aanhef met wrevel en schreef er niet minder dan vier bladzijden opmerkingen bij In scherpe vorm wees hij de stelling af, dat Ulrichs aanspraken op de macht, die hij zich toegeëigend had, rechtmatig zouden zijn:
Als geweld en bedrog rechtmatige aanspraken zijn, dan is waar, wat hier geschreven is.” Wederrechtelijk heeft hij bijv. een aantal hoofdelingen, van Osterhusen, Grimersum, Larrelt en Hinte e. a., uit hun macht weten te ontzetten. *) En al was de term Ridderschap, Steden en Stenden van Oost-Friesland niet in gebruik, de vergaderingen ervan bestonden wel blijkens de uitdrukking in oorkonden „hovetlingen und gemehne Meente.” 3) Nog eenmaal vat Emmius
i\ aur StA Msc. A 127c. Emmius schreef er bij: „Notae ad scriptum nomine comitis respons! loco exhibitum deputatis illustrium Ordinum Belg. Hagae anno 1610: cui titulus datus Corte anwisinge.
tv fol. 12*.
si fnl 12/13 O frontes perfrictas. Nomina quidem illa turn non fuere in usu, sed’res ipsa’fuit in usu .... Nam populi ordines comitiorum potestatem
VioHAhant”



dan zijn zienswijze aangaande de staatsrechtelijke betekenis van Ulrichs verheffing tot graaf samen. Om de belangrijke plaats, die het inneemt in zijn theorieën, volgt de gehele passage hier in zijn eigen woorden.x)
„Vlricus dignitatem et titulum a Caesare accepit, imperium et potestatem cum fortunarum incremento non potuit nisi a populo et per populum accipere. Nam populi studio post fratrem magnus est factus et ad gubernacula promotus. Caesar uero minuere ius populi ac inuito dominum imponere nee uoluit, nee potuit. Ad haec ignotum non est, dat Gr. Vlrick sub- et obreptitie ignaris iis quorum intererat, sine promotion vnd lehenbrieff entvangen hebbe, vnd dat he derwegen 10 gantze jahr lang den ehren titul nicht hebbe gebruken dorven, vnd hebbe entliken, vp dat he diesulve gebruken muchte, tho veranderinge des Lehenbrieffs kamen moten. So hefft ock Graeff Vlrick so lange he im leuendt gewesen vnd Theda sine wedwe, item G. Enno vnd G. Edzardt die olde sine soens na ehm ehre dragende macht moderate gebrucket, vnd die stenden nicht gedrucket, edder onbehoerlike lasten angeverdiget. Sed cum, ut solet fere fieri, lauemionum aulicorum, et ambitiosorum et auarorum consiliariorum instinctu posteri paulatim exorbitarent, accidit etiam id, quod uulgo dicitur, ex malis moribus bonae leges natae sunt.”
In het voorgaande is een overzicht gegeven van de historische grondslagen, waarop Emmius’ politieke opvattingen rusten. De kennis der Friese geschiedenis achtte hij noodzakelijk voor een werkelijk inzicht in de staatkundige toestanden van Oost-Friesland: aan een vriend schreef hij eens in verband met de Oostfriese twisten: „Ik betwijfel, of wel gemakkelijk iemand je elke kwestie nauwkeuriger uiteenzetten en helderder voor ogen stellen kan dan ik, wegens mijn ijverig bestuderen der huidige gebeurtenissen en mijn kennis van een vroeger tijdperk.”2) Ook was hij van mening, dat zijn zuiver geschiedkundige werken van belang konden zijn voor het bereiken van een praktisch politiek doel, zoals blijkt uit een van zijn brieven. Daarin beklaagde hij zich, dat hij wegens de ergerlijke laksheid van den drukker niet een exemplaar van de tweede decade der Rerum frisicarum historia kon ter hand stellen aan de Emder gezanten, die bij den keizer de belangen van Emden
!) fol. 13v.
*) Br. I 265: „propter .... prioris aevi cognitionem.”



zouden verdedigen en daartoe zijn geschiedwerk een nuttige steun achtten. *)
Meer nog dan bij de behandeling van de „eerste fase” is nu duidelijk geworden, hoe sterk zijn historische zowel als zijn politieke opvattingen beheerst worden door de vrijheidsidee. Naar zijn overtuiging was de vrijheid het meest eigene van het Friese volk, waardoor het een bijzondere plaats onder de volken innam. Niet zonder reden liet hij bovenaan op het titelblad van zijn wetenschappelijk levenswerk de Rerum frisicarum historia de woorden „Aurea Libertas” drukken. Hij zag in de idee der vrijheid de diepere zin der Friese geschiedenis, waardoor deze een algemene waarde kreeg, verre uitgaande boven de betekenis van de feiten in het kleine land op zichzelf. Daarom ook verzocht hij De Thou, in diens wereldgeschiedenis een plaats te willen inruimen aan de Oostfriese gebeurtenissen van zijn eigen tijd: hij achtte ze er belangrijk genoeg voor, „al schijnen ze misschien een storm in een glas water.” 2) Zijn grootse visie op het Middeleeuwse Friesland van vrijheid en Upstalsboom, gestut als zij was op brede en kritische bronnenstudie, bleef de opvattingen der historici beheersen tot in de negentiende eeuw.
En in de Oostfriese twisten streed hij tegen het abolutisme met het bewustzijn, in de bres te staan voor een eeuwenoude, zinrijke traditie. Volgens hem ging het om de hoogste waarde in het verleden en het heden van het Oostfriese volk, om de vrijheid, waarvan de vernietiging misdaad, de handhaving zedelijke plicht was. In indrukwekkend betoog — verstandelijke argumentatie, somwijlen zich verheffend in gloedvolle welsprekendheid — tastte hij het streven der graven naar de absolute macht aan en ondermijnde daarvan de historische basis. Zijn tegenstanders viel het bij de toenmalige stand der wetenschap heel moeilijk om iemand, die met zulk een kennis van zaken sprak, te weerleggen. Meer dan een eeuw later kwam in het grafelijk kamp de geleerde kanselier Brenneysen in het geweer, die in zijn omvangrijke historische werken voortdurend tegen Emmius stelling nam. Zelfs toen nog, omstreeks 1730, was hij een der gevaarlijkste tegenstanders van den Oostfriesen graaf.
1) Br I 153 1 Maart 1598. Hij spreekt slechts van een „exemplar”; daarmee moet hij evenwel bedoelen Rer. fris. hist. dec. II: dit werk verscheen 1598 te Franeker bij Radaeus, die in de brief met name als drukker genoemd wordt, terwijl de opdracht aan Willem Lodewijk van 16 Jan. 1598 is (Br. 1 149).
2) Br. II 112, 17 Jan. 1611, aan Thuanus: „ patria mea Frisia Onentalis
valde cupit res suas huius temporis, quae certo historia dignae
sunt quanquam fluctus videantur esse in simpulo commoti, illustri historia tua cómprehendi et orbi Christiano notas fieri.” Werkelijk worden er in Thuanus geschiedwerk enkele Oostfriese feiten vermeld (zie bov. blz. 107).



Na dit overzicht van Emmius’ historische bewijsvoering verdienen nog enkele vragen betreffende zijn methode en beginselen een nader onderzoek.
Eigenlijk verbaast ons in zijn geschriften het meest, dat een theologisch gevormd en streng kerkelijk man als hij, een der meest „preciese” Calvinisten van zijn tijd, het verzet tegen den Oostfriesen graaf nooit verdedigt met verwijzingen naar het Oude of Nieuwe Testament en zich nergens beroept op een plicht jegens God. Men moet aannemen, dat hij zijn eigen geschiedkundige argumenten doeltreffender achtte.
Als voorstander van de „vrijheid” en daarmee tegenstander van de absolute monarchie neemt hij stelling tegen een uitspraak van Thomas Frantzius, die in een Franse verhandeling „Bref recit des differens entre Monseigneur le Conté d’Ostfriese et sa ville d’Embden avec une remonstrance des moyens par lesquels ils peuvent et doibuent estre appaisez” den graaf „souverain seigneur de la ville” noemt. Daartegen merkt Emmius op, dat een souverein de hoogste en absolute macht heeft, welke in het Latijn „maiestas” genoemd wordt, en dat de graaf van Oost-Friesland die niet bezit, aangezien hij vazal is van den Duitsen keizer en zijn macht bovendien beperkt is door de rechten van het volk.x) Het is de enige maal, dat hijzelf het woord souverein gebruikt en ook hier waagt hij zich niet aan een bespreking van het souvereiniteitsprobleem in het algemeen, maar beperkt hij zich als steeds tot de concrete verhoudingen in Oost-Friesland. Over de bij zijn weerlegging van Frantzius dadelijk aansluitende vraag, bij wie in Oost-Friesland dan wèl de souvereiniteit berust, spreekt hij zich hier niet uit. Dit was
*) Het werk van Frantzius Aur. StA. Msc. A 1276, fol. 1—23. Kanttekeningen van Emmius: fol. lv: „Nee enim ignotum est, quid Francio vocabulum Souuerain significet, eum scilicet, qui tenet summam et absolutam potestatem, quae Majestas Latinis dicitur. Ea autem ne illustribus quidem principibus tribuitur, qui in fide sunt superioris, ut omnes uasalli, nedum comitibus multo inferioribus, qui et uasalli aliorum sunt et imperio ac iurisdictioni eorum sunt subjecti: minimo uero Comiti Ostfrisiae, qui non solum in fide Caesaris est et eius imperium ac iurisdictionem agnoscit, sed etiam potestatem habet meliore iure ac priuilegiis populi sui magis limitatam aut terminatam quam habent plerique comités aut principes alii. Quomodo fit ut nee ratione superioris Caesaris nee ratione liberioris populi cui imperat, titulus ille summae potestatis ullo modo ei competere possit.” Natuurlijk hangt volgens Emmius dit geschriftje van Frantzius aaneen van leugens: „Perpetuum et a principio ad finem continuatum mendacium: in quo coruus vbique albus, cygnus niger pingitur, ouisque lupo aquam turbasse, quanquam inferiore amnis parte biberit, magna grauitate, hoe est extrema impudentia, contenditur.”
10



voor hem ook geen gemakkelijke kwestie. Den keizer als souverein te erkennen, was in strijd met zijn vrijheidsideeën. Beschouwt hij dan het volk als souverein? Hij heeft opmerkingen gemaakt, welke in die richting wijzen. Uitdrukkelijk stelt hij soms het volk boven den graaf, b.v. waar hij in 1593 zegt „populus vere principe maior est et plus eo iuris habet.”1) Ook heeft hij naar aanleiding van de verheffing van Ulrich Cirksena tot graaf, zoals we reeds zagen, als zijn mening uitgesproken, dat de graaf zijn macht van en door het volk gekregen heeft en dat zelfs de keizer hem tegen de wil van het volk niet met de grafelijke waardigheid bekleden kon. Dezelfde strekking heeft zijn opmerking, dat de graaf, ook als de keizer er mee instemt, geen verdrag mag sluiten tegen de wil van het volk.2) Hij schijnt hier dus het beginsel der volkssouvereiniteit te erkennen: het volk is de bron van de vorstelijke macht; tegen de volkswil, zoals die in verdragen is vastgelegd, mag de vorst niet ingaan.
Men moet echter met het begrip volkssouvereiniteit in de zestiende eeuw voorzichtig zijn. Bij Emmius betekent het niet, dat hij een aanhanger is van modem democratische beginselen. Wel maakt hij er met ingenomenheid melding van, dat in het ideale Friesland der Middeleeuwen de adel geen bevoorrechte positie had en de drie standen volkomen aan elkaar gelijk waren, doch aan de andere kant heeft hij geen kritiek geoefend op de regeringspraktijk der stad Emden, waar het stelsel van coöptatie der magistraatspersonen de invloed van het volk wel zeer beperkte. Wel zegt hij ergens, dat de stenden het gehele land — en dit kan niet anders betekenen dan het volk — vertegenwoordigen, maar het is ons gebleken, dat volgens hem alleen zij het recht hebben om zich tegen den graaf te verzetten.3) De „wispelturige massa” beschouwt hij als politiek onmondig. *) Zijn geestverwanten waren de boeren van de klei-
1) pieb. rust. levatio. Aur. StA. Landsch. Fol. 41a, fol. 60».
2) Aur. StA. Msc. A 1276, fol 109»: „Comes beneficio populi ad gubemationem pervenit.” — Msc. A 127c, fol. 13»: „Ulricus dignitatem et titulum a Caesare accepit, imperium et potestatem cum fortunarum incremento non potuit nisi a populo et per populum accipere.” — Msc. A 1276, fol. 110»: „Sed nee si Caesar consentiat, comiti ullo modo licet huiusmodi societatem inire cum quoquam mortalium sine consensu subditorum.”
®) Aur. StA. Msc. A 1276, fol. 66r: „ den gemehnen Stenden, diewelcke
dat gantze Vaderlandt representeren, und mehr sint als die Graue allene.” Zie ook bov. blz. 119.
4) Br. I 68: „Plebs vero omnis natura sua mobiiis, et rerum imperita, et fraudibus obnoxia, si blandis verbis, benignis promissis mulceatur.”



streken en de welgestelde burgers van Emden, een aristocratische klasse, waaruit het verzet tegen den graaf voortkwam en welker wil beslissend was op de landdagen. Volkswil en stendenwil is in zijn gedachtengang feitelijk hetzelfde. Volkssouvereiniteit betekent eigenlijk niet anders dan het geheel van de historische vrijheidsrechten der stenden, inzonderheid het recht van verzet tegen den vorst.
In de vraag naar de positieve inhoud van het vorstelijk gezag heeft hij zich naar het schijnt nooit verdiept. De kwestie, of de Oostfriese graaf de taak van handhaving van orde en gezag nog behoorlijk kon vervullen bij de niets ontziende besnoeiing van zijn macht, maakte hem geen zorgen. Éénmaal slechts heeft hij de uitoefening van het gezag tot onderwerp van een bespreking gemaakt. Dan denkt hij evenwel niet aan den graaf van Oost-Friesland, maar — en het is in verband met het zo even besprokene opmerkelijk — dan staat hem de aristocratische Statenregering van Stad en Lande voor ogen. Hij spreekt over het gezag namelijk in de opdracht van de vijfde decade der Rerum frisicarum historia aan Frederik en Abel Coenders van Helpen.x)
De mensen menen gewoonlijk, zo begint hij, dat het regeren een gemakkelijk werk is. Allen, zelfs de domsten, achten er zich bekwaam toe en dingen mede naar bestuursfuncties. De moeilijkheid van het regeren wordt hierdoor veroorzaakt, dat wij allen mensen zijn, geregeerden zowel als regeerders. Wat de eerste groep betreft, de mensen laten zich ongaarne besturen; ze menen tot vrijheid geboren te zijn en beschouwen gehoorzaamheid als een soort slavernij. Ook denken ze, dat alle mensen naar geest en lichaam gelijk zijn en willen zich niet door hunsgelijken de wet laten voorschrijven. Eigenliefde doet velen zichzelf veel hoger stellen dan hun medemensen en eigenbelang doet hen persoonlijk voordeel zoeken en de lasten afwentelen op anderen. Zo zijn er in onze slechte menselijke natuur kiemen, waaruit verzet en opstandigheid ontstaan kunnen. Verder zijn er allerlei bevolkingsgroepen, waarvan de belangen tegen elkaar ingaan. Dit alles vereist van de regeerders buitengewone eigenschappen van verstand en karakter. Over hen komt Emmius dan te spreken. Wel worden de overheden door de Heilige Geest goddelijk genoemd en zijn ze plaatsvervangers van God, maar
i) Herdrukt Br. I 429—435, 14 Aug. 1607.



toch hebben ook zij hun menselijke zwakheden.x) Hij somt dan /an deze gebreken een grote hoeveelheid op, als drift, voorliefde roor of afkeer van bepaalde personen, stijfhoofdigheid, zorgeloosïeid, luiheid, te grote toegevendheid of te grote strengheid, misplaatst medelijden, en vooral hoogmoed met daarbij eerzucht, heerszucht af hebzucht. Dan zijn er de vrienden en verwanten, die met hun verlangens bij de regeerders aankloppen en „tenslotte komt de grootste last nog van de echtgenoot.” De gehele uiteenzetting wordt aesloten met de opmerking, dat de beide Coendersen met hun feestelijke en zedelijke gaven zich in de moeilijke staatsmanskunst meesters getoond hebben.
In deze opdracht ziet hij de verhouding tussen overheid en onderdanen wel onder een enigszins andere gezichtshoek dan in zijn beschouwingen over Oost-Friesland. Zelfs voor de vrijheidszin Ier mensen toont hij hier geen bewondering. De door hem hier ten beste gegeven en nergens elders bij hem voorkomende uitspraak, dat de overheden Gods plaatsvervangers zijn, laat zich op het ;erste gezicht moeilijk verbinden met de „volkssouvereiniteit”; zestiende-eeuwse theoretici hebben hiertussen evenwel, zoals blijken zal, een brug trachten te slaan. Overigens weidt hij over de fouten, die regeerders gemakkelijk kunnen begaan, zo uit, dat de lezer de indruk moet krijgen: het absoluut gezag in één persoon verenigd, is uit den boze en een controlerend lichaam niet overbodig. De kritiek op de gewone onderdanen en de lof op de Coendersen berust blijkbaar op zijn voorkeur voor een stendenregering, een regering van de bekwaamsten, zoals hij die in Groningen zag. Zo sluit dit betoog toch bij zijn politieke geschriften aan.
Abstracte redeneringen houdt hij nimmer, een filosofische geest is hij niet. In zijn systeem zijn algemene begrippen als droitdivin en volkssouvereiniteit van geen beslissende betekenis: ze gaan geheel buiten het wezen van zijn steeds historische argumentatie om. De Friese vrijheid is in zijn staatkundige gedachtenwereld de alpha en de omega.
Tot nu toe hebben we de politieke denkbeelden van Emmius geheel op zichzelf beschouwd. Hun betekenis wordt echter eerst duidelijk, wanneer men ze ziet in het verband der zestiende-eeuwse politieke opvattingen in het algemeen.
i) „Videamus de ipsis regentibus. Qui licet dii a Spiritu Sancto nuncupentur, quod emineant in hominum societate et vicem Dei gerant, licet etiam sapientia et virtute saepe excellant, tarnen homines sunt, humanae naturae infirmitatibus obnoxii.”



De tegenstelling, die er in Oost-Friesland tussen vorst en onderdanen bestond, was een algemeen Europees verschijnsel. De grondoorzaak er van lag in de verhouding tussen landsheer en bevolking in de Middeleeuwse „dualistische” stendenstaat.») Vorst en stenden waren niet organen van één staat, maar stonden gelijkwaardig en onafhankelijk als twee afzonderlijke rechtssubjecten naast elkaar; de betrekkingen tussen beide machten berustten op overeenkomsten. De huldiging van den vorst door de stenden bij zijn regeringsaanvaarding was in principe een voorwaardelijke. Het recht van verzet der stenden was in verscheiden staten uitdrukkelijk in privileges vastgelegd (zo in Brabant in de befaamde Joyeuse Entrée, zo in Hongarije, Polen, Aragon, Engeland en een aantal Duitse territoriën) en kan dan ook gelden als een typisch verschijnsel van de stendenstaat.i) 2) Het dualisme kwam vooral tot uiting op het gebied der financiën: naast het landsheerlijk „domein” (in ruime zin gegenomen) waren er vrijwillige bijdragen der stenden, waarvan zijzelf de heffing in handen houden en het gebruik controleren wilden. Merkwaardig is ook, dat in het diplomatieke verkeer nu en dan zowel de vorst als de stenden hun aparte gezantschappen zonden. Het dualisme uitte zich ook, hoewel in mindere mate, op militair gebied: het kwam voor, dat de stenden een eigen leger hadden, en de toestemming der stenden voor het werven van troepen en het aanleggen van versterkingen door den vorst is er een uitvloeisel van.
Het spreekt van zelf, dat zulk een machtsverdeling tussen twee gelijke partijen, al was de splitsing van de staatsmacht in twee a. h. w. souvereine delen nergens consequent doorgevoerd, geen blijvende toestand was. De vorsten streefden er naar, de dualistische staat in een „monistische”, in de absolute monarchie om te zetten. Daarentegen trachtten de steden hun oude rechten te handhaven, den vorst aan banden te leggen en hem zoveel mogelijk te controleren.
i) Hierover: H. Spangenberg, Vom Lehnstaat zum Standestaat (München 1912); O. von Below, System und Bedeutung der landstdndischen Verfassung, in „Territorium und Stadt” (Berlin—München 1900) 163—283, spec. 248 ff.: K. Wolzendorff, Staatsrecht und Naturrecht in der Lehre vom Widerstandsrecht des Volkes gegen rechtswidrige Ausübung der Staatsgewalt (Unters. zur dtschen Staats-, u. Rechtsgesch., hrg. v. O. v. Gierke, Heft 126, Breslau 1916) 23—94; F. Hartung, Deutsche Verfassungsgeschichte vom IS. Jahrhundert bis zur Gegenwarfi (GrundriB der Geschichtswissensch. R. II Abt. 4, Leipzig— Berlin 1922) 29—61; G. Jellinek, Allg. Staatslehre3 (1914) 319 ff, 696 ff. De voorafgaande ontwikkeling behandelt F. Kern, Gottesgnadentum und
Widerstandsrecht im früheren Mittelalter (Leipzig 1914).
*) Wolzendorff t.a.p. bespreekt de inhoud dezer privileges in de onderscheiden landen uitvoerig.



Het vorstelijk absolutisme had in de meeste landen de toekomst; ;en der uitzonderingen vormde de Republiek der Verenigde Nederlanden, waar de „Staten” de heerschappij in handen kregen. De stenden waren in het zuiver politieke de conservatieve partij; in de zestiende eeuw gaf de confessionele factor aan de strijd tegen het absolutisme zijn verbitterd karakter en zijn revolutionnaire spankracht.
In Oost-Friesland nu heeft zich de ontwikkeling van de stendenmacht laat, doch snel voltrokken. De stenden stelden eisen, welker vervulling op hun heerschappij zou uitlopen. De instelling van een gerechtshof der stenden, de administratie der belastingen en de contröle op het geldelijk beheer door de stenden, het leggen van een van den graaf onafhankelijk garnizoen in Emden, het recht van opzegging der gehoorzaamheid door de onderdanen, als de graaf de verdragen overtreedt, dit alles vloeit logisch voort uit het dualisme zelf. Een verschil met de verhoudingen in de meeste andere landen was de betekenis van de boerenstand op de landdagen en de betrekkelijk onbeduidende plaats, die de adel innam. De gebeurtenissen in Oost-Friesland maakten evenwel op de tijdgenoten indruk, doordat juist omstreeks 1600 nergens elders de strijd door de stenden met zulk een principiële heftigheid en met zulke gunstige uitkomsten gevoerd werd. Dit moet bijv. ook Althusius verlokt hebben, de benoeming tot syndicus van Emden te aanvaarden.
De eisen der Oostfriese stenden zijn gegrond in de bestaande politieke verhoudingen zelf, een abstracte theorie hadden de OostFriezen daarvoor niet nodig. Wel moet hun bij het doorzetten van hun wil het voorbeeld der Nederlanders, die na heldhaftige strijd bereikt hadden, wat zij nu nastreefden, een machtige morele steun zijn geweest. Aan theorieën gevoelden ze pas behoefte, toen ze de rechtmatigheid van hun eisen moesten beredeneren. Hier begint de werkzaamheid van Emmius: hij heeft voor het eerst de aanspraken der Oostfriese stenden theoretisch gefundeerd met een beroep op de historie van land en volk, op de Friese vrijheid. We hebben nu na te gaan, of en in hoeverre hij hierbij de invloed van anderen ondergaan heeft.
In de eerste plaats denkt men dan aan Johannes Althusius, Emmius’ vriend en medestander, die als denker over staatstheoretische vragen verre boven zijn omgeving uitstak. Deze onderstelling blijkt echter bij nader inzien onhoudbaar. Het hoofdwerk van Althusius, Politica methodice digesta, verscheen in 1603, en vóór 1604, toen hij syndicus van Emden werd, kwam hij niet met Oost-Friezen



in aanraking. Nu is de theorie van Emmius al vrijwel geheel te vinden in zijn geschriften van 1593; in wat hij na 1603 geschreven heeft, moge hij een helderder voorstelling van zijn ideeën gegeven hebben, nieuwe grondgedachten ontwikkelt hij niet. Slechts zijn indeling der vrijheid in drie fasen vinden we voor het eerst in 1610, doch die is kennelijk van hem persoonlijk. Invloed van Althusius op de vorming van Emmius’ theorie is dus uitgesloten.x)
Emmius’ vrijheidsopvatting is overigens in Friesland niet in allen dele gloednieuw. Dat de Friezen sedert Karei den Groten „vrij” waren, was een traditie, die al in de latere Middeleeuwen ontstaan was. Men vindt Kareis vrijheidsprivilege dan ook bij allerlei schrijvers gememoreerd of afgedrukt. Ook de Upstalsboom als vergaderplaats der Friezen ontbreekt daar niet. Bij hen was echter de vrijheid te danken aan de goedgeefsheid van keizer Karei. In de werken der zestiende-eeuwse schrijvers Eggerik Beninga en Cornelius Kempius neemt bovendien de vrijheid slechts een bescheiden plaats in en ze heeft ook geen invloed op hun politieke opvattingen gehad: Beninga was een der raden van gravin Anna, Kempius was RoomsKatholiek en Spaansgezind. Suffridus Petri, bij wien Furmerius zich aansluit, meent een toestand van vrijheid al vóór de tijd van Karei den Groten te onderkennen en verklaart, dat Friso de bekende Friese wetten aan zijn volk gegeven heeft. De lezer krijgt echter geen heldere voorstelling uit de zeer schaarse en weinig zeggende opmerkingen daarover, mede doordat ze bedolven worden onder een overvloed van mededelingen omtrent oud-Friese koningen, schrijvers etc., die veel sterker Suffridus’ belangstelling wekken dan de hem klaarblijkelijk maar matig interesserende vrijheid.1 2)
Een andere voorstelling had Johan Rengers van Ten Post. Deze
1) vóór de Politica verschenen van Althusius in 1586 „De arte Jurisprudentiae Romanae” en in 1601 „Civilis conversationis libri duo.” (Zie Friedrich, Politica of Althusius, Introduction p. XXI) Geen van beide kan Emmius beinvloed hebben, het laatste al wegens het verschijningsjaar, het eerste wegens zijn zuiver juridische, op het Romeinse recht betrekking hebbende inhoud.
2) in zijn „Apologia pro antiquitate et origine Frisiorum” tegen Emmius zegt hij, dat Karei de Grote bij het bekende privilege (van welks overgeleverde tekst Suffridus de echtheid hardnekkig verdedigt) aan de Friezen uit dankbaarheid voor verleende hulp de vrijheid teruggegeven heeft, nadat hij hun die aanvankelijk ontnomen had. Deze laatste opvatting, welke van die van Emmius afwijkt, verdedigt hij met de frappante opmerking, a. w. ed. 1603, p. 102: „Extant Frisiorum leges inter eas quas colligit et edidit Johannes Heroldt [hij moet dus de lex Frisionum bedoelen], sed in his de libertate Frisiorum nihil est.” Hier heeft Suffridus juister gezien dan Emmius.



verkondigt in zijn verhandeling „Van den standt, politie offte regiment der Ommelanden,” die hij in 1586 voltooid heeft1): „Bullen ofte Diplomaten Caroli des Groten (gelijken volgende Keijseren) worden bij abuijs Privilegiën genoempt, wante de Friesen gheen private gunsten van doen weren, die alle natuijrlijcke rechten ende vrijheijden van oldes selffs eigen hadden. Ouerst de Keijserlijcke Bullen dienen tot versterckinghe der Vrieschen vrijheiden, Gerechticheiden ende Regalien.” Deze opvatting over het ontstaan der Friese vrijheid, die hij ook in zijn omstreeks 1590 geschreven kroniek uitspreekt en waarin bij hem natuurrechtelijke voorstellingen een rol spelen,2) komt sterk overeen met die van Emmius. Het is niet onwaarschijnlijk, dat beide mannen, die na 1594 met elkaar op vertrouwelijke voet stonden,3) elkaar al tussen 1580 en 1594 ontmoet hebben, omdat de Calvinistische en staatsgezinde Rengers in die jaren, toen Groningen Spaans was, een tijd lang in ballingschap geleefd heeft in Uphusen vlak bij Emden, waar Emmius vrienden had. Toch laat zich hieruit omtrent hun wederzijdse verhouding eigenlijk niets meer afleiden, dan dat beiden leefden in een gemeenschappelijke politieke ideeënsfeer. Ook moet men bedenken, dat de vrijheidsgedachte bij Emmius veel meer dan bij Rengers in het centrum staat, dat hij die veel steviger gefundeerd heeft en vooral, dat Rengers met zijn standsgevoel van hoofdeling een aristocratische regeringsvorm in de Ommelanden voorstaat, waarin alleen de jonkers de macht in handen hebben, in tegenstelling met Emmius’ opvatting van gelijkheid der drie standen.
Opmerkingen over de Friese vrijheid mogen er dus al bij oudere schrijvers en tijdgenoten te vinden zijn, niemand heeft een nader uitgewerkte voorstelling van die vrijheid gegeven of haar in het
1) Werken van den Ommelander edelman Johan Rengers van Ten Post, ed. H. O. Feith (Groningen 1852—’53) III 3. De eerste twaalf capita van deze verhandeling vormen een volledig, afgerond geheel (Werken III 1—76), waarvan Rengers zelf zegt in het Besluyth, blz. 74: „Desen tractaet ende Politie hebbe ick sus wijth gebracht jnden jaere 1586 mit neemandes weten ofte hulpe gedaen.” De capita 13—15 (blz. 78—96) zijn een aanvulling van ± 1620 (Op blz. 84, 87, 94 v. worden de jaartallen 1610, 1616, 1608 en 1618 genoemd).
2) Werken I 227: „Alle landen sint van naturen vrij, und sint van anfang van horen jngeborenen geregiert west.” Verdere uitspraken van Rengers over de vrijheid bij Bolhuis v. Zeeburgh, Kritiek der Friesche geschiedschrijving 14Ï—146.
3) Er zijn zes brieven van Emmius aan Rengers bewaard, uitgegeven in Rengers’ werken III 109—118 en Br. I 327, 340; II 8, 11, 12, 98.



middelpunt van zijn historische en staatkundige beschouwingen geplaatst op de wijze van Emmius. Willen we dan ook zijn denkbeelden geheel in hun juiste proporties zien, dan moeten we onze gezichtskring verruimen en de in de zestiende eeuw in Europa gangbare anti-absolutistische staatstheorieën in ogenschouw nemen.*)
Bij vergelijking met Emmius’ uiteenzettingen springen al gauw twee negatieve kenmerken dezer laatste in het oog. In zijn werken toch ontbreekt in tegenstelling met die der bekendste toenmalige theoretici elke theologische èn elke juridische bewijsvoering. Dit betekent, dat hij zijn opvattingen niet grondvest op de Bijbel zoals Calvijn en dat hij evenmin van de natuurrechtelijke volkssouvereiniteits- en contractsleer veel werk maakt, zoals b.v. enkelen der z.g. monarchomachen.2) Daarmee wil niet gezegd zijn, dat hun conclusies en hun geest hem niet beïnvloed kunnen hebben, alleen hun argumenten zijn andere dan de zijne.
Toch ontbreken de parallellen van zijn methode niet. We vinden die b.v. reeds enigszins bij het begin van de Nederlandse opstand tegen Spanje, als men zich ter rechtvaardiging van het verzet op de Brabantse Joyeuse Entrée en in het algemeen op de privileges beroept. 3) Een treffende overeenstemming met Emmius’ geschriften in betoogtrant en gedachtengang toont echter een werk, waarvan men den schrijver tot de monarchomachen rekent, de „Francogallia” van Fran$ois Hotman, voor het eerst verschenen in 1573 en meermalen herdrukt.
Hotmans betoog komt hierop neer, dat reeds van de tijd der Galliërs af in Frankrijk de koningen geen absoluut gezag hadden, maar gebonden waren aan wetten en overeenkomsten met de volksvergaderingen, dat waren later de Statenvergaderingen, bij wie in deze toestand van eeuwenlange „libertas” de macht in de staat berustte. Frankrijk was in beginsel een electieve monarchie, al was
!) Van de talrijke werken hiérover noem ik O. v. Gierke, Johannes Althusius und die Entwicklung der naturrechtlichen Staatstheorien2 (Breslau 1902); J. N. Figgis, Studies of political thought from Gerson to Grotius (Cambridge 1907); Wolzendorff, Staatsrecht und Naturrecht 1—224, 494—535; G. de Lagarde, Recherches sur Vesprit politique de la Réforme (Douai 1926); J. W. Allen, A history of political thought in the sixteenth century (London 1928).
2) Terecht zegt Friedrich, Politica of Althusius, Introduction p. LVI note 3: „A really satisfactory treatment of this motley group is still lacking. Treumann, though much cited, can be discarded.” (n.1. R. Treumann, Die Monarchomachen, 1895). Zo oordeelt ook Wolzendorff, a. w. 22.
*) A. C. J. de Vrankrijker, De motiveering van onzen opstand. De theorieën van het verzet der Nederlandsche opstandelingen tegen Spanje in de jaren 1565— 1581 (diss. Amsterdam, Gem. Un. 1933) 94 vv.



later de erfelijkheid bij de opvolging een gewoonte geworden, waarbij de schrijver zich uit zin voor traditie wil neerleggen. Dit betoog wordt met een enorme hoeveelheid voorbeelden uit de gehele Franse geschiedenis gestaafd, terwijl biblicistische of natuurrechtelijke argumenten geheel ontbreken.x)
Dit alles doet sterk denken aan Emmius’ politieke geschriften. Er zijn zeker ook verschillen: de praktische gevolgtrekkingen uit zijn opmerkingen laat Hotman aan de lezers over; hij haalt verscheidene plaatsen uit schrijvers aan, die hij met name noemt; hij behandelt uitvoerig de verhouding tussen vorst en stenden in andere landen 1 2); ook spreekt hij over onderwerpen, die met de eigenlijke strekking slechts in verwijderd verband staan (zoals over de Franse taal, over verschillende ambtenaren als hofmeier en connétable, over de opvolgingswetten). Deze verschillen zijn evenwel slechts uiterlijk en raken niet het wezen van hun werk. En daarin zijn Hotman en Emmius één van geest. Beide beroepen zij zich voor hun politieke opvattingen op de historie van hun land tot in de oudste tijden terug en beschouwen die vanuit het gezichtspunt der „vrijheid”, beide trekken zij een strakke doorlopende lijn door de gehele vaderlandse geschiedenis, beide zien zij vol eerbied terug op het voorgeslacht en hechten grote waarde aan de historische traditie. Naar aanleiding van Hotmans werk is de opmerking ge-
1) ik gebruikte de tekst in Hotmans „Opera”, ed. Vignon-Stoer, s.1. 1599— 1600, Tomus III. Hotman zelf vat de kern van zijn betoog als volgt samen Cap. XXIII, col. 79 D: „Satis igitur demonstratum esse arbitramur Regibus Francogalliae non immensam atque infinitam potestatem a suis civibus permissam fuisse, ut legibus omnibus soluti dici possint, sed eos certis legibus et pactionibus obiigatos esse, quarum primam ac summam hanc fuisse ostendimus: Ut publici Concilii auctoritatem sanctam inviolatamque servarent, eumque conventum, quoties utilitas Reip. postularet, sua praesentia concelebrarent.” Van dit concilium had hij al gezegd, Cap. XII, col. 39 F: „summam regni Francogallici administrationem penes publicum et solenne gentis concilium fuisse, quod posterior aetas conventum trium Statuum appellavit.” Ook concludeert hij uit de door hem gegeven beschouwingen eenmaal, als hij spreekt over de 10e eeuw, Cap. XVIII, col. 68 E: „Nam ex iis quae usque adhuc protulimus patere cuivis arbitramur, iudicium arbitriumque summae Reip. usque ad Carolum Simplicem, hoe est per annos amplius quingentos et quinquaginta penes populi comitia, et (ut nunc loquimur) statuum sive Ordinum conventum fuisse idque Maiorum nostrorum institutum pro sacrosancto habitum tot seculis fuisse.” En naar aanleiding van Lodewijk XI Cap. XXII,
col. 78 A: ut facile intelligatur, Remp. nostram libertate fundatam et
stabilitam annos amplius centum et mille statum illum suum liberum et sacrosanctum retinuisse.” Over electieve en hereditaire monarchie capp. VI en XX.
2) Cap. XII, col. 43; op dit positief rechtelijk element legt Wolzendorff sterk de nadruk.



maaktx): „The history of the Franco-Gallia, no doubt, is occasionally Fanciful. lts spirit is one of the most precious any country could enjoy.” Het laatste is zeker ook toepasselijk op Emmius.
Hotman en zijn werk worden door Emmius nergens genoemd, ook heeft hij er, voor zover ik kon nagaan, geen passages uit overgenomen. Dit laatste is trouwens begrijpelijk, want de geschiedenis van Friesland en die van Frankrijk liepen ver uiteen; de Friese geschiedenis leverde bovendien aan Emmius bewijsmateriaal voor veel verder strekkende politieke aanspraken dan de Franse aan Hotman.2) Aan navolging van de Francogallia heeft Emmius zich nergens bezondigd. Ook moeten we beider werk zien tegen de achtergrond van de dualistische staatsinrichting — Hotman wijdt een heel hoofdstuk aan het scherpe onderscheid tussen rex en regnum — en dit dualisme op zichzelf geeft de verdedigers der stendenrechten reeds aanleiding tot een positiefrechtelijke en historische argumentatie. Men kan, indien men wil, de overeenstemming in hun methoden uit gelijksoortige omstandigheden verklaren. Toch is het welhaast onaannemelijk, dat Emmius Hotmans bekende werk niet zou hebben gelezen. De mogelijkheid, dat het gronddenkbeeld van Hotman op Emmius’ politieke uiteenzettingen invloed gehad heeft, mag niet verworpen worden.
Reeds merkte ik op, dat een godsdienstige of theologische bewijsvoering bij Emmius ontbreekt, zoals we bij Calvijn vinden en op grond daarvan bij een Calvinist van onverdachte rechtzinnigheid verwacht zouden hebben. Natuurlijk heeft hij als theologisch student te Genève van Calvijns Institutio ook lib. IV cap. 20 „de politica administratione” bestudeerd en diens politieke uiteenzettingen in enkele commentaren op Bijbelboeken gelezen.3) Welke invloed heeft dit gehad op zijn politieke verhandelingen? Het is niet nodig, daartoe Calvijns staatsleer in zijn geheel te beschouwen ; van belang zijn hier alleen diens beschouwingen over de verhouding van overheid en onderdanen.
Volgens Calvijn hebben de overheden hun macht van God, ze zijn Gods plaatsvervangers. Gehoorzaamheid der onderdanen is
!) r. h. Murray, The history of political Science from Plato to the present2 (Cambridge 1929) 154.
2) zo hadden de Nederlanders bij het verzet tegen Spanje hun privileges; hierop grondt De Vrankrijker a. w. 140 zijn mening, dat de Francogallia in de Nederlanden geen sterke invloed geoefend heeft.
3) Over Calvijns staatsleer Hans Baron, Calvins Staatsanschauung und das Konfessionelle Zeitalter (Berlin—München 1924).



plicht, verzet ongeoorloofd ook tegenover slechte magistraten, want ook die zijn slechts verantwoordelijk jegens God en een kastijding voor de zonden van het volk, dat slechts mag bidden om verlossing van de onderdrukking of vluchten. Maar onze gehoorzaamheid aan de overheden mag niet leiden tot ongehoorzaamheid aan God: dan is men genoodzaakt tot passief verzet. Over de beste staatsvorm spreekt Calvijn geen beslissend oordeel uit: deze laat hij afhangen van de plaatselijke omstandigheden. Persoonlijk geeft hij echter de voorkeur aan een aristocratische republiek. In een monarchie is de erfelijkheid een bezwaar en worden de vorsten licht hoogmoedig.*) Er zijn evenwel in sommige staten, zegt hij eenmaal, magistraten, die het recht en ook de plicht hebben het volk te beschermen tegen machtsmisbruik der vorsten, zoals in de Oudheid de ephoren, demarchen en volkstribunen en in zijn eigen tijd de stenden. Dit recht is de stenden door God verleend (en dus niet door het volk: de souvereiniteit van het volk erkent Calvijn nergens).2)
Emmius heeft zich over het goddelijk recht der overheid slechts eenmaal uitgelaten en wel in de zin van Calvijn en ook van de Bijbel, b.v. Romeinen XIII, het belangrijkste nieuwtestamentische hoofdstuk betreffende het overheidsgezag, doch we hebben gezien, dat hij dit vraagstuk in zijn politieke geschriften niet in het geding brengt. Ook de kwestie, of de gewone onderdanen al of niet in verzet mogen komen, behandelt hij niet. Zelfs de algemeen verbreide, aan Handelingen V : 29 ontleende leer, dat men God meer moet gehoorzamen dan de mensen, treft men in zijn uiteenzettingen niet aan. Dat hij het er mee eens geweest is, spreekt vanzelf en blijkt ten overvloede hieruit, dat hij Menso Alting woorden van die strekking in de mond legt, als hij hem in 1602 een redevoering laat houden tot de stedelijke regering van Emden. 8) Calvijns verdere uiteenzettingen heeft hij allicht met instemming gelezen, inzonderheid die over de erfelijke monarchie en het recht van verzet der stenden.
Uit de staatsleer van Calvijn kon hij echter onmogelijk rechtstreeks de opvatting afleiden, dat de Oostfriese graaf van het volk zijn macht verkregen heeft. Wellicht heeft hij hier de invloed onder-
x) Baron, a. w. 68 vv.
2) Inst. lib. IV, cap. 20, § 31. Vgl. Baron a. w. 88—97.
3) Emmius, Vita Mensonis Altingii 140: „Timetis Comitem Dominion vestrum, et recte. Sed Deus Dominus Dominorum magis vobis est timendus: et illi sic a vobis mos gerendus et imperio eius parendum, ut hunc multo superiorem non offendatis.” Het is duidelijk, dat alleen ter wille van de vergelijking de graaf hier „dominus” genoemd wordt.



gaan van enkele bekende onder de Franse Hugenoten ontstane werken, n.1. het geschrift „De jure magistratuum in subditos et officio subditorum erga magistratus,” anoniem verschenen voor het eerst in 1574 en toegeschreven aan Beza, en het geschrift „Vindiciae contra tyrannos, sive de principis in populum, populique in principem legitima potestate, Stephano Junio Bruto Celta auctore.”i) * * * * * * * * x)
Inhoud en opzet van De iure magistratuum en Vindiciae contra tyrannos tonen overeenstemming, alleen is in het laatste werk de in wezen met die van De iure magistratuum overeenkomende theorie nader uitgewerkt. Een inhoudsoverzicht en een kritische behandeling kan ik achterwege laten en volstaan met op de punten te wijzen, die in verband met Emmius van belang zijn.
Beide stellen in hun verzetstheorie de souvereiniteit Gods voorop ; gehoorzaamheid aan God gaat voor alles. Overigens maken ze onderscheid tussen koningen, die door God aangesteld zijn, rechtvaardig regeren en tegen wie geen verzet geoorloofd is, en tyrannen, die ingaan tegen goddelijke en menselijke wetten. Deze zijn weer in twee soorten te onderscheiden: „Brutus” spreekt van „tyranni absque titulo”, die zich wederrechtelijk de macht toegeëigend
i) Van deze beide werken gebruikte ik een tekst, gedrukt achter een Latijnse vertaling van Machiavelli’s „11 Principe” (Ursellis 1600): Vindiciae 1—190, De iure magistratuum 191—281. Beschouwing bij Allen a. w. 312—331. Onderlinge vergelijking van Hotmans Francogallia en de Vindiciae bij G. Weill, Les théories sur le pouvoir royal en France pendant les guerres de religion (Paris 1891) 99—121. — De veelbehandelde kwestie van het auteurschap der Vindiciae contra tyrannos gaat hoofdzakelijk om Hubert Languet en Philippe du Plessis-Momay. Het laatste speciale onderzoek is ingesteld door G. T. van IJsselsteyn, L’auteur de l’ouvrage Vindiciae contra Tyrannos publiè sous le nom de Stephanus Junius Brutus (Revue historique 1931, T. 167, 46—59). Deze bespreekt ook de conclusies van alle ouderen en wil dan uit de betoogtrant afleiden, dat weliswaar drie van de vier hoofdstukken geheel van Mornay zijn, doch dat het voorwoord ten dele door Languet is geschreven en een groot gedeelte van het zeer lange derde hoofdstuk een verhandeling van Languet is,
die door Mornay in zijn werk is ingelijfd. R. Patry, Philippe du Plessis-Mornay, un huguenot homme d’État (1549—1623) (Paris 1933) behandelt in deze uitvoerige biografie het vraagstuk op p. 275—282 (ook met litt. opg.); hij heeft de oudste berichten nog eens onderzocht, doch waagt geen besliste uitspraak.
Zijn slotsom is: „Les deux amis avaient-ils, chacun de son cóté, exposé leurs
idéés sur le pouvoir du prince, et Mornay a-t-il fondu les deux ouvrages en un
seul, comme le pense Isselsteyn; ou bien s’est-il bomé, sur la demande de
Languet, k ajouter certains arguments, k les appuyer de citations, et k donner
du tout une version en francais? Seule la découverte de nouveaux documents
permettrait de répondre de fagon catégorique k cette question. — Si le débat
reste ouvert sur ce point, les idéés exposées dans les Vindiciae se retrouvent
dans des ouvrages, dont Mornay ne songeait pas k renier la patemité.”



hebben en tegen wie elke onderdaan mag optreden,*) en „tyranni exercitio”, die wettig aan de regering gekomen zijn, doch wier heerschappij in tyrannie ontaard is. Deze vormen voor de theorie het grote probleem. De gewone onderdanen mogen niet tegen hen in verzet komen, want dat zou tot anarchie leiden. Het recht van verzet komt alleen aan de lagere magistraten toe en inzonderheid aan de Staten, die den vorst controleren en machtsmisbruik en overtreding der wetten moeten tegengaan. Zij hebben dit recht, want, zo zegt de auteur van De iure magistratuum, de vorsten zijn er ten dienste van het volk en geen volk heeft zijn vorsten gekozen tenzij onder zekere voorwaarden2); „indien de vorsten deze voorwaarden schenden, hebben zij, die hun het gezag konden verlenen, ook de macht behouden hun dit weer te ontnemen,” hetgeen hij dan demonstreert aan talloze voorbeelden uit de gewijde en profane historie. Hij wijst er op, dat de stenden niet de hoogste macht in de staat hebben; die berust bij de koningen of andere staatshoofden. Alleen wanneer deze tot tyrannen worden, m. a. w. de overeenkomsten met het volk overtreden, dan moeten de stenden in verzet komen, waarbij ze blijkbaar fungeren als representanten van het volk. — Men heeft er uit afgeleid, dat Beza de leer der volkssouvereiniteit verkondigd heeft, ofschoon in dit geschrift nergens gezegd wordt, dat het volk de hoogste macht bezit. Zulk een volkssouvereiniteit zou in het systeem van De iure magistratuum ook een heel geringe waarde hebben, want zelf moet het volk de ergste onderdrukking lijdzaam ondergaan. We vinden bij hem een vermenging van Calvijns „droit-divin”-leer met dualistische voorstellingen. In geen geval mag men aan zijn leer enige modern democratische voorstelling verbinden. s)
1) Vindiciae 134 vv. Ook De iure mag. 205: „Si quis in alios iniustam dominationem vel captet, vel iam usurparit (sive alienigena is sit, sive tanquam vipera ex patriae visceribus prorumpat, ut eam nascendo interimat) tum privati homines ante omnia Magistratus suos legitimos adeant, ut, si fieri potest, publicus hostis publica authoritate, et communi omnium consensu depellatur. Sin autem magistratus vel conniveat, vel alioqui officium praestare recuset, tune privatus quisque legitimum patriae suae (cui, post Deum, totum se debet) statum tueri pro viribus satagat, adversus eum qui legitimus magistratus censeri non potest, cum eam dignitatem contra leges publicas, vel iam usurparit, vel usurpare tentet.”
2) Zie voor De iure mag. de volgende noot. „Brutus” zegt Vind. 60: „Ostendimus antea, Deum Reges instituere, Regna Regibus dare, Reges eligere. Dicimus iam, populum Reges constituere, Regna tradere, electionem suo suffragio comprobare,” en in paradoxale vorm p. 169: „Principes eliguntur a Deo, constituuntur a populo.”
3) De iure mag. 208: Er zijn drie soorten onderdanen: gewone burgers, lagere magistraten en „tertii, etsi summum quidem Imperium non



Dit laatste geldt ook voor den schrijver der Vindiciae contra tyrannos, hoewel die veel meer dan de andere met het woord „populus” schermt. Hij stelt namelijk voorop, dat hij in zijn werk met „populus” hen bedoelt, die van het volk het gezag verkregen hebben en het vertegenwoordigen, n.1. de magistraten, die onder den koning staan, en de stenden.*) Hij zegt met zoveel woorden, dat er een verdrag tussen vorst en volk bestaat en dat de „van God gegeven” koningen hun macht van het volk, den eigenlijken machthebber, verkregen hebben. De vorst belooft bij het verdrag een rechtvaardig vorst te zijn, het volk zegt toe, hem dan te zullen gehoorzamen; de vorst neemt een onvoorwaardelijke, het volk
habeant, nee suprema ac ordinaria potestate fungantur, constituti tarnen sunt in eo ordine, ut sint quasi frena et habenae ad supremum Magistratum in officio continendum.” — p. 209—211: gewone onderdanen hebben geen recht van verzet. — p. 219—221: „Superest ut de tertio subditorum genere loquamur, qui etsi revera ac certo quodam respectu supremorum Magistratuum obedientiae subsint, alio tarnen respectu, maxime rebus angustis extremisque, constituti sunt defensores ac protectores iurium ipsius supremae potestatis, ut summos magistratus in officio retineant, eosque si opus erit et coerceant et mulctent. Hic vero meminisse oportet eorum quae supra dicta sunt, nempe populum extitisse priusquam magistratus ullus esset, et propter populum Magistratus creatos, non contra, populum propter Magistratum.
affirmo, nullam gentem (quandiu ius et aequitas viguerunt) Reges suos
aut creasse, aut approbasse nisi certis appositis conditionibus. Quas si iili manifeste violant, efficitur ut qui hanc in illos authoritatem conferre potuerunt, non minus potestatis in ea illis rursus adimenda retinuerint.” Voorbeelden p. 221—247. — De conclusie van het hele betoog p. 247: „Huc ergo omnium supradictorum summa redit: summum Imperium ita demum esse penes Reges aut alios supremos Magistratus, ut siquidem illi optimas leges iuratasque conditiones transgredientes in apertos Tyrannos degenerent, nee sanis consiliis auscultent, liberum licitumque sit inferioribus Magistratibus turn sibi, turn iis quorum curam gerunt, providere et publico Tyranno obsistere. Ordines vero vel status Regionis quibus haec authoritas a legibus est collata, eatenus sese tyranno opponere atque adeo ipsi iustas et promeritas poenas, si opus erit, irrogare et possunt et debent, donec res in pristinum statum restitutae sint. Quod si praestiterint, tantum abest ut seditiosi, aut perduelles habendi sint, ut contra officio suo et iuramento (quo et Deo et patriae sunt obstricti) probe defuncti turn demum censeri debeant.” N.B. In zijn eigen „summa” spreekt Beza over het volk zelf in het geheel niet! De verhouding stenden—volk wordt niet recht duidelijk, p. 248 zegt hij: „Quibus est potestas Regis creandi, iisdem quoque eius abdicandi ius erit.” Evenals p. 220 blijkt niet, of hij hier theoretisch aan het volk of de stenden denkt; praktisch zetten de stenden eventuëel den koning af.
x) Vindiciae 36 v.: „Cum de universo populo loquimur, intelligimus eos qui a populo authoritatem acceperunt, magistratus nempe rege inferiores a populo delectos aut alia ratione constitutos, quasi imperii consortes et Regum Ephoros, qui universum populi coetum repraesentant. Intelligimus etiam Comitia, quae nihil aliud sunt quam Regni cuiusque Epitome, ad quae publica omnia negotia referuntur.”



slechts een voorwaardelijke verplichting op zich. In de Vindiciae vinden we dus de leer van de volkssouvereiniteit en van het staatsverdrag, *) maar ook hier moet het volk zelf volkomen berusten in zijn lot: de „optimates” en „magistratus” beoordelen, of het volk in verzet mag komen en nemen daartoe het initiatief. *)
Het betoog van „De iure magistratuum” en „Vindiciae contra tyrannos” is dus een verdediging van het verzetsrecht der stenden en der lagere magistraten, toegelicht met voorbeelden uit de Bijbel en uit de wereldgeschiedenis (Perzië, Griekenland, Rome, Egypte, Turkije enz.) en gebaseerd op theologische, natuurrechtelijke en ook positiefrechtelijke argumenten; op deze laatste, waar uitvoerig het verzetsrecht der stenden in verschillende Europese staten behandeld wordt.8)
1) in de tekst noem ik alleen het verdrag tussen vorst en volk. Brutus spreekt ;chter ook over een verdrag, dat God gesloten heeft met vorst en volk en zegt tevens, dat God de vorsten aanstelt. Dat hij in dit alles niet heel duidelijk s, zet Allen uiteen a. w. 317 w. Zo onderscheidt b.v. De Vrankrijker a. w. 145 bij hem drie verdragen, 1°. God—koning, 2°. God—volk, 3*. koning—-volk; \llen a. w. 318 meent, dat de schrijver der Vindiciae zelf niet goed schijnt te (veten of er twee of drie verdragen zijn; mij komt het voor, dat het Brutus’ sedoeling is, slechts twee verdragen te onderscheiden; vgl. Vindiciae 10 w. en 125: „Diximus in constituendo rege duplex foedus initum fuisse: primum, inter Deum et regem et populum [hier ligt de moeilijkheid] de quo supra; secundum, inter regem et populum, de quo nobis iam agendum est.” Belangrijk in verband met mijn opmerkingen in de tekst zijn Vindiciae 67 vv., 94, 99, 126 w., 134, 150 v., 152 („Deinde probavimus, reges omnes regiam dignitatem a populo accipere, populum universum rege potiorem et superiorem esse, regem regni, imperatorem imperii supremum tantum ministrum et actorem esse, populum vero vere dominum existere”), 154 („Est inter principem et populum ubique locorum mutua et reciproca obligatio: promittit ille, se iustum principem futurum, hic, si talis fuerit, se obsequuturum. Obligatur ergo populus principi sub conditione, princeps populo pure. Itaque si minus adimpletur conditio, solutus est populus, irritus contractus, obligatio ipso iure nulla. Perfidus ergo rex, si iniuste imperet, perfidus populus, si iuste imperanti non obtemperet. At omni perfidiae crimine vacuus populus, si iniuste imperanti publice renunciet, aut regnum retinere illegitime cupienti armis evincere conetur.”). Samenvatting van het geheel
p. 169—170. . .
2) p. 165 w.: „Singulis seu privatis respubl. commissa non est; ïmo ïpsi optimatum et magistratuum curae, non secus ac pupilli, commissi sunt. Itaque non tenentur rempubl. tueri, qui seipsos tueri non possint. Singulis neque a Deo, neque a populo gladius concessus est. Itaque si gladium iniussi stringant, seditiosi sunt, quamvis causa iusta videatur. Singuli denique principem non constituunt, sed universi. Itaque universorum, eorum, inquam, qui universos in regno, regione, urbeve, quae regni partem faciat, repraesentant, iussum expectent oportet, aut unius saltem ex illis, antequam adversus principem quidquam moliantur.”
3) Wolzendorff betoogt in zijn werk in den brede, dat dit positiefrechtelijk element beslissend is in het betoog der monarchomachen. Dit moge juridisch



Emmius’ opvatting over de verhouding tussen vorst en volk herinnert sterk aan die van De iure magistratuum en vooral aan die der Vindiciae. Hij toch is ook van mening, dat het volk boven den graaf staat en aan hem zijn macht verleend heeft, en dat deze zich onvoorwaardelijk houden moet aan de verdragen. In het oog vallend is, dat volk en stenden ook voor hem vrijwel hetzelfde zijn. En daarbij komt dan de wonderlijke verbinding van de opvatting, dat het „volk” boven de vorst staat, met die, dat de overheden Gods plaatsvervangers zijn, geheel als in de Vindiciae. Een onderscheid tussen rechtvaardige vorsten en tyrannen maakt hij niet, het woord tyran komt zelfs niet voor, doch dit onderscheid stelt hij blijkbaar stilzwijgend voorop en het criterium der Vindiciae, het al of niet overtreden der verdragen, is ook het zijne. Dat hij De iure magistratuum en Vindiciae contra tyrannos gekend heeft, schijnt mij dan ook niet twijfelachtig. De titel van zijn later door Althusius omgewerkte „Vindiciae iuris populi contra usurpationem iniquam comitis” is blijkbaar aan het werk van Junius Brutus ontleend. Doch slechts enkele conclusies heeft hij met deze schrijvers gemeen, de theoretische fundering en de betoogtrant zijn geheel verschillend.
In de Nederlanden is de theorie, dat de vorst er is voor het volk en dat er tussen beiden een verdragsverhouding bestaat, reeds in het begin van de Tachtigjarige Oorlog te vinden in de omgeving van Willem van Oranje. Ook leefden daar volkssouvereiniteitstheorieën, vaak in verbinding met de leer van Calvijn, lang voordat Philips II formeel de gehoorzaamheid opgezegd werd.*) Toch werden ook in de Nederlanden de Franse werken veel gelezen. Op Emmius acht ik de invloed van theorieën der Nederlanders gering, in ieder geval veel geringer dan van die der Hugenoten, aangezien hij in Genève Beza zelf gehoord had en de algemeen bekende „Vindiciae” van al dergelijke anti-absolutistische geschriften de samenvattende afsluiting vormde.
Het is mogelijk, dat Emmius ook geschriften van Katholieke monarchomachen gekend heeft; het is niet onwaarschijnlijk, dat hij de bekende verhandeling gelezen heeft van den Schot George
en bij iemand als Hotman zelfs geheel en al juist zijn, toch beschouwt Wolzendorff dunkt me de wereldhistorische en bijbelse toelichtingen in De iure magistratuum, Vindiciae en bij Althusius al te zeer als mode en omamentaal bijwerk (a. w. 127 v.), doordat hij de pragmatische geschiedbeschouwing van die tijd en de nauwelijks te overschatten normatieve betekenis van de Bijbel in Calvinistische kringen voorbijziet.
x) De Vrankrijker, a. w. 53 v., 78 v., 94 vv., 115, 146 vv.
11



Buchanan, „De iure regni apud Scotos”, een dialoog tussen Buchananus en Maetellanus, waarin „reges” en „tyranni” onderscheiden worden en vooral ’s vorsten afhankelijkheid van de door het „volk” gegeven „wet” en dus van het volk naar voren gebracht wordt. *) Doch deze geschriften kunnen hier voorbijgegaan worden, omdat ze in hun conclusies niet boven de Vindiciae contra tyrannos uitkomen.
Zo moeten we Emmius’ staatkundige denkbeelden zien tegen de achtergrond van de dualistische stendenstaat en van de theorieën der monarchomachen. Dit is de politieke gedachtenwereld, waar hij in geen van zijn ideeën buiten treedt, doch waarin hij evenmin een van zijn voorgangers slaafs navolgt. Niet als theoloog of jurist immers heeft hij het vraagstuk van de verhouding tussen vorst en volk behandeld, maar zuiver als historicus. Natuurlijk hebben de theologische en juridische ideeën van zijn tijd zijn geesteshouding beïnvloed en ontegenzeggelijk mede zijn standpunt in de Oostfriese twisten bepaald — dat hij streng Calvinist is, mag men nooit uit het oog verliezen — maar in zijn politieke geschriften vormen ze geen wezenlijk bestanddeel of ontbreken ze zelfs geheel. Ook zijn grondgedachte van de Friese vrijheid baseert hij niet, zoals Rengers, op het natuurrecht, doch heeft hij zich geheel gevormd uit de Friese geschiedenis, en dat niet op grond van een kritiekloos aanvaarde traditie maar op grond van eigen uitgebreid en kritisch bronnenonderzoek. Hierin ligt zijn oorspronkelijkheid.
i) in Georgii Buchanani Scoti Opera Omnia, ed. Th. Ruddiman (Edinburg 1715) I no. 8, afzonderlijk gepagineerd, p. 1—41. — p. 21: „Initio inter nos convenerat, Regem societati humanae tuendae fuisse creatum. — p. 31: „Nos autem id contendimus, populum, a quo Reges nostri habent quicquid iuris sibi vindicant,
Regibus esse potentiorem.” — p. 32: „ populus igitur, cuius est in legibus
ferundis summa potestas.” — p. 34: „Lex rege potentior est, ac velut rectrix et moderatrix et cupiditatum et actionum eius.” — B: „Uter potentior, populus an lex?” M: „Universus, opinor, populus. Est enim velut parens, certe auctor legis, ut qui eam, ubi visum est, condere aut abrogare potest.” p. 38 over de „pactio” tussen vorst en volk. — Zie verder over dit werk Allen a. w. 336-342.



HOOFDSTUK V.
EMMIUS ALS OOSTFRIES PATRIOT.
In dit hoofdstuk zullen enkele opvattingen van Emmius besproken worden, die buiten zijn eigenlijke theorie staan, doch die men moet kennen voor een juist begrip van zijn in het laatste hoofdstuk te behandelen praktische werkzaamheid. Het zijn zijn gevoelens jegens Oost-Friesland en jegens de graven van zijn tijd en zijn opvattingen aangaande de verhouding van Oost-Friesland tot de Republiek en tot de andere Friese landen.
Een der belangrijkste factoren, waardoor Emmius met grote belangstelling steeds meeleefde in de Oostfriese politiek was zijn liefde voor zijn geboortegrond. Daarvan getuigen vooral zijn brieven ; in verreweg de meeste komen de Oostfriese toestanden ter sprake. Bij zijn bezorgdheid over de toekomst van Oost-Friesland voegde zich tevens die over het lot van de Gereformeerde kerk. „Over Oost-Friesland ben ik met recht ongerust en bezorgd, niet alleen omdat het mijn geboorteland is, maar meer nog omdat het de
herberg der Kerk is , waaruit overal in de Nederlanden zoveel
beroemde kerken als dochterstichtingen zijn voortgekomen,” schreef hij in April 1595 aan Witten, en een maand later: „Weer ontvangt ge van mij een woordenrijke brief, die voortgekomen is uit de ongerustheid voor kerk en vaderland, die mij dag en nacht ondraaglijk kwelt.”1) In 1610 sprak hij zich uit: „Ik houd van mijn geboorteland meer dan van al het overige in deze wereld en de ondergang zou ik, als ik kon, gaarne zelfs ten koste van mijn leven verhoeden.”2) In verschillende brieven over geheel andere zaken kon hij niet nalaten, toch nog even in een kort woord te zeggen, dat de toestand in „patria mea” zorgwekkend was of dat hij er enige dagen lang niets over gehoord had. Daarbij vereenzelvigde hij gewoonlijk Oost-Friesland en Emden. Dit toch was voor hem de stad, die een roeping vervulde als verdedigster van vrijheid en geloof en die in forse doelbewustheid het gehele land moest meevoeren
x) Br. I 61, 69. *) Br. II. 97.



naar het verlangde doel: een „volksregering, die machtsmisbruik en willekeur der graven moest uitsluiten. „Ach, moge God, zich ontfermend over de herberg zijner Kerk, Emden uit de het omringende gevaren verlossen,” schreef hij in 1599 aan Lubbertus.*) Zijn eerbiedige en bewonderende hulde bracht hij aan Emden als toevluchtsoord der gelovigen en als wereldhandelsstad openlijk in zijn opdracht van de vierde decade der Rerum frisicarum historia aan de stedelijke regering.2)
De geestdrift, waarmee hij partij koos voor de Oostfriese stenden, had tot gevolg, dat hij over Edzard II en Enno III geen bezonken en objectief oordeel kon hebben. Hij was er van overtuigd, dat de graven en meer misschien nog hun omgeving van raden en hovelingen aanstuurden op Oost-Frieslands verderf.
Tegen Edzard II had hij talloze grieven. In zijn geschrift „De Frisia Orientali et urbe Emdana” somde hij een lange reeks van onrechtmatigheden en overtredingen op, die de graaf en zijn omgeving begaan hadden. 3) Daar herinnerde hij er aan, hoe Edzard II na de dood van zijn broer Johan droomde van een absolute, door geen wetten beperkte heerschappij, hoe hij een volkomen slavernij van het volk nastreefde, hoe hij alle kerkelijke goederen bij zijn eigen bezit voegde, hoe hij alles, wat door het volk ten behoeve van de kerk opgebracht was, zich toeëigende, hoe hij predikanten afzette en andere aanstelde naar eigen goedvinden en de gemeenten dwong, predikanten te aanvaarden, die in geloofsovertuiging verschilden van het volk, hoe hij de gevestigde godsdienst met geweld trachtte uit te roeien, hoe hij zware lasten op het volk legde, hoe hij de rechtspraak misbruikte tot eigen voordeel, hoe hij in de landdagen voor zich zelf de rol van bevelen en beslissen opeiste en aan stenden en volk die van gehoorzamen overliet, hoe hij alle ook voor het heil van de staat nuttige vergaderingen verbood, hoe hij zich het recht van benoeming van allerlei ambtenaren aanmatigde, alles in flagrante strijd met de Friese vrijheid. — In deze hartstochtelijke aanklacht tegen Edzards regering heeft hij een in een welsprekende Latijnse vorm gegoten samenvatting gegeven van de ernstigste gravamina der stenden.
Daar kwam nog de verdenking bij, dat Edzard in het geheim samenwerkte met Spanje. Emmius heeft evenals zijn partijgenoten deze gevolgtrekking gemaakt uit ’s graven voorzichtige neutrali-
*) Br. I 189.
2) Herdrukt Br. I 296—299.
3) Oron. UB. MS. 141 fol. 28r—29v.



teitspolitiek in de oorlog tussen Nederland en Spanje en uit zijn anti-Calvinistische en absolutistische politiek in het binnenland. Bij hem vinden we de beschuldiging van Spaansgezindheid herhaaldelijk. „Geloof gerust van mij, dat er voor mij niets zekerder is dan dat de graaf, als hij op enigerlei wijze de overhand in deze strijd zal hebben gekregen, na de vrijheid onderdrukt, zijn tegenstanders gedood en de Kerk uitgeroeid te hebben, zich in dienst zal stellen van den Spanjaard,” schreef hij in 1595 aan Witten.*) „Zeus [= Edzard II!] blijft maar Spaansgezind, vijand van de vrijheid, vertoornd op de stad en belust op wraak.” 2) Wanneer Edzard te kennen heeft gegeven, dat hij troepen geworven heeft met het doel om ze tegen de Spanjaarden te gebruiken, gelooft Emmius dat niet: de graaf zou ze toch niet in het veld zenden tegen zijn eigen zoon, die immers bij de Spanjaarden in dienst was? „De heersers van mijn vaderland schijnen op oorlog tegen hun onderdanen aan te sturen, zonder twijfel vertrouwend op krachtdadige hulp van de Spanjaarden.”3) In 1610 haalt hij nog eens met instemming het gerucht van 1584 op, dat Edzard met den Spaansen koning zou samenwerken.4) Emmius zelf zocht van deze Spaansgezindheid de grond in de strijd van Edzard met zijn broer Johan. „Bij deze tweedracht,” zegt hij ergens, „stelde Edzard zich op aandrang van enkelen der zijnen met zijn sympathieën aan de Spaanse zijde, Johan daarentegen aan de kant der Nederlandse Staten.” *)
Een van de zwaarste beschuldigingen, die hij tegen Edzard en zijn omgeving inbrengt, is die van trouweloosheid. Tegen Witten klaagt hij erover, dat de graaf blijkens de opgedane ervaringen veel belooft, als zijn belang dat eist, maar aan de nakoming der beloften zelfs niet denkt. „Ja,” roept hij elders vol verontwaardiging en verachting uit, „het ergerlijkst is nog, dat men een der raadgevers van het hof niet éénmaal, maar meermalen heeft horen zeggen, als kwam het voort uit ’s graven eigen mond, dat een vorst
!) Br. I 67.
*) Br. I 68.
a) Br. I 173, 175 (1599).
4) Aur. StA. Msc. A 1276, fol. 26v, 27r: „Item waer, dat gr. Edzardt insun-
derheit vp die thosage der stadtholderschup van Westfriesslandt, Groningen vnd Groningerlandt na lange vnderhandlinge vnd beradinge entlick ein heimelick vast verbundt mit dem koning van Hispanien ingegaen vnd vpgerichtet hefft.” Vgl. Wiarda 111 174, die een pamflet uit dat jaar noemt met de titel ervan.
5) „De Frisia Orientali scriptum 1600,” Gron. UB. MS. 141 fol. 35r.



rechtens niet verplicht is aan zijn onderdanen afgelegde en zelfs door oorkonden en zegels bevestigde beloften na te komen, als hij die niet vrijwillig nakomen wil, al mag dat dan het eenvoudige volk anders toeschijnen; want dat een vorst zich de handen niet kan binden en vorsten zulke beloften met voorbedachten rade alleen plegen te doen om van de onderdanen, die de verlangens gaarne inwilligen, zónder geweld gedaan te krijgen, wat ze hun met volle recht, zij het mèt geweld, zouden kunnen afdwingen.” Deze uitspraak uit Edzards omgeving heeft hij enige malen geciteerd en telkens blijkt hij over de Machiavellistische opvattingen, die aan het grafelijk hof heersen, met ontsteltenis en ongerustheid vervuld.a) „Zo is het vertrouwen, dat de graaf nog bij het volk genoot, geheel en al verdwenen.”1 2) Vol afschuw spreekt hij van „de jongelingen,” (zo noemt hij smalend in het Grieks de zoons van Edzard II) „die door aard en onderricht wonderwel voorbereid zijn voor de praktijken van den Florentijnsen schelm.”3) De uitspraak, die hem zedelijk verontrustte, kan overigens slechts onze lachlust wekken, als we bedenken, hoe weinig Edzard II bezat van de „virtü”, die Machiavelli van een vorst eiste.
Elke toenaderingspoging, elke vriendelijkheid werd door Emmius wantrouwend opgenomen. Hij kon in tegemoetkoming slechts list, in vriendelijkheid slechts geveinsdheid zien en het beeld van het zoet gefluit der vogelaars kwam hem daarbij voor de geest. 4 * *) Wanneer Edzards oudste zoon Enno sterke neiging tot verzoening met de Emders toont, heet het: „Al de burgers, die als meer verstandig beschouwd worden, koesteren wantrouwen.”8) Ja, hij vreest nog meer de listen dan het geweld der grafelijke partij. ®)
De meeste indruk maakt Emmius’ aanval op Edzard in de zo even al genoemde verhandeling van eind 1597. „De Frisia Orientali et Urbe Emdana”, doordat er een meesterlijk geschreven overzicht van de Oostfriese geschiedenis sedert ± 1350 aan voorafgaat.7) Na een korte inleiding over de tijd der onbeknotte vrijheid beschrijft
1) Oron. UB. MS. 141 fol. 29» (hier geciteerd), 39»; Gron. UB. MS. 207 fol. 52»; Br. I 62, 63, 69.
2) Gron. UB. MS. 141 fol. 30r: Improba et impudens vox et imprudentissime
apud plebem emissa, quam ueram testem atque indicem sensus Comitis esse eo minus fuit dubium, quod cum factis eiusdem Comitis ad unguem congrueret. Ita periit quoque quicquid adhuc fidei apud populum Comes habuit reliquum.”
s) Br. I 68.
4) Br. 1 63.
6) Br. I 65.
«) Br. 1 177.
7) Gron. UB. MS. 141, fol. 5—33. Voor de datering zie bov. blz. 108.



hij de woelingen van de hoofdelingentijd en tekent vervolgens streng zakelijk in krachtige, forse lijnen de opkomst en vestiging van de macht der Cirksena’s, waarbij hij ons in scherp reliëf de hoofdmomenten in de ontwikkeling voor ogen zet en tevens wijst op het behoud der oude vrijheid. Daarna vindt hij bij de behandeling van Anna’s regentschap gelegenheid te wijzen op de oorzaken van het verval der vrijheid — we weten het al: de hebzucht van het hof en de toegeeflijkheid van het volk. Op deze brede historische basis stapelt hij dan al de genoemde grieven tegen Edzards regeringssysteem op. Juist doordat hij het grootste gedeelte van zijn geschrift *) heeft gewijd aan de oudere Cirksena’s, die de rechten der onderdanen ontzagen en regeerden in overeenstemming met de vrijheid, weet hij het breken met het historisch gewordene onder Edzard II in een des te feller licht te plaatsen. In een hartstochtelijke climax eindigt hij zijn betoog, dat uitklinkt in een toon van voldoening en triomf met de vermelding, hoe omstreeks 1590 het volk zichzelf hervond en hoe de keizer in zijn edict van 1597 „zich naar de wens van het volk uitsprak en de hebzucht van het hof als bij de wortel afsneed.”
In een soort aanhangsel onder de titel „ultimae res Emdanae” 2) beschrijft hij dan nog de gebeurtenissen te Emden in het voorjaar van 1595. Zijn bedoeling is in het licht te stellen, dat de graaf de omverwerping van zijn gezag aan zichzelf te wijten heeft en dat de Emders, beducht voor de toekomst van hun stad, tegen hun wil genoodzaakt waren handelend op te treden. De gebeurtenissen van 18 Maart, de bijeenkomst van het consistorium in de kerk en het daarheen samenstromen van het volk, volgens de tegenpartij geregisseerd door de Emder partijleiders, Menso Alting en Bolardus vooraan,3) verklaart hij daaruit, dat het volk, door de maatregelen en dreigementen van Edzard en door geruchten over zijn optreden tegen geestverwanten te Leer ongerust geworden en de stad in gevaar achtend, vanzelf zich verzamelde. In zijn beschrijving weet hij de atmosfeer van spanning en onrust treffend te doen herleven en daardoor aannemelijk te maken, dat hier van geen voorafgaand overleg der leiders sprake is.4)
1) fol. &—2&.
2) fol. 30v—33r.
s) Br. I 186 (5 Mrt ’99) rekent bij deze voorstelling van zaken den geschiedschrijver Van Meteren als een fout aan. Overigens had hij voor diens geschiedwerk grote waardering (zie Br. I 124; II 115).
4) fol. 31, 32. Als het consistorium vergadert om Edzards eis van inzage der diaconierekeningen te bespreken, „sollicita et arrecta et sibi non abs re metuente



De verhandeling „De Frisia Orientali et Urbe Emdana” vormt een overgang tussen zijn historische en zijn politieke werken. Onder zijn omvangrijk oeuvre blijft het korte en ongedrukt gebleven geschriftje bescheiden op de achtergrond, maar het evenaart zijn andere geschiedwerken in zijn fraaie stijl, zijn overzichtelijke, evenwichtige compositie, zijn persoonlijke visie en, ondanks zijn eenzijdigheid is het laatste gedeelte, zijn streven naar objectiviteit. x) Men zou kunnen verwachten, dat na Edzards dood op 1 Maart 1599 Emmius’ oordeel over zijn zoon en opvolger Enno III gunstiger zou luiden. Enno toch had dikwijls tegenover zijn vader, zoals Reimers opgemerkt heeft, zijn „kroonprinsenliberalisme” tentoongespreid, hij was vriendelijk van aard en bewoog zich graag onder het volk. Emmius had in 1592 zelfs de eerste decade van zijn Rerum frisicarum historia aan hem opgedragen. Doch omdat in de gespannen verhoudingen na 1595 Enno evenmin als zijn vader geneigd bleek van zijn grafelijke rechten iets te laten vallen, droegen de stenden hun achterdocht dadelijk op hem over. Emmius achtte hem wegens zijn groter verstand zelfs gevaarlijker dan zijn vader. Zijn oordeel sprak hij al vier dagen na de dood van Edzard uit: „1 Maart stierf de oude graaf, wiens wil neigde tot afbreken, doch wiens geest bot en suf was, terwijl hij meermalen zich zelf benadeelde als hij zich vooruitbrengen wilde. Maar de rijzende zon, die hem opvolgt, is scherp van geest, vriendelijk en huichelachtig.” „De
ob multas simul concurrentes circumstantias civitate, et rumore hoe, ceu fit, celeriter diffuso, multo plures ad locum conventus concurrere, quam erant vocati. Ad se enim rem, quae agebatur, non minus quam ad caeteros, pertinere putabant. Et habebant omnes suspecta omnia, quae erant ob oculos, quae dici fierive audiebant. Praesidia quippe accipiebant augeri in arcibus et miïites pergere conscribi plures: arces etiam commeatu multum supra solitum instrui; vigiliis sciebant sibi uti ex uso suo non licere: portas et moenia esse in potestate eorum, quos noverant ab aulae nutu velut mancipia pendere, et sibi pene non minus quam ipsam aulam esse infensos: portarum claues deferri uespere in arcem nouo prorsus exemplo, et committi homini extero, atque ita se, coniuges, liberos cum omnibus fortunis expositos mille periculis. Denique horrebant recens exemplum illud Leranum; praesertim quum cum facto illo minae contra se iactatae plane congruerent.” etc.
*) Het heeft stellig in zijn bedoeling gelegen, het werk te publiceren. Dat blijkt uit de stijl en uit een verwijzing naar Rer. fris. hist. lib. I en II voor de beschrijving van het vroegere Oost-Friesland (fol. 5r: „Eius divisio et caetera, quae huc pertinent, imprimis vetustatis eiusdem primae, a me in historia parte prima et secunda prolixe satis sunt exposita.”). Waarom het achterwege gebleven is, is me niet bekend. Misschien ook is hij van plan geweest het eventueel in te lassen in een beschrijving van Oost-Friesland, evenals hij een historisch gedeelte in het „syntagma” van Friesland tussen Eems en Lauwers heeft ingevoegd (vgl. bov. blz. 70).



toestand van ons vaderland is zeer gevaarlijk, want hij [Enno] zal zich het vossevel aandoen, dat zijn vader nooit wist te gebruiken.” Laconiek perst hij zijn mening samen in drie woorden: „Rehabeam in scena.” x) En dit oordeel blijft bestaan de hele regering van Enno door. Hoe sarcastisch zijn zijn woorden over den graaf in de aanvang van 16002): „De vorst van mijn vaderland, zich nog beheersend en voor de omstandigheden wijkend, speelt de rol, die hij op zich genomen heeft, aardig en met toewijding. God geve, dat hij door de gewoonte van het goed doen goed wordt!” „Alles alleen tot misleiding dienend!” is zijn mening over een grafelijk voorstel van 1603.3) „De vorst van Oost-Friesland bedriegt God en de mensen,” klinkt het in 1606. 4)
In een geschrift van 1607, getiteld „De causa Emdana et totius patriae,”6) vat hij een aantal grieven tegen Enno III samen, zoals eind 1597 tegen Edzard II. Ook nu weer is een der ernstigste aanklachten, dat de graaf nooit verdragen en overeenkomsten nakomt en zich zelfs niet voorneemt ze na te leven. (Dit heeft Enno van Emmius herhaaldelijk moeten horen, ook al na de concordaten van 1599 en na het vergelijk van Den Haag). Vonden we over Edzard de klacht, dat hij alles zelf wilde beslissen en de stenden slechts hadden te gehoorzamen, nu lezen we, dat Enno de stenden wel samenroept en hun toestaat hun gevoelens kenbaar te maken, maar dat hij zelf met een paar raden edicten opstelt en uitvaardigt, vaak ook zonder de stenden te raadplegen. „Dat is de bron der tranen en der rampen,” roept Emmius uit. Ook het houden van vreemde troepen is hem een doorn in het oog: ze dienen slechts om het volk te onderdrukken en uit te zuigen. Zonder de onderdanen er in te kennen, laat de graaf op hun kosten kanalen graven en dijken leggen; het nieuw aangeslibde buitendijkse land eigent hij zich toe, het geld voor de betaling van het Emder garnizoen gebruikt hij voor andere doeleinden, hij reikt valse zeebrieven uit. En na deze klachtenlijst volgt de slotsom, dat het volk geen overeenkomst kan aangaan of eerst moet de graaf schade vergoeden en overtreding der verdragen ongedaan maken en moeten andere middelen aangewend worden om den graaf tot trouw aan de over-
*) Br. I 185, 186, 187.
*) Br. I 216.
3) Br. I 276.
«) Br. II 282.
5) Aur. StA. Msc. A 17a 7. Van de drie eerste folia is de rechterbovenhoek afgescheurd.



eenkomsten te nopen.1) — Met dit vage dreigement eindigt het geschrift. Hoe Emmius zich die „andere middelen” voorstelde, zal ons blijken uit zijn actie bij de onderhandelingen voor het verdrag van Osterhusen.
Dit opstel staat overigens, evenals het onvoltooide „De Frisia Orientali scriptum anno 1600”2 3), niet op de hoogte van „De Frisia Orientali et Urbe Emdana”. Wel zijn ze betrouwbaar in de mededeling der feiten, maar ze bepalen zich tot de weergave van de algemene partijopvatting zonder daaraan een diepere historische achtergrond te geven of een persoonlijke gedachte tot uiting te brengen, waardoor ze zich boven het niveau van partijschriften zouden verheffen.
Na de verbeurdverklaring der Emder koopvaardijschepen en de gevangenneming der zeelieden in Spanje was het voor Emmius een uitgemaakte zaak, dat Enno en zijn omgeving dit op hun geweten hadden. Al dadelijk, op 4 Juni 1607, beschuldigde hij in een brief aan Sibrandus Lubbertus 8) den graaf: „Je kunt niet geloven, hoezeer allen ontsteld zijn, nu ze zien, hoe ze in het buitenland door het schandelijk bedrog van den graaf beroofd worden van hun bezittingen.” Daarna keert telkens en telkens dezelfde beschuldiging in zijn brieven en verhandelingen terug.4 *) Hij vond het echter ook roekeloos van de Emders, dat ze steeds in goed vertrouwen naar Spanje voeren; „nu krijgen ze loon naar hun dwaasheid.” Toch kwam, voegde hij erbij, uit de ramp dit voordeel voort, dat de graaf zich nu bij iedereen, ook bij medestanders, gehaat had gemaakt.8) Zo troostte Emmius zich met de overweging, dat de zeebrievenkwestie tenslotte nog koren op de molen van zijn partij was.
Aan de schuldvraag heeft hij een verhandeling gewijd, waarvan de titel de strekking weergeeft: „Dat Graeff Enno die rechte vnd ware orsaker sy der Hispanischen schaden, vnd derwegen ock schuldich sy, diesulve wedder vp tho richten.”6 *) Hoewel die strekking en de voorstelling van zaken overeenstemmen met die in de Historia
1) fol. 3—6. Slotzin: „Frustra igitur pactis transactionibus nouis tentandis populo consulitur, nisi ante damna alia et quae contra pacta priora in despectum pactorum commissa sint a Comité sint reparata et imposterum servandae fidei media alia adhibeantur.”
2) Zie daarover bov. blz. 108.
3) Br. I 394.
4) Zo Br. I 405, 458, 475; II 8, 30.
5) Br. I 453: „Hispanicas navigationes damnavi semper,” etc.
•) Niet gedrukt. In Emmius’ eigen handschrift Aur. StA. Msc. A 1276,
fol. 25r—38T. In afschrift Aur. StA. Landsch. Fol. 18, zonder auteursnaam.



nostri temporis en de Claades hispanica x), volge hier toch om enkele voor Emmius karakteristieke eigenschappen een korte bespreking.
In opzet herinnert het geschrift aan enkele andere Oostersnederlandse verhandelingen van hem: bijna elke alinea begint met een der wendingen „idt is waer”, „niet weniger waer”, „ock waer”, „verder waer”, „ingeliken waer”, „noch waer”, „gewisselick waer”. Telkens volgt daarop een historisch feit, dat den graaf in een ongunstig licht plaatst. Emmius stelt zich echter niet tevreden met een relaas van de manier, waarop volgens hem de zeebrieven uitgereikt werden, doch zoekt ook naar een historische oorzaak. Daarom begint hij met de opmerking, dat op de landdag te Norden in 1593 Emden gravamina overlegde tegen graaf Edzard II en deze in heftige toorn ontstak, omdat hij, naar hem bleek, de stad niet „tho sinen wille hadde” en een groot deel van zijn macht vreesde te verliezen, „dat welcke ehme bitterer wurde syn als die doet.” Hij verlangde, dat alleen zijn zeebrieven en niet die van de stad geldigheid zouden hebben, waarbij de toenmalige burgemeesters en raadsheren, „de domaels nicht anders als des heren Graven dienere vnd creaturen weren”, zich zonder protest neerlegden. Daarmee hing de welvaart der burgerij af van ’s graven goedgunstigheid. ,„Item waer, dat darmit dat erste fundament gelecht is alles vnheils vnd schaden, dar in die stadt Emden vnd ehre borgern an verschidene orter tho water vnd tho lande naderhandt geraden sint.” — Na vermelding van verschillende incidenten zet hij dan uitvoerig uiteen, hoe Enno op raad van zijn kanselier Frantzius de Emders in het verderf ging storten. Aan hen, „die ehm gegen die regehringe vnd welvaret der stadt tho wille weren”, gaf hij de geldige, aan hen, „die neffens borgemeister vnd Raedt vnd anderen collegien die vpgerichtede verdragen begehreden tho onderholden vnd der stadt gerechticheit in acht tho nehmen”, de ongeldige zeebrieven mee. Ook het argument van de „drie vendels” doet bij Emmius opgeld. — Toen bij de behandeling van de aanklachten der Emders te Den Haag Oldenbarnevelt een paar originele zeebrieven voor de grafelijke afgezanten op tafel legde, was het gevolg, dat deze „althosamen als voer den kop geslagen synde, voer ein tijdtlang verstummet sint geworden.” Daarover nader ondervraagd, „hefft endtlick na lange stilswigen die Cantzler mit vnverschaemtheit wol gewapenet sinen mundt apen gedaen vnd ein lange sermoen
!) Vgl. bov. blz. 31.



angevangen”, om de verschillen tussen de twee soorten zeebrieven recht te praten, wat hem niet gelukte. Zo heeft Frantzius „den gantzen godtlosen handel mehr vnd mehr apenbaret vnd allen twivel darvan wech genamen”.
Thomas Frantzius werd nog meer dan Enno zelf door Emmius verfoeid, omdat die voortdurend de Emders dwars zat en telkens weer zijn toegeeflijken meester tot volhouden aanspoorde. Bovendien tergde hij de Emders door vlijmend spottende hekelschriften, die voor pamfletten van hun zijde niet onderdeden. Eén daarvan is „Thomae Frantzii Noctes Pragenses de Morbo Emdano” 1). In deze „Praagse Nachten” stelt hij de Emder ziekte voor als hondsdolheid, een vergelijking, die hij in den brede uitwerkt; in een tweede hoofdstuk behandelt hij de oorzaken, o. a. aangeboren neiging tot dolheid, d. w. z. oproerigheid, de beet van een andere hond, d. w. z. invloed van vreemdelingen en het consistorium; in het laatste hoofdstuk spreekt hij over de genezing: afdanken van de troepen, beknotting van de macht der Veertig enz.
Volgens Emmius is Frantzius de boze daemon, die Enno beheerst en Oost-Friesland ten verderve voert. Nog vijf jaar na het vertrek van den kanselier noemt hij hem, en dat zelfs in een zuiver wetenschappelijk werk2), waarin hij anders gereserveerd pleegt te zijn, „Frantzius, die altijd bezig is iets kwaads te brouwen”, en „Thomas Frantzius, een allerslechtst mens, die in een verdelgingsoorlog [n.1. in 1602] als een afgrijselijke Megaera het allerongelukkigste land op de hardste wijze teisterde”. Vooral vreesde hij zijn welsprekendheid bij onderhandelingen, waartegen de Emder afgezanten blijkbaar niet opgewassen waren. Hatelijk vraagt hij in zijn geschrift over de Spaanse schade 3): „Sall nu der Cantzler Thomas Frantzius mit sine twe hogeste vnd groteste gaven, der vnverschaemtheit vnd des geswinden swetzens, darmit he sunderlick versehen vnd verzieret, so veel konen tho wege bringen, dat in disse so apenbare vnd handtgrijplike schuit nene schuit sick sehen late?” Hij heeft dezen tegenstander niet naar waarde kunnen schatten: hij zag in hem niets dan een immorele intrigant en machiavellist.
De verdere raadgevers en hovelingen van Enno waren volgens hem even onbetrouwbaar en hebzuchtig als onder Edzard II. Ironisch merkt hij in 1610 op, dat het grafelijk hof er een heel nieuw en apart
i) Een uitgave is met niet bekend; twee geschreven exemplaren Aur. StA., Landsch. Fol. 18 en Derschau 15.
*) De stalu reip. et eccl. in Fris. Or. 10.
3) Aur. StA. Msc. A 127b, fol. 36v.



recht op na houdt, volkomen afwijkend van het algemeen geldige.x)
Wat hij in 1597 in zijn geschiedwerkje „De Frisia Orientali et Urbe Emdana” wilde aantonen door een historisch overzicht, heeft hij in 1610 nog eens bondig geformuleerd: de „enige oorzaak” van de wanorde en onrust in Oost-Friesland is deze, dat de graaf, al of niet door de „vleiers en bloedzuigers van het hof” opgestookt, zich niet tevreden kan of wil stellen met de macht, die hij van zijn voorouders ontvangen heeft en die in overeenstemming is met het „vaderlandse recht”, maar dat hij met de grootste krachtinspanning streeft naar een grotere macht, waarmee de „grondwetten” van Oost-Friesland onverenigbaar zijn.2) Daarmee knoopt hij weer aan bij zijn theorie: het streven van den graaf is onrechtmatig, want hij treedt de historische vrijheidsrechten met voeten; het streven der stenden is rechtmatig, want zij trachten die rechten te handhaven of te herwinnen.
Uit de houding van de Emders tegenover Edzard II en Enno III, hun sympathie voor de Republiek en de hulp, die ze vandaar vroegen en kregen, hebben Oostfriese schrijvers de gevolgtrekking gemaakt, dat de Emder partij er naar streefde, het gravenhuis op zij te schuiven om daarna Oost-Friesland als achtste provincie aan de zeven Nederlandse provinciën toe te voegen. Zeer positief stelt zich op dit standpunt Hagedom: „Das politische Ideal der durch den Sturz des graflichen Regiments in Emden zur Herrschaft gelangten Partei war der völlige Anschlusz der Stadt an die unierten Niederlande”. En naar aanleiding van het verdrag van Osterhusen: „Die Stadtherren haben ihr Ziel, den Grafen aus dem Lande zu jagen und selbst die Regierung zu übernehmen nicht erreicht” 8). De mening
*) Aur. StA., Msc. A 1276, fol. lr: „Nee nouum hoe, sed dudum in more positum huic aulae, quae (quod cum dolore, quia res cogit, dicimus) nouum ius sibi finxit, abhorrens a iure communi onnium hominum, statuitque cum contra subditos agitur, licere sibi pro desiderio comitis sui ad stabiliendam ei potestatem in subditos absolutam atque exlegem et ad ius populi a maioribus acceptum opprimendum sine modo et sine fronte falsum dicere et scribere, id est, pro Iibitu mentiri. Id doceri potest, siquis id requirat, infinitis exemplis.”
2) Aur. StA. Msc. A 1276, fol. lr: „Unicus autem omnium malorum, quae patriam hanc nostram affligunt, fons est, quod comes seu sponte sua, seu ab aulicis assentatoribus et hirudinibus instigatus, ea potestate, quam a maioribus accepit iuri patriae conformem, non uelit aut possit esse contentus, sed ad maiorem aliam, cum qua fundamentales leges huius regionis et constituti comitatus stare non possunt, summa ope ac studio contendat.”
3) Hagedorn II 368 (daarop gebaseerd Hobbing, Erstgeburtsnachfolge 63),
II458. Vgl. ook Hagedorn 1342: „Es gab auch Leute , die in dem AnschluB
Ostfrieslands an den niederlSndischen Protestantismus und an dessen Staats-



van Reimers stemt met die van Hagedorn sterk overeen: „Das politische Ideal (van het „wohlgestellte Bürgertum unter Führung der Manner, die dem Konsistorium der GroBen Kirche nahestanden”) war zeitweise der unmittelbare AnschluB an die Vereinigten Niederlande, ihr religiöses der Gottesstaat, wie er Menso Alting vorschweben mochte.”1)
Is deze gevolgtrekking juist? Het vraagstuk is voor de beoordeling van de Oostfriese geschiedenis omstreeks 1600 van fundamentele betekenis.
Emmius nu was ontegenzeggelijk van mening, dat de Emders steun moesten zoeken bij de Westelijke nabuurstaat en dat ook deze niet anders kon doen dan de Emders helpen. Volgens hem behoorde eigenlijk ieder het voor Emden op te nemen ter wille van de ideële belangen, die er op het spel stonden; zelfs koesterde hij de gedachte, dat geen goed vorst ooit steun zou bieden aan den graaf.2) Hoeveel te meer behoorden dan niet de Nederlanders hulp te brengen aan de Oost-Friezen, die evenals zij streden voor „religio et patriae libertas”! Bovendien waren ze zedelijk verplicht „de moeder der Nederlandse kerken” voor haar onwaardeerbare diensten van de ondergang te redden. 8) Hij had evenwel voldoende reëel politiek besef om aan zulke idealistische motieven in de praktische staatkunde niet te veel waarde te hechten. Ook het eigenbelang echter moest de Republiek nopen, Emden tegen den „Spaansgezinden” graaf te steunen, opdat niet de Spanjaarden zich zouden nestelen in de ten opzichte van de Nederlanden zo gunstig gelegen stad. 4)
Doch hij zag tevens in, dat van hun kant de Emders ook nergens anders ruggesteun konden vinden dan juist in de Republiek, waar
wesen ihr politisches Ideal sahen.” En II 398: „Die Weissagung in dem alten Folianten der Franziskaner Kirche, daB der dritte Enno nicht mehr regieren werde, von dem Abel Eppens berichtet, der gehórt als Motto über die Emder Revolution.” (bij Eppens, Kroniek, ed. Feith en Brugmans II 193).
1) Reimers, Ostfriesland 177. Het werkje van F. Wachter, Ostfriesland unter dem Einflup der Nachbarlander bespreekt de toestanden tijdens de Dertigjarige Oorlog en werpt op de periode 1590—1611 weinig licht.
2) Br. I 450 (Sept. 1607): „Persuadere quippe mihi nequeo, aut Britannum aut quenquam, qui in bonorum principum numero sunt, patrocinium manifestae enormisque iniquitatis et notoriae tyrannidis suscepturum esse.”
*) O. m. Br. I 60—63, 67, 71, 149, 185, 442.
4) Br. I 62: civitas optima in manus inimicorum devenire non
potest, nisi Belgicas quoque provincias, portu tam commodo, tam oportuno
et munito oppido hostibus patefacto, de quo dubitare non licebit, ineluctabile detrimentum sequatur.” Ook Br. I 185.



hun enige geestverwanten woonden, die tot hulp in staat waren.x) En zoals Emmius zagen ook Menso Alting2) en Althusius de toestand. Althusius kwam zelfs tot de nuchtere erkenning van de harde werkelijkheid, dat de Oost-Friezen gedwongen waren de Republiek te vriend te houden, omdat die het graafschap te land en ter zee kon afsluiten en daardoor volkomen in de macht had.3)
Toen in 1607 dan ook de Staten-Generaal jegens Emden een minder toeschietelijke houding begonnen aan te nemen, waren de Emder leiders daarover verontrust en ontevreden. Vooral Menso Alting was verontwaardigd, dat de Staten-Generaal volgens hem zich lieten leiden door het anti-Emdense Engeland, dat weer liep aan de leiband van den graaf. 4) Ook Emmius was teleurgesteld. „Wie hun vrienden verlaten en hen in hun vertrouwen bedriegen, worden ook op hun beurt door anderen verlaten,” schreef hij aan Lubbertus. 5) Althusius, die in de herfst van 1607 als gezant der Emders in Den Haag vertoefde, toonde, hoewel ook hij soms door het talmen der Staten-Generaal geprikkeld werd, ®) een beter begrip voor de moeilijke situatie, waarin de Republiek zich bevond. Aan Emmius schreef hij, dat de Staten-Generaal den Engelsen koning wel moesten ontzien, omdat als die voor het hoofd gestoten werd, voor hen de strijd tegen Spanje te moeilijk zou worden, en dat bovendien de vredesonderhandelingen met Spanje een doortastend optreden in Oost-Friesland uiterst bezwaarlijk maakten.7) Deze opmerking van Althusius schijnt Emmius aanleiding te hebben gegeven zijn aanvankelijk oordeel te herzien; althans aan Lubbertus schreef hij dadelijk: „De Staten-Generaal aarzelen niet uit gebrek aan rechtvaardigheids- en billijkheidszin, maar uit vrees voor het kwetsen van machtige vorsten.” 8) Daarom was hij ook onder de politieke omstandigheden van toen met de voorlopige financiële regeling van December 1607, al bleef die bij de verlangens der Emders ver achter, niet ontevreden.9) Menso Alting met zijn
*) Br. I 185, 312, 442; II 285 v. (1599—1608).
2) Br. I 348, 445.
») Br. I 407 (Juni 1607).
4) Br. I 423, 438, 439, 447.
*) Br. I 442.
6) Br. I 465. Met een reminiscentie aan de versregel van den Romeinsen dichter Ennius op den dictator Fabius: „Scribunt nostri et nos ad nauseam repetimus, actum esse de tota caussa et urbe, nisi in tempore subveniatur. Cunctando ille rem Romanam restituit. Cunctando hi Embdanam amittent.”
7) Br. I 449, 450, 461.
8) Br. I 453.
») Br. 1 474, 475.



principiële opvattingen was echter voor zulke overwegingen moeilijk toegankelijk.1) Overigens waren de drie leiders het onderling volkomen eens over de te volgen gedragslijn.
Het besef der Emders, dat ze op de hulp der Republiek aangewezen zijn, sluit echter volstrekt niet in, dat ze de volledige aansluiting daaraan en de afzetting van den graaf wensten. Enige positieve aanwijzing in die richting heb ik in geen enkele Emder bron kunnen vinden. Dit moge in voor de openbaarheid bestemde geschriften volkomen begrijpelijk zijn, ook in Emmius’ particuliere brieven en aantekeningen komt niets daarvan voor.
Wel kan men daarentegen uit enige van zijn uitspraken afleiden, dat het geenszins in zijn bedoeling lag de grafelijke regering omver te werpen. Als na lange en moeilijke arbeid in 1599 de Concordaten tussen graaf en stenden gesloten zijn, hoopt Emmius vurig, dat er een duurzame verzoening tot stand gekomen is en de rust in het land terugkeert.2) In 1610 wijst hij er eenmaal op, dat de stenden niet tegen den graaf in opstand willen zijn. 3) Duidelijk zijn ook de kanttekeningen, die hij in 1610 gemaakt heeft bij het reeds genoemde „Bref recit” van Thomas Frantzius. Deze zegt in dit geschrift ergens4): „Monseigneur le Conté pense qu’il a tres bonne raison a sommer Monseigrs les Etats generaulx d’employer leurs conseils et forces pour le maintenir en son droict et en tel estat auquel les compositions et les traittez et accords 1’entregardent, et abolir tout ce qu’est faict au contraire et dauantage a 1’aduenir empecher partout de ne faire chose semblable.” Van het woord employer af heeft Emmius alles onderstreept en daarnaast de opmerking geplaatst: „Hoe unicum est, quod nos Emdani petimus et contendimus, ac nobiscum reliqui patriae nostri ordines. Hóe si factum erit, omnia conquiescent.” M. a. w. hij is er niet tegen, dat de graaf de landsheerlijke positie, zoals die in de verdragen omschreven is, behoudt. Reden om aan Emmius’ oprechtheid te twijfelen is er niet: hij was immers niet verplicht om Frantzius’ opmerking in
!) Br. 1 456.
2) Br. I 198: „Pacatae [resj sane sunt, utinam etiam bene locatae, utinam placatis recte ac purgatis animis compositae. Nos speramus ac metuimus, Deus eventum in manu habet sua, quem rogamus ut ecclesiae sedem ac pacem conservare iis in locis, in quibus nati et educati sumus, non dedignetur.”
3) Aur. StA. Msc. A 1276 fol. 67r: „Vnd ist schoen, dat die stenden nicht diuortijeren van den herrn Grauen, als die heren Staten der Vnierede prouincien van den koning van Hispanien gedaen hebben, so is gelycke woll die haet vnd wraeckgyricheit in dat gemöte des Grauen also groet, als idt bij den koning van Hispanien syn mach.”
4) Aur. StA. Msc. A 1276 fol. 22*.



een kanttekening te bevestigen. Als Frantzius schrijft: „Dauantage Messeigrs. les Etats souuentefois ont proteste que ces accords seruiront principalement a la conseruation de 1’estat de Monseigr. Ie Conté et de sa province,” x) dan onderstreept Emmius de woorden vanaf „ont proteste” en schrijft er naast „Recte”. Uitdrukkelijk verklaart hijzelf: „De grondwet van dit gewest is deze, dat de graaf moet regeren, maar dat hij door zijn regering de rechten, de privileges en de vrijheid van het volk niet mag beperken. Want zo luidt de leenbrief.” 2) En met betrekking tot de stad Emden merkt hij op, dat de graaf daar een wettig, zij het door rechten en wetten beperkt gezag heeft, hetwelk hij ook altijd over de stad heeft uitgeoefend en nog kan uitoefenen zonder dat iemand zich er tegen verzet.s)
De grafelijke partij heeft evenwel in de tijd der twisten steeds het vermoeden gehad, dat de Emders er naar streefden den graaf te verdrijven en zich te doen opnemen in de Republiek. Zeer duidelijk spreekt dit uit een aantekening van Emmius, die hij blijkbaar gemaakt heeft naar een officiéél stuk; ze is reeds eenmaal gedeeltelijk geciteerd door Reimers en wordt hier nog eens in zijn geheel weergegeven4): „Anno 1599 die 16 Maii hefft Graaff Enno an syne affgesanten vp den Westphelischen Craissdach, cum inde litteras accepisset a Simone com[ite] Lippjensi] cum admonitione de dimittendis militibus suis, nochmaels geschreuen geuende densuluen wider instructie vnd hefft in dat schriuen die Emders am hogesten beschuldiget dat sie allerhande schandtgemaal geschreue vnd gedruckede pasquillen contra patrem et fratres suos Iohannem et Christophorum boesslick spargiret vnd vthgeworpen, sines S.
!) fol. 22».
2) Aur. StA. Msc. A 1276, fol. 20v: „Lex fundamentalis provinciae huius haec est, ut Comes imperet, sed imperio suo iura, priuilegia, libertatem populi non minuat. Sic enim inuestiturae literae loquuntur.” Het begrip lex fundamentalis (vgl. ook „leges fundamentales”, bov. blz. 173) vindt men volgens Jellinek, Allg. Staatslehre3 508, voor het eerst bij de monarchomachen. Dit zou dan als een bewijs van hun invloed op Emmius kunnen gelden. De term kan echter ± 1600 reeds algemeen gangbaar geweest zijn. Ook kan men, aangezien de term bij mijn weten slechts voorkomt in de genoemde notities van 1610, hier bij uitzondering denken aan ontlening aan Althusius (vgl. Politica b.v. Cap. XIX § 43, 49).
s) Aur. StA. Msc. A 1276, fol. 3r: „Imperium legitimum, certe iure et legibus terminatum, quod comes secundum iura et leges imperans semper habuit in civitatem et adhuc habere nemine recusante habere [sic] potest.” Vgl. ook de bov. blz. 156 geciteerde woorden, die Emmius Alting laat zeggen tot de Emder regering: „Timetis Comitem Dominum vestrum, et recte” etc.
4) Die Bedeutung des Hauses Cirksena ftir Ostfriesland 27. Dr. Reimers had de vriendelijkheid mij mee te delen, dat hij Emmius’ notitie gevonden had in een bundel acten, Aur. StA. Msc. A 17c. Hiernaar is mijn af druk.
12



Vaders vhralte vnstridige accisen, lijnebanen vnd andere plaetzen mit gewalt ingenomen, dat se sub praetextu falso agitatae pro-
ditionis dat swaert sic angematet sinen Vader allen gehoersam
dorch Notarien en tugen vp apentlike lantdagen vpgekundiget. De his patrem querelas detulisse ad Cameram Spirensem et processus impetrasse: sed hoe ipso rebellionem auctam potius quam conpressam. Accepisse namque se ex diversis locis et fide dignis, als solten die Redelin führer ihre gesanten an die general Vnirten Staten superiore autumno geschicket hebben, ab iisque magnam pecuniae summam et auxilia petiisse, darmit sie vnder ehren schutz vnd patrocinio sick der Grauen tho Ostfriessl. gerechten Oberbotmessichkeit in solidum vnd gantzlick entrecken, tho Staten angenamen vnd also per consequentiam ock vth des h. Rycks dwang muchten genamen werden. Vnd dat ehnen in diesen ehren begehren gewilvaret, vnd de verordnunge gemaket were, so balde de See vnd watervaert weddervmme eröpenet, ehne ein ansehenlike volcks [sic] thogeschicket, dat gubernament gewisse personen ingeantwordet, vnd mit den ouerigen vnderdanen Stadischen gebruick solte verfahren werden.” Inderdaad sloot Emden in de herfst van 1598 en het voorjaar van 1599 leningen bij de Staten-Generaal en ook besloten deze Emden met troepen te steunen*); het komt me echter voor, dat deze feiten weliswaar aanleiding gegeven hebben tot geruchten en commentaren, waarvan we in de klacht van Enno een neerslag vinden, doch dat we die even sceptisch moeten beoordelen als de vermoedens der Emders, dat de graaf met Spanje onder één hoedje speelde. Ook Frantzius vertelde in zijn „Brefrecit”, dat de Emders zich met verlating van den Oostfriesen graaf wilden stellen onder de heerschappij der Staten-Generaal, maar Emmius sprak het kortweg tegen.1 2)
Nu zijn er in de periode 1590—1611 enkele jaren, die de opvatting van Hagedorn en Reimers schijnen te rechtvaardigen, n.1. die van 1607 tot 1609, gedurende welke in Emden een radicale stemming heerste, die in verschillende gebeurtenissen tot uiting komt.
Daar is vooreerst de voorwaardelijke opzegging der gehoorzaamheid, rechtstreeks voortvloeiend uit de eis, dat de graaf de verliezen
1) Vgl. Resolutiën der Staten-Generaal, ed. N. Japikse, Bd. X, 115, 119, 124, 511, 519 (geheim), 521, 528.
2) Aur. StA. Msc. A 127ft fol. 7r: „ils disent que leur estoit loisible
d’abandonner ie prince legitime et s’associer et soubmettre a 1’union et arbitrage de Messeigrs les Etats”, waarbij Emmius: „Vtrumque falsum, de quorum posteriore prouocamus ad testimonium illustrium general. Ord.”



in Spanje moest vergoeden. De maatregel ging in tegen de bedoeling van de Staten-Generaal, doch past volkomen in de dualistische stendenstaat en betekent juist wegens haar voorwaardelijkheid geenszins, dat men den graaf het land wilde uitjagen. Emmius is er niet tegen geweestl) en keurde zelfs de wijze, waarop de stedelijke regering voor deze verklaring de handtekeningen van de burgers eiste, niet af: hij noemde de maatregel hard, doch in de harde omstandigheden noodzakelijk, zonder evenwel voor die mening nadere gronden op te geven.2)
Van de bezetting der grafelijke burchten te Aurich en Greetsiel in September 1609 geldt hetzelfde: ook dit was een uiterste maatregel om een garantie te hebben, dat de graaf eisen van Emden en de administratoren nakwam. Emmius kon zich in overeenstemming met zijn theorie van de suprematie der stenden geheel met deze actie verenigen; alleen over de plundering door de soldaten was hij hevig ontsteld. Aan Johan Witten vertelde hij de gebeurtenissen in een paar brieven. 8) Daarin legde hij er sterk de nadruk op, dat juist die plundering alleen aan de moedwil der soldaten te wijten was. „Men zegt, dat de brooddronken soldaten in Aurich plunderden buiten het bevel der Emders om. De raad heeft al het geroofde zorgvuldig verzameld en bewaart het gevondene. Wat er met de schuldigen gebeurt, weet ik nog niet. Ik betreur, dat deze „tempestas” plaats gevonden en de hoop op rust en eendracht verstoord heeft, en ik vrees dat dit het begin van ellende zal zijn. Moge God de straf verzachten.” Volgens hem verstoorde de bezetting op zichzelf de hoop op rust en eendracht dus niet; alleen de plundering stuurde alles in de war. Dat Emmius met de eis der Staten-Generaal, de beide burchten tot de sluiting van een definitief verdrag aan hen in te ruimen, weinig ingenomen geweest is, behoeft ons niet te verwonderen: hij vond, dat de stenden deze garantie het veiligst zelf in handen konden houden. Bovendien vreesde hij al vóór de sluiting van het twaalfjarig bestand, dat de StatenGeneraal daarna niet meer zo geheel achter de stenden zouden staan als tevoren. 4)
x) Br. II 2 deelt hij het feit aan Lubbertus mee zonder eigen oordeel.
2) Br. II30,31: „Hic durus cuneus duro nodo secando adhibetur hoe tempore. Utinam Deus bene vertat et misereatur hospitii ecclesiae suae.”
*) Br. II 79 v., 81.
4) Br. II 89 deelt hij zonder commentaar maar toch met voldoening aan Mulerius mee: „Patriae meae Ordines omnes unanimiter et constanter recusarunt restituere loca occupata ante confectam transactionem, quanquam vehementer id urserint Ordines nostri, etiam additis minis.” Br. II 66 (28 Mrt. 1609 aan



De stedelijke regering van Emden maakte zich echter ook schuldig lan een heerszuchtig optreden, waarin Emmius niet met haar neeging. Dit was het geval bij een intern conflict, dat er tegen iet einde van 1607 tussen de Emder regering en den commandant yan het Emder garnizoen Frederik van Vervou uitbrak over de lanstelling van officieren. Vervou meende, dat dit recht op grond van het vergelijk van Den Haag hem toekwam, doch de regering ïiste het voor zich op. Het geschil, waarover Vervou in zijn „Gejenckweerdige geschiedenissen” herhaaldelijk spreekt1), sleepte zich met verschillende incidenten en nieuwe wrijvingen bijna een jaar voort, totdat eindelijk in November 1608 de Staten-Generaal, al veel eerder als scheidsrechters ingehaald, er in toestemden, dat om aan alle geharrewar een einde te maken aan Vervou eervol ontslag werd verleend. Emmius nu had met recht gevreesd, dat deze tweedracht tussen het burgerlijk en militair gezag slechts den graaf ten goede kon komen, en heeft meermalen pogingen aangewend om de beide partijen tot elkaar te brengen.2) Doch nadat in April 1608 het stadsbestuur weer buiten Vervou om twee offi-
Lubbertus): „Ego quoque tecum sentio maiore in difficultate futuros Emdanos coeuntibus induciis hisce quam fuerunt hactenus, idque semper sensi.” Br. II 95 (7 Febr. 1610) schrijft hij aan Witten over Oost-Friesland: „Patria mea ab oceano et tempestatibus vehementer afflicta premitur insuper a sinistris illorum animis, qui merito solari eam ac tueri in periculo debebant, versaturque nunc in summo discrimine. Quod me sollicitudine ac dolore conficit.” Brugmans meent wel terecht, dat Emmius hier denkt aan de bezetting van Aurich en Oreetsiel door de Staten-Generaal, doch voegt er aan toe: „Es ist sonderbar, daB Emmius über diesen Sieg der Republik verstimmt und betrübt war; er fühlte sich doch schlieBlich noch mehr Ostfriese als NiederlSnder, und so kann er auch die Besetzung Ostfrieslands durch die staatischen Truppen als Schmach empfunden haben.” Deze opvatting is voor mij in zoverre onaanvaardbaar, dat ik Emmius’ ontstemming geenszins verwonderlijk acht en de woorden „doch schlieBlich noch” zou willen weglaten.
1) Vervou, blz. 332, 335, 340—370 passim.
2) Br ji 5 v., 20, 21, 44, 57, 59. Emmius schrijft op 23 Januari 1608 (Br. II 5), dat de verwijdering tussen magistraat en commandant met de dag groter wordt. Onjuist merkt Brugmans hierbij op (Br. II 6 noot 1; II 20 noot 3), dat Vervou eerst in April 1608, op blz. 341 van zijn werk, melding maakt van een geschil tussen hem en de stedelijke regering. Vervou deelt reeds op blz. 332 mee: „Int laetste van dit jaerfd. w. z. 1607] sijnder vele disputatien geuallen, tusschen die magistraet van Embden ende mij, nopende het stellen der hoge officieren mijnes regementes; ende oft ick nu haer met vele redenen ende grunden bewijse, dattet mij toekomt, die seluige, ende niemant anders, te vergeuen, te meer om dat de Heren Generale Staten, Sijne Excellentie ende Mijn Heer Graeff Willem van Nassau (interpreterende het Hagische accoort ende geuolg van dien) seggen, dattet mij toekomt, soo en kan ick dit volck voor alnoch daerthoe niet bewegen; want die verscheidenheit der humeuren sulckes merendeels verhindert.”



eieren aangesteld had, moest hij teleurgesteld en geergerd over de houding van de Emder regering de mislukking van zijn pogingen erkennen. „Er bestaan hartstochten, die men niet kan stuiten, al spant men zich in tot het uiterste,” verzuchtte hij en in Augustus schreef hij aan Lubbertus: „Ik ben ongerust over het lot van het
vaderland wegens de twist tussen onzen gemeenschappelijken
vriend den garnizoenscommandant en de magistraat Je kunt
niet geloven, hoe ik daardoor gekweld word. Hij betreurde het ontslag van zijn vriend, dien hij kende als een eerlijk en flink man.
Van meer belang is het volgende. Vervou vertelt in zijn betrouwbare mémoires bij de bespreking van zijn conflict met de Emder regering, dat er in deze tijd te Emden personen waren, die in hun haat tegen den graaf geen verzoening meer wensten, de verwarring en anarchie het liefst wilden doen voortduren en een „eigen manier van regering” vestigen.1) Het komt me voor, dat we hier te doen hebben met een kleine radicale groep, die de voorwaardelijke ongehoorzaamheid wilde bestendigen en naar welke onder de indruk van de „Spaanse schade” meer geluisterd werd dan anders. Dat de grote leiders Menso Alting en Althusius zich daarbij aangesloten hebben, lijkt me hoogst onwaarschijnlijk, aangezien hun vriend Emmius, die steeds hun gelijkgezinde was, de door Vervou gesignaleerde politiek veroordeeld heeft. Zijn kritische stemming komt tot uiting in een brief aan Lubbertus: „Ik ben niet zo, dat ik alle plannen en daden der Emders goedkeuren en hun de verwezenlijking hunner dromen beloven kan of durf. Dat weten ze zelf ook wel, want ik laat het wel blijken, zo vaak het van belang is. En omdat ze dikwijls liever nastreven, wat hun begeerte en verlangen toelacht dan wat hun door het verstand ingegeven wordt, krijgen ze loon naar hun dwaasheid.”2) In een concept van een verhandeling
*) Vervou 353, 367.
2) Br. I 411. De gehele brief is nogal duister, doordat de brief van Lubbertus, waarop deze het antwoord is, verloren is gegaan. Emmius schijnt toespelingen te maken op verlangens van de radicalen naar een bondgenootschap met de Republiek, waar hij zich tegen verklaart. In het begin van de brief zegt hij: „.... si ad bellum nobis redeundum [n.1. de Republiek tegen Spanje bij het afbreken der vredesonderhandelingen], spero eos [= Emdenses] .... necesse non habituros arctius se iungere nobiscum, eademque nobiscum et onera et pericula subire.” En iets verder: „Sin pax erit, non fuerit, si obtineri poterit poenitenda ista societas.” Brugmans stelt de vraag of met deze „societas de Oost-lndische Compagnie misschien bedoeld kan zijn, daarbij verwijzend naar de zin „Et quia saepe malint, quae cupidini et desiderio allubescunt” etc., die door mij in de tekst vertaald is. Daar blijkt evenwel uit het verband, dat deze zin betrekking heeft op de Emders en niet kan slaan op de V.O.C.



betoogt hij, dat het dom en nadelig is, een eindeloze verwarring na te streven, aangezien dit het grootste gevaar voor geheel OostFriesland zou meebrengen. Er zou onenigheid ontstaan onder de stenden,^ de graaf zou trachten in troebel water te vissen en het gewone Volk zou de tegenwoordige lasten „ane apparentie van ein vthkumst” niet meer willen dragen. Bovendien zou zulk een plan de stenden in een kwaad gerucht brengen bij andere mogendheden. *) — Hoewel hij zijn afwijzend oordeel in een kalme en bezadigde toon uitspreekt, komt zijn eigen standpunt duidelijk genoeg tot uiting. Dat een beginselvast en onverzettelijk man als hij zijn stem verheft tegen de uiterst linkse radicalen is een klaar bewijs, dat hij en zijn geestverwanten zich het verjagen der Cirksena’s niet ten doel gesteld hebben.
Tenslotte wordt er in verband met deze kwestie wel gewezen op een verhandeling, die in 1624 geschreven is door Johannes Huninga. Deze, in 1583 geboren te Oostwold in het Oldambt, van 1614 tot 1620 professor in de rechten en daarna tot zijn dood in 1639 raadsheer te Groningen2), was een leerling van Emmius en is met hem altijd in nauwe aanraking gebleven. 3) De strekking
*) Aur. StA. Msc. A 1276, fol. 39v—40r: „Bij den eersten deel is hyr wedder tho erwegen, wat vthkumst men tho verwachten. Nam consilium referre ad infinitam confusionem et absurdum est, et haudquaquam expedit, utpote coniunctum cum maximo periculo totius patriae. Vnd is bij diesen wech wol hoech tho besorgen, dat men die einicheit der Stenden, daran die gude vthkumst in diesser saké allene hanget, nicht lange in sulcker maten als sie itzundes steit, solle erholden kanen, vnd wan die sulve getrennet, dat darmit die gantze
saké solle vullenkamen verlarengaen sine dubio Die trenninge der einicheit
kan causeret werden vth volgenden ohrsaken. Erstlick sall die H. Graeffe mit allen synen creaturen alles versöken vnd an de handt nehmen, wat daer tho deenlick .... Die gewohne man sall verdrietsam vnd also vnwillig werden, die tegenwoerdige lasten lange vnd ane apparentie van ein vthkumst tho dragen. Nihil enim magis invisum est hominum vulgo, quam de suo conferre in publicum .... Hoe consilium manendi in confusione werdt die stenden vnd ehre gude saké stellen in bosen verdacht .... nicht allein bij den Heren Staten generael sunder ock bij allen potentaten, fursten, heren vnd volckeren.”
2) Over Huninga’s leven W. L. S. Boeles in Gedenkboek der Hoogeschool te Groningen 1864, Bijlagen blz. 9. Het geschrift wordt genoemd bij F. Wachter, Ostfriesland unter dem Einjlup der Nachbarlander 18; Reimers, Bedeutung des Hauses Cirksena 28. Het is nooit gedrukt, maar in enige afschriften bewaard; ik vond er vier in Aur. StA. (Landsch. Fol. 18, einde; Fol. 67, no. 8; Fol. 68 no. 11; Octavo 125). Het jaartal 1624 staat in een aantekening aan het slot.
3) Br. II 160, Juli 1613; Emmius beveelt hem bij zijn sollicitatie voor secretaris van Gedeputeerde Staten van Overijsel aan bij Johan Witten: „Johannes
Epinus Huninga, discipulus quondam meus ut ego, qui parenti [sic]
prope loco ipsi fuissem .... Fortuna eius non minus pene quam filii mei ego laetabor.”



ier verhandeling blijkt voldoende uit de lange titel: „Sommaire deductie van Oostfriesslandt, monterende dat de Standen of Staaten van deselve Graeffschap behooren te soecken mede in de Unie der Vereenigde Nederlanden aengenoomen, ofte ten weenigsten, dat die Guarnisoenen in haerre fortressen gelaaten moogen werden rfte bij Faute van sulx, dat haer Hoogh Moogende met alle middelen daer heen behoorden te tragten om deselve Graefschap als een Provincie mede aentoneemen, ofte ten minsten haere Guarnisoenen in de fortressen te behouden.” Huninga stelt de drie vragen, of de aansluiting aan de Republiek rechtmatig, nuttig en mogelijk is, en beantwoordt ze na een uitvoerige juridische argumentatie bevestigend. Hij behandelt evenwel de gehele kwestie uitsluitend uit het oogpunt van het voordeel der Republiek, zodat we wel zeer ver verwijderd zijn van het standpunt van Emmius, voor wien juist het welzijn van Oost-Friesland boven alles gaat. Diens invloed op den schrijver blijkt slechts uit het gebruikte historische feitenmateriaal (de Rerum frisicarum historia wordt een aantal keren aangehaald), doch van zijn gezindheid en zijn denkbeelden vinden we bij Huninga niets terug. We kunnen deze deductie verder laten rusten.
Meent men, dat de Emders zich aan halfheid en inconsequentie moeten hebben schuldig gemaakt, als ze niet werkelijk er naar gestreefd hebben den graaf te verdrijven en zich aan te sluiten bij de Republiek, dan legt men m. i. een onhistorische maatstaf aan. Men ziet dan het dualistische karakter voorbij van de stendenstaat, waarin het zeer wel mogelijk was, dat de stenden betrekkingen onderhielden met het buitenland zonder daarbij revolutionnair gezind te zijn. Met deze praktijk was de theorie in overeenstemming: de schrijver der Vindiciae contra tyrannos wijdt het laatste hoofdstuk van zijn werk aan de vraag, of naburige vorsten de onderdanen van andere vorsten in geval van tyrannie kunnen of moeten steunen, en antwoordt daarop bevestigend zonder aan verschuiving der grenzen te denken.*) Hiermee verwant zijn de
i) Vindiciae, Quaestio IV: „An iure possint aut debeant vicinx Principes auxiliutn ferre aliorum Principum subditis, religionis purae causa afflictis, aut manifesta tyrannide oppressis?” (p. 171—187). De conclusie luidt, p. 185: „Breviter, si princeps fixos pietatis et iustitiae limites violenter transilit, poterit vicinus pie iusteque extra limites suos prosilire, non ut invadat aliena, sed ut suis illum contentum esse subeat [sic; lees: iubeat]: quin impius et iniustus erit, si negligat. Si princeps in populum tyrannidem exerceat, non minus aut segnius illi opem feret, quam illi, si populus seditionem moveat: imo eo promptius debebit, quo plures quam unum pati miserabilius est.”



aanbiedingen der „souvereiniteit” door de Staten-Generaal der Geünieerde provinciën aan vreemde vorsten.
Bovendien was het voor de Emders volstrekt niet zo aanlokkelijk als het achterna lijkt om van de Republiek, die pas dertig jaar bestond en nog altijd zware strijd moest voeren tegen Spanje, deel uit te maken en haar lasten en moeilijkheden mee te dragen, hoezeer ze overigens met haar sympathiseerden en van haar hulp gebruik maakten. Ook de Nederlandse gewesten konden er immers slechts door het gevaar van Spaanse zijde toe komen hun engere provinciale belangen achter te stellen bij het gemeenschappelijk belang. De Oost-Friezen hadden de strijd tegen Philips II niet meegestreden, zodat hierin voor hen geen reden lag om een deel van hun hooggeschat zelfbeschikkingsrecht op te geven. Na de reductie van Groningen konden ze zien, hoe de stad, die zich bij een financieel geschil met de Staten-Generaal niet wilde schikken, daartoe door het zenden van een militaire macht en het bouwen van een citadel gedwongen werd. Van zulk een inmenging tegen hun zin waren de Emders niet gediend. Toen in de jaren na 1607 in Den Haag soms meer notitie van de grafelijke partij genomen werd dan vóórdien, was de ontevredenheid daarover bij iemand als Menso Alting al groot genoeg.x) En Emmius oordeelde evenzo; over het doortastend optreden van de Staten-Generaal tegen de stad Groningen was hij zeer ontstemd.2)
Er is nog één kwestie, die verdient in verband met het voorafgaande nader onder ogen gezien te worden, het is die van Emmius’ algemeen Fries bewustzijn.
Zoals we reeds zagen, is hij, al heeft hij dertig jaren in Groningen gewoond, zijn leven lang in denken en voelen Oost-Fries gebleven. Daarna gaat in zijn brieven zijn belangstelling het meest uit naar Nederland, niet slechts naar de kerkelijke twisten, maar vooral naar de strijd tegen Spanje. Dan denkt hij evenwel niet zozeer Nederlands als wel anti-Spaans, d. w. z. anti-absolutistisch en antikatholiek. Hij ziet in de oorlog een strijd van vrijheid tegen
x) Br. I 423, 438, 439.
2) Br. I 225, 229, 242. Aan de bouw van de citadel knoopt hij een opmerkelijke beschouwing vast in een brief aan Witten, Br. I 225: „Exemplum terrori [sicj futurum iis, qui se foederi nondum iunxerunt, forte etiam his, qui se iunxerunt, vereor. Cum dolore audio in patria mea iam nunc iactari ab aulae mancipiis: si hoe in socios licet soeiis, quomodo non licebit, cum se dabit occasio, dominis in subditos? similiaque alia.”



tyrannie en meer nog van Calvinisme tegen Katholicisme. Na een overwinning van Maurits in 1595 is hij verheugd, maar vreest nieuwe moeilijkheden; dan bidt hij: „Moge de Heer der heirscharen voor de Zijnen strijden en den hoogmoedigen en trotsen Spanjaard vernederen, opdat Zijn naam verheerlijkt worde en de Kerk groeie. Amen.” Na de verovering van Wachtendonk in 1600 roept hij uit: „Moge de Heer ook verder de zaak der vromen voorstaan.”*) Doch hoe sterk hij in deze strijd moge meeleven, bij hem leeft niet een Nederlands besef als b.v. reeds bij den Ommelander Abel Eppens, voor wien wel het godsdienstig element hoofdzaak is, maar die tevens Nederland als het „gemene vaderland” voelt.2)
Emmius’ vaderlandsliefde voor Oost-Friesland heeft zich verwijd tot het besef, dat heel Friesland tussen Vlie en Wezer het gemeenschappelijk vaderland is van alle Friezen. In zijn verdedigingsschrift tegen Suffridus Petri en Furmerius, die hem als Friezenhater hadden gebrandmerkt, getuigt hij met nadruk, dat hij bij zijn tegenstanders niet achterstaat in liefde voor „communis patria et gens nostra.” En fier verklaart hij: „Wat mijzelf aangaat, ik ben een Fries van geboorte even goed als zij, die mij over de hekel halen.” „Nogmaals getuig ik, dat ik niets schrijf uit de zucht om ook maar iets op de roem en de eer van ons volk af te dingen. Zulk een gebrek aan dankbaarheid en piëteit zij verre van mij.” Met deze woorden richt hij zich tot zijn „volksgenoten, Friezen aan deze en gene zijde van de Eems.”3) Uit dit algemeen Friese bewustzijn is ook de gedachte gegroeid, de geschiedenis van heel Friesland tussen Vlie en Wezer uitvoerig en als een samenhangend geheel te beschrijven.
Zoals hij in het verleden de ongerepte vrijheid der Friezen zag, zo zag hij daar ook de ongerepte staatkundige eenheid, die haar middelpunt had in de Upstalsboom. Heeft hem naast zijn vrijheidsideaal, dat hij zich uit de Friese geschiedenis gevormd had en dat
!) Br. I 149, 83, 215.
*) Kroniek, ed. Feith en Brugmans, o. a. 1 565.
a) De orig. atque antiq. Fris. (achter Rer. fris. hist. 1616), opdracht aan de Staten van Friesland: „Adversariis meis affectu in communem patriam et gentem nostram non concedo, quicquid calumnientur illi, et ptao<ppiaova me esse persuasum vobis velint.” „Me quod attinet, sum origine et patria Frisius non minus quam hi, qui me flagellant.” p. 37: „Quae cum scribo testor rursus, non detrahendi quicquam studio de gloria ac honore gentis nostrae et nostrorum maiorum ista me scribere. Absit animus huiusmodi a me ingratus et impius.”
p. 48: „Omnes vero gentiles meos, Frisios cis ultraque Amasum obsecro
et obtestor, sic de me statuere velint, nil me vel Suffrido vel Furmerio in amore patriae communis ac universae nostrae gentis cedere.”



hem bezielde in zijn strijd tegen de Oostfriese graven, wellicht als een ver en vaag toekomstbeeld ook een vrije Friese staat, als weleer zich uitstrekkend van Vlie tot Wezer, voor ogen gezweefd? Een antwoord op die vraag heeft hij nooit gegeven. Zulke toekomstspeculaties waren ook voor zijn bij alle idealisme toch weer nuchterkritische geest al te onwezenlijk. Aan politieke hereniging van wat gescheiden was heeft hij nooit gewerkt en evenmin ooit ernstig gedacht. Kenmerkend is, dat zijn Rerum frisicarum historia, in wezen een zuiver staatkundige geschiedenis, niet doorloopt tot zijn eigen tijd, doch eindigt met het jaar 1564, waarin de troebelen in de Nederlanden begonnen.x) Blijkbaar voelde hij zelf, dat het onmogelijk was de Friese geschiedenis tijdens de oorlog van Nederland tegen Spanje nog als een organisch geheel te behandelen. En de politiek-geografische beschrijving der drie Friese landen onder de gemeenschappelijke titel „De Frisia et Frisiorum republica” bestaat, zoals reeds opgemerkt, uit drie volkomen apart staande werken, waarvan de algemene inleiding „De Frisia et Frisiorum libertate ac republica generatim” alleen de tijd tot ± 1500 behandelt.
Wel ziet Emmius de eenheid van de Friese stam tot uiting komen in de gemeenschappelijke kuituur. In het laatste gedeelte van het tweede boek der Rerum frisicarum historia geeft hij een beschrijving van volkskarakter, taal en zeden der Friezen, daarbij een reeds ten dele tot het verleden behorende toestand als basis nemend. Vooraf heeft hij al in het eerste boek het Friese landschap beschreven, een land van ongekende vruchtbaarheid, „een der meest gezegende streken van Europa”, als het niet gedurig door vreselijke stormvloeden geteisterd werd. „Het gehele land is bezaaid met zoveel steden, burchten, marktvlekken, dorpen, prachtige kerken en boerderijen, dat men op veel plaatsen vanuit de verte één grote stad zou menen te aanschouwen.” 2) Na de beschrijving van de onderscheiden delen van Friesland afzonderlijk gaat hij over tot de bevolking. 8)
Met betrekking tot het volkskarakter laat hij het bij enkele
!) Zelf zegt hij uitdrukkelijk, dat hij zich dit van het begin af als eindpunt voorgesteld heeft: zie Rer. fris. hist. 962, de laatste twee zinnen van het werk, en De Fris. et Frisiorum rep. Praefatio 3: ... historiarum libros, quos de rebus
pace belloque gestis a gente nostra ad id tempus usque, quo Belgium totum Hispaniarum regi parens commoveri coepit, conscripsi, quem ego terminum scriptionis istius iam inde ab initio mihi constitueram.”
2) Rer. fris. hist. 6.
s) Voor het volgende Rer. fris. hist. 31—37.



prijzende epitheta, die men kan vertalen met: eenvoudig, oprecht, fier, krijgshaftig, vrijmoedig en dienstbaarheid verfoeiend.x) Na een ons naar inhoud en strekking bekende uiteenzetting over de oude Friese vrijheid en haar verval releveert hij de gelijkheid van edelen, burgers en boeren. De boerenstand was zelfs hoger in aanzien dan de burgerij en men zou een boer in uiterlijk en voorkomen nauwelijks van een burger onderscheiden. „Daarvan zijn nu nog de duidelijke sporen zichtbaar.” Huwelijken met uitheemsen hadden niet plaats. De taal verschilt sterk van de naburige Germaanse talen en lijkt het meest op Engels. Ook de Friese persoonsnamen zijn elders onbekend. De vroegere klederdracht, waarvan hij een beschrijving geeft en een plaat opneemt, was geheel anders dan in andere streken. „En deze klederdracht was ontegenzeggelijk niet alleen mooi, maar ook in het openbaar en thuis veel praktischer dan die, welke er, naar buitenlandse mode uit kostbare stof vervaardigd, sedert onze heugenis voor in de plaats getreden is.” Een eigenaardige gewoonte der Friezen is „ook nu nog”, dat ze op gastmalen elkaar bij het toedrinken de hand reiken „et foeminis quoque aut puellis cum amplexu oscula addant.”2) Het ergste en vrijwel onuitroeibare volkskwaad is dronkenschap. Onder de Friezen zijn verscheiden geleerden geweest, en veelal „kennen de boeren Latijn, verscheidene ook Grieks”. Daarna volgt een bespreking van Friese rechtsinstellingen. In een verheerlijkende peroratie wijst hij dan nog op de godsdienstzin der oude Friezen, op hun eerlijkheid en trouw, op hun heldhaftig zich verdedigen tegen buitenlandse vijanden. Zij streden „niet voor hun landsheren of voor verachtelijke soldij, maar voor hun eer, hun vrijheid en hun eigen have en goed.” Treffend zijn na deze hooggestemde lof de diepgevoelde en gedragen slotwoorden, waarin hij er op wijst, hoe de oude eigen kuituur in veel opzichten geleidelijk door vreemde invloeden teruggedrongen is: „Sed omnia iam mutavit aetas:
') p. 31: „Ingenium genti in universum simplex, ingenuum, excelsum, promptum ad arma, liberum, nulliusque rei aeque ac servitutis impatiens.”
2) Deze gewoonte vermeldt ook de Engelsman Moryson, die 1592 en ’93 Friesland bezocht. Zie Morysons reis door en zijn karakteristiek van de Nederlanden, medeged. door J. N. Jacobsen Jensen, Bijdr. en Med. Hist. Gen.
dl. 39 (1918) 261: „I ianded at Dockam at West-Freesland where after
our storme at Sea, the custome of Freesland did somewhat recreate us: For if a woman drinke to a man, the custome is that shee must bring hem the Cup and kisse him, he not moving his feete nor scarcely his head to meete her,
and men drinking to them are tied to the like by custome.” their very
husbands should take it for a disgrace and be apt to quarrel with a man for omitting this ceremony towards their wives ”



instituta et mores conversi, habitus omnino antiquatus, lingua in arctum redacta et urbanis hominibus prope cunctis ignorata, malo fato Frisiae ac omine etiam peiore. Quae successere exotica, ut elegantiora sunt, ita utinam essent etiam meliora atque ad pietatem et honestatem potiora.”
Maar hij was zich er van bewust, dat er ondanks de verandering in sommige verschijningsvormen — taal en volksgebruiken — toch ook nog wezenlijke bestanddelen van de oude kuituur bewaard waren. De volksgeest was nog altijd dezelfde als in de Middeleeuwen. In de Friese landen bewesten de Eems leefde men nu nog in grote politieke vrijheid en in 1611 was ook in Oost-Friesland een niet onbelangrijk deel der oude vrijheid verzekerd. Verder namen de boeren in alle Friese landen een maatschappelijke en staatkundige positie in en bezaten ze een geestelijke ontwikkeling, zoals die nergens elders bestonden en die hen met de stedelingen volkomen op één lijn stelden. Voor Emmius, zelf geboren op het land en uit een boerengeslacht, moet zich het treffendst daarin de eenheid en uitzonderlijkheid der Friese kuituur gemanifesteerd hebben. Nog tegenwoordig immers is er ondanks de internationale scheiding een frappante gelijkheid tussen het Groninger Oldambt en het Oostfriese Reiderland en tussen het Groninger Hogeland en de Oostfriese Krummhöm, niet slechts in dialect, maar ook in de aanleg der dorpen, de bouw der boerderijen, de sociale geleding der bevolking, de geestelijke ontwikkeling en het zelfbewustzijn der boeren.*) Behalve door dit alles kon naar Emmius’ overtuiging tenslotte niet het minst door het gemeenschappelijke grootse verleden om alle Friezen een ideële band geslagen worden.
Brugmans spreekt in de slotalinea van zijn „Ubbo Emmius en zijn correspondentie”1 2) eveneens als zijn opvatting uit, dat Emmius met „patria mea” gewoonlijk Oost-Friesland bedoelde, doch dat hij een ruimer en hoger vaderland vond in geheel Friesland. „Emmius wist beter dan iemand anders, dat de dagen van de staatkundige eenheid van zijn geliefd Friezenvolk voorbij waren.” „Toch heeft Emmius het gansche Friesland nog wel als een eenheid, als een cultuureenheid dan gevoeld.” Deze beschouwingen en tevens zijn
1) De beschrijving der tegenwoordige Oostfriese agrarische verhoudingen bij F. Swart, Zur friesischen Agrargeschichte 13—67 passim, is geheel toepasselijk op die in Groningen (S. 33: „Der Marschbauer steht auf der sozialen
Stufenieiter obenan Dem Geistlichen fühlt er sich ebenbürtig, auf den
Schulmeister sieht er jetzt noch herab.” enz.).
2) Tijdschr. v. Gesch. jg. 1924, blz. 306.



irtikel besluit Brugmans dan met de opmerking: „Zag hij voor lat vaderland [= heel Friesland] ook een toekomst? Ik ben geneigd tiet te gelooven, als ik zie hoe krachtig Emmius arbeidt aan den samenhang van wat toch staatkundig definitief was gescheiden. Mogelijk mogen we het zoo opvatten, dat deze voortreffelijke Fries juist in zijn geliefd vaderland het verbindende lid heeft gezien tusschen het oude Duitschland en het nieuwe Nederland. Een illusie misschien, maar een illusie, die dezen trouwen, louteren man alle eer aandoet.”
Deze zienswijze, vroeger al door Brugmans in stelliger vorm uitgesproken, heeft reeds Huizinga m. i. met recht verworpen als te modern en uit Emmius’ geschriften niet te rechtvaardigen.x) Bovendien, wat moet men zich voorstellen bij Emmius’ krachtige arbeid aan de samenhang van heel Friesland, waarbij Brugmans zelf terecht politieke samenhang buitensluit? Men zou verkeerd doen met te menen, dat er in Emmius’ brieven een taal- en „volkskundig” regeneratiestreven te bespeuren valt of dat hij b.v. met geleerden uit de drie delen van het oude Friesland correspondeerde over Friese kultuurbelangen. In de boven geciteerde slotwoorden van het tweede boek der Rerum frisicarum historia uit zich zijn weemoed over datgene, wat van de oude kuituur onherroepelijk teloorgegaan is, maar tevens zijn gevoel van machteloosheid tegenover een onomkeerbare lotsbestemming. Want ondanks zijn brandende belangstelling en zijn rusteloze activiteit kon hij in een tijd, waarin Fries onderwijs, Friese genootschappen en grootfriese congressen ver buiten ieders gedachtensfeer lagen, op dit terrein niets doen. Toch komt in de wijze, waarop hij het verleden ziet, in zijn verlangen naar instandhouding van een kultuurmonument als de Upstalsboom en in zijn bewondering voor de Middeleeuwse kerken van Friesland bij hem, in zo veel opzichten een typischen zestiende-eeuwer, een geesteshouding tot uiting, die in dit opzicht merkwaardig modern aandoet, modern juist, omdat hij geen „laudator temporis acti” is, doch evenzeer bewondering heeft voor het nieuwe als bijv. de jonge handelsbloei en het renaissance-stadhuis van Emden.
Wil men spreken van Emmius’ arbeid aan de samenhang van
i) Br. I, Vorwort S. VI: „Denn er wies richtig seinem Friesenvolke, wenn es auch schon getrennt war, noch eine groBe Kulturaufgabe zu, das verbindende Giied zwischen dem neuen holiandischen Freistaat und dem alten deutschen Reiche zu bilden.” Hiertegen J. Huizinga, Hoe verloren de Groningsche Ommelanden hun oorspronkelijk Friesch karakter? in Driemaandelijksche Bladen, jg. XIV (1914) 76 noot 1.



heel Friesland, dan zou men kunnen denken aan zijn geschied werken, die van de voorstelling ener „communis patria” uitgaan, doch vooral aan het volgende. Wanneer hij in Oost-Friesland de strijd aanbindt tegen de politiek van Edzard II en Enno III, dan doet hij dit op de basis van een grootfriese geschiedbeschouwing, dan wil hij verhinderen, dat kultuurwaarden, die in de Nederlandse provinciën Friesland en Stad en Lande nog bestaan, in OostFriesland te gronde zullen gaan, dan tracht hij een aan de Friese vrijheid vreemd en vijandig element, het vorstelijk absolutisme, te keren en uit te bannen, kortom, dan streeft hij er naar, de algemeen Friese kuituur, die voor hem culmineert in de vrijheidsidee en eeuwen lang in heel Friesland van Vlie tot Wezer bestaan heeft, ook ten Oosten van de Eems, juist in zijn geboorteland, in haar wezen te handhaven of te herstellen.



HOOFDSTUK VI.
DE POLITIEKE WERKZAAMHEID VAN EMMIUS.
Bij het onderzoek naar Emmius’ actieve deelneming aan de Oostfriese politiek stuiten we op de ernstige moeilijkheid, dat we ons uit de bronnen van die werkzaamheid geen geheel duidelijke voorstelling kunnen vormen. Dit ligt ten dele hieraan, dat die bronnen, zoals de Emder Apologie en de Historia nostri temporis, zelden de namen der handelende personen noemen, maar steeds spreken van de officiële colleges en commissies, de Emder regering, de stenden, gezantschappen e. d., als collectiviteit. Een tweede bezwaar is, dat de particuliere briefwisseling der Emders over de werkzaamheid van elk hunner evenmin veel licht verspreidt. Vooral Emmius is nogal huiverig om over politieke zaken in zijn brieven met al te grote duidelijkheid te spreken, omdat hij bang is voor onaangename gevolgen, wanneer zijn brieven in handen mochten vallen van personen, voor wie ze niet bestemd zijn. Deze voorzichtigheid maakt, dat hij meermalen aan den geadresseerde verzoekt de brief na lezing te vernietigen, waaraan echter niet altijd voldaan is. *)
Over zijn eigen aandeel aan de Oostfriese politiek bewaart hij gewoonlijk het stilzwijgen. De enkele keren, dat hij er over spreekt, laat hij het meestal nog bij de mededeling, dat hij het voor zijn vaderland druk heeft, zonder daarover verder uit te weiden. Wanneer er van zijn politieke verhandelingen geen enkele bewaard gebleven was, zou men uit zijn brieven niet te weten gekomen zijn, dat hij er ooit een geschreven had.
Een belangrijke plaats in zijn politieke werkzaamheid neemt zijn bemiddelaarschap in tussen Oost-Friesland en verschillende
*) Bijv. Br. I 60 („rogo, ut lecta, periculi causa, in ignem statim
coniicias”), 63, 98, 117, 164, 173, 213 („rogo meas, in quibus de publicis iiberius, periculi causa Vulcano consecres”), 222 etc. Zo moet het mede verklaard worden, dat van de drukke en in politiek opzicht zo belangwekkende correspondentie tussen Emmius en Menso Alting vrijwel niets bewaard is; vgl. Br. I 352 (7 Dec. 1606), Menso’s zoon Daniël aan Emmius: „Lectas conscinde. Idem fit tuis.”



vooraanstaande personen in Nederland. Bij hen heeft hij, zoveel dit in zijn vermogen was, de belangen der stenden bepleit. Een officiële opdracht daartoe schijnt hij van de Oostfriese stenden of de stad Emden nooit te hebben gekregen. Zo heeft hij ook nimmer gezantschappen der stenden naar Den Haag vergezeld.
Zijn rol in het diplomatieke spel speelt zich achter de schermen af; de betekenis er van leren we enigszins kennen uit enkele brieven aan zijn vriend Johan Witten, die lid was van de Staten van Overijsel en als zodanig ook wel afgevaardigde ter Staten-Generaal. Bij dezen dringt hij na het uitbreken der Emder revolutie in Maart 1595 met sterke nadruk en met klem van redenen aan, om toch al zijn invloed aan te wenden ten gunste van Emden. Inderdaad schijnt ook Witten, door Emmius’ bewijsvoering overtuigd en door zijn geestdrift gewonnen, in de Staten-Generaal de belangen van Emden voorgestaan te hebben; Emmius antwoordt tenminste op een brief van hem: „Je brief was me buitengewoon aangenaam, omdat die me geen geringe hoop gaf, dat mijn ongelukkig vaderland een uitweg zal vinden uit haar moeilijkheden door je welwillende hulp.”1) Het mag echter betwijfeld worden, of Emmius langs deze weg veel bereikt heeft; hij had tot zijn vriend ook nog de wens uitgesproken, dat deze als een van de gezanten der Staten-Generaal zou meegaan om te bemiddelen tussen Edzard II en Emden, doch die wens ging niet in vervulling. *) Later heeft hij Witten nooit weer verzocht de belangen van Emden in Den Haag te bepleiten, hoewel hij hem van de gebeurtenissen in Oost-Friesland trouw op de hoogte bleef houden.
Er was voor hem een gemakkelijker weg om invloed ten gunste van Emden uit te oefenen. Hij kon daarover, als hij dat wilde, besprekingen houden met Groninger regeringspersonen, met wie hij vrijwel dagelijks omging, o. a. met de burgemeesters Egbert Alberda en Johannes Clant, met Frederik en Abel Coenders van Helpen, met Eggerik Egges Phebens. Van deze waren ook enkelen lid van de Gedeputeerde Staten van Stad en Lande, terwijl Egbert Alberda tot 1604 en daarna Abel Coenders afgevaardigden waren naar de Staten-Generaal. Ook maakten de beide Coendersen vaak deel uit van gezantschappen der Staten-Generaal naar Oost-Friesland.
De twee brieven aan Frederik en het vijftal aan Abel Coenders, die we van hun correspondentie bezitten, behandelen juist Oost-
!) Zie Br. I 60 v., 67 v.; vgl. Br. I 185, 442.
2) Br. I 62; vgl. Resolutiën der Staten-Generaal VIII 474.



Friese kwesties.x) In een er van richtte hij aan Frederik Coenders, die toen, 1599, als lid van een Staats gezantschap naar Oost-Friesland ging, het dringend verzoek zich te haasten, omdat hij anders moeilijkheden vreesde. Drie brieven aan Abel Coenders zijn geschreven in Mei 1602, toen er voor Emden zulk een ernstig gevaar dreigde van de zijde van Enno, dat de stad op militaire hulp van de Republiek aandrong. Emmius nam nu, nadat een Staats officier (Knoop) hem gevraagd had zich met een gezaghebbend persoon in Den Haag in verbinding te stellen, de taak op zich, Abel Coenders de ernst van de toestand in Emden nog eens onder het oog te brengen en er bij dezen op aan te dringen, dat er spoed gemaakt zou worden.2) Inderdaad rukten 19 Mei vier Staatse vendels de Emder voorsteden en 23 Mei de stad zelf binnen. Al betekent dit niet, dat het ingrijpen van de Staten-Generaal aan Emmius te danken was, toch blijkt uit deze brieven, dat hij in politieke zaken, Oost-Friesland betreffend, voldoende aanzien bezat om aan Groninger regeringspersonen, die hij van nabij kende, aanmaningen te durven geven. Over de gesprekken, waarin hij allicht bij dezelfde mannen de belangen van zijn vaderland bepleit heeft, is jammer genoeg in onze bronnen niets te vinden.
Maar behalve met hen stond hij in verbinding met een veel aanzienlijker persoonlijkheid: den stadhouder van Friesland, Groningen en Drente, Willem Lodewijk. Hij herinnert aan deze verhouding in de biografie van den stadhouder, die hij na diens dood schreef. Hij zegt daarin, dat hem meer nog dan vele anderen het overlijden van Willem Lodewijk smartelijk getroffen heeft, omdat hij gedurende de zesentwintig jaar, dat hij te Groningen woonde, van een zo groot held steeds zulk een welwillendheid en vriendelijkheid heeft ondervonden, dat het hem vaak in verlegenheid bracht, doch hem toch ook vaak tot troost en vreugde is geweest. 3) De achting, die van zijn kant Willem Lodewijk Emmius toedroeg, komt duidelijk tot uiting in een klein voorval, dat al in 1597 plaats had. Toen na de veldtocht van 1597, die in het Oosten van Nederland een reeks vestingen in Staatse handen had doen vallen, Willem Lodewijk in November zijn intocht in Groningen hield en een talrijke menigte hem luid toejuichte, reed hij, zodra hij onder hen, die den overwinnaar buiten de stad tegemoet gegaan waren, Emmius opmerkte,
x) Br. I 193, 266 vv.; II 100 vv., 117, en beneden, Bijlage nr. 2. *) Br. I 266 vv., 269, 270.
3) Guilhelmus Ludovicus 5.
13



op hem toe en reikte hem de hand. x) Ook kwam het voor, dat hij door den stadhouder aan zijn tafel genodigd werd.2)
Waaraan had Emmius deze belangstelling te danken? Ten dele wel hieraan, dat hij reeds in 1595 in vriendschappelijke correspondentie stond met Willem Lodewijks secretaris, den bekenden geschiedschrijver Everhard van Reyd. 3) Ook wijdde Willem Lodewijk zijn aandacht en zijn zorg aan de Latijnse school te Groningen; Emmius betoonde zich in 1598 dankbaar voor de „weldaden jegens hemzelf en de gehele school.”4) Belangrijker is nog, dat de stadhouder, zelf streng Calvinist en door zijn ambt in de Noordelijke provinciën van Nederland bij de gebeurtenissen in Oost-Friesland speciaal betrokken, zich ook om ideële redenen het lot van Emden aantrok. 6) Meermalen richtte hij aan de Staten-Generaal vragen of gaf hij adviezen, die moesten strekken tot steun aan de stad. ®) Ook zorgde hij er voor, dat Emden indien nodig militaire versterking kreeg uit de Republiek. In 1595, na het uitbreken van de Emder revolutie, werd zijn secretaris Reyd bijna dagelijks van alles, wat daar gebeurde, op de hoogte gehouden, waarschijnlijk door den bevelhebber der Staatse troepen. Om die reden achtte Emmius zich toen van de taak, Reyd over de gebeurtenissen in Emden in te lichten, ontslagen.7)
Voor Willem Lodewijk was Emmius de man, die hem het best
x) Emmius zelf deelt dit Jan. ’98 mee in zijn opdracht van de tweede decade der Rer. fris. hist. aan Willem Lodewijk (= Br. I 149) zonder de tijd te noemen. Het moet echter Nov. 97 geweest zijn, blijkens Emmius’ Guilhelmus Ludovicus p. 131, op het jaar 1597: „Noster gubernator Groningam mense Novembri reversus incredibili cum laetitia et congratulatione totius civitatis exceptus fuit.”
2) Br. I 242 (1600). Ook de historicus Janus Dousa was toen aanwezig, met wien Emmius levendig converseerde „de re poëtica et in universum de studiis literariis”.
®) Br. I 58, 64, 65.
4) Br. I 148 (= Opdracht van de tweede decade der Rer. fris. hist., 16 Jan. ’98): „Et extant benevolentiae singularis ac beneficiorum insignium ejusdem tuae Cl. erga me et totum ludum nostrum literarium documenta tam evidentia, ut silentio praeteriri a me sine ingratitudinis crimine non queant.” Vgl. Br. I 51: „Nos in fortuna scholastica propter non soluta stipendia pene naufragium
fecimus lam gubematoris optimi studio vitium tandem id amotum, et
cum eo fortuna restituta.” Ook Br. I 97.
6) Vgl. de opmerkingen van den Emder stadssecretaris Daniël Alting in een brief aan Emmius van 1614, toen Willem Lodewijk ziek was, Br. II 191: „Nos nuncium heri de domini comitis et gubematoris vestri subitaneo morbo valde terruit, et adhuc anxios habet, conscii quantum amicum, fautorem ac patronum amissuri simus.”
6) Vgl. Resolutiën der Saten-Generaal VIII 465, 472, 73, 493 (alle in 1595).
?) Br. I 66.



met de onder de Emders heersende gevoelens en meningen op de hoogte kon houden. Deze nam dan ook niet alleen de doorzending van brieven uit Emden aan Willem Lodewijks secretaris op zich,*) maar schreef hem ook zelf vaak uitvoerig over de Emder zaken.2) In April 1595 verzocht hij samen met Frederik en Tammo Coenders aan Willem Lodewijk, om troepen naar Oost-Friesland en een oorlogsschip naar de Eems te zenden ter bescherming van Emden. De stadhouder werkte toen zelf evenwel al in die richting.s) Op verzoek van Emmius adviseerde in 1599 Willem Lodewijk aan de Staten-Generaal, een gezantschap naar Oost-Friesland te zenden, wat ook gebeurde. 4) Ook had de stadhouder met hem vaak een persoonlijk onderhoud, waarin deze hem van advies diende.6) Zo ontbood Willem Lodewijk hem in Januari 1607 om kerkelijke zaken in Emden te bespreken.6)
Éénmaal — andere gevallen zijn niet bekend — heeft Willem Lodewijk hem met een diplomatieke zending belast. Toen in 1598 de verhouding tussen Edzard II en Emden weer zeer gespannen werd en zich bovendien het gerucht verspreidde, dat een Spaans leger naar Oost-Friesland trok, kreeg Willem Lodewijk, die er zelf al op gewezen had, dat zich van de Emders een zekere verslagenheid meester maakte, van de Staten-Generaal de opdracht er voor te zorgen, dat in Emden „vertrouwde” personen in de regering kwamen,7) bij wie de Nederlandse belangen veilig waren. Aan Emmius droeg nu Willem Lodewijk op, de Emders bij de nieuwe raadsverkiezing op 1 Januari 1599 met zijn raad bij te staan. ®) Hij aanvaardde de eervolle opdracht en vertrok 28 December naar Oost-Friesland. Volgens zijn eigen zeggen is deze verkiezing naar wens verlopen. Toen nl. de Veertig de volgende dag aan den graaf verslag uitbrachten en tevens tegemoetkoming aan hun grieven verlangden, doch dit niet gebeurde en integendeel de bode mishandeld werd, kozen zijzelf de raad en hielden met Edzard, die eigenlijk uit de tweetallen had moeten kiezen, geen rekening.fl) Emmius zwijgt erover, of ook
!) Br. I 252 (1601).
2) Br. 1 270.
3) Br. II 273; vgl. Br. 1 64 en Res. Stat. Gen. VIII 473.
*) Br. I 173, Emmius aan Witten, 18 Jan. ’99: „Utinam procedat legatio, de qua scripsit ad Ordines, rogante me, Gubemator noster.”
6) Br. I 229, 273, 412.
«) Br. I 367.
2) Resolutiën Staten Generaal X 125.
8) Br. I 172, 177; Emmius aan Witten 18 en 24 Jan. ’99.
®) Hagedorn II 306.



hierbij zijn invloed in het spel geweest is, al lijkt het in verband met zijn politieke opvattingen niet geheel onwaarschijnlijk.
Hoewel dit onderzoek naar zijn politieke invloed niet veel concrete feiten aan het licht gebracht heeft, mogen we toch besluiten, dat de Emders de hun herhaaldelijk door de Republiek verleende hulp meer dan aan enigen anderen landgenoot aan hem te danken hadden.
Het andere belangrijke gedeelte van Emmius’ politieke werkzaamheid vormt de bijstand, die hij aan de Oostfriese stenden, d. w. z. aan de huismanstand en van de steden aan Emden, verleend heeft. We hebben daarvan de bewijzen in talrijke ontwerpen van opstellen, uitgewerkte verhandelingen en notities, doch in welke functie hij dit alles op schrift gesteld heeft, blijkt niet. De werkwijze der toenmalige Duitse landdagen, in wezen overeenstemmend met die der Nederlandse provinciale en algemene Staten — besprekingen van elke stand afzonderlijk, het moeizame streven naar eenparigheid van stemmen, „ruggespraak houden”, het opmaken van resoluties x) — laat de individuele meningen en werkzaamheden in het duister. Slechts hier en daar tekent zich Emmius’ aandeel iets duidelijker af.
Dat hij zelf aan de besprekingen op landdagen deelgenomen heeft, lijkt me, denkende aan zijn verlegenheid, hoogst twijfelachtig. Zijn arbeid zal zich bepaald hebben tot schriftelijke en mondelinge adviezen aan zijn medestanders. In deze functie van wetenschappelijk adviseur zien we hem dan ook, hetzij op de plaats van een landdag, hetzij in zijn eigen woonplaats, de jaren door bezig.
Zo al dadelijk in 1593. Toen immers schreef hij in verband met de Norder landdag van Augustus zijn drie verhandelingen „Plebi rusticae levatio”, „Antiquitates et libertates” en „Vindiciae iuris populi”. Na alles, wat over deze pleidooien voor de rechtmatigheid van de gravamina der stenden reeds in vorige hoofdstukken gezegd en daaruit geciteerd is, kan ik hier volstaan met op te merken, dat het praktisch resultaat er van op deze landdag niet groot geweest is, want tot inwilliging van de eisen der stenden
is de graaf niet overgegaan ondanks Emmius’ historische
argumentatie.
In 1595 na de Emder Maartrevolutie bracht hij aan de nieuwe stedelijke regering advies uit over de eisen, die ze moest stellen alvorens een verdrag met Edzard aan te gaan. Er zijn daarover
1) Voor Oost-Friesland vgl. Emmius, De statu reip. et eccl. in Frisia Orientali 26.



notities van hemzelf bewaard.*) Toen sprak hij al uit, wat in de volgende jaren een telkens weerkerend motief zou blijven, dat het moeilijkste vraagstuk bij het sluiten van een overeenkomst met den graaf dit is, hoe de onderdanen zich kunnen hoeden tegen inbreuken op de verdragen van grafelijke zijde.2) Voor de beveiliging van Emden deed hij een aantal middelen aan de hand. De benoeming van de raad en alle stedelijke ambtenaren moest aan den graaf onttrokken worden, want de door den graaf benoemde raad was niets anders dan een „levende burcht” tegen de stad. 3) Verder moest de burgerij zelf de bewaking der stad op zich nemen en moest ter vergroting en versterking van Emden de Zuidoostelijke voorstad Faldern ingelijfd en met wallen omringd worden, terwijl de grafelijke burcht aan de stadzijde ontmanteld moest blijven. Dat hij daarbij niet naliet er op te wijzen, dat de stad zich van de hulp der Nederlandse republiek moest verzekeren, inzonderheid als de graaf geen overeenkomst zou willen aangaan, spreekt vanzelf. Tevens wees hij er op, dat de Eemsstapel gehandhaafd moest blijven, dat de graaf de vroegere overeenkomsten, op landdagen gesloten, moest naleven, dat het consistorie vrij zou moeten kunnen vergaderen. Natuurlijk vergat hij ook de verkiezing der predikanten door de gemeente niet, terwijl de steile Calvinist eiste, „datt ock darbi datt Muntewerck [daarmee werden de Lutherse godsdienstoefeningen in de „oude munt” bedoeld] als ein schedelick schisma in der Stadt gantz affgeschaffet” zou worden. Al deze verlangens zijn in het verdrag van Delfzijl opgenomen.
Maar behalve deze wensen, die alleen Emden betroffen, had hij er ook nog een aantal, die voor heel Oost-Friesland golden, doch niet verwezenlijkt zijn, doordat het verdrag van Delfzijl alleen op Emden betrekking had. Het pleit voor zijn inzicht, dat hij de Emder regering er met nadruk op gewezen heeft, de belangen van het
!) Gron. UB. MS. 207, fol. 23—25 (afgedrukt Br. I 71—76) en fol. 52—54, die, hoewel ongedateerd en zonder titel, blijkens de inhoud in deze tijd thuis horen. Daarbij te vergelijken twee brieven aan Johan Witten: Br. 1 60—63, 67—69.
2) Br. I 62 (15 Apr. ’95 aan Witten): „In hoe vero compositionis negotio nihil mihi tam futurum difficile videtur, quam obligationis modum invenire a parte comitis, quo satis prospectum esse Emdanis contra pericula possit,” waarna hij uitweidt over ’s graven trouweloosheid in het nakomen van beloften aan het volk.
s) Gron. UB. MS. 20T, fol. 53*: „Senatus enim a Comité datus quid est nisi uiua arx contra ciuitatem.” Dezelfde beeldspraak gebruikt hij ook Br. I 76; blijkbaar dacht hij aan de werkelijke grafelijke burcht aan de Z.W. zijde der stad.



platteland niet te vergeten.x) Hij begreep, dat een afzonderlijk verdrag tussen Edzard en Emden in Oost-Friesland zeker geen blijvende rust zou scheppen. Daarom wilde hij ook de vrije keuze der predikanten niet tot Emden beperken, maar over heel OostFriesland uitbreiden.2) Ook sprak hij zich uit voor tegemoetkoming aan andere gravamina van de derde stand, bijv. voor de vrije keuze van dijk- en zijlrechters. Nooit heeft hij, hoezeer de strijd tegen den graaf zich concentreerde in Emden, uit het oog verloren, dat ook de boerenstand zijn vrijheidsrechten bezat. Altijd heeft hij deze tegen het opgeven van de strijd gewaarschuwd en tot volhouden aangemaand. In 1607 schrijft hij 8), dat de boeren zich niet door dreigende gevaren moeten laten terneerslaan en zich niet het juk van een „allerellendigste en allerverachtelijkste slavernij” laten opleggen. „Indien hun voorouders er zo over gedacht hadden, zou er nu zelfs geen schaduw van de vrijheid meer over zijn. Voor hen, die trouw hun plicht vervullen, opent de voorzienigheid de weg naar het heil.”
In zijn advies van 1595 aan Emden verkondigde hij overigens geen oorspronkelijke ideeën, doch gaf hij een opsomming van rechten, die de stad zich bij de Maartrevolutie al toegeëigend had. We mogen echter aannemen, dat hij bij de punten, die hij in het verdrag met den graaf wilde zien vastgelegd, een historische motivering gegeven heeft, zoals we die nog vinden in de geschriften van 1593. Hij bevond zich in Mei 1595 te Emden en heeft daar stellig met zijn vriend Menso Alting en tevens met leden der regering gesproken.
Behalve door zijn adviezen heeft hij zich voor de nieuwe Emder regering verdienstelijk gemaakt door in de Republiek met al de overredingskracht, die hij bezat, bij aanzienlijke personen — men leze de zakelijke berichten aan Willem Lodewijks secretaris Reyd en de hartstochtelijke vertogen tot Johan Witten — op hulp voor de stad aan te dringen. Door dit alles heeft hij belangrijk werk verricht om de resultaten van de Emder revolutie te consolideren.
Over het verdrag van Delfzijl was hij tevreden. Hij vreesde voor de stad het ergste, toen Edzard, naar hij meende te weten,
x) Br. I 72; Oron. UB. MS. 207, fol. 53v.
2) Gron. UB. MS. 207, fol. 53r: „Datt die Gemehne Gades in Stadt vnd Lande die frye vocation vnd waell ohrer deneren we van oldes gewoenlick, ock recht vnd billick, hebbe vnd holde.”
3) Br. I 454.
4) Br. I 69.



n 1597 bij den keizer op volledige vernietiging van het verdrag aandrong.x) Dat bij het keizerlijk executiereces van October 1597 alle rechten van Emden bevestigd werden, moet hem wel buitengewoon meegevallen zijn, al voelde hij zich er allesbehalve gerust over, dat de garantie van de Staten-Generaal door die van den keizer vervangen was.2)
Van groot belang is zijn aandeel aan de Oostfriese politiek in 1599 na de regeringsaanvaarding van Enno III geweest. Het wantrouwen, dat hij ogenblikkelijk tegen den nieuwen vorst opvatte, deed hem de toekomst somber inzien. Ook zag hij onheilspellende tekenen, die wezen op tegemoetkoming van partijgenoten aan Enno. Hij zocht en vond echter een middel om hun geestdrift en energie voor de rechtvaardige zaak weer tot nieuw leven te wekken. Daarvan maakte hij zijn vriend Sibrandus Lubbertus deelgenoot. Zij beiden moesten er voor zorgen, dat Menso Alting een beroep kreeg als predikant bij de een of andere Nederlandse gemeente. Als dit gebeurde, zouden de Emders natuurlijk de grootste moeite doen om Alting, die hun kerk tot aanzien gebracht had, voor hun gemeente te behouden; deze ijver voor kerk en godsdienst zou dan vanzelf ook doorwerken in de politieke strijd. Menso zelf zou natuurlijk van dit plan niets gewaar mogen worden. 3) Werkelijk kreeg Alting nog in hetzelfde jaar 1599 een beroep naar Amsterdam en nu ontstond in Emden een krachtige beweging om den algemeen als leider erkenden predikant niet te laten heengaan, juist zoals Emmius voorspeld had. Alting bleef de Emder gemeente trouw. Door een behendige partijleiderstruc had Emmius onder de Emders de vereiste stemming te weeg gebracht.
!) Br. I 117, 122.
2) Br. I 154. Deze brief, door Brugmans gedateerd begin Maart 1598, moet gesteld worden ± 30 November 1597 op twee gronden. 1°: In de brief staat: „Emdani, qui ad Caesarem missi fuere ante menses XVIII, tandem domum rediere paucos ante dies, re sua expedita, adferentes secum Caesaris decretum in diplomate.” Volgens Wiarda 111 277, 281 vertrokken de gezanten ± Pinksteren 1596 (= O.S. 30 Mei, N.S. 2 Juni), bleven anderhalf jaar te Praag en waren November 1597 in Oost-Friesland terug. Bovendien is moeilijk aan te nemen, dat het keizerlijk decreet van 13 Oct. ’97 pas in Maart ’98 in OostFriesland bekend zou zijn. 2°: Emmius zendt met deze brief aan Witten zijn eerste boekje tegen David Joris, naar welks ontvangst hij in een brief van 17 Dec. ’97 (Br. I 144) informeert. Ook blijkt nu aan het slot van de brief „Anno 1597 Groningae” geen vergissing van Emmius te zijn. — Brugmans’ uitgangspunt bij de datering is Emmius’ zinspeling op een „ante semestre” geschreven brief, waarmee bedoeld moet zijn Br. I 125 van 14 Aug. ’97. De vage tijdsaanduiding „ante semestre” berust echter blijkbaar op een onzekere herinnering.
3) Br. I 189—191, twee brieven aan Lubbertus van 3 Mei en 20 Mei 1599.



Meer betekenis had het werk, dat hij verrichtte bij de onderhandelingen, die leidden tot de Concordaten. De stedelijke en landelijke stand verzochten in de zomer van 1599 aan het stadsbestuur van Groningen om den rector der Latijnse school toe te staan hun behulpzaam te zijn. Dit verzoek werd gaarne ingewilligd en eind Mei kwam hij in Emden aan,*) waar op 2 Juni een landdag geopend werd. Dat zijn medewerking op hoge prijs werd gesteld, blijkt wel hieruit, dat hijzelf, toen zijn verloftijd afliep, op 20 Augustus aan de Groninger regering dringend verzocht, hem nog enkele dagen in Oost-Friesland te laten blijven: de besprekingen waren juist in een zeer gewichtig stadium en daarom hadden de stenden krachtig bij hem aangedrongen hen nu niet in de steek te laten.2)
Bij uitzondering spreekt deze maal een van zijn brieven van een bepaald oogmerk. Hij blijkt alle krachten ingespannen te hebben om te bereiken, dat de kerkelijke gemeenten zelf hun predikanten mochten kiezen. 3) Inderdaad is te dezen aanzien zijn lang gekoesterde wens in vervulling gegaan. Reimers heeft gewezen op de onschatbare betekenis van deze regeling voor het kerkelijk leven in Oost-Friesland en heeft daarbij ook in het licht gesteld, welk een grote dienst inzonderheid Emmius hierin zijn geboorteland bewezen heeft.4)
Hij zelf vertelt, dat hij op de landdag ook voor het recht der boeren gestreden heeft, wat de ridderschap niet zeer aangenaam was. ®) Daarin heeft hij evenwel zo goed als niets bereikt; wat de landelijke stand bij de Concordaten gedaan kreeg, bepaalde zich tot de toezegging omtrent verlichting van lasten.
x) Br. 1195,27 Juli ’99 aan Lubbertus: „Nam toto fere tempore a Pentecostes Emdae haesi rogatus a Senatu et agrariis, ut in hac actione, a qua pendere uidere fortunae [lees: vident fortunam?] patriae totius, pro modulo meo eidem prodessem patriae, idque feci permittente ac uolente Senatu hoe nostro.” (Pinksteren viel in 1599 oude stijl op 27 Mei).
2) Br. II 276 v.
®) Br. I 195: „In obtinenda libertate illibata eligendi ministros eccl. multum laboravimus, nee tarnen hoe quod voluimus plene adhuc assecuti sumus, sed nee manus etiam dedimus,” en Br. I 196, geciteerd beneden noot 5.
4) Reimers, Ostfriesland 189 f. Dr. Reimers deelde mij bij navraag mee, dat hij deze uitspraak betreffende Emmius gegrond heeft op de ook door mij aangehaalde brief, Br. I 195.
®) Br. I 196. Hierbij en ook in de kerkelijke kwestie vond hij den wetenschappelijken adviseur der ridderschap, Heinrich Krefting, tegenover zich, met wien hij overigens vriendschappelijk praatte over historische zaken. „Sed vereor offendisse me eum, dum constantius contra eum nitor pro plena libertate eccl. asserenda et lapsuum occasiones omnes quoque satago avertere, et dum contendo liberius pro iure plebis rusticae, quam gratum nobilitati, a qua ipse conductus.”



Tot de vele andere vraagstukken, die op deze Emder landdag behandeld werden, behoorde ook dit, of Enno volgens het recht van eerstgeboorte, bij erfenis, dan wel door de toestemming, de verkiezing der stenden graaf van Oost-Friesland was. Bijna was op dit principiële punt de totstandkoming der Concordaten afgestuit. Natuurlijk zal hij de erfelijkheid van de grafelijke regering wel fel bestreden hebben, al vernemen we daarover niets. In elk geval heeft hij niet kunnen voorkomen, dat in de Concordaten het opvolgingsrecht bij eerstgeboorte erkend werd. Wel werd daarbij verklaard, dat de graaf geen onbeperkte macht over de stenden bezit, maar eveneens, dat de stenden hun privilegiën en oude rechten niet zo mogen gebruiken, dat daarmee de gehoorzaamheid opgeheven wordt, waartoe ze verplicht zijn jegens de „door God, Keizer en Rijk over hen gestelde overheid en geboren erfheer”. x)
Emmius werd door Enno III als een der vooraanstaande figuren onder de tegenpartij beschouwd. In 1600 nodigde deze hem tot een bezoek uit. Toen hij met zijn bekende achterdocht daarop niet inging, ontving hij zelfs nog een tweede uitnodiging. Al bracht dit hem wel enigszins aan het wankelen, toch werd door deze vriendelijkheid zijn argwaan niet onderdrukt; hij was blijkbaar bang, dat hij zich juist daardoor evenals andere tegenstanders van Enno bij een mondeling onderhoud zou laten ontwapenen. Van een bezoek aan den graaf is dan ook niets bekend.1 2 3) Een gesprek buiten de vaak gespannen sfeer der landdagen had anders kunnen bijdragen tot juister begrip voor eikaars standpunt en tot verbetering der binnenlandse verhoudingen. Hij heeft echter verkozen bij zijn principes en in zijn onverzettelijkheid te volharden en daarmee van een jammerlijke kleingeestigheid blijk gegeven.
Pas vier jaar later bemerkt men weer iets van zijn staatkundig optreden. Hij heeft deelgenomen aan de landdag van April tot eind September 1604 te Marienhafe, waar ijdele pogingen aangewend werden om de spoedig na het Haags verdrag weer verstoorde eensgezindheid tussen Enno en een deel der stenden te herstellen. 8) De moeilijkheden betroffen nu hoofdzakelijk de financiën. Van Emmius’ werkzaamheid vernemen we, dat hij na daartoe uitgenodigd te zijn twee maanden in Oost-Friesland geweest is en
1) Brenneysen II 131.
2) Over deze episode Br. I 235, 238, 243.
3) Historia nostri temporis 74—79; Wiarda III 472 vv.



zijn partijgenoten aangespoord heeft voet bij stuk te houden.x)
Van zijn ijver in deze aangelegenheid vinden we ook een neerslag in zijn geschrift „Discursus of der ostfriesische Ridderschup die
Immuniteit in disse des allgemeinen Vaderlandes lasten 
thokame”.2) Deze verhandeling neemt in zoverre een aparte plaats in, dat hij hierin niet speciaal stelling neemt tegen den graaf, maar tegen de ridderschap, welker geprivilegiëerde positie hij bestrijdt. Het spreekt haast vanzelf, dat ook nu weer zijn basis de Friese vrijheid is. Hij weerlegt vier argumenten, die de ridderschap aanvoerde ten bewijze dat ze recht had op vrijdom van belasting. Tegen hun stelling, dat de adel overal voorrechten geniet, merkt hij op, dat dit onder het vrije Friese volk nooit het geval geweest is. En wanneer de jonkers als tweede punt er op wijzen, dat ze die vrijdom al lange tijd bezitten, dan voert hij daartegen aan, dat ze zich die alleen toegeëigend hebben door misbruik te maken van hun machtspositie tijdens het regentschap van Anna van Oldenburg. Ook hun derde argument, dat de ridders te paard dienden in de oorlog, heeft volgens hem geen bewijskracht, omdat ook eigenerfden wel te paard gediend hebben. Dan hadden de jonkers nog aangevoerd, dat zij op eigen kosten op de landdagen tegenwoordig zijn en daartegenover wel enige belastingvrijdom mogen hebben. Hij stelt daartegenover, dat de overige stenden op eigen kosten afgevaardigden zenden en dat de edelen geenszins verplicht zijn alle persoonlijk op de landdagen te verschijnen. Tenslotte wijst hij er van zijn kant op, dat de Ommelander jonkers ook vrijdom van belasting hebben geëist, maar dat de Staten-Generaal deze eis hebben afgewezen.
Op de belangrijke landdag van midden-September tot beginNovember 1606 te Emden, waar het na langdurige discussies kwam tot de instelling van het college der administratoren 3), is Emmius vrijwel van begin tot einde tegenwoordig geweest4), maar nadere gegevens ontbreken.
In de jaren tussen 1606 en 1610 heeft hij, voorzover bekend, aan geen landdagen deelgenomen. Dit behoeft echter niet te betekenen,
*) Br. I 301, 304 („Laborem impendi patriae requirenti in usum actionis
praesentis Aliorum trepidationes frequenter corripui et compressi.”),
305 (, in patriam evocatus sum atque ibi per menses fere duos reip. causa
detentus.”).
2) Zie bov. blz. 95 v.
3) Historia nostri temporis 195—220; Wiarda III 507—514.
4) Br. I 340, 341, Nov. 1606: „Fui Emdae totas septimanas quinque. Domum redii die 26 Octob.”



dat hij geen invloed heeft uitgeoefend. Meermalen moet het voorgekomen zijn, dat terwijl hijzelf te Groningen bleef, zijn oordeel schriftelijk gevraagd is. Eens werden hem tenminste uit Emden per speciale bode papieren met politieke inhoud toegezonden, waarover van hem advies verwacht werd.x) Bovendien stond hij in verbinding met de gezantschappen, die door de landelijke stand en door Emden naar de Staten-Generaal werden afgevaardigd. Zo brachten in 1600 uit Den Haag terugkerende gezanten hem op hun doorreis in Groningen verslag uit.i) 2 3 * *) Ook gaf hij in 1607 de gezanten der stenden aanwijzigingen voor de gedragslijn, die ze te Den Haag volgen moesten. Hoewel iemand als Althusius lid van dit gezantschap was, wilde men ook Emmius’ advies niet ontberen en hechtte er veel waarde aan. Althusius zelf schreef hem 8): „Uw raad en de argumenten er voor vallen zeer in onze smaak; deze weg hebben we bij onze onderhandelingen gevolgd en zullen we ook verder volgen.” „In wat gij schrijft, volharden we en dat wel krachtens het ons verleende mandaat.” De starre houding van het gezantschap ) geeft ons enig denkbeeld van de aard van Emmius’ invloed. Hij moet geheel in overeenstemming met zijn onbuigzaam karakter de gezanten geadviseerd hebben, zich zo mogelijk in het geheel niet met de Engelse vertegenwoordigers in te laten en geen voetbreed af te wijken van de eenmaal gesloten verdragen. Men mag aannemen, dat hij ook in de toen ter tafel gebrachte zeebrievenkwestie, waarin hij immers het bekende Emder standpunt innam, de gezanten nog aanwijzigingen gegeven heeft.
In het voorgaande heb ik Emmius’ oordeel over personen en toestanden en zijn invloed op verschillende gebeurtenissen tussen 1590 en 1610 in het licht trachten te stellen, voorzover de bronnen dit toelieten. Als afsluiting dient nu nog de korte, maar voor OostFriesland zowel als in Emmius’ politieke werkzaamheid gewichtige tijd behandeld te worden, waarin het verdrag van Osterhusen tot stand kwam. De belangrijkste feiten waren kort samengevat deze : Mei—Augustus 1610 landdag in Emden; November 1610—Januari 1611 onderhandelingen in Den Haag; 25 Januari 1611 verdrag
i) gr. i 309; n fasciculus chartarum ad me affertur per tabellarium,
qui hac solum de causa emissus fuit, et responsum ad ea.^quae in chartis fuerunt, urgetur. Haec sunt ad causam Patriae pertinentia.
Br. II 75.
3) Br. I 458 v. (5 Oct. 1607). , J . .
4) Zie bov. blz. 32; vgl. Historia nostri temporis 302 vv. en vooral de brieven
van Althusius aan Emmius: Br. 1448—452 (Sept. ’07), 458—466 (Oct., Nov. ’07).



tussen de Staten-Generaal en Enno III betreffende het leggen van een Staats garnizoen in Leerort; Februari—Mei 1611 landdag Marienhafe—Osterhusen; 21 Mei verdrag van Osterhusen.
Waarschijnlijk is Emmius op beide landdagen tegenwoordig geweest, althans gedurende enige tijd.x) Van het verloop der onderhandelingen te Den Haag werd hij door een van de gezanten der stenden, zijn vriend Hero Boy en, op de hoogte gehouden.2) Moesten we ons betreffende de voorafgaande jaren vaak met zulke schamele kennis tevreden stellen, uit de jaren 1610 en ’l 1 zijn een grote hoeveelheid door hemzelf geschreven aantekeningen, ontwerpen voor opstellen, half of geheel voltooide verhandelingen bewaard, die ons een diepere blik in zijn werkzaamheid gunnen. 8)
De grote moeilijkheid, waardoor de landdag van Emden en de Haagse onderhandelingen op niets uitliepen, waren de veertien „punten van assecuratie”, die de stedelijke en landelijke stand in het verdrag wilden zien opgenomen om den graaf aan banden te leggen en eigen veiligheid te verzekeren. Van grafelijke zijde ondervonden deze punten heftige tegenkanting en ook de gedelegeerden van de Staten-Generaal verklaarden in Den Haag, waarheen beide partijen na de mislukking van de landdag opgeroepen waren, telkens weer, zoals Boyen aan Emmius meedeelde, dat ze er „geen smaak toe hadden”. 4) De Staatse commissie stelde nu van haar kant ter vervanging van de veertien punten tweeëntwintig voor, waardoor die der stenden in de kern werden aangetast en die de afgezanten dan ook ondanks hun uitgebreide volmachten — de Staten-Generaal hadden verlangd, dat ze geen ruggespraak zouden houden — niet durfden aanvaarden. Het gevolg was, dat de onderhandelingen tot ergernis van de Statencommissie en vooral van haar voorzitter
x) De regering van Emden verzocht 10 Maart 1610 aan die van Groningen, Emmius daartoe enige tijd vrij te geven; Gemeentelijk Archief Groningen,
Ingekomen stukken 1610: „ konnen E.E vnd A wier nicht vorenthalten,
dass in sachen der Stenden vnd vnser Wolfahr bedreffendt, des Ehrwurdigen vnd Hochgeierten herm Ubbonis Emmii Rectoris, Rath vndt adviss wier dieser Zeitt sonderlich bedurfftich,” enz. Vgl. Br. II 97, 19 Sept. 1610: „Embdae cum essem ....” Tijdens de landdag te Osterhusen was hij in Oost-Friesland; zie de brieven in de Bijlage nrs. 3 en 4. Van de overige brieven, die hij gedurende de beide landdagen geschreven heeft, is slechts één, zonder plaats van afzending, bewaard (Br. II 116).
*) Vier brieven van hem Br. II 102—110.
3) Alles tezamen met andere stukken in één bundel Aur. StA. Msc. A 127 a—c, waarop Brenneysen geschreven heeft „Landessachen de Ao. 1610 <£ 1611 in specie zu dem Osterhusischen Accord gehöhrig unter Emmii sachen gewesen”.
*) Br. II 107 (6 Dec. TO).



Oldenbarnevelt ten tweeden male afgebroken moesten worden x) en nu weer naar Oost-Friesland verplaatst werden.
De „punten van assecuratie” komen zo dikwijls met opmerkingen van hemzelf onder Emmius’ papieren voor, dat het gewettigd is aan te nemen, dat hij in de opstelling ervan een overwegend aandeel gehad heeft.
Bij de discussie daarover kwam als vanzelf weer het fundamentele vraagstuk aan de orde, op welke gronden nu eigenlijk het grafelijk gezag in Oost-Friesland rustte. Emmius zette zijn opvatting in deze jaren nog eens weer uiteen in zijn „Redenen en gronden, waarom de graaf zijn leenbrief niet mag aanwenden ten nadele van het recht der Oostfriese stenden”, waarin hij trachtte aan te tonen, dat de keizerlijke belening van 1464 de Friese vrijheid niet beperkt heeft en dat toen de derde fase der vrijheid begon.2) Verder had hij nog altijd hetzelfde wantrouwen tegen de bedoelingen van den graaf als vroeger. Talloze malen betoogde hij, dat in alles Enno’s Spaansgezindheid en kwade trouw tot uiting kwamen. In verschillende opstellen, die echter merendeels in het ontwerp zijn blijven steken, poogde hij de noodzakelijkheid van de „assecuration” tegenover den graaf te bewijzen.
Eén verhandeling3) begint dadelijk met een uitdagende bazuinstoot: „Immotum est hoe: Comes ne nunc quidem eius animi est, ut fidere promissis eius ac pactis cum eo initis ordinibus populi liceat. Cui sententiae qui contradicunt, aut vim conscientiae suae faciunt, gnari rerum hactenus hic actarum, aut ignorantia delinquunt.” De bewijzen voor ’s graven onbetrouwbaarheid zijn de ons reeds welbekende. Een ander opstel heeft dezelfde strekking. Men moet met den graaf niet over andere punten in onderhandeling treden alvorens hij de veiligheidsartikelen aanvaard heeft. Weigert Enno de toch waarlijk niet overdreven veiligheidsvoorwaarden te aanvaarden, dan is dat een duidelijk bewijs van zijn voornemen om de te sluiten overeenkomst te saboteren. 4) — Een voos argument dit laatste,
x) Br. II 99, 109, 110.
2) Dezelfde theorie verkondigde hij hetzelfde jaar korter in zijn „Etlicke Verbundtbrieven”. Ook de grafelijke partij liet zich in de strijd der beginselen niet onbetuigd blijkens de vroeger al genoemde verhandelingen „Bref récit” en „Corte aenwijsinge” (bov. blz. 142, 145, 176).
3) Aur. StA. Msc. A 1276, fol 96r—99v.
*) Aur. StA. Msc. A 127a, fol. 33r—34v, getiteld „Reden vnd ohrsaken, warumme den Stenden nicht alleine die gevorderte assecuration hoechnodich, sunder ock densuluen nicht an tho moden, dat sie sick in einige vorder handel van den overigen geschillen sulden inlaten, eer vnd bevoer dit stuck van de assecuration vullenkamen affgedaen.” In dit opstel o. a.: „Die noetwendicheit



want Enno wees natuurlijk de artikelen af, omdat ze te veel inbreuk maakten op zijn landsheerlijke macht.
Soms schijnt hem te zijn voorgehouden, dat men ook te achterdochtig kan zijn. Althans, hij verdedigt zich daartegen eenmaal: „Idt is wel waer, dat men schuldich is, alle wege dat beste tho hapen, vnd nicht stedes tho wantrouwen. Wente dat lehret die lieue vnd die ervaringe gifft idt, dat die menschen konen veranderet werden vnd durch bevindinge betere sinnen krigen. Auerst daergegen iss idt ock waer, dat idt vnwise luiden, ia gecken sint vnd voer gecken
geholden die twemael an einen stehen anstöten, vnd geslagen
synde gelycke woll sich nicht wachten sunder rökeloess in
verderfflicken gevahr durch licht gelouen sick wedderumme begehuen.”1) De omstandigheden dwingen ons, voegt hij er aan toe, waarborgen te blijven eisen, en als de graaf dat onaangenaam vindt, heeft hij het aan zichzelf te wijten.2)
der gevorderten assecuration ersteit vnd erschinet hijr vth, dat die Stenden (leider) nicht allein ein edder twemael, sunder mehrmael, ia stedeshen mit ehren groten vnd vnwedderbringeliken schaden bevunden, wo dan ock die hoechmogende heren Staten der vereinigeden Nedderlanden genoechsam mit sie eruahren vnd gelehret, dat men by des heren Grauen sydt niewerle sincere vnd vprichtich aut animo seruandi pacta conuenta vel transactiones mit den Stenden als vnderdanen gehandelet hebbe. Welckes dermaten klaer vnd apenbaer is, dat idt nicht kan versaket werden. Wente dat bewisen des hem Grauen vnd siner Reden nicht alleine helle ronde mundtlick vnd schrifftlicke woerden, sonder ock die voelvoldige apenbare daden, diewelcke ein vnfeilbare getuichenisse sint van dat gemöte vnd so groff vnd enormiter sick getönet hebben, dat sie die gewaldige hulpe, so die hern Staten als handholders anno 1602 den bedrangededen [sic] Stenden geleistet, und dama die summatie vnd andere dergeliken dinge hebben verohrsaket.” fol. 34r: „Wente, so he die billicke vnd behoerlicke media assecurationis sall willen afslaen .... werdt ein vnfeilbaer argumentum syn, dat he ock nu nicht gedencke off begehre tho holden, wat he in verdrage mit woerde, handt, vnd segell werdt annehmen vnd belauen.”
Deze citaten zouden met een onafzienbare reeks overeenkomstige uit andere verhandelingen vermeerderd kunnen worden. Ik noem hier nog enkele soms van een titel voorziene opstellen over hetzelfde thema: Aur. StA Msc. A 127a, fol. 1—5; fol. 35—38 („Speciale und grundtlike bewyssreden dat die Stenden genoechsame Ohrsaken hebben die beloffte des heren Grauen int verdragen ane assecuration tho mistrouwen, vnd sich tho befruchten, dat die Herr Graue desulve nicht gedencke vprichtich vnd vast tho holden.”); fol. 73—75; fol. 94—97 („Dat dat stucke van der Assecuration der Stenden hoech nodich vnd dat die Stenden nicht tho dringen, enigen verdrach wedder in tho gaen, all vor dit stuck affgedaen”); Msc. A 1276, fol. 74—77 („Off idt wol geloefflyck sij, welck men itzundes den luiden will auerreden, dat Graeff Enno sick nu ein beters bedocht, vnd sine gemöte veranderet hebbe, vnd nu eigentlick vnd ernstlick gesinnet sij by den verdragen tho bliuen.”).
!) Aur. StA. Msc. A 1276, fol 74r.
2) t. a. p. fol. 75v: „Vnd is alhier nicht alleine wat die Stenden, belangende dit stuck vordern, sonder ock principalick, warumme sie idt vordem, tho considereren vnd tho erwegen. Wente ein ding allein voer vnd in sick angesehen



Wat hielden nu de veertien veiligheidsartikelen in en in hoeverre sijn ze door de Staten-Generaal in hun 22 artikelen gewijzigd en verzwakt? >)
Het eerste artikel eiste van den graaf, dat hij het verdrag van Delfzijl, de keizerlijke resolutie van 1597, het verdrag van Den Haag en het Emder landdagsbesluit van 1606 zou onderhouden. De Staten-Generaal namen dit in hun derde artikel — hun twee eerste artikelen spraken van eendracht tussen graaf en stenden en het verlenen van amnestie — over, doch met enige wijziging: zij stelden tiet onderhouden der verdragen bindend voor beide partijen en voegden aan de bindend te verklaren verdragen nog één toe, n.1. de Concordaten van 1599. De stenden hadden die niet uit vergeetachtigheid weggelaten. Emmius, die van zijn kant de artikelen der Staten-Generaal weer aan kritiek onderwierp, wijdde aan dit derde artikel een lange opmerking. Hij verlangde algehele schrapping van de Concordaten uit de reeks der verdragen of althans wijziging. Zijn principieel bezwaar was natuurlijk, dat bij die overeenkomst het eerstgeboorterecht van den graaf erkend was en dat zijn heerschappij niet afhankelijk gesteld was van de goedkeuring der stenden. Verder achtte hij verbetering nodig in de regeling der landdagen: hij wenste uitdrukkelijk te zien vastgesteld, dat de graaf verplicht was een duidelijke beschrijvingsbrief, waarin elk punt der agenda
repraesenteert ein gestalte van vnbillickheit, auerst mit die ohrsaken angesehen verandert die gestalte vnd kan nicht anders als billick vnd recht geachtet werden. Hadde die Graeff bij den vörigen verdragen gebleuen, vnd sine beloffte, segel vnd brieue geholden, hadde ock disse vordringe neen plaetz gehadt. Nu he auerst so vaken die vörige verdragen hefft ingebraken, sine beloffte vnd segel vergeten, ock veelvoldich tho erkennen gegehuen, dat he sulcke verdragen mit den vnderdarien ingegaen niewerle gesinnet gewest tho holden, sunder alletijdt desulue als ein noetwendige interim geachtet, vnd dardurch die Stenden in groten vnwedderbringliken schaden vnd kummer gestortet, mach men mit reden den Stenden nicht verdencken, dat sie so offt int oge geslagen, sick begehren nu tho wachten, vnd beter versekeren. Vnd so derwegen den herrn Grauen ettwas angemödet werdt, welck ehm mach beschweren vnd sehre doen, hefft he datsulue nemandt als sick suluest, vnd sine böse Reden tho imputeren.”
i) Eindredactie den 14 veiligheidsartikelen Aur. StA. Msc. A 127b, tol. 119—125; de 22 artikelen der Staten-Generaal Aur. StA. Msc A 127a, fol.
81—83: „Articulen bij de heren Gedeputerden van de hoge Mog. heren 
Staten Generael beraembt in plaetze van sekere 14 articulen vorgestelt
by de Gedeputerden van de Landstendt van Ostfriesslandt ende van de stadt Embden tot haarder versekering.” Het opsommen van de vele ontwerpen en verdedigingen, die door Emmius opgesteld zijn, is een onbegonnen werk; men vindt ze verspreid door de steeds weer hier aangehaalde bundel Aur. StA. Msc. A 127 a en b, waarvan de meest belangwekkende passages beneden geciteerd worden.



genoemd werd, zou rondzenden en dat het hem onmogelijk gemaakt werd hem onwelgevallige afgevaardigden last te bezorgen.x)
In het tweede artikel stelden de stenden een eis, die in de geschiedenis overal en altijd door de onderdanen gesteld is: verwijdering van alle vreemdelingen uit de bestuursambten en in hun plaats benoeming van „ingesetene qualificeerde personen, so der Landtschaft nicht tho wedderen.” Een bescheiden verlangen, zou men zeggen, maar de Staten-Generaal ontnamen aan het artikel alle waarde door de toevoeging „so vele mogelick iss”.
In het derde artikel werd geëist, dat de ambtenaren beëdigd zouden worden ten overstaan van de gedeputeerden der stenden en zich zouden verbinden, niets tegen de verdragen te ondernemen. De Staten-Generaal vervingen de gedeputeerden door enige aanzienlijke personen uit de betrokken districten; de rest en dus de kern van het artikel, dat dan ook niet onredelijk was, namen ze over.
Artikel 4, waarin verbetering der lagere rechtspraak verlangd werd, tot stand te brengen door een commissie van negen personen, twee uit en door elke stand, drie door den graaf aan te wijzen, werd overgenomen, behalve de wijze van aanstelling der commissie, die voorlopig onopgelost werd gelaten.
Belangrijk was het uitvoerige artikel 5. Dit behandelde hervormingen betreffende het gerechtshof en bestond uit verschillende onderdelen, die door de Staten-Generaal in hun voorstel verdeeld waren over de artikelen 7—17. De stenden verlangden, dat de rechters voortaan gekozen zouden worden door den graaf uit dubbeltallen, die door de gedeputeerden der stenden waren opgemaakt; alleen de eerste maal zouden de gezanten der Staten-Generaal de rechters aanstellen. Het voorstel der commissie luidde geheel anders: de eerste maal zou de graaf de rechters benoemen, daarna zou hij bij een vacature een rechter mogen kiezen uit een drietal, dat opgemaakt was door de rechters en assessoren zelf. Het voorstel der stenden, dat de lagere ambtenaren van het gerechtshof, secretarissen, pedellen enz. door de rechters benoemd zouden worden, werd door de Staatse commissie gehandhaafd, evenals de bepalingen, dat geen enkele rechter of andere ambtenaar bij het gerechtshof tegelijkertijd in bijzondere dienst van den graaf zou staan en dat over de grafelijke „raden en officianten” door het gerechtshof recht gesproken zou worden. Merkwaardig is de eis der stenden, dat de interpretatie van de bepalingen der gesloten verdragen aan
2) Aur. StA. Msc. A 127 a, fol. 7, „Ad articulum tertium”; fol. 31r.



het gerechtshof verboden zou worden. De visitatie van het hof zou behalve bij grafelijke commissarissen ook bij de gedeputeerden der stenden berusten. Deze twee punten keerden in de artikelen der Staten-Generaal niet terug. In de plaats er van vinden we andere bepalingen: de rechters zouden hun ambtseed moeten afleggen voor den graaf en de gedeputeerden der stenden; de graaf zou iemand alleen mogen straffen na een vonnis van het gerechtshof en hij zou aan het gerechtshof „de starcke handt bieden”; ook vonnissen in zijn eigen nadeel zou hij moeten uitvoeren: bleef hij op dit punt in gebreke, dan zouden de stenden het gerechtshof „assisteren, naardat de gelegenheid van zaken zou vereisen.” Alles tezamen nuttige aanvullingen, al was het laatste wat vaag.
Overzien we dit lange artikel en de wijzigingen der Staten-Generaal, dan blijken op één punt de opvattingen diametraal tegenover elkaar te staan, n.1. over de aanstelling der rechters. Nu beschouwde Emmius het vijfde artikel als een van de belangrijkste punten van het gehele voorstel, waarvan men zich in geen geval moest laten afpraten. Mocht de graaf de eerste maal de rechters benoemen, dan zou hij wel zorgen, alleen felle tegenstanders van de „libertas patriae” in het gerechtshof te krijgen en daarna zou de vervulling van vacatures plaats hebben in een onderonsje tussen hem en zijn eigen creaturen. De eis, dat de gedeputeerden der stenden overwegende invloed zouden hebben op de benoeming der rechters, was volkomen gerechtvaardigd, want de stenden betaalden de kosten voor het gerechtshof en bovendien waren in het oude Friesland de „gemehne Landtrichters” de „deners der landen edder stenden.”*) Zo past dus deze eis ook geheel in zijn vrij heidstheorie.
Zeer ver ging het zesde veiligheidsartikel, van overeenkomstige strekking en even gevaarlijk als later de „Scherpe resolutie” der Staten van Holland. Zouden ’s graven bevelhebbers of ambtenaren tegen de gesloten verdragen „etwas notorie attenteren”, dan zouden de gedeputeerden en administratoren en de stad Emden het recht hebben „zulke attentaten met het Emder garnizoen of met andere middelen af te wenden.” De Staten-Generaal hebben het niet overgenomen; ze vreesden bij de wantrouwige geest onder de boeren en Emders voor lichtvaardig gebruik van het militaire machtsmiddel door de oppositiepartij. In een lange toelichting had Emmius reeds vooraf de redelijkheid van het artikel betoogd.2) ,,So is ock
x) Al deze uiteenzettingen in Aur. StA. Msc. A 127a, fol. 86v—87r; A. 1276 fol. 681, 1101.
2) Aur. StA. Msc. A 1276, fol. 66—68.
14



ein groet vnd hoechnodich punct dersuluen assecuration, dat dat collegium der assignatoren mit den deputiereden der semptlicken stenden mogen gewalt mit gewalt, so iemand van den Grauen gewalt muchte angedaen werden, sturen.” „Auerst dewile dit punct insonderheit wil impugneret werden moten die stenden sick mit gode reden in dit stuck wel gevatet maken.” Zijn verdediging kwam rechtstreeks voort uit zijn politieke grondbeginselen: de colleges van administratoren en gedeputeerden zijn publieke lichamen, die samen groter gezag in de staat hebben dan de graaf zelf, dus hebben ze het recht, hem met geweld tot rede te brengen.x) Mocht b.v. de graaf — hij twijfelde niet, of deze „barne van torne vnd wraeckgijricheit” — zonder vorm van proces iemand laten gevangen zetten, dan zouden de stenden gerechtigd zijn na vergeefse vermaningen grafelijke ambtenaren eveneens gevangen te nemen, in ieder geval na een uitspraak van het — let wel — gereorganiseerde („reformerede”) gerechtshof. Of verklaarde de graaf zonder opgave van redenen iemands goederen verbeurd, „als he nu rede etlicke mael gedaen,” waarna een proces voor het rijkskamergerecht te Spiers eerst over twintig of dertig jaar geëindigd zou zijn — zeker geen overdreven uitspraak — dan zouden de gedeputeerden en administratoren de macht moeten hebben „die behulplike handt den klagenden tho leisten, ehm in syn possess tho mainteneren.” Al weer dus een onomwonden verklaring, dat de hoogste macht in Oost-Friesland niet bij den graaf, doch bij de stenden berustte. Maar juist omdat de Staten-Generaal als bemiddelaars naar machtsevenwicht streefden, wezen ze dit punt af. Alleen hun laatste amendement op het voorafgaande vijfde artikel kon als een zwakke compensatie gelden.
Het zevende artikel richtte zich tegen wederrechtelijke verbeurdverklaring van goederen door den graaf en werd overgenomen door de Staten-Generaal in hun artikel 16.
Als achtste punt werd geëist, dat de stenden of hun gedeputeerden toestemming moesten verlenen tot het opnemen, vermeerderen of
i) fol. 66T: „Nu kumpt noch tho dem collegio [administratorum] in dit stuck, dar wij van spreken, dat concilium off collegium deputatorum van allen stenden
darmit des collegii administratorum recht vnd macht gestercket vnd
vermehret werdt, dermaten, dat in utroque collegio coniuncto groter vnd hoger autoriteit, recht, macht resideret, als in den grauen suluest, so men die saké recht wil betrachten. Derhaluen wan die herr Graue befunden worde apenbare gewalt tho doen, mit wat reden suilde idt vnbillich konnen geachtet werden, mit gegengewalt van sodanigen hogen collegiis, die mehr sint, als he, ehm tho stuiren.”



verminderen van troepen in de grafelijke huizen en dat de bevelhebbers der bezettingen zich onder ede zouden verplichten niets tegen de verdragen te doen. De Staten-Generaal schrapten daaruit de toestemming der stenden (art. 19). Hiertegen voerde Emmius aan, dat de stenden de troepen betaalden en dat ze vroeger, „als ein frij volck voer die Graefflicke Regehringe,” ook het recht van bezetting der burchten hadden. Dit werd bewezen door een mededeling van Eggerik Beninga — volgens hem een waarheidlievend geschiedschrijver en verdediger der grafelijke rechten — en door een bepaling van het verbond van 1430, dat alle Oostfriese sloten open sloten voor de gemene stenden zouden zijn. Hij voegde er nog bij, dat dit recht door de verheffing van Ulrich tot graaf niet opgeheven was en dat de „dissuetudo moris aut iuris huius, die vth dat sehr goedt vertrouwen der stenden gegen den hern Grauen vnd Grauinnen alleine is hehrgevlaten” — een ons bekend in de oren klinkend thema — niet als rechtsgrond door de tegenpartij kon worden aangevoerd.x).
Artikel 9 verlangde, dat de schippers van Emden en Norden bij het verkeer op geen enkel land grafelijke zeebrieven nodig zouden hebben, doch zouden kunnen volstaan met die van hun stad. De Staten-Generaal sloten zich er bij aan. Na alles wat gezegd is over de zeebrievenkwestie, bron van conflicten en verdachtmakingen, kunnen we er hier over zwijgen.
De artikelen 10—13 betroffen alleen de verhouding tussen den graaf en Emden.
In artikel 10 werd geëist, dat de regering der stad Emden om verraad en aanslagen beter te kunnen verhinderen het recht zou hebben om hen, die tegen de verdragen handelden, met de dood te straffen. Dit ging de Staten-Generaal te ver: Emden verkreeg niet meer dan het al in 1595 verworven had, de lagere rechtspraak. Het is duidelijk genoeg, waarom de stad dit privilege verlangde:
x) Emmius’ betoog Aur. StA. Msc. A 1276, fol. 64r—65T. Het oordeel ovér Eggerik Beninga, wiens kroniek een belangrijke bron was voor Emmius’ eigen
geschiedwerk, luidt als volgt: „ who tho sehen is in die Historia van dem
Edelen Ehrentf. J. Eggerick Beninga van Grimersum, die ein sunderlike lieffhebber der waerheit vnd vlitige erforscher dersuluen, ock ein vthnemene verdediger der Graeffliken gerechticheit, vnd ein olde ervarene getrouwe Landt Raedt gewesen is, beschreuen in ein affsunderlick capittel van die fredeborch [Friedeburg, tussen Aurich en Wilhelmshaven]; daer die scriptor verhalet, dat die gemehne Oostfriesen dat huiss fredeborch dem gemehne Vaderlande thom beste mit soldaten besettet hebben vnder commandement van Hiimer Kankena, dem die piaetze tho quam.” Zie over Beninga als bron voor Emmius Reimers, Quellen der Rer. fris. Hist., Emder Jahrb. XV 65—80.



al in 1598 had de regering met overtreding van het verdrag van Delfzijl een paar samenzweerders, die met Edzard tegen de nieuwe orde van zaken in de stad geageerd hadden, laten terechtstellen. Ook uit hetgeen Emmius hierbij over de „usus gladii” opmerkte, blijkt, dat het gericht was tegen aanhangers van den graaf. „Men moet wel krankzinnig zijn, als men meent, dat de graaf zijn plicht zal doen en hen streng zal straffen, die bedrijven, wat hemzelf zonder twijfel aangenaam is.”1)
Het elfde artikel zou de stedelijke ambtenaren verplichten, alleen de eed van gehoorzaamheid af te leggen aan burgemeesters en raad, dus niet meer aan den graaf. De Staten-Generaal lieten het weg. Emmius verdedigde het op grond hiervan, dat de verhouding van de stedelijke ambtenaren tot den graaf dezelfde was als die van de stedelijke regering tot den keizer, n.1. slechts een middellijke. Zoals de eedsaflegging der stedelijke regering aan den graaf stilzwijgend gehoorzaamheid aan den keizer insloot, zo die der ambtenaren aan de stedelijke regering gehoorzaamheid aan den graaf. — Men zou met deze toelichting er bij zeggen, dat dit veiligheidsartikel alleen formele betekenis had.
Artikel 12 was weer zeer principiëel en de bemiddelaars hebben het dan ook niet aanvaard; het hield in, dat als de graaf zou willen handelen tegen de verdragen, de burgerij van Emden van haar plichten jegens hem ontslagen zou zijn, totdat hij weer regeerde in overeenstemming met de verdragen en geleden schade zou hebben hersteld. Het is zonderling, dat dit artikel alleen betrekking had op Emden en niet op geheel Oost-Friesland. Misschien vonden de boeren, dat de strekking te ver ging, misschien ook achtten ze praktische toepassing voor henzelf te gevaarlijk, omdat ze geen machtsmiddelen bezaten om eventuele ongehoorzaamheid door te zetten; Emden daarentegen bezat zulk een middel in zijn garnizoen. 2) Hoe dit zij, Emmius vond, dat het artikel zichzelf rechtvaardigde. Hij spreekt er maar zeer kort over: het was naar zijn mening onwaarschijnlijk, dat deze eis ingewilligd zou worden, wat
1) Aur. StA. Msc. A 127a, fol. 6r: „Quod est de usu gladii in turbatores pacis publicae et conspirationum ac proditionum reos postulatum, rectissime
postulatum uidetur Nisi habeat hoe ius senatus, maleficia huiusmodi
nunquam debitis poenis reprimentur.... Putare autem, Comitem officium suum in hac parte facturum, id est, seuere puniturum eos, qui ea committunt, quae animo ipsius sine dubio grata sunt, piane delirantium est.”
2) Overigens dient opgemerkt te worden, dat artikel 6, betrekking hebbende op de vertegenwoordigers van alle Oost-Friezen, in dezelfde richting ging.



ook juist bleek; men moest het artikel maar in de geest vasthouden, als ongeschreven wet! Het recht van verzet was voor hem iets zo vanzelfsprekends, dat er eigenlijk niet eens verder over geredeneerd behoefde te worden.
In het dertiende artikel, dat we evenmin in het voorstel der Staten-Generaal terugvinden, werd den graaf verboden binnen de muren van Emden te komen, voordat de overeenkomsten geheel „volgedaen” en „geeffectuerett” zouden zouden zijn.
Artikel 14 en het daarmee corresponderende artikel 22 der StatenGeneraal, betrekking hebbende op de garantie van het verdrag, de „manutenentz” door de Republiek, brachten aparte moeilijkheden mee en zullen straks afzonderlijk behandeld worden.
In hun voorstel namen de Staten-Generaal als artikel 18 de regeling der „beheerdischheid” op, die door een bijzondere commissie tot stand gebracht zou worden. Hoewel de stenden en ook Emmius de oplossing van deze kwestie van het grootste gewicht achtten, kwam het onder hun veiligheidsartikelen niet voor, al was er sprake van geweest.1 2 3 * *)
Van de eerste dertien veiligheidsartikelen blijken dus de meest ingrijpende, de eigenlijk principiële gedeelten door de StatenGeneraal afgewezen te zijn. Ze deelden zeker niet Emmius mening, „dat den H. Grauen durch die assecurationspuncten in der warheit nichtes edder gantz weinich werde affgaen, vthgenamen watt he per solam usurpationem, nullo aequo iure, an sick gebracht hefft.” 8)
Er blijft nu nog over, artikel 14 en artikel 22 te beschouwen. Het laatste veiligheidspunt der stenden eiste, dat de Staten-Generaal aan het te sluiten accoord „de hand holden” zouden, het zouden „manuteneren” en „erdedigen”. In art. 22 van hun voorstel zegden de Staten-Generaal toe, wat de stenden verlangden en voegden er nog bij, ter verduidelijking, dat ze de eventueel benadeelde partij dadelijk zouden steunen en degene, die de verdragen „gecontraveniëerd” had, tot „onderhouden der accoorden” zouden „constringeren”, terwijl ze tevens zouden beslissen in kwesties over de uitlegging der verdragen.
Evenwel, nü maakte Emmius tegen dit voorstel grote bezwaren.
1) Aur. StA Msc. A 127a, fol. 6r: „Art. XII sine dubio aequus et iuris per se. Sed ut inseratur publicis his pactis, non puto obtineri posse. Calumniae enim est obnoxius. Itaque cum in scriptis obtineri non possit, animo est tenendus, et communi concessoque iure utendum.”
2) Aur. StA. Msc. A 1276, fol. 77*.
3) Aur. StA. Msc. A1276, fol. 75*. In 1610 blijken de Staten-Generaal afwijzend
te staan tegenover radicale, „democratische” stromingen in het algemeen;
vgl. D. A. Felix, Het oproer te Utrecht in 1610 (Utrecht 1919), 1—63 pass.



Vroeger had hij van de hulp der Republiek buitengewoon veel voor de stenden verwacht. En al vond hij in de laatste tijd de garantie van de verdragen door de Staten-Generaal als enige waarborg niet meer toereikend, omdat hun hulp vaak niet vlug genoeg kwam, toch achtte hij haar niet overbodig.x) Integendeel: „Ane manutenentz werdt die verdrach syn als ein gladde line sunder knoop, edder ein kloeke ane knepel.”2) In Januari 1611 bereikten hem echter uit Den Haag alarmerende tijdingen omtrent het lot van de veertien punten. Ofschoon het hem bekend was,3) dat de Staten-Generaal over de voorstellen der stenden allesbehalve geestdriftig waren — ze vonden de veiligheid der stenden door de Staatse garantie al voldoende gewaarborgd —, was hij nog op 1 Januari 1611 optimistisch gestemd geweest: de StatenGeneraal wisten immers, dat de stenden een rechtvaardige zaak voorstonden.4) Een bittere ontgoocheling volgde! Eerst ontving hij bericht, dat Oldenbarnevelt de Oostfriese gezanten op scherpe toon gewaarschuwd had, niet het onmogelijke te verlangen en den graaf zijn „regalia” niet te ontnemen. 6) Dit moet zijn vertrouwen al een schok gegeven hebben: hoe konden zij, die in republikeinse vrijheid leefden, spreken van grafelijke regaliën? Zijn bevreemding steeg tot ontsteltenis op het horen van de tijding, dat de stenden er door de Staten-Generaal van beschuldigd werden, door hun vasthouden aan buitensporige eisen elke verzoening onmogelijk en zich de Republiek tot vijand te maken.6) En toen
!) Aur. StA. Msc. A 127a, fol. 94y; A 1276, fol. 99v: „Aliis fidei firmamentis, ut incolumis ac tutus esse possit, sciatque pacta conuenta seruatum sibi iri,
populo nunc est opus Et huc pertinet quidem etiam conditio, qua cauetur
ut illustres Belg. Ordines pactorum uindices sint: sed medium id tardius quam res poscit, nee semper satis certum: reliqua praesentiora et certiora. Experientia docet.”
2) Aur. StA., Msc. A 127a, fol. 119r.
3) Door een bericht van Boyen, 6 Dec. 1610, Br. II 106.
4) Br. I 112, 1 Jan. ’ll, aan Joh. Witten: „De patria mea, cum causam
eius iustam intueor, bene spero.” „Illustres Ordines nostri causam 
iustam et aequam esse sciunt.”
5) Br. II 110, Boyen aan Emmius: „Imbenignius tracti etiam fuimus, ipso Bamefeldio verba faciente, monente namque ut regalia sua comiti undequaque derogare non tentemus, eaque quae impetrari non possint, postulare desinamus.” Dit bericht is van 21 Dec. ’IO, doch Emmius ontving het pas 4 Jan. ’l 1 (Br. II110 noot 6).
6) Van Emmius’ verbijstering geven blijk Br. II100 en 101 aan Abel Coenders, m. i. geen minuten van twee afzonderlijke brieven, maar ontwerpen van één brief, want in de tweede staat niets meer dan in de eerste. Brugmans dateert beide resp. ± 10 en ± 15 Nov. '10, na het begin der onderhandelingen te Den Haag, wat stellig te vroeg is, aangezien de gezanten der stenden pas 14 Nov.



de Staten-Generaal verklaarden, dat ze de stenden, als die hun bemiddelingsvoorstel (de 22 artikelen) niet wilden aanvaarden, in de steek zouden laten, en de daad bij het woord voegden door een overeenkomst te sluiten met den „Spaansgezinden” Enno, kende Emmius’ verontwaardiging geen grenzen meer.
Hij zag er maar van af, nog weer eens uiteen te zetten, waarom de eisen der stenden gerechtvaardigd waren. Deze keer bepaalde hij zich er toe, zijn oordeel daarover en over de houding van de Staten-Generaal uit te spreken in een reeks van korte, krachtige zinnen, kernspreuken bijna. In deze trant: „De uitspraak der machtigen is het recht der zwakken. Ze gaat in tegen de vrijheid en het recht des volks. En ze is nog wel gegeven door hen, die zelf in vrijheid leven en daarvoor hebben gestreden. Ulrich I wist de grafelijkheid te verwerven door slinkse overrompeling. Zijn opvolgers breidden hun „rechten” wederrechtelijk uit. Er zou hun geen onrecht worden aangedaan door beperking van die regalia. Ook rechtmatige regalia kunnen verloren gaan door misbruik. Hoeveel te eer dus onrechtmatig verworvene.”1) In zijn eerste
in Den Haag aankwamen (zie Br. II 102). Op een scherp conflict tussen StatenGeneraal en stenden wijst Emmius’ opmerking: „Accusari enim vidi eos, qui ex mandato ordinum omnium causam patriae agunt.... quod iliustres ordines harum provinciarum fraudulenter circumvenerint.... causamque deserendi sui iis praestent.” „Occasiones quaerit, qui vult discedere ab amico.” In het verband der feiten (vgl. beide vorige noten) moeten Br. II100 en 101 (ondanks Br. II 101: „Raptim 1610”) geschreven zijn in Januari 1611. Ongeveer uit dezelfde tijd, alleen iets later, moet de minuut van een brief aan Abel Coenders zijn (beneden Bijlage nr. 2), die evenals Br. II 100 en 101 een gesprek met Frederik Coenders, dat Emmius’ bezorgdheid wekt, als uitgangspunt neemt en over de veranderde verhoudingen beschouwingen geeft.
1) Aur. StA. Msc. A 1271», fol. 108—110, waarvan hier enkele grotere fragmenten in hun geheel geciteerd worden.
„Nimis uerum, quod dicitur, arbitria potentum sunt iura infirmiorum.
Sed iura huiusmodi, si ab aequo et bono dissideant, uero non sunt iura sed merae sunt iniuriae.
Non omnis iuris iusti, quod uere ius, anima est aequum et bonum.
At arbitrium hoe, de quo hic agitur in casu nostro, sine dubio aequo et bono repugnat.
Nam firmat absque controuersia decretum notorie iniquum in fraudem libertatis qualiscunque et iuris, quod ex aequo et bono competit populo.
Idque eo indignius, quod arbitrium id proficiscitur ab iis, qui in statu uiuunt libero, et pro asserenda libertate arma gesserunt, item ab iis, in quib. spem suam collocatam habuere illi, qui arbitrio hoe premuntur.
Aliud.
Aduocatus promisit comiti pacta non interpretatum iri contra ipsius iura ac regalia, quod literis Comitis ad aduocatum doceri potest. Comes malis artibus in possessionem regalium suorum uenit.” Verder geciteerd bov. blz. 141 noot 2.



teleurstelling en verbittering leek hem de garantie van het verdrag door de onbetrouwbare Staten-Generaal onaanvaardbaar.
En wat moest men denken van Enno’s toenadering tot de Republiek? Streefde deze er naar, zo was zijn wonderlijke onderstelling, „zijn graafschap tot een achtste provincie te maken” met medeweten van den keizer, den Spaansen koning en den landvoogd der Zuidelijke Nederlanden? Dan zou het vertrouwen van de Staten-Generaal in hem al zeer misplaatst zijn.x) In elk geval had de graaf niet het recht verdragen aan te gaan zonder de toestemming der onderdanen. Tenslotte vond hij de hele overeenkomst een monsterverbond tussen twee machten, welker „status” geheel verschillend was: men kon evengoed een wolf en schapen in één hok brengen.2)
Wanneer de stenden echter bij de nieuwe verhoudingen niet wilden weten van een garantie der Staten-Generaal, tot wie moesten ze zich dan wenden? Met gevoelsuitingen was men niet geholpen. Emmius heeft zich dan ook gezet tot een onderzoek van de Staatse politiek en van de verschillende mogelijkheden. Het resultaat vinden
.... regalia sua extendit procul ultra iustos terminos, et iis omnes usurpationes suas iniquas comprehendit .... Et experienta docet, istuc rem prolapsam annitente Wynwodo [de Engelse gezant], ut etiam Ordinum Belg. deputati huius haereseos scabie in gratiam Comitis uideantur infici....
.... regalia eius literis inuestiturae comprehensa nemo oppugnat, in sano intellectu accepta, quamquam populus iis quoque plerisque contradicere initio iuste potuisset [N.B.!]. Consensus populi expressus in plura, quam sunt in literis inuestiturae, nullus doceri potest. Vsurpatio sola domini ac possessio malae fidei ius nullum facit, nisi ius sit iniuria. Adde, quod regalia etiam proba et iusta ac legitime parta peccando et male iis utendo possint amitti. Quod exempla docent infinita. Quanto magis ea, quae ab initio bona non fuere, nee iusto titulo nituntur.” Verder geciteerd bov. blz. 140 noot 1.
x) Aur. StA. Msc. A 127b, fol. 1107: „Comes Enno quaerens ordinum Belg. societatem et uolens Comitatum suum octavam provinciam facere, aut facit hoe sciente consentienteque imperatore, rege Hispaniae, Alberto, aut iisdem neseiis et non consentientibus. Sed posterius haudquaquam est uerosimile. Nam ignorare comes non potest, quin gravissime sit Hispanum et Albertum offensurus, in quorum gratia et amicitia hactenus spem fortunae suae collocatum habuit, ut et fratres ipsius etiam hodie. In imperatorem autem et imperium sine dubio feloniam committeret et se in odium coniiceret ac infamiam maximam. Posito tarnen eo, quae fides ab ordinib. soeiis haberi poterit principi illi, qui ea fide deprehenditur esse in imperatorem et imperium, .... denique qui cum perfidia ad societatem ordinum est accessurus. Sin prius uerum, quid ordines habituri sunt, cum uel ipsum uel deputatos eius habituri sunt in consessu suo, quam auscultatores et delatores consiliorum arcanorum omnium, id est proditores?”
2) t. a. p. „Sed nee si Caesar consentiat, Comiti ullo modo licet huiusmodi societatem inire cum quoquam mortalium sine consensu subditorum.”
„Praeterea notorium est, statum ordinum compatibilem non esse statui illi in quo comes est, perinde ac si quis oues cum lupo in idem stabulum compellere uellet.”



we in een Oostersnederlandse verhandeling, „Vanden 22. vnd lesten artikel bedeneken.” *)
In het door hem als uitgangspunt genomen art. 22 der StatenGeneraal stond, dat zij ook alle voorgaande verdragen zouden garanderen, o. m. de keizerlijke resolutie van 1597. Daartegen bestond ernstig bezwaar, omdat in die resolutie de keizer zelf de garantie op zich genomen had. Deze juridische scrupule kwam nu plotseling bij hem op. Zijn eigenlijke bezwaar was een geheel ander, n.1. „dat vth allen negest verlopenen acten vnd geschiednissen die stenden menen tho vermereken, dat der hoechmogenden heren Staten generael affection gegen die stadt Emden vnd die gemehne stenden van Oestfriesslandt etwes veranderet, vnd itzundes nicht so goedt, als sie voer diesen woll gewesen, vnd nu mehr tho den hern Grauen inclineret sij.” Van deze verkoeling zag hij vier oorzaken: 1°. de „machtige autoriteit” van den Engelsen koning; 2°. de verandering in de verhouding tot Spanje na de sluiting van het twaalfjarig bestand, waardoor ze bij de toestand van OostFriesland geen belang meer hadden en van den graaf niets behoefden te vrezen1 2); 3°. de mening der Staten-Generaal, dat ze na de bezetting van Leerort tegen den graaf veilig waren; 4°. de herhaalde wisseling van personen in de regeringscolleges in Den Haag, waardoor velen van de Oostfriese zaken geen verstand hadden, „vnd den hern Grauen tho gratificieren dorch vth geneget syn.” — Hij toont hiermee een juist inzicht in de Nederlandse politiek met betrekking tot Oost-Friesland.
Maar de vraag was, aan wie anders de interpretatie der verdragen opgedragen moest worden. „Vnd is voer erst tho erwegen, dat men noetwendich moet in die voervallende quaestien vnd schelingen ein Richter hebben buten landes, diewile men in saken van priuilegien dat hoffgerichte voer ein Richter nicht will erkennen.” — Deze eigenaardige opvatting kwam ook al tot uiting in het veiligheidsartikel 5, waarvan immers een passage aan het gerechtshof de interpretatie der verdragen wilde verbieden. Van een gereorganiseerd gerechtshof had een uitspraak tegen den graaf weinig
1) In Emmius’ eigen handschrift. Aur. StA. Msc, A 1276, fol. 88*—91r. Dit opstel is door Brenneysen in Duitse vertaling uitgegeven; zie bov. blz. 113.
2) fol. 88v: „Dat die sulue h. Staten, nadat die treffues mit den Hispanischen gemaket, in der meninge staen, dat ehre staet itzundes bij die gode edder quade thostandt der gemenen stenden van Oostfriesslandt, vnd in specie der stadt Emden nicht so sehr, als woll bevoren, interesseret sij; vnd dat die böse regehringe des heren Grauen, vnd vngebundene dominatie ehnen nicht köne so gevehrlick vnd nadeelich wesen.”



meer dan academische betekenis, omdat zonder buitenlandse hulp uitvoering van een vonnis moeilijk was. — Er bleven nu nog vier andere wegen over: men kon zich wenden tot den keizer, tot het rijkskamergerecht, tot een aantal Duitse steden of tot een paar Nederlandse provinciën. Van den keizer mocht men blijkens zijn houding in 1602 — men denke aan het „poenalmandat” tegen Emden — niets verwachten. Het rijkskamergerecht was wel een incorrupte rechtbank, maar de toestanden in Oost-Friesland, waar de boerenstand een vrijheid genoot, die in het overige Duitsland onbekend was, zouden er verkeerd beoordeeld worden; bovendien had voor het rijkskamergerecht alleen de keizerlijke resolutie van 1597 en geen der verdragen, door de Staten-Generaal gegarandeerd, rechtsgeldigheid. Ook de Duitse steden zouden het streven van de boerenstand niet begrijpen en er afwijzend tegenover staan.x) Beter zou men enkele Nederlandse provinciën als scheidrechters kunnen nemen, maar men zou dan voor de uitvoering van de uitspraak toch weer bij de Staten-Generaal terecht komen. Tenslotte moest aan deze toch maar de interpretatie en garantie der verdragen opgedragen blijven. Want al schenen ze nu wat „altereret”, „so is gelike woll dersuluen saké einiger vnd geliker mit disse vnse Oestfriesche saké als aller andern.” Daarom hadden ze, al bezetten ze nu „den Oerdt”, meer aan de vriendschap van Emden en van de stenden dan aan die van den graaf, „dessen Spanisch her te vnd gegen sie verbittert vnd viendlick gemöte ehnen nicht vnbekant is.” Bovendien zouden ze, wanneer ze door de stenden verlaten werden, van vriend tot vijand worden, wat nog veel onaangenamere gevolgen hebben kon.
Zo heeft Emmius tenslotte toch de nuchtere werkelijkheid in het oog weten te vatten en ingezien, dat de stenden te zwak waren om hun idealen te verwezenlijken. Men kon zich niet veroorloven, de Staten-Generaal voor het hoofd te stoten; het beste zou zijn, de 22 artikelen te aanvaarden en zijn wantrouwen tegen de vroegere vrienden te verbergen. In zijn pessimistische stemming maakte hij de juiste psychologische opmerking: „Vnd is ock die ardt der menschen allso, wo sie groter frunden wollen geachtet wesen, wo sie weniger sodanige wantrouw ehrer frunden verdouwen konen dermaten dat sie ock durch verachtinge ehres Rades vaken nicht weinig offenderet werden.” 2)
x) Men ziet ook hier weer, van hoe groot belang hij het acht, dat de „vrijheid” zich niet tot de steden, speciaal Emden, bepaalt, maar zich tevens over het platteland uitstrekt.
2) Aur StA. Msc. A 127b, fol. 40v.



Langzamerhand begon hij in de toestand wat meer licht te zien. Hij erkende, dat de stenden bij het verdrag niets verliezen en zelfs nog winnen zouden. Bovendien zouden de Staten-Generaal, als ze eenmaal Leerort vast in handen hadden, den graaf, met wien ze in beginsel niets gemeen hadden, niet meer naar de ogen zien. In April 1611 zond hij een advies van deze strekking aan Samuel van Wingene, een der Emder afgevaardigden in Osterhusen, met het verzoek het samen met enkele „vertrouwde” personen te bestuderen. x)
De onderhandelingen in Osterhusen liepen ten einde. De stenden hebben in overeenstemming met Emmius’ raad de wijste partij gekozen en zich bij het voorstel der Staten-Generaal neergelegd. In Mei kwam het verdrag van Osterhusen tot stand. Emmius heeft door zijn groot aandeel in de opstelling en verdediging der veertien artikelen belangrijk werk voor de stenden verricht, niet omdat de positieve resultaten groot geweest zijn, maar wel omdat daarin de staatkundige beginselen tot uiting kwamen, waarmee de bemiddelaars in elk geval rekening moesten houden.
Met de periode, die door het verdrag van Osterhusen in de Oostfriese geschiedenis eindigde, werd ook een tijdperk in Emmius’ leven afgesloten: na 1611 merkt men van enige activiteit van hem in de Oostfriese aangelegenheden niets meer.
Er lagen jaren achter hem van emotie en spanning, jaren ook van ingespannen politieke arbeid, die hem soms maanden lang verhinderd hadden zich aan zuiver wetenschappelijk werk te wijden. Al hadden de stenden niet alles bereikt, wat hij zich als ideaal voor ogen gesteld had, toch was daarvan geleidelijk veel verwezenlijkt. Hij mocht met enige voldoening op de uitslag van zijn onvermoeid streven terugzien en in 1615 kon hij aan het slot van een overzicht der Oostfriese staatsinrichting2) schrijven: „Haec est illa, quam patria mea reliquam habet, non poenitenda civilis libertas.”
Emmius heeft aan de twisten in Oost-Friesland deelgenomen met de inzet van zijn gehele persoonlijkheid. Wellicht zijn in de beschrijving van zijn politieke werkzaamheid zijn minder aantrekkelijke eigenschappen — onplooibaarheid, vooroordeel, beperktheid van blik, partijgeest, achterdocht, onverdraagzaamheid — te sterk op de voorgrond getreden, doch dit zijn de schaduwzijden van de kracht zijner overtuiging en zonder deze is ook zijn gloedvol
x) Afgedrukt in de Bijlage, nr. 3.
*) De statu reip. et eccl. in Fris. Or. 28.



en strijdbaar idealisme ondenkbaar. Zijn geest is in veel opzichten die van de zestiende eeuw, het „confessionele tijdperk”, ook die van de grootste figuren. Zoals Heine op de hem eigen pakkende manier gezegd heeft van Luther: „Es ziemt uns weinig, über die Beschranktheit seiner Ansichten zu klagen. Der Zwerg, der auf den Schultem des Riesen steht, kann freilich weiter schauen als dieser selbst, besonders wenn er eine Brille aufsetzt; aber zu der erhöhten Auschauung fehlt das hohe Gefühl, das Riesenherz, das wir uns nicht aneignen können.”
In een brief aan Johan Rengers van Ten Postx) heeft Emmius in verband met zijn geschiedschrijving van zichzelf getuigd: „Amator libertatis sum quam maximus, et omnis servitutis inimicus, in agro quoque natus et educatus eique etiam charitate quadam insita a natura affixus; et tarnen in narrando veri studium sequentem oportuit me vitia exorbitantis libertatis non dissimulare.” Hoewel hij natuurlijk als deelnemer aan de Oostfriese twisten niet wees op de fouten van een overdreven vrijheid, geldt toch deze zelfkarakteristiek ook in politiek opzicht. Op zijn waarheidsliefde ligt vooral het accent bij zijn geschiedkundige werkzaamheid; zijn liefde voor het land, waar hij geboren was, en die voor de „aurea libertas” waren naast zijn Calvinistisch geloof de stuwkrachten van zijn politieke arbeid, de vrijheidsidee was de kern van zijn staatkundige opvattingen. Hoe hij deze vrijheid opvatte in overeenstemming met de denkbeelden der monarchomachen, hoe hij zijn theorie opbouwde uit de historie van zijn volk en hoe hij de vrijheid zag als het wezen van de Friese geschiedenis in verleden en heden, daarover is uitvoerig genoeg gesproken. Dat hij geboren en opgegroeid is in een Oostfries dorp heeft hem, wat in die tijd opmerkelijk is, met dezelfde kracht de belangen der boeren als die der stedelingen doen verdedigen. Uit liefde voor zijn geboortegrond is hij ook onvermoeid blijven strijden voor de verwezenlijking van zijn staatkundige idealen in dat gedeelte van Friesland tussen Vlie en Wezer, waar dat nog nodig was. En al heeft hij soms in de eenzijdigheid van zijn vaste overtuiging het werkelijk belang van OostFriesland voorbijgezien, het is toch behalve aan mannen als Menso Alting en Johannes Althusius niet het minst ook aan hem te danken, dat de strijd in Oost-Friesland niet geheel en al verlopen is in armzalig getwist om materiële voordelen en groepsbelangen, doch dat de grote beginselen in het oog gehouden zijn.
i) Br. I 328, 4 Juni 1606.



BIJLAGE.
ENIGE BRIEVEN VAN EN AAN UBBO EMMIUS.
Bij mijn onderzoekingen vond ik enige gedrukte en ongedrukte brieven van en aan Emmius, die in de door Brugmans en Wachter uitgegeven „Briefwechsel des Ubbo Emmius” niet voorkomen. Van de gedrukte wordt hier een lijst gegeven, van de ongedrukte de tekst gepubliceerd. De oorspronkelijke datering, hetzij in oude, hetzij in nieuwe stijl, heb ik, evenals in de „Briefwechsel” geschied is, ongewijzigd gelaten.
Door C. J. Friedrich, Politica methodice digesta of Althusius (Altham), Cambridge 1932, Appendix II, p. CXXXI, is uitgegeven een briefje van
(a) . Johannes Althusius aan Ubbo Emmius, Emden
6 Dec. 1625.
Enige fragmenten van brieven, door enkele geleerden aan Emmius geschreven, zijn gedrukt in de biografie van Emmius door N. Mulerius, Elogium Ubbonis Emmii, Groningen 1628, p. 41, 42, 51:
(b) . Janus Dousa aan Ubbo Emmius, s.1. 1603.
(c) . Janus Gruterus aan Ubbo Emmius, s.1. 24 Januari
1612.
(d) . Janus Gruterus aan Ubbo Emmius, s.1. 26 April
1616.
(é). Hermannus Vulteius aan Ubbo Emmius, Marburg, 5 April 1620.
De in de „Briefwechsel” herdrukte, dikwijls zeer belangwekkende voorwoorden van Emmius’ werken, tevens opdrachten aan bepaalde personen of regeringscolleges,x) kunnen nog vermeerderd worden met de volgende:
(ƒ). Ubbo Emmius aan de Staten der provinciën Friesland en Groningen en aan Willem Lodewijk, Groningen 30 November 1615. Voorwoord bij de volledige folio-editie van 1616 der Rerum frisicarum historia.
*) Vgl. Br. II, Vorwort S. XV: „.... die Zueignungen der Dekaden der Friesischen Geschichte und von andern Büchem des Emmius, welche keine eigentlichen Briefe sind, aber doch in unserer Ausgabe nicht entbehrt werden konnten.” Dat zijn dus niet de voorberichten „aan den lezer”, die in het geheel niet als brieven beschouwd kunnen worden.



(g). Ubbo Emmius aan Burgemeesters en Raadsheren der stad Emden en aan den syndicus JohannesAlthusius, Groningen 24 December 1615. Voorwoord bij De staiureipublicae et ecclesiae in Frisia Orientali.
(jh). Ubbo Emmius aan Willem Lodewijk en de
Staten van Stad en Lande, Groningen 28 December 1615. Tweede voorwoord bij de tweede druk van De agro Frisiae deque urbe Groninga Syntagma.4)
(i). Ubbo Emmius aan Willem Lodewijk en de
Gedeputeerde Staten van Friesland, Groningen 2 Januari 1616. Voorwoord bij De Frisia et Frisiorum republica inter Flevum et Visurgim.
(/). Ubbo Emmius aan Abel Coenders van Helpen, Groningen 5 April 1620. Voorwoord bij Genealogia universalis.
1. Ubbo Emmius aan Menno Martinus,2) Emden
1 October ± 1590.3) Gron. UB. MS. 207, fol. 22. Orig.
Leue Swager, myn fruntlihe [sic] begehrentt is, gi willenn dit ingelechte Mandaet vnsen huirman Schulte insinuerenn latenn erster gelegentheitt. Daer vns, alse gi suluest well verstaen, vele an gelegen is. War ik yw wedder denen kan, werde ick my stedes willich vinden laten. Datum Emden ipsis Cal. Octob.
1.1. schwager
Vbbo Emmen.
Adres. Dem Ersamen vnd vorsichtigenn Menno Martinus tho Ditsum,4) mynen leuen schwagern tho handen.
Tho Ditsum.
2. Ubbo Emmius aan Abel Coenders, s.1. Januari 1611. 6)
Gron. UB. MS. 207, fol. 37. Minuut.
Dn. Abelo Coenders.
Quam uellem cum Ampl. tua hic loqui mihi licuisse. Sed hoe
1) Het voorwoord van de eerste uitgave herdrukt in de tweede en Br. I 306.
2) Een zwager van Emmius, mij verder onbekend.
3) Dubbele n en t aan het eind van sommige woorden wijst op een tijdstip
vóór 1598: vergelijk de spelling van „Ein grundtlick Bericht van Dauid
Joris” (1597) en Br. I 119 (Dec. 1599) met die van Br. 1 13 (te Leer geschreven, dus tussen 1588 en ’94). Aangezien Br. I 13 en dit briefje ook spreken over een „mandaat” en over kwesties met pachters, zijn ze blijkbaar ongeveer uit dezelfde tijd.
4) Ditzum, dorp aan de linker Eemsoever bij de uitmonding in de Dollart.
®) Zie voor deze datering bov. blz. 214 noot 6.



partim occupationes tuae, partim meae, partim etiam id, quod sperarem unam adhuc noctem uos nobiscum mansuros, impediuere.
Quae de patriae causa ex nobilissimo fratre tuox) cognoui non parum mihi displicuere. Cur enim uerum non fatear? Nee possum sentire aliter quam rationes firmae certae euidentes cogunt, quas exponere promptum(?) si quis audire uelit. Nee hic mouere me potest magnorum autoritas. Quod enim uerum certe scio, quomodo propter alios aliud dicentes falsum eredam? Certa autem mihi res est, non alium nunc Comitis2) animum esse de seruandis pactis quae iniit aut initurus est cum subditis suis, quam fuit antehac semper. Quod nunc talem se fert, tamque liberaliter promittit, id non aliunde est quam quod sic facto opus nunc esse existimet. Et nouit intima nostra, etiam uitia, tenetque quod sperandum timendumque sibi sit a nobis. Sane insigne caput assecurationis, ut uocant, et magni momenti ut illustres nostri Ord. uindices sint pactorum uiolantemque partem coerceant. Sed hoe modo, si id sit cum aliis, sin solum,pene nullum.3) Alia nunc ratio est, ac erat anno 1602. Mutata fere omnia. Quae ut ego non ignoro, ita multo plenius nouit Ampl. tua. Et praeter haec an existimamus non expendere Comitem, quantum sibi profuerit proximis annis potens' regis4) gratia? imprimis turn, cum illustrium ordinum denunciatio ipsum terruisset8)? et nunc, si quid acciderit simile deinceps, quid de eodem sibi sit sperandum? Vbi quid contra pacta committet, parata habebit semper ad eludendam uindictam uanarum excusationum plena tota plaustra. Et sensim aget gradatimque procedens cum tempore conuellet omnia. Interim qui in agro aut locis non munitis sedem habent homines boni et bene de patria meriti ac causae Belgicae amicissimi in summo uersabuntur periculo. Denique pestis ante fores, si is cursus tenebitur.
Haec sententia mea. Interea non nescio ex malis duobus propositis minus eligendum. Sed tarnen res docebit, omnia ad transactionem hinc fore difficiliora nee solum subditis id male cessurum sed ipsi quoque Comiti. Maluissem de his coram. Fecissem liberius et
x) Frederik Coenders.
2) Enno III.
3) Emmius wil blijkbaar zeggen: het garanderen van het verdrag tussen graaf en stenden door de Staten-Oeneraal is als „caput assecurationis” alleen van waarde, wanneer het met andere capita verenigd is; is het dat niet, dan mag het bijna geen veiligheidsartikel genoemd worden. Vgl. over de hele kwestie bov. blz. 204, 213 v.
4) Jacobus 1 van Engeland; vgl. bov. blz. 30.
5) In 1607; zie bov. blz. 32.



apertius, et causas ostendissem infallibiles, cur de animo Comitis, quod primum dixi, sic sentiam. Nam conceptas accuratius habebam. Nunc quod coram datum non est, per espistolam hanc facio x) sed strictim tantum et in parte, ut me Ampl. tuae aperirem. In quo si peccatum a me est, ueniam rogo. Impulit me amor patriae et fiducia beneuolentiae caritatisque tuae sincerae (?) erga me. Per quam etiam obsecro, ut lecta haec aboleas statim, aut dn. Dulmensi2) nostro tradas cum fide remittenda ad me.
3. Ubbo Emmius aan Samuel van Wingene8), Emden
12 April 1611. Aur. StA. Msc. A 127b, fol. 104—106. Orig.
Dit sindt myne verdere gedancken van die gemehne saké, die ick in der ile vp dat papijr gewurpen hebbe vnd diesulue I. EE. itzundes tho schicke vmme tho lesen vnd tho examineren, vnd so vehme idt I. EE. werdt goedt duneken mit die vertrouweste hem vnd frenden, in maniere als ick tho voren wegen dat vorige schrifft gebeden, tho communicieren. Muchte wel gehrne contrarie reden daergegen horen, die ick ock gehrne, so sie beter, werde byvallen. Bidde, men wille mine fryheit my thom besten allersydtz affnehmen. Datum den 12 April. 1611 in groter ile, na dat ick dat vorige brieffken geschreuen vnd geslaten hadde.
I. EE. denstwill.
Vbbo Emm.
Vorder bedeneken, wat men tho vermöden hebbe, so vehrne die verdrach vp dreechlike condition geslaten werdt.
Die hern Staten söken itzundes den herrn Graven so veel doenlick tho gratificeren vnd bevlitigen sick, dat sie ehm nicht offenderen, vth ohrsaken, dat sie all soetkens dat huiss Lehrordt mogen in ehre gewalt krigen.
Wan sie auerst datsulue werden in bekamen hebben mit dat sluten desser handlinge, werden sie sinent haluen vnbekummert, vnd buten alle sorge syn, vnd sollen alsdan nicht mehr bedaruen ehm den duime tho klouwen.
Werden dan allene vmme Emden besorget syn, vnd ehre raet darhen richten, dat sie disse stadt nicht offenderen vnd van sick
!) Er boven geschreven „feci”.
2) Herman van Duimen, eerste accessist bij de Raad van State, die zich herhaaldelijk met de Oostfriese zaken bezighield, zie Br. index s.v. Duimen.
3) Raadsheer van Emden, vriend en partijgenoot van Emmius, later schoonvader van Emmius’ oudsten zoon Wessel.



verfrembden nadenmael ehnen goedt vnd quaedt van dersuluen weddervaren kan.
Derhaluen nicht tho vermöden, dat die heren Staten in vall einige quaestien werden erstaen vth die verdragen, tusschen den h. Grauen vnd den stenden in genere vnd der stadt Emden in specie, lichtlick sollen int interpreteren vnd decideren mehr gunstich syn den h. Grauen als die stenden vnd Emden, sunder wol eer dat wedderspil.
Desthomehr diewile diewile sie des Grauen gemöte vth allen vorigen handelen gemoechsam ervaren hebben, vnd nicht mögelick is, dat sie dessuluen vnbestendicheit, vntrouw, inwendige grull gegen sie nicht weten vnd wol verstaen, dat he itzundes sick allene na die tydt schickett vnd vp beter gelegenheit wachtet. Dargegen hebben sie genoechsam gespöret die trouwherticheit vnd gunst der stadt Emden tho ehre saké.
Verstaen ock wol, dat der stenden vnd stadt Emden wolstandt vnd versekerheit negest Godt schinet tho hangen van dieprosperiteit ehrer frunden vnd nabern; vnd bij des h. Grauen sydt gantz anders. Derhaluen sie ock wol sollen affnehmen konen, dat die stenden vnd die stadt alle gunst vnd denst in allen vallen ehnen, tho weten, den hern Staten bewisen vnd ertogen (?) werden na ehre vermogen, dat dersuluen staet vnd regieringe in góden wolstandt moge erholdén bliuen. Welckes sie van den hern Grauen vmme vele reden vnd ohrsaken nicht konen vermöden.
Wente die natuir gifft idt, dat gelijck holt vnd troestet sick an sines geliken vnd settet sine hape vp densuluigen. Nu is gewisslick nicht vngelikers vnd mehr verscheiden als die Statische vnd Graefflicke staet vnd Regierunge, diewelcke in die principale fundamenten mit einander striden. Die staet auerst der princen groet vnd klein hefft grote vnderlinge gelyckheit, vnd schieten die princen vast dorch vth na ein witt, tho weten, dat sie ehre macht in die Regiehrunge auer ehre vnderdanen mogen vermehren vnd so hoech trecken, als idt mögelick. Vnd sint in sick heimlike vianden der fryheit vnd der Statische Regiehring. Darvmme der herr Graeff twivels ane veel lieuer sulde sehen, dat he die Spaenschen tho nabern muchte hebben als die Statisschen. Wie he ock genoechsam ane schouw voer disse tydt dorch synen Cantzeler Frantzio tho erkennen gehuen hefft, welck den hern Staten nicht vnkundich.
Vnd is hyr wol tho betrachten, so vehrne men in die geit saké vp eine dreechlike voet kone verdragen, dat in die andere stucken, belangende priuilegien, recht vnd gerechticheit, die stenden mit
15



dat sluten disser handlinge werden ettwes tho winnen vnd ehren staet beter maken, die Graue auerst tho rugge gaen, welck van nehmandt kan vernehnet werden.
So dan die herr Graeff den verdrach werdt holden, sall goedt syn voer den stenden vnd den gemehnen vaderlande, so auerst nicht, is gantzlick tho vermöden, dat he weddervmme darmit sall winnen, als Amke in die pieren, wie men in gemehnen sprickwordt secht; also dat sine vnbestendicheit vnd vntrouwe den stenden werdt gedyen tho vordel, wan men dan vpt nye mit ehm sall transigeren.
Darby tho erwegen, so disse itzige handlinge thom verdrach mach geraden, werdt nicht allein der stenden Recht dardorch wassen vnd begroijen, sunder die Graeff werdt ock tho vnderholdinge disses vnd aller vorigen verdragen mehr als iewerle tho voren obstringeret, wie ock die hem Staten tho de manutenentz verbunden werden. Vnd mach men also, in vall die herr Graeff weddervmme werdt begunnen tho exorbiteren, verdiger hulpe van den hern Staten vermöden wesen.
Wente die Graeff dringet itzundes vp die submissie vnd manutenentz, also dat he sick in thokamende tydt nergens mede solle behelpen vnd gegen der hern Staten ordel vnd hulpe tergiuerseren konen. Vnd werden die hem Staten in dat stucke veel frymodiger syn, vnd weniger sick voer die vnwille der fursten vnd heren im hill. Rycke vnd frembder potentaten furchten.
So werdt ock alle die schuit dieser handlinge mit den hern Staten, die den Stenden sulde mogen thogemotet werden, vp den heren Grauen ankamen vnd ehm imputieret werden.
Godt die here gehue, dat alles thom besten moge gedijen und die gantze saké einen guden vthslag gewinnen. Amen.
Adres: Dem Erbaren Ehrentfesten Raedtzherrn Samuel van Wingene tho handen.
Osterhusen.x)
4. Samuel van Wingene aan Ubbo Emmius. Osterhusen 12 April 1611. Aur. StA. Msc. A 127b, fol. 107. Orig.
Laus deo a° 1611 den 12 apprill In osterhusen.
Eerbare Erent. hoechgelerde gunstige herr vnde goede vrundt
i) Onder het adres staat in Emmius’ hand: „Scripta Emdae mense Aprili anno 1611. durante actione Osterhusana.”



nair wenschinge alles goedes vl aengenaem schriven hebbe lek deesen nairmiddach wel ontfangen, ende dairbij gesien vl voorder bedeneken van onse allgemeine Saeke, lek hebbe tselue den Borgem vbbe remetz *) mitt S® altingh1 2 * * 5 *) gecommunicert. Laett hair eeni
s) welgevallen so verre vl noch watt nairders Innevalt sall
v believen ons meede te senden wij gaen noch all crujpende voortz S :G *) was gistermorgen te 6 vren voer onse compste all vertrocken, heeft belooft Maendach vro weder hiir te weesen gisteren nair de middach wairen wij mitt alle de stenden norden auwerick ridderschap en lantstenden tsamen geroepen allwair de proposittie was, dattse verhoopten alle de beswamissen ofte lasten, mitte behertzheit der landen 8) tot eenen goeden ejnde tebringen, ondertusschen wilden wel datt wij tsamen wilden gevaet maeken mitte deffecten Inde assecuratioen arti: overtegeven ofte aentewijsen, so de reste hair wilden submitteren wairmeede vanden anderen gescheijden, mitt belooft dat wij gesaementlijck dair vp souden dineken sintz Is niett vooren gevallen alleene dat de graeve ontboden heeft alle amptlieden mitte olden registeren om dair wt tebesien mitt watt lasten en hoffdiensten een lantman van a° 1570 oft dair omtrent beswaert sij geweest om allso een ejnde dair aff te maeken welcke amtlieden noch niet gekoomen Mair noch deesen avent verwacht worden morgen koomen wij thuijs lek achte saken de leste resollutie mit onse princhepaelen neemen om opde boevengeschreven proposittie te antworden, wair aff tott mijner compste breeder mit vl sall spreken verhoope alles ten besten komen sall.
Watt belangett de handschrift van 700 daeler dair tamme valcke ®) vl mitt verplicht was die hebbe lek ijde van petkum onse moije7) In orginaelle overgelevert ende sall tamme die bij hair vinden konnen beneffens datt leste accort dair vp lek onderschreven hebbe dat ick de penningen ontfangen hebbe nu moste tamme vl sijn accort datt hij hadde vl wedergeven so ijde moije belooft hadde van hem te vorderen ende mij te bringen hur(?) aff morgen will
1) Ubbo Riemtsz, burgemeester van Emden.
2) Daniël Alting, secretaris van Emden, zoon van den Emder predikant Menso Alting.
8) Woord onleesbaar.
*) Enno III.
5) Het recht der „beheerdischheid”, Oostfries pachtrecht. Vgl. bov. blz. 10,38.
®) Met Tammo Valcke was Emmius in een proces gewikkeld. Vgl. Br. volgens
index s.v. Valcke.
*) Deze tante van Van Wingene en Emmius, Ida van Petkum, is me verder onbekend. Petkum is een dorp 5 km ten Z.O. van Emden aan de rechter Eemsoever.
15*



godt x) ende hiir meede godt In genaden bevoolen ende hertlijck
gegroett. Wiltt mij mijne *) heer groetten
vl d w. frundt Samuel van Wingene.
Adres: Aenden Erebaren Erentfesten ende hoechgeleerden Vbbo Emmen mijnen gunstigen hernn vnde goeden frundt In Eembden.
5. Ubbo Emmius aan de stedelijke regering van Groningen, s.1. 1612.2) Gron. UB. MS. 207, fol. 38. Minuut.
Geue ick vnderbenente oetmödich tho verstaen. Wo tho der tydt, do dat kloester hoff bauen myn vermöden daetlick angetastet worde, my van den domaels Regehrenden Heren vp myne billike klage vnd deduction der inconuenienten, so vth de betimmeringe des houes so woll der scholen als miner vnd mines collegae behusinge vnd sunst anders erstaen sulden, is thogesecht vnd gewisslick belauet Voer eersten, dat die betimmeringe thor minsten vngelegenheit der scholen, ia ock tho der scholen verbeteringe (welckes ick doch woll verstunde nicht mögelick tho syn) sulde verrichtet werden, Thom andern, dat men vns gegen verlatinge des haues wedder sulde in andere wegen accomoderen, dermaten, dat wy nene billike klage des angaende sulden hebben konen, Thom drudden, diewile myn studierkamer notoir dorch disse veranderinge vnduchtich vnd genoechsam vnbruicklick muste gemaket werden, dat men my alsobalde vnd ane vertoch eer vnd bevoer dat die dorchgang dorch datt hoff den gemehnen man sulde vergunnet vnd eropenet werden,8) vmme my van myn studieren nicht tho
x) Woord onleesbaar.
2) Adres en jaartal volgen uit de inhoud: Emmius dient zijn beklag in over de hinder, die hij al meer dan anderhalf jaar ondervindt van de „betimmering van de kloosterhof”. Daarmee bedoelt hij klaarblijkelijk de doorbraak dwars door de tuin van het oude broederklooster, waar hij woonde en de Latijnse school gevestigd was, voor het aanleggen van de Zwanestraat, waartoe de stedelijke regering overging bij besluit van 29 December 1610; zie E. J. Diest Lorgion, Geschiedkundige beschrijving der stad Groningen (Gron. 1852) I 70.
3) Deze passage werpt ook licht op een nogal duister briefje van Emmius aan Frederik Coenders van 5 Juni 1611, Br. II 117, waarin hij maatregelen verlangt tegen steeds toenemende „protervia omnis aetatis et sexus insultantium nobis in vastata horti nostri area.” [niet als Br. „arra” of „arca”, wat geen zin geeft.] Hoewel Emmius in zijn ergernis krachtige termen gebruikt, behoeft men niet te denken aan onlusten (Brugmans t. a. p. wijst er op, dat daarvan niets bekend is). De straat in aanleg, waar eens iets bijzonders gebeurde in de dagelijkse sleur, was blijkbaar ’s avonds de vergaderplaats van luidruchtig straatpubliek, „opgeschoten jongens” e. d. Vgl. „Hodie sub vesperam modum omnem excessit.”



priueren ein ander Musaeum edder studierkamer daer idt my vpt bequehmste muchte syn, neffens andere noetwendige verbeteringe miner behuisinge vp der stadts kosten sulde erbouwen.
Nu iss idt auerst an deme, dat in die beschenen(?) belofften gantz bauen verhapen noch bet tho desser tydt veele stucken na gebleuen sint, die schole in sehr grote inconuenienten besteken blifft, insonderheit ick nu langer als anderhalff iaer den gebruick mines Musaei nicht ahne groet verdriet, ock wel vaken mit enige vnverdult hebbe missen moten. Derwegen ick dan itzundes dorch die noet gedrungen wesende an I.E.E.H.W. oetmodich versöke, dat hyr nunc saltem enige wercklike vorsehunge moge gedaen werden, darmit wij thor genetinge der gedanen billiken belofften na lange genamene patiëntie entlick einmael sulden mogen geraken.
Sulks doende etc.



REGISTER.
Opgenomen zijn: 1°, alle persoonsnamen, doch die van latere onderzoekers slechts, wanneer in de tekst of in de noten over hun werken of opvattingen iets opgemerkt is; 2°, alle geografische namen, behalve Oost-Friesland en de plaatsen van uitgave der geciteerde werken; 3°, de namen van geestelijke richtingen, b.v. Calvinisme, Humanisme; 4°, één boektitel, n.1. van Emmius’ belangrijkste werk, Rerum frisicarum historia (s.v. Historia).
Acronius, 66.
Aduard, 53.
Aeneas Sylvius, 121.
Alberda, Egbert, 192.
Albertus van Oostenrijk, 216.
Albrecht van Beieren, 139.
Albrecht van Saksen, 94.
Alexander de Grote, 59.
Allen, 153, 160.
Allena, Folkmar, 139.
Alpen, 47.
Althusius, 1, 29, 32, 40, 75, 96 w., 99, 102, 104, 106—110 pass., 113, 150 v., 161, 175, 177, 181, 203, 220, 221, 222.
Alting, Daniël, 71, 72, 99, 104, 191, 194, 227.
Alting, Menso, 1, 7 v., 17, 18, 20, 21, 25, 26, 27, 29, 32, 40, 71 v., 75, 79, 84, 104, 105, 106,109,110,115,156, 167, 174, 175 v., 177, 181,184,191,198,199, 220, 227.
AIva, 7.
Alvinus, 59.
Amama, Sixtus van, 32.
Amsterdam, 40, 199.
Andreas Cornelius, 59, 61, 125.
Anna van Oldenburg, 5 w., 11, 14, 17, 141, 167, 202.
Antonie van Deventer, 54
Appingedam, 135.
Aragon, 149.
Arcerius, 75.
Aristoteles, 44.
Arius, 67.
Arminius, 66—68, 78.
Atticus Nepos, 71.
Augsburg, 25.
Aurich, 2,3,10,28,33 v., 35, 36, 53, 55, 88, 90, 106, 107, 126, 129, 135, 179, 211, 227.
Barteis, 41, 81, 96 v., 99, 102 w., 106, 109, 110.
Bazel, 47, 54.
Beninga, Eggerik, 49, 151, 211.
Bergen, Margaretha van, 49, 85.
Bern, 47.
Beza, 7, 47, 48, 51, 114, 157—161.
Boeles, 86.
Boëthius, 53.
Bogerman, 75.
Bolardus, 20, 167.
Bonifatius, 47, 123.
Bonn, 47.
Boyen, Hero, 98, 106, 110, 204, 214.
Brabant, 149, 153.
Bremen, 43, 56.
Brenneysen, 3,4,96,106, 113, 144, 204, 217.
Brockzetel, 53.
Broek, Kenoten, 135,136
Broek, Okko ten, 133, 135, 139.
Broek, Witzeld ten, 139.
Brucaeus, 43 v., 52.
Brugmans, 2, 41, 42, 51, 63,65,68,76,79,80 v., 98, 102, 106, 107, 108, 109, 110 w., 180, 181, 188 v., 199, 214, 221, 228.
Bruni, Leonardo, 61,
Brunswijk, 8, 54.
„Brutus”, 157—161,183.
Buchanan, George, 161 v.
Bunte, 58.
Butjadingerland, 138.
Calvijn, 6, 7, 47, 153, 155 v., 158, 161.
Calvinisme, Calvinisten, 1, 5—8, 11, 12, 14, lfr—22, 25, 29, 35, 36, 39, 43, 47 v., 50 v., 53 v., 56, 57, 66—69, 75, 78, 114 v., 145, 152, 155—162, 163 v., 165,185, 194,197,220.
Cappidus, 59.
Castricomius, 72.
Christoph, 11.
Chytraeus, 43 v., 48, 50, 75.
Cicero, 71, 80, 100.
Cirksena’s, 4 v., 10, 11, 34, 38, 41, 92, 112, 137, 140, 167, 182.
Clant, Johan, 192.
Cleveringa, 127.
Coenders, Abel, 55, 72, 85, 147 v., 192 v., 214 v., 222 v.
Coenders, Frederik, 55, 72, 147 v., 192 v., 195, 215, 223, 228.
Coenders, Tammo, 195.
Compagnie, Oost-Indische, 181.
Contra-Remonstranten, 66—69 pass.
Copernicus, 44.
Cornelius, zie Andreas.
Cramer, 41, 56, 58.
Cremer, 49.
Damiate, 83,
Danaeus, 48.



David Joris, Davidjoris- ] me, 21, 54 v., 64 w., 199, 222.
Delfzijl, 22 v., 26, 37, 93, 197 v., 207, 212.
Deventer, 48.
Devotie, Moderne, 48.
Ditzum, 222.
Dokkum, 187.
Dollart, 53.
Doopsgezinden, 21, 55.
Dordrecht, 85.
Dousa, 61, 76, 80, 194,
221.
Drente, 7, 193.
Duinkerken, 29.
Duitsland, Duitse Rijk, Duitse Keizer, 8, 12, 13, 14, 15, 16, 20, 23, 24, 27, 36, 93, 94, 129 v., 139 v., 142, 143,145,146,149,167, 177 v., 189, 196, 201, 212, 216, 217, 218.
Duimen, Van, 224.
Dijken, Emmo, 42—45 pass.
Edelhoff, 102, 104.
Edzard I, 4 v., 9, 11, 39, 138, 140, 143.
Edzard II, 5, 6, 11—24 pass, 39, 50, 52, 115, 119, 164—169, 171, 172, 173, 177 v., 190, 192, 195—199 pass., 212.
Eeck, Van der, 29.
Eelde, 7.
Eems, 8 v., 19, 22, 46, 71, 130, 131, 134, 137, 168,185,188,190,195, 197.
Eemsgo, 137.
Egypte, 160.
Eilshemius, 104.
Elsenius, 48, 50.
Elzevier, 79, 82, 85.
Emden, 1, 7, 8 v., 12, 15—40 pass., 43, 51, 53, 71 v., 82, 86, 91 v., 96—104 pass., 108, 109,112,115,116,133, 134,137,138,145,146, 150, 152, 156, 163 v.,
166, 167 v., 170—184 pass, 189—213 pass., 217,218,221,222,224, 225, 228.
Emmen, Dijke, 42.
Emmen, Egbert, 42.
Emmen, Hendrik, 42.
Emmen, Riemt, 42.
Emmen, Teelke, 42, 45.
Emmen, Ubbo, 42.
Emmius, Egbert, 85.
Emmius, Emmo, 49, 68.
Emmius, Wessel, 85,224.
Emo, 87, 121, 127, 130.
Engeland, 30, 32, 36, 149,174,175,187,203, 216, 217, 223.
Ennius, 175.
Enno I, 4, 92, 134, 140, 143.
Enno II, 5, 6.
Enno III, 24—39 pass., 52, 89, 100, 102, 119, 142, 164, 166, 168— 172, 173—179 pass., 190, 199, 201, 204— 219 pass., 223—227 pass.
Eppens, Abel, 128, 174, 185.
Erasmus, 47.
Fabius, 175.
Faldern, 22, 197.
Ficinus, 15.
Fivelgo, 127, 130.
Florianus, 43.
Forteman, Solco, 59.
Franeker, 44, 58, 75, 82.
Frankfort, 8.
Frankrijk, 8, 153—155.
Frans I, 112.
Frantzius, 24—31 pass., 34, 35, 40, 86, 89, 112, 145, 171, 172, 176 v., 178, 225.
Frederik III, 4,88,90, 91, 121, 124, 137 v., 140, 142, 143.
Frederik de Grote, 36,38.
Freiburg, 47.
Friedeburg, 211.
Friedrich, C. J., 30, 107, 108, 153, 221.
Friesland, Friezen (in het
algemeen), 10, 11, 52, 59—61, 72, 79, 80, 81 v., 86, 88, 89 v., 91, 92, 108, 117—162, 163, 164, 184—190, 202, 205, 220.
Friesland (Westerlauwers), 70, 80, 81 v., 130 v., 139, 165, 185,
187.190.193.221.222.
Friso, 59, 151.
Fruin, 84.
Furmerius, 59 v., 78, 83, 124, 151, 185.
Genève, 40, 46—48, 71, 72, 78, 114 v., 161.
Gereformeerden, zie Calvinisten.
Gierke, 29, 96.
Gieszen, 104.
Gisekenius, 63.
Gomaristen, zie ContraRemonstranten.
Gomarus, 41, 79.
Gouiartius, 48.
’s-Gravenhage, zie Haag, Den.
Greetsiel, 4, 13, 17, 31, 34, 41 v., 45, 48, 90, 138 179.
Gretserus 68.
Griekenland, 85,107,160.
Grimersum, 142, 211.
Groningen (provincie), 10, 53, 55, 56, 63, 70, 72, 80, 81 v., 90, 147 v., 152,165,168,188,190, 192, 193, 221, 222. Zie ook Ommelanden.
Groningen (stad), 3, 18, 43, 48, 55—58, 63, 64, 65, 68, 70, 72, 76, 77, 79, 82, 83, 85, 88, 92, 101,102,103,106,107, 108,135,148,152,165, 182, 184, 192 w., 199,
200.203.204.221.222, 228.
Groot, Hugo de, 38, 69, 75.
Gruterus, 75, 221.
Guicciardini, 61.
Gustaaf Wasa, 6.
Haag, Den, 27,28,30,32,



33, 34, 35, 36,142,169, I 171,175,180,184, 192,
193, 201, 203, 204, 207, 214.
Hagedorn, 4, 21, 39 v., 99, 106, 109, 173 v., 178.
Hamburg, 133, 139. Hamconius, 61. Hamelmann, 62 v., 78. Harkenroth, 102, 105. Heidelberg, 7, 66.
Heine, 220.
Helmstedt, 54.
Herborn, 40, 96.
Herings, 62.
Herodotus, 85.
Heroldt, 151.
Heshusius, 17, 50, 115. Hindelopen, 82.
Hinte, 142.
His, 127.
Historia, Rerum frisicarum, 1, 42, 52, 53, 58, 59, 60, 61, 70, 71, 76, 78,79 vv., 83,108,111, 118—131 pass., 136, 139,140,143 v., 147 v., 164,168,183,186,189,
194, 221, 222. Hoffmann, Daniël, 54,
114.
Hofman, Melchior, 5. Hogeland, 188. Hohenstaufen, 139. Holland, 8,51,61,66 vv., 127, 139, 209. Holstein, 54.
Hommius, 75, 81. Hongarije, 149.
Horatius, 74.
Hofman, 153—155, 157, 161.
Hugenoten, 157, 161. Huizinga, 189. Humanisme, Humanisten, 49, 61, 69, 74, 75,
76, 111 v., 123, 129. Huninga, 182 v. Huygelmumzoon, 65.
Ida van Petkum, 227. Indië, 59.
Jacobus I, 30, 223. Jellinek, 177.
Jennelt, 42.
Jezuïeten, 68.
Joannes Petri, 70, 83. Johan, gr. v. OostFriesland, 11—14, 17, 18, 19, 50, 51, 55, 57, 99, 164, 165.
Johan, gr. v. Oldenburg, 62 v.
Jovius, 111.
Kampen, 48.
Rankena, Hilmer, 211. Karei de Eenvoudige, 154.
Karei de Grote, 121—125,
129, 138, 151, lo2. Karei Martel 122 v. Karei V, 7, 94. Karlstadt, 5, 6. Katharina van Zweden,
6, 12, 50.
Katholicisme, 5, 19, 66, 68, 161, 185.
Kempius, Cornelius, 59, 151.
Ketel, Gerhard, 102. Keulen, 47.
Kern, 149.
Klopp, 4, 95.
Knoop, 193.
Krefting, 200. Krummhörn, 41, 53, 188.
Languet, 157.
Larrelt, 142.
Lasco, Johannes a, 6,16. Lauwers, 70, 82, 90, 126,
130, 168.
Leer, 13, 14, 17, 50—57 pass., 92, 93, 95, 96, 97, 98, 167, 222. Leerort, 36, 204, 217, 218, 219, 224.
Leiden, 79.
Leo III, 122.
Ligarius, 6, 7, 16, 17.
Livius, 100.
Lodewijk XI, 154. Londen, 2.
Lubbertus, Sibrandus,44, 48, 67, 68, 69, 75, 80, 164, 170,175, 179,180, 181, 199, 200.
Luther, 5, 42, 51, 132,
220.
Lutheranisme, Lutheranen, 5—8, 11, 12, 16 w., 20, 21, 25, 42, 43, 44, 47, 48, 50 v., 56, 115, 132, 197.
Lyon, 48.
Machiavelli, 35, 61, 157, 166.
Mainz, 47.
Marburg, 221.
Marienhafe, 36, 53, 96, 201, 204.
Maurits, 18, 56, 185.
MSuseturm, 47.
Maximiliaan I, 88, 94, 121, 133.
Melanchthon, 42.
Mendoza, 76.
Menko, 87, 121.
Menno Martinus, 222.
Meteren, Van, 4, 76, 167.
Metten, Dijke, 42.
Möhlmann, 81.
Molanus, 43.
Monarchomachen, 153— 162, 177, 220.
Mornay, zie „Brutus”.
Moryson, 187.
Mulerius, 41, 42, 48, 55, 72,75,84,114,179,221.
Munster, 121, 139.
Murray, 155.
Nederland(en), 8, 19—40 pass., 72, 76, 120, 142, 150,153,155,161,163, 165, 173—186 pass., 189, 191—196, 197, 199, 202, 203—219, 223—227 pass.
Nippold, 54, 65 v.
Noormannen, 123.
Norden, 5, 10, 15, 23, 25,
36, 43, 45, 48—51, 00, 57, 90, 95, 114, 115, 137,138, 171, 196,211, 227.
Occo van Scharl, 59, 125. Oecolampadius, 47. Oldambt, 182, 188. Oldenbarnevelt, 32, 36, 171, 205, 214. Oldenburg, 62 v. Oldersum, 25.



Ommelanden, 10, 53, 55, 56, 70, 90, 95,132,139, 152,165, 188,189, 202. Oostergo, 90.
Oostwold, 182.
Orleans, 85.
Osterhusen, 21, 37 v., 71, 89, 115, 142, 170, 173, 203 v., 219 226. Overijsel, 182, 192. Ovidius, 53.
Palts, 7.
Parijs, 76.
Pauli, 109.
Patry, 157.
Pelagius, 67.
Perzië, 160.
Petkum, 227.
Petri, zie Joannes.
Petri, zie Suffridus. Pforzheim, 47.
Phebens, 72, 192.
Philips II, 161, 184. Pilsum, 53.
Plato, 69.
Polen, 149.
Polybius, 80.
Praag, 27, 172, 199. Praedinius, 56.
Radbod, 123.
Radaeus, 144.
Rahe, 126.
Reiderland, 53, 188. Reimers, 1, 4, 9, 21, 41, 81, 113, 124 v., 131, 174, 177, 178, 200. Remonstranten, 66—69. Rengers van Ten Post, Johan, 151 v., 162,220. Rense, 47.
Republiek, zie Nederland.
Reyd, 4, 194 v., 198. Riemtsz, Ubbo, 227. Ritter, 102—104.
Rode, Hinne, 5, 6. Rome, 2, 160, 175. Rostock, 43—45.
Rijn, 46 v.
Saliërs, 124, 139. Sascherus, 43. Schieringers, 130. Schlobitten, 2. Schotland, 161 v.
Schwenckfeldianen, 21. Scriverius, 75.
Sello, 126, 128. Sigismund, 88, 91, 121, 136.
Simon van Lippe, 177. Socinianen, 58.
Socrates, 69.
Spanje, 8, 9, 19, 23, 25, 29, 30 v., 32, 33, 35, 36, 55, 76, 98 vv., 120, 151, 155, 164 v., 170— 172, 174, 175, 176,178, 179, 181, 184 v., 186, 205, 215, 216, 217, 225. Spiers, 12, 47, 178.
Stad en Lande, zie Groningen (provincie). Stadtland, 138. Staten-Generaal, zie Nederland.
Stevin, 44, 67 v. Stickhausen, 11. Straatsburg, 47.
Sturm, 47.
Suffridus Petri, 59—61, 83, 124, 151, 185.
Tacitus, 100, 123.
Theda, 4,11,92,134,140, 143.
Thuanus, 76, 80 v., 106 v., 108, 111, 144. Thucydides, 85.
Thysius, 76.
Tjabbern, Theda, 49. Tjaden, 2, 3, 41, 63, 86, 87, 89, 90, 92, 93, 95, 96, 97, 101, 102, 106, 108, 112, 113.
Tjarda, Egbert, 42. Tjarda, Elske, 42, 45. Treumann, 153.
Turkije, 160.
Ukena, Fokko, 121, 132, 136.
Ulrich 1,4, 89, 90, 94, 95, 97,124,133,134,137—
143, 146, 211, 215 v. Uphusen, 152. Upstalsboom, 91, 121,
126—131, 132, 135,
144, 151, 185, 189. Utermoor, 54.
Utrecht, 139, 213.
Valcke, 227.
Vervou, F. van, 4, 29, 32, 180 v.
Vetkopers, 131.
Visquart, 17, 42.
Vlie, 59, 79, 82, 126, 185, 186, 190, 220, 222.
Vlietarp, 59.
Vorstius, 66, 67.
Vossius, 75.
Vrankrijker, De, 153, 155, 160.
Vulteius, 221.
Wachtendonk, 185.
Wachter, 2, 174, 221.
Wadden, 48.
Wederdopers, 5, 6, 55.
Westerende, 126.
Westergo, 90, 127.
Wezer, 59, 79, 82, 126, 137, 185, 186, 190, 220, 222.
Wiarda, Dothias, 109.
Wiarda, T. D., 4, 38, 99.
Wilhelmshaven, 221.
Willem II van Holland, 91, 121, 124.
Willem Lodewijk, 18, 23, 25, 32, 56, 62 v., 76, 80, 84, 144, 180, 193— 195, 198, 221, 222.
Willem van Oranje, 161.
Wingene, Samuel van, 219, 224, 226, 227, 228.
Winwood, 30, 216.
Witten, 48, 49, 57, 72— 75, 80, 102, 163, 165, 179,180, 182,184,192, 195,197,198,199,214.
Wittenberg, 40, 42.
Wolzendorff, 149, 153, 154, 160 v.
Worms, 47.
Xenophon, 85.
Ylst, 82.
Ysselsteyn, Van, 157.
Zeeland, 8.
Zweden, 6, 14, 19.
Zwingli, 5, 51.
Zwinglianen, 5, 6, 50,51.
Zwitserland, 47.
Zwolle, 48.