pn
n







BIJDRAGEN TOT DE KENNIS VAN DE PROVINCIE GRONINGEN EN OMGELEGEN STREKEN
VANWEGE HET NATUURKUNDIG GENOOTSCHAP TE GRONINGEN UITGEGEVEN DOOR HET
CENTRAAL BUREAU VOOR DE KENNIS VAN DE PROVINCIE GRONINGEN EN OMGELEGEN STREKEN
HET WATERSTAATSVERLEDEN VAN DE PROVINCIE GRONINGEN
DOOR
J. KOOPER
HOOFDINGENIEUR VAN DEN PROVINCIALEN WATERSTAAT IN GRONINGEN
UITGEGEVEN IN VEREENIG1NG MET HET PROVINCIAAL BESTUUR
VAN GRONINGEN
EN MET HET HARMANNUS SIMON KAMMINGAFONDS
BIJ J. B. WOLTERS’ UIT G E VE RS-M A AT SC H A P P IJ n.v. GRONINGEN - BATAVIA - 1939



Het Centraal Bureau voor de kennis van de provincie Groningen en omgelegen streken is samengesteld als volgt:
Prof. Dr. I. H. GOSSES, Voorzitter.
Dr. H. P. COSTER.
Dr. A. E. VAN GIFFEN.
J. KOOPER. g.o.
Prof. Dr. A. G. ROOS.
Dr. P. TERPSTRA.
Ir. J. HEIDEMA, l.i., Secretaris, Ls.



VOORBERICHT.
Veeljarige werkzaamheid als hoofd van den Provincialen Waterstaatsdienst van Groningen heeft schrijver dezes het gemis doen gevoelen van een algemeen overzicht van de geleidelijke ontwikkeling van de waterstaatsverhoudingen in dat gewest, welke verhoudingen voor den jongeren tijd op uitvoerige wijze zijn beschreven in het bekende werk „De zeeweringen, waterschappen en polders in de provincie Groningen” van Mr. C. C. Geertsema, die van 1893 tot 1917 als Commissaris der Koningin aan het hoofd van het gewest heeft gestaan.
De bij verschillende gelegenheden ingestelde ambtelijke onderzoekingen, gestimuleerd ook door buiten ambtelijke verplichtingen om nu en dan iets omtrent dat waterstaatsverleden mede te deelen, hebben schrijver ten slotte geleid tot het beeld, dat dank zij de bereidwilligheid van het „Centraal Bureau voor de kennis van de Provincie Groningen en omgelegen streken”, van het Provinciaal bestuur van Groningen en van het Bestuur van het Harmannus Simon Kammingafonds in het hierna volgende is kunnen worden weergegeven.
Dankbaar moge hierbij worden vermeld de groote medewerking van zoo verschillende zijden ondervonden: in de eerste plaats van Prof. Dr. I. H. Gosses, die zoowel bij het raadplegen van oude bronnen als op ander gebied zeer gewaardeerde hulp en raad verleende en voorts van de heeren van Rijks- en gemeentelijke archieven en van verschillende ambtenaren van den Provincialen Waterstaat.
Ten slotte zij ook dank gebracht aan de firma J. B. Wolters voor de groote zorg aan de uitgave besteed.
Groningen, Maart 1939.



INHOUDSOPGAVE.
I. INLEIDING.
Blz.
1. Zijlvesten en waterschappen — (beteekenis, taak en bestuur der zijl- en
dijkvesten — vroegere benamingen — invloed der kloosters — verband met de rechterlijke indeeling en verhouding tot den gewonen rechter) ....... 9
2. Verzamelde gegevens — (a. oorkonden — b. Oude kaarten, grenzen der zijlvestenijen — c. Uitkomsten v. grondonderzoek, bodemprofielen — d. Waterpassingsuitkomsten, hoogtekaart — e. sporen van vroege bewoning in laag terrein) 18
II. HET VERLEDEN VAN DE ZIJL- EN DIJKVESTEN DER OORKONDEN.
3. Geologisch-archaeologisch overzicht 24
4. Verbrokkeling van het land 25
5. Bodemgesteldheid — (beeld door de bodemprofielen gegeven) ...... 26
6. Verschillen in hoogteligging — (de drie uit de hoogtekaart sprekende, buiten¬
waarts van de diluviale heuvels gelegen en zeewaarts in hoogte toenemende zónes, waarvan de middelste bezet met terpen — algemeene betrekking tusschen zee- en landniveau ten tijde van inpoldering — oorzaken voor tegenwoordige ongelijkheid in hoogteligging, t. w.: a. algemeene rijzing van het zeeniveau, b. wijziging v. getijhoogte, c. verschil in overhoqgte van de kwelder boven G. H. W. ten tijde van inpoldering, d. lokale niveauverandering, e. inklinking en ƒ. diversen) . . 29
7. Begin der inpoldering — (lage gebied van Slochteren—Siddeburen) .... 35
8. De inpoldering van het oude land binnenwaarts van de terpen —
(gebied der Acht zijlvesten — grenswater Hunsingo-Fivelingo — kleine terpen — Zuidelijk Westerkwartier — Redendijk) ................ 37
9. De inpoldering van het met terpen bezette oude land — (volgorde van
inpoldering — omlegging van waterafvoerwegen) 40
10. De aanwinst van nieuw land — (verbrokkelde toestand van het terpengebied— gevolgen van tot stand gebrachte wijzigingen; landaanwinst — herkomst van het
afgezette bodemmateriaal) • 43
—\—7. 11. Tijden van inpoldering en bodemdalingsvraagstuk — (oudste historische in¬
polderingen — oudere inpolderingen — bodemdaling van zavelpolders in 6.2 eeuw — peilschaalwaarnemingen over 6 4 7 decennia — bijzondere niveaudaling in de Dollardpolders — uitkomsten elders) 4®
p III. OVERZICHT VAN DE ZIJL- EN DIJKVESTEN.
A. Het gebied der waterschappen Fivelingo, Duurswold en Oterdum.
12. Hoofdindeeling. 55
13. Het Scharnier zijlvest ..................... 55
14. Het Slochter zijlvest 57



15. Het Dorpster zijlvest. 59
16. De overige door de 3 Delfzijlen loozende gronden . 61
17. Ontstaan van den ingewikkelden toestand 63
18. Het zijlvest en het dijkrecht van Farmsum ............ 66
19. Het Oterdumer zijlvest . 66
B. Het gebied van het waterschap Hunsingo.
20. Hoofdindeeling 67
21. Het Houwer zijlvest 68
22. Het Schouwer zijlvest 69
• 23. Het Winsumer en Schaphalster zijlvest. 70
24. Het Wetsinger zijlvest 73
C. Het gebied van het waterschap Westerkwartier en van de westelijk daarvan, binnen den Ouden Reitdiepsdijk gelegen gronden.
25. Hoofdindeeling 74
26. Het z.g. Munniken-zijlvest 74
27. Het Kommer zijlvest. . 76
28. Het Aduarder en het Saaxumer zijlvest 79
D. De Aftersilvestenge of Acht(e) zijlvesten en het zijlvest van Wold en Go.
29. De Acht zijlvesten 82
30. Het zijlvest van Wold en Go .................. 83
E. Het gebied van de waterschappen Oldambt, Reiderland en Westerwolde (oud).
31. Hoofdindeeling. 87
32. Het Termunter zijlvest 88
33. De zoogenaamde Drie-, Vier-, Vijf-, en Tienkarspelen-zijlvesten ... 92
IV. OVERZICHT VAN BEDIJKINGEN TOT STAND GEKOMEN IN DE 15e EN VOLGENDE EEUWEN.
34. Tijden van aanleg . 97
^^35. Dijksafmetingen ........................ 99
V. OVERZICHT VAN TOT STAND GEBRACHTE SCHEEPVAARTKANALEN.
36. Scheepvaartkanalen in het polderland. 104
37. Verveningskanalen in het zuidoosten der Provincie 108
38. Verveningskanalen in Zuidelijk Westerkwartier 111



Biz.
VI. ZUSAMMENFASSUNG 112
TEKST BIJLAGEN.
A—D. Beknopte inhoud van oorkonden, enz. betreffende den vroegeren
waterstaat van de Provincie Groningen 116
E. Geraadpleegde kaarten 173
F. Vroegere landmaten 184
G. Oude bestuursindeeling. 187
H. Sporen van vroege bewoning aan of nabij den Grauwendijk . . . 189
J. Literatuuroverzicht . . . 190
K. Alfabetisch register van geographische eigennamen ....... 195
TEEKENINGEN.
a. in den tekst:
Kaartje No. 1. Rechtsgebieden, zijlvestenijen en boezemwaterschappen.
1 :300000 15
Diagram van uitkomsten van peilschaalwaamemingen. . . 51 „ II. Zijlvestenijen, enz. in het loozingsgebied der Drie Delfzijlen.
1 : 100000 55
„ III. Wegen, maren, tillen, enz. van de Westeremder Schepperij
van het Slochter zijlvest 57
_ „ IV. Zijlvestenijen in 1854vereenigd tot het Waterschap Himsingo.
1 : 100000 67
„ V. Zijlvestenijen in het Westerkwartier. 1 : 100000 73
. VI. Benedenstroomgebied van Hunze en Drentsche A. 1 : 50000 83
„ VII. Zijlvestenijen in Oldambt en Reiderland. 1 : 100000 . . 87
„ * VIII. Bedijkingen in de 15e eeuw en later. 1 : 200000 .... 97
„ IX. Stand der vervening in Hoogezand, Sappemeer, Veendam
en Pekela in 1652 door Jan Lubbers. • 109
b. afzonderlijk:
X. Zijlvesterkaart. 1 : 100000.
XI. XII en XIII. Bodemprofielen.
XIV. Hoogtekaart. 1 : 100000.



HET WATERSTAATSVERLEDEN DER PROVINCIE GRONINGEN.







I. INLEIDING.
1. Zijlvesten en waterschappen. De geschiedenis van den waterstaat dezer provincie, wanneer men daaronder verstaat die van de wijze, waarop hare bewoners in den loop der tijden door samenwerking gepoogd hebben de bezwaren te overwinnen, die zoowel de zee als het hemelwater opleverden voor bewoning en bedrijf, mag wel gerekend worden terug te gaan ongeveer tot de tijden der eerste bewoners van deze lage landen.
Nog tot in het midden der vorige eeuw is het aanleggen en beheeren van de daartoe noodige werken, ondanks het daaraan verbonden algemeen belang, aangemerkt als eene private onderneming van de verschillende vereenigingen van belanghebbende landeigenaren, die daartoe in gemeen overleg en vrij van overheidsdwang besloten ten: behoeve van hun particuliere landeigendommen, zij het ook, dat hunne besturen op den duur zeker uitvoerend en rechterlijk gezag zijn gaan uitoefenen, dat door de landsoverheid werd erkend. *)
Onder de uitzonderingsgevallen, waarin de overheid ingreep, is wel het voornaamste de vaststelling in 1755 door Prinses Anna van reglementen voor de zijlvestenijen en dijkrechten in de Ommelanden.2) Dit ingrijpen was noodig geworden om te voorzien in de herhaalde en ernstige klachten over onrecht, aanmatiging van gezag en machtsmisbruik der besturen. Het beperkte zich echter ook tot hetgeen tot dit doel noodzakelijk was. De organisatie, de fondatiebrieven, de oude costumen, ordonnantiën en dispositiën bleven onaangetast. Slechts werden de oude reglementen na zorgvuldig onderzoek opnieuw vastgesteld en voor ieder kenbaar gemaakt; de herziening beperkte zich tot de wijze van procedeeren, de schouwing, het opleggen van breuken of boeten, het doen van rekening en het ramen en uitschrijven van het schot.
Eerst na de grondwetswijziging van 1848 gevoelde het provinciaal bestuur zich voldoende bevoegd tot het tot stand brengen van ingrijpende, reeds lang als noodig gevoelde verbeteringen door het wijzigen of opheffen van bestaande waterschappen en hunne reglementen of het oprichten van nieuwe en om daarbij binnen waterschapsverband belangrijke werken tot stand te doen komen, een en ander echter wel in overleg met en veelal ook op initiatief van de belanghebbende eigenaren. De waterstaatsgeschiedenis over laatstbedoelde periode is geheel terug te vinden in de resolutiën 3) en de notulen der Statenvergaderingen, terwijl ook het bekende werk over de Waterschappen in de Prov. Groningen van den Commissaris der Koningin Mr. C. C. Geertsema 4) daaromtrent zeer uitvoerige gegevens bevat.
Voor wat de voorgangers der tegenwoordige waterschappen, de zijlvestenijen en dijkrechten betreft, geeft het Reglement van Prinses Anna van 1755 een overzicht van de destijds bestaande corporaties en voor sommige hunner ook van hunne onderverdeeling. Overigens is men echter voor de veranderingen, die zij in den
!) E. v. Loon (35) 2de st. blz. 5; C. C. Geertsema (22); S. Sybenga (62) en (64).
2) zie (44). 3) zie (48). *) zie (23). N.B. De cijfers tusschen () verwijzen naar bijl. J.



loop der tijden hebben ondergaan, aangewezen op de archieven dier instellingen, welke echter (behalve voor de grootere zijlvestenijen voor den tijd na ± 1600) veelal zeer onvolledig zijn, n.1. vaak goeddeels in particulier bezit zijn verdwaald, terwijl zij voorts niet verder teruggrijpen dan tot den eersten tijd der kloosterlingen in de dertiende eeuw.
Omtrent den daaraan voorafgeganen tijd ontbreken stellige gegevens ten eenenmale en is men voor de geschiedenis aangewezen op indirecte bronnen, zooals bijzonderheden t. a. v. de onderverdeeling van zijlvestenijen, de verdeeling van lasten en van medezeggenschap in het bestuur, enz. en die verkregen door terreinonderzoek of wat wel wordt aangeduid als de leerschool van de spade, bij welke in dit geval ook andere hulpmiddelen zooals grondboor en waterpasinstrument nuttigen dienst kunnen bewijzen.
Voor het naspeuren van die oudste geschiedenis is de reeds vermelde conservatieve aard der vroegere instellingen een zeer gelukkige omstandigheid. Wijzigingen zijn — naar de geschiedbronnen aantoonen — daarin slechts onder dwingende omstandigheden tot stand gekomen, en op goeden grond mag worden verwacht, dat in den tijd, waarover de oorkonden zwijgen, het niet anders is geweest. Wanneer men dit in het oog houdt, dan is in de organisatie en in verdere bijzonderheden dier zijlvestenijen menige aanwijzing te vinden omtrent die wordingsgeschiedenis.
De taak der bedoelde waterstaatsorganisaties, zoowel van de tegenwoordige als van de vroegere, is eene tweeledige t. w.: 1°. vreemd water uit het eigen gebied te weren en 2°. overtollig hemelwater daaruit af te voeren.
Voor het eerste doel is het noodig, dat langs den omtrek van het gebied een doorgaande keering aanwezig zij, waarvan de hoogte zich moet richten naar de daarbuiten te verwachten waterstanden. Mag men zich verzekerd achten, dat buiten de keering slechts eenigszins verhoogde polder- of boezemstanden zullen optreden, dan zal het veelal voldoende zijn, dat, waar watergangen den omtrek zouden snijden, deze door z.g. pendammen of pendingen worden afgesloten. Moet men echter bedacht zijn op het keeren van het water van de zee of van aan sterken was onderhevige binnenwateren, dan dient de keering het karakter te hebben van een dijk, kadijk of kade.
Voor het tweede doel dient op een of meer punten dier keering een gelegenheid te zijn om bij te hoogen binnenstand het overtollige water af te voeren, hetzij rechtstreeks naar zee, hetzij indirect via een tusschen verschillende dergelijke polders in stand gehouden riviertje of boezemwater of in uitzonderingsgeval via een anderen polder. Daartoe is dan — behalve een behoorlijk net van watergangen en afgezien van de eerst in latere tijden toegepaste bemalingsinrichtingen — een sluis noodig, een kunstwerk met beweegbare keering, die geopend kan worden, wanneer het water binnen hooger is dan buiten en anders gesloten blijft.
De keeringen werden oudtijds ook wel aangeduid met de woorden slachte, weer, borg of wal. Zoo bijv. in een register van Humsterland *) voor dwarsdijken
1) Oork. Bijlage B. 11 en 12.



n het bed der Oude Rijte de namen Godekema Slachte, Slachten bij Fntemahuis ;n bij Balmahuizen (in elk waarvan een pomp); de naam Langeweer in diezelfde jmgeving; voorts voor de Z.W. keering van het Scharmerzijlvest de naam Borg in eene oorkonde van 1408 en Burgwal in die van 1301 en 1370 en eindelijk onder ie keeringen in het Oldambt, vermeld in eene oorkonde van 1391, de Burg bij Noordbroek en de Folkerdewal van Scheemda naar Oostwold. 4)
De sluizen worden meestal aangeduid als zijl, ook wel als klieve of wanneer se overdekt zijn, als pomp. Nog vindt men voor sluis de woorden mude (= mond) soomede slachte en dam, welke laatste drie alle in den latijnschen tekst van eene oorkonde van 1364 2) voor een sluis in de Hunze voorkomen naast het woord aqueductus. Het gebruik van die woorden slachte en dam ook voor een sluis is, wanneer men in aanmerking neemt de tweeledige taak van zoodanig kunstwerk — n.1. om naar omstandigheden water door te laten of te keeren — begrijpelijk vooral daar, waar tusschen de bestaande oevers of kaden van een waterloop opstuwing van binnenwater of keering van zeewater met de sluis beoogd werd.3)
De polders werden veelal aangeduid als hamrikken, zooals o. a. valt af te leiden uit de oorkonde van inlating tot de Drie Delfzijlen van 1444 4) van een tweetal in den voormaligen Fivelboezem aangewonnen polders.
De voor een goed beheer van zoodanigen polder noodige regeling van de rechten en plichten van bestuur en ingelanden wordt tegenwoordig verkregen doordien daartoe door de Provinciale Staten — de ingelanden gehoord — een waterschap over het gebied opgericht en gereglementeerd wordt. Oudtijds kwam de regeling tot stand door overeenkomst tusschen de belanghebbende eigenaren. Dergelijke combinaties werden dan in den regel aangeduid als zijlvesten, zijlvestenijen of zijlrechten. De naam zijlvesten werd ook wel gebezigd voor de ingelanden. Deze laatste waren ten behoeve van het gemeene belang verplicht tot het geven van werk en schot (verrichten van arbeid en opbrengen van geld); de gronden, waarvoor zijlschot betaald moest worden, werden wel aangeduid als zijlroerig.
Ingeval het belang van waterkeering tegenover dat van waterafvoer sterk op den voorgrond trad (zooals bijv. bij ligging direct aan zee), werd zulks, zonder dat daaraan principieel verschil ten grondslag lag, wel in de benamingen tot
!) Oork. Bijlage A. 14, 3, 12 en D. 2. Plaatsnamen op „weer”, veelal in verbinding met persoonsnamen komen er in de Provincie verscheidene voor; sommige bij terpen, alwaar dan meestal op andere gronden toch tevens de vroegere aanwezigheid van eene keering is te vermoeden. Zoo geeft de topografische kaart 1 :25000:
in het Westerkwartier: Gaaikemaweer, Adikemaweer, Hardeweer, Langeweer en Bangeweer;
in Htmsingo: Menneweer, Borgweer, Rongelweer, Mensingeweer, Bellingeweer, Abbeweer, Menkeweer, Engeweer, Zandeweer en Walsemaweer;
in Fivelingo: Roeksweer, Luddeweer, Krangeweer, Winneweer, Garrelsweer, Ranneweer, Garreweer, Tjamsweer, Amsweer, Geefsweer, Ideweer, de Oosterweeren, Sybaldeweer en Gaarbindeweer;
in ’t Klei—Oldambt: Borgsweer, Lalleweer en Huningaweer.
Ook in enkele oorkonden, n.1. No. 2 en 5 van Bijlage A. komt „were” voor, daar blijkbaar in den zin van kunstmatige vernauwing in de Hunze ten behoeve van visscherijen.
2) Oork. Bijlage A. 10.
3) Volgens Oork. Bijl. B. 15 heette de Noorderklieve ook wel Maers-dam.
4) Zie Oork. Bijl. C. No. 11.
i -



uitdrukking gebracht. Men sprak dan van een dijkvest of dijkrecht, van dijkschot, dijkvestige gronden, enz.
Gemeenschappelijk belang, hetzij van waterloozing hetzij van waterkeering heeft voorts in vele gevallen er toe geleid, dat verschillende polders zich — met behoud van zekere zelfstandigheid voor eigen huishouding — in grooter verband vereenigden.
Zoo ziet men bij voortschrijdende inpoldering de achtergelegen polders zich met de nieuwe combineeren voor het onderhouden van de buitenwaarts gelegde sluis en van de gemeenschappelijke afvoerkanalen. Somwijlen werd de eigen zijl met keering als binnenzijl en binnendijk in stand gehouden. Veelal werd echter algeheele watergemeenschap tot stand gebracht; in het laatste geval werd meestal toch de verkeersgelegenheid, die de keering bood, in stand gehouden en de voormalige zijl vervangen door eene brug, hier gewoonlijk ,,tz7”(vaste brug) genoemd. Dat ook bij behoud van de zijl als binnenzijl de achtergelegenen zich in den regel niet onttrokken aan medebetalen tot de nieuwe (buiten- of uit-) zijl, zal wel te verklaren zijn uit belang bij het vooruitbrengen van de zijl in verband met door aanslibbing achteruit gegane loozingsgelegenheid. Ten aanzien van nieuwen dijkslast ziet men in den regel de achtergelegen gronden zich wel onthouden en aanleg en onderhoud van de nieuwe keering uitsluitend voor rekening van de nieuw aangewonnen gronden komen. Toch komen ook combinaties gegrond op dijksbelang voor; vooral voor naast elkander gelegen polders springt het belang daarvan naar voren, omdat met de combinatie bereikt wordt, dat alleen de omtrek van het complex tegen hoog buitenwater beveiligd moet worden en aan de keeringen tusschen de polders onderling slechts bescheiden eischen behoeven te worden gesteld; voorbeelden daarvan leveren de hierna (blz. 82) vermelde combinatie der Acht Zijlvesten, het dijkrecht van Humsterland, enz. De grensscheiding tusschen twee van dergelijke naast of voor elkander gelegen polders volgt veelal — ook thans nog — een (natuurlijke) waterloop, gemeenliggend met een dier polders; het bezwaar, dat deze polder voor de waterkeering langs die grens op den buurman aangewezen is, heeft men blijkbaar niet groot geacht.
Als gevolg van zoodanige uitbreiding of samenvoeging ziet men in het verleden verschillende, in onderdeden verdeelde zijlvesten tot stand komen. De naam zijlvest ging daarbij over op het geheele tot de nieuwe zijl behoorende gebied; elk der samengevoegde onderdeden werd in het bestuur van het geheel vertegenwoordigd door een zijlrechter (mogelijk soms meer dan een), tevens belast met de schouw en met de aansprakelijkheid voor het opbrengen van het schot in het eigen gebied, welk laatste naar den eed, dien de zijlrechter bij den aanvang van zijn bediening moest afleggen, in den regel werd aangeduid als zijl-eed, ook wel als klauw of kluft.
Een voorbeeld van zeer ver doorgevoerde samenvoeging in steeds grooter verband en van daaraan beantwoordende hierarchische onderverdeeling levert wel het zijlvest der Drie Delfzijlen. Het generale zijlvest omvatte 3 samenstellende zijlvesten, elk hunner ingedeeld in zeker aantal schepperijen, van welke laatste



sommige nog weer opvolgend in zijlrechten en zijleeden, andere alleen in zijleeden gesplitst en enkele niet meer onderverdeeld waren.
Van eenige zijleeden van genoemd zijlvest geven de geschiedbronnen uitdrukkelijk aan, hoe zij in een vroegere periode een eigen zijlvest gevormd hebben. Het bestuur van de grootere zijlvesten met zijn oversteschepper, scheppers en zijlrechters beantwoordt tot zekere hoogte aan dat van de Hollandsche hoogheemraadschappen met hunne dijkgraven, hoogheemraden en heemraden.
De vermelde samenvoeging tot grootere eenheden is bij de omzetting van de zijlvestenijen in waterschappen in de 19e eeuw in verschillende gevallen (o. a. voor de waterschappen Westerkwartier en Hunsingo) nog voortgezet, zoodat ten slotte vrijwel het geheele poldergebied — met uitzondering van de jongste kustpolders — werd ondergebracht in een 7-tal groote, in onderdeden verdeelde, z.g. boezemwaterschappen, welker namen (Westerkwartier, Hunsingo, Fivelingo, Duurswold, Oldambt, Reiderland en Westerwolde) de vroegere rechterlijke indeeling in herinnering houden, en die belast zijn met het toezicht op (soms ook het onderhoud van) een grooter of kleiner deel van de zee- en slaperdijken, de daarin gelegen sluizen en de hoofdafwateringskanalen. Over de ondergeschikte watergangen van algemeen belang strekt hun toezicht slechts, voor zoover deze deel uitmaken van den gemeenen boezem en niet behooren tot de, een afzonderlijk peil onderhoudende, bemalen- en pomppolders. Bij de onderverdeeling van die boezemwaterschappen heeft men de historische lijn losgelaten en zich beperkt tot één trap, zooals voor een behoorlijke uitoefening van het bestuur voldoende was. Ook over de evenbedoelde bemalen- en pomppolders zijn in den regel waterschappen opgericht; deze staan echter niet in eenig hierarchisch verband tot het boezemwaterschap, waaronder zij gelegen zijn; veelal hebben zij echter wel een historischen achtergrond n.1. als opvolgers van de het laagst gelegene, deels reeds vroeg (17e eeuw) tot z.g. molenkoloniën vervormde onderdeden der vroegere zijlvestenijen.
Het bestuur der zijl- en dijkvesten was oorspronkelijk tamelijk democratisch. De ambtsduur van de zijl- en dijkrechters, oudtijds ook wel gezworenen, etthen of athemannen genoemd, was slechts kort, t. w. één tot drie jaar. De aanstelling geschiedde mogelijk aanvankelijk bij keuze, waarop n.1. zou wijzen de vermelding van dijkrechters, die mettertijd worden „gekozen” in Oork. 2 van Bijlage C van 1295; later ging het ambt meestal met vaste beurten om bij de daartoe gerechtigde heerden (behuisd grondbezit van zekeren omvang) van den zijleed of de kluft. Voor de hoogere bestuursfuncties bestonden soortgelijke regelingen. Op den duur ging het democratisch karakter verloren, toen men er toe overging het oorspronkelijk aan den grondeigendom verbonden recht op het periodiek vervullen van eene bestuursfunctie gescheiden van den grond te verkoopen en toen daarbij verschillende personen er in slaagden alle in aanmerking komende gerechtigdheden op te koopen en zich aldus het recht op de voortdurende bezetting van die functie te verzekeren, waardoor de z.g. „staande” eeden en schepperijen ontstonden, hetgeen op den duur tot ernstige misbruiken leidde. Ook het oversteschepperschap was in verschillende zijlvesten „staande”, doordien het aan de



jroote kloosters toekwam (o. a. in het Aduarder zijlvest aan den kelner van het \duarder klooster; in het Winsumer en Schaphalster zijlvest aan den hofmeester jan de Roodeschool onder Bedum, een uiterhuis of voorwerk van hetzelfde klooster; n het Schouwer zijlvest aan den abt van het Oldenklooster in de Marne; in het sijlvest der Drie Delfzijlen aan den abt van het bij TenPost gelegen klooster Wittewierum, veelal bij verkorting als Wierum aangeduid; in het dijkrecht van Oosterwijtwerd aan den abt van het klooster Feldwerd, ook als Oldenklooster aangeduid) en geraakte aldaar na de opheffing dier kloosters in verschillende gevallen door verkoop in handen van particulieren.
Reeds uit deze bezetting van de belangrijkste posten in de zijlvestenijen en bovendien uit verschillende oorkonden blijkt, hoe grooten invloed de kloosters op de waterstaatszaken hebben gehad; tijdens hun bestaan, d. w. z. ongeveer van 1200 tot 1600, hebben zij in hoofdzaak daarin de leiding genomen, zoowel wat het aanleggen van nieuwe werken als wat het schriftelijk vastleggen van het zijl- en dijkrecht betreft, aldus de taak ovememende, welke elders werd vervuld door den landsheer, die hier ontbrak; aan het Aduarder klooster is bijv. aldus de stichting van het Aduarder zijlvest en de inrichting van zijne afwatering met een, in hoofdzaak nieuw aangelegd, afwateringskanaal te danken.
Intusschen hoe belangrijk werk zij ten deze ook verricht hebben, toch konden zij slechts voortzetten, wat ten tijde van hunne stichting door de oude bewoners reeds tot een ver gevorderd stadium van ontwikkeling was gebracht; een groot deel van het inpolderingswerk toch was, gelijk hierna nog zal blijken, door dezen reeds voltooid, al gewagen daarvan geen oorkonden om de eenvoudige reden, dat wij de zoodanige alleen aan de kloosters danken. Zoo moet de inpolderingsarbeid bij 't Zandt, waarvan de kroniek van de eerste abten van (Witte) Wierum 1) voor de 2de helft van de 13e eeuw gewaagt, wel door verschillende overdijkingen van den Fivelboezem voorafgegaan zijn en moet geruimen tijd daarvoor reeds de verlegging van de afwatering van de Fivel naar Delfzijl en de daaraan verbonden inrichting van het zijlvest der Drie Delfzijlen met zijn zoo ingewikkelde hierna vermelde verhoudingen hebben plaats gehad. Wel moet aan de kloosterlingen de verdienste worden toegekend de te voren mondeling overgeleverde regelingen in de zoogenaamde fondatiebrieven op schrift gesteld en wellicht verbeterd en aan gevuld te hebben.
De omstandigheid, dat de namen, aan de tegenwoordige groote boezemwaterschappen toegekend, ontleend zijn aan de oude rechterlijke indeeling der provincie, brengt de vraag naar voren in hoeverre er verband bestaat tusschen de indeeling in zijlvestenijen en die vroegere rechterlijke indeeling en in hoeverre de gewone rechters bemoeienis hebben gehad met waterstaatsaangelegenheden.
De rechterlijke indeeling wordt in den loop der tijden eenigszins uiteenloopend opgegeven, hetgeen vermoedelijk verband zal houden met wijzigingen gegrond op administratieve overwegingen en veranderingen in het terrein.
De kaart van Beckeringh van 1781 geeft de indeeling — meerendeels ook
Oork. Bijlage C. 1.











voor de onderdeden — niet alleen bij name, doch tevens met hare grenzen, zij het ook wat misteekend, aan en wel als volgt:
a. het Goorecht; .
b. Westerkwartier, verdeeld in Vredewold, Langewold en een resteerend deel, dat onderverdeeld is in Middag en Humsterland. Langewold is voorts onderverdeeld in een Oostelijk en een estelijk deel^
c. Hunsingo, verdeeld in de Mame, het Halve Ambt en het Oosterambt. Van het laatste is het Zuidelijk deel, vermeld als Innersdijk; in het eerste is nog een onderdeel het Groote en Kleine Redschap aangegeven, binnen welks grenzen Zoutkamp, Vierhuizen, Ulrum en Houwerzijl voorkomen;
d. Fivelingo, verdeeld in Duurswold, Oostera en het Hoogeland. Binnen het laatste is als afzonderlijk onderdeel aangegeven de Vierburen. In het aan Innersdijk grenzende, westelijk deel van Duurswold is bijgeschreven Vieren-
deel:
e. Oldambt, verdeeld in Klein of Klei Oldambt en Groot of Wold Oldambt; ƒ. de heerlijkheid Westerwolde.
De Starckenburg-kaart van ± 1685 geeft navermelde 5 onderdeden met grenzen aan en daarbinnen, enkel door bijschrijving, de tusschen () geplaatste
onderdeden tw.: _ .
Goorecht, Westerkwartier (Vredewold, Langewold, Middag en Ruigewaard), Hunsingo (de Marne, Halve Ambt, Oosterambt en Ubbega), Fivelingo (Duurswold, Oostera en Hoogeland) en een naamloos Oostelijk deel (Klei Oldambt, Groot
Oldambt, de Veenen en Westerwolde).
De geteekende grenzen stemmen over het geheel overeen met die van de Beckeringh-kaart behoudens, dat om Wierum, ter weerszijden van het Reitdiep, een zeker gebied is aangegeven als nog te behooren tot het Goorecht, hetgeen wellicht verband houdt met een ouderen toestand, waarbij — naar ook uit andere gegevens valt af te leiden — Wierum nog door water gescheiden was van Middag,
waaronder het in 1506 gerekend werd.
In de opgave (bijlage G) van de jaartax, in 1506 opgebracht door de dorpen van de Ommelanden (Westerkwartier, Hunsingo en Fivelingo) en door die van het Oldambt, wordt aangegeven, tot welke onderdeden dier landen de dorpen behooren, behalve voor Fivelgo, waarvoor alleen de dorpen der proostdij Farmsum afzonderlijk worden vermeld. Bij deze opgave valt het bij vergelijking met het vorenvermelde op, dat Duurswold hier als tweede naam bij het Wold Oldambt voorkomt, dat voor Hunsingo zoowel Ubbega als Innersdijk zijn opgegeven, dat in Westerkwartier den Ham nog tot Vredewold gerekend en onder Middag" naast 8 andere dorpen ook Wierum genoemd wordt. Oudtijds werd Middag gerekend mede deel uit te maken van Hunsingo, gelijk blijkt uit eene oorkonde van 1371 — (11) dl. I blz. 433 — waarin het als zoodanig vermeld wordt te met de 5 onderdeden hiervoren reeds genoemd. Duurswold wordt in eene oorkonde van 1473 nog opgegeven als een der drie ambten van Fivelgo, n.1. te zamen met Westerambt en Oosterambt; de vermelding van dienzelfden naam in 1506 bij het Wold Oldambt, zal wellicht verband houden met de



toenmalige verbrokkeling van dit laatste door den Dollard en de ligging van een resteerend deel aansluitend aan het Duurswold van Fivelingo.
Ter oriënteering en ter vergelijking van de rechterlijke en de zijlvester indeeling zijn deze aangegeven in het bijgevoegde drievoudige kaartje No. I, waarvan het derde deel de latere indeeling in boezemwaterschappen weergeeft naar den toestand van omstreeks 1875. Voor de kustlijn is in de eerste twee kaartjes overzichtelijkheidshalve een oude toestand aangegeven, n.1. voor het Dollardgebied de vermoedelijke dijkslijn van omstreeks 1550 en overigens die van omstreeks 1444. Voor de bedoelde vergelijking zou men eigenlijk ook de aangeslijkte gronden van den Fivelboezem, die benoorden Wehe (Hornhuizen, Kloosterburen, Wierhuizen, Pieterburen en Westernieland) en die in de Lauwerszee (Visvliet en Grijpskerk) buiten aanmerking moeten laten, doch voor het aangeven van een dergelijke kustlijn zou te veel op gissingen afgegaan moeten worden. In het eerste kaartje zijn de in de opgave van 1506 vermelde dorpen aangegeven, de tot eenzelfde rechtsgebied behoorende met een eigen teeken. Voor het Goorecht zijn op gelijke wijze de in de oorkonden vermelde karspelen ingeteekend.
Voor de grenzen der rechtsgebieden zijn gevolgd:
voor het Goorecht de aanduiding van de Starckenburg-kaart; voor die tusschen Oldambt en Reiderland (welk laatste in de genoemde kaarten niet meer is aangegeven, blijkbaar als gevolg van de Dollard-inbraak) de beschrijving in eene oorkonde van 1391; voor Innersdijk en Vierendeel het gebied binnen den Wolddijk en overigens de op grond van de ligging der dorpen en van de gegevens van de Beckeringh-kaart te vermoeden grenswateren, waarbij voorts in acht is genomen, dat de rechterlijke indeeling over het geheel genomen, zal beantwoorden aan de verdeeling in karspelen, van welke de begrenzing veelal voortleeft in de tegenwoordige gemeentegrenzen. De in het 2de kaartje aangegeven grenzen der zijlvestenijen zijn als in de zijlvesterkaart bijlage X met dien verstande, dat het in 1444 nog bestaande Oostemiezijlvest is aangegeven en dat bij het Winsumer en Schaphalster zijlvest en bij dat van de Drie Delfzijlen niet zijn aangegeven de Goorechter hamrikken, die eerst in 1370 en later daarheen afwatering verkregen.
De scheiding tusschen Hunsingo en Fivelingo wordt aldus gevormd door de aaneenschakeling van nader in kaartje No. II aangegeven watergangen en is — eerst als afvoerkanaal, het Kardingermaar, en verder als eenvoudige zwetsloot, het Maarvliet — in vrijwel rechte strekking (behoudens eenige correcties hier en daar) doorgetrokken tot op circa 2 km afstand van den Zijldijk bij Oosternieland, d. i. tot de omgeving, tot waar blijkens de kroniek der eerste abten van Wittewierum het inpolderingswerk in den voormaligen Fivelboezem in het midden der 13e eeuw gevorderd was. Dat men verderop die rechte strekking heeft laten verwaarloozen, zal dan hebben geleid tot den strijd, die volgens genoemde kroniek x) in 1231 uitbrak over een eiland (waarschijnlijk omsloten door een vorkvormige vertakking van het Maarvliet en door de zee) tusschen de Ernerenses
x) Oork. Bijlage C. 1.



(vermoedelijk de bewoners van de Emewerd, thans Arwerd) in Fivelingo en de Uithuizers in Hunsingo en die leidde tot het besluit „de oude gracht, de bron van de overoude twist tusschen de Fivelingoërs en de Hunsingoërs” op te graven tot aan zee en ten slotte tot eene verdeeling van het eiland.
Bij vergelijking van de kaartjes IA en IB valt het op, dat in groote trekken de waterstaatsontwikkeling wel de lijnen der rechterlijke indeeling gevolgd heeft, gelijk trouwens ook voor de hand ligt. Anderzijds blijkt echter ook, dat waar waterstaatsoverwegingen overschrijding der rechterlijke grenzen wenschelijk maakten, men daarvoor niet is teruggedeinsd, zoodat bijv. het Winsumer en Schaphalster zijlvest als ook het Oostemiezijlvest naast een deel van Hunsingo ook een zeker deel van Fivelingo omvat. In de oudere oorkonden treden menigmaal ook de gewone rechters op voor de behartiging van waterstaatsaangelegenheden van meer algemeen belang of van bijzonderen aard. Zoo x) in 1317 die van Fivelingo voor het bekrachtigen van bepalingen van bedijkingsrecht, in 1321 die van Hunsingo en Fivelingo en in 1365 die van Fivelingo voor het leggen van een sluis in de A; in 1385 die van Fivelingo-Westerambt in zake vernieling van dijken; in 1396 die van Fivelingo in zake het vaststellen van een tijdelijken maatregel van dijkrecht; in 1428 die van Fivelingo en van Hunsingo voor het vaststellen van bepalingen voor een zijl (de Hoogerzijl), waarbij gronden van beide landen betrokken waren. In het algemeen blijkt echter uit de oorkonden, dat de zijlvesteraangelegenheden door de belanghebbenden zelf volledig geregeld werden en dat de groote zijlvestenijen zich de bevoegdheid tot berechting van eigen zaken zelfs voor toepassing van lijfstraffen voorbehielden. Wel voerden zij later voor appèl eene regeling in, waarbij beroep op een aangrenzend zijlvest mogelijk was, doch ook daarvoor bleef de gewone rechter buiten spel.
Dat deze daarin berustte, is toe te schrijven aan het ontbreken van den steun van het centraal gezag van een landsheer, waardoor hij buiten het rechtsgebied, waarvoor hij (op overeenkomstige wijze als oudtijds de zijlrechters) aangewezen was, zich slechts door samenwerking met zijne ambtgenooten kon doen gelden.
De goed georganiseerde, zich over zooveel grooter gebied uitstrekkende, door de abten der machtige kloosters geleide zijlvesten zijn hem geleidelijk over het hoofd gegroeid. Zelfs werd, in geval de keuze van den gewonen rechter tot geschillen leidde, de beslissing daarin in de Keuren van Hunsingo van 1252 2) weer in handen van diezelfde abten gelegd; in welke keuren „buta delve” (buitenwaarts van het Winsumer diep) de abten van Rottum en van de Mame ieder voor zijn ambacht en „buppa delve” (boven- of binnenwaarts van dat diep) de abt van Aduard daarvoor wordt aangewezen, terwijl aan het Halve Ambt buiten het diep de keus gelaten wordt aan welken abt die beslissing zal worden opgedragen.
Ook bij de verbetering van de rechtsverhoudingen, die — nadat de Ommelanden met de Stad verbonden gesloten hadden — in het begin der 15e eeuw tot stand kwam, bleef de onthouding van den gewonen rechter in de zijlvesteraangelegen-
!) Oork. Bijl. C. 4a; A. 6, 11 en 13; C. 7 en 10. 2) Oork. Bijlage A. 1.
2



heden voortduren. De verbetering bestond daarin, dat te Groningen gemeene landswerven werden gehouden, een Oosterwarf voor Hunsingo en Fivelingo en een Westerwarf voor het Westerkwartier, in welke in hooger beroep — en in gewichtige aangelegenheden ook in eersten aanleg — recht gesproken werd en voorts ook algemeene rechtsregelen of constituties werden gegeven. Hoewel er geen zaken van de stad werden voorgebracht, daar er van de vonnissen van Burgemeesters en Raad geen hooger beroep was, hadden in die warven naast een onbepaald aantal rechters uit de Ommelanden ook een vijftal door de Stad aangewezen ingezetenen van Groningen zitting, hoofdmannen genoemd, die meestal met de uitvoering der vonnissen en soms met een nadere regeling der zaak werden belast en aan wie op den duur als een bijzondere vierschaar, de hoofdmannenkamer genoemd, ook vele zaken ter behandeling werden overgelaten. Raadpleegt men nu de verzameling van Warfconstitutiën en -oordeelen door H. O. Feith bijeengebracht*) voor de jaren van 1407 tot en met 1602 (het jaar toen het Ommelanderlandrecht van kracht werd) dan vindt men daarin slechts bij hooge uitzondering een uitspraak in zijlvesteraangelegenheden, w. o. van de Oosterwarf in 1454 een strafbedreiging tegen het doorsteken van dijken en in 1456 een besluit om de zeedijken te verzwaren: in 6 opvolgende jaren telkens met 2 zoden in de hoogte en een zode in de breedte.
2. Verzamelde gegevens. Ten behoeve van het naspeuren van het waterstaatsverleden der provincie zijn zoo goed mogelijk verzameld de gegevens vervat in:
а. oorkonden;
б. oude kaarten;
c. uitkomsten van grondonderzoek;
d. uitkomsten van waterpassingen;
terwijl uit den aard geraadpleegd werd, wat over dit onderwerp in de bestaande literatuur is aangetroffen.
ad a. Van elk der aangetroffen, op den waterstaat dezer provincie betrekking hebbende oorkonden is in bijlage A, B, C en D een beknopte samenvatting van den inhoud weergegeven. Waar daartoe aanleiding was, zijn aan die samenvattingen opmerkingen toegevoegd nopens hetgeen tot verklaring zou kunnen strekken of er uit zou kunnen worden geconcludeerd.
De oorkonden zijn voor vier verschillende gedeelten der Provincie in chronologische volgorde opgenomen n.1.: A het benedenstroomgebied van Hunze en Drentsche A; B het gebied bewesten het Reitdiep; C het gebied tusschen Reitdiep en Oldambt; en D het Oostelijk deel der Provincie. Zij worden hierna aangeduid met desbetreffende letter en volgnummer.
Daaraan zijn als bijlagen F en G nog toegevoegd enkele gegevens omtrent vroegere landmaten en omtrent de oude bestuursindeeling van de Provincie, ontleend aan de reeds vermelde opgaven van de jaartax in 1506.
zie (16).



Bij bestudeenng van het geheel van deze historische gegevens valt het op, dat voor het grootste deel der provincie (het Noordwestelijk deel in mindere mate) de belangrijke gebeurtenissen, die zich in den loop der laatste 7 eeuwen op waterstaatsgebied hebben voorgedaan, toch nog wel in de beschikbare bronnen vermelding hebben gevonden, zij het ook, dat die vermelding niet altijd op voor het nageslacht duidelijke en overzichtelijke wijze plaats vond, zoodat veelal de beteekenis slechts is te verstaan, wanneer men de feiten in hun onderling verband beschouwt.
Telkens blijkt, dat de verdeeling in zijlvestenijen en hunne onderverdeeling in schepperijen, zijlrechten (en somwijlen ook die in zijl-eeden) geen min of meer toevallige is geweest, doch voortgevloeid is uit oudere waterstaatsverhoudingen, in dier voege, dat die onderdeelen veelal van huis uit zelfstandige afwateringsgemeenschappen hebben gevormd, die zich allengs in grooter verband vereenigd hebben, ter behartiging van gemeenschappelijke waterstaatsbelangen, zooals verbetering van veelal in den loop der tijden achteruitgegane afwatering, beveiliging tegen de zee, voortschrijdende landaanwinning, enz.
Nog zij aangeteekend, dat de oorkonden geenerlei licht verschaffen omtrent het ontstaan der zijlvestenijen. Bij de oudste oorkonden — dus kort na de komst der kloosterlingen — zijn zij vrijwel kant en klaar aanwezig. Zij moeten destijds dus meerendeels reeds een lange geschiedenis achter den rug hebben gehad.
ad b. Van de geraadpleegde kaarten is een overzicht gegeven in bijlage E dezer, de nummering van welk overzicht is gevolgd, waar hierna naar die kaarten verwezen wordt.
De oudste kaarten dateeren uit de tweede helft der 16e eeuw; zij zijn nog zeer onvolledig en gebrekkig. Reeds in de volgende eeuw verschijnen echter verschillende aangevulde en verbeterde algemeene kaarten en hebben voorts zoowel de Provincie als de Stad ten behoeve van nieuwe indijking, van de verponding of belasting van nieuwe gronden en in verband met de vervening verschillende terreinen doen opmeten en in kaart brengen.
Van de oudere algemeene kaarten zijn verschillende eenvoudig van oudere nageteekend met geringe wijzigingen en aanvullingen, doch ook met behoud van verschillende kennelijke fouten, aldus veelal ruimte tot twijfel latende of zij ten aanzien van tot stand gekomen wijzigingen in het terrein wel ongeveer tot hefjaartal van uitgave bij zijn. Zoo is bijv. de Coenders-kaart No. 1—f blijkbaar gegrond op de kaarten Nos. 1—b, c en d doch geeft zij niet de belangrijke verbeteringen, die aangebracht werden in de even oude of nog iets oudere Van Starckenburg-kaart No. 1—e. Voorts hebben deze oudere kaarten, n.1. voor zoover zij tot stand kwamen vóór de opmetingen in het begin der 19e eeuw (1802—1811 driehoeksmeting van generaal Krayenhof; 1811—1832 kadastrale opmeting van de gemeenten) in het algemeen het bezwaar van erg te zijn misteekend.
Het beste in dit opzicht is nog de Beckeringh-kaart van 1781 waarvan in één der kamers op het Provinciehuis te Groningen een ingelijst exemplaar aanwezig is, (no. 1. h) waarnaar door J. A. Feith x) in zijn Catalogus van Inventa-
) Zie (19) Alg* inleiding blz* 3*



rissen verwezen wordt voor de kennis van de grenzen der zijlvestenijen en dijkrechten, welke in die kaart (blijkbaar tusschen 1827 en 1840 — de jaren van indijking van den nog gekleurden Uithuizer polder en den met andere hand bij geteekenden en niet gekleurden maar wel vermelden Oostpolder) zijn ingekleurd.
Dit laatste is voor een deel ook het geval met een in het waterstaatsarchief dier Provincie aanwezige kaart van den Ingenieur van het kadaster Jappé van 1835 (No. 1—k). Van verschillende zijlvestenijen, enz. worden ook de grenzen aangetroffen op de kaarten van molenpolders, enz. (No. 2 a—h), in de jaren 1856—57 door waterstaats-ingenieurs vervaardigd, vermoedelijk ten behoeve van de omzetting van de zijlvestenijen in waterschappen. Ten behoeve van die omzetting zijn in enkele gevallen ook kadastraal vastgelegde en in het Provinciaal archief bewaarde grensbeschrijvingen opgemaakt, (zooals voor de 3 deelen van het zijlvest der 3 Delfzijlen) uit welke blijkt, dat in vele gevallen de grens destijds niet nauwkeurig vastlag en bij de onder No. 2a—h vermelde kaarten daarvoor wel eenige afronding is toegepast moeten worden. Ook bij de daaronder begrepen kaart der Provincie door Van Rijn (No. 2—h) blijkt zulks geschied, veelal onder aanhouding van den loop van bestaande riviertjes, terwijl aan de geologische kaart (No. 1—l) van Smit van der Vegt van 1837, welke ook de bedoelde grenzen geeft, ten deze geen grooter nauwkeurigheid is toe te kennen. In verschillende gevallen bleek, dat nabij de grens te midden van gronden van het eene zijlvest, land werd aangetroffen, dat onder een aangrenzend zijlvest behoorde of zelfs aan geen zijlvest schot betaalde, toestanden welke vermoedelijk in den loop der tijden zijn ontstaan als gevolg van onvoldoende waterstaatstoezicht.
Aan de hand van deze gegevens is zoo goed mogelijk samengesteld de Zijlvesterkaart, bijlage X dezer, waarin zijn aangegeven de vroegere zijlvestenijen benevens enkele onderdeden daarvan, die blijkens de onder a bedoelde oorkonden eerst later tot de instelling zijn gaan behooren of om eenige andere reden een bijzondere positie innamen. In de eerste plaats is daarbij de kaart No. 2—h van de waterpassingen van Van Rijn gevolgd n.1. voor de daarop nog voorkomende zijlvestenijen, hier en daar echter, voor zoover dit in verband met de voorgeschiedenis van belang scheen, eenigszins gecorrigeerd naar de aanteekeningen uit de vermelde kadastrale grensbeschrijvingen, terwijl voor de zijlvesten, opgegaan in het destijds reeds bestaande waterschap Hunsingo, gebruik gemaakt werd van de kaart No. 8—g. Gelet op het even vermelde en op de misteekening van de overigens gebezigde kaarten (een euvel dat ook bij de kaarten van v. Rijn niet geheel ontgaan is) moeten tenslotte de in bijlage X aangegeven grenzen als slechts benaderend worden aangemerkt. Ofschoon veelal de zorg voor afwatering en zeewering bij dezelfde organisatie behoorde, was dit geenszins regel en omvatte bijv. het Dijkrecht Humsterland gronden, die tot verschillende zijlvestenijen behoorden. In dergelijk geval is in de kaart de indeeling naar de zijlvestenijen gevolgd.
Voor den onderdruk van deze kaart is gebruik gemaakt van een bestaande hedendaagsche kaart. Topographische bijzonderheden, die hierna wel vermeld, doch in die kaart niet aangetroffen worden, zijn zooveel mogelijk opgenomen in de kaartjes, bijlagen I—VIII.



ad c. In den loop der jaren zijn ten behoeve van de uitvoering van openbare werken (dijken, kanalen, spoorwegen, gewone wegen, enz.) verschillende reeksen van grondboringen verricht, waarvan de uitkomsten berusten in het waterstaatsarchief der Provincie of welwillend door de betrokken diensten beschikbaar werden gesteld.
Aan de hand van deze gegevens zijn (in de bijlagen XI, XII en XIII) bodemprofielen samengesteld voor een 14-tal tracé's, nader aangegeven in de kaart bijlage X.
Eenvoudigheids- en overzichtelijkheidshalve is daarin de aanduiding van de bodemsoort in het algemeen beperkt tot de hoofdrubrieken, humus (veen en darg) klei, zand en keileem of -zand. In aanmerking dient te worden genomen, dat de beoordeeling voor verschillende profielen door verschillende personen geschiedde en dat daardoor in het eene geval wel eens als (zandige) klei zal zijn aangegeven, wat in een ander geval als (kleihoudend) zand werd vermeld. x) In het algemeen is voorts de geroerde bovenlaag (c.q. bouwvoor) door den onderzoeker niet gedefinieerd en dan als „bovengrond” aangegeven.
Van de boringen, waarop het bodemprofiel gebaseerd is, is in de teekening de plaats door een verticale lijn en de bereikte diepte door een stip aangegeven, terwijl het volgnummer uit het boorregister aan het boveneinde is bijgeschreven met dien verstande, dat bij opvolgende nummers een deel hunner veelal is weggelaten. De plaats, waar het boorpunt op de topografische kaart 1 : 25000 is te vinden, is voor een deel der boringen aangeduid door vermelding van het nummer van het betrokken kaartblad en van de afstanden in cm van het boorpunt tot de linkerzijde (x) en de onderzijde (y) van dat blad.
ad d. Op overeenkomstige wijze als onder c vermeld, zijn ook de uitkomsten van verschillende terreinwaterpassingen verzameld, welke waterpassingen vervolgens, waar daartoe de gelegenheid zich voordeed, voor het onderwerpelijke doel nog belangrijk zijn uitgebreid.
De uitkomsten zijn aanvankelijk ingeschetst in kaarten 1 : 25000 onder toepassing van verschillende kleuren, beantwoordend aan opvolgende horizontale lagen van 0.25 m. dikte. Vervolgens zijn die kaarten naar de aldus verkregen gegevens zoodanig verdeeld in vakken, dat voor elk vak de hoogtecijfers betrekkelijk weinig uiteenloopen en is voor elk vak het gemiddelde dier hoogtecijfers bepaald. Ten slotte is een Hoogtekaart, bijlage XIV, vervaardigd, waarin die vakken, overeenkomstig die gemiddelde hoogteligging naar evenbedoelde schaal gekleurd, zijn aangegeven. Als grenslijnen voor die vakken zijn in de eerste plaats aangehouden de bekende oude waterkeeringen, voorts de lijnen, ter weerszijden waarvan spiekende hoogteverschillen voorkwamen, en overigens die, waarlangs op grond van andere overwegingen de vroegere aanwezigheid van dijken of kaden
) Bij de jongste boringen (profielen I, II, VII en IX—XIV) is ten deze normaal het gewichtspercentage, dat na omroering uit een kolom water van 20 cm. hoogte binnen 1 kwartier tot bezinking kwam, als maatstaf aangehouden (minder dan 45 % werd als klei; meer dan 90 % als zand aangeduid, terwijl bij tusschengelegen percentages gesproken werd van kleiachtig zand resp. zandige klei).



waarschijnlijk geacht kon worden. Overwegingen, berustend op: 1° sprekend verschil in verkavelingspatroon, 2° sporen van een dijksleger (of -zate) naast wegen of als grondslag van woningen, 3° kolken of — in veengebied — meren als resten van doorbraken, 4° knikken in wegen als overblijfsel van overreden, 5° plotselinge profielsvermindering (v.m. sluis) of doodloopen van waterloopen, 6° plotselinge verandering van een gestrekt in een kronkelend tracé bij waterloopen, 7° op dijken wijzende namen van plaatsen, wegen (o. a. hooge of breede weg), watergangen, enz., 8° van ouds bestaande lintbebouwing langs wegen (dijkdorpen) of wel — in het vrije veld — reeksgewijze ligging van hofsteden, na nieuwe landaanwinning gesticht op of onmiddellijk binnen de oude dijkzate, 9° sprekend verschil in grondgesteldheid ter weerszijden van de lijn, 10° bijzonderheden ontleend aan oorkonden en aan onderverdeeling, enz. van de zijlvestenijen, 11° enkele bijzonderheden ontleend aan de vorenvermelde bodemprofielen, 12° naspeuringen met handboor of peilijzer (o. a. in de omgeving Dorkwerd—Wierum) van bij den kanaalaanleg blootgelegde dichtgeslibde geulen, enz. Bij een en ander is natuurlijk profijt getrokken van de keeringen door A. A. Beekman aangegeven in den Geschiedkundigen Atlas en nader in diens Nederland als polderland*), al werd hier en <^ar eenige afwijking daarvan wenschelijk geacht. Voor het opsporen van de plaatsen, waar de hoogteligging van het terrein wijziging ondergaat, bleek in den regel het teekenen van profielen langs de gewaterpaste jaaien een zeer bruikbaar hulpmiddel. In vele gevallen vertoont dan zeewaarts van zeker punt de in den regel eenigszins golvende maaiveldslijn, over haar geheel bezien, een iets verhoogde ligging, kennelijk als gevolg van opslibbing na dijksaanleg; echter komt ook het omgekeerde — lagere ligging zeewaarts — voor, hetgeen begrijpelijk is, omdat het belang bij verdere inpoldering somwijlen wel eens geleid zal hebben tot het aanvaarden van een mindere rijpheid van de kwelders. Uit den aard der zaak is bij het trekken der vakgrenzen voorts in aanmerking genomen, dat ook oudtijds dijkaanleg op rationeele wijze zal hebben plaats gehad en daarbij o. m. gestreefd zal zijn naar een gunstige verhouding tusschen dijkslengte en te bedijken terreinoppervlak, zoodat het algemeen beeld van opvolgende oude inpolderingen en hun onderlinge aansluitingen in wezen niet 2aL hebben afgeweken van dat van de nog volledig bekende latere met hun naar verhouding lange zeefront en korte opdijken. Grillige poldervormen door sommige onderzoekers wel verondersteld, soms zelfs met scherp inspringende dijkshoeken moeten in het algemeen als onwaarschijnlijk worden beschouwd.
Naar het vorenstaande zou de Hoogtekaart dus in zekeren zin tevens als een polderkaart kunnen worden aangemerkt. Bij het bepalen der vakken is er echter niet naar gestreefd de te vermoeden afzonderlijke inpolderingen zooveel mogelijk tot hun recht te brengen, doch heeft men zich beperkt tot die complexen, welke hetzij wegens sprekende hoogte-verschillen (in verband met wat omtrent deze hierna wordt opgemerkt), hetzij uit anderen hoofde voor het nagaan van het 3lg<»mo<»n verloop van het inpolderingsproces van belang kunnen zijn.
!) zie (7) en (8).



Uit den aard der zaak zal het op grond van deze gegevens te verkrijgen beeld slechts als benadering kunnen worden aangemerkt en daarvan waarschijnlijk nader in menig opzicht correctie wenschelijk blijken, doch, wat den algemeenen gang van zaken betreft, zal toch verwacht mogen worden, dat het aan de werkelijkheid beantwoordt.
Bij het bepalen van de gemiddelden van hoogtedjfers zijn die van afgetichelde gronden, drooggelegde meren en dergelijke, zoo veel mogelijk uitgeschakeld. Hetzelfde is geschied ten aanzien van de gronden, wier vorming niet aan den waterspiegel gebonden geacht mocht worden, zooals de diluviale hoogten en hooge venen, welke gronden (met hunne glooiingen) in de kaart afzonderlijk aangegeven zijn.
Uit den aard der zaak zullen de gemiddelden als min of meer benaderd moeten worden beschouwd, daar in den regel geen regelmatig over het gebied verdeelde hoogtecijfers ten dienste stonden en veelal ook wel een grooter aantal hoogtedjfers gewenscht zou zijn. Neemt men in aanmerking, dat in totaal circa 30000 hoogtecijfers verzameld werden, dan mag intusschen verwacht worden dat de onnauwkeurigheden niet groot zullen zijn.
De gronden, welke eerst na den stormvloed van 1717 binnen de hoofdzeewering werden gebracht (al waren deze te voren reeds bekaad en ten deele ook bewoond) zijn in het algemeen buiten beschouwing gelaten, omdat hun geschiedenis voldoende bekend is. Wel is voor dat randgebied hier en daar op overeenkomstige wijze voor eenige raaien de hoogteligging aangegeven.
e. Nog werd in het lage gebied van Duurswold een onderzoek ingesteld omtrent het aantreffen van sporen van vroege bewoning, welk onderzoek leidde tot de uitkomsten vermeld in bijlage H, terwijl de vindplaatsen zijn aangegeven in de kaart, bijlage X. Zes daarvan leverden potten of scherven van potten van — naar A. E. v. Giffen — Friesch-Bataafsch aardewerk uit de le tot 3e eeuw. Eén vondst (no. 8) bevond zich binnen den Grauwedijk met het maaiveld op — 1.16; de vindplaatsen der overige vijf (nos. 1, 2a en b, 3 en 5) lagen op eenigen afstand buiten dien dijk in terreinen met maaiveldshoogten van 0.35 è 0,1 m — N. A. P.



II. HET VERLEDEN VAN DE ZIJLEN DIJKVESTEN DER OORKONDEN.
3. Geologisch-archaeologisch overzicht. Bij het streven om van de oudste gebeurtenissen op het gebied van den waterstaat een voorstelling te verkrijgen aan de hand van gegevens ontleend aan het bodemonderzoek (waterpassingen en grondboringen) te zamen met topographische bijzonderheden zal men moeten aansluiten eenerzijds aan hetgeen de geologie en de archaeologie geleerd hebben ten aanzien van de vorming van ons land en omtrent zijn oudste bewoners en anderzijds aan het beeld, dat de oudste oorkonden van den waterstaat geven. A. E. v. Giffen x), geeft omtrent die voorgeschiedenis eene samenvatting, welke in het kort op het volgende neerkomt.
In den aanvang van het alluvium strekten (bij den tijdens de vergletschering sterk gedaalden zeestand) het Nederlandsche en Noordduitsche kustgebied zich veel verder west- en noordwaarts uit dan thans en wel als een dor, met diepe rivierdalen doorsneden landschap, dat in ons land — voornamelijk in de oude stroomdalen en slenken — verder werd opgebouwd door de rivieren, die toen fijner materiaal aanvoerden dan te voren, terwijl voorts ook veenvorming optrad. Een tijdlang traden de mariene invloeden op den voorgrond, leidende tot hafvorming. Daarna vonden weer in een uitgestrekt randgebied zoetwater-, moerasen hoogveenafzettingen plaats, blijkbaar door een schoorwal beschut tegen de zee. Eenige eeuwen vóór onze jaartelling drong de zee met heftigheid naar voren en kreeg zij blijvend de overhand in het bedoelde zoetwatergebied, waarin vroegere afzettingen opgeruimd en deels door mariene vervangen werden. Het begin van deze phase, het jongere alluvium meent v. Giffen in verband te moeten brengen met de vorming van het kanaal tusschen Engeland en het vaste land. Een wad werd gevormd, het overblijvende, inmiddels reeds bewoonde gebied werd door zeearmen en kreken verscheurd en verbrokkeld. De bewoners zagen zich genoodzaakt hoogere woonplaatsen te kiezen: in het binnenland op van nature aanwezige terreinverheffingen en aan de kust op kunstmatig tot stand gebrachte hoogten, de terpen, waarvan de oudste van omstreeks 3 eeuwen voor Chr. dateeren en aanvankelijk slechts geringe hoogte boven het maaiveld hadden.
Toenemende invloed van de zee noopte tot geleidelijke verhooging en uitbreiding van de terpen, speciaal omstreeks de 5e eeuw na Chr. en in den Karolingischen tijd. Ook werd haar aantal nog uitgebreid. Enkele eeuwen later bevredigt het stelsel der terpen niet meer en is ook haar gebied omdijkt. Ook daarna duurt de relatieve stijging van het zeeniveau voort en wel, naar uit de peilschaalaflezingen der laatste decennia valt af te leiden, nog tot in den tegenwoordigen tijd.
De daling van het niveau der zeeën in de ijstijden als gevolg van omzetting van water in landijs wordt door verschillende geologen op 50 k 100 m aangegeven. 2)
!) zie (25) blz. 203 e.v.
2) F. J. Faber (15) blz. 141; J. W. Walther (72) blz. 16.



Omgekeerd moet de latere stijging van het zeeniveau ten opzichte van het land wel in hoofdzaak aan het weder vullen van de zeeën door het afsmelten van de gletschers en het uitdrogen van het land worden toegeschreven, al heeft voor sommige kusten vervorming van de aardkorst daarin mede haar aandeel gehad, *) v. Giffen geeft aan,2) dat tijdens het Dani-Germani glaciaal (20 k 10 duizend j. v. Chr.) de Noordzee droog was tot de lijn van — 40 m en dat deze in de Boreaalperiode (7000 tot 5500 v. Chr.) tot de — 20 m lijn was vooruitgedrongen.
Het ontstaan van het haf en zijn schoorwal wordt gewoonlijk toegeschreven aan de vorming van zandbanken en op deze weer van duinen door zandtransport, dat het gevolg was van de bij verdere stijging van het zeeniveau omstreeks 4000 k 5000 j. v. Chr. ontstane zuidelijke verbinding van de Noordzee met de Oceaan. 3) Ook kan men zich denken, dat de duinrij aanvankelijk niet op een zandbank doch op de kust is gevormd en het haf eerst bij verdere stijging van het zeeniveau is ontstaan doordien binnen de duinrij die stijging niet meer door opslibbing en veenvorming kon worden geneutraliseerd.
4. Verbrokkeling van het land. Het oude land, dat naar het vorenstaande eenige eeuwen vóór het begin van onze jaartelling door het naar voren dringen van de zee ten deele werd opgeruimd en ten deele verscheurd en verbrokkeld, bestond in Groningen niet alleen uit weinig weerstand biedend veenmateriaal, maar ook, o. a. op verschillende plaatsen van het terpengebied, uit vaste klei- en zavelgronden. Voor die verscheuring en verbrokkeling moet aldaar wel een gestadige, krachtige, uitschurende waterbeweging zijn ontstaan met snHh^" van voldoende grootte om ook dat meer weerstand biedend bodemmateriaal aan te tasten. De bedoelde inwerking van de zee is moeilijk anders denkbaar dan als het optreden van een krachtige getij-beweging, maar wordt aldus ook gereedelijk verklaard. Immers daarbij moest langs de bestaande, het binnenwater afvoerende waterloopen tweemaal daags de hoeveelheid zeewater aan- en afgevoerd worden, noodig om het achtergelegen reservoir tot vloedhoogte te vullen en weder te ledigen met als gevolg uitschuring en verruiming van die waterloopen. Een toestand van betrekkelijk evenwicht kan eerst intreden, wanneer de aanvoerwegen voor het vloedwater zoodanige afmetingen hebben verkregen, dat de bij de vulling en lediging van het reservoir optredende snelheden kleiner zijn geworden, dan die waarbij nog aantasting van den bodem kan optreden. De waterloopen krijgen het bekende kronkelende tracé, dat veelal bij de bovenloopen der riviertjes op-
!) Van de opvattingen omtrent de vermelde stijging van het zee- ten opzichte van het landniveau en hare oorzaken bij verschillende andere Duitsche schrijvers (Forchhammer, Reventlow, Meyn, Hahn, Süsz, Penck, Knuth, Wahnschaffe, Schütte en Martin, Wolf, Schucht, Gagel, Ordemann) geeft F. Muller (38) een uitvoerig overzicht in Deel I, Die Hallige, Band I van het van Staatswege uitgegeven werk „Das Wasserwesen an der Schleswig-Holsteinischen Nordseeküste”, hetwelk voorts een buitengewonen rijkdom van gegevens verstrekt omtrent het verleden van een gebied, dat zoowel wat zijne gesteldheid en ontstaanswijze als wat zijne bewoners, hunne taal en gebruiken betreft, groote overeenkomst vertoont met het Groningsche, doch in veel sterker mate een prooi der golven is geworden.
a) zie (27) tabel. 3) F. J. Faber (15) blz. 308; B. G. Escher (14) blz. 282—285 en 135.



treedt (n.1. waar deze onder voldoende verhang langdurig veel water hebben moeten afvoeren) doch ook bij watergangen in vlak terrein niet uitblijft, wanneer zij eenigszins langdurig aan getijstrooming hebben blootgestaan. Ook het optreden van dwarsverbindingen tusschen nabij gelegen kreken zal op den duur niet uit kunnen blijven; ter weerszijden van den overgebleven scheidenden landrug toch zal het getij zich niet in gelijk tempo voortbewegen en zal dus als regel eenig niveau-verschil aanwezig zijn; stijgt de vloed tot boven het peil van dien landrug, dan moet dit niveau-verschil leiden tot waterbeweging uit de eene geul naar de andere en — wanneer dit geval vaak genoeg optreedt — tot vorming van een dwarsgeul, welke laatste dan weer medebrengt, dat in een deel van het geulenstelsel een sterkere waterbeweging optreedt dan te voren enkel voor het vullen van het vloedreservoir noodig was en dus ook de uitschuring daar grooter afmetingen aanneemt.
5. Bodemgesteldheid. De bodemprofielen bevestigen over het geheel genomen het beeld, dat o. a. de kaart van Beekman's historischen atlas van de bodemgesteldheid aan de oppervlakte geeft. Zij wijzen echter voor den ondergrond voor de verschillende deelen der provincie op nog al groote verscheidenheid, vooral wat het voorkomen van veen betreft. Ten aanzien van de onderscheiding tusschen zand en klei werd reeds naar voren gebracht de onzekerheid, waartoe de beoordeeling van het bodemmateriaal door verschillende personen aanleiding kan geven.
De boringen langs het Hoendiep (profiel I) bewesten de gaasten van Noorden Zuidhom toonen in een iets beneden N. A. P. gelegen terrein onder eene kleilaag van rond 1 m dikte een op zand en klei (en blijkens het baggerwerk ook keileem) rustende (boomresten bevattende) veenlaag van 0.5 h 2 m dikte, welke veenlaag blijkens prof. Xa zich ook noordwaarts in de richting Pieterzijl voortzet, hier en daar door geulen doorsneden en op enkele plaatsen met nog een veenlaag op grooter diepte (circa 4 k 5 m — N. A. P.) welke laatste ook voorkomt in profiel X6 bij Grijpskerk, alwaar de bovenste veenlaag echter thans niet meer wordt aangetroffen.
Oostelijk van de evengenoemde gaasten werd langs het nieuwe kanaal, dat als Van Starkenborghkanaal over Dorkwerd en Noorder-hoogebrug naar het Eemskanaal strekt en vandaar naar Waterhuizen zal voeren en dat van Noorderhoogebrug af ongeveer den vroegeren loop van de Hunze volgt (profielen I en XI), zoomede langs de aftakking (profiel XII) die bij Steentil langs Aduarderdiep en Hoendiep naar Groningen leidt, bij het bodemonderzoek veen (met zand in den ondergrond) eerst op eene diepte van circa 6 & 7 m — N. A. P. aangetroffen, afgedekt door klei, de veenlaag van geringe dikte en geenszins doorloopend. In enkele gevallen werd ook veen op andere diepten aangeboord t. w. op geringe diepte (beoosten Hoogkerk) en op belangrijk grootere diepte in enkele der diepere boringen t. w. in No. 415 op — 10 m en in No. 449 op — 18.5 m.
Oostelijk van de Stad heeft deze bodemgesteldheid (veen op circa 6 h 7 m diepte afgedekt met klei) in de richting dwars op het kanaal geen groote uitgebreid-



heid. De Hondsrug en de oostelijke helling daarvan is blijkens de bedekking met eene grondmoraine (nog bij de Gideon aan het Winschoterdiep en in de Onner Prise d'eau op geringe diepte aangetroffen) een veel oudere formatie zonder veen in den ondergrond, terwijl in de voorgelegen Onner en Ooster polders, waar het uitgespoelde moraine-materiaal op een diepte van circa 40 m ligt, veen slechts nabij de oppervlakte wordt aangetroffen, in een laag van uiteenloopende dikte met het bovenvlak nog iets boven N. A. P. en afgedekt slechts met een dunne laag bovengrond. Ook aan de andere zijde van het kanaal, op den rechteroever van de Hunze, wordt in de profielen XI (langs Winschoterdiep) en VIII (Woldjerspoor) met een scherpe overgang het veen weer op geringe diepte aangetroffen, in beide profielen rustende op zand en bij den Woldjer spoor (Engelberter polder) zonder afdekking en beoosten Waterhuizen (Westerbroek) afgedekt met circa 1 m klei.
In profiel IX, dat bij Noorderhoogebrug aan het evengenoemde Nieuwe kanaal aansluit en vandaar langs Zuidwolde en Bedum Innersdijk doorsnijdt en oostelijk langs de terpen van Middelstum en Kantens naar Uithuizen strekt, werd in de circa 5 m diepe boringen slechts zand, afgedekt met een circa 1 a 2 m dikke kleilaag, doch geen veen aangeboord. Ook meer westelijk langs de spoorlijn Winsum—Zoutkamp (profiel III), werd in het algemeen geen veen aangetroffen, behoudens over een kort traject bewesten den weg Ranum—Baflo, op circa 4 m — N. A. P., en overigens slechts zand met een circa 1 m dikke deklaag van klei. Wel reikt het profiel in het algemeen weinig diep n.1. tot in het zand, doch voor de kunstwerken zijn ook diepere boringen verricht tot circa 10 m — N. A. P.
Langs den voren reeds vermelden Woldjer spoorweg (profiel VIII), die zich van de Hunze tot Weiwerd over de diluviale hoogten van Kolham en van SlochterenSiddeburen langs de dorpen van Duurswold slingert, wordt buiten die hoogten aan de oppervlakte een betrekkelijk dunne laag (circa 1 m) veen op zand aangetroffen, welk veen — afgezien van eenige kleibijmenging in de bouwvoor — alleen nabij het Noordoostelijk einde (beginnende ongeveer bij de snijding met de lijn Tjuchem—Opmeeden) een kleidek draagt.
Soortgelijk beeld vertoonen de profielen VII, XIII en XIV, die het gebied van Duurswold en Fivelingo in de andere richting doorsnijden. In profiel VII (ontw. kanaal Zuidbroek—Delfzijl) begint het kleidek eerst benoorden den Tjuchemerweg. In profiel XIII (Schildwolde—Westeremden) wordt tusschen het Schildmaar en den Pauwenweg in het veen een kleilens aangetroffen en treedt buiten den Pauwenweg een vrijwel doorgaand kleidek op en wel tot aan het Damsterdiep. Voorbij dit diep is in de ongeveer 4 m diepe boringen (uitgevoerd in een lijn gelegen iets bezuiden den Delleweg en verder ombuigende naar de Westeremder terp) geen veen meer aangeboord en rust het kleidek direct op zand. In profiel XIV (Harkstede—Ellerhuizen) eindigt het veen —- zonder kleidek — in den Heidenschapper polder, waarbuiten tot den Stadsweg alleen klei — in één boring ook zand — en daar buiten klei op zand is aangetroffen met ongeveer ter plaatse van den Stadsweg, de oostelijke grens van Vierendeel, nog een veenlens in den ondergrond.



Op te merken valt, dat de Tjuchemer weg en de Pauwenweg, buitenwaarts yan welke het veen een kleidek vertoont, vrij wel in elkanders verlengde liggen tn dat de Pauwenweg met zijn westelijk einde plaatselijk tevens de westgrens van het Wold-zijlvest vormt»
Profiel IV (ontw. spoor Delfzijl—Roodeschool) vertoont in het terpengebied nog veen met een 3 k 4 m dik kleidek; buiten de terpen is deze formatie blijkbaar — onder flauwe helling — weggeruimd en vervangen door zand met dun dek van klei (bovengrond).
Profiel V (Eemskanaal), dat de laatstgenoemde vier profielen kruist of ontmoet bevestigt de uitkomsten dezer laatste, terwijl in een der diepere boringen, nabij brug 10, drie veenlagen — met hun middens ongeveer op 2.5, 7 en 12.5 m beneden N. A. P. werden aangeboord, gescheiden door klei en eenig zand.
In profiel II (langs Eems en Dollard) ligt het veen in het algemeen op gelijke diepte als in het vorenvermelde terpengebied; langs dit laatste is het vrij sterk verbrokkeld; nabij de Tjariet, dus in den voormaligen Fivelboezem, is ook hier die formatie vervangen door zand met dun kleidek.
Profiel VI eindelijk (langs Noordoosterlocaalspoorweg, bezuiden Weiwerd) vertoont van af de omgeving van Noordbroek noordwaarts doorloopend veen in den ondergrond, afgedekt met klei; in het noordelijk deel is de kleilaag van matige dikte; zuidelijker daalt het veen dieper weg, ook wat zijn bovenvlak betreft, doch bevindt men zich in het gebied, waar de Dollard storend is opgetreden.
Op te merken valt, dat vervening niet beperkt is gebleven tot de hoog gelegen, thans door een netwerk van wijken doorsneden veengebieden maar ook moet hebben plaats gevonden in het laag gelegen terrein in de omgeving van Scharmer— Harkstede, niet enkel door baggering, als waarop wijzen de in de topographische kaart aangegeven Scharmer- en Westerbroekster Zaagveen-ontginningen, maar ook door afgraving, gelijk valt af te leiden uit de overhoogte van den weg met aangelegen erven in Harkstede boven het terrein onmiddellijk achter die erven.
Op tal van plaatsen (recentelijk nog bij zandwinning onder Engelbert en bij ontginningswerk aan de Scharmer E nabij de Woudbloem) wordt volgens in de streek verkregen inlichtingen in Duurswold in het veen hout aangetroffen, t. w. de nog in den ondergrond wortelende stobben en veelal daarnaast boomen tot 10 è 12 m lengte, die bij den grond zijn afgeknapt, waarbij men somwijlen, o. a. in het gebied bezuiden Siddeburen—Oostwold, ook sporen van boschbrand meent te onderkennen in gedeeltelijke verkoling van het hout. Voortschrijdende inklinking van het veen, toegeschreven aan sterkere ontwatering, noopt aldaar nog geregeld tot verdere opruiming van zoodanige houtresten.
Westelijk van het Schildmeer wordt benoordwesten het Afwateringskanaal voornamelijk berkenhout en zuidoostelijk daarvan meer grenen- en eikenhout (ook van zware afmetingen tot 1 m middellijn) aangetroffen. In eerstbedoeld gebied — nabij den Grauwedijk — komt het hout soms op groote diepte voor, tot 3 i 4 m beneden het maaiveld, gelijk bleek bij het graven van een put nabij Hooghammen en bij het heiwerk voor een kapschuur aan den nieuwen Schildjer weg.
Bij onderzoek van een drietal grondmonsters uit de lage terreinen ter weers-



zijden van genoemd afwateringskanaal vond J. Botke daarin rietveen en (bij één monster) hout.
De vorenbedoelde boomresten, welke ook elders, o. a. bij Gaarkeuken, in Sleeswijk-Holstein en op de oostkust van Engeland in den bodem worden gevonden, vormen blijkbaar de overblijfselen van bebossching, die ontstaan is ten tijde, dat het zeeniveau nog laag was, en ten onder ging en met riet overgroeide bij het stijgen van dat niveau. Die bebossching in het lage deel van Duurswold zal zich in Zuidelijke richting ook hebben voortgezet over geleidelijk oploopend terrein (in de richting van Sappemeer, enz.), waar de boomresten dan niet door riet, doch door mosveen zijn overgroeid.
6. Verschillen in hoogteligging. De laagste deelen der provincie blijken volgens de Hoogtekaart te worden aangetroffen:
1°. bewesten het Reitdiep in het gebied tusschen de gaasten van Noorden Zuidhom en die van Lutje- en van Grootegast en in het Zuidelijk en Oostelijk aansluitende gebied bezuiden de lijn Enumatil, Westerdijk, Zijlvesterweg, Dorkwerd;
2°. beoosten het Reitdiep in het gebied binnen den Wolddijk (Innersdijk met Vierendeel) en het Oostelijk aansluitend gebied van Duurswold.
Het onder 1° vermelde gebied ligt, wat de achterste gronden betreft, evenals dat van Innersdijk 0.5 tot 0.7 m beneden N. A. P. Het veengebied oostelijk van Innersdijk ligt nog vrij belangrijk lager, n.1. voor de gronden van de voormalige Wold- en Oostwold-zijlvesten (met de diluviale hoogte van Slochteren— Siddeburen tot kerngebied) 1 tot 1.25 m beneden N. A. P.
Van de vorenvermelde streken klimt het terreinpeil in Noordwaartsche richting trapsgewijze tot circa 1.5 m + N. A. P. *) alzoo ten opzichte van de gronden van het Wold-zijlvest een hoogte-verschil opleverend van 2.5 tot 2.75 m en meer.
Te onderscheiden vallen drie zónes t. w.:
A eene laag, n.1. normaal beneden N. A. P. gelegen en dienovereenkomstig in de kaart met blauw of grijs gekleurde, tamelijk breede, aan de geestgronden aansluitende strook, waar terpen niet of slechts sporadisch en tot bescheiden afmetingen voorkomen;
B daaraansluitend eene meer grillig verloopende zóne van middelbare hoogteligging (normaal boven N. A. P.) welke — voornamelijk langs de oevers van (voormalige) waterloopen — bezet is met terpen en welk gebied oploopt naar de zeezijde, alwaar ook de grootste en hoogste terpen voorkomen;
C daarbuiten, speciaal op de noordkust, de het hoogst gelegen gronden, waar terpen weer ontbreken en die kennelijk later aangewonnen zijn.
De overgang tusschen de terpengebieden van zóne B en het meer binnen-
1) Op te merken valt, dat aan de Noordkust lokaal ook belangrijk hoogere cijfers zijn gevonden; waarden van 2.2. m + N. A. P. of circa 1.25 m + G. H. W. zijn in de jongste polders en op oude kwelders geen uitzondering, terwijl de topographische kaart zelfs nog enkele hoogere waarden (1.7 m + G. H. W.) geeft op deze zandige gronden, die ten hoogste twee eeuwen voor hooge vloeden toegankelijk zijn geweest.



waarts gelegen terrein van zone A vertoont meerendeels over betrekkelijk kleine breedte een sterken sprong, bijv. terweerszijden van een lijn iets bezuiden den straatweg Grijpskerk—Noordhom en van de lijn Enumatil-Dorkwerd circa 0.9 m; ter weerszijden van eenen, één tot enkele km breeden zoom langs denWolddijk 0.8 b. 0.9 m; en terweerszijden van het Damsterdiep in de omgeving van Tjamsweer over een afstand (haaks op genoemd diep gemeten) van ongeveer 1 km Zelfs ruim 1 m. Overigens verloopen de hoogteverschillen echter veel geleidelijker.
Nu dient in aanmerking te worden genomen, dat de zee niet enkel afbrekend is opgetreden, doch tevens opbouwend is werkzaam geweest door geregeld op het overblijvende, onbedijkte land bij hooge vloeden slib af te zetten en dit aldus bij de geleidelijke stijging van het zeeniveau mede te verhoogen. Alzoo moet voor alle de hierbedoelde, zich buiten de diluviale hoogten en de hoog gelegen venen uitstrekkende gronden een zeker verband hebben bestaan tusschen hunne (gemiddelde) hoogteligging en het zeeniveau, in dier voege, dat ten tijde toen zij aan den invloed der zee onttrokken werden, hunne hoogte een zekere overmaat moet hebben vertoond boven het peil van gewoon hoogwater, welk laatste weer een zekere maat boven het gemiddelde zeeniveau heeft gelegen.
Tot het thans zoo zeer uiteenloopen van de hoogteligging van al die terreinen kunnen verschillende omstandigheden hebben geleid:
a. een algemene wijziging in de hoogteligging van het gemiddelde zeeniveau ten opzichte van het land;
b. eene wijziging van de getijhoogte, d. w. z. van de hoogte van G. H. W. tot G. L. W. (Gewoon Hoog, resp. Laag Water) boven, respectievelijk beneden het gemiddelde zeeniveau;
c. een verschil in de vorenbedoelde op het tijdstip van inpoldering bereikte overmaat van de kwelderhoogte boven G. H. W.;
d. een locale wijziging van de hoogteverhouding tusschen zeespiegel en landoppervlak;
e. eene mUinking van de bodemlagen, tot stand gekomen, nadat de inpoldering verdere opslibbing en daarmede compensatie van de inklinking verhinderde;
ƒ. omstandigheden van zeer locale beteekenis als afticheling, vervening, drooglegging van meren, enz.
ad. a. De nog voortdurende overgang van belangrijke hoeveelheden water en vaste stoffen van de afsmeltende gletschers en de uitdrogende en afslijtende continenten naar de zeebekkens moet den gemiddelden waterspiegel in deze laatste geleidelijk hebben doen stijgen, een verschijnsel, dat zich alzoo aan alle kusten in gelijke mate moet doen gelden. De stijging zal natuurlijk niet in eenparig tempo zijn opgetreden en kan ook tijdelijk tot staan gekomen of in tijden van belangrijke uitbreiding der gletschers weer in daling overgegaan zijn.
ad. b. Het getijverschijnsel in zeeboezems als de Noordzee met aanhang is van zeer ingewikkelden aard, het wordt in eerste instantie beheerscht door de getijbeweging in den Oceaan en is daarnaast afhankelijk van allerlei factoren, als de mate van weerstand, dien de voortplanting van de vloedgolf in de toegangs-



poorten en het verdere getijgebied ondervindt, de uitgebreidheid van den zeeboezem, zijne diepte en den vorm van zijne kusten, de interferentie tusschen de uitgaande en de teruggekaatste golf, enz.
Welke verschillen uit een en ander kunnen voortvloeien, leert o. a. het geringe getijverschil, dat in de Zuiderzee vóór hare afsluiting voorkwam, hetwelk slechts eene fractie (J h $) bedroeg van dat buiten de eilanden, zoomede de getijversterking welke na hare afsluiting in de aansluitende Waddenzee optrad.
Van grooten invloed, zij het ook in een lang verleden, moet natuurlijk geweest zijn het bij Calais totstandkomen van een tweede verbinding met den oceaan; immers van toen af moest het getij-regiem (behalve bij Schotland) zich ook bij Calais aanpassen aan het getij in den oceaan, terwijl het bovendien den invloed ondergaat van de verbinding met de Oostzee. Thans bereikt de vloedgolf uit den Atlantischen oceaan de beide genoemde verbindingsplaatsen ongeveer terzelfder tijd. In de Noordzee loopt langs Engelands oostkust de golftop dan in zuidelijke richting met zoodanige snelheid, dat het Nauw v. Calais juist een getij later is bereikt. Langs den oostelijken Noordzeeoever plant de golftop zich over het noordelijk deel in zuidwaartsche richting en over het zuidelijk deel in noordwaartsche richting voort, waarbij het ontmoetingspunt gelegen is nabij het Skagerak, in hetwelk de vloedgolf zich naar de Oostzee voortplant en wel met eene getijhoogte, die geleidelijk van circa 0.3 m tot nul afneemt. Het geschetste verloop brengt mede, dat op twee punten in de Noordzee (gelegen ongeveer op 52f° N.B. en 3° O. L. Gr. en op 55§° N. B. en 5f° O. L.) geen getijverschijnsel merkbaar is en om elk dezer punten als middelpunt een rondloopende golf wordt waargenomen, van welke de getijhoogte met den afstand uit het middelpunt aangroeit van nul tot circa 2 m op onze kust en tot 4 k 5 m en meer op de Engelsche kust x) Of die toestand zich reeds in den beginne heeft voorgedaan mag betwijfeld worden. Wijziging van het getijverschijnsel en daarbij vergrooting van de getijhoogte aan onze kust kan veroorzaakt zijn door verruimde gemeenschap met den oceaan, o. a. door — eventueel onder storminvloed — verdiepen en c.q. verbreeden van de verbinding bij Calais en afslag van in zee nog aanwezige banken of van eilanden, als waarvan vroegere geschiedschrijvers gewagen 2), zoomede door het bij stijgend Zeeniveau dieper onder water geraken van deze. Ook is het denkbaar, dat bij vroegere geringere waterdiepte de vloedgolf voor hare voortplanting langs Engelands oostkust niet met één getij kon volstaan, doch daarvoor bijv. twee getijen3) behoefde, wat dan op een veel meer ingrijpende en waarschijnlijk incidenteel ingetreden wijziging van het getijregiem in de Noordzee zou neerkomen.
Verschillende omstandigheden kunnen eindelijk er toe geleid hebben, dat aanvankelijk de getijhoogte in het achterland, evenals in de voormalige Zuiderzee belangrijk ten achter bleef bij die buitengaats en dat later zoodanig verschil goeddeels verdween.
Omtrent den invloed, welken wijzigingen in het getijgebied, zooals de afsluiting
*) Nordsee. Handbuch. W. dl. 1926 blz. 20. 2) Woebcken (76) bl. 30 en 37 e.v.
3) De aanpassing aan het getij in den oceaan vordert wel een duur van een geheel aantal getijen.



van een riviertje, op de hoogten van eb en vloed kunnen hebben, geeft voorts nog gpnig licht hetgeen G. A. Venemax) aanteekent omtrent de zeestanden te Groningen in de jaren 1841—1850, toen het Reitdiep en somwijlen ook de Hunze hoogerop (bij open stand der Spilsluizen, wat zoowel bij eb als bij vloed voorkwam) nog in open gemeenschap was met de zee. Volgens zijne becijferingen was bij hooge vloeden de vloed te Groningen bij gesloten sluis (151 waarnemingen) 0.423 m hooger en bij open sluis (168 waarnemingen) 0.212 m lager dan te Zoutkamp, alzoo een verschil van 0.635 m.
De eb liep voorts te Groningen in de getijden met afstrooming (dus met open sluis) gemiddeld 0.67 m minder laag af, dan gemiddeld voor alle getijden.
ad. c. Verschil in „overhoogte” boven G. H. W. kan zijn oorzaak vinden in de ligging, t.w. in de luwte of op de windrichting, in welk laatste geval hooger oploopende golven tot hoogere opslibbing kunnen leiden. Van meer beteekenis is verschil in ouderdom als kwelder dus in den tijd, gedurende welken het opslibbingsproces heeft kunnen voortduren. In sommige gevallen zal men redenen hebben gehad niet of nauwelijks begroeid kustgebied in te polderen zooals bij de oudste, elkander met korte tusschenpoozen opgevolgde Dollard-inpolderingen het verlangen tot inkorting van een zwakke en bedreigde zeewering; bij den Johannes-Kerkhovenpolder heeft men zelfs een deel van den dijk op slik aangelegd met het gevolg, dat deze polder niet zooals gewoonlijk hooger, doch circa 0.8 m lager ligt dan de achterliggende, circa 16 jaren oudere Reiderwolderpolder. In andere gevallen heeft het land eeuwen voor eb en vloed gelegen en dus van de opslibbing bij een groot aantal hoogere (spring- en storm) vloeden kunnen profiteeren. Zoo ligt van de kwelder van het waterschap „de Slikken” (op de noordkust achter Pieterburen) het zeer oude deel op + 1.91 m, daarentegen het door begreppelingswerken uit den lateren tijd verkregen deel op + 1.44 m.
ad. d. Locale wijziging van het zeeniveau t. o. v. het land dus als gevolg van bewegingen van de aardkorst — kan een rol gespeeld hebben. Slechts voor zoover zij niet de geheele provincie omvatte, zou zij zich onderscheiden van die sub a. Redenen om zoodanige zeer locale beweging van de aardkorst ter verklaring van ongelijke hoogte te hulp te roepen, schijnen voor dit gebied vooralsnog niet aanwezig.
N.B. Ten deze dient hier wel vermeld te worden, dat men elders meent op grond iran sporen van vroegere bewoning op het (onbedijkte) maaiveld nog tot eene, betrekkelijk kort voor het begin onzer jaartelling opgetreden locale verheffing van den (marsch)bodem te moeten concludeeren, ongeveer tot de hoogte als door stormvloeden van hedendaagsche
afmetingen zou zijn bereikt. *) .
Dat zoodanige bewoningssporen (waarvan er blijkens bijlage H uit de eerste eeuwen na Chr. ook in Groningen in beneden N. A. P. gelegen terrein worden aangetroffen) zouden nopen tot het aannemen van een dergelijke, voor deze streken toch bezwaarlijk verklaarbare beweging van den bodem, kan niet worden toegestemd. In de eerste plaats kan de geconstateerde bewoning tot het zomerseizoen beperkt zijn gebleven en de bevolking in het stormseizoen zich naar hooger terrein hebben verplaatst; ook thans nog
1) zie (12) blz. 117 en 150.
2) W. Krüger (34) blz. 200 en H. Schütte (56) blz. 210.



komt gebruik van buitendijkschen grond voor verbouw van zomervruchten voor.In de tweede plaats wijzen verschillende gegevens uit historischen tijd er op, dat men vroeger veelal met zeer matige beveiliging tegen stormvloedsgevaar genoegen nam. Zoo geven 17e en 18e eeuwsche terreinschetsen 2) van kwelderland aan de Lauwerszee nog hofsteden aan, die direct op het maaiveld gelegen en slechts door een nauw om het erf sluitenden kadijk beveiligd zijn. In de eerst onlangs afgesloten Zuiderzee berustte men op de alluviale eilanden er in, dat men bij flinken stormvloed zich op den zolder moest redden; de eilanden waren slechts laag omkaad (Marken 1.5 m + G. H. W.) de woningen staan op Marken groepsgewijze op terpen of werven van bescheiden omvang, op het Kampereiland afzonderlijk op verhoogden grondslag, z.g. erven; nog bij den vloed van 1877, welke op Marken 2.57 m + Volzee of circa 2.8 m + N. A. P. teekende, liepen zelfs de hoogste deelen van de Kerkbuurt onder water, werden terpen bewesten die buurt tot den grond geslecht en op Moeniswerf alle huizen vernield en de bewoners genoopt zich tot lijfsbehoud te zamen te binden. Ook in de streken, waar de bewoners aan de dijken hunne veiligheid moesten ontleenen, is deze tot vóór enkele eeuwen slechts eene zeer betrekkelijke geweest en hebben stormvloeden vrij geregeld de bedijkte landen overstroomd en daarbij tallooze slachtoffers opgeëischt. In de derde plaats kan minder ruime gemeenschap met den oceaan gelijk onder b beschouwd, hebben medegebracht, dat in die vroege perioden een voorbijtrekkende stormdepressie niet in die mate als thans (door gelijktijdige opjaging in het Kanaal en bij Schotland) de Noordzee op kon zetten en dat de stormvloeden dus minder ernstig waren. Voorts moet destijds de opstuwende werking van den wind op den waterstand aan de kust geringer zijn geweest, toen het water daar nog niet door dijken werd gekeerd, doch een uitgebreid kustgebied, dat mogelijk nog weinig verbrokkeld was, moest overstroomen. Die reduceerende invloed van een uitgebreid voorland op de hoogte, die de stormvloedsstand aan de kust bereikt, zal niet minder doch eer nog iets sterker geweest zijn, waar dit voorland met zomer kaden mocht zijn omgeven, omdat die invloed zich daardoor op een gunstiger tijdstip doet gelden, n.1. meer tegen den tijd van het maximum van den stormvloed.
ad. e. De inklinking berust op eene vermindering van de tusschenruimte van de bodemdeeltjes. Zij kan bevorderd worden door uitlooging van in water oplosbare bodembestanddeelen, een factor welke overigens niet van groote beteekenis is. Zij kan verder worden teweeggebracht door verplaatsing van de kleinste deeltjes door doorstroomend water en door samendrukking tengevolge van vergrooting van den bovenlast; voor veen aan de oppervlakte, ook door inschrompeling. De waterbeweging door den bodem heen zal reeds op kunnen treden bij de kwelder, wanneer deze voldoende hoog is geworden en wordt na de inpoldering versterkt door diepere ontwatering; zij zal zich in hoofdzaak doen gevoelen in de aardlagen boven het polderpeil, doch vindt ook in de diepere aardlagen plaats, zij het met veel kleinere snelheden. De verlaging van den waterstand leidt bovendien tot vergrooting van den bovenlast en dus tot samendrukking, doordien over zekere laag-hoogte de opdrijvende kracht van het water wegvalt en het volle bodemgewicht op de onderliggende bodemdeeltjes komt te drukken.
Te bedenken is, dat het totstandkomen van een dichtere pakking van het bodemmateriaal gepaard moet gaan met uitdrijving van het aanwezige water en dat daar, waar moeilijk doorlaatbare deklagen die uitdrijving bemoeilijken, het proces zeer langzaam zal kunnen verloopen. Aldus zullen factoren, die reeds vóór de inpoldering aanwezig waren, (bijv. boven veen afgezette kleimassa’s)
*) o. a. Krautsand, tegenover Glückstadt a. d. Elbe, O. Scheel (58) bl. 24.
*) zie kaarten 3—a, b en g.
3



hun invloed nog lang daarna kunnen doen gelden. Ook voor klei kan het inklinkingsproces zeer lang duren, naar blijkt uit de plastische gesteldheid van dit materiaal in bij graafwerken blootgelegde oude geulen en uit de bij dergelijke grondwerken vaak optredende afschuivingen, welke meestal moeten worden toegeschreven aan een nog overmatig watergehalte en den daaraan verbonden geringen wrijvingsweerstand van het bodemmateriaal.
Het inklinkingsverschijnsel speelt bij in water bezonken zand geen rol van belang; van grooter beteekenis is het bij klei, welk materiaal bij de afzetting in den regel een slechts losse pakking vertoont; bij veen is de beteekenis het grootst.
Onderzoek van monsters zand en kleigrond, welke met behulp van een zorgvuldig afgestreken cylinder, op een diepte van 0.4 k 0.5 m beneden de oppervlakte werden gewonnen, leidden tot onderstaande gewichten in k.g. aan droge stof per L. van het volume van den cylinder
in het wad vóór den Kerkvoogdijpolder (zavel) ........... 1.37
„ „ „ ,, „ Julianapolder (zavel).............. 1.32
„ „ „ ,, ,, C. C. polder (Dollardklei) 0.85
midden in den Kerkvoogdijpolder (kleirijk oppervlak ingedijkt 1927) . 1.08
„ >> >t Julianapolder (zavel, 1923) 1.30
„ „ „ Homhuister polder (zavel, 1806) . 1.385
binnen den zeedijk achter den Kerkvoogdijpolder .......... 1.43
midden in den C. C. polder (Dollardklei, 1924) ........... 0.93
„ „ „ Reiderwolder polder (Dollardklei, 1862)........ 1.066
,, „ het Nieuwland (Dollardklei, 1701) ............ 1.08
Voor het inwendige van oude dijken zal dit cijfer bedragen ongeveer 1.4 k 1.5 Het absoluut s.g. van zand en klei-materiaal loopt niet veel uiteen en bedraagt globaal 2.7
Van de vorenbesproken factoren zullen die sub a. (rijzing zeepeil) en b. (getijversterking) medebrengen, dat in het algemeen de oudste polders thans het laagst gelegen zijn.
Ten gevolge van den factor e (klink) zullen bij gelijken ouderdom polders in het gebied der vette kleiafzettingen (Dollard) en in het veengebied in het algemeen lager liggen dan de zavelgronden (noorden en westen der provincie).
De factor c (overhoogte) wordt door toevallige omstandigheden beheerscht en kan dus overal tot plaatselijke ongelijkheid leiden.
Voor wat de oudere Dollardpolders betreft, is nog rekening te houden met de mogelijkheid, dat in den aanvang bij den langeren weg voor het vloedwater en de geringere dwarsafmetingen van de aanvoergeulen de kwelders onder kleiner tijverschil zijn tot standgekomen, dan destijds nabij de Noordzeekust heerschte, zulks dan in tegenstelling met thans, nu met de ruimere toevoerwegen in den Dollard de vloed bij Statenzijl hooger oploopt dan bij Delfzijl.
Hierna (blz. 49) e.v. onder 11) zullen nog eenige cijfers gegeven worden omtrent de positieve niveauverandering, sprekende uit:
1°. het hoogteverschil tusschen hedendaagsche z.g.n. normale kwelders



en gronden, die voor circa 6 eeuw ingepolderd werden, beide gelegen in het zavelgebied, zoodat de factor e (klink) verwaarloosd mag worden en voornamelijk de factoren a en eventueel d (rijzing zeepeil en locale bodemdaling) gelden;
2°. als voren, doch voor de zeer oude inpoldering van Innersdijk (factoren a en d alsmede wellicht eenige getijversterking (ft) en klink (e));
3°. de wijzigingen in den gemiddelden zeestand volgens de peilschaalwaarnemingen der jongste 6 h 7 decenniën;
terwijl daarbij voorts beschouwd zullen worden de zooveel sterkere hoogteverschillen (dan die sub 1°), die de later ingepolderde gronden in het vette kleigebied (met veen in den ondergrond) van den Dollard vertoonen, waar de factor e (klink) dus wel een rol van beteekenis speelt en ook b (aanvankelijk geringere getijhoogte) niet uitgesloten is.
7. Begin der inpoldering. Beschouwen we thans nader het vorenvermelde, oostelijk van het Reitdiep gelegen lage, n.1. beneden het tegenwoordig gemiddeld zeeniveau liggende terrein van zóne A, t. w. de veen- en kleigronden bezuiden het Damster diep en de westelijk daaraan grenzende kleigronden van Innersdijk en Vierendeel, in welke (o. a. in kaartje no. II aangegeven) terreinen ook nog lang binnenkeeringen zijn instandgehouden, zooals de zuidelijke Damsterdiepsdijk tusschen Winneweer en Delfzijl, de op circa 3 km zuidoostelijk van het Damsterdiep loopende Grauwedijk met aansluitenden, langs het Slochterdiep naar Slochteren strekkenden Ritzedijk en de Wolddijk, door welken laatste Innersdijk met Vierendeel aan de West- en Noordzijde omsloten wordt.
Neemt men nu in aanmerking, dat reeds op korten afstand zeewaarts van die terreinen wordt aangetroffen het gebied der groote terpen (kleigronden), dat vrijwel sprongsgewijze een belangrijk hoogere ligging vertoont dan de vorenbedoelde terreinen, dan rijst de vraag, aan welke factoren dat verschil in hoogteügging kan worden toegeschreven, dat, naar voren (blz. 30) reeds werd vermeld, voor kleigronden ter weerszijden van het Damster diep over korten afstand zelfs ruim 1 m bedraagt.
Aan grooten klink van veenlagen kan het verschijnsel niet worden geweten, tn Innersdijk en Vierendeel toch wordt veen van beteekenis niet aangetroffen. (Vel is dit het geval in het oostelijk deel van die lage gronden, alwaar het deels i^n de oppervlakte voorkomt en overigens onder een kleidek aanwezig is. Of’choon men ten aanzien van het niet afgedekte veen in het zuiden de mogelijkheid «m bijzonderen klink, inschrompeling, afgraving, afbranding, enz. niet zal uitiluiten, zoo valt toch ten aanzien van het lage, wel met klei afgedekte veen in iet noorden, bij vergelijking met het hoogere terrein aan gene zijde van het Damster diep te bedenken, dat de veenlaag zich tot ongeveer gelijke dikte ook onder iet hooge terpengebied voortzet onder een kleidek, dat zooveel dikker is, zoodat dink voor dat terpengebied zeker geen mindere rol heeft gespeeld dan in de lage anden. Ook locale bodemdaling kan bezwaarlijk tot het bedoelde verschil in hoogteigging hebben geleid, in aanmerking genomen, dat onder het terpengebied de vermelde veenlaag op ongeveer gelijke diepte wordt aangetroffen als in het laee



terrein bezuiden het Damster diep en zeker met hooger ligt. De lagere ligging kan dus slechts aan de algemeen werkende factoren van rijzing van het zeepeil en van getijversterking worden geweten in dier voege, dat dit laag gelegen gebied belangrijk vroeger aan de opslibbende werking van de zee moet zijn onttrokken dan het gebied der groote terpen; d. w. z. ingepolderd moet zijn geworden geruimen tijd vóór dat tot bedijking van dit terpengebied werd overgegaan. Uit de omstandigheid, dat in de zuidelijke deelen van dat lage gebied een kleidek niet aanwezig is en klei slechts in opgeslibde waterloopen (z.g. kleigeulen) en in geringe bijmenging in de bouwvoor wordt aangetroffen, moet voorts worden afgeleid, dat die inpoldering plaats had, zoodra hier het opdringen van de zee te hinderlijk begon te worden.
Het begin van die inpoldering zal vermoedelijk zijn ondernomen door de bewoners van den diluvialen hoogte-rug van Slochteren Siddeburen en zal hebben omvat het gebied van het Wold- en het Oostwold-zijlvest, begrensd in het N. door den Grauwedijk, in het W. door den Ritzedijk en in het Z. door den Veendijk. Daarvoor pleit niet enkel de diepe ligging — welke, voor wat het hoogteverschil met het kleigebied van Innersdijk betreft, nog ten deele uit klink van veen zou kunnen worden verklaard — maar ook het tracé van de genoemde keeringen en van die der nader te beschouwen westelijk gelegen inpolderingen. Waarschijnlijk heeft voorts de eerste inpoldering noordwaarts niet aanstonds tot den Grauwedijk gereikt (in welks omgeving vondsten van Fr. Bataafsch aardewerk!), doch slechts tot een lijn ongeveer over het Schildmeer loopende, welke lijn zich westelijk van dat meer in den Pauwenweg en oostelijk van het meer in den Tjuchemerweg afteekent, buiten welke wegen n.1. het veen wel een kleidek vertoont.
Zoowel de keeringen, als de afwateringsmiddelen zullen in die beginperiode slechts aan z,ttv bescheiden eischen voldaan en alleen voor het zomerseizoen gediend hebben. De hooge gronden zullen n.1. destijds nog een voldoende veilige woonplaats hebben opgeleverd, zoodat met de inpoldering, meer speciaal beveiliging van den akkerbouw beoogd zal zijn, gelijk ook valt af te leiden uit eene aanteekening in het z.g. Wierumer zijlboek uit de 15e eeuw,1) volgens welke in het Wold-zijlvest alleen het akkerland schotplichtig en het made- (of hooi)land vrij was. Nog laat, o. a. in den dijkbrief van 15712) voor Finsterwolde en Beerta, eischt men het in goeden staat herstellen van de dijken onder soortgelijke verhoudingen speciaal tegen het zomerseizoen, terwijl — wat de afwatering betreft in 1458 3) voor den zomerafvoer van het geheele gebied der Schepperij van Uithuizen met circa 1250 ha nog een doorstroomingsopening van slechts 2 voet in het vierkant voldoende wordt geoordeeld. Uit den aard der zaak zullen tegenvallers dien eerste dijksbouwers niet bespaard zijn gebleven en hooge vloeden veelal (o.a. bij gebrekkige sluisconstructie) aanleiding tot doorbraken en vor-
1) blz. 15 van het register vermeld door J. A* Feith (19) op Dlz* y onaer y.
2) Oork. D. 1L 8) Oork. C. 14.



mmg van kolken gegeven hebben, welke in den weinig weerstand biedenden veenbodem gemakkelijk grooten omvang verkregen. Vermoedelijk zal althans voor een deel der talrijke meren, die in Duurswold werden aangetroffen, — veelal op plaatsen, waar vroegere keeringen waarschijnlijk zijn te achten — het ontstaan zijn toe te schrijven aan de vorming van dergelijke kolken, die dan later onder den invloed van golfslag belangrijk vergroot kunnen gijn.
8. De inpoldering van het oude land binnenwaarts van de terpen. De inpoldering van het gebied der beide Wold-zijlvesten is weldra ter weerszijden uitgebreid. Naar het oosten zal dit vermoedelijk zijn geschied door bewoners van de hoogte (of gaast) van Wagenborgen, doch het verder verloop is wegens de inbraak van den Dollard bezwaarlijk meer na te speuren. Naar het Westen zal de uitbreiding aanvankelijk zijn geschied door bewoners van de hooge gronden van Kolham, Scharmer en Harkstede en zich vervolgens ook over Vierendeel en Innersdijk hebben uitgestrekt. Aldus uitgebreid, reikten de inpolderingen alzoo over het geheele gebied van de combinatie der Acht Zijlvesten, welke de karspelen Siddeburen, Schildwolde, Slochteren, Scharmer, Garmerwolde, Zuidwolde,
{/ Noordwolde en Bedum omvatte *) en welke in de oudste oorkonden nog optreedt
als een gezaghebbend lichaam, waarvan de beteekenis echter niet duidelijk blijkt en welke ook weldra verdwijnt. Te oordeelen naar die oorkonden behartigde zij het gemeenschappelijk belang van waterkeering en dan destijds meer in het bijzonder voor wat betreft de bedreiging van de zuidwestelijke waterkeering, den Burgwal (den tegenwoordigen Borgweg) door het Hunzewater; aan de noordzijde was in dien tijd der oorkonden de zorg voor waterkeering reeds lang door voorliggende inpolderingen overgenomen. Aan de inpoldering van Innersdijk en Vierendeel moet wel voorafgegaan zijn die van enkele Goorechter Hamrikken tusschen den Burgwal en de Hunze n.1. Engelbert, Middelbert en Noorddijk, op den noordelijken dijk van welk laatste immers de Wolddijk van Innersdijk aansluit. Ook elders — o. a. op de samenkomst van Middelbert, Harkstede en Garmerwolde of van de gemeenten Noorddijk, Slochteren en Ten Boer — spreekt de volgorde van inpoldering duidelijk uit het dijkspatroon, dat nog in bestaande waterscheidingen voortleeft.
In het gebied binnen den Wolddijk spreekt uit de topografische kaarten 1 : 25000 nog het karakter van ouden waterloop van de in de inleiding (bis. 16) reeds vermelde scheiding tusschen de landen Fivelingo (waaronder Vierendeel) en Hunsingo (waaronder Innersdijk behoort), welke scheiding in hoofdzaak van Zuid naar Noord gericht is, doch een gebroken tracé heeft, doordien een kort, eenigszins gekromd zuidelijk deel eene afwijking naar het westen en het overige vrijwel rechtlijnige traject eene afwijking naar het Oosten vertoont. Eerstbedoeld Zuidelijk deel, de zoogenaamde Zuidwending (ook wel Sijdwending of Side
) DiijKens de bezegeling van Oork. A. 13 van 1385.



wendene = grens of grenskeering?) i) * * * * * * * * x) vormt blijkbaar de voortzetting van de Borgsloot, een watergang zuidwestelijk langs den Burgwal loopende en vermoedelijk oudtijds het grensmaar vormende tusschen Fivelingo en Goorecht. Op het tweede gedeelte, aanvankelijk ook nog Zuidwending geheeten, doch verderop voor zoover het nog als afvoerkanaal dienst doet, den naam van Kardinger maar dragende, loopen ter weerszijden in schuine richting onregelmatig getraceerde watergangen en slooten toe, kennelijk oude waterloopjes, waarvan twee oostelijke oudtijds ook den waterafvoer uit Harkstede bezorgden, dus uit gebied, dat later deel van het Scharnier zijlvest uitmaakte en daarmede sedert in noordoostelijke richting afwaterde. Het eene waterloopje toch, dat onder den naam van „het Geweide” door het dorp Thesinge loopt, vindt zijn voortzetting in de „Schuine sloot" in Garmerwolde en in kronkelende slooten in den Heidenschapper en in den Kleinen Harksteder polder; het andere, dat in Vierendeel den naam van „de Waterloozing" draagt en op circa 700 m beZ.W. den door St. Annen voerenden weg loopt, is in het gebied van Garmerwolde—Ten Boer vrijwel verdwenen, doch vindt verderop zijne voortzetting in „de Oude Kwens”, „de Kleisloot" en de scheiding tusschen den Kleinen en den Grooten Harksteder polder. Neemt men nog in aanmerking, dat een aan het Kardinger maar liggend deel van den Bedumer polder den naam van het Reidland draagt, dan krijgt men wel sterk den indruk, dat de vorenbedoelde scheiding tusschen Fivelingo en Hunsingo in deze omgeving de recht gegraven opvolgster vormt van een oudtijds naar een uitloooper van den voormaligen Fivelboezem voerend grensmaar of Rijte, dat oorspronkelijk ook den waterafvoer uit het omliggende gebied bezorgde. Bij voortschrijdende inpoldering heeft men dan later den waterafvoer in westelijke richting afgeleid naar Onderdendam, welke afvoerweg den naam Kardinger maar behield, terwijl men de grensscheiding tusschen de beide landen als eenvoudige grenssloot onder den naam van Maarvliet in de oorspronkelijke richting vrijwel rechtlijnig heeft doorgetrokken over meer dan 12 km, zij het ook met zekere correcties (kleine
i) A. A. Beekman (6) blz. 1833 vermeldt, dat dit woord — waarvan de juiste vorm zijdwende zou zijn — gebezigd wordt voor binnendijk of kade en soms ook voor weg of water en dat de beteekenis van grensscheiding, die men er dikwijls aan zou kunnen hechten, niet in het woord zelf ligt, doch slechts bijkomstig of toevallig is. Op te merken valt, dat de toepassingen, die het woord in Groningen heeft gevonden alle wel dat begrip van grens of grenskade gemeen hebben en daardoor het vermoeden wekken, dat het hier op den duur wel die beteekenis verworven heeft. Gewezen zij op:
de Ulger Z. W. (Oork. A. 12) v. d. grensk. v. Engelbert en Middelbert;
de Wyrkes Z. W. ( „ A. 14) „ „ „ „ Middelbert en Noorddijk;
de Bemer Z. W. ( „ A. 14) „ „ „ „ Noorddijk en Bedum;
de Z. W. de Bure ( „ A. 3) „ „ „ „ Vierendeel en Scharmerzijlvest;
de Zuidwending (i. d. Top. kaart) v. d. grensk. v. Bedum en Ten Boer;
idem (Oork. D. 2) v. d. grensk. v. Westerlee en Eext, deel van grens van Reider-
land en Oldambt;
idem voor een zijkanaal van het Hoendiep op de grens van Hoogkerk en Aduard;
den Zuidwenningsdijk, Eemsdijk benoordwesten Delfzijl; de boerderij Zuidwending op grens van Kantens en Warffum;
de Zuidwenning voor den weg op de grens tusschen twee wijken stelsels met verschillend peil in het eerst in de 17e eeuw ontgonnen veengebied tusschen Veendam en Pekela.



sprongen en richtingsveranderingen), welke herinneren aan de in de inleiding (blz. 17) reeds vermelde overoude twisten tusschen de Hunsingoërs en de Fivelgoërs over de oude gracht en welke correcties vermoedelijk rijn aangebracht bij gelegenheid van nieuwe inpolderingen.
De vraag zal allicht rijzen of het kanaaltje, dat van de sluis bij Oosterdijkshom noordelijk langs den Wolddijk op het Maarvliet toeloopt, dit over korten afstand volgt om daarna in westelijke richting af te buigen naar Westerwijtwerd, ook niet als een vroegere afwatering van het gebied van Scharnier moet worden aangemerkt, n.1. als eene voortzetting van de aaneenschakeling van watergangen, die als Lustige maar, Smerige Ee en wellicht Scharmer Ee langs Woltersum, Blokum en Schaaphok voerden. Ofschoon dit voor een vroege periode niet onwaarschijnlijk is te achten, doen de talrijke kronkelende slooten, welke tusschen Oosterdijkshom en Winneweer worden aangetroffen westelijk van den Stadsweg en welke op een opgeslibde voormalige, sterk meanderende kreek duiden, vermoeden, dat in een latere periode het Lustige maar zijn weg langs bedoelde kreek op eenigen afstand van de Fivel (vervolg van de Poster-, de Woltersumer- en de Slochter Ee) voortzette om zich beneden Winneweer met laatstgenoemde te vereenigen. Dat sterke kronkelen, dat ook het Oude Fivelbed van af Ten Post (en minder sterk reeds van af Woltersum) vertoont, wijst wel op een langdurige inwerking van den invloed der getij-beweging, welke tusschen Winneweer en Westeremden voor de voormalige, in het terrein nog terug te vinden, sterk kronkelende buitengeulen der Fivel ook tot belangrijke geulbreedten heeft geleid. Bij de meer binnenwaarts gelegen waterloopjes, waarvan dit Fivelbed de voortzetting vormt, wordt sterk kronkelen niet of slechts in veel mindere mate aangetroffen; ook zijn deze slechts van bescheiden afmetingen gebleven.
Dat bij deze inpolderingen de aanleg van terpen, zij het ook tot geringe afmetingen, niet achterwege is gebleven, blijkt o. a. uit verschillende terpjes in de omgeving van den Grauwedijk (Hoog Hammen en bijlage H. sub 5) en die door Blaupot ten Cate x) aangetroffen aan de Oude Kwens, tegenover km 9J van den Rijksweg naar Delfzijl, uit de hooge ligging van het terrein in Bedum om de oude kerk, enz.
De beschouwde inpoldering van oud land heeft geleidelijk noordwaarts uitbreiding ondergaan over de, in hoogte niet zoo sterk uiteenloopende terreinen, gelegen bezuiden een lijn zuidelijk van Onderdendam en Stedum en over Ten Post en Appingedam.
Vanzelfsprekend zullen dezelfde omstandigheden, die de bewoners der voorwaarts gelegen terpen er toe noopten deze te verhoogen, ook geleid moeten hebben tot eene verzwaring van de dijksprofielen, waarop ook wijst de vrij groote aanlegbreedte, die thans nog hier en daar bij den Wolddijk wordt aangetroffen; zoodanige dijksverzwaring zou dan het dijkwerk in Innersdijk gegolden kunnen hebben, dat wel wordt toegeschreven aan Walfridus, volgens de overlevering levende omstreeks 800 n. Chr.
*) Zie (9) blz. 27. Naar de meening van dien schrijver zouden ook Ten Boer en Thesinge terpen (met mesdagen) zijn.



Dat eveneens langs den Zuidelijken oever van het Damster diep eertijds een belangrijke keering gelegen heeft, valt ook uit verschillende meer directe gegevens af te leiden; de kroniek van Emo en Menko meldt op het jaar 1248 x) inbraak van verschillende zeedijken, waarbij mede de binnendijk langs de Delf (het Damster diep beoosten Winneweer) is doorgebroken met het gevolg, dat vooral de zuidelijke woudstreken overstroomden en het grootste deel der rogge verloren ging; het Wierumer zijlboek somt enkele eeuwen later daarin nog verschillende zijlen op; ook namen als Bovendijks voor eene buurtschap nabij Garrelsweer en Dijkstraat in Appingedam wijzen op haar vroegere beteekenis.
Met den beschreven inpolderingsarbeid moet ook zoodanige bewesten het Reitdiep gepaard zijn gegaan. Daar was de toestand voor inpoldering gunstig doordien — gelijk o. a. aangegeven in kaartje No. V — verschillende hoogten of gaasten aanwezig waren, van waaruit, als kernen voor bewoning, het werk ondernomen kon worden, t. w. de Noord Zuid gerichte hoog oploopende rug van Noord- en Zuidhom en een viertal West Oost gerichte achter elkander gelegen, lagere, plaatselijk wel onderbroken uitloopers van de Drentsch-Friesche hooge gronden, n.1. die over Lutjegast en Oosterzand, die over Grootegast, Oldekerk en Faan, die over Noordwijk en Lucaswolde en die over Midwolde, Lettelbert en Oostwolde. Van daaruit kon zonder al te omvangrijken arbeid het complex van lage gronden worden ingepolderd, noordwaarts reikende, voor wat het gedeelte bewesten Noordhorn betreft, tot eene lijn ongeveer langs het Hoendiep en voor het gedeelte beoosten Zuidhom tot de lijn Enumatil, Westerdijk, Zijlvesterweg, Dorkwerd. De waterloopjes, waarlangs de afwatering plaats had van de gronden gelegen tusschen de 2e en 3e en tusschen de 3e en 4e der hiervoren genoemde dwarsruggen hebben over het gedeelte tusschen Lucaswolde en Enumatil — vermoedelijk besloten tusschen kaden — blijkbaar nog lang met de zee in open verbinding gestaan langs de Oude Rijte, die Oostelijk van de Noord- en Zuidhorner gaasten loopt, en dus ook lang blootgestaan aan de getijwerking. Verdere inpoldering zal achtereenvolgens geleid hebben tot opslibbing van de afwateringsgeulen tengevolge van de verkleining van het getij-gebied, vervolgens tot het af leiden in noordelijke richting (naar Gaarkeuken) van de daardoor onvoldoende geworden afwatering en daarna tot volledige dichtslibbing der tusschen kaden ingesloten stroompjes, waardoor zij, gelijk Rietema2) aantoonde, thans het beeld van breede kleidijken te midden van het veen vertoonen t. w. de Redendijk met zijn daarop nabij Lucaswolde uitkomenden zijtak, den Hooidijk. Het stroompje, dat tot Redendijk is opgeslibd, passeerde Enumatil aan de noordzijde in tegenstelling met het aldaar thans nog aanwezige afwateringskanaal van de zuidelijke gronden, het Wolddiepje, dat bezuiden dat plaatsje loopt.
9. De inpoldering van het met terpen bezette oude land. Buiten de vorenbeschouwde inpolderingen is (in zone B) het land blijkbaar nog zeer lang bij
*) Oork. C. 1. a) Zie (51) blz. 198.



steeds stijgend zeeniveau open blijven liggen voor de opslibbende werking der vloeden, getuige de meer vermelde hoogtesprong in het terrein. De laatste zal ten deele weergeven de rijzing, die het zeeniveau in den tusschentijd moet hebben ondergaan, en overigens zijn toe te schrijven aan de grootere „overhoogte boven G. H. W.”, eigen aan gronden, die zeer lang voor eb en vloed hebben gelegen.
In dat meer buitenwaarts gelegen, meerendeels door wateren verbrokkeld gebied heeft men (vermoedelijk noodgedwongen wegens de onbereikbaarheid van natuurlijke, voldoende hoog gelegen woonsteden of vluchtoorden) de oplossing gezocht in den aanleg van terpen, aanvankelijk alleen ingericht op de bewoning en veestalling en later ook uitgebreid ten behoeve van akkerbouw.
De terpen zijn als regel gesticht aan of nabij waterloopen of kreken; zij worden min of meer gelijkmatig verspreid aangetroffen:
a. langs de oevers van de benedenloop van de Hunze en de oudtijds tusschen de Marne en het Halve ambt voerende en vervolgens zich weldra trechtervormig verwijdende voortzetting of zijarm van deze rivier;
b. langs een voormalige, belangrijke waterloop en de daarop uitloopende kreken in het gebied van Middag;
c. over het gebied van Humsterland;
d. in verschillende kernen van de Marne en in het Halve ambt;
e. langs den westelijken oever van den v.m. Fivelboezem en de daarin voorkomende kreken en geulen, waarvan het Startenhuizer maar vermoedelijk oudtijds in westelijke richting heeft doorgeloopen langs Stitswerd;
ƒ. in een breede strook tusschen den oostelijken oever van dien boezem en het Damster diep. Hiaten in de terpenreeks ter plaatse van het Maarvliet en van de Fivel duiden er op, dat de Fivelboezem hier te eeniger tijd inhammen in het oude land vormde;
g. in een smallere strook op den Eemsoever, oostelijk van de uitmonding van het Damster diep.
Voorts komen hier en daar nog geisoleerd liggende terpen voor, waarvan wellicht enkele, gelijk in den Fivelboezem, later zijn aangelegd op weer aangewassen land.
Het stijgen van het niveau der vloeden, hetwelk tot het geleidelijk opwassen van het terpenland leidde, heeft uit den aard der zaak tevens genoopt tot het verhoogen der terpen, waarbij men voorts allicht, geleid door ongunstige ervaringen van stormvloeden, steeds hoogere eischen van veiligheid is gaan stellen. Op den duur is men ten slotte ook voor het gebied met de groote en hooge terpen tot inpoldering overgegaan, vermoedelijk in verband met hoogere eischen van het landgebruik, immers nog lang bleef daar de bewoning beperkt tot die terpen.
Uit de verschillen in hoogteligging valt af te leiden, dat die inpoldering van het terpengebied geleidelijk is geschied.
Het eerst zouden, gelijk ook voor de hand ligt en bevestiging vindt in hetgeen in hoofdstuk III wordt medegedeeld omtrent de verschillende zijlvestenijen, de oude inpolderingen verder zijn uitgebreid en wel a. beoosten Delfzijl met een strook langs de Eems;



b. het gebied van Innersdijk c. a. naar de westzijde tot de Hunze en het Reitdiep;
welke uitbreiding vervolgens geleidelijk werd voortgezet over
c. een groot deel van het gebied binnen de lijn Obergum, Baflo, Warffum, Rottum, Kantens, Middelstum en wel in verschillende gedeelten in dier voege, dat aanvankelijk het gebied om Warffum en dat van Rottum—Kantens nog door geulen onderling en van het vaste land gescheiden bleven, op een van welke geulen ook wijst hetgeen Rietema *■) omtrent de grens der Oude klei aangeeft;
terwijl, gerekend naar de terreinshoogte later volgden:
d. Middag en Humsterland;
e. het terpenland tusschen het Damster diep en de lijn Loppersum, Leermens, Oldenklooster, Holwierde, Nansum;
en ten slotte ook werden ingepolderd:
ƒ. verschillende kernen van de Mame en de rest van het terpenland van het Halve Ambt (Westzijde) en van het Oosterambt (Noordzijde) en g. het gebied der Vierburen;
welke uitbreidingen (a—g) veelal nog in verschillende etappes zullen zijn geschied.
Die inpolderingen, waarbij op verschillende plaatsen natuurlijk waterloopen van zekere beteekenis moesten worden afgesloten hebben in sommige gevallen tot nog al ingrijpende omlegging van de afwatering geleid. Ook thans nog wordt bij nieuwe indijkingen een sluis aan het nieuwe zeefront zoo mogelijk vermeden en voor het afwateringsmiddel bij voorkeur eene beschutte ligging aan een weinig aan opslibbing onderhevigen afvoerweg gezocht.
Zoo voerde oudtijds door het gebied sub c ook de afwatering van Innersdijk en Vierendeel langs het maar, dat van Onderdendam in ongeveer noordwestelijke richting liep en (naar uit resten van vroegere geulbeddingen valt af te leiden) zich splitste in twee armen, de eene iets benoorden het Rasquerder maar, de andere ongeveer langs de Oude Delte. Op de geleidelijke inpoldering ook van die wateren met hunne aanwassen, wijzen thans o. a. nog 3 evenwijdig loopende, rechtlijnige vakken van ongeveer IJ km lengte van de Nieuwe Delte (met dien naam „Nieuwe" Delte aangeduid op kaart No. 8 —ƒ), de Warffummer vaart en de Oude Weer, vermoedelijk na eene inpoldering aangelegd evenwijdig aan een nieuwe keering. Die afsluiting van den ouden afvoerweg moet zijn voorafgegaan door den aanleg van een nieuw diep (de Delve — dus gegraven kanaal — uit de oorkonde A—1) van Onderdendam naar Winsum, alwaar vermoedelijk werd aangesloten op een bestaande waterloop (Potmaar of Temmaar) en naar welk nieuwe diep bij voortschrijdende inpoldering in den Fivelboezem ook werd afgeleid het Westerwijtwerder maar, dat te voren in oostelijke richting naar dien boezem voerde.
De inpoldering sub d, van het gebied van Middag ging wel gepaard met de uitschakeling van een belangrijk, sterk kronkelend riviervak, maar noopte in verband met de aanwezigheid van andere afvoerwegen in dit krekengebied vooralsnog niet tot bijzondere maatregelen.
Wel was dit het geval met het gebied sub e, waarvan de nieuwe keering
1) Zie de kaart III van (50).



vermoedelijk bij Garrelsweer (in 1057 marktplaats) en bij Appingedam op de keering van het zuidelijk gelegen poldergebied aansloot. Hier heeft men blijkbaar de vroegere noordwaartsche afwateringsrichting prijs gegeven (mogelijk reeds vóór de inpoldering van het terpengebied) en de nieuwe loozingsmiddelen gelegd nabij de evengenoemde plaatsen van aansluiting op de oude keering ter uitloozing op Fivel en Eems; zulks geschiedde waarschijnlijk deels onder gebruikmaking van destijds reeds naar die rivieren voerende wateren (b.v. het Vischmaar bij Garrelsweer en wellicht de op de Starckenburgkaart vermelde Appa bij Appingedam) en overigens onder aanleg van het kanaal (of aanvankelijk althans van de beide einden daarvan) dat ook hier in oude oorkonden als de Delf werd aangeduid, het latere Damster diep.
10. De aanwinst van nieuw land. Zooals uit het vorenstaande reeds kan zijn gebleken, vertoonde het terpengebied vooral in het noordwesten der provincie een sterk verbrokkeld beeld. Vermeld werden reeds de Fivelboezem met inhammen, de Hunze-arm tusschen de Marne en het Halve Ambt, de geulen tusschen dit en het Oosterambacht en die binnen dit laatste en voorts een voormalige stroom binnen Middag. Maar ook de Marne en Humsterland waren door verschillende kreken onderverdeeld en bij het graven van het nieuwe kanaal Groningen—Dorkwerd— Zuidhorn werden op tal van plaatsen geulen doorkruist (duidelijk herkenbaar aan afwijkende, slappere, grondgesteldheid), welke geulen in de streek tusschen Dorkwerd, Wierum, Steentil en Kleiwerd met behulp van handboor en peilijzer nog werden nagespeurd, waarbij de indruk werd verkregen, dat de genoemde streek, (waarin ook onder een doorgaande kleilaag van circa 1.5 m dikte een menschelijk graf werd aangetroffen *)) lang een sterk door geulen doorsneden wad-aspect heeft vertoond. Ook de Lauwerszee (een overeenkomstige boezem als die van de Fivel, beide vermoedelijk bepaald door groote openingen in de reeks der duineilanden) drong veel dieper het land in met o. m. een inham, die oostelijk om de diluviale hoogten van Noord-en Zuidhorn voerde naar Enumatil en die op verschillende plaatsen gemeenschap had met oostelijk gelegen kreken. In die Lauwerszee waren ook eenige eilanden gespaard gebleven, zooals het Oogh, waarop later de Munnikenzijl werd gesticht, en vermoedelijk de Westerwaard bezuiden Pieterzijl en het gebied om Burum. Het geheele N.W. deel der Provincie moet een overeenkomstigen aanblik hebben vertoond als het gebied der Zuidhollandsche eilanden in een vroeger stadium met den Biesbosch, zij het ook, dat groote rivieren hier in Groningen niet voorkwamen. Een deel der eilanden zal nog lang het karakter van „Hallige" behouden hebben; andere (zooals het gebied bij Rottum en bij Warffum) zullen reeds betrekkelijk vroeg bedijkt zijn geworden, een toestand, welke thans nog aan de Sleeswijk-Holsteinsche kust voorkomt.
Hiervoren (blz. 25) werd reeds uiteengezet, op welke wijze dat landverlies en die verbrokkeling van het resteerende tot stand moeten zijn gekomen onder
1) N.l. in den zuidelijken oever van het nieuwe kanaal op circa 50 m oostelijk uit de as van den Gaaikemadijk; het bovenvlak van de dekkende kleilaag gelegen op circa 0.6 m + N.A.P.; de bodem van het graf op 1.3 m — N. A. P.



den invloed van de stijging van het zeeniveau en mogeüjK van verstermng van ae getijbeweging.
Uit het aldaar aangevoerde zal het duidelijk zijn, dat inpoldering, d. w. z. onttrekken van een zeker complex van waterloopen aan de dagelijksche getijbeweging en dus beperking van de dagelijks bij elk getij aan en af te voeren waterhoeveelheid tot tegenovergesteld resultaat, n.1. tot opslibbing moest leiden, vooral in de nabijheid der inpoldering, alwaar de waterbeweging dientengevolge met geringer snelheid verloopt. Immers de grootte der met het zeewater steeds medegevoerd wordende bodemdeeltjes is aan zekere snelheidsgrens gebonden; daalt de snelheid beneden zoodanige grens dan komen de (grootste) deeltjes tot bezinking. Dat verschijnsel van vernieuwde kweldervorming na inpoldering van bestaand voorland wordt ook thans nog waargenomen, voor zoover niet stroomingen parallel aan de kust storend optreden.
De reeds vermelde bekadingen of bedijkingen, eerst van het achterland en vervolgens van het terpengebied, zijn alzoo niet enkel dien ingepolderden gronden ten goede gekomen, maar hebben bovendien daarbuiten verderen afslag gekeerd en herwinning van het land bevorderd. Te krachtiger werd het effect natuurlijk, wanneer de inpoldering gepaard ging met het afsluiten van dwarskreken, die veelal voor de vulling van het getij-reservoir van weinig beteekenis zijn, maar wel tot eene veel sterkere waterbeweging leiden, dan enkel voor de vulling van dat reservoir noodig zou zijn.
De afvoer door de uitwateringssluizen der polders doet de buitengeul zij het ook op verminderd profiel — instand blijven en werkt ook de opslibbing van het daarnevenliggend gebied tegen. Omlegging van dien afvoer heeft in dat opzicht in den regel verrassend resultaat, naar o. a. bij de indijking van den Carel Coenraadpolder bleek, bij welke indijking de uitwatering van Reiderland werd omgeleid en zijn voormalige buitenmude reeds bij het einde van het werk zoo goed als geheel verdwenen was.
Onder den invloed van inpolderings- en afsluitingswerken als vorenbedoeld zijn dan (als zóne C) tot stand gekomen:
а. landaanwinst benoorden het Hoendiep met de aanhechting van den Westerwaard (bezuiden Pieterzijl) aan het vaste land en vervolgens de aanwinning van de Ruigewaarden en hunne verbinding met het Oogh;
б. de aanhechting van Middag aan het vaste land, vermoedelijk aanvankelijk via Dorkwerd en later ook via Aduard;
c. de aanhechting als voren van den Ham en daarna van Humsterland via Aduard en later de opslibbing en afsluiting van de Oude Rijte en de Khefsloot ter weerszijden van dat' complex;
d. de aanhechting onderling van verschillende kernen van de Mame;
e. de aanhechting van de Marne aan het Halve Ambt door afdamming van den voormaligen Hunzearm bij den Hoorn en bij Schouwen;
ƒ. de geleidelijke inpoldering van den Hunzeboezem ten noorden van de afsluiting sub e, aanvankelijk met polders op de beide oevers en daarna door overdijking;



g. de geleidelijke inpoldering van den Fivelboezem, aanvankelijk aan de zuidwestzijde, alwaar de landaanwinning (behalve door gunstige ligging t. o. v. de heerschende winden) begunstigd werd door de afleiding van het binnenwater langs Kardinger- en Westerwijtwerder maar naar het westen; vervolgens door het geleidelijk vooruitbrengen van den westelijken en den zuidoostelijken oever; terwijl eindelijk — na afleiding van het Fivelwater naar Delfzijl — ook verschillende dwarsoverdijkingen tot stand kwamen;
h. de geleidelijke indijking van de beide armen van den Dollard in het Oostelijk deel der Provincie, alwaar (naar de historische gegevens) in het in den Dollard vergane land, wat de gesteldheid van den bodem en den waterstaat betreft, vermoedelijk overeenkomstige toestanden hebben geheerscht als in het westelijk aansluitende, tot het Damster diep reikende wold- en kleigebied.
Omtrent de herkomst van het zand en de klei, waarmede de belangrijke open aanslibbingen verkregen zijn en hier zoowel als elders nog steeds verkregen worden, bestaat nog geen zekerheid. Gewoonlijk wordt aangenomen, dat het materiaal ten deele afkomstig is van de rivieren en ten deele van afslag van den bestaanden zeebodem en van de kusten, waarbij zelfs met aanvoer uit de omgeving van Normandië wordt gerekend.
Naar de, aan de marinehaven aldaar verbonden, Ober Marinebaurat Krüger in „Die Jade, das Fahrwasser Wilhelmshafens” x) mededeelt, zijn het meer in het bijzonder branding en grondzee, die het zand en de slik los woelen en wel, naar de U-bootervaringen geleerd hebben, ook in diep water. De kust, de wadden, de voorgelegen eilanden en — tot ongeveer 20 m diepte — ook de zeebodem (welke langs de West- en Oost-Friesche kusten meest uit door slib grijs gekleurd zand bestaat) zijn daarbij voortdurend aan veranderingen blootgesteld, gelijk ook blijkt uit de in den loop der jaren opgetreden verplaatsing van de eilanden (en van de daartusschen gelegen diepe geulen). Speciaal bij stormweer worden de banken omgewoeld; dan wordt het water aan de kust zeer troebel, terwijl het in windstille tijden weer helder en donkergroen wordt.
Wat den materiaalaanvoer langs het Kanaal betreft, hebben de opnemingen van Rijkswege in 1934 en 1935 tusschen Calais en Dover verricht en door v. Veen beschreven in zijn belangwekkende verhandeling „Onderzoekingen in de Hoofden”, 2) geen noemenswaardig zandtransport kunnen aantoonen. De waarnemingen hadden echter plaats in windstille tijden n.1. Juni, Juli en Augustus, in welke ook in Wilhelmshafen het water helder is en dus weinig materiaal medevoert. Op den in Wilhelmshafen geconstateerden invloed van den wind (troebel worden van het water), welke ook strookt met de bij stormvloeden op onze waddenkwelders plaats vindende zandafzettingen, duidt ook de waarneming in de Hoofden, dat op een der stormachtige dagen voor één der waarnemingspunten het zandtransport op het tienvoudige werd bevonden van de normale (zeer kleine) waarde. In het stormseizoen, waarin het zandtransport, indien dit voorkomt, verwacht
x) Zie (33) blz. 48 en 49. 2) Zie (58) blz. 26 en 28.



jou moeten worden (mede wegens de zeer groote waterverpiaatsingen aisaan verbonden aan het opzetten van het niveau van de Noordzee), zijn in de Hoofden geen waarnemingen gedaan.
11. Tijden van inpoldering en bodemdalingsvraagstuk. Omtrent den tijd, waarin achtereenvolgens plaats vond de inpoldering van het oude land binnen het gebied der terpen, die van dit laatste gebied en die van de vermelde weder aangewassen gronden, laten zich in het algemeen slechts gissingen maken.
Alleen omtrent de laatste dier herwonnen gronden zijn eenige jaartallen bekend. Zulks is nog het geval voor de nieuwe bedijkingen in den Westelijken Dollardarm (1597, 1626, 1665, enz.) en voor een deel van die in den Oostelijken arm (1605, 1657, enz.). Ook weten wij uit de kroniek van de eerste abten van Wittewierum1), dat dit klooster in de laatste helft der 13e eeuw druk bezig was metbedijkingswerk op ’t Zandt, dus met de laatste heroveringen van grond op den v. m. Fivelboezem. De kort daarop n.1. op 1317 vermelde bedijking2) aldaar, waarbij ook ten minste één Uithuizer belanghebbende betrokken was en de mogelijkheid voorzien werd, dat tijdens de uitvoering van het werk tegen de daarbij betrokken personen misdaden buiten de grens van Fivelingo gepleegd Zouden worden, moet dan den Zijldijk hebben gegolden. [Deze behoeft echter niet aanstonds langs Oosternieland naar Uithuizermeeden te zijn doorgetrokken, doch kan aanvankelijk in westelijke richting naar Oldenzijl afgebogen hebben, in welk geval de Oostemiezijl 2), bezuiden Oosternieland in de Groote Tjariet gelegen, eerst na 1317 zal zijn aangelegd. Wel moet reeds aanstonds in dien zijldijk zijn gelegd een sluis in de Leye, de nog in 1428 *) vermelde Hoogherzijl]«
Onder de dijken, die volgens genoemde kroniek zijn tot stand gebracht in de jaren 1266 en 1257, den dijk, die in 1249 werd aangeduid als de nieuwe dijk en de sluis, die in 1192 zou zijn gesticht, zullen dan zijn te verstaan de Voorwerkster dijk, de Korendijk, een tusschendijk en de sluis, die bij de Wiel zal hebben gelegen in eene keering, welke volgens andere gegevens 6) langs den Westerweg moet hebben geloopen. De indijking van de kwelder buiten den Koren- en den Zijldijk (welke kwelder volgens het Wierumer zijlboek in 1424 wegens den belangrijken aanwas opnieuw verdeeld werd en welker indijking voorzien werd bij eene ruiling van uiterdijksgrond in 1435)6) is voorts te stellen op 1444, het jaar waarin de door vorenbedoelde bedijkingen gevormde Zandster hamrikken, die langs de Omptada Tija uitwaterden, hun afwatering binnenwaarts verlegden. Voor de aan de Koren- en Zijldijkster kwelder aansluitende, nabij Oosternieland gelegen landen van de Hoomerij wordt de bedijking gemeld op het jaar 1453, toen de Noordelijke kwade, of in slechten staat verkeerende opdijk „de Arm”
i) Oork. C. 1. 2) Oork. C. 4a. 3) Zie blz. 57. 4) Oork. C. 10.
5) N.1. de loop van de grens tusschen de Westeremder schepperij van het Slochter zijlvest
en de beide navermelde, volgens Oork. C. 11 in het Dorpster zijlvest ingelaten Zandsterhamrikken.
*) Zie de aanteekening bij Oork. C. 11.



met de Oostenuezijl en een stuk van den (verlengden) Zijldijk moest worden binnengedijkt. x)
Voor het Westernieland, de laatste bedijking in den v.m. Hunzeboezem benoorden Eenrum, geeft Zijlma 2) het jaar 1350 op, alzoo ongeveer den tijd, waarin naar vorenstaande gegevens het Oostemieland moet zijn tot stand gekomen, gelijk ook de tegenstelling in de benaming doet verwachten.
Met deze gegevens is wel vereenigbaar de veelal gedane aanname, dat de tijd, waarin de bewoners der herhaaldelijk verhoogde terpen het noodig oordeelden tot bedijking van hun gebied over te gaan, omstreeks het jaar 1000 n. Chr. moet worden gesteld. ^J7el moet dan in de daarop volgende drie eeuwen omvangrijke bedijkingsarbeid en landaanwinning, o. a. in de beide evenvermelde zeeboezems, hebben plaats gevonden, doch de geringe verschillen in hoogteligging aldaar wijzen wel op een regelmatige voortgang van dat werk zonder lange onderbrekingen. [Opgemerkt zij, dat de hoogteligging niet zoo vlak is als de aangegeven gemiddelde hoogtecijfers wellicht zouden doen vermoeden; binnen de aangegeven vakken toch treden belangrijker verschillen op, die b.v. verband kunnen houden met hoogere opslibbing nabij de vroegere keeringen.]
Veel eerder moet echter zijn tot stand gekomen de inpoldering van de meer binnenwaarts gelegen gronden, die geëxploiteerd werden vanuit verschillende lage terpen (waarvan vele zelfs met slechts zeer bescheiden hoogte) of van uit de diluviale hoogten van Duurswold en Zuidelijk Westerkwartier. Tot die conclusie noopt niet alleen de omstandigheid, dat de opslibbing van bedoelde meer binnenwaarts gelegen terreinen zooveel ten achter is gebleven bij die van de gebieden met volwaardige terpen (ook daar waar de bodemgesteldheid voor beide gelijksoortig is!) en dat voor een deel der terreinen opslibbing van het veen zelfs geheel achterwege bleef. Ook de vondsten van Friesch-Bataafsch aardewerk in de nabijheid van den Grauwedijk (bijlage H) en voorts de hoogteligging van evenbedoelde van ouds bewoonde diluviale hoogten leiden daartoe. De laatste reikt — afgezien van de gaasten van Noord- en Zuidhom — amper 1 m boven die van de eigenlijke terpengebieden en gaat dus niet uit boven die van de groote terpen in hun eerste stadia, zoodat die diluviale hoogten zonder bedijking reeds in de eerste eeuwen onzer jaartelling niet meer bewoonbaar zouden zijn geworden.
Voor Innersdijk en Vierendeel met kleibodem op zand werd de gemiddelde hoogteligging bepaald op circa 0.5 m — N. A. P., terwijl in gelijksoortig gebied aan de overzijde van de Hunze de grondslag van de terp te Ezinge door van
x) Oork. C. 13. Westerhoff gaf in de kwelderkwestie (74), aant. 110, reeds als zijn gevoelen te kennen, dat deze Oostermezijl van 1453 in de Groote Tjariet bij den Zijldijk en de Omptada 1 ïja m de Kleine Tjariet gezocht zou moeten worden, al meende hij daarnaast in aant. 31 op grond van eene 5 jaar jongere oorkonde nog eene Oostemiezijl nabij Warffum te moeten veronderstellen. Schr. dezes zette het bovenvermelde inpolderingsverloop en de zienswijze, dat m beide gevallen dezelfde sluis n.1. die bij Oostemieland bedoeld werd, uiteen in eene voordracht over recente en vroegere bedijkingen, in den winter 1927/1928 o. a. voor de Groninger Ingenieursvereemging gehouden. Ook van Veen komt blijkens zijne publicatie van 1930 (67). hier in hoofdzaak tot overeenkomstige conclusiën, zij het o. a. ook, dat hij den tijd van aanleg der verschillende dijken in het algemeen wat vroeger stelt, dan hier ontwikkeld.
2) Zie (79) blz. 36.



Giffen op 0.2 m — N. A. P. werd bepaald, hetgeen doet concludeeren, dat het onttrekken van Innersdijk aan de opslibbende werking van de zee moet hebben plaats gehad nog vóór den aanleg van de Ezingerterp of — zoo men aanneemt, dat voor die terp een eenigszins hoog gelegen plek is uitgezocht — ongeveer gelijktijdig met dien aanleg, alzoo volgens Van Giffen in den vroegen Latene tijd, stelle ruim 3 eeuwen vóór Chr.
De inpoldering van de Wold-zijlvesten moet daaraan om de reeds aangevoerde redenen vooraf zijn gegaan, al mag ook voor deze — speciaal voor het zuidelijk, niet met klei gedekte deel — het verschil in hoogte met Innersdijk niet als maatstaf voor het tijdsverschil genomen worden, omdat hier ook klink en in sommige gevallen afgraving van veen een rol gespeeld zal hebben. Het is ook voor de hand liggend, dat de oudste bewoners hunne woonplaatsen op de aanwezige diluviale hoogten gekozen hebben en dat zij op den duur ter bescherming van door hen op de aanliggende lage gronden uitgeoefenden akkerbouw tegen wateroverlast, gegrepen hebben naar het middel van bekading, aansluitend aan den hoogterug. Met het verrichten van grondwerk waren de bewoners dezer streken blijkens den terpenbouw voldoende vertrouwd, terwijl naar wat de archaeologie ons heeft geleerd omtrent de toenmalige ontwikkeling van de bewoners van noordwestelijk Europa en hunne vaardigheid in het bewerken van diverse materialen waaronder hout, het tot stand brengen van eenvoudige loozingsmiddelen met afsluiting geen onoverkomelijk bezwaar kan hebben opgeleverd. Ook thans nog komen voor kleine afwateringsgebieden zeer eenvoudige loozingsmiddelen voor bijv. een buis of uitgeholde boom (pomp) met stopafsluiting. De veel verder zeewaarts gelegen en bovendien door geulen van het vaste land gescheiden terreinen zijn, gelijk het onderzoek der terpen geleerd heeft, nog zeer lang enkel als groenland gebezigd en toen het opdringen der zee tot het nemen van maatregelen noopte, was hier het scheppen van een verhoogde woon- en wijkplaats het eerst noodige en terpbouw daarvoor het aangewezen middel, eene oplossing, waarmede men ook langen tijd genoegen kon nemen: het veeteeltbedrijf eischte geen inpoldering. Voor wat de sporen van aanvankelijke huisvesting direct op het maaiveld betreft, valt nog te rekenen met de mogelijkheid, dat de methode, die (blijkens de kaarten van terreinopneming Nos. 3—a, b en g van kwelders op het Ruigezand en bij Vierhuizen) nog in de 17e en 18e eeuw in zwang was en volgens welke men de woonplaats enkel beveiligde door eene nauw om het erf sluitende kade, ook reeds in de eerste tijden van bewoning toepassing vond, al zijn overblijfselen daarvan niet meer aan te toonen.
Tot de lage ligging kan voor de oudste gronden behalve een vroegere lagere gemiddelde zeestand ook een aanvankelijk geringere getijhoogte hebben geleid. Dat dit laatste geval zich inderdaad heeft voorgedaan, zou zijn te vermoeden uit de omstandigheid, dat in die oudste gronden sterk kronkelende wateren, zooals die bijv. in de terpenstreek benoorden het Damster diep voorkomen, niet worden aangetroffen, alsmede uit het vrijwel ontbreken van eene kleibedekking in de Woldzijlvesten binnen de lijn Pauwenweg—Schildmeer—Tjuchemer weg, welke beide omstandigheden moeilijk denkbaar zouden zijn, indien de waterloopen in die gronden eeuwen lang aan eene krachtige getijbeweging hadden blootgestaan.



Omtrent de mate van rijzing van het gemiddeld zeeniveau over de laatste 6 a 7 eeuwen zal men eenig inzicht kunnen verkrijgen door voor eenige zavel — (d. w. z. zandige klei-) gronden, waarvoor alzoo klink geen rol van beteekenis gespeeld kan hebben, eene vergelijking te maken tusschen de hoogteligging van tegenwoordige kwelders en van de oudste inpolderingen met bekend jaartal, al blijft een dergelijke becijfering slechts zeer benaderend, wegens mogelijke verschillen in den ouderdom van de kwelder ten tijde van de inpoldering en in ligging ten opzichte van stormstreek, welke b.v., naar duidelijk uit de hoogtekaart blijkt, voor de noordkust tot een hoogere opslibbing voert dan voor inpolderingen meer in de luwte gelegen, zooals in den voormaligen Fivelboezem.
Voor wat hedendaagsche kwelders betreft, zouden de zeer oude en daardoor Zeer hoog opgeslibde (zooals bij den Kerkvoogdijpolder + 1.7 en bij een oud deel van „De Slikken" zelfs + 1.91) buiten aanmerking dienen te blijven en zou aangehouden kunnen worden het gemiddelde van de kwelder vóór den Eemspolder en van den in 1923 ingedijkten Julianapolder, waarbij men komt tot (1.54 + 1.51): 2 = 1.525 m + N. A. P.
Voor vergelijking daarmede komen dan in aanmerking het Westernieland, de Hoornerij, de Koren- en Zijldijkster kwelder en de uit de kroniek der eerste abten van Wittewierum bekende op 't Zandt ondernomen bedijkingen, ingedijkt onderscheidenlijk ± 1350, 1453, 1444, 1317, 1266, 1257, vóór 1249 en 1192 (gemiddeld 1316 of 6.2 eeuw geleden) en gelegen onderscheidenlijk op + 1.30, + 1.34, + 0.94, + 0.83, + 1.225, + 0.78, + 0.89 en + 0.89 m (gemiddeld 1.025 m + N. A. P.). Zulks zou alzoo voor 6.2 eeuw leiden tot eene stijging van het zeeniveau van 152.5—1.025 = 0.5 m, of gemiddeld 8 cm per eeuw. Daarbij is te bedenken, dat het cijfer voor den tegenwoordigen tijd ontleend is aan kwelders, die op de noordkust d. w. z. op de windstreek gelegen en dus betrekkelijk hoog opgewassen zijn en dat van de oude polders de meeste in de luwte lagen en snel na elkaar ingedijkt zijn, waardoor de overhoogte ongunstig moet zijn beïnvloed, voorts dat klink geheel is verwaarloosd en dat alzoo het middencijfer van 0.08 m per eeuw geacht mag worden niet te laag te zijn.
Een zoodanige positieve niveau-verandering strookt met die waartoe v. Giffen *) voornamelijk op grond van de hoogteligging van terpzolen kwam.
Voor Innersdijk bedraagt het verschil in hoogteligging met hedendaagsche kwelders circa 2 m. Bij het aanhouden van een ouderdom als die van de Ezinger terp, dus van circa 22.5 eeuw zou de even becijferde gemiddelde stijging van 8 cm per eeuw tot eene totaalstijging van 1.8 m leiden; de meerdere 0.2 m zou dan aan vroeger sterker stijging van het zeeniveau, aan klink door vettere kleisamenstelling of aan toeneming van getijhoogte (zoo niet aan meerderen ouderdom) zijn toe te schrijven.
De geregelde waarnemingen aan verschillende peilschalen, die voor vele thans over 6 decenniën en voor enkele nog over iets grooter tijdsruimte loopen,
*) Zie (24) en (25).



wijzen in het algemeen ook op een positieve niveauverandering. Het verloop is weinig regelmatig; andere factoren spelen blijkbaar een belangrijke rol. Om invloed van normalisatiewerken aan de rivieren, enz. zooveel mogelijk te elimineeren, zal men zich moeten bepalen tot de waarnemingspunten direct aan zee. Uit de 10-jaarlijksche overzichten der peilschaalwaamemingen is dan onderstaand overzicht samen te stellen, welke uitkomsten voor wat de gemiddelden van de Groninger en die van de Nederlandsche stations betreft, ook in bijgaande graphiek zijn aangegeven in cm ten opzichte van N. A. P.
Decennia
1861-70 1871-'80 1881-'90 1891-'00 1901-'10 1911-'20 1921-'30
A. Provincie Groningen Hoogwater in cm.
Ne Statenzijl 134 127 118 118 127 129 131
Delfzijl 112 107 105 107 108 112 115
Zoutkamp 97 92 90 92 93 97 98
Laagwater in cm.
Ne Statenzijl — — — —
Delfzijl — 162 — 161 — 170 — 164 — 164 — 158 — 158
Zoutkamp — 146 — 146 — 134 — 122 121 123 132
Getijhoogte.
Delfzijl 274 268 275 271 272 270 273
Zoutkamp 243 238 224 214 214 220 230
Gemidd. H.W. 114.3 108.7 104.3 105.7 109.3 112.7 114.7
„ L. W. — 154 — 153.5 — 152 — 143 — 142.5 — 140.5 — 145 tt Getijhoogte 268.3 262.2 256.3 248.7 251.8 253.2 259.7
B. Voor 19 plaatsen (L. W. 18 plaatsen n.1. zonder Ne Statenzijl) langs de Nederlandsche kust n.1. de 3 bovengenoemde benevens Ezumazijl, Harlingen, Helder, Petten, IJmuiden, Katwijk, Hoek v. Holland, Ouddorp, Brouwershaven, Repart, Hellevoetsluis, Burgh, Zierikzee, Westkapelle, Vlissingen en Wielingen.
Gemidd. H.W. 104 102.6 102.7 105.8 106.3 110.8
„ L. W. — 125.1 — 127.1 — 123.3 — 123.1 — 118.8 — 119.8
„ Getijhoogte 229 229.7 226 228.9 225.1 230.6
Men ziet daaruit hoe naar die peilschaalwaamemingen het Lr. H. W. gemiddeld voor de 3 plaatsen in Groningen in het 7de decennium vrij wel even hoog is als in het eerste. Het G. L. W. is slechts voor 2 plaatsen bepaald en voor deze in



dien tijd met 4 resp. 14 cm verhoogd, welke verhoogingen goeddeels een gevolg kunnen zijn van opslibbing na de afsluiting van het Reitdiep bij Zoutkamp en van de loozing van het water van den Winschoter boezem naar Delfzijl, beide van 1876 af; zoo is ook voor de daling van het G. L. W. voor Zoutkamp in het laatste decennium verband met de stichting van het boezemgemaal van Electra waarschijnlijk; de destijds gemaakte spuischuiven tot bestrijding van de op-
sübbrng van de buitengeul zijn sedert slechts een enkele maal gebruikt moeten worden en thans verwijderd.
Voor de 19 plaatsen langs de Nederlandsche kust is het G. H. W. en het G. L. W. tusschen gemiddeld 1875 en 1925 dus over een halve eeuw met respectievelijk 6.8 en 5.3 dus gemiddeld 6 cm gestegen. De waterstanden zijn aanvankelijk iets gedaald en daarna gestegen, zoodat de invloed van een periodiek nevenverschijnsel niet uitgesloten is, hetwèlk dan op den langen duur tot lagere gemiddelde stijging zou kunnen leiden, evenals voor het G. H. W. aan de peilschalen in Groningen, waar de waarnemingen over 10 jaar meer loopen en dit verschijnsel nog duidelijker doen spreken. In diezelfde richting wijzen ook de cijfers, die G. A. Venema (12) voor een nog ouder tijdvak, nl. 1841—50, geeft voor Delfzijl en Zoutkamp, welke cijfers gegeven waren t. o. v. de aldaar aanwezige bouten van volzee en hieronder



zijn weergegeven met hunne herleiding tot N. A. P. naar de waterpassing van die bouten door v. Rijn t. o. v. W. P. en het W. P. gesteld op 62.3 m + N. A. P.
Delfzijl. Zoutkamp.
j.H.W. 1841—50 21.1 +V.Z.(119*4+N.A.P.) 19+V.Z.(98.1+N.A.P.)
3.L.W. id. 251.2—V.Z.(152.9—N.A.P.) 231.3—V.Z.(152.2—N.A.P.)
jetij hoogte 272.3 250.3
De inpolderingen aan den Dollard geven, naar Maschhaupt *) reeds aangaf, een geheel ander beeld. Volgens de beschikbare gegevens zou de gemiddelde hoogteligging dier polders (in den W. Dollardarm) ongeveer als volgt zijn te stellen.
a. door den Dollard overslijkte gronden binnen den dijk van 1545
sommige op.. ni N. A. P.
andere op. 0.38 „ „ ,,
b. de opvolgende inpolderingen in dien westelijken arm
het land ingepolderd in 1597 °P 0.16
„ „ „ „ 1626 (Oud Land) „ —0.14
n „ „ „ 1665 (Oud Nieuwland) „ —0.11
n tt „ „ 1701 (Nieuwland) » +0.09
tt tt „ „ 1769 (Oostw. polder) „ +0.39
tt tt „ „ 1819 (Finsterw. polder) „ + 0.69
tf n „ „ 1862 (Reiderw. p. Ie afd.) „ + 0.91
„ „ „ „ 1924 (C. C. polder) „ + L60
c. de Johannes-Kerkhovenpolder (gelegen voor het W.deel van den
Reiderwolder polder en bedijkt in 1878) » + 0.12
Zou men ook voor deze polders alleen met een positieve niveauverandering van circa 8 cm p. eeuw hebben te rekenen, dan zou de hoogteligging van de polders sub b en c, waarvan de oudste slechts + 340 jaren telt, moeten varieeren tusschen + 1.60 m (de kwelderhoogte bij den C. C. polder) en + (1.60 — 3.4 X 0.08 =) 1.33 m en zouden zij dus als een hooge rug in het oude land dringen. Voor de gronden sub a geldt dit niet; de keering van 1545 is wel in dat jaar gesloten, doch niet nieuw aangelegd; gedeeltelijk volgt zij oude, wellicht verzwaarde binnenkeeringen (waarvan er in de oorkonden D. 2 en 3 van 1391 en 1420 verschillende genoemd worden, zooals de Edijk alom in den Swage, de Folkerdewal langs Scheemda, Midwolde en Oostwold, de Burg bij Noordbroek, enz.) en ten deele zullen nieuwe zijn aangelegd, zoodat de gronden ongelijken tijd aan opslibbing hebben blootgestaan.
Dat de hoogte van de onder b en c bedoelde polders meerendeels belangrijk meer afwijkt van de tegenwoordige kwelderhoogte dan uit de vermelde positieve niveauverandering zou voortvloeien, moet dus aan andere, hiervoren onder 6 aangegeven, omstandigheden worden toegeschreven, n.L:
l) Zie (36).



1 ®. de uit de bodemgesteldheid voortvloeiende verschillen in klink door geleidelijke dichtere pakking van de losse Dollardklei en ongelijke, na de inpoldering nog opgetreden, samendrukking van het onderliggende veen;
2®. de mogelijkheid van geleidelijke getijversterking als gevolg van verandering in het profiel van de aanvoerwegen van het vloedwater (uitschuring van Eems en Dollard en opruiming van landresten en eilanden in de laatste) en van verandering in de door de vloedgolf af te leggen wegslengte; meer in het bijzonder zsl het nog lang in stand blijven van de kleistrook langs den voormaligen Eemsdijk, waaromtrent hierna bij de bespreking van de Karspelcombinaties in het voormalig Reiderland nog enkele bijzonderheden worden vermeld, hebben medegebracht, dat aanvankelijk de getijbeweging in den Dollard slechts gedempt optrad;
3° verschil in overhoogte ten opzichte van G. H. W. ten tijde van de inpoldering; een verschil, dat, naar op blz. 32 reeds werd aangeteekend, voor den JohannesKerkhovenpolder leidde tot eene ligging, niet hóóger, doch circa 0.8 m lager dan die van den 16 jaar ouderen Reiderwolder polder. Ook voor de oudere polders mag verwacht worden (de tijdsduur tusschen de opvolgende inpolderingen wijst daar ook op) dat men zoo spoedig mogelijk tot nieuwe indijking is overgegaan om de lengte van de destijds nog tamelijk lichte en geregeld zwaar beschadigd geworden dijken in te korten, ook al zal men daarbij wellicht tiict als bij den Johannes-Kerkhovenpolder — tot indijking van onbegroeid slik zijn overgegaan.
Van zoodanige motieven voor dijksaanleg tot aan de grens van het slik en op nog weeken grond blijkt nog uit het medegedeelde in (3) blz. 130 en 131 omtrent bedijkingsplannen in den Oostelijken Dollard-arm van 1625 en 1636.
Voorts blijkt uit de kade, welke in kaart No. 5b in het Nieuwland is aangegeven tusschen de dijken van 1665 en 1701, dat men destijds de kwelder reeds zeer vroeg aan de dagelijksche getijwerking onttrok.
Eindelijk wijst op de indijking van nog laag gelegen en dus bovendien weinig beklonken aanwas ook de vermelding door Thomas v. Seeratt in zijne memorie van 10 Febr. 1718 (opgenomen in zijn bekend journaal), dat bij den Dollarddijk het maaiveld binnen 2 è 3 voet (0.6 k 0.9 m) lager lag dan buiten, t. w. bij den dijk van 1701, welke volgens het journaal bij den storm van 25 Dec. 1717 vrijwel geheel met het maaiveld gelijk was weggeslagen, zoodat er slechts hier en daar eenige bulten en stukken dijk over waren en die niet meer dan een kaaiïng geweest was, aan de binnenzijde steil als een muur.
Evenbedoelde factoren kunnen de groote afwijkingen in hoogteligging gereedelijk verklaren.
Ook locale (of locaal sterkere) bodemdaling zou natuurlijk een rol gespeeld kunnen hebben; waarschijnlijk kan zij echter niet geacht worden, omdat dit verschijnsel dan wel tot een zeer klein en grillig gebied, n.1. juist tot die Dollardpolders, beperkt zou moeten zijn gebleven; immers het aangrenzende zeer veel oudere alluviale gebied, waaronder de kleistrook langs de Eems, zou anders een veel lagere ligging moeten vertoonen.



Ten slotte mag niet onvermeld blijven, dat men elders — o. a. aan den Jadeboezem — belangrijk sterkere positieve niveauverandering aanneemt, n.1. van 0.3 m per eeuw, eene waarde, welke blijkens het voorgaande voor ons gewest zieker niet overgenomen kan worden; voor de zavelgronden, die in den Fivelboezem en op de noordkust ongeveer 6.2 eeuw geleden werden bedijkt en thans gemiddeld eene maaiveldshoogte van 1.025 m + N. A. P. vertoonen, zou het aanhouden van evengenoemde waarde er toe leiden, dat zij ten tijde van hunne inpoldering op 1.025 + 6.2 X 0.3 = 2.88® m boven half tij gelegen zouden hebben, wat natuurlijk voor de gemiddelde hoogte van jonge kwelders ondenkbaar is.
De vraag rijst of de ginds waargenomen verschijnselen wel noodwendig tot zoo sterke positieve niveauverandering moeten doen concludeeren.
Het genoemde dalingscijfer wordt o. a. gegrond op het aantreffen onder Wilhelmshafen van een niveau, dat omstreeks 200 j. n. Chr. bewoond is geworden en thans op 0.3 m — N. N. ligt. Men gaat er dan van uit, dat dit niveau destijds daarom bij afwezigheid van dijken op stormvloedsvrije hoogte gelegen moet hebben en wel op 3.2 m boven G. H. W. of 4.8 m boven half tij.*) Hiervoren (blz. 32) werd reeds aangeteekend, waarom een dergelijke conclusie niet verantwoord geacht wordt.
Ook de verschijnselen, waargenomen op de Oberahnsche velden2) behoeven niet noodwendig tot de bedoelde conclusie te voeren. Op deze onbedijkte eilandjes in den Jadeboezem, van welken men het ontstaan tegenwoordig wijt aan den Clemensvloed van 1334, worden op circa 1.9 m beneden het tegenwoordig maaiveld en even boven de sporen van oude ploegvoren, resten aangetroffen van een plant (Triglochin maritima), die niet beneden G. H. W. groeit en welke resten zich thans 1.3 m beneden G. H. W. bevinden. Dit verschil van 1.3 m (voor 6 eeuwen) kan echter niet enkel op rekening van de factoren a en d van blz. 30 worden gesteld t. w. algemeene of locale wijziging van de hoogte-verhouding tusschen zeespiegel en vast land. Ook de factor e (klink) zal tot de tegenwoordige lage ligging hebben bijgedragen; immers tot meer dan 3.5 m beneden de ploegvoren werden klei met riet en een tweetal laagjes veen aangetroffen, alzoo materiaal, dat belangrijk kan zijn samengedrukt onder het gewicht van de 1.9 m dikke deklaag, welke zich geleidelijk boven bedoeld plantenniveau heeft afgezet.
Wat het voorkomen van ploegvoren in diepere lagen betreft, hetwelk ook op de Hamburger hallig op 2.1 m beneden het oppervlak en 1.25 m beneden G. H. W. werd waargenomen, valt nog op te merken, dat gelijk verschijnsel zich ook in den Dollard zou hebben moeten voordoen, wanneer daar van de kleistrook langs den Eemsdijk, welker oppervlak in de omgeving van Oterdum op 0 k 0.5 m — N. A. P. ligt, nog een deel als eiland gespaard was gebleven en sedert de Dollardinbraak geleidelijk tot normale kwelderhoogte (aan den Dollard circa 1.6 m + N. A. P.) dus met circa 2 m was opgewassen. Ook hier zou die deklaag dan tot samendrukking van den klei- en veenhoudenden ondergrond en alzoo tot daling van het niveau van het oude ploegland hebben geleid.
l) W. Krüger (34) blz. 200. 2) H. Schütte (54).











111. OVERZICHT VAN DE ZIJL- EN DIJKVESTEN.
A. HET GEBIED DER WATERSCHAPPEN FIVELINGO, DUURSWOLD EN OTERDUM.
12. Hoofdindeeling. Het gebied der bovengenoemde waterschappen, het Oostelijk deel der Ommelanden, dekt, wat het wezen der zaak betreft, en gerekend naar de begrenzing van omstreeks 1875, dat, hetwelk in de Zijlvester kaart (bijlage X) is aangegeven met de letters H. J. K. L. M. en N. t. w.;
H. J. K. en L. de verschillende zijl- en dijkvesten, welke oudtijds hunne afwatering hadden door de Drie Delfzijlen;
M. het Farmsumer zijlvest, dat in 1799 mede uitwatering verkreeg tot de Drie
Delfzijlen, en
N. het Oterdumer zijlvest.
Het laatste vormt nog een afzonderlijk waterschap, als zoodanig gereglementeerd in 1870; de overige zijn opgegaan in de waterschappen Fivelingo en Duurswold, opgericht in 1869 met als scheidingslijn het Eemskanaal, tot de uitvoering waarvan destijds besloten was.
Het eerstbedoelde gebied, waarop nevenstaand kaartje no. II betrekking heeft, omvat 4 hoofddeelen t. w.: de 3 zijlvesten, H. het Scharnier, J. het Slochter en K. het Dorpster zijlvest, die te zamen het Generale zijlvest der Drie Delfzijlen vormden en elk bij Delfzijl een eigen sluis onderhielden en daarnaast als 4de deel L. een aantal zijl- en dijkvesten, die mede uitwatering hadden door die drie zijlen, Zonder tot genoemd Generale zijlvest te behooren of tot die zijlen te contribueeren.
Het bestuur van het Generale zijlvest bestond uit een overste-schepper, eertijds de abt van het in 1191 gestichte klooster Bloemhof bij Wittewierum en een niet steeds gelijk gebleven aantal scheppers uit de 3 samenstellende zijlvesten.
De regeling van het zijlrecht is te vinden in eene oorkonde van 1317 x), terwijl het werd vernieuwd bij eene van 1445 2); bij de laatstbedoelde werd tevens vastgelegd, dat inlating van vreemde jjronden of verdragen met vreemde lieden de bewilliging der geheele combinatie zouden behoeven en werden voor de reeds ingelaten gronden de getroffen regelingen van dijk- en wegschouw bekrachtigd met voorbehoud voor geval verhooging en verbetering noodig zou zijn.
13. Het Scharnier zijlvest. Afzonderlijk zijn in de zijlvesterkaart met
1 aangegeven de bezuiden den Burgwal gelegen Goorechter hamrikken, welke eerst in den tijd der oorkonden tot het zijlvest zijn ingelaten en te voren naar de Hunze loosden t. w. Middelbert en Engelbert in 1370, het Oosterstadshamnk in 1424 en het Oostelijk van het Reitdiep gelegen deel van het Wester-
*) Oork. C. 4b. *) Oork. C. 12.



stadshamrik in 1434 1), Essen in 1528, Esser nieland in 1611, Helper Oosterhamnk in 1620, Westerbroek in 1675 en op verschillende tijden kleinere complexen. Nader hebben hiervan de gronden van Essen en Helpman bezuiden het Winschoter diep zich weder afgescheiden en eene bemaling naar dat diep ingericht. Ten behoeve van de inlating van het Oosterstadshamrik werd het gedeelte Damster diep van Groningen naar Oosterdijkshorn aangelegd, waarbij de oude Hunze werd gekruist.
Het zijlvest was onderverdeeld in schepperijen en zijleeden als aangegeven in onderstaand overzicht, dat evenals die voor volgende zijlvesten, waarbij met anders is vermeld, is ontleend aan den Catalogus der Archieven van de voormalige Zijlvestenijen en Dijkrechten (19) van J. A. Feith.
Schepperijen (a—e) van het Scharmerzijlvest.
s a. Scharmer. d. Ten Boer.
(geen zijleeden) ** Heidenschap
, b. Groot Harkstede. Bouwenschap
(geen zijleeden) Garmerwolde
c. Woltersum. Ten Boer
Klein Harkstede e. Oosterstadshamrik. 2)
Blookstereed (geen zijleeden)
Woltersum
Afgezien van de eerst in 1424 ingestelde schepperij sub. e. telde het zijlvest alzoo 4 schepperijen. Het valt daarbij op, dat twee hunner wel onderverdeeld zijn in zijleeden — welke, te oordeelen naar de nog bestaande waterstaatsverhoudingen, blijkbaar afzonderlijke watergemeenschappen betreffen — en dat bij twee schepperijen zoodanige onderverdeeling ontbreekt. Voorts, dat de zijleed Klein Harkstede van de schepperij sub. c. blijkbaar van gelijke orde is als de niet onderverdeelde schepperijen Groot Harkstede en Scharmer, welke dne n.1. te zamen zullen hebben omvat ongeveer het gebied van het zijlvest, dat bezuiden het westelijk deel van het tegenwoordige Slochterdiep, de Kleisloot, den
Hamweg en de Smerige E gelegen was.
Bij uitbreidingen zullen dan de gebieden van Blokum en van Woltersum, hoewel niet aan Klein Harkstede grenzende, aan deze kleine schepperij zijn toegevoegd, om de 3 schepperijen minder in grootte uiteen te doen loopen, hoedanig motief ook in andere gevallen wel gegolden heeft. De vierde schepperij zal dan de
i) De betreffende oorkonden (A. 12,17 en 20) van 1370,1424 en 1434 geven bij de voorschriften omtrent de te maken en te onderhouden werken en omtrent het keeren van vreemd water nog bijzonderheden van de bestaande keeringen en dergehjke. Zoo worden vermeld voor Engelbert en Middelbert: de Burgwal aan de zijde van het Scharmer zijlvest, <le Olger Sidewende, thans vermoedelijk de Olgerweg, als onderlinge scheiding en de Eedijken enOmerke, vermoedelijk de oostelijke opdijk van Engelbert, als keerrng tegen de **unze,jje tusschen Middelbert en Noorddijk werd blijkens de oork. A. 14 van 1408 gevormd
Wyrk“ HetWe^retadshamrik beoosten het Reitdiep behoorde mede onder de als Oosterstadshatnrik aaneeduide schepperij.











verdere, westelijke uitbreidingen in zich hebben vereenigd t. w. eerst het Heidenschap en het Bouwenschap ter weerszijden van de Oude Kwens, voortzetting van de Kleisloot, en buitenwaarts daarvan later Garmerwolde en Ten Boer, waarmede was bereikt de uiteindelijke N.W. grens van het Zijlvest, de z.g. Stadsweg. In de oork. A 3 is vermoedelijk deze stadsweg bedoeld onder de benaming Sidewendena de Bure en is de zuidwestelijke keering langs Garmerwolde blijkbaar aangeduid met den naam Burgwal, als voortzetting — zij het niet rechtlijnig — van den Borgweg; blijkens die oorkonde zag Garmerwolde zich in 1301 gesteld voor een noodige verhooging en verbreeding van den Burgwal n.1. tusschen genoemde Sidewendena en Poptahalge; het vorderde toen hulp van het achtergelegene en medegeïnteresseerde Ten Boer en omgeving, welke vordering echter werd afgewezen.
14. Het Slochter zijlvest. Afzonderlijk zijn weer in de Zijlvesterkaart enkele deelen aangegeven, die eerst in den tijd der oorkonden deel van het zijlvest zijn gaan uitmaken en wel met:
J—1 de twee deelen van Oosterniezijlvest, in 1464 ingelaten tot de Drie Delfzijlen en aan het Slochter zijlvest toebedeeld *); volgens het Wierumer zijlboek, omdat dit van de 3 zijlvesten „het krankst" was;
J—2 de Hoornsterlanden, gelegen buiten de Oostemiezijl en tot het zijlvest ingelaten in 1557 2);
J—3 verveende gronden aan Abrahams- en Winkelhoekster diep, ingelaten in 1790 8) en te voren loozende op het Winschoter diep.
Het Oosterniezijlvest omvatte de op den v.m. Fivelboezem herwonnen, deels in Hunsingo, deels in Fivelingo gelegen gronden, voor zoover ze niet reeds eerder hunne afwatering hetzij naar Winsum hetzij naar Delfzijl hadden verlegd. Zij loosden tot 1453 naar het Wad door de Oosterniezijl, gelegen in het Maarvliet ter plaatse van den knik in den weg van Oosternieland naar Zijldijk, onmiddellijk benoorden den noordelijken opdijk van de in 1444 ingedijkte Koren- en Zijldijkster kwelder.4) De gebrekkige toestand van de dijken in den daar aanwezigen hoek, leidde blijkens de oorkonde C. 13 de belanghebbenden in 1453 er toe, de bedijking van evengenoemde kwelder in noordelijke richting uit te breiden met de Hoornsterlanden, waarbij de Oosterniezijl werd binnengedijkt, terwijl in den nieuwen dijk geen zijl werd gebouwd, zoodat de afwatering binnenwaarts verlegd werd. Geregeld werd zulks echter eerst later, n.1. voor de tot Hunsingo behoorende gronden in 1458 en voor de tot Fivelingo behoorende in 14646); voor de Hoomster landen eerst in 15572); vermoedelijk hebben de laatste te voren met de Hunsingoër gronden naar Winsum afgewaterd.
Naar uit de oorkonde C. 10 valt af te leiden, waterde een deel van dit gebied, voor 1/5 tot Hunsingo en overigens tot Fivelingo behoorende, in 1428 nog uit door de Hoogerzijl. Te oordeelen naar het opgegeven totaal oppervlak van 50 X 100 (of 120) hondera — een grasmaat van ± 0.5 HA — zal dit gebied o. m. hebben
x) Oork. C. 17. 2) Zie (19) blz. 76. 3) idem. blz. 37. 4) Oork. C. 11.
5) Oork. C. 14 en 17.



omvat het geheele Fivelingoër gebied van het latere Oostemiezijlvest en zal de sluis gelegen hebben in den Zijldijk in de door Bosx) opgespoorde geul der Leije; zij is dan in 1444 bij de indijking van de Koren- en Zijldijkster kwelder binnengedijkt.
De tijden van aanleg door het Wittewierumer klooster van den Zijldijk en van enkele oudere dijken werden reeds besproken op blz. 46.
De onderverdeeling in schepperijen en zijleeden was als volgt:
Schepperijen (a—d) van het Slochter zijlvest.
a. Kolham. d. Westeremden en 't Zandt.
(geen zijleeden) Dijkster (of Diepster) eed
b. Westzijde v. Slochteren. Harkster (of Hardster)
(geen zijleeden) Westeremder voorwerkster
c. Oostzijde v. Slochteren. Garsthuizer Roofster (of Hofster)
Slochter zijleed „ voorwerkster
Hoeksmeerster Zeemster
Warnster Groefster
Loppersum klein Wijnjetilster
Eekwerder Zijldijkster of Oosterdijkster
Hoornster.
De schepperij sub. d. omvat de hiervoren vermelde, geisoleerd liggende, eerst later ingelaten gronden J—1 en J—2. Van de overige drie schepperijen zijn er twee niet onderverdeeld in zijleeden; zij zijn blijkbaar weer van gelijke orde als de niet onderverdeelde schepperijen van het Scharmer zijlvest en zullen te zamen hebben omvat het gebied van het zijlvest gelegen benoordwesten den dikmalen heuvelrug en bezuiden den Ritzedijk, welke laatste noordelijk langs het Slochter diep loopt.
Van de schepperij Slochteren-Oostzijde zal de Slochter eed zich beoosten genoemden heuvelrug hebben uitgestrekt en zullen de overige zijleeden omvat hebben de smalle strook van het zijlvest, die zich buitenwaarts van het nevenliggende Wold-zijlvest uitstrekt tot aan het waterloopje de Katerhals en voorts eenige in de Zijlvesterkaart niet aangegeven, doch in de grensbeschrijving van 1854 vermelde gronden, welke grootendeels of geheel omsloten werden door gronden van de noordelijk aanliggende schepperij Wirdum van het Dorpster zijlvest.
De zijleeden van de vierde, geïsoleerd liggende schepperij Westeremden en 't Zandt zijn globaal aangegeven op de hierbij (als no. III) op verkleinde schaal weergegeven schetskaart No. 8e van bijlage E in het Waterstaatsarchief aangetroffen, waarvan de herkomst niet bekend is, doch die naar het opschrift te oordeelen vermoedelijk verband houdt met de opgaven van de schouwbare voorwerpen, welke omstreeks het midden der 18e eeuw door de overheid werden opgevraagd. Van de bovenvermelde 10 zijleeden hebben blijkbaar betrekking: de eerstgenoemde vijf op de gronden op den Westelijken oever van den geleidelijk
!) Zie (67).



gereduceerden Fivelboezem, de volgende vier op bedijkingen dwars over dien boezem en de laatste op de gronden J—2. Afgezien van de misteekening van de kaart, stemt de grens tegen het Dorpster zijlvest bevredigend overeen met die van de meervermelde kadastrale grensbeschrijving, behoudens dat nabij Jukemaheerd volgens die kaart de grens destijds circa 350 m meer zuidwestelijk zou hebben geloopen n.1. langs de Groefster Lijkslaan; ook enkele andere afwijkingen komen voor zooals t. a. v. de grens bezuidwesten Zandstervoorwerk en de vermelding van Zwijnjetil bij een brug noordelijk van die, welke thans dien naam draagt, enz. De kaart geeft nog bijzonderheden, als de ligging eertijds van een schutsluisje (verlaten) bij Westeremden, den naam „Weer der dille” voor den Delleweg; voorts de wijze, waarop het gebied dezer schepperij bij zijne inlating tot de Dorpster zijl, voor de afwatering daarheen drie watergangen gebruikte t. w. de Wijmers, het Garsthuizer maar en het Zandster maar en hoe de naam Garsthuizer maar, opvolgend veranderde in Zeerijpster en Eenumer maar overeenkomstig de doorsneden zijleeden van het hiernavermelde Loppersumer zijlrecht.
15. Het Dorpster zijlvest. In den tijd der oorkonden heeft dit zijlvest uitbreiding ondergaan met het gebied K—3, het niet dijkvestige deel van de twee Sandzater hamrikken, die voorheen door Ompteda Tjadda loosden en in 1444 tot het Dorpster zijlvest werden ingelaten *), vermoedelijk bij gelegenheid van de indijking van de voorgelegen Koren- en Zijldijkster kwelder, welke het dijkvestige gebied dezer hamrikken vormt en is aangegeven met L—7; naar eene aanteekening uit het Wierumer zijlboek a) gaat het hier blijkbaar om de Korrelseed en de Zandstervoorwerkster eed van onderstaand overzicht.
De onderverdeeling van het zijlvest wijkt nog al af van die der beide vorenvermelde. Tusschen de schepperijen en de zijleeden zijn nog zijlrechten gevoegd, waarvan er twee per schepperij voorkomen; elk zijlrecht is onderverdeeld en wel in twee tot vijf zijleeden.
De indeeling is als volgt.
Schepperijen (a—e) van het Dorpster zijlvest.
a. Oldersum of TenPost. b. Wirdum. c. Loppersum of 't Zandt.
Wittewierumer Eekwerder Loppersumer zijlrecht.
zijlrecht. zijlrecht.
Huishuren Bovendijks Loppersum West
Wittewierum Wirdum West Loppersum Oost
Tappeweer Wirdum Oost Eenum
Enselens Eekwerd Zeerijp
Merum
Enselenzer Olinger Leermenster zijlrecht.
zijlrecht. zijlrecht.
Oldersum Olinge Leermens binnen
x) Oork. C. 11. 2) Zie aanteekening bij Oork. C. 11.



Nienhuis Garreweer Leermens buiten
Ten Post Omta
Korrel
Zandstervoorwerkster
d. Zuidzijde v. Appingedam. e. Noordzijde v. Appingedam.
Opwierder zijlrecht. Tjamsweerster zijlrecht.
Appingedam Tjamsweer
Opwierde Appingedam Noord
Solwerd
Amsweerster zijlrecht. Biesumer pijlrecht.
Amsweer Groot Biesum
Eelwerd Klein Biesum
Tuikwerd Ringum
Ook van de schepperijen van dit zijlvest is in 1854 eene grensbeschrijving opgemaakt, aan de hand waarvan deze in de kaart zijn aangegeven.
De indeeling duidt wel sterk op een geleidelijke, in de richting van den voormaligen Fivelboezem voortschrijdende indijking. Van de 5 schepperijen strekken Oldersum, Wirdum en Appingedam-Zuid zich van West naar Oost naast elkander uit, in hoofdzaak bezuiden het Damster diep. Slechts één der zijlrechten van elk der eerstgenoemde twee schepperijen reikt, doch slechts ten deele, ook benoorden dat diep, n.1. van de eerste schepperij het zijlrecht Wittewierum, waarvan bezuiden het diep worden aangetroffen Wittewierum, Huishuren en Tappeweer en benoorden het diep naast elkaar Merum en Enselens, terwijl van het Eekwerder zijlrecht der schepperij Wirdum, één zijleed den sprekenden naam Bovendijks voert en de andere, Wirdum West, Wirdum Oost en Eekwerd, blijkbaar naast elkaar aan de noordzijde van het diep zijn te zoeken. Oostelijk sluit bij evenvermelde zijleeden dan aan het gebied van de schepperij Appingedam Noord. De vijfde schepperij, Loppersum of ’t Zandt strekt zich uit vóór (d. w. z. aan de zijde van den voormaligen Fivelboezem) langs de schepperijen Oldersum en Wirdum. Hare twee zijlrechten Loppersum en Leermens liggen naast elkander. De onderverdeeling van Loppersum geeft drie zijleeden naast elkander (Loppersum-West, Loppersum-Oost en Eenum) alsmede een zijleed (Zeerijp) buitenwaarts daarvan. De onderverdeeling van Leermens geeft vijf zijleeden achter elkander gegroepeerd, n.1. Leermens binnen, Leermens buiten, Omta, Korrel en Zandstervoorwerk, blijkbaar betrekking hebbende op opvolgende inpolderingen. De laatste vormen dan twee der oudste inpolderingen, waarvan de oorkonden (n.1. de Kroniek van Emo en Menko) gewagen, tot stand gekomen in het einde der 13de eeuw en tot het zijlvest ingelaten in 1444.
In de Zijlvesterkaart zijn nog met K—1 en K—2 afzonderlijk aangegeven gebieden, welke in zooverre een tweeslachtig karakter hebben, dat zij tevens deel uitmaakten of gemaakt hebben van aangrenzende organisaties.
Het in het reglement van Prinses Anna als dat van Uitwierda, Biesum en Solwert aangeduide, aan het Dorpster zijlvest grenzende dijkrecht moet naar die



aanduiding te oordeelen oudtijds ook het met K—2 aangegeven, tot het Dorpster zijlvest behoorende gebied van Solwerd en Biesum omvat hebben; echter kwam volgens dat reglement in 1755 (zulks in overeenstemming met de kaarten van v. Rijn, Jappé en Beckeringh) Solwerd niet meer voor onder de drie kluften (Uitwierda, Biesum en Olddijk) van dat dijkrecht.
Het gebied sub. K—1, omvattende de schepperij Appingedam Zuidzijde en het aangrenzende zijlrecht Olinge van Wirdum (de westgrens ontleend aan een schets van een register van schouwbare voorwerpen x) wordt in de ingekleurde Beckeringhkaart No. 1—h aangegeven als te behooren tot het Wold-zijlvest met de aanteekening „Damsterhamrik en Olinge”. Ook bij J. A. Feith blijkt van bedoelde tweeslachtigheid, zij het in eenigszins anderen vorm. Volgens dezen toch2) bekostigden de laatste gronden te zamen met het Wold-zijlvest het onderhoud van enkele afwateringsobjecten, t. w. de Groeve met de Kruptil (of Crabbentil) en de Branderzijl (of heer Boutenzijl), die in 1819 bij den aanleg van het nieuwe diep zuidelijk om Appingedam werd opgeruimd. Het Damster hamrik maakte slechts een deel uit van de schepperij Appingedam Zuidzijde. Andere deelen daarvan stonden 3) in overeenkomstige betrekking tot het Oostwold-zijlvest; zij onderhielden volgens genoemd register van schouwbare voorwerpen te zamen met dit zijlvest o. a. de Eelwerder zijl (niet hetzelfde als — de mede in dat register vermelde — Eelwerder til).
Het Wierumer zijlboek vermeldt4) onder het Dorpster zijlvest nog 3 binnenzijlen t. w.:
de zijl ter Mude als uitwatering voor de gronden van Scharmer en Slochteren en voor gronden onder Woltersum, TenPost, Huishuren en Oldersum;
de Vischmaarzijl, idem voor gronden onder Wierum, Huishuren, Oldersum, Merum, Slochter zijlvest, enz.;
de Wijmerszijl, idem voor gronden onder Woltersum, Oldersum, Schildwolder voorwerk, enz.,
welke zijlen dus vermoedelijk bezorgd zullen hebben de afwatering van het zuidelijk van het Damster diep gelegen deel der reeds genoemde zijlvesten en der schepperij Oldersum en gelegen zullen hebben aan het W.einde van het W.—O. loopende vak Damster diep en in de nabijheid van Garrelsweer en Bovendijks!
16. De overige door de 3 Delfzijlen loozende gronden. Behalve de vermelde drie onderdeden van het Generale Zijlvest der Drie Delfzijlen waterden ioor hare sluizen uit, echter zonder daaraan te contribueeren, de navermelde organisaties, in de zijlvesterkaart aangeduid met L—1 tot en met L 7.
Daarvan zullen de vier dijkrechten L—3 tot en met L—6 (Uitwierda—Oldijk, tfolwierde—Marsum, Oosterwijtwerd en Vierburen) hebben uitgemaakt de der rechtschappen, voor welker dijkrechters — van Omptada Tija tot Delfzijl—
x) P. H. Meekhoff-Doornbosch (37) hl. 20. No. 49 blz. 189.
2) J. A. Feith (19) blz. 154. 8) idem blz. 175.
*) Op blz. 61—63 van het register, vermeld bij J. A. Feith (19) blz. 9 onder No. O



in 1303 eene gemeenschappelijke regeling werd getroffen *); onderscheid werd nog gemaakt tusschen de rechtschappen beoosten de Heekt, dus eerstgenoemde twee en die bewesten dat water; van eerstgenoemde, dus die aan den Eemsdijk, zouden de rechters het 2/3 deel der boeten ontvangen.
Uit het vermelde in eene oorkonde van 1396 i) 2) zou zijn af te leiden, dat destijds als noodmaatregel ook de meer binnenwaarts gelegen gronden tot dijksherstel werden opgeroepen.
L—1. Het Wold-zijlvest, waarvan de 3 karspelen Schildwolde, Helium en Siddeburen (deels ook gelegen in L—2) bij uitspraak van 1412 3) bevestigd werden in den van ouds om niet meer bekende redenen genoten vrijdom van lasten tot de „Uetzijlen” of buitenzijlen van Delfzijl.
Volgens het Wierummer zijlboek4) was het akkerland hier belast met het onderhoud van den Ritzer- of Grauwe kadijk en van twee binnenzijlen n.1. bij Geerweer (Garreweer) en aan de Oostzijde bij den Damme. Het daarbij van ouds behoord hebbende maet- of hooiland gaf geen schot, noch tot de Delfzijlen, noch tot de binnenzijlen, noch tot de maren, noch tot den kadijk, behalve enkele vennen, die aangenoemden kadijk gelegen waren en dezen mede onderhielden. Tusschen het vrijdom genietende maetland van deze karspelen schijnt destijds maetland van Slochterzijl te hebben gelegen, dat wel schotplichtig was aan de Delfzijlen maar dan niet aan de kadijken, binnenzijlen, enz., waaruit veel dwaling en twist voortvloeide.
Het zijlvest was als volgt verdeeld in drie schepperijen, elk onderverdeeld in vier klauwen of kluften:
Schildwolde. Helium. Siddeburen.
Uiterbuurster- Ooster- Ooster- of Hofster-
Overhofster- Hofster- Menteda-
Moeshomster- Menolda- Uiterbuurster-
Ritzerklauw. Wester of Jeldingaklauw. Westerklauw.
L—2. Het Oostwolder Zijlvest onder Siddeburen (verdeeld in vier niet meer bij name bekende klauwen), dat eveneens vrijdom van lasten genoot ten aanzien van de Delfzijlen, behalve de Eelwerder en de Opwierder eed, welke tevens tot het Dorpster zijlvest behoorden. De gronden van Weringe en Tjuchem hebben nooit recht van zitting in het bestuur van het Wold-zijlvest gehad, ofschoon zij daartoe wel contribueerden.5)
L—3. Dijkrecht van Uitwierde en Oldijk, in het Reglement van Prinses Anna nog aangeduid als van Uitwierde, Biesum en Solwerd. De meergenoemde grensbeschrijving van de Commissie voor het Dorpster zijlvest geeft het dijkrecht nog kleiner aan door den inham bij Biesum nog aan het Dorpster zijlvest toe te voegen.
i) Oork. C. 3. *) Oork. C. 7.
3) Oork. C. 9. Zie ook J. A. Feith (19) blz. 166 No. 1.
*) Blz. 15 v. h. register vermeld in (19) blz. 9 No. 9. 6) J. A. Feith (19) blz. 175.



volgens het Journaal van Thomas v. Seeratt van 1730 onderhield het dijkrecht 218 roeden Eemsdijk, waarvan het post- en paalwerk slechts voor 1/3.
L—4. De dijkschepperij van Holwierde en Marsum met 7 eeden t. w. Holwierde, Uiteinde, Klein Wierum, Watum, Nansum, Lutje Buren en Marsum.
Volgens het Journaal van Thomas v. Seeratt onderhield de dijkschepperij 689 roeden Eemsdijk, waarvan het post- en paalwerk slechts voor 1/3.
L- 5. Het dijkrecht van Oosterwijtwerd met 6 eeden t.w. Oosterwijtwerd, Jukwerd, Nieuwenklooster, Krewerd, Sijboldsweer en Katmis; het overste-dijkschepperschap werd bekleed door den eigenaar van de gerechtigheid op Oldenklooster.
Volgens het Journaal van Thomas v. Seeratt onderhield het dijkrecht 188 roeden Eemsdijk als voren. [De rest van den Eemsdijk tusschen Hoog Watum en den provincialen Zuidwenningedijk, werd, afgezien van eenige particuliere panden (122£ r.), door de Provincie onderhouden 198.5 + 360 r.]
Het dijkrecht van de Vierburen met 8 kluften t. w. Godlinze (2), Spijk (2), Bierum (2), Losdorp en Oldenklooster.
Volgens het Journaal van Thomas v. Seeratt onderhield het dijkrecht te zamen met Sandsters den aansluitenden zeedijk tot de Tjariet volgens het na 1717 grootendeels nieuw gekozen tracé n.1. 1133 + 133 roeden. Slechts het binnen den ouden dijk gelegen deel waterde af naar Delfzijl en is in het waterschap Fivelingo opgegaan. Het deel van het dijkrecht tusschen den ouden en den nieuwen dijk (R—5 in de Zijlvesterkaart) vormt thans het waterschap Vierburen.
^ Het dijkvestige land van de Sandsters, reeds vermeld op blz. 59 onder het Dorpster zijlvest.
In het Wierummerzijlboek wordt nog aangeteekend, hoe de tien karspelen, Uitwird, Holwird, Berum, Watum, Losdorp, Spijck, Godlins (+ 6 grazen uit Zandster kerspel), Wijtwerd, Krewerd, Jucquert en twee conventen Oldencloester en Nijenclooster wegens onderhoud van zeedijk, destijds van Delfzijl via Watum naar Omptada loopende, geen arbeid of schot tot de Delfzijlen geven, maar wel contribueeren tot den Delf, de „buitenmude” en de „binnenmaTen”.
17. Ontstaan van den ingewikkelden toestand. De geschetste ingewikkelde en schijnbaar onverklaarbare verhoudingen in het uitwateringsgebied der Drie Delfzijlen met zijn schijnbaar stelsellooze indeeling, de reeds in 1412 niet meer begrepen en onbillijk geachte vrijdom van lasten voor sommige deelen, de indeeling van een deel der gronden bij meer dan één zijlvest, de uitsluiting van medezeggenschap in het bestuur voor sommige andere gronden en dergelijke, krijgen een veel bevredigender aspect, wanneer men in aansluiting aan het hierboven behandelde zich de wordingsgeschiedenis hier als volgt denkt.
De inpoldering is begonnen met het zuidelijk deel van het Wold- en het Oostwold-zijlvest, de zijleed Slochteren van de schepperij Slochter-Oost, de niet onderverdeelde schepperijen Slochter-West, Kolham, Scharmer en Groot Harkstede en de zijleed Klein Harkstede van de schepperij Woltersum. Geleidelijk zijn deze inpolderingen Noordwaarts uitgebreid tot den Stadsweg en



eene keering langs den Delleweg en den oostelijk aansluitenden zuidelijken dijk van het Damster diep, waarin verschillende sluizen waaronder de Mudezijl, de Vischmaarzijl, de Wijmerszijl, de zijl bij Geerweer, de Branderzijl en de Eelwerder zijl vorengenoemd. Daarbij bereikten de beide Wold-zijlvesten, het Slochter en het Scharnier zijlvest hun grootste uitgebreidheid (afgezien van de bovenvermelde latere inlatingen) en traden aan de Noordzijde van de laatstgenoemde twee zijlvesten, de schepperijen Oldersum en Wirdum als nieuwe organisaties op, waarbij de grens tegen de genoemde zijlvesten (welke — althans laatstelijk — een grillig verloop en veel onzekerheid bood), waarschijnlijk meer door reeds bestaand eigendomsrecht dan door waterstaatsbelangen bepaald werd. De afwatering leverde aanvankelijk geen moeilijkheden op, de waterloopen vonden hunne voortzetting door het Noordelijk gelegen, intusschen reeds van af terpen geëxploiteerde gebied (hoedanige terpen ook binnen de vermelde keering werden aangetroffen, zij het ook van geringer en deels zeer geringe hoogte).
Veel later werd ook in het noordelijke terpengebied de behoefte aan bedijking gevoeld en deze in verschillende phasen, aansluitend aan de oude keering bij Garrelsweer en bij Appingedam, door de belanghebbenden ondernomen. In een eerste phase hebben blijkbaar daarbij de bestaande organisaties bezuiden het Damster diep (Oldersum en Wirdum) nog een rol gespeeld. Later hebben zich daarbuiten naast elkander nieuwe organisaties gevormd (Loppersum, Eenum, Leermens en de Oostelijk aansluitende dijkrechten), die daarbij wellicht wel in samenwerking doch niet in grooter verband optraden. Westelijk hebben die organisaties verder ook de landaanwinning behartigd. Oostelijk werd nog weer terpenland aangetroffen en vormde zich ten behoeve van de bedijking daarvan een nieuwe organisatie, die der Vierburen, waarbij de grens tegen de bestaande dijkrechten weer niet door bestaande keeringen doch door het gebruiksrecht op de gronden (langs wateren) bepaald werd.
Bij gelegenheid van zoodanige inpolderingen zal men—hetzij reeds bij de eerste of bij latere—de behoefte gevoeld hebben de aanvankelijk in het terpengebied noordwaarts voerende afwatering binnenwaarts af te leiden, waartoe de achterliggenden gereedelijk hun medewerking konden verleenen, omdat tegenover den doorvoerslast stond de bevrijding van dijkslast. De nieuwe afvoer moest deels Westwaarts via Garrelsweer naar den Fivelboezem, deels Oostwaarts via Appingedam naar de Eems geschieden, waartoe dus het bestaan van de Delf althans van de beide einden daarvan vereischt werd.
Waarschijnlijk was de aanleg van die Delf of van gedeelten ervan reeds eerder ondernomen door de daar bezuiden gelegen gronden, gelijk ook het op getijbeweging wijzende, kronkelend tracé van dat water moet doen vermoeden. Immers bij het stijgen van het zeeniveau in de eeuwen, welke verloopen moeten zijn tusschen hunne inpoldering en die van het terpengebied (de terreinshoogten terweerszijden van het Damster diep verschillen toch circa 1 m) moet de afwateringsgelegenheid van de zuidelijke gronden door het terpengebied heen wel onvoldoende zijn geworden, zoowel door de vermindering van het voor de afwatering beschikbare verval als door opslibbing van de geulen.



Op den duur werd ook de loozingsgelegenheid rechtstreeks op de Fivel door de voortgaande opslibbing daarvan ontoereikend.2) Dit heeft de belanghebbenden geleid tot het verleggen van hunne afwatering naar het Oosten, onder afsluiting van het Damster diep bij Delfzijl en aanleg aldaar van 3 sluizen, waarvan 2 ten laste van de reeds bestaande Scharnier en Slochter zijlvesten en 1 ten laste van een nieuw gevormd zijlvest, het Dorpster, dat alle bestaande kleinere combinaties van de overige bij dit werk belanghebbenden in zich vereenigde en voor het geheel een tamelijk systematische, niettemin op de historie steunende indeeling in schepperijen, zijlrechten en zijleeden tot stand bracht. Tot de belanghebbenden bij de wijziging van de afwatering konden niet gerekend worden degenen, die te voren reeds naar het Oosten afwaterden, waaronder het Wolden Oostwold-zijlvest; alleen voor de gedeelten daarvan, die door de verplaatsing van de sluizen naar Delfzijl van dijkslast bevrijd werden, was wel zoodanig belang aanwezig t. w. voor de strooken in de zijlvesterkaart met K—1 en K—2 aangegeven, voor welke n.1. de dijkslast voor het vak Appingedam—Delfzijl kwam te vervallen. De overige deelen van Wold- en Oostwold-zijlvest en van de dijkrechten zijn vrij gebleven van schot aan de Delfzijlen. Die schotvrijdom is later (1412) voor de Woldzijlvesten niet meer begrepen en vermoedelijk, voor wat de dijkrechten betreft, als compensatie voor den dijkslast verstaan en zal als zoodanig ook toegekend zijn geworden aan de in 1444 nieuw aangewonnen gronden buiten den Korendijk (L—7).
Door deze verlegging van de afwatering werd de verdere opslibbing van den Fivelboezem bevorderd en konden daarin verschillende overdijkingen plaats vinden, waarbij de nieuwe gronden aanvankelijk rechtstreeks naar zee zijn blijven loozen en later met westelijk gelegen gronden het Oosterniezijlvest hebben gevormd, in hetwelk ook geen afwateringskanaal meer wordt aangetroffen, dat voor achtergelegen gronden (Zuidelijk van Westeremden) zou gediend kunnen hebben.
Vrijwel het geheele vorenbesproken inpolderingsproces heeft zich afgespeeld in den tijd vóór de oorkonden; de oudste hunner, de kroniek van de abten Emo en Menko, vermeldt nog de laatste inpolderingen in den Fivelboezem op het Zand in de omgeving van het Zandster voorwerk. In 1317 wordt dan een dijk gelegd, waarbij ook gebied van Uithuizen betrokken is, dus de Zijldijk, terwijl vervolgens in 1444 en 1453 worden bedijkt de in de Zijlvesterkaart met L—7 en I—2 aangegeven gronden, waarmede dan de zeedijk voltooid is, die tot 1717 de eigenlijke zeewering is gebleven. Het begin van dit geheele inpolderingsproces verliest zich in het vóórhistorisch verleden en is, gelet o. m. op het aanzienlijke verschil in opslibbingshoogte ter weerszijden van het Damsterdiep beoosten Winneweer en de vondsten van Friesch-Bataafsch aardewerk nabij den Grauwedijk, te stellen op omstreeks — indien al niet vóór — het begin van den terpenbouw buiten dien dijk.
*) De abt Menco van Wittewierum (2e helft 13e eeuw) vermeldt — H. O. Feith (18) blz. 176 — ter motiveering van de diepe fondeering van een nieuwe abdijkerk, dat zich aldaar eertijds een haven bevond, welke later, daar zij wegens het verzanden en verlammen van de Fivel aan haar mond bij Westeremden evenals deze rivier geleidelijk onbruikbaar was geworden, met mest en stroo gedempt was*
5



18. Het Zijlvest en het Dijkrecht van Farmsum. Het Farmsumer zijlvest telde 4 eeden t. w. Farmsum, Meedhuizen, Weiwerd en Wagenborgen binnendijks, waarvan de laatste twee dubbel schot gaven, vermoedelijk op grond, dat zij niet van ouds deel van het zijlvest hebben uitgemaakt doch in eene vroegere bedijkingsphase een eigen sluis naar de Eems hadden. Het oversteschepperschap was van de 16e eeuw af erfelijk bij den heer van Farmsum. Blijkens het archief van het zijlvest werd het in het Zuiden gelegen voormalig Oldambtster „hamrick van Wagenborgen beneden der Gast und binnen kadijcks", eerst in 1471 *) tegen het vermelde dubbele zijlschot ingelaten; vermoedelijk na het inrichten van den navermelden zomerdijk als Dollardkeering of het opgeven van een daarin gelegen sluis (kolk bij Overtocht).
In het jaar 1306 2) moesten aan de zijl behalve de binnen het zijlvest gelegen plaatsen Farmsum, Geefsweer, Meedhuizen, en Weiwerd, welk laatste daarbij extra belast was, nog medebetalen Opwierum en Tuikwerd, gelegen onder de Dorpster zijl en dus blijkbaar tijdelijk mede ingelaten.
In 15808) verkregen Midwolda, Scheemda, Noordbroek, Wagenborgen en Woldendorp voor hunne buitendijkster landen, gelegen tusschen den Dollarddijk en den Zomerdijk en blijkbaar kort te voren binnengedijkt, uitwatering tot het zijlvest, vermoedelijk tot den aanleg van het Termunter zijldiep in 1601.
In 1799 verkreeg het Farmsumer zijlvest uitwatering tot de 3 Delfzijlen.
Op te merken valt, dat het Wagenborger hamrik aangemerkt zou kunnen worden als eene completeering van de oudste groep zijlvesten in het Wold.
Behalve het zijlvest kende men ook het dijkrecht van Farmsum, belast met de schouw van den zeedijk van Delfzijl tot Fiemel, den Dallingweerster dijk en den Zomerdijk tusschen Oldambt en de Ommelanden, welke laatste tijdelijk als Dollardkeering heeft gediend en daarna nog geruimen tijd als slaperkeering is in stand gehouden. Deze zomerdijk, welke bij Wagenborgen door tusschenkomst van den Ouden weg (met Stolderij-kolk) heeft aangesloten op den Veendijk, c.q. op de hoogere gronden van het Wold, moet van Wagenborgen geloopen hebben naar Overtocht (= Overtoom), vandaar langs de gemeentegrens Delfzijl—Termunten naar het Termunter zijldiep (bij de „Klieve”, dus bij de sluis), vervolgens over circa 600 m door de gemeente Termunten en eindelijk langs de gemeentegrens Termunten-Nieuwolda. Hij verloor zijn beteekenis, toen na de indijking van den Oostwolder polder de daarachter gelegen zeewering de functie van slaperdijk kon overnemen.
19. Het Oterdumer zijlvest. Het Oterdumer zijlvest bestond uit 4 deelen of zijlvesten t. w. de Commanderij van Oosterwierum of Heveskes-klooster (waarvan de Commandeur schepper of president van het zijlvest was, later als zoodanig door koop opgevolgd door den heer van Farmsum), voorts Oterdum,
x) J. A. Feith (19) blz. 134. *) idem. blz. 133. s) idem bh. 142.











Heveskes en Borgsweer met Lalleweer, welk laatste deel vermoedelijk uit Oldambt is ingelaten, te oordeelen naar de vermelding onder de dorpen van het Oldambt in den dijkbrief van 1441. *) Ook is er een pijlrecht voor Oterdum uit het begin der 16e eeuw,2) vastgesteld door abten, pastoors, eigenerfden en gemeene meente van Oldambt en van Oterdum.
Tijdelijk, n.1. in 1550, heeft het zijlvest uitwatering gehad door de Farmsumer zijl *). Blijkbaar heeft dit maar kort geduurd, want reeds van 15534) af en vermoedelijk tot aan het gereedkomen van het Termunter zijldiep in 1601, heeft eene combinatie bestaan tusschen het zijlvest en het deel van het KleiOldambt benoorden den Zomerdijk, n.1. met Groot en Klein Termunten, Grijze monniken, Lesterhuis en Woldendorp, waarbij beide deelen te Oterdum loosden, ieder met een eigen zijl doch met een gemeene mude.
Nog werd in 1554 5), echter alleen door eigenerfden van Oterdum, een overeenkomst gesloten tot regeling van het dijkrecht overeenkomstig hetgeen van ouds gebruik was.
B. HET GEBIED VAN HET WATERSCHAP HUNSINGO.
20. Hoofdindeeling. Het in 1854 opgerichte waterschap Hunsingo omvat, wat het wezen der zaak betreft, met de begrenzing, zooals die tot 1878 heeft gegolden, het gebied in de Zijlvesterkaart aangegeven met de letters C3, C4, D, E, F en G, n.1.:
C3. het dijkrecht van Wierum en de Hooge- en Lage-Paddepoel, met het gebied van Selwerd, vroeger behoord hebbende tot het Aduarder zijlvest;
C4. het Klein Garnwerd, dat in 1629®) bij rechtgraving van het Reitdiep werd afgesneden van het Aduarder zijlvest en waarbij vervolgens ook kwam het afgesneden Reitdiepsvak;
D. het Houwer zijlvest;
E. het Schouwer zijlvest (met Ej het dijkrecht van Schilligeham);
F. het Winsumer en Schaphalster zijlvest;
G. het Wetsinger zijlvest;
Noordelijk van deze, nader ook in het kaartje No. IV aangegeven zijlvesten kwamen nog verschillende dijkrechten voor, opgericht over voormalige uiterdijkslanden en in de Zijlvesterkaart aangegeven met:
Ri. het dijkrecht van Eenrum, Pieterburen, Westernieland, Wierhuizen, Usquert, Uithuizen, Hornhuizen, Kloosterburen en Ulrum of bij verkorting naar de 3 dijkrechtereeden ook genoemd dat van Pieterburen, Wierhuizen en Westernieland;
Ra. het dijkrecht van de Andelster Uiterdijken;
*) Oork. D. 7. *) Oork. C. 20. 3) J. A. Feith (19) blz. 134.
) Dollard (3) blz. 106. 6) Oork. C. 22. ®) E. J. Werkman (73) blz. 128.



R3. Warffumer en Breedster Kadijken;
R4. kadijken van Uithuizermeeden;
Rg. het dijkrecht van Vierburen (buitendijksch deel).
Het geheel komt afgezien van Vierburen op de kaart van v. Rijn voor naar de waterschapsindeeling. De grenzen zijn daarom ontleend voor het Houwer, het Schouwer, het Winsumer en Schaphalster en het Wetsinger zijlvest deels aan de kaart No. 8—g en overigens aan de Beckeringhkaart No. 1 —h, voor de dijkrechten aan de noordkust aan de ongekleurde Beckeringhkaart en voor de overige onderdeden zoo goed mogelijk aangegeven naar uiteenloopende gegevens.
Over het dijkrecht van Vierburen (buitendijksch deel) R5 is in 1869 opgericht het waterschap Vierburen.
Over de overige dijkrechten aan de noordkust met uitzondering van het gedeelte van Ri bewesten den Noordpolder, dat bij Hunsingo is gevoegd, zijn in 1854 opgericht de waterschappen Noordpolder, Uithuizerpolder en Oostpolder; de in de Zijlvesterkaart aangegeven gebieden vormen van die waterschappen „de uiterdijkslanden”, zoo genoemd naar den toestand in of voor 1717; de buitenwaarts daarvan gelegen gronden van die waterschappen worden aangeduid als „de polderlanden”; de laatste zijn ingedijkt voor den Noordpolder in 1811, voor den Uithuizer polder in 1827 en voor den Oostpolder in 1840. Blijkens de kaarten Nos. 4—a, b en c hadden in 1614 opmetingen van die uiterdijkslanden plaats respectievelijk over het westelijk deel en over de volle kustlengte en werd in 1641 een kielspit uitgezet en opgemeten voor den kadijk, waarmede die uiterdijkslanden werden ingepolderd en welke kadijk na den storm van 1717 hier tot hoofdzeewering van de provincie werd ingericht. Deze kadijk is ook aangegeven in de Starckenburgkaart van i 1685; de kaart van de Wit Sr. van 1659 geeft alleen eene bekading bij Uithuizermeeden.
21. Het Houwer zijlvest. Het zijlvest was verdeeld in 3 schepperijen: Leens, Ulrum en Vierhuizen; het bestuur werd gevormd door de drie scheppers benevens 8 zijlrechters, n.1. uit Hornhuizen, Vierhuizen, Ulrum, Leens, de Houw, Niekerk, Vliedorp en Zuurdijk.
Vermoedelijk zullen de drie schepperijen, waarmede gelijknamig drie zijlrechten, de oude kernen van inpolderingen vertegenwoordigen en de overige zijlrechten op uitbreidingen, respectievelijk — Hornhuizen — landaanwinst betrekking hebben.
In de Zijlvesterkaart is nog, ontleend aan kaart No. 8 g, aangegeven de scheiding tusschen het gebied D—1, dat door de Zoutkamper pomp loosde en het overig gebied, loozende eertijds door de Houwer zijl en na de toeslijking van de buitenriet van die zijl in 1717, via het Schouwer zijlvest.
Blijkens de resolutiën van het zijlvest van 1710 en 1711 x) bevonden zich bij Niekerk een verlaat en een klijve tusschen deze beide onderdeden van het zijlvest, welke objecten ook voorkomen op kaart No. 8—g.
M p. H. Meekhoff Doombosch (37) blz. 328.



In de scheiding tegen het Schouwer zijlvest bevond zich in 1644 x) nog een overtoom, die vermoedelijk omstreeks 1712 2) door de Provincie vervangen werd door een verlaat, dat later — 1751 — 3) weer opgeruimd werd. In 1717 (2 Oct.) — dus vóór den stormvloed — werd reeds een overeenkomst van afwatering met het Schouwer zijlvest gesloten, terwijl de Houwer zijl, die sedert genoemd jaar buiten werking was, in 17186) afgedamd en in 1728 6) geamoveerd werd.
22. Het Schouwer zijlvest. De grens bezuidoosten Mensingeweer blijkt niet scherp afgebakend te zijn geweest. Volgens eene in 1853 (ten behoeve van eene voorgenomen omzetting van het Wins. en Schap, zijlvest in een waterschap) opgemaakte grensbeschrijving loosden nabij Maarhuizen nog eenige aan het Schouwer zijlvest schotgevende gronden naar Winsumerzijl.
Blijkens de kaart No. 8—g werd in het midden der vorige eeuw daar, waar thans het Mensingeweersterloopdiep en het hulpkanaal benoorden Wehe de grens van het zijlvest kruisen, de oude afsluiting van het zijlvest tegen het buitenwater nog door dammen in stand gehouden.
Het bestuur werd gevormd door 3 scheppers en 16 zijlrechters volgens onderstaand overzicht, met den schepper uit Oldeklooster als oversteschepper.
Schepperijen.
I Het huis terBorch II Oldeklooster III HethuistenDijke (bezuiden Warfhuizen). (te Pieterburen)
Zijlrechten.
Warfhuizen (2) Kloosterburen (2) Eenrum (3)
Maar slacht Wehe Pieterburen
Mensingeweer Wierhuizen Saaxumhuizen (2)
Luttekehuizen Westernieland
Dezelfde plaatsen benevens het voorwerk Hammen (Schilligeham) en Sijdeweere worden reeds in het reglement van 1371 vermeld7) als gehouden tot het onderhoud van de waterloop, genaamd de Hunze, tusschen den Noordelijken dijk en de (Schouwer) zijl met uitzondering alleen van Saaxumhuizen en Westernieland, welke gedeelten het langst eene afwatering in noordelijke richting hebben behouden n.1. door de Hiddinger zijl, welke in 1350 werd gelegd doch in 15208) wegspoelde, hetgeen in 15219) tot de inlating tot dit zijlvest leidde.
De op blz. 64 vermelde aanleg in 1458/59 van de Schaphalster zijl met bijbehoorend kanaal naar Winsum, leidde tot de afscheiding van het in de Zijlvester-
x) P. H. Meekhoff Doornbosch (37) blz. 362. 2) idem blz. 329. *) idem blz. 376.
4) idem blz. 329. 8) idem blz. 330. ®) J. Zijlma (79) blz. 44. 7) Oork. C. 6.
8) Zijlma (79) blz. 36 en 37. •) Oork. C. 21.



kaart met E—1 aangegeven gebied, het voorwerk Schilligeham van het Aduarder convent (met eenig land van Lutkehuizen), hetwelk daarna een afzonderlijk dijkrecht vormde.
Die afscheiding heeft dan blijkbaar geleid tot de bekendmaking van 1458 x) betreffende het te geven zijlschot en het jukkengetal der onderdeden, in welke opgave het voorwerk Hammen niet meer voorkomt en bij Lutkehuizen wordt aangeteekend, dat daar „nog behouden” is 18£ juk land.
Ook hier geeft de indeeling eene aanwijzing omtrent de wordingsgeschiedenis van het zijlvest in dier voege, dat de schepperij sub I zd omvatten het complex van gronden, dat het eerst de Schouwer zijl als uitwatering gebruikte en waarbij dan achtereenvolgens onderdeden van de latere schepperijen sub II en III werden ingelaten, naarmate de inpolderingen aan de noordzijde zich voltrokken en de wenschelijkheid zich voor deze of de achtergelegen polders deed gevoelen, de afwatering zuidwaarts te verleggen op gelijke wijze, als zulks het laatst plaats vond ten aanzien van Saaxumhuizen en Westemieland in 1521. De onderverdeeling in zijlrechten beantwoordt aan oudtijds afzonderlijk afwaterende gebieden en aan daarbuiten aangewonnen complexen — Kloosterburen, Wierhuizen, Pieterburen en Westemieland — die, gelijk uit het vertakt kanalennet is af te leiden, aanvankelijk naar het wad afwaterden, doch later hunne afwatering binnenwaarts hebben verlegd.
De schepperij I behoorde westelijk van de voormalige Hunze tot de Matne en oostelijk daarvan tot het Halve Ambt; de schepperij II behoorde geheel tot de Mame, die sub. III geheel tot het Halve Ambt.
23. Het Winsumer en Schaphalster zijlvest. Het zijlvest, waarvan het geschreven zijlrecht dateert van omstreeks 1323 2) en na de belangrijke inlatingen van 1458 in het jaar 1464 3) werd vernieuwd, omvatte 12 schepperijen als hieronder, elk met hunne zijleeden aangegeven. Opperste schepper was oudtijds de hofmeester van het te Roodeschool, tusschen Bedum en Middelstum, gelegen „uiterhuis" van het Aduarder klooster. De indeeling in zijleeden is ontleend aan M. Doombosch, Catalogus archief Hunsingo (37).
1. Stedum. Willem Starks- Wijkster-
Heemwaarder- Thesinger- Ellerhuister-
Lellenster- Noorddijkster- Sauwerderwolder-
Lutkewijtwerder- Eminga- Noordwolder-
Krangeweerster- Rebben- Zuidwolder-
Weerster- Lijnwaarder- Beyumer-
Dorpster- Roggen- Noorddijkster-
2. Vierendeel. Kardingahuister- 4. Winsum.
Buurster- 3. Innersdijk. Kitser-
Doeken- Laanster- Haverster-
Haayen- Witsenborger- Onderwierumer-
i) Oork. C. 15. *) Oork. C. 5. *) Oork. C. 18.



Winsumer- Roodeschoolster- Hofhomster-
Bellingeweerster- Kantenster- 10. Zandeweer.
5. Baflo-Rasquerd. Stitswerder- Nielandster-
Bafloër- (W. en O.) Elswerder- Oldenzijlster-
Rasquerder- (1 en 2) Rottumer- Wierster-
Tinallinger- (1 en 2) 8. Warffum. Holwinder-
Emstheemster- Menkeweerster- Langenhuister-
6. Ober gum. Warffumer- (1, 2 en 3) Uppenhuister-
Obergumer- (1 en 2) Usquert, Wester- 11. Overmaringe.
Maarhuister- 9. Uithuizen. Smedingaheemster-
Ranumer- (1 en 2) Usquert (Ooster-) of Rensuma-
7 .Ewsumof Middelstum. Aldingahuister- Eppenhuister-
Toomwerder- Oprijpster- Startingahuister-
Diddingahuister- Oldorpster- 12. Huizinge.
Middelstumer- Westerdijkster- Melkuma-
Westerwijtwerder- Uithuister- Fraamster eed.
Engeweerstei- Weelster-
De grenzen der schepperijen zijn niet op eenige kaart teruggevonden, doch wel benaderend af te leiden uit bovenvermelde opsomming van hunne zijleeden en uit het Register van Schouwbare objecten van 1783 x) en wel ongeveer als volgt:
1. Stedum, het zijlvestgebied buiten den Wolddijk en beoosten het Maarvliet;
2. Vierendeel, het zijlvestgebied binnen den Wolddijk en beoosten het Z. verlengde van het Maarvliet;
3. Innersdijk, het overig gebied binnen den Wolddijk;
4. Winsum, het bezuiden het Winsumer diep gelegen zijlvestgebied onder de gemeente Winsum en onder Bedum buiten den Wolddijk;
5. Baflo Rasquerd, het zijlvestgebied onder de gemeente Baflo en dat bewesten die gemeente en benoorden de Snaphaanstocht;
6. Obergum, het benoorden het Winsumer diep en bezuiden de Snaphaanstocht gelegen gebied van de gemeente Winsum;
7. Ewsum of Middelstum, het gebied der gemeente Middelstum, zonder Huizinge (sub. 12) alsmede van de gemeente Kantens het deel bewesten den weg Middelstum—Usquert en een klein deel bezuiden den weg van Kantens naar het Oosten; met dien verstande, dat de Breeksterlanden — tusschen Buiten Kardinger maar en Westerwijtwerder maar — te eeniger tijd zijn ingelaten in Vierendeel;
8. Warffum, het gebied van Bedum benoorden het Winsumerdiep, het zijlvestgebied onder Warffum en dat onder Usquert voor zoover bewesten den weg Usquert—Middelstum;
9. Uithuizen, het zijlvestgebied beoosten evengenoemden weg onder Usquert, Uithuizen en Uithuizermeeden, het laatste voor zoover benoorden het Meedster maar en den weg door Oostemieland;
*) P. H. Meekhoff Doornbosch (37) blz. 22 No. 55.



10. Zandeweer, het zuidelijk resteerend deel der gemeente Uithuizermeeden en het deel van Kantens beoosten den weg Usquert—Middelstum en benoorden Boterdiep, Zandeweers ter maar en Oude Maar;
11. Overmaringe, het gebied der gemeente Kantens niet begrepen onder 7 en 10;
12. Huizinge, het gebied der gemeente Middelstum benoorden den Delleweg en beoosten het Huizingermaar en zijn noordelijk verlengde.
Bij raadpleging van de kaart zal blijken, dat deze indeeling wel beantwoordt aan de hierboven op grond van de Hoogtekaart ontwikkelde wordingsgeschiedenis met Innersdijk en Vierendeel als begin der inpoldering en afwatering oorspronkelijk via Onderdendam en Menkeweer langs de tegenwoordige Warffumer trekvaart, zich oorspronkelijk als geul in twee takken verdeelende ter weerszijden van een Warffumer eiland.
De het laatst vermelde 4 schepperijen zijn eerst later deel gaan uitmaken van het zijlvest. Het gebied der Aldingahuister of Usquerter Oostereed, in de Zijlvester kaart aangeduid met F—2 wordt in 1661 (en zelfs nog in 1767 x)) vermeld als „nieuw ingelaten" en waterde dus vermoedelijk nog laat zelfstandig af naar het wad. Het overig deel dier 4 schepperijen, in de kaart afzonderlijk aangegeven, maakte vroeger deel uit van het hiervoren reeds bij het Slochter zijlvest vermelde Oosterniezijlvest; nadat in 1453 de Oostemiezijl binnengedijkt was moeten worden, werd in 1458 dit gebied, vormende de drie Hunsingoër deelen van dat zijlvest, tot het Winsumer zijlvest ingelaten onder beding van bijzondere voorwaarden ten behoeve van de lage gronden van Innersdijk en Vierendeel, onder welke voorwaarden de aanleg van een nieuwe zijla). Later n.1. in 1663 3) werd Huizinge, dat tot dusverre deel had uitgemaakt van Overmaringe, als zelfstandige schepperij erkend.
Met Fj is nog aangegeven het Goorechter hamrik Noorddijk, dat te voren naar de Hunze loosde en in 1408 4) tot het zijlvest ingelaten werd, waarbij het eene deel daarvan (door Vierendeel) zou afvoeren naar de Kamingezijl en het andere deel (door Innersdijk) naar de Bederazijl, beide in den Wolddijk gelegen en in genoemd jaar nog dienst doende.
De uitwatering langs het Winsumer zijldiep had aanvankelijk plaats nabij Winsum door de Oude Winsumer zijl, welke in dienst bleef tot 1629, toen de Reitdiepskronkel, waarop deze sluis loosde, werd afgesneden. Bij' gelegenheid van de evenbedoelde gebiedsuitbreiding met 4 schepperijen werd in 1459 lager aan het Reitdiep bij Schapeshal, een nieuwe sluis met toeleidingskanaal tot stand gebracht, waarnaast in 1635 een nieuwe Winsumer zijl gesticht werd, nadat de oude door de evengenoemde afsnijding van kronkels onbruikbaar was geworden.
Behalve de afwatering langs evenbedoelde zijl is in het terrein nog een vroegere afwateringsgeul te onderkennen van Winsum met een groote bocht langs Schilligeham naar het Reitdiep voerende. Wellicht houdt daarmede verband
P. H. Meekhoff Doombosch (37) blz. 178 en 53. *) Oork. C. 13 en 14.
3) P. H. M. Doombosch (37) blz. 9. 4) Oork. A. 14.











de omstandigheid, dat ook reeds in een oorkonde van 1323 *) van Winsumer zijlen (meervoud) gesproken wordt; intusschen zou die meervoudsvorm ook betrekking kunnen hebben op meer dan eene keering in eenzelfde kunstwerk (gelijk bij de twee „ebbezijlen" bij Gronenberg in een oorkonde van 1332 2), de Menkeweerster verlaten 3) en Vierverlaten 4).
Met behulp van het Menkeweerster verlaat (gelegen in het Warffumer maar bezuiden de samenkomst met de Delte en wellicht oudtijds — vóór den aanleg van de Delf — de buitensluis voor het Zuidelijke gebied) alsmede van het verlaat, dat bij den aanleg van de trekvaart naar Uithuizen daarin bij Kantens werd gesticht, werd tot tegen het einde der 18e eeuw in de hoogere noordelijke deelen een iets hoogere waterstand onderhouden. Deze gronden hadden in 14585) nog eene „nieuwe" uitwateringssluis bij Warffum, die echter bij de vorenvermelde uitbreiding van het zijlvest ontgraven (opgewonnen) zou worden, dus — vermoedelijk wegens aanslibbing — niet of gebrekkig functioneerde.
24. Het Wetsinger zijlvest. Van dit zijlvest, ook wel aangeduid als het Wetsinger, Sauwerder en Selwerder, werd de zijl in 1410 6) met bijdragen van de Acht zijlvesten en Dorpmans zijlvesten in het algemeen belang der stad en der daarbij gelegen landen gesticht tegenover Aldingehuizen (Alinghuizen, op den W.oever van het toenmalige Reitdiep) en na toekenning in 1634 van een provinciale uitkeering zuidwaarts verplaatst, waarna het in 1629 afgesneden en inmiddels aangeslibde Reitdiepsvak in 1640 werd afgedamd onder aanleg van de Noorderpomp voor de afwatering.7)
Het zijlvest omvatte de volgende twee schepperijen, elk met 6 zijleeden. 1. Selwerd. 2. Wetsinge en Sauwerd.
Zandvoortster eed Tijumer eed
Noordwolder „ Valkumer „
Selwerder- en Borghamster eed Wetsinger,,
Harsenser „ Westerdijkshomer eed
Adorper ,, Sauwerder ,,
Eenster „
Uit den naam van de eerstgenoemde schepperij en van een zijner zijleeden (t. w. Selwerd en Borgham) moet worden afgeleid, dat in afwijking van de Beckeringhkaart No. 1—h, die ten deze voor de Zijlvesterkaart (No. X) gevolgd is, ook een deel van het gebied C—3, n.1. dat van Selwerd te eeniger tijd (na 1430) tot het Wetsinger zijlvest is gaan behooren.
x) Oork. A. 7. *) Oork. A. 8.
3) Ook wel aangeduid als Menkew.verlaat (enkelvoud). Uit de stukken — zie P. H. Meekli. Doornb. (37) o. a. blz. 58 — blijkt van gebruik door de scheepvaart en aanwezigheid van een kolk, dus tusschen 2 keeringen of verlaten.
4) Voormalige, naar 2 zijden keerende schutsluis in het Hoendiep bewesten Hoogkerk dus met 4 keeringen of verlaten.
®) Oork. C. 14. De vermelding in het adres van v. Swinderen e. a. (61) blz. 12, dat met die nieuwe sluis het Menkeweerster verlaat bedoeld wordt, is onaannemelijk.
6) Oork. A. 15. 7) E. J. Werkman (73) blz. 141.



C. HET GEBIED VAN HET WATERSCHAP WESTERKWARTIER EN VAN DE WESTELIJK DAARVAN, BINNEN DEN OUDEN REITDIEPSDIJK GELEGEN GRONDEN.
25. Hoofdindeeling. Het bovenomschreven gebied (waarop ook het kaartje No. V betrekking heeft), omvat de gronden in de Zijlvesterkaart aangegeven met de letters A, B en C, het laatste voor zoover gelegen bewesten het Reitdiep t. w.
A. het (Groningsch gebied van het) z.g. Munniken-zijlvest.
B. het Kommer zijlvest en
C. het Aduarder zijlvest (met het daarin in 1823 opgenomen Saaxumer zijlvest).
Over de gronden van het Kommer en het Aduarder zijlvest, voor zoover
gelegen binnen de provinciale grenzen, werd in 1861 opgericht het waterschap Westerkwartier. Bij die oprichting, werd daaronder (evenals in de Zijlvesterkaart) begrepen het gebied van den Westzandemer molenpolder (bewesten Wolddiep en bezuiden Hoendiep), dat v. Rijn ook aangeeft als behoorende tot het Kommer zijlvest met bemaling naar het daartoe behoorende Wolddiep, hetgeen overeenstemt met de oorkonde B.—18 van 1600 betreffende de Nieuwe Opslachter of Kommer zijl, in welke het met Kusemer en Jouwer genoemd wordt onder de gronden van Langewold, die tot die zijl moesten contribueeren. Deze polder werd echter volgens Geertsema *) altijd gerekend tot het z.g. Munniken-zijlvest en is reeds in 1869 weer van het waterschap Westerkwartier afgescheiden onder verlegging van de uitmaling naar het tot het Munniken-zijlvest behoorende deel van het Hoendiep, westelijk van de Gaarkeuken-sluis, dat gemeen ligt met de door de Munnikenzijl loozende Lauwers en den Frieschen boezem.
Over de in Groningen gelegen, op dien boezem loozende, eertijds tot het Z.g. Munniken-zijlvest behoorende gronden is geen hoofdwaterschap opgericht. Wel zijn de afzonderlijke polders daarvan, evenals die binnen de reeds vermelde hoofdwaterschappen, als zelfstandige waterschappen georganiseerd.
26. Het z.g. Munniken-zijlvest. De door de Munniken-zijl loozende gronden van de Ruigewaard, van Lutjegast en van Doezum en Opende werden in het begin der 16e eeuw 1 2) door Stadhouderlijk gezag genoopt tot medebetaling aan de zijl en onder zeker zijlvestverband gebracht. Nader werden de verplichtingen bij overeenkomst geregeld en in 1551 2) ook de gronden van Grootegast en Sebaldeburen ingelaten, welke gronden dus te voren naar het oosten en door Langewold moeten hebben afgewaterd, gelijk voor Sebaldeburen ook blijkt uit de oorkonde van 1385. 8)
Het beheer van de zijl berustte bij den abt van het in 1240 bij Stroobos gestichte Gerkesklooster, aan welks monniken de zijl ook haar naam ontleent. Door het klooster was — naar de abt ± 1476 4) vermeldde — driemaal, telkens meer buitenwaarts, een zijl gelegd en wel6) bij Visvliet, Pieterzijl en Munmkenzijl,
1) Zie (23) blz. 106. 2) Oork. B. 26. 3) Oork. B. 6. 4) Oork. B. 24.
5) A. J. Andreae (4) blz. 39.



alle kennelijk in de Lauwers; de eerstgenoemde niet te verwarren met de Vis vlieter Oude Zijl in de uitwatering van Lutjegast. Een vierde zijl in de Lauwers, waaraan het plaatsje Lauwerzijl zijn naam ontleent, is blijkens de kaart No. 3—h in 1754 gebouwd als buiten de eigenlijke zeewering vooruitgeschoven Klijve, vermoedelijk om de opslibbing van de buitengeul van de Munniken-zijl te keeren.
De moeilijkheden, die de Stadhouderlijke tusschenkomst noodig maakten, vloeiden blijkbaar daaruit voort, dat de Groninger ingelanden van oordeel waren, dat die sluizen niet in hun belang waren gesticht en dat zij zelf te voren steeds vrij van schot rechtstreeks naar zee geloosd hadden: Doezum en Opende bij Schalkendam; Lutjegast bij Visvliet; dus eerstgenoemde gronden langs de Lauwers, die bij Schalkendam uitmondde in de van Achtkarspelen komende Oude Vaart, de vereeniging van welke twee wateren dan verder den naam Lauwers is blijven voeren; de gronden van Lutjegast langs het Visvlieter of Besheersdiep, dat bij Visvliet zich in die Beneden Lauwers ontlastte. Met de Ruigewaard was in 1471 x) eene overeenkomst getroffen nopens de bekostiging van eene verplaatsing van de zijl. Voor de Ruigewaarden kwam in 1476 2) een dijkrecht tot stand, zoodat de indijking van een laatste gedeelte van die waarden omstreeks dat jaar zal hebben plaats gehad.
De vroegtijdige bemoeienis van de monniken met landaanwinningswerk blijkt nog uit Oork. B—19 van 1320 nopens verdeeling van, vermoedelijk bezuiden Visvliet gelegen land van het Convent en de geërfden in Hilamahusum t. w. die van Leychaham, van Westerland, Sandsterdeel en Ryquarda, welke namen herinneren aan den over Lutjegast en Wester- en Oosterzand voerenden zandrug en de vroeger aldaar aangetroffen aanzienlijke huizen Lycklema en Rikkerda.
De getuigenverklaring, vermeld aan het slot van Oork. B—26, wijst voorts de Sappema Koebrugge (thans Sappentil?) aan als grens van onderhoudsverplichtingen ten aanzien van het Visvlieterdiep en dus vermoedelijk ook van vroegere inpolderingen. De over de Sappentil voerende keering moet oostwaarts over Westerhom en vervolgens zuidelijk langs Grijpskerk geloopen hebben t. w. volgens een lijn op rond 400 m bezuiden den Rijksstraatweg, langs welke lijn zich een reeks boerderijen uitstrekt, welke op de kaart met Oxwerd zijn aangeduid; de keering moet hier over groote lengte zeer langen tijd — blijkens het aanzienlijke verschil in terreinshoogte ter weerszijden — de zee hebben gekeerd. Voorwaarts van het westelijke deel van deze keering over Sappentil worden weer lage polders aangetroffen, waarvan een gedeelte thans het waterschap de Hilmahuister molenpolder vormt. Daar zal dus te zoeken zijn het gebied der geërfden in Hilamahusum; het in 1320 verdeelde nieuwe land zal dan wellicht verkegen zijn door aanhechting van een eiland Westerwaard (onder afsluiting van de tusschen gelegen kreken) en wel aan de Westzijde via Visvliet, alwaar, naar A. J. Andreae 3) mededeelt, in 1370 reeds een kerk door overstrooming vernield werd, hetgeen alzoo waarschijnlijk maakt, dat de inpoldering in 1320 reeds tot die plaats gevorderd was.
Aan den aanleg van den dijk over Sappentil, Westerhom en Oxwerd moet
x) Oork. B. 23. *) Oork. B 25. 3) Zie (4) blz. 142.



dan hier blijkens de verschillen in terreinshoogte nog eene inpoldering vooraf zijn gegaan, waarbij de reeds genoemde Westzandemer polder werd gevormd en waarvan de dijk zich oostwaarts o. a. afteekent in het W. O. gerichte deel van het Hoerediep.
De vermelde afwateringsgemeenschappen van Doezum en Opende, Lutjegast, Grootegast en Sebaldeburen werden blijkbaar omsloten door de uitloopers van de Zuidelijk en Westelijk gelegen hooge gronden en door enkele verbindingsdijken tusschen deze, t. w. a. den uitlooper van Opende over Noordwijk naar Lucaswolde; b. dien van Opende over Doezum en Grootegast naar Niekerk; en c. den meermalen doorbroken rug over Het Dorp-Eest en Lutjegast naar Oosterzand; terwijl dan de bedoelde verbindingsdijken gevormd worden door: de westelijke keering van het Wolddiep (tusschen a, b en c); den van Lutkegast zuidwaarts voerenden weg (tusschen b en c) en den van Het Dorp-Eest zuidwaarts voerenden weg (idem).
Het niet door vrijwillige samenwerking doch onder drang van een overigens weinig krachtige overheid tot standgekomen zijlvestverband is — waarschijnlijk mede tengevolge van het opheffen van het convent — niet blijvend geweest, hetgeen later*) bij herhaling tot overeenkomstige moeilijkheden heeft geleid als bovenvermeld.
27. Het Kommer zijlvest. Het Kommer zijlvest werd ook wel aangeduid (naar de samenstellende deelen) als het Homster, Bomster en Nijeslooter zijlvest en aanvankelijk als het Opslachter zijlvest naar de gemeenschappelijke uitwateringszijl, de Nije Opslachter-1 2), later Kommer zijl, die omstreeks 1600 gebouwd werd.
Het reglement van Prinses Anna heeft een reglement voor het Kommer zijlvest en bovendien voor een zijner drie deelen, het Nijeslooter zijlvest, nog een afzonderlijk reglement.
Volgens eerstbedoeld reglement werd het beheer van de zijl gevoerd door de drie grietmannen der onderdeden.
Het Homster (= Hwnster)zi]'lvest kende geen zijlrechters.
Het Bomster zijlvest kende zijlrechters uit (de Langewolder karspelen) Faen, Nijekerk, Oldekerk en Oxwerd, dus alleen uit een der deelen, waaruit — naar ook uit het reglement valt af te leiden — dit zijlvest was samengesteld; het andere (West-Vredewolder) deel, waarvan als karspelen worden genoemd Nuys, Maarum, Niebert en Noordwijk, werkte wel mede tot de keuze van den grietman; de mogelijkheid is voorzien, dat deze karspelen voor den rechter zouden kunnen vorderen een particuliere oeconomie met eigen grietman te mogen hebben.
In het reglement voor het Nijeslooter zijlvest, worden als gerechtigd tot de keuze van den grietman vermeld de heerden van de (Oost Vredewolder) karspelen Midwolde, Oldebert (Tolbert), Lettelbert, Oostwold, Leegemeden en Roderwolde met Leutingewolde', uit welke plaatsen voorts 9 zijlrechters werden gekozen. Het
1) C. C. Geertsema (23) blz. 90 en E. v. Loon (35) 3e St. blz. 185 e.v.
2) Oork. B. 18. Als Nije Upslachte (= nieuwe opdijk) zal zijn aangeduid de dwarsdijk, door de Rijte gelegd ter verbinding van de Ruige Waarden met Humsterland.



reglement legt aan landen, buiten het zijlvest gelegen, doch uitwatering door de zijl genietende (blijkbaar de navermelde gronden van de Pomp in de Nije Slachte), dubbel schot op. Het vermeldt voorts den Roderwolder dijk als keering van Drentsch water.
In de Zijlvesterkaart zijn aangegeven met:
B—1. de gronden van het oude Homster (of Niehoofster) zijlvest, omtrent de plaats van welks zuidelijken dijk de roedentallen van de dwarsdijken in het bed der Oude Rijte, vermeld in de oorkonden van 1453 en 1457 x), nog aanwijzingen geven;
B—2. de Homster uiterdijken, in 15662) ingedijkt (met een eigen zijl) en vermoedelijk te rekenen tot het Homster zijlvest uit het reglement van Prinses Anna;
B—3. de gronden behoorende tot de Pomp in de Nije Slachte, welke in 1571 3) (dus kort na de evenvermelde inpoldering van de Homster uiterdijken, door welke te voren afgewaterd werd) ingelaten zijn in het Nijeslooter zijlvest. Het zijn de gronden gelegen ter weerszijden van de Oude Rijte, loopende Oostelijk en Noordelijk van de gaasten van Noord- en Zuidhom, welke Rijte nog lang in open gemeenschap met de zee is gebleven en welke gronden opvolgend door dwarsdijken ingepolderd werden. Genoemd worden in 1453 4 5), de oude Godekema Slachte, vermoedelijk gelegen bezuiden den Rijksstraatweg en de nieuwe dijk bij Fritemahuis van 1453 waarbuiten reeds in 14576) de Nije Slachte van Balmahuizen naar Oxwerderzijl werd gelegd.
B—4. de gronden van het Nijeslooter zijlvest, ook wel aangeduid als die van Oost Vredewold (beoosten den Boerakkerweg) of wel als die van Midwolde naar de voornaamste plaats6) van Oost Vredewold. Zij zijn gelegen bezuiden het op blz. 40 reeds vermelde, door Rietema beschreven, tot Hooidijk en Redendijk opgeslibde voormalige stroompje en moeten, naar uit de topografische kaart valt af te leiden, oudtijds hunne afwatering oostwaarts gehad hebben naar de Oude Rijte, doch die afwatering—nog vóór den tijd der oorkonden, vermoedelijk in verband met opslibbing van de Oude Rijte — omgeleid hebben, noordwaarts door Langewold heen, langs het tegenwoordige vak Hoendiep van Enumatil— Noordhornerga (de Sloot uit den naam van het zijlvest?), rechtstreeks naar de toenmalige Lauwerszee. De uitwatering geschiedde met een eigen zijl (oorspronkelijk vermoedelijk op zekeren afstand bezuiden en later —) in den Rijksstraatweg en wel in dezen weg aanvankelijk door de Midwolder zijl bij het z.g. Ipengat7).
Later — wellicht na een doorbraak, die tot de vorming van dit Ipengat leidde — had de uitwatering plaats door de nabij gelegen Oxwerder, sedert ook wel als Sloter aangeduide zijl, welke laatste, na in 1554 ®) door aanslibbing onbruikbaar te zijn geworden, in 1561 verplaatst werd naar het oostelijk einde van het dorp Niezijl en sedert werd aangeduid als Nije-Sloter zijl of Niezijl.
B—5. de gronden van West Vredewold met de karspelen, die het
4) Oork. B. 11 en 12. 2) Oork. B. 16. ®) Oork. B. 17. 4) Oork. B. 11.
5) Oork. B. 12. ®) Oork. B. 8. *) A. J. Andreae (4) blz. 34. *) Oork. B. 14.



eene der beide vorenvermelde deelen van het Bomster z ij 1 v e s t uit het reglement van Prinses Anna vormden en welker zijl naar uit Oork. B—14 valt af te leiden oorspronkelijk den naam van Bomster zijl droeg. Ook deze gronden hebben kennelijk oudtijds in Oostelijke richting naar de Oude Rijte bij Enumatil afgewaterd, door het zooeven bedoelde stroompje (Hooidijk—Redendijk), doch later de loozing Noordwaarts, langs het Wolddiep door Langewold heen omgeleid, waarna het stroompje tusschen zijne kaden kon opslibben tot boven het tegenwoordige maaiveld ter weerszijden. De onderzijde van het kleilichaam beantwoordt, naar bij kleiwinning bleek aan het gootprofiel van een waterloopje, terwijl het ongelijke bovenvlak, dat in het algemeen in het midden hooger ligt dan aan de kanten, verband zal houden met de ongelijke dikte (en dus ook klink) van de onderliggende veenmassa. De oudste oorkonde, die van 1385 x), vermeldt de moeilijkheden, die het samenkomen van al dat water in Langewold (het andere deel van het Bomster zijlvest uit het reglement van Prinses Anna) veroorzaakte, door welks gebied blijkens het voorgaande immers ook Oostvredewold afstroomde alsmede Grootegast, (het laatste vermoedelijk via Sebaldeburen, waarmede het in 1551 tiaar de Munniken-zijl overging); in een vroegeren tijd zal Grootegast ook op het Redendijk-stroompje hebben afgewaterd, getuige het gedeelte daarvan bewesten de samenkomst met den Hooidijk. West Vredewold was blijkens de oorkonde van 1385 wel verplicht zijn afvoerkanaal door kaden afgescheiden te houden, doch het kon deze door dien waterlast niet instandhouden. Overeengekomen werd nu, dat zoowel West Vredewold als de westelijke twee karspelen van Langewold (Sebaldeburen en Oldekerk) een nieuwen eigen waterloop zouden maken met een gemeenschappelijke buitengeul, gewoonlijk de Roder genoemd, vermoedelijk bewesten het dorp Niezijl buiten den Rijksstraatweg, welke destijds reeds de zeekeering gevormd zal hebben, in aanmerking genomen, dat daarop in 1457 de Slachte bij Balmahuizen werd aangesloten en dat buiten dien straatweg reeds in 1471—1476 de Ruigewaarden aangewonnen en bedijkt waren.
West Vredewold nam bovendien zekere beperking van den watertoevoer op zich en wel op drie plaatsen, welke naar de namen te oordeelen zullen zijn te zoeken bij den Redendijk, bij Balktil en in den Postdijk onder Trimunt.
B—6. deLangewolder gronden van het Bomster zijlvest, welke tot omstreeks 1554 een eigen zijl, de Niekerker, hebben onderhouden, doch nadat deze in dat jaar tegelijk met de Oxwerder of Sloter zijl door aanslibbing onbruikbaar werd en verplaatsing geen heil bracht, de Bomster zijl mede zijn gaan gebruiken 2). Deze Niekerker zijl wordt in 1554 beschreven als die voor Nijkerk, Oldekerk en Faan en als te liggen dicht bij de Oxwerder. Vermoedelijk zal de uitloozing die Sebaldeburen en Oldekerk in 1385 naar de Roder, dus dicht bij de Bomster zijl zouden maken, onklaar zijn geworden en dientengevolge Sebaldeburen in 1551 door de Munniken-zijl en Oldekerk door de zijl van Niekerk zijn gaan afwateren. De plaats van de Niekerker zijl na haar evenbedoelde verplaatsing is nog af te leiden uit de vermelding in 1566 8) van „Langewolds doove of slapende zijlpijp * als
!) Oork. B. 6. *) Oork. B. 14. ®) Oork. B. 16.



eindpunt voor den dijk van de Homster uiterdijksgronden; dus vermoedelijk even beoosten de Niesijl.
Bij vergelijking van de namen der karspelen, voor deze gronden van Langewold en West Vredewold vermeld in het reglement van Prinses Anna, met die in de oorkonde van 1385 valt het op, dat:
1°. behalve Sebaldeburen ook Lucaswolde in 1385 wel en later niet meer vermeld wordt, vermoedelijk daaruit te verklaren, dat althans het meerendeel der gronden van Lucaswolde gemeen lag met die van Grootegast en aldus begrepen was in de hiervoren vermelde inlating van Sebaldeburen en Grootegast in 1551 tot de Munniken-zijl;
2°. Oxwerd in 1385 nog niet en later wel vermeld wordt, hetgeen vermoedelijk verband houdt met afzonderlijke inpoldering en het aanvankelijk onderhouden van een eigen zijl, als voren reeds vermeld. In dit verband valt nog te vermelden een Warfsoordeel van 1446 x) in een geschil tusschen de zijlrechters van Niekerk en Faan eenerzijds en de Oxwerder buren anderzijds, waarbij de Oxwerder gronden binnen den zeedijk verplicht werden schot en arbeid te geven op gelijken voet als die van Niekerk en Faan.
Op de vrije watergemeenschap tusschen de verschillende in Langewold samenkomende afwateringscombinaties wijst de aanteekening van 1554, volgens welke de aan de overzijde van het afvoerkanaal van Oost Vredewold, achter Zuiden Noordhorn gelegen gronden contribueerden aan de Niekerkerzijl. Men zou dan hier gehad hebben een overeenkomstigen toestand als in het oosten der Provincie o. a. bij de Drie Delfzijlen, n.1. verplichting tot het in standhouden van eigen zijlen doch gemeenliggende polderwateren.
De inlating in 1571 van de Pompster landen speciaal naar het Nijeslooter zijlvest zou dan zijn te zien als een compensatie voor hen, die van die inlating het meeste bezwaar zouden ondervinden en niet wijzen op afgescheiden afvoerkanalen van dat zijlvest.
■®—7. de Uiterdijken langs de Kommerzijlster (Binnen) Rijte, binnengedijkt omstreeks 1600.
28. Het Aduarder en het Saaxumer zijlvest. Volgens het reglement van Prinses Anna omvatte het Aduarder zijlvest destijds de volgende 12 Schepperijen: Westerstadshamrik I. Aduard. Gamwerd en Oostum.
idem II. Hoogemeeden. Fransum.
Hoogkerk. den Ham. Ezinge en Hardeweer.
Leegkerk en Dorkwerd. Wierum. Feerwerd.
Dien omvang heeft het zijlvest eerst laat gekregen.
In de 14e eeuw2) was het zijlvest nog beperkt tot het zuidelijk gebied en omvatte het de volgende drie hoofddeelen:
a. de gronden van de zijlvesten van Peize, Roden en Fokswolde;
b. die van Lieuwerderwolde, waarvoor in de oorkonde van 1335 als onderdeden
x) H. O. Feith (16) blz. 209. *) Oork. v. 1313, 1335 en 1382 B. 1, 2 en 5.



worden opgegeven Zuid-Lieuwerderwolde, Koningskamp, Noord-Lieuwerderwolde, Dorkwerd en Ripe; c. die van het convent van Aduard, gesticht in 1193;
welke onderdeden (ook die van het gebied sub b) waarschijnlijk in de aangegeven volgorde zijn ingepolderd geworden.
De drie deelen loosden in 1313 gezamenlijk door eene sluis bij de Arbere, een boerderij van welken naam door Rietema *) werd ontdekt op circa 1500 m noordwestelijk van Aduard en welke sluis in 1382 wordt aangeduid als de Adewerderzijl.
De oorkonde van 1313 vermeldt nog twee oudere sluizen, eene bij het Aduarder klooster gelegen en de Zwaagsluis, waarschijnlijk te zoeken in den Zijlversterweg, alwaar ook het kronkelend tracé van het Aduarder diep in een vrijwel rechtlijnig overgaat. Uit de verdeeling van den onderhoudslast van het diep (van de Zwaagsluis tot de Huchsloete — vermoedelijk ± 300 m bezuiden den Rijksstraatweg — ten laste van het convent; daarbeneden voor gemeene rekening) mag aangenomen worden, dat de in de oorkonde vermelde aanleg van eerstgenoemd rechte gedeelte geschiedde in het belang van het convent, wellicht om, ten dienste van eene inpoldering van de Hoogemeeden, de te voren daar doorheen voerende afwatering om te leggen. Bij de Zwaagsluis zullen nog geen conventsgronden geinteresseerd zijn geweest.
Ook worden benedenwaarts van die Zwaagsluis nog de sporen van een vroegere, sterk kronkelende voortzetting van het riviertje aangetroffen, buiten langs den Zijlvesterweg, loopende in de richting van Kleiwerd aan den Rijksstraatweg.
Oostelijk van Lieuwerderwolde bevonden zich blijkbaar nog gronden, die hunne uitwatering naar het Wester- of Reitdiep hadden, n.1. het westelijk van dat diep gelegen deel van het Westerstadshamrik en eenige aangelegen gronden, voorts die van Wierum en die van Gaaikema (in de Zijlvester kaart met Cx aangegeven); de afwatering had blijkbaar aanvankelijk plaats met verschillende sluisjes; althans kregen de ingezetenen van Zuid- en Noord Hoen (gelegen nabij de Stad) in 1360 2) het recht van vrijen waterloop door Tammingaland en Lieuwerderwolde heen naar de zijl bij Wierum.
De belangrijke uitbreiding van het zijlvest met het gebied van Middag, enz. n.1. vrijwel tot zijn uiteindelijke grootte, zonder het gebied van het Saaxumer zijlvest (in de zijlvester kaart aangegeven met C—2) had plaats in het begin van de 15e eeuw in verband met in dien tijd tot stand gebrachte ingrijpende wijzigingen in den waterstaat, welke weliswaar nergens uitdrukkelijk vermeld worden, doch niettemin uit de oorkonden voldoende duidelijk spreken. Blijkbaar kreeg in dien tijd het zijlvest zijn tegenwoordig afwateringskanaal van den Rijksstraatweg langs Feerwerd, met aan den mond de Aduarder blockzijl (1407)3), naast welke in 1430 4) een tweede zijl werd gebouwd, en verkreeg toen tevens het Reitdiep tusschen Dorkwerd en Wierum zijn tegenwoordig recht tracé en herkreeg het daarbij tot Groningen zijn open gemeenschap met de zee. De voornaamste aanleiding tot deze wijzigingen zal gezocht moeten worden in achteruitgang van de
») Zie (52). 2) Oork. B. 3. 3) Oork. B. 7. 4) Oork. A. 19a.



waterloozingsgelegenheden als gevolg van de opslibbing van de naar zee voerende afvoerwegen, welke moet zijn voortgevloeid uit de geleidelijke afsluiting van de kreken in en om het gebied van Middag, omstandigheden, welke een eeuw te voren (± 1313) ook zullen hebben geleid tot het vooruitbrengen van de oude zijl van Aduard naar de Arbere.
De werken wijzigden uit den aard de toch reeds niet gunstige afwateringsmogelijkheden naar de Hunze en het Reitdiep en gingen dan ook gepaard met eene verlegging van de afwatering voor verschillende aangrenzende gebieden, deels naar het Aduarder zijlvest, waar immers de afwatering nu belangrijk gunstiger was geworden; verlegging vond plaats in 1407 4) voor de landen van Gaaikema naar Aduard; in 1424 en 1434 2) voor het Oosterstadshamrik en het Westerstadshamrik beoosten het Reitdiep naar de Drie Delfzijlen; in 1430 3) voor Selwerd en de Paddepoel, het zuidelijk deel van het in de zijlvesterkaart met C—3 aangegeven gebied, door middel van een grondduiker onder het Reitdiep naar het Aduarder zijlvest, terwijl in 1435 4) het recht tot medegebruik van dien grondduiker bedongen werd voor het noordelijk deel van dat gebied C—3, t.w. het gedeelte van het Wierumer hamrik, dat door den aanleg van het rechte Reitdiepsvak benoorden Dorkwerd was afgesneden. De wijziging van het Westerdiep tot eene open zeeverbinding blijkt uit het verschil in eischen aan de daarlangs gelegen dijken gesteld in 1422 (Oork. A. 16, breedte beneden 8 en boven 4 voeten) en in 1441 (Oork. A. 21, de afmetingen door de meerderheid te bepalen).
De uitbreiding van het Aduarder zijlvest moet tot stand zijn gekomen tusschen 1382 en 1430, immers bij de opsomming van de drie deelen van het zijlvest is in 1430 Middag in de plaats gekomen van de zijlvesten van Peyze, Roden en Fokswolde van 1382, welke zijlvesten zich blijkbaar aan medebetaling meenden te mogen onttrekken, doch daartoe nader, in 14525), toch verplicht werden, zij het niet op gelijken voet als de overigen.
In 1489 6) wordt nog vermeld de opmeting van een nieuwen dijk en dam over de Olde Rijte, vermoedelijk de tusschen Middag en Saaksum loopende „Oude Tocht” of „Kliefsloot”, waarop de Oude zijl bij de Arbere moet hebben geloosd; voor deze kreek toch was door de omlegging van die afwatering, de gelegenheid tot aanslibbing zooveel gunstiger geworden; vermoedelijk zal ook reeds eerder een gedeeltelijke inpoldering daarvan hebben plaats gehad door een dwarsdijk bij Altenauw, op de grens van het gebied C—2, op overeenkomstige wijze als zulks omstreeks denzelfden tijd geschiedde bij de bij het Kommer zijlvest besproken, iets meer westelijk gelegen, tusschen Humsterland en de Noordhorner gaast loopende Oude Rijte.
Van de bovengenoemde 12 schepperijen vertegenwoordigden vermoedelijk Hoogkerk en Leegkerk met Dorkwerd het Lieuwerderwolde van 1313 en 1335, waartoe dan naar uit Oork. A—16 valt af te leiden, vóór 1422 ook is gaan behooren het bewesten het Reitdiep gelegen deel van het Westerstadshamrik. Aduard
4) Oork. B. 7. a) Oork. A. 17 en 20. 3) Oork. A. 19a. 4) Oork. A. 196.
6) Oork. B. 10. ®) Oork. B. 13.
6



en Hoogemeeden zullen hebben omvat de gronden van het convent van 1313, terwijl Fransum, Ezinge met Hardeweer, Feerwerd en Garnwerd met Oostum Zullen uitmaken de gronden van Middag, aan welke x) reeds vóór 1313, n.1. toen men het diep van de Zwaagsluis tot de Huchsloete aanlegde, onderhoud van bruggen over dat diep was verzekerd.
De naar het vorenstaande in 1489 ingedijkte kwelders langs de Oude Kliefsloot hebben, naar uit het intact blijven van den voormaligen buitenloop in den Saaxumer (buiten)polder valt af te leiden, aanvankelijk hun eigen uitwatering naar het Reitdiep behouden, doch zijn later — vermoedelijk bij de indijking van evengenoemden polder in 1794 — van Altenauw af naar het Saaksumer zijlvest overgegaan, hetwelk in 1823 bij het Aduarder zijlvest werd gevoegd. Het reglement van Prinses Anna heeft geen afzonderlijk reglement voor genoemd zijlvest; wel wordt onder dat voor het Dijkrecht van Humsterland, waartoe het behoorde, tevens het doen van de rekening van Saaxumerzijl geregeld.
D. DE AFTERSILVESTENGE OF ACHT(E) ZIJLVESTEN EN HET ZIJLVEST VAN WOLD EN GO.
29. De Acht Zijlvesten. De hiervoren (blz. 12 en 37) reeds vermelde organisatie der Acht zijlvesten was ten tijde van het Reglement van Prinses Anna reeds lang verdwenen.
Zij zal zijn op te vatten als eene combinatie van de oudste zijlvesten van Fivelingo van en met het Wold-zijlvest tot en met Innersdijk, gevormd ter behartiging van het belang van gemeenschappelijke keering van het buitenwater, daaronder begrepen het bovenwater aangevoerd langs de Hunze en dat herkomstig uit de Zuidoostelijke venen, welk bovenwater, toen de inpoldering zeewaarts voortschreed en dus het keeren van zeewater in wezen door anderen was overgenomen, het voornaamste onderwerp werd van de zorg van die combinatie.
Als keeringen voor dit bovenwater kwamen in aanmerking: de Wolddijk, de Burgwal 2) (waarbuiten later de E- of Hunzedijken langs de zuidelijk van den Burgwal gelegen Goorechter karspelen) en eindelijk de Loedijken. 3)
Onder dezen laatsten naam zijn blijkbaar te verstaan de veendijken; op de in het gemeente-archief aanwezige kaart No. 7d van de limietscheiding van Sappemeer van 1657 is n.1. een Loodijck aangegeven, die van een punt van het Winschoter diep gelegen op circa 500 m beneden het Martenshoekster verlaat in oostelijke richting voert en in het hooge veen te niet loopt en dus vermoedelijk de aansluiting van den Burgwal aan dit hooge terrein vormde.
In de oorkonden, waarin deze organisatie vermeld wordt, aangeduid als Aftersilvestenge of Acht(e) zijlvesten, treedt zij steeds op in verband met voorkomen of opheffen van overlast van bedoeld bovenwater t. w. 1301 2) voor de instandhouding van den Burgwal, in 1343 8) in verband met het Suderwater en
x) Oork. B. 1. 2) Oork. A. 3. *) Oork. A. 9.







d



de Loedijcken, in 1364 en 1365 1) ter verbetering van de uitloozing van de Hunze, in 1385 2) tot het keeren van Drentsch geweld tegen de dijken van inmiddels ingelaten Goorechter hamrikken tusschen die rivier en den Burgwal, in 1410 8) ter verbetering van de afwatering van gronden bewesten den Wolddijk, in 1424 4) voor de instandhouding van de dijken van de genoemde hamrikken alsmede van den Wolddijk.
Uit de standplaatsen van de 8 priesters en cureeten, die de oorkonde van 1385 voor de Acht zijlvesten bezegelden (Siddeburen, Schildwolde, Slochteren, Scharmer, Garmerwolde, Zuidwolde, Noordwoïde en Bedum), blijkt haar gebied. Dat zij op den duur ook een deel van de aanliggende Goorechter karspelen hebben opgenomen, valt af te leiden uit hun overeenkomst van 1424 4) met het Groninger hamrik, dat naar Delfzijl uitwatert, waarin n.1. sprake is van de Achtzijlvesten „uitgezonderd Kropswolde” en waarvan de bepalingen zouden gelden tot men de lieden van Kropswolde en (Wester)broek er toegebracht heeft mede borgen te stellen of in rechte zich af te scheiden („of met rechte af te gaan”.) Als plaats van de Warf wordt aangegeven Ten Boer, welks convent tevens de leiding had in het Scharmer zijlvest.
Op de van het Hunzewater ondervonden schade zou ook kunnen wijzen de nabij de Reehorsterlaan voorkomende sprong in het tracé van den meervermelden Burgwal (de zuidwestelijke keering van evenbedoeld gebied) in verband met de omstandigheid, dat een vrijwel rechtlijnige voortzetting van het Noordwestelijk deel van den Burgwal wordt aangetroffen in den weg door Westerbroek en ook in enkele waterloopen bezuiden het Winschoterdiep zelfs tot voorbij het Foxholstermeer.
Het laatst worden de Acht zijlvesten vermeld in een in het archief van het Scharmer zijlvest aanwezige verklaring van 1449 6) wegens overdracht van grond in het karspel te Broke om een nieuwen dijk te maken. Blijkbaar hebben de kort te voren tot stand gekomen, op blz. 80 hiervoren vermelde, belangrijke werken aan het Reitdiep verder optreden van de organisatie overbodig gemaakt.
30. Het zijlvest van Wold en Go (kaartje no. VI). Uit de oudste oorkonden valt af te leiden, dat oudtijds ook het benedenstroomgebied van de beide ter weerszijden van den Hondsrug gelegen stroompjes, de Hunze of het Selwerderdiepje en de Drentsche A, ook wel aangeduid als het Oosterdiep en het Westerdiep, onder zeker zijlvesterverband was gebracht. Dit verband zal dan later op overeenkomstige wijze als zulks bij de (blz. 81) reeds besproken zijlvesten van Peize, Roden en Foxwolde geschiedde, opgelost zijn, toen anderen — in dit geval de Sta'd Groningen — het beheer van den benedenloop dier stroompjes aan zich trokken.
De combinatie omvatte, voor zoover de Hunze betreft, de karspelen Noorddijk, Middelbert, Engelbert, Broek, Kropswolde, Wolfsbarge, Everdeswolde
*) Oork. A. 10 en 11. 2) Oork. A. 13. s) Oork. A. 15. *) Oork. A. 18.
s) B. K. Driessen (13) blz. 386.



(nabij Zuidlaren), Midlaren, Noordlaren, Onnen, Haren en Helpman met het klooster Essen (welke karspelen gewoonlijk werden samengevat onder den naam Wold en Go, Oosterwolt en Go of Threntawolde en Go) en voorts het Oosteren Westerstadshamrik. Voor zoover ook het Westerdiep er bij betrokken was, treedt ook Eelde op, mede begrepen onder Wold (en Go).
In 1332, alzoo korten tijd, nadat voor het Winsumer zijlvest bepalingen van zijlrecht werden op schrift gesteld, werd ook door de voren vermelde belanghebbenden bij het Oosterdiep — welke zich daarbij aanduidden als „Silvestene” — een soortgelijke regeling getroffen x) voor twee blijkbaar in dat diepje gelegen sluizen, bij welke regeling dit Winsumer zijlrecht van toepassing werd verklaard. Van de beide sluizen was de eene gelegen in Muthen, dus eene uitwateringssluis aan den mond en wel, naar uit andere gegevens valt af te leiden, vermoedelijk nabij Selwerd, terwijl de andere bij Gronenberg gelegen was, even bovenwaarts van de zijl, waardoor Helpman en Essen op het diepje loosden; de laatste vormde blijkbaar een schutsluisje (de oorkonde vermeldt „twee ebbezijlen”), dienende om ten behoeve van de scheepvaart (o. a. naar de verveningen van het Aduarder klooster in Everdeswolde, waarvan eene oorkonde van 1285 2) gewaagt) te laag afloopen van het bovenpand te voorkomen. Op het benedenpand loosden behalve Helpman en Essen — hiervoren reeds vermeld — nog Engelbert, Middelbert, Noorddijk en de Groninger hamrikken. De overeenkomst van 1332 duidt reeds op de tegenstrijdigheid van de belangen van het stroomgebied van het bovenen dat van het benedenpand, welke tegenstrijdigheid waarschijnlijk in den loop der tijden in beteekenis toegenomen zal zijn door de bedoelde verveningen aan het bovenpand en de daaruit voortvloeiende vergrooting van waterlast en welke belangenstrijd in 1385 tot uitdrukking komt in gewelddaden als het doorsteken van dijken op den rechteroever van het bovenpand, In de onderwerpelijke overeenkomst van 1332 heeft men die tegenstrijdigheid getracht te overbruggen, door te bepalen, dat ten behoeve van het stroomgebied van het benedenpand gedurende één etmaal per week met het schutsluisje bij Gronenberg geen water Zal worden afgevoerd uit het bovenpand.
Dat het diepje slechts een gering afvoervermogen gehad heeft, blijkt uit de resten, die ervan nog in het terrein worden aangetroffen en waarvan er enkele bij den aanleg van het nieuwe kanaal benoorden Groningen werden doorsneden. Daarbij bleek de breedte tusschen de beide kaden te bedragen circa 16 m op N. A. P.; circa 8 m op — 0.5 m, terwijl beneden — lm slechts het profiel van een smalle en ondiepe sloot aangetroffen werd. Ofschoon allicht in den loop der laatste vijf eeuwen zekere profielsvermindering zal zijn opgetreden, waarvan echter bij het graafwerk niet bleek, zoo blijkt uit den onderlingen afstand der kaden wel, dat het afvoervermogen oudtijds niet groot geweest kan zijn (wat vóór de vervening van het achterland vermoedelijk ook weinig bezwaarlijk was) en dat het voor de ontwatering van de laag gelegen hamrikken langs het benedenpand dus
*) Oork. A. 8. 2) Oork. A. 2.



wel noodig was dit laatste laag te laten afloopen en daartoe den toevoer uit het bovenpand tijdelijk te beletten.
Van een zekere groepeering van de belanghebbende karspelen blijkt nog uit het opmaken van de overeenkomst in 4 exemplaren, waarvan er één bestemd was voor het klooster Essen, dat hier blijkbaar de leiding had genomen, één voor de Gron. hamrikken, één voor Threntawolda en één voor Kropswolde en Gho.
Ongeveer 30 jaren later n.1. in 1364/1365 x) besluit men de sluis aan den Hunzemond vooruit te brengen en de nieuwe sluis te leggen op een plaats tusschen de Oude plaats, eertijds Muthe genoemd, en de parochie Harsens en wel zoo, dat daarmede tevens het Westerdiep wordt afgesloten, een en ander vermoedelijk met de bedoeling om de opslibbing van het Hunzevak tusschen de oude en de nieuwe sluis op te heffen en om die van de buitengeul der nieuwe sluis door de krachtiger afstrooming van de gecombineerde stroompjes beter tegen te gaan. De oude verbinding van het Westerdiep met het Oosterdiep, zuidelijk van Harsens is, naar Acker Strating reeds aangaf2), nog in het terrein nabij de boerderij Hunzeroord te herkennen. Het Waterschut of Noordpant, ook als Knipe aangeduid, dat volgens de oorkonde van 1364 na het tot standbrengen van de nieuwe sluis, een nader te bepalen plaats en bestemming zou krijgen, zal vermoedelijk te voren den mond van het Westerdiep nabij Dorkwerd hebben afgesloten.
Dat in die omgeving buitenwaarts eertijds nog lang een wadgebied zal zijn geweest, daarop wijzen — behalve de reeds op blz. 43 vermelde, talrijke geulen en het onder een kleidek van 1.5 m dikte gelegen graf, in 1930 bij den kanaalaanleg aangetroffen in het terrein westelijk van Dorkwerd — ook de groote kronkelingen van de voormalige buitengeul van de Hunze, die noordoostelijk van Selwerd nog herkenbaar zijn in het terrein, bekend onder den naam van de „Koningslaagte”. Ten tijde van den bedoelden sluisaanleg was dit geulengebied wel reeds lang opgewassen en ook bedijkt; het verschil in terreinhoogte, dat aanleiding gaf tot de onderscheiding van de Hooge en de Lage Paddepoel duidt echter eveneens op betrekkelijk late bedijking. Dat de rechte strekking van het gedeelte van het Westerdiep tusschen Groningen en Dorkwerd niet oorspronkelijk is, doch door rechtgraving verkregen zal zijn, ligt voor de hand en valt ook af te leiden uit verschillen in terreinhoogten, uit het grillige verloop van de grens van Selwerd (gemeente Noorddijk), alsmede uit eene op de Beckeringhkaart aangegeven uitbuiging van de grens van Selwerd tot bewesten het Reitdiep.
Mogelijk is de verplaatsing van de sluis in 1365 de scheepvaart ten goede gekomen; tot een bevredigende verbetering van de afwatering van het stroomgebied der Hunze heeft zij zeker niet geleid. Zulks blijkt duidelijk uit hetgeen bij het Aduarder zijlvest reeds werd vermeld omtrent den overgang van de op het benedenpand der Hunze loozende hamrikken naar andere zijlvesten (1370 Middelbert en Engelbert, 1408 Noorddijk, 1424 Oosterhamrik, 1434 Westerhamrik, enz.) en omtrent de afleiding van het Boven-Hunzewater omstreeks 1430 langs het Schuitendiep en den aanleg van een nieuw Reitdiepsvak van Dorkwerd naar
2) Oork. A. 10 en 11. 2) Zie (2), kaartje bij blz. 68.



Wierum met verplaatsing van de zeesluis vermoedelijk naar de Stad. Van het bedoelde Schuitendiep kon in 1332 nog geen sprake geweest zijn, anders had men toen het Selwerder diepje wel geheel voor den waterafvoer van de hamrikken langs het benedenpand kunnen reserveeren, instede van gedurende een etmaal per week. Het moet echter in 1424 reeds bestaan hebben, omdat bij de inlating van het Oosterstadshamrik naar de Drie Delfzijlen het diepje gekruist moest worden. De wijziging van het Reitdiep moet iets later zijn tot stand gekomen; te voren zal het Schuitendiep het Hunzewater weer op het benedendeel van het Oosterdiep hebben gebracht en wel, naar uit de oorkonde van 1434 *) nopens het Westerstadshamrik in verband met de stadsplattegrond van v. Deventer 2) valt af te leiden, langs de oostelijke vestinggracht en de in genoemde oorkonde vermelde Thije, n.1. het waterloopje, dat onder den naam van Selwerder diepje van Kortinghuis naar de Stad voert en binnen deze laatste in 1616 3) (in aansluiting aan de van Noorderhoogebrug voerende kleysloot) tot Boterdiep vergraven werd en in 1912 grootendeels gedempt is. Blijkens het reglement van het waterschap Hunsingo van 1856 behoorde het buiten de stad gelegen gedeelte van dit diepje destijds tot genoemd waterschap, terwijl de ter weerszijden daarvan gelegen gronden van het Westerstadshamrik tot de Drie Delfzijlen behoorden.
Eene oorkonde van 1321 4) betreffende eene sluis (aqueductus), welke door belanghebbenden gelegd zou mogen worden in de Hunze bezuiden den weg van Sint Walfridusbrug (Noorderhoogebrug), zou doen denken aan een kunstwerk, waarmede dit diepje zelf afgesloten kon worden. Dit is echter niet waarschijnlijk, in aanmerking genomen, dat de overeenkomst niet gesloten werd enkel tusschen lieden van Wold en Go, die in vorenstaande onderstelling de eenige belanghebbenden zouden zijn, doch de rechters van Hunsingo en Fivelingo mede partij waren. Ook zou in die veronderstelling het beding, dat de sluis de derde eb gesloten gehouden moest worden en die derde eb den Groningers en den lieden van Threntawolde ten goede kwam, niet begrijpelijk zijn, omdat het belang van Threntawolde door de verplichting tot gesloten houden van de sluis juist geschaad zou worden. Meer waarschijnlijk is het, dat hierbij aan Innersdijk eene uitloozing op de Hunze bij Noorderhoogebrug werd toegestaan, als waarop ook het korte W. O. gerichte, langs de Noordgrens van Noorddijk voerende vakje Boterdiep wijst.
Nog valt te vermelden eene verklaring van 1323 6) van het klooster Essen en de karspelen Noorddijk, Middelbert. Engelbert, Broek, Kropswolde, Wolfsbarge, Noordlaren, Haren en Eelde betreffende 4 zijlen (een schutsluis met 2 vloed- en 2 ebkeeringen?) met bijbehoorende dijken, te maken bij Skilgavoorwerk, (Schilligeham) onder garantie aan die van het Winsumer zijlvest voor geval van schade aan hun waterloop. Gelet op het vorenvermelde moet worden aangenomen, dat dit project, dat eene afsluiting van het Reitdiep beoogde veel verder benedenwaarts dan de plaats, daarvoor later in 1365 gekozen, onuitgevoerd is gebleven.
*) Oork. A. 20. Zie ook de aanteekeningen daarbij. 2) Kaart No. 9a.
3) Oork. A. 22 (met aanteekeningen).
*) Oork. A. 6. 5) Oork. A. 7.











E. HET GEBIED VAN DE WATERSCHAPPEN OLDAMBT, REIDERLAND EN WESTERWOLDE. (OUD).
31. Hoofdindeeling. Het (in kaartje No. VII nader aangegeven) gebied van de bovengenoemde waterschappen, waarvan de namen ontleend zijn aan de oude landschappen, stond sedert het midden der 15e eeuw onder de souvereiniteit der Stad. In het Reglement van Prinses Anna, dat alleen de Ommelanden gold, komt het daarom niet voor.
Het inbreken van de Dollard heeft de vroegere waterstaatsorganisaties verstoord. Bij de geleidelijke herwinning van het verloren gebied zijn nieuwe gevormd, waarvan één het karakter van een normaal zijlvest heeft verkregen, t. w. het Termunter zijlvest, omvattende het oude, niet naar Farmsum of Oterdum overgegane Oldambtster gebied zonder Finsterwolde en tot stand gekomen in 1601. Voor het overige gebied gingen de karspelen, waarin het verdeeld was, wel voor bepaalde waterstaats-doeleinden min of meer duurzame combinaties aan, die naar het aantal deelnemende karspelen dan werden aangeduid als 3-, 4-, 5- en 10-karspelen-zijlvest, doch eigenlijke zijlvesten vormden zij niet; het bleef beperkt tot een vrij lossen band tusschen de samenwerkende karspelen. Slechts het Tienkarspelen-zijlvest maakt daarop eene uitzondering, in zooverre daarvoor later en wel in 1821 door Ged. Staten een reglement werd vastgesteld, in 1822 door de Kroon bekrachtigd.
De aanduiding dier combinaties met het aantal samenwerkende karspelen is eenigszins verwarrend, doordien van de oorspronkelijk 10 karspelen het karspel Beerta (dat van alle combinaties deel uitmaakte) na de uitbreiding, die het door de bedijking van 1657 had ondergaan, in tweeën gesplitst werd, n.1. Beerta en Nieuw Beerta. Beerta werd daardoor in de aanduiding van het 3- en het 10-karspelenzijlvest slechts enkelvoudig en in die van het 4- en 5-karspelen-zijlvest dubbel geteld. Nog valt op te merken, dat van het afwateringsgebied van het 3-, het 4en het 5-karspelen-zijlvest ook het Oldambtster karspel Finsterwolde deel uitmaakte, doch niet in de benaming is mede geteld. Voor een en ander zij overigens verwezen naar den meergemelden „Catalogus van Inventarissen”, x) en naar „de Dollard”, 2) welk laatste werk een uitvoerige geschiedenis van de hierbedoelde gebieden bevat.
Het in 1863 opgerichte waterschap Oldambt met zijn 10 onderdeden beantwoordt aan het Termunter zijlvest met zijn 10 karspelen (met dien verstande dat daaronder ook eenig gebied van Oterdum werd opgenomen en dat de onderverdeeling eenigszins afwijkt van de karspel-indeeling).
Het in 1864 opgerichte waterschap Reiderland beantwoordt aan het gebied van het Vijfkarspelen-zijlvest. De 7 onderdeden van het waterschap beantwoorden aan de vroegere indeeling; zij omvatten 4 der karspelen van het Tienkarspelenzijlvest met Nieuw Beerta (het oorspronkelijke vijftal) en voorts het (vroeger niet medegetelde) karspel Finsterwolde alsmede de in 1696 ingedijkte Kroonpolder.
x) J. A. Feith (19). 2) G. Acker Stratingh en G. A. Venema (3).



De overige 6 karspelen van het Tienkarspelen-zijlvest werden in 1873 gebracht onder het Waterschap Westerwolde (oud), hetwelk in 1900 werd gesplitst in het waterschap Westerwolde (nieuw) met 5 onderdeden, beantwoordende aan 5 dier karspelen en het Waterschap Pekela, genoemd naar het 6de hunner.
32. Het Termunter zijlvest. Het Termunter zijlvest omvatte de volgende 10 karspelen, elk door een „zijlvest” vertegenwoordigd in het bestuur, dat overigens bestond uit drie scheppers en een oversteschepper, t. w. den door de Stad aangestelden drost der beide Oldambten.
Het Klei-Oldambt en de eerste en laatstgenoemde vier karspelen van het Wold-Oldambt wezen elk een schepper aan.
Wold-Oldambt. Klei-Oldambt♦
1. Noordbroek 5. Eexta 9. Woldendorp
2. Zuidbroek 6. Scheemda 10. De beide Munten.
3. Meden 7. Midwolda
4. Westerlee 8. Oostwold
De overeenkomsten van 1391 en van 1420 x) tusschen hovelingen van Reiderland en van het Wold-Oldambt geven een vrij duidelijk beeld van de afwateringsmiddelen en keeringen in dit laatste en van zijn grens tegen Reiderland. Van de oorspronkelijke ontwikkeling van de waterstaatsverhoudingen in dit gebied valt intusschen weinig meer na te speuren. Het zijlvest is het product van den geleidelijken wederopbouw na het nu vóór circa 500 jaren inbreken van den westelijken Dollardarm in het gebied van het Oldambt, dat zich oorspronkelijk uitstrekte tusschen de Zijpe of Siepsloot aan de zijde van Fivelgo en de Tjamme (met aansluitende grenswateren, enz.) aan de zijde van Reiderland en dat bestond uit een zuidelijk veen- en woldgebied en een noordelijk kleigebied, die gezamenlijk nog in 1420 bij Termunten, buitenwaarts van den tegenwoordigen Eemsdijk, door eenige zijlen op de Eems loosden en wel langs het riviertje de Ae, dat althans „alom in den Swage”— door Edijken was ingesloten. De later volgende oorkonden gewagen dan gedurende ongeveer anderhalve eeuw van wanhopigen strijd om in Oldambt nog het zeewater te keeren, dat in het aangrenzende Reiderland was ingebroken. Over de vraag, wanneer de Dollard is ontstaan, bestaat nog wel eenige onzekerheid. Men zal daarbij in aanmerking moeten nemen, dat aan het definitief opgeven van de ingebroken Eemskeering tusschen Reide en Nesserland wel is voorafgegaan een lange periode, waarin het dijksherstel en het optreden van nieuwe dijkschaden elkander afgewisseld hebben. De vroegere opvatting als zou die periode reeds in 1277 zijn begonnen, moet onhoudbaar worden geacht.
De drie aanteekeningen in een misboek van Reiderwolde, waarop het jaar 1277 zou moeten steunen2), zijn blijkbaar daarin eerst laat en op uiteenloopende tijden gesteld en blijken in verschillende opzichten niet juist; de dorpen, welke destijds in den Dollard vergaan zouden zijn8), blijken uit andere gegevens nog
i) Oork. D. 2 en 3. 2) Oork. D. 1. 8) Voor kaarten hiervan zie (3) blz. 3.



veel later te bestaan en de ontruiming van het klooster Menterwolüe neen een eeuw later plaats gevonden dan in dat misboek is aangegeven.
Wel moet — gelet op den „nood der landen” waarvan de overeenkomst van 1391 gewaagt — dat begin reeds vóór 1391 gevallen zijn. Niet onwaarschijnlijk is, gelijk Woebcken x) veronderstelt, de ramp ingeleid door den beruchten Marcellusvloed van 1361. Het herstelwerk is bemoeilijkt door de in dien tijd heerschende partijtwisten tusschen de Schieringers en de Vetkoopers. Het bij die twisten in 1415 (of wellicht 1413) verbranden van zijlen 2) (waarvan althans één in Reiderland), welk feit Ramaer 3) speciaal naar voren brengt, zal dan den toestand hebben verergerd en er toe geleid kunnen hebben, dat destijds tusschen Blijham en Winschoten eb en vloed voorkwam, gelijk Rengers van ten Post4) als overlevering voor het jaar 1418 vermeldt. Ook de toegenomen bezorgdheid welke uit de overeenkomst van 1420 (tegenover die van 1391) spreekt, wijst in die richting. Dat de toestand ernstig werd ingezien in de jaren vóór 1425, blijkt wel uit de hulp, die door de Stad en de Ommelanden aan de lieden van Reiderland werd verleend, wel is waar onverplicht maar stellig niet belangeloos. Immers zoowel in Reiderland en Oldambt als in Fivelingo strekte zich op betrekkelijk korten afstand van den Eemsdijk een niet door klei afgedekt veengebied uit tot in de nabijheid van de Stad; dus met weinig weerstand biedend en voor dijkwerk ongeschikt bodemmatpriaalj zoodat bij het verloren gaan van de Oostersche dijken ook het westelijk deel der provincie ernstig werd bedreigd. Dat het gevaar niet denkbeeldig was, bleek een eeuw later, toen in 1520 inundatiewater van den Dollard bij Winsum op het Reitdiep moest worden geloosd.5)
Uit de dankbetuiging voor de aan Reiderland voor het slaan van de dijken verleende hulp en de toezegging van wederkeerige hulp, zoo in de toekomst Stad en Ommelanden last van gebroken dijken mocht overkomen, welke in 1425 door Ocko to Broeck bij open brief6) werd gedaan, zou zijn af te leiden, dat men destijds voor Reiderland het gevaar — althans voorloopig — te boven gekomen achtte. Twee jaar later is dan echter de toestand dermate ongunstiger geworden, dat men het noodig oordeelt ten behoeve van het Oldambt een inlaagdijk te maken van Wester Reide naar de Wolden (Willekeuren van Focken Ukens van 1427)7), waartoe die van Fivelingo beoosten den Delfdijk tot Hoogebrug toe, de Oldambtsters zouden helpen. In 1441 8) volgt nog eene overeenkomst tusschen de dorpen van het Oldambt in zake het gemeenschappelijk ondernemen van dijkswerk naar meerderheidsbesluit van gekozen dijksrechters. Niettemin moet in 14479) het klooster Palmaer, gelegen in de lijn van de vorenbedoelde inlaagkeering, op den overgang van het klei- in het veengebied, worden opgeheven, waarbij nochtans met de mogelijkheid gerekend wordt van herstel van de dijken, die door Reiderland naar het Wold voeren. Zoodanig herstel is ook het doel van de overeenkomst, in 1454 10) tusschen Stad en Lande en het Oldambt gesloten, nopens het maken
!) Zie (77). 2) Oork. D. 4. *) Zie (43).
4) H. O. Feith (17) dl. I. blz. 116. B) Oork. D. 10. 6) Oork. D. 5.
7) Oork. D. 6. 8) Oork. D. 7. 8) Oork. D. 8. 10) Oork. D. 9.



en onderhouden van de Reiderdijken tusschen Palmaer en Finsterwolde, dus in het veengebied.
Volgens eene, een eeuw later afgelegde getuigenverklaring *) zou die dijk wel gelegd zijn, doch niet lang dienst hebben gedaan en zou men nader zich teruggetrokken moeten hebben op den Zomerdijk van Fiemel naar de Zwaag, in welk verband vermeld worden de dijksbreuken omstreeks 1520, toen de Eemsdijken tusschen Oterdum en Reide binnenwaarts verlegd en ook die Zomerdijk gemaakt (hersteld) moesten worden. Dat men reeds veel eerder dien Zomerdijk (die over Wagenborgen naar Duurswold voerde) heeft ingericht als keering tegen den Dollard, kan blijken uit de geschillen in 1466 en 1469 met de lieden van Appingedam en van Siddeburen, Helium en Schildwolde over het onderhoud van in het Oldambt gelegen dijksgedeelten nabij Wagenborgen (geschillen, wellicht ontstaan in verband met doorbraken bij Overtocht en bij de Stolderijkolk) en uit den overgang in 1471 van het westelijk van die keering gelegen deel van het Oldambtster hamrik van Wagenborgen naar de Farmsumer zijl2), welke overgang blijkens een zijlbrief uit het begin der 16e eeuw 3) nader gevolgd is door dien van het Klei-Oldambt naar de Oterdumer zijl. Bezuidwesten Wagenborgen heeft geruimen tijd ook de Veendijk Dollardwater gekeerd, naar blijkt uit de kleilaag, die aan de zuidzijde wordt aangetroffen, doch ontbreekt aan de noordzijde, alwaar wel hier en daar slibafzettingen op doorbraken wijzen.
De buitengedijkte, nog niet door den westelijken Dollardarm verzwolgen deelen van het Wold-Oldambt werden daarna geleidelijk door herstel of verbetering van oude binnenkeeringen of door aanleg van nieuwe dijken langs den buitenomtrek van dien arm met eene doorgaande keering afgesloten, waarvan de voltooiing gewoonlijk op 1545 wordt opgegeven.
Verschillende stormen, waaronder de beruchte Allerheiligenvloed van 1570 en de stormen der eerstvolgende jaren hebben nog tot omvangrijken arbeid aan deze dijken genoopt en ook voortdurend ingrijpen van Stad en Ommelanden en zelfs van den Stadhouder Caspar Robles 4) noodig gemaakt, waarbij ook weer de Zomerdijk bij Wagenborgen dienst moest doen althans tot 1574 toen, naar Rengers in zijn kroniek mededeelt5), tot inpoldering van de aanwezige groote oppervlakte uiterdijkslanden het hamrik aldaar „so geweldig van de Oldambtsters werd bedijkt”.
In 1580 6) verkregen voorts de aan de ingezetenen van Midwolda, Scheemda, Noordbroek, Wagenborgen en Woldendorp behoorende gronden, die tusschen den Zomerdijk en den Dollarddijk gelegen waren, uitwatering naar de Farmsumer zijl, hetgeen dan geduurd zal hebben tot de oprichting van het Termunter zijlvest in 1601.
Ofschoon ook in volgende tijden de „Oostersche” dijken, de Eemsdijk tot Delfzijl daaronder begrepen, voortdurend groote zorg op bleven leveren, zoo kon toch weldra begonnen worden met geleidelijke wederbedijking van in den weste-
*) Oork. D. 10. a) Oork. D-10, noot 3. s) J. M. Nap (39) blz. 44.
*) H. O. Feith (17) I blz. 248. 5) Idem blz. 366. ®) J. A. Feith (19) blz. 142.



lijken Dollardarm verloren gegaan en inmiddels opgeslibd gebied. Voor wat de daarvan onder het zijlvest gekomen gronden betreft, geschiedde dit in hoofdzaak door 4 bedijkingen, tot stand gekomen in 1597, 1626, 1665 en 1701; in hoofdzaak: immers tusschen opvolgende dijken komen ook nog wel „kaaiingen” voor, gelijk o. a. uit de kaart No. 5—b blijkt. De eerste dier bedijkingen werd spoedig (in 1601) gevolgd door verbetering van de afwatering van het achtergelegen gebied door den aanleg van het Termunter zijldiep en de Termunter zijl aan de voor loozing Zooveel gunstigere, diepe Eems. Die aanleg ging gepaard met de oprichting in 1601 van het Termunter zijlvest, dat voorts geleidelijk over nagenoeg het geheele Oldambt werd uitgebreid, zoowel door nieuwe indijking als door de toetreding van de aanvankelijk niet geïnteresseerde, aan de Oostzijde van dezen Dollardarm gelegen gronden van Midwolda (1636) en Oostwold (1690); alleen Finsterwolde bleef afgescheiden, een en ander als uitvoerig beschreven in De Dollard.x)
De bedoelde bedijkingen zijn in de Zijlvesterkaart aangegeven met O—1, O—2, O—3 en O—4, voor welker begrenzing rekening is gehouden met de gegevens van de molenpolderkaart No. 2—d, van de kaarten van opmetingen door landmeters No. 5—a, b en c en van die bij het werk „de Dollard", alsmede met de aanwijzingen, vervat in hedendaagsche topografische- en waterstaatskaarten. De aanduidingen zijn als volgt.
O—1. De Scheemder en Eexter hamrikken, ingedijkt in 1597, aanvankelijk met een eigene, de Carringa- of Kerner zijl, van af welke men in 1601 besloot het nieuwe diep binnen langs den nieuwen dijk te leggen, terwijl verder het diep door het oude land en deels buiten den Ouden westelijken Dollarddijk zou worden gemaakt.
O—2. Het Oudland, ingedijkt in 1626, met een dijk ter plaatse, waar reeds in 1622 een kadijk was gelegd van het oude Midwolder kerkhof af tot nabij den Klei-Oldambtster of Woltslekerdijk achter in Midwolder hamrik. Het gedeelte beoosten genoemd kerkhof, dat een goed steunpunt voor bedijking bood, was reeds eerder bedijkt. De nieuwe polder zal zijne uitwatering binnenwaarts gekozen hebben; immers van een zijl blijkt niet, terwijl buitendijks ook de Oude Geut verdwenen is.
O—3. Het Oud-Nieuwland, ingedijkt in 1665, nadat reeds in 1636 door de aanwassen heen het Kostverlorendiep was aangelegd ter verbinding van het Koediep met het Termunter zijldiep via het Kattendiep ten behoeve van de inlating van gronden van Midwolda, welke te voren op den Dollard loosden met een zijl bij Oostwold.
Ook hier blijkt niet van het bouwen van eene zijl in den nieuwen zeedijk en in verband met de afvoergelegenheid, die het Kostverlorendiep bood, is dat ook onwaarschijnlijk.
O—4. Het Nieuwland, ingedijkt in 1701, met een dijk, hoog 13 voet boven het maaiveld, bij welks aanleg werd bepaald, dat de oude dijk nog 15 jaren in stand gehouden moest worden 2), hetgeen den aanleg hier van eene zijl, de op
!) Zie (3) blz. 170. 2) Dollard (3) blz. 116.



de Beckeringhkaart voorkomende Oude Swaagzijl verklaart; later is ook hier de afwatering binnenwaarts geleid.
De later hierbuiten aangewonnen polders (Oostwolder 1769; Finsterwolder 1819; Reiderwolder I 1862; Carel Coenraadpolder 1924/25) zijn niet meer in het Termunter zijlvest ingelaten; ze hebben thans een gemeenschappelijke uitwatering bij Fiemel op de Eems; eertgenoemde twee hebben aanvankelijk nog langs de Oude Geut op den Dollard geloosd door de Oostwolderpolderzijl en de Finsterwolderpolderzijl; bij den aanleg van den Reiderwolder polder is evenwel de loozing naar Fiemel verlegd, waarheen later ook de Reiderwolder polder volgde, die aanvankelijk (en nog in 1873) op de Beerster Mude loosde, terwijl de Carel Coenraadpolder reeds bij zijne bedijking binnenwaartsche afwatering verkreeg.
33. De zoog. Drie-, Vier-, Vijf-, en Tienkarspelen-zijlvesten. Omtrent de details der vorming van den Oostelijken Dollardarm en den aanleg van de eerste dijken langs zijn omtrek is vrij wel niets overgeleverd. Meldt Rengers x) op grond van overlevering, dat in 1418 tusschen Blijham en Winschoten reeds eb en vloed ging, anderzijds blijkt uit de overeenkomst van 1420 en uit het Munsterschpastorieregister omtrent den toestand in 1433 2), dat destijds een groot deel der dorpen in den Dollard nog niet verdwenen was, hetgeen natuurlijk eene gedeeltelijke inundatie, gelijk in 1916 in Noordholland optrad, niet uitsluit. De Dollard moet aanvankelijk zijn opgedrongen langs de Westerwoldsche A; hare linker zijrivier, de Tjamme, vormde in 1420 nog de scheiding tusschen Reiderland en het Wold Oldambt; de benedenloop dier Tjamme strekte destijds voorbij Finsterwolde nog door Torptsen en Meggeham, voorbij het toenmaüge Reiderwolda tot Tijdwynedaborch in de Wynedaham (vermoedelijk in de omgeving van Palmaer) en mondde dan waarschijnlijk aldaar uit in het overstroomingsgebied langs de Westerwoldsche A, waarvan uitbreiding vermoedelijk voorshands nog gekeerd werd langs van ouds bestaande polderkaden. In 1478 worden Bellingwolde en Blijham door Groningen aangeduid als Oldambt aan gene zijde des Dullaarts 3). Het langst hebben stand gehouden de terpdorpen op den kleigrond langs den vroegeren Eemsdijk, die van Reide naar Nesserland bij Emden gericht was; Fletum liet in 1464 een nieuwe klok gieten; in Torum werd in 1507 nog recht gesproken; het nonnenklooster van Oosterreide werd in 1534 verplaatst; de kerk van Westerreide bestond nog in 1575 4). De 17e eeuwsche kaarten van de Provincie vertoonen ter plaatse van die voormalige kleistrook nog een reeks van eilanden, waarvan aan het einde der 18e eeuw blijkens de kaart van Beckeringh nog een zestal zijn overgebleven, in den Noordoosthoek van den Dollard, alwaar ook het voormalige Torum gelegen zou hebben.
Aanvankelijk beperkte men, naar o. a. uit de hoogtekaart valt af te leiden, zich tot partieele inpolderingen in aansluiting aan de hoogere gronden langs den omtrek van den Dollardarm, waarbij de Westerwoldsche A, de Pekel A en de Rensel tusschen kaden vrij naar zee bleven afstroomen. Later worden die riviertjes
!) H. O. Feith (17) I blz. 116. a) Oork. D. 1 noot 2 en 3. 3) Tegenw. Staat (59)
dl. 21, blz. 414. 4) C. Woebcken (77) blz. 41 en (78) blz. 75.



door sluizen bij Oude Schans en bij Winschoterzijl afgesloten, waardoor de lengte der zeewering werd ingekort. In de kaart met aanteekeningen No. 6—a van 1686, aanwezig in het gemeentelijk archief, wordt deze zeewering aangegeven als de Oldedijk, loopende van Hooge Bonde langs de in 1593 gelegde Booneschans en de even westelijk daarvan gelegen Dünebroekster zijl (waardoor loosde de Moersloot „komende oorspronkelijk uit het Bellingwolder moer, liggende in de Wilde Veenen”) over de Bellingwolder zijl (Oude Schans), de Winschoter zijl en Stoksterhorn naar de Finsterwolder zijl. Die kaart geeft voorts aan, hoe de in 1605 tot stand gebrachte bedijking van het Bonder Nieuwland werd aangeduid als „de tweede bedijking des Dollards” en hoe in genoemd jaar het buitendijksche land over het geheel slechts kort buiten den genoemden Olden dijk reikte en alleen bij Booneschans met een circa 1200 m breede landtong vooruitsprong tot de lijn, waar in 1629 de Nieuwe Schans werd gesticht. De dijk van 1605 zou alzoo slechts van Booneschans tot even beoosten den hoek bij de latere Nieuwe Schans over kwelderland en overigens door het slik zijn gelegd. Nadat de Dünebroekster zijl door opslibbing van het buitengebied voor de uitwatering onbruikbaar was geworden, werd blijkens de aanteekeningen op die kaart de afstrooming van de Moersloot in 1637 verlegd naar de Nieuwe Schans onder gebruikmaking van een in 1635 binnen langs den nieuwen Dollarddijk gegraven kanaaltje.
Van de voortgaande opslibbing van den Dollard-arm getuigt vervolgens het streven om de afwatering der daarop loozende polders te verleggen naar die van Finsterwolde, waartoe aanvankelijk een weg gezocht moest worden binnendijks langs den Westelijken oever. De eerste overdijking van den Dollardarm had eerst plaats in 1657, weldra door de indijking van den Kroonpolder gevolgd.
Van de vorenvermelde, voor dergelijke samenwerking tot stand gekomen karspelcombinaties is de eerste die van Beerta en Finsterwolde volgens de overeenkomst van 1571 *). De combinaties van 1636 en later kwamen tot stand onder het gezag van de Stad Groningen, die in dien tijd hare belangen ook tot dit gebied had uitgebreid en wel door aankoop in 1619 van de heerlijkheidsrechten van Westerwolde (waartoe men een tijdlang ook de tot Reiderland behoorende karspelen Blijham en Bellingwolde rekende) en in 1635 van de Pekeler venen. Eerst in de 19e eeuw, na de opheffing van de souvereine macht der Stad, traden de Directiën van het 4-karspelen-zijlvest (1803), het 5-karspelen-zijlvest (1860) en het 10-karspelen-zijlvest (sedert 1821 door Ged. Staten gereglementeerd) meer zelfstandig op.
De karspelen zijn:
uit Reiderland uit Westerwolde
1. Blijham 5. Vriescheloo
2. Winschoten 6. Wedde
3. Beerta 7. Onstwedde
3a. (na 1665) Nieuw Beerta. 8. Vlagtwedde
4. Bellingwolde 9. Sellingen
10. Pekela.
x) Oork. D. 11.



De verschillende combinaties hadden een grooter of kleiner gebied gemeen; hun omvang wordt daarom hierna aangeduid als de som of het verschil van verschillende der in de Zijlvesterkaart met P, Px, P2, Q en Qx aangegeven complexen van gronden. De daarbij vermelde bijzonderheden zijn grootendeels ontleend aan „De Dollard” blz. 130—136.
Aldus geven navermelde grondcomplexen aan het gebied van het daarbij vermelde 3-, 4-, 5- of 10-karspelen-zijlvest te zamen met het gebied van het Oldambtster karspel Finsterwolde, dat bij de combinaties der 3-, 4- en 5-Reiderkarspelen wel, echter bij het 10-karspelen-zijlvest niet medebetrokken was.
1°. [P zonder Px en P2 doch met QJ. Het Driekarspelen-zijlvest omstreeks 1636, zoo genoemd naar de karspelen 1, 2 en 3, die in dat jaar te zamen met de westelijk van de Westerwoldsche A gelegen landen Qi van Bellingwolde hunne uitwatering rechtstreeks naar den Dollard verlegden onder aanleg van de Beerster zijl (later ook wel Finsterwolder genoemd), het Beerster diep en grondduikers onder Pekel A en Rensel. De karspelen 1 en 2 met het gedeelte van 4 loosden blijkbaar te voren op de Pekel A, waaraan in dit jaar wijzigingen werden ondernomen ten behoeve van de vervening, o. a. aanleg van een verlaat bij Ulsda. Beerta en Finsterwolde hadden zich reeds in 1571 gecombineerd en zullen wellicht te voren geloosd hebben langs de Tjamme; zij omvatten in het noorden de het laagst gelegen gronden, die dus wellicht voor inbraak behoed of reeds vroeg aan den Dollard onttrokken zijn, vermoedelijk met gebruikmaking van bestaande binnenkeeringen, mogelijk (voor wat het kronkelend beloop bij Nieuw Beerta betreft) de oude kade langs den voormaligen benedenloop van de Pekel A.
2°. [P (nog zonder P2) te zamen met Q en met de Westerwolder karspelen.] HetTienkarspele n-z ij 1 v e s t, tot stand gekomen in 1657 (en met den Kroonpolder P2 in 1821 ook door Ged. Staten als zoodanig gereglementeerd); zoo genoemd naar de karspelen 1, 2, 3, 4, enz. tot en met 10, door welke bekostigd werd de aanleg van den afsluitdijk van Drieborg naar Nieuwe Schans met sluis in 1657, die van een tweede zijl in 1661 en (na het vergaan van de beide vorige) die van de Tienkarspelen of Oude Zijl bij Nieuwe Schans in 1670. *) Het gebied van Finsterwolde was bij deze combinatie niet betrokken.
1) Van het vergaan van de bedoelde zijlen — althans van de oostelijke — getuigen de Zeewaartsche uitbuiging, die de dijkslijn tusschen Oude Zijl en Nieuwe Schans vertoont en de groote kolk aldaar aangegeven op een in het gemeente-archief aanwezige kaart van de Stadskiel van 1711. De westelijke zijde van dat wigvormige stadsgebied werd gevormd door het bed van de Oude A (in 1711 „rietboord of onland”) in welke A. volgens „de Dollard” in 1657 de sluis zou zijn gelegd. De oostelijke zijde van de wig werd gevormd door een recht kanaalvak, voerende oostelijk langs de kolk ongeveer naar de N.W.punt van de Schans, welk vak blijkbaar in 1661 is tot stand gebracht ten behoeve van de tweede, in 1669 onder vorming van de kolk weggespoelde sluis. Van dien nieuwen mond takte voorts westelijk van de kolk een arm af naar ,de „Oude Zijl” van 1670. _
In een detailkaart (No. 28a) van het Groot Caarteboek der Stad is — gedeeltelijk door en overigens westelijk langs de kolk — nog een waterloopje aangegeven: het Zwijnediep met in den afsluitdijk de Zwijnezijl, welke waterloop tijdelijk (van 1686—1704) voor de afwatering van Bellingwolde gediend heeft en dus vermoedelijk aanvankelijk nog niet in gemeenschap stond met de Westerwoldsche A.



Vóór 1657 werd — afgezien van kadijken om de buitenlanden — de Dollardkeering gevormd door een dijk, die de twee in den Dollard uitkomende riviertjes, de Pekel A en de Westerwoldsche A, onderscheidenlijk bij de Winschoter zijl en bij de Bellingwolder zijl afsloot (naast welke laatste in 1593 de Bellingwolder of Oude Schans werd aangelegd). Deze Dollardkeering volgde oostelijk van die schans den Hamdijk, omsloot tusschen de genoemde 2 zijlen de zoogenaamde Buitenkampen en volgde noordelijk van Winschoten volgens de kaart No. 6—b eene lijn langs den bovenmond van de Heerensloot, Beersterhoogen en het latere dijkdorp Nieuw Beerta. Van deze keering zal het gedeelte benoordoosten Winschoten blijkens het slot van de overeenkomst van 1571 kort te voren zijn tot stand gekomen, althans ten deele.
Tusschen de Heerensloot of Oude Pekel A en de in 1596 (ter vervanging) gegraven nieuwe A met de Westerwoldsche A was het diluviale eiland Ulsda gelegen. De zijl in die A bij Ulsda, die in 1637*) door een verlaat, het Bultster, werd vervangen, moet op kadijken van buitenlanden hebben aangesloten, daar bij een acoord van 1636 (nopens de destijds reeds voorgenomen doch eerst in 1657 tot stand gekomen overdijking), de Blijhamster uiterdijken nog als binnen te dijken gronden worden vermeld.
3°. [P]. Het Vierkarspele n-z ijl vest na 1704, zoo genoemd naar de karspelen 1, 2, 3 en 3a; het verschil met het 3-karspelen-zijlvest, vloeit voort uit de bedijking van 1657, waarbij een groote oppervlakte reeds eerder bekaad land P2 werd binnengedijkt en uit de daarop gevolgde splitsing van karspel 3 in Beerta en Nieuw Beerta, welk laatste in 1699 nog werd uitgebreid met den Kroonpolder Pi. Na 1704 vielen voorts van het aldus ontstane 4 karspelen-zijlvest de z.g. nieuwe landen van Bellingwolde Qx (onderdeel v. h. 3 karspelen-zijlvest) af en kregen deze hunne uitwatering door middel van een grondpomp onder de Westerwoldsche A naar het z.g. Bellingwolder zijlvest, waardoor het 4-karspelenzijlvest tot het met P aangegeven gebied gereduceerd werd.
4°. [P + Q], Het vijfkarspelen-zijlvest uit de periode na 1704 (over welk geheele gebied — Finsterwolde inbegrepen — in 1864 het waterschap Reiderland werd opgericht), het zijlvest aldus genoemd naar de karspelen 1, 2, 3, 3a en 4 en tot stand gekomen — destijds nog zonder Pa — bij de bedijking van 1657. In dit jaar werd de uitwatering van Bellingwolde (welke tot 1605 bij de Booneschans en na de indijking van het Bunder Nieuwland door de Langakkerzijl bij Nieuwe Schans plaats had) verlegd naar de Beerster zijl onder aanleg van het Bellingwolder zijldiep tot de Tjamme. Dit werk werd in 1704 gevolgd door doortrekking van dat diep en bouw van een eigen Bellingwolder zijl nabij de Beerster.
Tijdelijk n.1. van 1689—1704 verlegde Bellingwolde, wegens de wegspoeling van de Beerster zijl, zijne uitwatering (of alleen die van het gedeelte tusschen Hamdijk en A) naar de Zwijnezijl bij Nieuwe Schans. In 1828 werd overgegaan tot bemaling van de polderlanden naar de A.
Uit Blaeu's plattegrond van de Langakkerschans van omstreeks 1650 blijkt,
*) J. Sijpkens (65) blz. 387.



dat de keering van het Bunder Nieuw land bij die schans gevormd moet zijn door bet zindelijk glacis, tusschen de daar recht op aanloopende dijken van Booneschans en van Bunde en dat de afwatering van Bellingwolde destijds binnen langs eerstgenoemden dijk geloopen en dus de Langakkerzijl daar gelegen moet hebben, waar die binnenbermsloot het glacis sneed.
Op den Oostelijken oever van de Westerwoldsche A zullen blijkens hunne hoogteligging de Hamster bovenlanden en de Hamster binnenlanden reeds betrekkelijk vroeg aan den invloed van den Dollard onttrokken zijn. Hunne dijken sluiten op Duitsch gebied aan bij den Alten Deich, die bij Bunde eindigt tegen hoog diluviaal terrein en een kleistrook insluit, die volgens een enkel op eene kaart van Dodo Wildvang x) voorkomend hoogtecijfer ongeveer op 0.4 m — N. N. zou liggen.
Ook op Duitsch gebied zijn de latere Dollardpolders hooger en deels veel hooger gelegen. Bij Bunder- en Ditzumerhamrik zou volgens dien schrijver 2) het hoogteverschil met het binnendijksche land zelfs 2.9 m zijn, vermoedelijk een drukfout voor 2.19 m zooals uit de daar volgende regels is af te leiden. Zijn kaart geeft hier in den, eerst in 1795 ingedijkten Heinitzpolder, aan den teen van dezen (dus hier zeer ouden) eersten Dollarddijk enkele cijfers van 1.7 m + N. N. Volgens dien schrijver zou voorts het oude binnenland in dit Duitsche Reiderland (dus noordelijk en oostelijk van de diluviale hoogten en de hooge venen) ongeveer 0.1 m beneden N. N. gelegen zijn, dus ongeveer zoo hoog als de terpenstrook langs de Eems oostelijk van Delfzijl, hetgeen er dan op zou wijzen, dat hier inpoldering eerst laat plaats vond. Intusschen geeft de vermelde kaart verder van de Eems verwijderd ook enkele lagere cijfers o. a. een van 0.6 m — N. N. op circa 2.5 km oostelijk van Ditzumerverlaat in eene omgeving, waar de lijnen der wegen wel aan oude bekadingen doen denken.
!) Zie (75). a) Idem blz. 176.











IV. OVERZICHT VAN BEDIJKINGEN TOT STAND GEKOMEN IN DE 15E EN VOLGENDE EEUWEN.
34. Tijden van aanleg. In den lateren tijd heeft nog landaanwinst plaats gehad aan den zuidelijken oever van de Lauwerszee en langs het Reitdiep, voorts langs de Waddenkust en eindelijk in den Dollard. Op enkele uitzonderingen na zijn de jaren van indijking bekend gebleven en te vinden in de meer gemelde werken: De zeeweringen enz. (23) en De Dollard (3).
Aan de noordkust was de landaanwinst vooral belangrijk in den nog overgebleven inham van den Fivelboezem (tusschen Oosternieland en Spijk); doch ook overigens was deze daar in het Oosten sterker dan in het Westen. Nabij Zoutkamp valt zelfs verlies te constateeren. Op de Beckeringhkaart toch komt de Panserpolder, waarvan het bedijkingsjaar niet bekend is, voor als bekaad uitland vrijwel in den vorm van den tegenwoordigen polder; op de Starckenburgkaart heeft de polder, ook aangegeven als bekaad uitland, echter nog een veel grootere uitgebreidheid, beantwoordende ongeveer aan de post- en paalwerkresten, welke daar thans nog in het Wad en ook in den Kerkvoogdijpolder worden aangetroffen.
Toen na den beruchten Kerstvloed van 1717 (waarbij de bestaande zeedijk nagenoeg over de geheele kustlengte bezweek en over groote lengten zelfs geheel werd weggevaagd) de zeewering opnieuw ingericht moest worden, werd westelijk van Wierhuizen vrijwel het oude tracé gevolgd doch met prijsgeving van eenig land, en kon tusschen Wierhuizen en Watum de zeewering over groote lengte ongeveer 1 km en in het Oosten belangrijk meer buitenwaarts gelegd worden. Het daarmede binnengedijkte land vertegenwoordigde toen den aanwas over circa 3 eeuwen; het werd echter niet toen eerst aan den invloed der zee onttrokken, doch was gelijk op blz. 68 werd vermeld in het midden der 17e eeuw reeds van kadijken en in 1685 (blijkens de kaart No. 4—ƒ) onder het karspel Uithuizermeeden zelfs van hofsteden voorzien. Na den stormvloed heeft men hier deze buitenste keering hersteld en daarbij verzwaard en het aanvankelijke voornemen om ook den binnendijk te herstellen later opgegeven.
De gewoonlijk aangehouden en hieronder, alsmede in het kaartje No. VIII weergegeven bedijkingsjaren hebben in sommige gevallen niet betrekking op de eerste inpoldering doch vermoedelijk op eene herdijking of wijziging van den polderomvang. Voor den Gaaikemaweerpolder wordt het vermoeden daarvan reeds door Geertsema geuit. Voor andere blijkt dit bovendien uit de vóór de opgegeven bedijkingsjaren verrichte opmetingen o. a. van binnengedijkte gronden, neergelegd in de kaarten Nos.
3—a van 1650 voor den Waardster polder;
3—c van 1685 voor den Ouden Zuurdijkster polder, den Nieuwen Zuurdijkster polder, den Panserpolder (alle in afwijkenden vorm) en den Vierhuister polder (eerste gedeelte);
7



3—d van 1702 voor den Gaaikemaweer- of Niehoofster polder (eerste gedeelte) en 3—e van 1702 voor de uiterdijken van Aalsum, Oldehove, Suirdijk (de Kampen), Englum, Saaxum en Aduard.
Deze polders zijn in onderstaande tabel en het kaartje met + aangegeven. 1°. Bedijkingen aan het Reitdiep en op den Zuidelijken oever van de Lauwerszee.
1453 met den dijk bij Noordhom — Fritemahuis in de Oude Rijte. 1453 idem tusschen Warfhuistermolen en Kollumerpomp door de Gruize. 1457 idem bij Balmahuizen — Oxwerderzijl in de Oude Rijte.
± 1471 van de Ruigewaarden (laatste deel).
1489 met den dijk door de Kliefsloot nabij Saaxum.
1529—1542 van het Nieuw Kruisland *).
1566 van Humster uiterdijk.
± 1600 met den dijk bij Kommerzijl.
1660+ van den Waardster polder.
1729+ ,, ,, Ouden Zuurdijkster polder.
1766+ „ „ Nieuwen „
1794+ ,, ,, Saaxumer polder.
1794+ „ „ Oldehoofster polder (uiterdijken van Englum, Kampen
en Aalsum).
1795+ ,, ,, Gaaikemaweerpolder.
1795 ,, „ Ruigezandster polder.
1805 ,, ,, Hoogster polder (beO. den Nen. Zuurd.p.)
1819 „ „ Stoepen- (of Torringa)polder.
1877 met den dijk bij Zoutkamp—Nittershoek.
2°. Idem aan de Noordelijke Waddenkast.
1444 met den dijk bij Kolham—Omptada.
1453 van de Hoomster landen, v. 1685+ van den Panserpolder.
1718+ van de vorenvermelde reeds in de 17e eeuw bekade „uiterdijken tusschen Wierhuizen en Hoogwatum (de dijkrechten in de Zijlvesterkaart aangegeven met Rx tot en met R5).
1770/1807+ van den Vierhuister polder, le en 2e uitbreiding.
1801—2 ,, ,, Zevenboerenpolder.
1804 ,, ,, Feddemapolder.
1806 ,, ,, Homhuister polder.
1809 „ „ Bocumer polder.
1811 „ „ Noordpolder (de polderlanden).
1815 ,, ,, Ikemapolder.
1827 „ „ Uithuizer polder (de polderlanden).
x) Andreae (4) blz. 56 en 57.



1837 van den Torringapolder bij Vierhuizen.
1840 ,, ,, Oostpolder (de polderlanden).
1872 „ ,, Negenboerenpolder.
1875 „ ,, Westpolder.
1876 ,, ,, Eemspolder.
1892 ,, ,, Lauwerpolder.
1923 ,, „ Julianapolder. (Wp. Thomas v. Seeratt).
1927 ,, „ Kerkvoogdijpolder.
3°. Idem in den Westelijken Dollardboezem.
1597 van de gronden van Scheemderzwaag.
1626 „ het Oudland.
1665 ,, „ Oud nieuwland.
1701 ,, ,, Nieuwland.
1769 „ den Oostwolder polder.
1819 ,, ,, Finsterwolder polder.
1862 „ ,, Reiderwolder polder, le Afd.
1878 ,, ,, Johanneskerkhovenpolder.
1924 „ ,, Carel Coenraadpolder.
4°. Idem in den Oostelijken Dollardboezem.
1605 van Oud Bunder Neuland (D.).
1657 met den Schansker dijk.
1682 van ,, Linteloo en den Charlottenpolder (D).
1696 „ „ Kroonpolder.
1707 „ „ Chr. Eberhard en den Bunder Interessentenpolder (met
Oude Staten- en Wijmeerster zijl) (D).
1740 „ „ Stadspolder.
1752 „ „ Landschaftspolder (D.).
1795 ,, ,, Heinitzpolder (D).
1874 „ „ Reiderwolder polder, 2e Afd.
1877 „ „ Aa landen en den Kanalpolder (D).
35. Dijksafmetingen. Dat de dijken oudtijds slechts van bescheiden afmetingen waren en nog langen tijd niet berekend op de slechts met grootere tijdsruimten optredende zware stormvloeden, daarvan getuigen wel de talrijke overstroomingen, waarmede de laatste gepaard pleegden te gaan. Uit de voorhanden gegevens krijgt men wel den indruk, dat ook het dijksprofiel slechts langzaam is gegroeid; niet met sprongsgewijze overgangen (zooals van zomerkaden op winterdijken) doch geleidelijk, naarmate rampen bij stormvloeden, alsmede hoogere eischen van veiligheid daartoe drongen.
Op blz. 18 werd reeds melding gemaakt van het Oosterwarfsbesluit van 1456 om gedurende zes jaren, telken jare de dijken met één zode in de breedte en twee zoden in de hoogte te verzwaren.



No.
Aanduiding der dijksvakken.
1. De nieuw verzwaarde dijk aan het Reijtdiep .............
2. Van Wierumer dijkgat tot voorbij Houwer zijl aan het Reijtdiep .....
3. Vliedorp, Nieuwkerk, Vierhuizen tot Panser .............
4. Vierhuizen, Ulrum, Houw, Hornhuizen alsmede in ’t Cleijn Oldeampt
binnen drien
5. Leens en Weehster Oude dijk 
6. Leenster Nieuwe dijk
7. Kloosterburen, Oldenklooster en Wierhuizen nieuw gelegde dijk1) . . .
8. Wierhuizen, Pieterburen, Westernieland, Warffum, Usquert, Uithuizen
en de Meden nieuw gemaakte dijken 2) ..............
9. Holwierder regt Oosterwijtwerd en van daar tot de hoge hall 3). . . . .
10. Provincie dijk benoorden Delfzijl4) 
11. Van Delfzijl naar Oterdum, Ne. Slaperdijk als Farmsum, Weiwerd en
Heveskes en van Termunterkerke tot Fiemel ............
12. Oterdum Termunten tot voorbij Termunterkerke ...........
13. De Dollarddijk van Fiemel tot binnen Drie .............
14. Nieuw Midwolderdijk 
15. Oostwolda en Iets van Finsterwold 
16. Finsterwolderdijk van de Bellingwolder zijl tot den Stadsdijk. . . . . *
17. Van de Stad tot Huysmans Woninge aan de zuidzijde v. h. (Reit)diep •
18. De Reijtdiepsterdijk v. Huysmans huis tot Esinger dijk bew. Aduard. zijl
19. Nieuw verzwaarde Ezinger dijk ...................
20. De Homster en drie Waarder dijken .................
Thomas v. Seeratt (Julianapolder)
C. C. polder Kerkvoogdijpolder
x) De oude dijk was gelegd in 1715.
2) Tevoren kadijken; het profiel geldt ook langs het tegenwoordige waterschap Vierburen.
3) De Watumer Schans; blijkbaar het N. einde v. h. dijksvak no. 9.
4) Vermoedelijk de Zuidwenningsdijk.
Afmetingen in 1717
Afmetingen na 1718
breedten in m , „ breedten in m
- h I h I
, , , B — mm2 , , , B = m m2
bl ^ b° Zb 6l 62 6» 
1.30 0.60 3.85 5.75 2.30 7.30 3.40 1.75 7.70 12.85 3.20 23.20
3.40 0.60 1.90 5.90 2.05 6.60 6.40 2.05 6.10 14.55 2.60 21.60
5.75 0.85 3.10 9.70 2.90 15.30 12.40 2.90 10.90 26.20 3.50 50.90P
6.35 0.85 2.05 9.25 2.35 11.90 11.55 2.90 11.75 26.20 2.90 42.20
8.25 1.15 5.20 14.60 2.9 22.80 12.70 2.90 10.60 26.20 4.05 58.9
8.25 1.15 5.20 14.60 2.9 22.80 14.95 4.65 15.30 34.90 3.80 75.20
13.50 2.90 9.55 25.95 3.80 54.801) 17.10 4.65 15.10 36.85 4.05 86.10
4.45 0.60 2.50 7.55 1.45 5.90 9.90 2.90 10.40 23.20 2.60 34.—
7.3 1.15 2.10 10.55 2.05 12.—P 20.85 2.90 13.70 37.45 2.90 58.50P
16.70 1.75 4.90 23.35 2.9 36.40P 24.40 3.50 12.80 40.70 4.07 90.—P
15.05 1.45 4.60 21.10 3.50 39.50P 22.05 3.50 10.40 35.95 4.45 87.80P
14.35 0.85 4.20 19.40 4.35 44.10P 23.50 3.50 13.35 40.35 5.25 115.20P
5.35 0.60 2.05 8.— 2.30 9.90 12.30 2.90 12.70 27.90 3.50 53.90
6.35 1.45 3.60 11.40 3.20 20.60 10.65 2.90 10.30 23.85 3.80 50.80
5.10 1.15 2.85 9.10 2.90 14.90 9.90 2.90 8.15 20.95 3.50 41.70
11.05 1.15 2.60 14.80 4.05 72.30 16.20 2.90 12.30 31.40 4.65 79.70
1.30 0.60 3.90 5.80 1.75 5.60 2.80 1.75 6.50 11.05 2.60 16.65
1.15 0.60 4.45 6.20 2.60 8.84 3.50 2.05 7.85 13.40 3.50 27 —
7.85 1.75 6.70 16.30 3.50 31.60
6.60 1.45 4.50 12.55 2.90 21.30 8.70 2.05 8.45 19.20 3.50 37.20
Afmetingen 1923—1927, gerekend t. o. v. een (denkbeeldig) maaiveld op 1 m N. A. P.
23 2— 13.12 38.12 5.25 105.3
25.87 1.50 14.37 41.74 5.75 120.—
23 2 13.12 38.12 5.25 105.3



Hoe gebrekkig echter de toestand zelfs nog in 1717 bij den berucnten J^.erstvloed was, blijkt uit het Journaal van Thomas van Seeratt, die van 1716 tot 1721 de functie van Commies Provinciaal vervulde en als zoodanig het herstellingswerk van de dijken leidde en daarvan een uitvoerig verslag samenstelde, toegelicht met schetsen, zoowel van de oude als van de door hem nieuw gemaakte profielen. Aan deze laatste is, voor wat de dijken langs het Wad, de Eems en den Dollard betreft, bijgaand overzicht van de hoofdafmetingen ontleend, waaraan zijn toegevoegd overeenkomstige gegevens voor de bovenvermelde bedijkingen, in
1923, 1924 en 1927 tot stand gebracht.
De opgaven van Thomas van Seeratt hebben het bezwaar, dat de dijkshoogten niet ten opzichte van eenzelfde niveau zijn aangegeven, doch ten opzichte van het maaiveld; de hoogteligging daarvan t. o. v. N. A. P. is onzeker en zal blijkens de hoogtekaart wel uiteengeloopen hebben. Om eenigermate eene vergelijking te kunnen ™aW<»n met de vermelde nieuwe dijken van den laatsten tijd zijn voor de laatste de afmetingen gegeven boven een vlak op 1 m + N. A. P., eene hoogte die voor het maaiveld der profielen van Thomas v. Seeratt vermoedelijk (althans voor de-dijkslinie van 1717) in het algemeen niet of nauwelijks bereikt zal zijn. Bij de herleiding van de opgaven in voeten tot metermaat is de voet aangehouden op 0.29 m.
In de tabel zijn aangeduid met: bx de aanlegbreedte van het buitenbeloop;
6a ,, kruinsbreedte;
63 „ aanlegbreedte van het binnenbeloop;
B. de totale aanlegbreedte op het maaiveld; h. de kruinshoogte boven het maaiveld;
I. de inhoud van het dijksprofiel boven het maaiveld.
De aanwezigheid van post- en paalwerk is aangeduid met de letter P; waar dit het buitenbeloop onderbreekt, is dit laatste voor de bepaling van 61 en B verlengd gedacht tot maaiveldshoogte.
Waar de afmetingen zijn opgegeven als varieerend tusschen twee grenzen,
is in den staat de kleinste maat aangehouden.
Bij vergelijking van de profiels-inhouden vóór en na den stormvloed bhjkt wel hoeveel de toestand te voren te wenschen overliet. Bij de betrekkelijk ruime profielen van Nos. 10, 11 en 12 valt te denken aan vermoedelijk lage maaivelds-
ligging. No. 7 was pas in 1715 nieuw gelegd.
Nadere opmeting of vaststelling van de dijksafmetingen heeft plaats gehad na de stormvloeden van 21 Nov. 1776, 3 Febr. 1825, 30 Jan. 1877 en 13 Jan. 1916.
De afmetingen zijn vastgelegd:
а. voor hetgeen na die van 1776 zou zijn aan te houden in Staatsresolutiën van
1776 en 1777 (C. Brunings (12) blz. 169);
б. voor 1825 in een profielen boek (No. Z-31 a—l van het Prov. Waterstaats Archief) met 78 profielen van zeedijken en van enkele slaperdijken, aangevende den destijds bestaanden toestand en de noodig geoordeelde ver-



betering, terwijl in bijbehoorende tabellen tevens is vermeld, tot welke maten zij in de jaren 1776 en 1777 zijn gebracht;
c. voor 1877 in een 71-tal schetsen op de schaal 1 : 200 van dwarsprofielen over zee- en slaperdijken, overgelegd door den Hoofdingenieur van den Prov. Waterstaat bij schrijven van 14 Juni 1878 No. 969;
d. voor 1916 in de Nota van den Hoofdingenieur van den Provincialen Waterstaat van 30 April 1917, No. 844, waarbij o. a. 11 bladen met langs- en dwarsprofielen van de zeedijken en 12 bladen als voren van de slaperdijken.
Voorts zijn bij de eersten druk van den Zeeweringen en Waterschappen van
C. C. Geertsema (23) gevoegd 81 profielen van zee- en slaperdijken van 1898.



V. OVERZICHT VAN TOT STAND GEBRACHTE SCHEEPVAARTKANALEN.
36. Scheepvaartkanalen in het polderland. In het vorenstaande zijn meer in het bijzonder de wijzigingen in den waterstaat beschouwd, die tot stand kwamen in het belang van waterloozing en waterkeering, al zijn sommige daarvan ook de scheepvaart ten goede gekomen, als hoedanig zijn te vermelden.
1° de graving in zeer ouden tijd van het Winsumer loopdiep, in 1459 doorgetrokken tot Schapeshals en die van het Damster diep tusschen Garrelsweer en Appingedam en
2° de belangrijke, omstreeks 1400 in de nabijheid van Groningen uitgevoerde kanaalwerken.
Nadien vallen in hoofdzaak twee periodes van groote activiteit op het gebied van verbetering van de scheepvaart-gelegenheid te vermelden t. w.i
3° eene, omvattende de eerste 3 kwartalen van de 17e eeuw en
4° eene ongeveer in het derde kwartaal van de 19e eeuw, waarop dan, afgezien van partieele verbeteringen, thans sedert 1922 een nieuwe reeks van belangrijke kanaalwerken volgt ten behoeve van de vaarwegen naar het IJselmeer en naar het Oosten der Provincie.
ad 2°. (.Periode omstreeks 1400). Zooals hiervoren werd vermeld, kwamen
in dien tijd tot stand: # .
а. het Aduarder diep van iets bezuiden den tegenwoordigen Rijksstraatweg Groningen—Leeuwarden naar het Reitdiep, waarmede dus ook de scheepvaart van de lieden van Aduard gediend was (die o. a. blijkt uit de oorkonden van 1285, 1309 en 1313 x)j
б. de verbeterde zeeweg van Groningen langs het Reitdiep, dat naar uit de plattegronden van 1550—1616 moet worden afgeleid, bij de stad tot in de Noorderhaven reikte, doch destijds met de in het Reitdiep loozende Hoomsche- en Winschoter diepen geen of slechts zeer bescheiden scheepvaartgemeenschap had;
c. het Schuitendiep (begin van het Winschoterdiep) van Groningen tot Oude Roodehaan;
d. het Damster diep van Groningen naar Oosterdijkshom (1424), aanvankelijk te Groningen doodloopend.
ad 3°. In de periode, omvattende ongeveer de eerste drie kwartalen van de 17e eeuw, werden de volgende kanaalwerken uitgevoerd.
a. In 1616 a) besloot men het Boter diep, dat blijkbaar destijds in open gemeenschap was met het oude Selwerder diepje, doch van waar men het naar de stad voerende kanaaltje, de Kleisloot, slechts via een „overtocht” of overtoom,
!) Oork. A. 2., A. 5 en B. 1. 2) Oork. A. 22.



hetzij bij Noorderhoogebrug, hetzij bij „des Olieslagershuis' ’ (circa 900 m dichter bij de stad) kon bereiken, met die Kleisloot door middel van een te bouwen, nog geen 2 m (6 voet) wijde brug in open gemeenschap te brengen; vaargemeenschap met het Stadswater (het Loopende diep) werd—ook later—niet tot stand gebracht.
In 1659 besloten de Staten om trekwegen aan te leggen van Groningen naar Onderdendam, Middelstum en Warfhuizen en daarbij de bestaande vaarten te verdiepen 1). Het plan werd later uitgebreid, zoodat in de noordelijke Ommelanden provinciale trekwegen tot stand kwamen van Groningen naar Ulrum (via Mensingeweer en Warfhuizen), Warffum, Uithuizen en Delfzijl; de kostenverdeeling van de kanaalverdieping was verschillend; ook werden vermoedelijk enkele nieuwe kanaalvakken tot stand gebracht bijv. Winsum-Mensingeweer.
In de vaart Groningen—Onderdendam werden in 1663 de overtoomen naast de zijlen bij Bedum en bij Onderdendam verkocht en werd in 1664 bij Bedum een verlaat gesticht, waarnaast twee watermolens.
In de vaart naar Ulrum bevond zich op de oostgrens van het Schouwer zijlvest bij Mensingeweer een dam (waarschijnlijk met overtocht) welke dan vermoedelijk vroeger2) bij Maarhuizen gelegen heeft en welks vervanging door een verlaat in genoemd jaar en in 1693 s) wel overwogen is, doch die tot de oprichting van het waterschap Hunsingo in stand bleef, terwijl (gelijk reeds op blz. 69 werd vermeld) op de Westgrens van het Schouwer zijlvest bezuiden Wehe aanvankelijk (nog in 1644) een overtocht en in later tijd een verlaat, werd aangetroffen, dat in 1751 buiten gebruik was (sinds 1717 waterde het Houwer zijlvest af op het Schouwer zijlvest) en door de Provincie van zijn deuren ontdaan werd.
In de vaart naar Warffum bevond zich een verlaat bij Menkeweer (in onderhoud bij de schepperijen Baflo—Rasquert, Warffum, Uithuizen, Zandeweer, Overmaringe en Middelstum).
Omstreeks 1662 en 1665 4) werd in de vaart naar Uithuizen, bij Kantens (d. i. op de grens der schepperijen Overmaringe, en Middelstum) een dam door een verlaat vervangen en geschiedde hetzelfde met de overtoom tusschen het Winsumer en het Scharmer zijlvest bij Oosterdijkshom; ook de naam „de Rollen” voor het Thesinger verlaat (thans ook opgeruimd) tusschen die beide zijlvesten wijst op een vroegere overtoom. De binnenscheepvaart had dus destijds wel met primitieve middelen plaats; in eene resolutie van 1617 van het Winsumer en Schaph. zijlvest werd bepaald, dat over de „overtochten” geen schepen met meer dan 30 mudden gerst mochten worden getrokken of gewonden.
6. Een verbeterde vaarweg naar Friesland. Omstreeks 15755) was door den Spaanschen Stadhouder, kolonel Caspar Robles een vaarweg naar Friesland ingericht in hoofdzaak voor militair vervoer en met gebruikmaking van Hoendiep, Gave, Lettelberter diep en noordelijk verlengde daarvan tot de Bril en vervolgens van eene aaneenschakeling van vaarten, op geringen afstand noordelijk van Niekerk
x) C. C. Geertsema (23) blz. 196 e.v. Zie ook Resolutiën v. h. Winsumer en Schaphalster, het Schouwer en het Houwer zijlv. (37). 2) Zie (37) blz. 182.
s) Idem blz. 217. 4) Idem (37) blz. 179 en 189.
8) C. C. Geertsema (23) blz. 130.



en Grootegast over de Oude Gaarkeuken loopende naar de Oude Suurhuister vaart, enz., van welken vaarweg het sedert vervallen gedeelte in de provincie Groningen nog als Kolonelsdiep is aangegeven o. a. op de Molenpolderkaart No. 2—a, welke tevens bij Bril en op de grens van de polders van Sebaldeburen en Grootegast een voormalig verlaat aangeeft.
Die vaarweg werd in de 17e eeuw door de Provincie grootendeels door een beteren vervangen, waartoe (in 1616 1)) een afsnijding Poffert—Enumatil werd gemaakt en het afwateringskanaal van het Nieslooter zijlvest zoover mogelijk benedenwaarts van de Bril werd gevolgd tot Scheeftil, van waarin 1654—1657 het nog dienende nieuwe vak via de (nieuwe) Gaarkeuken naar Stroobos werd gegraven. In dezen nieuwen vaarweg kwamen op de grenzen der zijlvestenijen of onderdeelen daarvan schutsluizen voor, n.1. het Kinderverlaat en de Vierverlaten respectievelijk beoosten en bewesten het Aduarder diep; dat bij Gaarkeuken bewesten het Wolddiep alsmede dat bij Stroobos bij de Friesche grens, van welke sluizen de Vierverlaten en vermoedelijk ook andere naar twee zijden konden keeren.
c. De vaarweg naar Winschoten en de Pekela met z ij takken naar Muntendam en langs de Pekela werd in de eerste helft der 17e eeuw tot stand gebracht door de Stad, die n.1. het overheidsgezag uitoefende in het Oldambt en in 1619 de heerlijkheidsrechten van Westerwolde en in het begin dier eeuw verschillende veencomplexen had aangekocht, o. a. vroeger bezit van kloosters (als van Oldenklooster, Nijenklooster, Thesinge, Schildwolde en vermoedelijk ook van Aduard), dat aan de Provincie was overgegaan.
Het kanaal had sluizen bij Martenshoek, Zuidbroek (tot scheiding van het water van de gebieden bewesten en beoosten de Oude Ae), bij het klooster Heiligerlee op de scheiding van Oldambt en Reiderland, aan de uitmonding van de Rensel in de Pekela en van deze laatste in de Westerwoldsche A bij Ulsda (Bultsterverlaat); de aanleg was mogelijk in verband met de kort te voren in den Dollard tot stand gekomen bedijkingen; hij werd voor het gedeelte door het onbewoonde veengebied tot Sappemeer ondernomen door de Stad en geschiedde overigens onder haar drang grootendeels door of ten laste van de karspelen. Aanvankelijk begon het kanaal in het Foxholster meer, later (1635) werd het afsnijdingskanaal Waterhuizen—Foxhol tot stand gebracht, hetwelk ingevolge raadsbesluit van 9-8-1651 werd verruimd tot de dubbele breedte.
In 1612 besloot men te bevorderen het graven van een diep van Foxhol naar het Oldambt. In 1614 en volgende jaren hadden reeds betalingen plaats voor de werken te Foxhol; in 1635 was, nadat inmiddels (1618) het Sappemeer was afgetapt, het kanaal tot Zuidbroek gereed en bedijkt en werd besloten het reeds door Oldambts gebied gegraven diep te bedijken onder aanleg van grondpompen tot afleiding van het zuidelijke water, terwijl in 1637 besloten werd tot
i) Omtrent dit door Geertsema zonder bronaanduiding vermelde jaartal schijnt eenige twijfel gewettigd; de afsnijding komt wel voor op de v. Starckenburg-kaart; niet echter op de oudere, waaronder die van de Wit. Sr. van 1659 en evenmin op de overigens zeer schetsmatige kaart No. 8. a van den vaarweg van 1646.



het graven van het Muntendammer diep (deels met dijken) ten einde den afvoer van het water uit de Zuidelijke venen niet meer via Oldambt, doch langs het Stadsdiep te doen geschieden. Het veenwater zou daartoe worden geleid door een sloot achter den Veendijk, dus de Beneden Veensloot. Nog werd in hetzelfde jaar besloten tot het, onder afsnijding van krommingen, graven (= uitdiepen) van de Pekela, aan welker mond kort te voren een zijl was vervangen door een verlaat1).
In 1635 is ook het Koediep gegraven, hetwelk door het Opdiep verbonden werd met het Termunter zijldiep en via een verlaat bij Scheemda met het Winschoter diep 2).
d. Van het Reitdiep werden belangrijke kronkels afgesneden t.w. in 16223) bij het Zwaluwenrak benoorden Oldehove en in 1629 bij Garnwerd, waarbij onderscheidenlijk het Kampereiland van de Mame en Klein Garnwerd van Middag werden afgescheiden en later aan den overliggenden oever aangehecht.
Bij gelegenheid van den stadsuitleg kreeg blijkens de kaart van Haubois het Damster diep vaargemeenschap met het Schuitendiep door een schutsluis, de Damster kolk, en kreeg het Reitdiep vaargemeenschap met het Hoomsche diep en het Schuitendiep, althans binnen de stad; van schutgelegenheid blijkt hier niet, mogelijk bevonden zich in den zuidelijken stadswal overwelfde tijsluizen, welke dan in 1674 werden vervangen door de z.g. Spilsluizen. De laatste hebben tot de afsluiting van het Reitdiep in 1876 dienst gedaan, zij het niet blijvend als spilsluis; immers bij hunne buitendienststelling waren zij van eb- en vloeddeuren voorzien. Zij hadden geenszins de taak onder alle omstandigheden het zeewater buiten te sluiten; hunne keerhoogte bedroeg4) slechts 2.31 m + N. A. P. voor de Groote (niet de wijdste) Spilsluis en 2.36 m voor de Kleine. Uit vrees voor overloopen van de Reitdiepsdijken werden bij te verwachten stormstanden de vloeddeuren wel opengehouden en zelfs overwoog men in de zomerzitting der Staten van 1867 (Not. blz. 106, 333) ernstig des winters de vloeddeuren steeds geopend te houden.
e. Het Slochter diep (of Rengersdiep) werd in 1659 gegraven uit het Damster diep naar Slochteren krachtens Octrooi, bij Statenresolutie van 26-3-1659 verleend aan de armen van Slochteren en bij die van 27-10-1659 overgedragen aan Jr. Ozeb. Johan Rengers. (Mr. v. Loon 1872 Rapport aan Ged. Staten betreffende Watertolheffingen).
ad 4°. In de periode, omvattende ongeveer het derde kwartaal der 19e eeuw, werden van Provinciewege de volgende kanaalwerken uitgevoerd, in hoofdzaak overeenkomstig de voorstellen, in de winter-vergadering der Staten van 1856 aangenomen. [Omtrent de in den aanvang dier periode aanwezige kanalen, verlaten en andere waterstaatsobjecten zijn verschillende gegevens van G. A. Venema, C. Brunings en K. van Rijn opgenomen in Bijdr. Tegenw. Staat (12) en (53)].
1) Zie C. C. Geertsema (23) blz. 370, A. S. de Blécourt (10) bijlage I en J. Sijpkens (65)
blz. 387. 2) De Dollard (3) blz. 113. 3) E. J. Werkman (73).
4) K. v. Rijn (53) blz. 142.



a. Verbinding van kanalen, te Groningen samenkomend, onder gebruikmaking van de Stadsgrachten en gedeeltelijke opruiming van de steenen beeren, welke daarin ter plaatse waar die grachten door Boterdiep, Damster diep, Winschoter diep en Hoomsche diep gekruist werden ter weeszijden van die diepen werden aangetroffen en wel:
1863—64 Hoomsche diep—Hoendiep met Westerhavensluis.
1876— 77 Oosterhaven—Damster diep met Oosterhavensluis.
1877— 79 Hoomsche diep—Winschoter diep.
1880—81 Boterdiep—Damster diep met schutsluis.
b. 1862—79. Verbetering van het Hoendiep tot 8 m bodembreedte en 2 m diepte onder stichting van een nieuwe sluis te Gaarkeuken en opruiming van de nog bestaande verlaten, die destijds geen grooter scheepsafmetingen toelieten dan 14 X 4.4 X 1.3 m.
c. 1870—1876. Aanleg van het Eemskanaal, aanvangende in de Oosterhaven bij Groningen en met een schut- en uitwateringssluis uitmondende in de haven te Delfzijl, met bijkomende werken, waaronder 4 sluizen in de kanaaldijken alsmede de inrichting van een nieuwe afwateringsgelegenheid voor Duurswold.
d. 1874—1876. Aanleg van een afsluitdijk met sluizen door den mond van het Reit diep bij Zoutkamp en bouw van eene schutsluis bij Wetsinge.
e. 1861 en later verschillende verbeteringen aan de vaarwegen van Groningen naar Winschoten en de Statenzijl en aan de zijtakken naar Wildervank en Pekel A.
Voorts werd omstreeks 1857 door de Noord Willemskanaal Maatschappij het Hoomsche diep in verbinding gebracht met de Drentsche Hoofdvaart.
37. Kanalen in het Zuidoosten der Provincie. Afgezien van de Westerwoldsche kanalen, danken de talrijke kanalen in het Zuidoosten der Provincie hun bestaan alle aan de ontginning van de vroegere hooge venen, waarvan reeds in de oudste oorkonden gewag gemaakt wordt, doch welke door den aanleg van het Winschoter diep op veel intensievere wijze ter hand genomen kon worden. x)
Omtrent den toestand in 1652, dus enkele tientallen jaren na den aanleg van genoemd diep, geeft de hiernevens op verkleinde schaal als kaartje No. IX afgedrukte kaart van J. Lubbers (No. 7—c van bijlage E) een overzichtelijk beeld. Men ziet er:
a. het Nieuwe Compagniester en het Kieldiep in het in 1647 door
de Nieuwe (Friesche) Compagnie ontsloten gebied;
b. de Kalk wijk in het gebied in 1631 aangesneden door de Oude Friesche Compagnie, welke in 1617 reeds aan de Noordzijde van het Winschoter diep begonnen was n.1. met het graven van het Winkelhoekster diep;
c. het Borgercompagniester diep, in 1647 begonnen door Groninger
i) Bijzonderheden omtrent die vervening en kanaalaanleg geven: C. C. Kmphorst (51), R. Reinders (47), S. Sybenga (63) blz. 2—6, 30—33, J. Sijpkens (65) blz. 19—23, 125—130, 229—235 H. J. Top (66), G. A. Venema (70) en G. R. Voormelden v. Boekeren (71) blz. 13 e.v.











burgers van uit het v.m. Kleine meer, aat grensde aan net sappe- or Lrroote-, ook wel Duivelsmeer;
d. het Tripscompagniester diep, in 1648 begonnen eveneens uit het Kleine meer;
e. het Oosterdiep, in 1647 ter hand genomen door den koopman G. A. Wildervanck en blijkens de kaart in 1652 reeds van 3 verlaten voorzien, terwijl benoorden het noordelijkste verlaat het Westerdiep was afgetakt, hetwelk ongeveer tot de tegenwoordige grens Veendam-Wildervank was doorgetrokken. In 1671 werd o. a. ter besparing op schutwater besloten tot eene wijziging, waarbij overeenkomstig den tegenwoordigen toestand het Oosterdiep aan zijn noordelijk einde afgedamd werd en beide diepen een gezamenlijke meer westelijk gelegen, van een verlaat (het Veendammer beneden-) voorziene verbinding met het Muntendammer diep kregen. Ook de Ommelander wijk en Zuidwending zijn destijds reeds begonnen of uitgezet;
ƒ. het door rechtgraving van de Pekel A gevormde Pekeler Hoofddiep met (ongeveer ter plaatse van het tegenwoordige Benedenste verlaat) reeds het Klocksverlaat en bovendien nog hooger op — in het riviertje zelf — een verlaat, strekkende om in droge tijden water te tappen. Van de Pekeler venen en de Pekela van Ulsda tot Hoetmansmeer met sluizen en aangelegde wijken in het jaar 1651 geeft ook de kaart No. 7—b van Haubois een beeld. Het Klocksverlaat ontleent kennelijk zijn naam aan Feiko Kloek, die in 1599 met vier andere Hollandsche Friezen van de Winschoter eigenerfden een groot veencomplex kocht, doch in 1635 genoopt werd een groot deel van zijn bezit aan de Stad te verkoopen en dit verder als huurder te exploiteeren.
De kaarten Nos. 7—d en e geven den voortgang der vervening aan voor Hoogezand, Veendam, Meeden en de Pekel A tot 1721 resp. 1723.
De overweging, dat de verveningen in de Stads Coloniën en andere Compagnieën hun hoogtepunt bereikt hadden en eerlang de productie onvoldoende zou worden voor export buiten de Provincie, deed in 1761 de Stad met het oog op hare belangen betrokken bij den doorvoer van de turf de vraag onder oogen zien van eene uitbreiding van het verveningsgebied naar de zijde van Drenthe.
Nadat zij in 1763 een complex veengronden onder Wildervank en eene 60 roeden breede strook langs de Graaf Willem Lodewijks- of Semslinie (de grens tegen Drenthe x)) had gekocht, deed de stad in 1764 2) het Oosterdiep tot Bareveld doortrekken; in 1766 3) werd met den aanleg van het Stadskanaal begonnen, waarvan in 1767 3) circa 1 km gereed was en waarin in 1769 2), toen het tot de Buiner marke (nabij het Pagediep) gevorderd was, het eerste verlaat werd gebouwd, nadat de Stad reeds eerder het Bovenste Wildervankster of Batjeverlaat gebouwd had. De kanaalaanleg kwam in 1797 tot stilstand wegens het onbevredigend verloop van het overleg met Drenthe, welk Landschap aanvankelijk, n.1. in 1765,
*) Zie kaart No. 7—a. 2) G. R. Voormeulen v. B. (71) blz. 13 en 14, zie ook kaart No. 7—e van 1789 en No. 7—n van 1804; ook de Beckeringhkaart van 1781 geeft een duidelijk beeld van den stand van zaken. 3) Zie kaart No. 7—h.



ïad bepaald, dat alle turf, gestoken boven de marke van Eext, niet anders dan langs ie Oostermoersche vaart of Drentsch territoir mocht worden uitgevoerd, terwijl roorts het verkrijgen van overeenstemming werd bemoeilijkt door geschillen over iet beloop der grens en doordien na het tot standkomen van de constitutie der Bataafsche republiek van Drentsche zijde het standpunt werd ingenomen, dat ie kanalen algemeen eigendom waren geworden.
De kanaalarbeid werd eerst weder ter hand genomen, nadat ten slotte bij iet onder drang van den Koning tot stand gekomen convenant van 17 Mei 1817 svereenstemming was verkregen met de negen Drentsche marken van Eext tot :n met Valthe en bij Kon. Besl. van 5 Maart 1817 Lett. W. de grens tegen de Drentsche marken x) was vastgesteld. Daarna werd het kanaal geleidelijk in de jaren tot 1858 doorgetrokken tot Ter Apel2), waarbij gebouwd werden in 1819 bet tegenwoordige derde en in 1829 het tegenwoordige tweede verlaat in het Stadskanaal; in 1841 het eerste verlaat en in 1851 het tweede verlaat in het StadsMusselkanaal en in 1853 het eerste verlaat in het Stads-TerApelkanaal. Potloodlanteekeningen op de kaart No. 7—o vermelden nog hoe in 1832 het 770 m lange dwarssvak tusschen derde verlaat en eerste Musselverlaat en in 1839 de rolgende 1000 m op wijdte waren gegraven.
Ingevolge overeenkomst van 20 Februari 1875 met de eigenaren van het Emmer compascuum en van de Munstersche stukken deed de Stad vervolgens het kanaal doortrekken tot circa 3.2 km over de provinciale grens (voltooiing tot de grens met 2 verlaten in 1878 en voor de rest in 1879).
Omtrent de veendikte die in het gebied langs het Stadskanaal werd aangetroffen worden wij ingelicht door de profielen van de kaarten No. 7—i en 7—m 1°—4°.
Het convenant van 1817 bepaalde, dat.de afvoer van de turf uit de Drentsche marken moest geschieden: in het algemeen langs Wildervank Veendam, doch voor de Eexter mark en een klein aansluitend deel van Gieten langs het Kieldiep, tot welk doel laatstgenoemde belanghebbenden eene verlenging tot stand moesten brengen van het kanaal, dat de Anner marke ingevolge Stadsresolutiënvan 10-2-1768 S en 20-2-1771 S in aansluiting aan het Kieldiep had aangelegd. Tusschen dit Eexterveensch-Annerveensch en het nieuwe Stadskanaal mocht geen onmiddellijke communicatie te water worden daargesteld.
Deze regeling (welke in een ouder, echter niet uitgevoerd convenant — van 1800 — niet werd aangetroffen, doch tegemoet kwam aan tegen dit laatste door het Departementaal bestuur van Stad en Lande van Groningen gemaakte bezwaren) werd bij de wijzigingsovereenkomst van 1870 in zooverre prijsgegeven, dat voortaan voor den turfafvoer zoowel de eene als de andere dier beide waterwegen gebruikt zou mogen worden. Dienvolgens deed in 1872 de Stad den dam bij Bareveld opruimen, nadat zij zich den eigendom verzekerd had van de Eexterveenster en Kielster verlaten met bijbehoorende kanaalgedeelten; de eigendom van het Annerveensch kanaal was reeds bij de resolutie van 1768 bedongen en in 1824 overgedragen.
*) Aangegeven in kaart No* 7—o* 2) Zie kaart No. 2—h*



Voorts werd door haar in 1877 (met bijdragen van Provincie en belanghebbende gemeenten) het Stadskanaal onder aanleg van een circa 2 km lang kanaalvak (met koppelsluis) in verbinding gebracht met het Pekeler hoofddiep, hetwelk krachtens K. B. van 28 Maart 1820 no. 23 in verbinding was gebracht met de Ommelander wijk. In dit Hoofddiep bevonden zich nog in 1789 *) drie verlaten, waarvan het bovenste, gebouwd in 17172) thans het „Middelste” verlaat vormt, terwijl de andere gelegen ter hoogte van de Wedder wijk en even beneden de Vallaatjes (!) wijk sedert opgeruimd en door het tegenwoordige „Benedenste” verlaat vervangen zijn.
De verbinding van het Stads-TerApelkanaal via Rütenbroek met de Eems bij Haren, werd, voor wat het Nederlandsche gedeelte betreft, door de Stad met Rijkssubsidie gemaakt in 1880—1881.
Eindelijk werd in de jaren 1908 tot 1920 door het waterschap Westerwolde nog tot stand gebracht een tweevoudige verbinding tusschen het Stadskanaal en de Beneden-Westerwoldsche A, n.1. langs het Mussel A kanaal, het Ruiten A kanaal en het Vereenigd kanaal.
38. Kanalen in Zuidelijk Westerkwartier. Ook in Zuidelijk Westerkwartier, alwaar blijkens oork. B. 14 de heer van Ewsum reeds in 1554 onder Midwolde het veen ontgon, heeft zulks aanleiding tot kanaalaanleg gegeven. De Starckenburg-kaart geeft reeds het Leekster hoofddiep en zijne voortzetting door de Nienoordsche venen langs de Zevenhuizen met verschillende verlaten en in die venen verschillende zijwijken. Van de Jonkersvaart, die later via de Wilpster vaart eene verbinding zal vormen met de Frieschepalen-vaart, geeft de Beckeringh-kaart (1781) nog slechts een klein begin. Omstreeks 1860 zijn Jonkersvaart en Wilpster vaart echter reeds zoover doorgetrokken, dat gesproken kan worden van een dam, die deze beide vaarten scheidt3), welke dam in 1871 vervangen is door het Jonkersverlaat.
In de jaren 1926 en 1927 heeft eene verruiming van deze verbinding met de Frieschepalen-vaart plaats gehad onder vervanging van twee verlaten in het Leekster hoofddiep door een nieuw bij Diepswal en onder stichting van electrische gemaaltjes bij de verlaten tot en met het Jonkersverlaat ten behoeve van de voeding der kanalen.
x) Zie de kaart No. 7-1 van dat jaar, voorts de Beckeringh-kaart van 1781, als ook No. 7-ƒ van 1723. 2) T. Borgesius. Gesch. v. Oe en Ne. Pekela, Groningen 1877 blz. 20.
*) E. Brunings en G. A. Venema (12) blz. 56.



VI. ZUSAMMENFASSUNG.
Verfasser hat es sich zur Aufgabe gemacht, an Hand mstonscner unu gcugraphischer Daten, die allmahliche Entwicklung des Wasserwesens, also der Entwasserung, des Deichschutzes und der Schiffahrt in der Proyinz Groningen zu schildem. Dabei wurde besonders die Reihenfolge der Marscheneindeichung und -erweiterung berücksichtigt. Das Marschengebiet, namentlich das westlich des Dollard und der Ems gelegene, erstreckt sich heute uber eine Breite von 20
bis 25 km ausserhalb der Geest. .
Zur besseren Einsicht in die Sachlage enthalt das erste Kapitel einen allgemeinen Überblick über die ehemaligen „Waterstaats” orgamsationen (Deickund Entwasserungsgemeinschaften), die ihnen obliegenden Interessen, die fruheren Benennungen der Verwalter und der Wasserbauwerke, den Zusammenhang zwischen den Wasserwirtschaftsgebieten und den ehemaligen Genchtsbezirken der Provinz, das Verhaltnis zwischen den Verwaltungskörpem dieser Geblete und dem gewöhnlichen Richter, den Einflusz der Klöster usw., und anschheszend eine Übersicht der im Belange dieser Arbeit herangezogenen Quellen und ge-
sammelten Daten. , . , .
An erster Stelle wurden die Angaben in den noch erhaltenen, zerstreuten
Urkunden und in den Archiven der vormaligen obengenannten Gememschaften zu Rate gezogen. Der Inhalt der alteren, sich auf das Wasserwesen beziehenden Urkunden (von 1231 bis urn 1600) wurde im Auszug in den Beilagen A-D
8 Als Quellen wurden daneben die vorhandenen Karten benutzt, sowohl die allgemeinen (gedruckten) als die speziellen (gezeichneten), welche letzteren sic grösztenteils auf Vermessungen vor kurzem eingedeichter Marschen ode neuverfehnter Moorflachen beziehen. Im groszen und ganzen geben die Karten ein klares Bild der Veranderungen seit dem Anfang des 17. Jahrhunde und ermöglichten sie die Wiedergabe der damahgen Provinzemteüung in Sielund Deichachten auf der Sielachtenkarte, Beilage X. .
Femer wurden die Ergebnisse von 1100 bis 1200 Bohrungen, die im Laufe der Zeit anlaszlich des Baues von Kanalen, Deichen, Eisenbahnen, Landstraszen, Wassergewinnungsvorrichtungen usf. bis zu unterschiedlicher Tie e au^rfO r wurden, zusammengestellt. An Hand dieser Ergebnisse sind nach verschiedenen Linien (Sielachtenkarte, Beilage X) verlaufende, insgesamt 300 km lange Bodenprofile konstruiert worden und in den Beüagen XI, XII und XIII wiedergegeben.
Schlieszlich wurden rund 30 000 auf das Marschengebiet bezugliche Hohenzahlen gesammelt; und zwar hauptsachhch Zahlen des Gebietes mnerhalb des Deiches, der bis zum Jahre 1717 den Schaudeich bildete. Auf Grund dieser Zahlen wurde die Höhenkarte, Beilage XIV, konstruiert, deren Farben aufeinanderfolgenden Horizontalschichten von 25 cm Dicke entsprec en- J* *s der verschieden kolorierten Facher bezieht sich auf em Gebiet, dessen Hoh zahlen verhaltnismaszig wenig voneinander abweichen. Die Farbung der Facher



ist vom Mittelwert der dabei verfügbaren Höhenzahlen bestimmt. Als Begrenzung der Facher wurden genommen: an erster Stelle bekannte alte Wasserwehre, ferner Linien wobei zu beiden Seiten wesentliche Höhendifferenzen vorkamen und fürs übrige solche früherer Deiche oder Kadedeiche, deren ehemaliges Vorhandensein aus sonstigen Gründen (siehe Seite 21) als wahrscheinlich anzunehmen ist. Somit ist die Höhenkarte in gewissem Sinne zugleich als Polderkarte aufzufassen, obgleich sie als solche keineswegs vollstandig ist und zum Teil auf weniger bestimmten Angaben fuszt.
Das II. Kapitel enthalt die aus diesen Daten zu ziehenden Schlüsse in Hinsicht auf die Vorgeschichte der Marsch, d. h. auf die Zeit vor der urkundlich belegten.
Die Höhenkarte, auf der ebenfalls die Geest und die Terpen (Warfen) eingezeichnet sind, zeigt, wie sich im Marschengebiet in groszen Zügen drei hintereinanderliegende Zonen von unregelmasziger Gestalt unterscheiden lassen, namlich:
A die der Geest benachbarte, wo Warfen nicht oder nur vereinzelt und in bescheidenem Umfang vorkommen; sie weist die niedrigste Höhenlage auf;
B anschlieszend das Warfengebiet mit einer mittleren Höhenlage;
C die Anlandungszone mit der höhsten Lage.
Es hat sich herausgestellt, dasz die Marsch meerwarts betrachtlich ansteigt namlich von 1 m und mehr unter N. A. P. was die niedrigsten Teile der Zone A betrifft, bis 1,5 m und mehr über N. A. P. für die jüngsten Wattenpolder der Zone C, eine Höhendifferenz also von 2,5 m und mehr. Ungeachtet des weiter unten erwahnten Höhensprungs zwischen den Zonen A und B verlaufen die Höhendifferenzen ziemlich gleichmaszig.
Als allgemeine Ursache der Höhendifferenzen sind zu betrachten die Differenzen der Zeitraume, die verstrichen sind seitdem die Boden der aufschlickenden Wirkung des Meeres entzogen wurden zusammen mit der positiven Niveauveranderung des Meeres (und vielleicht auch des Tidenhubs), die sich im Laufe der Jahrhunderte vollzogen hat. Diese Ursache musz demnach eine höhere Lage der Boden bewirken je nachdem sie spater eingedeicht sind (im allgemeinen also je nachdem sie weiter meerwarts liegen). Verschiedene Umstande können ferner bei Poldem desselben Alters trotzdem eine Differenz der Höhenlage herbeiführen. Als wichtigster dieser Umstande ist zu nennen — gerade bei Moor- und Kleiböden — der Unterschied in Bodenschwund oder -schrumpfung unter dem Druck aufgeschlickter Deckschichten imd durch die Wirkung der Wasserbewegung im Boden, Faktoren, die sich nach der Eindeichung in starkerem Masze geiten lassen. Diese Einschrumpfung musz vom Austreiben der Wasserfüllung aus den Poriën begleitet werden, und kann deswegen, namentlich bei Deckschichten von schwer durchlassigem Kleiboden (u. a. der Dollardpolder!) Jahrhunderte in Anspruch nehmen. Für stark feinsandigen Ton (Zavelpolder) ist dieser Bodenschwund im groszen und ganzen unbedeutend. Auch andere Umstande können für Polder desselben Alters eine Differenz der Höhenlage veranlaszt haben, z. B. der Unterschied in der Lage in Bezug auf die Windrichtung und der Alters-
8



unterschied der Heller zur Zeit der Eindeichung d. h., der Unterschied in Starke des Einflusses den auch die höheren Fluten ausgeübt haben, usw.
Zur Bestimmung des Einflusses, den die positive Niveauveranderung ausgeübt hat, bilden die altesten historisch belegten Eindeichungen von Verlandungen im Fivelbusen und an der Nordküste einen geeigneten Ausgangspunkt, da sich hier sandiger Boden findet und, wie die Geschichte der genannten Fivelpolder zeigt, die Heller nicht lange vor Ebbe und Flut gelegen haben können. Bei einigen solcher, gegenwartig durchschnittlich rund 6,2 Jahrhunderte alter Polder wurde eine Höhenlage von durchschnittlich 1,02® m über N. A. P. gefunden, gegenüber 1,52® m über N. A. P. bei heutigen Hellem nicht zu hohen Alters, was demnach einer sakularen Senkung von rund 8 cm entspricht.
Selbstverstandlich müssen die mehr landeinwarts gelegenen, niedrigeren Polder und namentlich die Niederungen der A-zone (wo in der Nahe des Grauwendijks an einigen Stellen friesisch-batavisches Tongeschirr aus dem 1. bis 3. Jahrhundert n. Chr. angetroffen ist) viel früher dem Einflusz des Meeres entzogen sein. Ein an der Meeresseite dieser Zone über verhaltnismaszig geringe Breite vorkommender Höhensprung von 0,8 bis 1 m weist darauf hin, dasz man das Meer dort lange Zeit mit Deichen oder Kadedeichen gewehrt hat, sodasz das vorüegende Land dort hoch habe aufschlicken können. Das noch zur Zone A gehorige Innersdijk (Kleischicht auf Sand, ohne Moor) liegt rund 0,5 m unter N. A. P. oder rund 0,3 m niedriger als die Sohle der in gleichartigem Gebiet am andem Ufer der Hunze gelegenen Ezinger Warf und weist also darauf hin dasz Innersdijk dem Einflusz des Meeres entzogen worden sein musz vor der Anlage der Ezinger Warf oder vielleicht um dieselbe Zeit, wenn man voraussetzt, dasz für die Warf eine etwas höhere Stelle gewahlt wurde. Das ware dann, nach Angabe van Giffen’s in der frühen Latènezeit oder rund 3 Jahrhunderte v. Chr.
Ferner wird mitgeteilt, in welcher Weise man sich, auf Grund dieser und andrer Daten, die Reihenfolge der Eindeichung im Groninger Marschengebiet vorzustellen hat; wie schon in jenen frühen Zeiten in dem, den Geestböden benachbarten Gebiet der Zone A der Betrieb Kadedeiche benötigte zum Schutze vor dem eindringenden Meer, wahrend man im weiter entfernten und von den Geestböden durch Gewasser getrennten alten Land der Zone B ungefahr gleichzeitig den Betrieb von den Warfen aus untemahm und dabei noch lange Zeit verharrte, bevor man auch hier zur Eindeichung schritt. Letzteres musz für die verschiedenen Teile des Warfengebietes auszerdem an verschiedenen Zeitpimkten stattgefunden haben. Von der Eindeichung der anschlieszenden Anlandungen (Zone C) im Fivelbusen und in der Marne berichtet die hier in der zweiten Halfte des 13. Jahrhunderts einsetzende Geschichte blosz die letzten Phasen.
In den unmittelbar an die Geest stoszenden Teilen der Zone A musz die Umkadung schon bald nach dem Eindringen der See stattgefunden haben; Klei findet sich dort blosz in ehemaligen Prielen und sehr vereinzelt auf dem Moor; das mehr seewarts gelegene Moor (wie z« B. nördlich der Linie Pauwenweg — Schildmeer — Weg durch Tjuchem) weist aber plötzlich eine Kleideckschicht auf, was also auf eine frühere Seewehr an der Stelle hindeutet.



Aul die rruhzeitige Eindeichung des hier erwahnten Duurswolder Gebietes deutet auch der umstand hin, dasz die dort befindlichen, schon von altersher bewohnten diluvialen Höhen von Schildwolde usw. nicht höher sind als die Warfen in den ersten Stadiën und somit, unbedeicht, schon früh unbewohnbar geworden waren.
Das III. Kapitel behandelt die aus freiwilhger Zusammenarbeit entstandenen Organisationen, die die Interessen der Entwasserung und der Wasserwehr in dieser Provinz wahrten, bevor um die Mitte des vorigen Jahrhunderts zu diesem Zweck die auf dein Gesetz fuszenden „Waterschappen" gegründet wurden. Auszer solchen, die ihre Entstehung spateren Ereignissen, wie dein Dollard-einbruch verdankten, hatten diese vormaligen Organisationen, die Sielund Deichachten, meistens schon zu Anfang der historischen Periode eine lange Vergangenheit und haben sie sich seitdem auch ohne wesentliche Veranderungen behauptet.
Von jeder dieser Organisationen werden die wichtigsten, aus Urkunden und Archiven entnommenen Einzelheiten hinsichtlich der Geschichte, der Einteilung, der Verwaltung, der gegenseitigen Rechtsverhaltnisse usw. mitgeteilt. Dabei wird in zahlreichen Fallen darauf hingewiesen, wie an sich kaum erklarliche Organisationsformen und Sonderstellungen von Unterabteilungen sich leicht aus der Vorgeschichte, entsprechend den Ausführungen des II. Kapitels, erklaren lassen.
Auch werden einzelne, spater verschwundene Organisationen behandelt, u. a. die der zur Zona A gehörigen „Acht Sielachten”, welche, infolge der Macht, die sie in den altesten Urkunden offenbar besitzt, in vorhistorischer Zeit eine bedeutende Rolle gespielt haben musz, jedoch zu Anfang der historischen Periode wesentlich blosz nebensachliche Interessen wahrt und alsbald nicht mehr erwahnt wird.
Das IV. Kapitel enthalt eine Übersicht der nach dem 14. Jahrhundert stattgefundenen Einpolderungen mit Einzelheiten über die Deichmasze, die in den Ergebnissen der nach einigen bedeutenden Sturmfluten (1717, 1776, 1825, 1877 und 1916) vorgenommenen Messungen erhalten sind.
Im V. Kapitel schlieszüch werden die im Laufe der Zeit angelegten SchifFahrtkanale behandelt, wobei die Geschichte der Kanale im Südosten der Provinz aebenbei ein Bild der allmahlichen Kultivierung von dem dortigen, höheren Moorgebiet gibt.
Auch im südwestlichen Teil der Provinz hat die Torfgewinnung zur Anlage ron Kanalen Anlasz gegeben.



BIJLAGEN A, B, C EN D. BEKNOPTE INHOUD VAN OORKONDEN, ENZ. BETREFFENDE DEN VROEGEREN WATERSTAAT VAN DE PROVINCIE GRONINGEN.
N.B. De plaats, waar de oorkonde is afgedrukt of in den catalogus van eenig archief is vermeld, wordt hierna, onder vermelding van het bladzijde-nummer, bij verkorting als volgt aangeduid.
O. I en O, II = Oorkondenboek van Groningen en Drenthe (11) dln. I en II. Dr. = R. K. Driessen. Monumenta Groningana (13).
Fr. Ch. b. == Friesch Charterboek (57).
Kw. kw. = R. Westerhoff. De kwelderkwestie (65).
Doll. = G. A. Stratingh en G. A. Venema. De Dollard (3).
Nap. = J. M. Nap. Ommelander zijl- en dijkrechten uit de 15e en
16e eeuw (39).
v. Halsema. = Staat en Regeeringsvorm der Ommelanden en het Aloude Ommelanderwetboek v. Hunsingo (28).
Inv. Zijlv. = J. A. Feith. Catalogus der Inventarissen van de archieven der voormalige zijlvestenijen en dijkrechten i. d. prov. Gr. (19). Arch. Huns. = P. H. Meekhoff Doombosch. Catalogus v. d. Archieven der Zijlv. enz., welke thans het Waterschap Hunsingo vormen (33).



INHOUD.
A. BENEDENSTROOMGEBIED VAN HUNZE EN DRENTSCHE A.
Blz.
1. 1252. Keuren van Hunsingoland ................ 120
2. 1285. Versperring van de Growe . ............... 120
3. 1301. Onderhoud v. d. Burgwal door Garmerwolde 121
4. 1309. Aankoop v. h. zijlmaar door Essen 121
5. 1309. Herstelling van visscherijen i. d. Hunze bij Annen 122
6. 1321. Zijl i. d. Hunze nabij Walfridusbrug 122
7. 1323. Zijlen bij Skilgavoorwerk 122
8. 1332. Sluizen i. d. Hunze bij Muthen en Redwolde . 123
9. 1343. Oude overeenkomst der Acht Zijlvesten .......... 124
10. 1364. Mude i. h. Reitdiep bezuiden Harsens 124
11. 1365. Idem 125
12. 1370. Middelbert en Engelbert naar Delfzijl 125
13. 1385. Wreken van Drentsch geweld tegen dijken 126
14. 1408. Noorddijk naar Winsumerzijl 126
15. 1410. Zijl tegenover Aldingehuzen 127
16. 1422. Dijkbrief van Liuwerderwolde 127
17. 1424. Stadsoosterhamrik naar Delfzijl (Damsterdiep) 127
18. 1424. Schouw v. d. hammerikdijken d. d. Acht Zijlvesten ..... 128 19a en b. 1430/35. Selwert en Paddepoel en c.q. later Wierumerhamrik
naar Aduarderzijl 129
20. 1434. Stadswesterhamrik naar Delfzijl . 129
21. 1441. Dijkbrief v. h. Stadshamrik bew. h. Reitdiep . 131
22. 1616. Verbinding Kleisloot met Boterdiep 131
B. GEBIED BEZUIDWESTEN HET REITDIEP.
I. In het gebied van het Aduarder en het Kommer zijlvest.
1. 1313. Oude Aduarder zijlbrief 132
2. 1335. Nieuwe zijl te Aduard 133
3. 1360. Noord- en Zuid Hoen naar zijl bij Wierum . 134
4. 1364. Als A. 10 134
5. 1382. Vernieuwde Aduarder zijlbrief. 134
6. 1385. Afwatering West Vredewold door Langewold 135
7. 1407. De landen van Gaykinck naar Aduarderblockzijl 135
8. 1425. Zijlrecht van Vredewold, Oost en West. .......... 135
9. 1430/35. Als A. 19a en b. 136
0. 1452. Schot van Drentsche gronden aan Aduarderzijl 136
1. 1453. Dijk tusschen Noordhom en Fritemahuis 136



BI*
12. 1457. Dijk tusschen Oxwerderzijl en Balmahuizen ........ 137
13. 1489. Dijk door de Olde Rijt. (beN. W. Ezinge) 139
14. 1554. Geschiedenis zijlen in Langewold ............. 139
15. 1561. Onderhoud v. 2 klijven in Aduarder zijlvest ........ 140
16. 1566. Indijking van Humster uiterdijk .............. 140
17. 1571. Gronden van de Nije Slachte naar Nijesloter zijlvest .... 140
18. 1600. Nije Opslagter zijl ...... 141
II. In het gebied van het Munniken-zijlvest.
19. 1320. Verdeeling van nieuw land in Langewold 142
20. 1426. Geschil over landgebruik Gerkesklooster e. a. ....... ♦ 143
21. 1443. Eiland onder Collum aan Gerkesklooster 143
22. 1453. Nieuwe dijk, kruisende de Gruze 143
23. 1471. Verleggen van de Munniken-zijl 144
24. ±1476. Verzet tegen de zijl op het Oech 144
25. 1476. Dijkrecht Ruigewaard. . 144
26. 1510—1559. Regelingen in zake het Munniken-zijlvest 144
27. 1529. Vergunning tot bedijking buiten Colmerdijk 146
C. GEBIED TUSSCHEN HET REITDIEP EN HET OLDAMBT.
1. 1231—1272. Aanteekeningen uit kroniek Emo en Menko ....... 146
2. 1295. Dijkrecht 't Zandt . 149
3. 1303. Dijkrecht Omptata Tya — Delfzijl 150
4a. 1317. Nieuwe bedijking op het Zandt • 150
46. 1317. Zijlrecht v. d. 3 Delfzijlen 151
5. ±1323. Winsumer zijlrecht ♦ 151
6. 1371. Zijlrecht v. Schouwerzijl 151
7. 1396. Tijdelijke maatregel van dijkrecht in Fivelgo 152
8. 1404. Politiebepalingen voor de 3 Delfzijlen 152
9. 1412. Verhouding Schildwolde, enz. tot de 3 Delfzijlen ...... 152
10. 1428. Zijlrecht van de Hoogherzijl 152
11. 1444. Twee hamrikken Ompteda Tjadda naar Delfzijl 153
12. 1445. Zijlrecht v. d. 3 Delfzijlen 154
13. 1453. Binnendijking van de Oosteraijezijl 154
14. 1458. 3 deelen v. Oostemijezijlvest n. Winsum 155
15. 1458. Schot, enz. in Schouwer zijlvest 156
16. 1459. Stichting Schaphalster zijl. 157
17. 1464. 2 deelen v. Oostemijezijlvest n. Delfzijl • • 158
18. 1464. Vernieuwing Winsumer zijlrecht 159
19. 1506. Dijkschouw Delfzijl-Reijde-Wagenborgen 159
20. ±1500. Oterdumer zijlrecht ook voor ’t Klei Oldambt 159



21. 1521. Saaxumhuizen en 't Nijlandt naar Schouwerzijl 159
22. 1554. Oterdumer dijkrecht ................... 159
D. HET OOSTELIJK DEEL DER PROVINCIE.
1. nh 1277. Misboek v. Reiderwolde — Munstersch parochieregister . . . 160
2. 1391. Verdrag Reiderland—Oldambt............... 162
3. 1420. Idem 162
4. 1413 of T5. Verbranden v. zijlen in Reiderland d. Vetkoopers ... 164
5. 1425. Hulp van de Ommelanden aan Reiderland ......... 165
6. 1427. Willekeuren v. Focken Ukens voor de Ommelanden, Oldambt
en Reiderland 165
7. 1441. Dijkbrief van het Oldambt 
8. 1447. Verdeeling van goederen v/h klooster Palmaer 166
9. 1454. Dijk Palmaer-Finsterwolde d. Oldambt e. Stad en Lande . 167
10. 1565. Getuigenverklaring Dollardgeschiedenis . 167
11* 1571. Dijkbrief van Beerta en Finsterwolde 170
12. 1636. Niet uitgevoerd bedijkings-accoordv. uiterdijken l.d. Western. Aa. 171
13. 1636. Uitwatering der Drie karspelen door Finsterwolder hamrik. 172



A. HET BENEDENSTROOMGEBIED
VAN DE HUNZE
EN VAN DE DRENTSCHE A.
A. No. l. 1252. Keuren van de abten en van de wijsten van Hunsingoland.
O. L, 74
^Haisema! 8. (9) Wat Redger zoo zweert eerder dan den rechten donderdag tot
(Keuren van Onderdendam .....
Hunsingoland). ♦ ♦ ♦ ♦ ♦
10. (11) te geven met ’t geld in der Abten bewaring in Rottum
en diens van de Mame buiten ’t diep (buta delve), boven ’t diep (buppa delve) des Abts van Aduwerd, ende aller ambagten elk binnen Hunsingoland even schuldig tot den vrede.
24. (25) De Abt van Aduwerd die eindige de keuren boven het
diep (buppa delve), de Abt van de Mame eindige de keuren binnen zijn ambagt, en de Abt van Rottum hij eindige de keuren in ’t Ooster ambacht, het Halve Ambacht buiten 't diep dat hebbe de keur onder welken abt het zijne keuren legt, de Woldmannen en het Oosterambacht die hebben altijd te recht gestaan tot Onderdendam (Uldemadomme) en alzoo doen zij voortaan.
• ♦ ♦ ♦ ♦
N.B. Onder het hier bedoelde gegraven diep zal zijn te verstaan het Winsumer diep. Buiten (of benoorden) dit diep waren dan bevoegd de abten van de Mame en Rottum ieder in hun eigen ambacht, terwijl het tusschen gelegen halve ambt tusschen die beiden kon kiezen. Boven (of bezuiden) dat diep was de abt van Aduard bevoegd. Als Woldmannen zullen zijn aangeduid degenen, die binnen den Wolddijk, dus in Innersdijk woonden.
A. No. 2. 1285. (8 April) Uitspraak van Egbertus, burggraaf in Groningen, zijn
O. L 114. zoon Adolf en 2 anderen in een geschil tusschen:
eiS^Tdf I. abt en convent van Aduard en Growe). jj. je üeden van Osterwalda en Gha
over den dam, gemeenlijk „Slachte’’ genoemd, door partij II gemaakt in het kanaal, gewoonlijk „Growe” genoemd, ter vernauwing of versperring van den loop van het water, afloopende door dat kanaal;
a. indien partij II den dijk of de waterkeering, die gewoonlijk Sidwendene genoemd wordt, van af de plaats „Geraldeswere” maakt met instemming van hen, die tenzuiden van Geraldeswere wonen, dan zal partij I die were bewaren en behouden, zooals zij die tot nog toe bezeten heeft en alles in acht nemen, wat wij in den vervolge daaromtrent zullen gelasten;
b. partij II zal die slachte of dam houden tot haar welgevallen;
c. partij I mag haar moer in Everdeswald en verder eigendom aldaar naar welgevallen en onbelemmerd gebruiken (turf graven, akkerbouw) en ook ver-



grooten en uitbreiden — bezittende zij aldaar thans 52 roede breedte — in welk geval zij evenredig meer schot zal geven;
d. indien partij II beweert schade te hebben van de vernauwingen door I gemaakt in het kanaal, hierboven Growe genoemd, en I dit naar haar geweten ontkent, mag partij I zich met 7 eeden van hare voogden zuiveren;
bezegeld door Egbertus, de Stad Gr., de landschappen Hunsingo, Fivelgo en Drenthe en den abt van Aduard; tegenwoordig waren 3 uit Franchim (Fransum) in Hunsingo, 2 uit Suthlare en 2 anderen.
1301. Verklaring van rechters of Athamannen van „Aftersilfestenge”1) A. No. 3.
omtrent een door 4 scheidslieden gegeven uitspraak in het geschil tusschen: ?* I* ,146\
T , „ „ j . , & (onderhoud
1. de ingezetenen van Gedmerawalda en Burgwaldoor
II. het convent en ingezetenen van Bure, het allodium van
Werum, gezegd Rhoggena-munekan en ingezetenen van Hemthrawalda over
het onderhoud van de „Burgwal" tusschen Poptahalge en Sidewendena de Bure,
tot verhooging en verbreeding van welken dijk partij I wegens vloed van water
uit de hoogere deelen de hulp verlangt van partij II;
de uitspraak in dier voege, dat partij I den dijk moet herstellen en partij
II voor altijd van dien eisch vrij blijft;
bezegeld door de abten van Wierum en ten Boer en het landschap Fivelingo.
*) Ook Acht Zijlvesten genoemd, zie de opm. bij Oork. A. 18.
1309. (15 Juni). Bevestiging door den Raad van Groningen van den A. No. 4.
verkoop door: ?•
(aankoop zijl-
I. Weduwe en zonen v. J. Minsonis, aan maar door
II. Klooster Yesse en ingezetenen van Heltman Essen),
van een sloot, geheeten „Silmar”, die naar het noorden strekt door het land, geheeten „Uterdik”, tegenover het land, dat geheeten is „Minsenhorne", ten behoeve van het afvloeiend water;
a. de sloot zal een breedte van 24 voet verkrijgen;
b. het onderhoud van de sloot zal zijn ten laste van partij II, die de uitkomende bagger op de oevers mag bergen;
c. ook zal partij II den oostelijken dijk en de zijl (aqueductum)x) van gezegde sloot onderhouden en daartoe aarde en zoden mogen halen van de landen oostelijk langs den dijk;
d. onverkort blijven de rechten of voorwaarden van de buren van Gr. Osterhemmerke ten aanzien van voorzegde waterleiding vroeger bedongen;
e. de vruchten van den dijk blijven ten bate van verkoopers.
*) Dat hiermede een zijl werd bedoeld, kan blijken uit de vermelding in A. No. 6 van deuren en in A. No. 8: duo aqueductus dicti Ebbesile.



A. No. 5. 1309. (2 Sept.) Verklaring van ridder Ludolf, heer van Gronebeke,
(visscherijen burggraaf v. Groningen, de rechters van Drenthe en de overheden van Fivelgo bij Annen). omtrent de uitspraak in een geschil tusschen:
I. de gemeente van Thrantawalda en II. ingezetenen van Annen
over den loop der Hunze en de visscherij aldaar, welke de monniken v. Aduard vroeger gehad hebben; welke „were” door drie lieden van Annen verwoest werd en nu op hunne kosten en werk hersteld moet worden ter breedte van voet en ter diepte als van andere visscherijen of „weren''van Annen, hooger gelegen.
A. No. 6. 1321. (1 Aug.) bekrachtigd 21 Febr. 1322. Verklaring gegeven door Egbert,
en 198 *Oude Pre^ect Groningen, zoon v. Adolf, door Egbert, prefect, zoon van Godeke vertaling bij: en door Otto, schout nopens eene overeenkomst tusschen;
(Zijlin de Rechters van de landen Hunsingo en Fivelgo en
Hunze nabij II. Burgemeesters in Groningen met lieden van Thren-
Walfadus- tawalda,
brug). 7 #
nopens het maken van een zijl(aqueductum) in de A;
a. belanghebbenden mogen de zijl in de A maken bezuiden den weg van St. Walfridusbrug x) en niet verder in het Noorden;
b. den derden afloop van het afwassende water, gewoonlijk „dharde ebbe" genoemd, moeten de deuren van de zijl geheel gesloten worden, welke derde afloop ons Groningers en den lieden van Threntawalda vrij toekomt en toehoort;
c. indien door de voorzegde watertucht de A door aanslibbing bederft, kan partij II vorderen, dat de watertucht weder opgeruimd wordt door hen, die Ze tot stand brachten mits behoorlijke voorafgaande verwittiging o. a. van partij I.
N.B. Oud opschrift op de oorkonde: „Van then Silinghe tot then Ostere deype”.
x) De plaats van die brug bij Noorderhoogebrug aan het westelijk einde van de Zuid-westgrens van Noorddijk blijkt uit A. 14.
Dat Hunsingo en Fivelingo partij zijn, alsmede dat Threntawalda gebaat zou zijn met het periodiek gesloten houden van de deuren, past slecht bij een sluis, die de Hunze zou afsluiten maar beter bij eene, die water uit Innersdijk op die rivier zou brengen bijv. langs het O—W loopende vakje Boterdiep.
Zou werkelijk eene sluis in de Hunze bedoeld zijn, dan mag de vraag rijzen of van de hier gegegeven toestemming wel gebruik gemaakt is, in aanmerking genomen, dat 2 jaar later Threntawalda een verbandschrift afgeeft in zake zijlen bij Skilgavoorwerk (Oork. A. 7).
A. No. 7. 1323. Verbandschrift van het Klooster Jesse en kerspelen van
(Zijlen^ bij Northlaren, Haren, Elethe, Midelberd, Northdic, Egniberd, Crepiswald, Broke, Skilgavoor- Berge, behoorende tot de nieuwe zijlen bij den uithof te Hammen, die gewoonwer lijk Skilgaforwerck genoemd wordt, verklarende: wij hebben beloofd en beloven de gemeenschap der zijlen in Winsum ten aanzien van de 4 zijlen en de dijken van de zijlen en van den loop van ons water, wanneer hun loop op eenigerhander wijze doch binnen de zijlen schade mocht ondervinden, schadeloos van het water (tenzij iemand ze met geweld heeft gebroken, wat wij



gemeenerhand en voor gemeene rekening met voorzegd zijlvest van Winsum zullen afweren) te zullen houden volgens regeling en schatting van het klooster in Aduard en de pastoors van de kerken in Hunsingo en Fivelgo en hare voogden;
voorts te zamen met het zijlvest v. W. een nieuwen waterloop te maken, wanneer de oude ingebreke blijft of vergaat; ofwel zullen wij op eigen kosten opruimen, wat wij gemaakt hebben en wij zullen de westelijke zijl in Gershuisum in staat houden zooals wij moeten;
bezegeld door Drenthe en de Abdis van Jesse;
borgen gesteld (3 aan Fivelgo, 2 aan Bederawaynredene, 3 aan het Halve ambacht en 4 aan het Oosterambacht) voor den duur van 8 jaren, te rekenen van den dag, waarop de nieuwe zijlen en dijken gereed zullen zijn; elke zijl moet 20 voet breed zijn.
N.B. Vermoedelijk was het de bedoeling van belanghebbenden bij een beteren afvoer van het water van Hunze en Drentsche A om bij Schilligeham, dus bij of benedenwaarts van de Winsumer zijl in het Reitdiep 4 zijlen te leggen, wellicht een schutsluis met 4 keenngen n.1. in elk van 2 sluishoofden ééne keering voor den vloed en eene voor de eb (men denke aan den naam „Vierverlaten” voor een dergelijke naar 2 zijden keerende sluis nabij Hoogkerk; ook aan den meervoudsvorm „Menkeweerster verlaten” voor een schutsluis bij Onderdendam).
Van het tot standkomen van een dergelijke sluis bij Schilligeham blijkt verder niets.
1332. (21 Januari). Overeenkomst tusschen de silvestene, eigenerfden A. No. 8. van Wester- en Osterhemmerke in district Groningen en de lieden van 9.', *.* 232/..
NJ*1 i __ « 4 (bluizen DIJ
ordike, Middelberde, Ecgneberde, Broke, Crepeswolde, Muthen en Berghe, Everdeswolde, Middelare, Nordhlare, Unne, Haren, Redwolde)* Yesse en Heltman betreffende de zijlen (aqueductus) in Muthen en in Redwolde, naast Gronenberghe gelegd en gebouwd;
a. voomoemde zijlvesten zullen die zijlen gemeenerhand tegen kwaadwilligen verdedigen;
b. de twee zijlen, genoemd „ebbezijlen” x), ten zuiden van de zijl van het klooster Yesse en van Heltman naast Gronenberghe zullen wekelijks van zonsopgang op Zondag tot zonsopgang op Maandag ten behoeve van Yesse, Heltman, Groningen, Nordike, Middelberde en Ecgneberde gesloten worden;
c. alle voomoemde zijlen met bijbehoorende dijken en de gezworenen, genoemd etthen, wanneer ze de warf bezoeken met de werklieden en de bewakers ervan zullen van die vrede en voorwaarden genieten, waarvan ook genieten en gebruik maken de zijlgezworenen der Winsumers;
d. bij breuk van de dijken en de Sidwendene van Yesse en Heltmer Osterhemmerke of anderen buitengewonen waterlast aldaar mag hun zijl, gelegd ten noorden van gezegde Ebbezijlen in Redwolde, door de geërfden van Groninger Oster- en Westerhemmerke gesloten en versperd worden;
bezegeld door: de landen Hunsingo, Fivelgo, Thrente, Bertold, prefect in Groningen, de stad Groningen en de abdis van Yesse;



A. No. 9. (Oude overeenkomst d. Acht Zijlvesten).
A. No. 10. O. L 387. (Mude i. h. Reitdiep bez. Harsens).
4 exemplaren t.w. voor Gr. Ooster- en Westerhamrik; voor convent Yesse; voor Threntawalda en voor Crepeswolde en Gho.
*) De twee ebbezijlen zullen te zamen een schutsluis gevormd hebben om het Hunzewater bovenwaarts van Gronenberghe hooger te houden.
De zijl in Muthen (— mond) zal vermoedelijk in de nabijheid van Selwerd (ook wel Zijlwert genoemd, Oork. A. 11) zijn te zoeken, waar de terreinsgesteldheid (het begin van een hoogere strook tusschen de Selwerd en de Hunze) een vroegeren dwarsdijk doet vermoeden.
Uit deze oorkonde mag wel worden afgeleid, dat men destijds nog niet het water afvoerde langs het Winschoter diep, via de Stadsgrachten naar het Wester of Hoomsche diep; anders had voor de sub. b. vermelde lageraf gelegen hamrikken stellig meer dan een dag per week gereserveerd kunnen worden. Ook de scheepvaart volgde blijkens de schutsluis nog de oude Hunze. Het destijds reeds bestaan van het Winschoter diep, waarvan men den aanleg wel uit eene passage bij U. Emmius wil afleiden doch waaromtrent directe gegevens ontbreken, is daarom niet aannemelijk (zie Acker Stratingh, die — Aloude Staat (1) blz. 294 — behoud van den ouden loop tot in de 14e eeuw en misschien tot in de 15e eeuw veronderstelt). Wel moet die aanleg hebben plaats gehad vóór 1424, toen (Oork. A. 17) de oude loop door het Damster diep gekruist werd. Zie voorts ook de opmerking bij Oork. A. 13.
1343. Overeenkomst van de Acht Zijlvesten en gemeene buren van Groningerhamrik van den Suderwater en van den Loedyckcn en van den panden en der Prumesteke.
(vermeld in een overeenkomst van 5 Dec. 1424, hierna onder No. 18, doch overigens niet bekend).
1364. Uitspraak van burgemeesters van Groningen in een geschil tusschen;
I. Abt en convent van Aduard,
Ha. de gemeenschap van Osterwolt en Gho en 116. de Acht Zijlvesten;
a. resumeerende de akte van 1285 tusschen partijen I en 11a, verklaren arbiters, dat partij IK met hare eeden partij I niet kan schaden, omdat de zegels van het convent niet zijn gehecht aan de oorkonden van de collegatio van de Acht Zijlvesten;
b. ingevolge eene vroeger (onder bemiddeling o. a. van 2 heeren van Zelewerth en een van Souwerth) tot standgekomen overeenkomst betreffende een te maken Slachte1) of Zijl (aqueductum), gewoonlijk Mude genoemd, Zal de plaats daarvan zijn tusschen Hersinghe en de plaats genoemd Mude, welke plaats in Eckerdisstede door genoemde bemiddelaars was aangewezen;
partij I zal die zijl of slachte in overeengekomen lengte, hoogte en breedte maken binnen een door de scheidsrechters te stellen termijn, nadat door partij IK de overeengekomen som gelds bijeengebracht en aangeboden is;
c. na voltooiing van die zijl of slachte zal partij I onder bijstand van partij IK het Waterscutte of Nortpant, dat nu gewoonlijk heet Knipe, plaatsen en laten bouwen ter hoogte, breedte en diepte en met het effect volgens zeggen van ons en van andere wijze lieden, waar het ons voor ’s lands nut het beste schijnt;
bezegeld door: Groningen, Aduard, Hunsingo en Fivelgo.
*) Elders in het stuk staat „Slachte of Damme".



1365. (6 Mei) Overeenkomst tusschen:
I. Raad en gemeente van Groningen,
II. gezworenen, gezegd etthen, en gemeente van Wold en Goe en allen die tot ons zijlvest behooren,
III. alle rechters en de geheele gemeenschap van de Acht Zijlvesten en van het geheele land van Fivelgo;
a. de plaats van de zijl (aqueductum), genoemd Muthe, moet zijn tusschen de parochie Hersenze en de oude plaats eertijds Muthe genoemd, zoo dat de loop van het water van beide diepen, zoowel van het Westelijke als van het Oostelijke door voornoemde zijl wordt afgesloten of ingesloten;
b. na voltooiing zal partij II deze onderhouden;
c. het Winsumer zijlrecht zal van kracht zijn; bezegeld door: Groningen en Fivelgo;
4 exemplaren t. w. voor Groningen, Fivelgo, Wold en Go.
Oud opschrift op den brief (volgens Driessen 253): „van der Muthe bij Zylwert”.
N.B. Het vooruitbrengen van de uitwateringssluis en het tevens daardoor leiden van het Westerdiep zal vermoedelijk geschied zijn om het tusschen beide sluizen gelegen Hunzevak aan opslibbing te onttrekken en door de krachtiger afstrooming van de gecombineerde stroompjes beter het bezwaar van opslibbing van de buitengeul te bestrijden, welk bezwaar ook thans nog bij betrekkelijk lange buitengeulen van uitwateringssluizen in tijden van geringen waterafvoer ondervonden wordt*
1370. Scheppers der 3 Delfzijlen verklaren ontvangen te hebben in hunne wateringen de twee parochiën Midelbergh en Egnebergh, des Stichts van Utrecht, onder de volgende bepalingen:
a. de 2 karspelen zullen in den Burgwal1), in de Stertebolabalka, een doorgang hebben, wijd en hoog IJ voet, genoemd een Jerdfuth en terweerszijden een roede dijks (gewoonlijk genoemd Jerdfal) onderhouden, zoomede de sloot van voorschr. Stertebolabalka tot Hoytekamahem en voorts, gemeenschappelijk met anderen, van daar af tot de Weterlesne;
b. Engelbert zal door Ulger Sidwendege 2) loozen op Middelbert;
c. de twee karspelen zullen hunne dijken, als Omerke8) en Edikan4) Zonder eenig gebrek onderhouden onder schouw van de 3 Delfzijlen;
d. de gemeene meente van de 3 Delfzijlen zal vrijen weg hebben in Ulger Sidwendene totdat de Groningerweg met bruggen voltooid is;
e. schot zal gegeven worden en geschillen zullen worden beslecht naar :ene aangegeven regeling;
ƒ. de 3 Delfzijlen hebben voor verbetering van Omerke en Edikan 32 goede schilden gegeven voor aankoop van 1\ gras land;
bezegeld door: de abten van Werum en Bure, 2 pastoors van St. Maarten n Groningen, pastoor in Egnaberth, schout Egbert.
a) Burgwal: de keering aan de zijde van Scharmer.
2) Thans nog vormt de Olgerweg de scheiding of Sidewendene tusschen Middelbert en Engelbert.
®) Omerke, vermoedelijk de O. opdijk (of -kade) van Engelbert.
4) Edikan, in de vertaling ook Ediken, de dijken langs de E of Hunze.
A. No. 11. O. I. 394. (Mude i. h. Reitdiep bez. Harsens).
A. No. 12. O. I. 416. Oude vertaling bij:
Dr. 284. (Middelbert en Engelbert naar Delfzijl!.



A. No. 13. O. II. 88. (Wreken v. Drentsch geweld tegen dijken).
A. No. 14. Dr. 268. Noorddijk n. Winsumerzijl).
1385. (4 Juli) Machtiging van:
I. de rechters van Fivelgo Westerambt,
II. de pijlrechters van de Acht Zijlvesten,
III. de pijlrechters van de Drie Delfpijlen
aan alle lieden om op eigen voordeel en schade wederkeerig de Drenthen en hunne helpers te schaden wegens het geweld en het onrecht door die van Thrantum en Gha gedaan door Ommerke en Edykan door te steken en hun water ponder reden of recht de gemeenschap op den hals loopen te laten; bepegeld door:
I. de rechters van Fivelgo Westerambt,
II. (voor de Acht Zijlvesten) priesters en cureeten van Syerdaberth, Sceldwalda, Slochtra, Skiramera, Germerawalda, Sudawalda, Northawalda en Bedum, •
III. hoofdlingen uit Garawere, tha Posta en Woltersum.
N.B. Het zal wel niet enkel uit baldadigheid, doch ook uit gebrek aan andere gelegenheid om eigen watersnood af te wenden zijn geweest, dat de Drentsche karspelen aan de Hunze en het Zuidlaarder meer tot het doorsteken der dijken zijn overgegaan. ....
De afwateringsgelegenheid langs het Selwerder diepje was gebrekkig; bij Gronenberg werd het water bovendien door een verlaat opgehouden en de keering van het buitenwater zal wel niet gunstiger geweest zijn dan in de 19e eeuw toen de vloeddeuren der Groote Spilsluis niet hooger reikten dan 1.69 + W. P. en bij te verwachten hoog buitenwater geopend werden gehouden om door afleiding van water naar het achterland de waterhoogte bij Groningen te matigen.
Wellicht is de graving van het Winschoterdiep van Roodehaan naar Groningen (zie opm. bij Oork. A. 8) mede een uitvloeisel van het thans gebeurde.
1408. Verklaring van pijlrechters en gemeene meente van Wynsummer Zylvesten van inlating van het Carspel tho Noertdijcke met verplichting voor die van Noorddijk:
a. te maken en onderhouden twee pijlen elk met een roede dijks, de eene door den dijk, geheeten de Borch, wijd IJ garde voet, strekkende naar het Abbemaer, gelegen in de puidpijde van Emenhuijs Apagema en strekkende naar de Waterloese, gaande naar Kamyngepijl, de andere bij den Breede wech, door den dijk, geheeten Bemer Zuydtwende naar de sloot geheeten Zuydtwoldema maer, recht strekkende naar Bederapijl; hoog en wijd IJ gardevoet;
b. bij elke pijl des pomers (van St. Peter ad Cathedram tot alle Godes Hilligen) een schotdeur te hebben, toegesloten poolang Bedumer pijl en Karninger pijl opslaan;
c. te onderhouden den Oosterdiepsdijk van St. Walfridusbrug af tot de Wyrkes Suydtwende en depe Suydtwende tot den Borch;
d. Schot te geven, enp.;
waarbij mede voorpien het geval van doorgraven van „onpe waterpendynge dye geheten synt Bemer Zuydtwende ende dye Borch, dye strecken na den Woldyck tho Buyrstra Zuydtwende”;



oezegeld door: Abt van Ten Boer en Thesinge, cureeten te Bedum en te Noorddijk en Schout in 't Goerecht, alsmede door de Stad Groningen.
1410. (19 Juni). Verklaring van burgemeesters en raad van Groningen, in het gemeen belang der Stad en der daarbij gelegen landen, overeengekomen te zijn met de Acht Zijlvesten en met Dorpmans Zijlvesten;
a. als van onzen Groninger Diepe, buiten Wynsumer Syle te besylen, in al dusdaene genoeghe, dat wij een Zijl zullen zetten bij gene zijde van Aldingehusen x);
b. de zijl te onderhouden;
c. de voorschreven zijlvesten te steunen tot hun recht in alle z^n, die Ze mogen bewijzen met brieven en oude gewoonten, die ze tot dusverre gehad hebben in Drenthe, Ghoe en Woldt; waarvoor ontvangen van de voorschreven zijlvesten 850 gulden, terug te geven indien de zijl om eenige reden niet binnen zekeren termijn tot stand komt.
_) Blijkbaar de zijl van het Wetsinger zijlvest, welke vóór de afsnijding van de Reitdiepkronkels van Gamwerd gelegen was tegenover Alinghuizen.
Het tot de geldelijke bijdrage leidende belang van de Acht zijlvesten en van Dcrpmans zijlvesten om behalve die bij Winsum nog een tweede uitwateringssluis naar het Reitdiep tot stand te brengen is te verklaren uit de schade, die ook voor den Wolddijk c.a. en voor hunne daarbuiten gelegen gronden uit eene inundatie voortvloeide; uit de getuigenverklaring D. 10 van 1565 toch blijkt hoe doorbraakwater aan de Eems ten slotte ook aan het Reitdiep geloosd moest worden.
1422. Verklaring van Burg. en raad van Groningen nopens in overeenstemming met de buren van Liuwerderwolde vastgestelde regels voor de dijkrechters van Liuwerderwolde;
Item desse Dykrechters soelen Schouwinge doen van de Hooy-
huisen tot der Prys Home, ende voort de Laene en Paterwolde omme Went tot den Santwech.
Item, de Dyck van den Hooyhuyse Want tot der Prys Horne de sal briet wesen beneden acht voeten, en boven vier voeten; 
N.B. Men lette op de geringe dijksafmetingen.
1424. (tusschen Paschen en Pinksteren) Overeenkomst tusschen:
I. Burgemeesters, raad en gemeene Meente van Groningen, II. Abt en convent van den Buer en rechters en meente van S c h e r-
merster zylvestene
over uitwatering van de Stad Groningen met haar Oosterhamrik door de Scharmerzijl te Delfzijl onder verplichting voor die van Groningen:
a. de dijken te onderhouden dicht en hoog genoeg omme de OesterEiemncke, omme ende omme, van den Grontzijle,1) ten eeuwigendage en mede :e werken tot het vestigen van een recht van zoden- en aardhaling ten behoeve fan de dijken;
A. No. 15. Dr. 384. (Zijl tegenover Aldingehusen).
A. No. 16. (bl. 88 v.
(28) Consideratiën ingezetenen Ommelanden 1754) (Dijkbrief van Liuwerderwolde).
No. 17. Dr. 271. 'Stadsoosterïamrik naar Delfzijl).



A. No. 18. Dr. 385. (Schouw v. d. hammerikdijken d.d. Acht Zijlvesten).
b. in den dijk een zijl2) met twee ebdeuren te leggen van 16 voet wijdte, te sluiten bij dijksbreuk opdat de zijlvesten daarvan geen last hebben;
c. een diep te graven en onderhouden van Groningen tot in het Lustige Maer;
d. van dit Maere te holden ende graven, dyke ende Mude, ende Delff, toe Popenia hues toe, gras gras ghelike, gheliken Schermester Zylvestene;
e. een zijlrechter te houden tot de Scharmerzijl, enz.;
ƒ. het water van het Westerhamrik niet te leiden bij den weghe voir Kortingheshuys 3), men doir dat Lot4) neven den Grontzyl;
bezegeld door: Stad Groningen, Abt en Convent van den Bure en pastoors van Schermer, Garmerwolde en Woltersum.
1) Over die grontzijl zie de opmerkingen bij Oork. 20. De beteekenis van de woorden „van den Grontzijle” is niet duidelijk; wellicht was de keering langs het Stadswater reeds op andere wijze voldoende verzekerd en bedoelen deze woorden, dat de thans op te leggen dijkslast bij die grondzijl zou aanvangen, welke wel is waar aan het Westerhamrik behoorde, doch gelegen was aan of dicht bij de grens van het Oosterhamnk.
2) Blijkens Oork. 20 kwam de zijl bij (Ooster) Hoogebrug; het nieuwe diep kruiste de oude Hunze, welke dus te voren moet zijn afgeleid.
3) Koningshuis, gelegen op het terrein „de Hoogte" binnen een kronkel van het Selwerder diepje en wel aan de Noordzijde van dit laatste.
De Bedumer weg zal hier de scheiding tusschen Ooster- en Westerhamrik hebben gevormd, de Walfridusweg uit Oork. A. 20.
Het belang van partij II bij de wijze van afwatering van het Westerhamrik kan natuurlijk slechts bijkomstig geweest zijn.
«) Het „Lot” zal de naam geweest zijn van een meer westelijk gelegen watergang.
1424. (5 Dec.) Overeenkomst tusschen:
I. Prelaten, hoeflingen en rechters van den Achte Sylvesten, uitgezonderd Crepelswolt en
II. meene bueren van Groninger Hammericke, de toe Delffzyl uitwateren:
а. den brief van 1343 van den Suderwater ende van den Loedycken, ende van den panden ende der Prumesteke te handhaven met eenige afwijking voor de rechters en borgen;
б. de Acht Zijlvesten zullen schouwen de Ammeryke dijken en de Groninger dijken van der Oesterhemmeryck en den Wolddijk;
c. de Warf van de Acht Zijlvesten te houden te den Bure;
d. d^Tr artikelen te houden tot men die van Crepelswolt en van Broecke er toe gebracht heeft mede te borgen of met rechte af te gaan;
bezegeld door: Stad Groningen, convent van den Bure en Herder Ludynge.
N.B. Onder Loedycken zullen zijn verstaan veendijken; op de kaart No. ld van 1657 van de limietscheiding van Sappemeer is een Loodijck aangegeven, die van een punt aan het Winschoter diep (op circa 500 m beneden het Martenshoekster verlaat) m oostelijke richting voert en in het hoogeveen te niet loopt.
Uit het bepaalde sub. b. valt af te leiden dat het gemeenschappelijk belang van de Acht Zijlvesten of Aftersilvestenge (Oork. A. 3) in dezen laatsten tijd van hun bestaan gelegen was in de keering van het Hunzewater.
Hun gebied blijkt uit de 8 karspelen, vermeld in Oork. A. 13, vormende hier tevens de achterste van de Ommelander zijlvesten t. w. Het Wold-zijlvest, het Slochter zijlvest, het Scharmer zijlvest en Innersdijk.



1430. (12 Maart) Overeenkomst tusschen:
I. Rechters en gemeene meente van de 3 deelen der Zijlvestene van Aduarderzijl t. w.
a. Convent van Aduard,
b. die van Middagh,
c. die van Lieuwerderwolde,
II. Convent van Selwert en bueren van den Paddepoel, betreffende de inlating van II in het Aduarder zijlvest;
a. . partij II zal een grondzijl door het Westerdiep mogen leggen, wijd in het vierkant 3 voet;
b. partij II zal hare dijken onderhouden twee voet hoog boven de uiterste dijken en boven een halve roede breed, onder schouw van 3 mannen van partij I;
c. partij II zal een watering maken en onderhouden van de grondzijl naar het Brundeken Maer;
d. partijen gezamenlijk zullen bij de Aduarder zijl een nieuwe zijl zetten van 14 voeten lopes;
e. partij II zal een zijlrechter stellen, enz.;
ƒ. ook zal zij deelen in het voordeel, dat van de Drenten of anderen komt, die in de toekomst door de zijl mede mochten uitwateren;
bezegeld door: abten van Aduard en Selwert, Middag en de Stad Groningen.
1435. Partij II verbindt zich nader, indien zulks in de toekomst verlangd wordt, Wirmer Hammerick door haar land en grondzijl uit te laten wateren.
N.B. Door gebruik te maken van het hier bedongen recht zou voor het (Oostelijk deel van het) Wierumer hamrik de watergemeenschap met het Aduarder zijlvest hersteld zijn, welke bestond vóór den aanleg van het rechte Reitdiepsvak Dorkwerd—Wierumerschouw.
In 1360 konden volgens Oork. B. 3 eenige westelijk van de Stad gelegen gronden nog uitwatering bekomen naar een zijl bij Wierum en was bedoeld Reitdiepsvak blijkbaar nog niet aanwezig.
Van die zijl maakten vermoedelijk destijds ook gebruik de landen van Gaijkinck die in 1407 (Oork* B* 7) naar de Aduarder zijl overgingen, welke landen ook in deze omgeving gezocht moeten worden, in aanmerking genomen, dat in 1520 de Gaickinga’s ook het patronaat van de parochie Wierum verkregen en gelet op de natnpn Gaaikemaheerd en Gaaikemadijk, nog op de kaart voorkomende.
Uit een en ander valt af te leiden, dat dit Reitdiepsvak vóór 1430/'35 en na 1407 ter hand werd genomen; Selwerd en Wierum konden, zoolang de oude Hunseloop niet te zeer opsübde, nog als van ouds langs dit diepje afwateren; Gaijkincks landen moesten echter vooraf hun loozing verleggen; het verschil in dijkseischen van Oork. A. 16 en A. 21 wijst op voltooiing van het geheele verbeteringswerk tusschen 1422 en 1441. Ook de onderwerpelijke oorkonde eischt evenals No. 20 dijksverhooging van 2 voet.
1434. (11 Nov.) Overeenkomst tusschen:
I. Burgemeesters en raad van Groningen en gemeene buren en erfge- ^ namen van der Wester Hammercke en II. Abt en convent van den Bure en rechters en meente van Schermes- ^ ter zijlvesten,
«treffende de inlating van het hamrik sub. I in het zijlvest sub. II;
9
A. No. 19a en b.
Dr. 279. (Selwert en Paddepoel en c.q. later Wierumerhamrik n. AduarderriilV
L No. 20. 5r. 274. Stadswesterlamrik naar ïelfziil).



a. die van het Westerhamrik moeten hunne dijken dicht houden en hooger malfort 2 voeten, ende eene halve roede boven breet toe volrekant, omme de Wester Hemmercke van der Stadt bij lanck den Westerdepe an den Kaedyck x), ende den Kaedijck also hoghe ende starck maeken, als hie dan is bij den Westerdepe, ende voert oestwert umme to den Grontzyle, ende voert aen die Thye bij den Steentille 2) soedat hun gheen vrempt water in en kome van den Westerdepe, van den Paddepoel, noch van den Oesterdepe.
b. zij zullen een schotdeur maken bij de grondzijl8), bij dijkbreuk neer te laten, zoodat de zijlvesten daar geen last van hebben;
c. zij zullen de wateringe, die se gaende hebben van „oeren” Gruntzyle doer dat Lot voerby Kortingeshuis in den Olden Ae, toeslaan en overdammen en den Ham dicht sterk en also hoog onderhouden, dat daar geen vreemd water in kome;
d. zij zullen een zijl leggen, twee oude muursteenen wijd en hoog door St. Walffridusweg, daar hun water door loopen mag;
e. zij zullen met die van het Oosterhamrik onderhouden het nieuwe diep naar het Lustigemaar benevens de zijl of schotdeur bij de Hoogerbrugge;
ƒ. van desse Mare zullen zij gelijk die van het Oosterhamrik en van Scharnier zijlvesten holden ende graven dycken ende muden, ende de Delff, to Poppemahuis to, gras gras gelyck.
Voorts voorschriften omtrent dijkschouw, zijlrechter, geschillen, enz.
!) Blijkbaar het Penningsdijkje op de grens tegen Paddepoel.
2) Thije bij den Steentille, dus een watergang of tocht bij een steenen brug; vermoedelijk een (ook op de plattegrond (No. 9a) van v. Deventer van 1550 voorkomende) afloop van water uit de Stadsgracht even beoosten de Ebbingebrug naar de Oude Hunze bij Koningshuis, welke waterloop tot even voorbij den Korreweg gevormd werd door het in 1912 grootendeels gedempte einde van het Boterdiep en verderop door de watergang welke nog op de topografische kaart (evenals de Oude Hunze) met Selwerder diepje is aangeduid.
De genoemde plattegrond vertoont aan de Oostzijde van de Stad twee grachten achter elkander, waarvan de buitenste open gemeenschap had met het Schuiten- of
Winschoter diep. . . ,,
Na de afleiding van de Hunze naar de Stadsgrachten langs dit Schuitendiep (voor 1424) zal deze Thije tijdelijk ook het Hunzewater hebben moeten afvoeren n.1. voor zoover of voor mnlang dit niet op het (omstreeks dezen tijd belangrijk verbeterde) Reitdiep of Westerdiep werd geloosd. In de Thije moet wel eene beweegbare waterkeering geweest zijn tot in standhouding van het peilverschil, dat ook te Gronenberg werd onderhouden.
8) Onder grondzijl wordt in den regel — o. a. in de Oork. A. 19 van denzelfden tijd — een sluis verstaan, waarlangs waterafvoer plaats vindt onder een ander water door, al wordt een enkele maal de naam ook wel aangetroffen voor eene gewone uitwateringssluis (waarover het grondlichaam doorloopt), gelijk in Oork. B. 18 sub. d.
Van de hier bedoelde grondzijl leert het stuk: le. dat deze toebehoorde aan het Westerhamrik;
2e. dat zij geen gemeenschap tusschen de beide hamrikken vormde; immers ten behoeve van de inlating moet een nieuwe zijl in den Walfridusweg worden gemaakt; 3e. dat niettemin in geval van dijksbreuk het belang van het Oosterhamrik medebrengt,
dat de grondzijl wordt gesloten, een maatregel niet beschreven voor de zijl in den
Walfridusweg; _ ..
4e. dat zij gelegen was aan de Oostgrens van het hamrik, welke grens verder de Thije
volgt;



3e* dat van de grondzijl een watergang voerde naar de Olde E door het Lot voorbij
Koningshuis, terwijl volgens Oork* A. 17 het ook mogelijk zou zijn geweest het
water langs den Walfridusweg te voeren;
6e. dat de inlating geen wijziging bracht in de bestemming van de grondzijl.
In aanmerking genomen, dat de Thije, daar waar deze van den Walfridusweg afbrngt, het gebied van het Westerhamrik doorsnijdt, zou de grondzijl gediend kunnen hebben tot herstd van de watergemeenschap tusschen de beide deelen van het harnrik, onder de Thije door en dan gelegen hebben juist bij het punt van afbuiging, dus aan de grens van het hamnk. De Thije zal vermoedelijk van kaden zijn voorzien om het hamrik geen waterlast te bezorgen; deze kaden vormden bij gesloten grondzijl een geschikte reservekeering voor geval van dijksbreuk.
Op te merken valt, dat het waterschap Hunsingo bij zijn oprichting in 1856 zuidwaarts in het algemeen begrensd werd door het Selwerder diepje, zooals zich dat van Noorderhoogebrug oostelijk en zuidelijk om Kortingshuis kronkelde, doch daar bezuiden mede omvatte het z.g. Selwerderdiepje (= Thije) tot de Stadsgracht bij de Groeneweide en het waterschap daarmede alzoo indrong in het gebied van de Drie Delfzijlen waartoe destijds nog de Stadshamrikken behoorden.
De vorenbedoelde grondzijl dient niet te worden verward met die, welke ingevolge Oorkonde A. 22 onder de Kleisloot (verlengde Boterdiep) zou worden gemaakt in de pi^tc van de Paddepoelsterpomp en o. a. nog staat aangegeven op de molenpolderkaart No. 2a.
1441. (22 Febr.) Verklaring van burgemeesters en raad van Groningen nopens eene overeenkomst van de buren van Lywerdenwolde, van Ghelkinghenland, van de Middelbuurscap en van de Suderbuurscap betreffende den dijk van Potterwolde voert neder tot Hayhuserlant.
Bij meerderheid van stemmen zal men besluiten, dat men den dijk
Zal, hoe hoog, hoe breed en op welken tijd. 
Zoo noodig zullen de dijkrechters den dijk besteden te maken als het meerendeel der buren overeengekomen is en de kosten verhalen op de nalatigen.
N.B. Men lette op het wegvallen van de dijksmaten opgenomen in Oork. A. 16.
1616. (7 Maart) Overeenkomst tusschen;
I. Burgemeesters en raad van Groningen en ]
II. Scheppers van Winsumer en Schaphalster zijlen. j
Om de zware lasten van de overtocht te Noorder Hoogerbrugge te ontgaan 1 zal partij I:
a. aldaar een brug maken wijd 6 voet (met presentatie, indien iemand door het water daardoor schade zou lijden, de brug aan de overtocht bij des Olijslagershuijs aan 't Suijden te doen maken);
b. de Paddepoelsterpomp onder de Kleisloot door te voeren naar de tochtsloot in de hamrikken bezuiden de Kleisloot;
c. ook andere pompen, die nu in de Kleisloot uitkomen, af te dammen;
d. in de tochtsloot bij de clappe van die Korendijk een goede pendam, wel voorzien met palen en planken, te maken;
e. ook te zorgen, dat in de Kleisloot niet meer water komt, dan daarin regent, tenzij de Scheppers van de lage landen begeerden in droge tijden door opening van de pomp by de Curretil eenig water in hun zijlvest te hebben.
V. No. 21. 'tap. 24. Dijkbrief v. u Stadslamrik bew. iet Reitdieo).
l. No. 22. Ir. 281. /erbinding lleisloot met oterdieo).



B. No. 1. O. I, 171. (Oude Aduarder zijlbrief).
N.B. Reeds in 1611 (Inv. Zijlv. bl. 304, No. 29) was door eene commissie uit reide partijen door peilingen bevonden, dat de Kleisloot naar de overtocht strekkende >p den ouden bodem gemeten één voet dieper was dan aan de Noordzijde van de overocht en er dus een goede gelegenheid was om den zwaren last van de overtocht te ontgaan ioor daar een brug te maken, wijd 6 voet gelijk de scheve til bij Zuidwolde.
De Noorderhoogebrug lag over het Selwerderdiepje; het ging dus om het doorgaven van een der kaden van dit diepje; tot dusverre moesten hier de scheepjes (welke slechts van geringe afmetingen waren: de nieuwe brug werd slechts circa 1.8 m wijd) jver de kade gehaald worden (overtoom). Blijkbaar ging het om de Z.kade, daar het loei ook bereikt kon worden bij den oliemolen, dus naar den kronkel in het
jude diepje bij Koningshuis.
In 1625 wordt (Arch. Huns. (37) blz. 120) het diep opnieuw gegraven van de „Grond tijl" af tot aan de Bemer til; terwijl in 1653 (Aloude Staat (1) blz. 308) de doortrekking tot de Stad plaats vond, dus de verbinding van Kleisloot met de Thije uit Oork. A. 20, echter zonder scheepvaartgemeenschap met de Stadsgracht.
In 1653 moest men zich (Arch. Huns. (37) blz. 161) bij de Onderdendamster en Bedumer zijlen nog met overtoomen of overtochten behelpen, welke echter kort daarna verdwenen.
B. HET GEBIED BEZUIDWESTEN HET REITDIEP.
I. IN HET GEBIED VAN HET ADUARDER EN HET KOMMER ZIJLVEST.
1313. (28 April) Overeenkomst tusschen:
I. Abt en convent toe Adewerth,
II. Silvestene van Liuwerderwolde,
III. Silvestene van Pedzie, Rother- en Fokeswolde
van de nieuwe zijl, die wij te zamen gelegd hebben in de plaats, die heet de Arbere, en ook van het diep, dat naar de zijl gaat;
a. alle oude brieven van de zijl en van het diep, die bij Adewarder closter gelegen waren, worden buiten effect gesteld;
b. omtrent het onderhoud wordt overeengekomen:
de zijl bij de Arbere1) (en de bewaking daarvan) gemeenschappelijk elke partij voor 1/3;
het diep lo. van de Swachcluse tot de Huchslate2) door het convent;
echter door de 3 partijen gemeenschappelijk bij geweld van derden, waarbij de mogelijkheid wordt voorzien, dat de 3 partijen de twee bruggen, (de Kerkbrug en de Wagenbrug), die daar over dat diep liggen, niet maakten, alsoo Middagheren gelovet wart ende borgen seet waren, toen men dat diep voor het eerst maakte en groef,
2o. van de Huchsloete tot de zijl bij de Arbere gemeenschappelijk elke partij voor 1/3;
3o. boven de Swachcluse door ieder man langs zijn eigen erf;



de dijken alre manlick sal maeken sine dick thiegens sin dyep, dhar heet hoeden ende holden sal; echter bij geweld: de zijlvesten gemeenschappelijk;
c. de vorenbeschreven bruggen, over het diep zal men zoo hoog leggen, dat de schepen en de quaeckele van Aduard met vollen last daaronder door gaan;
d. het convent zal zijne tegenwoordige watergangen laten loopen in het diep (N.B. Dr. (13) blz. 76 geeft: Vorthmer sal dat Convent van Adewerth deur ere Clooster negeen water laten lopen in dat silve dyep);
bezegeld door: Convent, Hunsingo, Ludolf v. Gronebeke, de Stad Groningen, het land Drenthe en Egbert van Pedzie.
*) Die mam — wordt naar Rietema (52) ontdekte — nog aangetroffen op eene boerderij, gelegen even bewesten de lijn Aduard—Fransum, op circa 800 m Meiden de Fransumer terp.
2) Dit diepsgedeelte waarvan de aanleg in herinnering wordt gebracht, is blijkbaar het rechte vak Aduarderdiep van Nieuwebrug tot nabij den Rijksweg Gr.—Leeuwarden. De Swachcluse zal dan gelegen hebben ter plaatse van Nieuwebrug en de oude uitwateringssluis zijn geweest in de keering via Westerdijk en Zijlvesterweg; de Huchslate zal de uitwatering zijn geweest van gronden onder Hoogkerk, die thans nog op circa 300 m bezuiden dien Rijksweg wordt aangetroffen.
Uit de verdeeling van den onderhoudslast is af te leiden, dat de aanleg van dit vak is geschied in het belang van de gronden, waarvoor het convent opkomt, en dat het belang der andere partijen den aanleg van dien nieuwen afvoerweg niet vorderde. Voor hen laten vrh nabij Nieuwe brug twee vroegere afwateringswegen onderkennen n.1. als oudste, de voortzetting van de kronkelende rivier langs den Zijlvesterweg naar Kleiwerd en als jongere de rechte watergang, die van Nieuwebrug via de watermolen de Kriegsman voert naar de kronkelende waterloop door de Hoogemeeden, bij den aanleg van welken jongeren afwateringsweg men, naar uit de topographische kaart te lezen valt, ook reeds een zuidelijk van Nieuwe brug gelegen rivierkronkel afsneed.
Het voornemen om de Hoogemeeden in te dijken zal wellicht partij I geleid hebben tot het graven van het nieuwe rechte vak Aduarderdiep door hare gronden naar de Rijte, die Oostelijk langs het Klooster nog in het terrein terug te vinden is.
De aanleg van de sluis in die Rijte nabij het Aduarder klooster moet gepaard zijn gegaan met het maken van een verbindingsdijk tusschen Aduard en Middag, welke tevens een uitweg verschafte voor de bewoners van Middag, die blijkens de oorkonde zich ook bruggen over het nieuwe diep bedongen.
Geen verwondering kan het wekken, dat na eenigen tijd opslibbing van de buitengeul van de nieuwe sluis noopte tot den aanleg van een nieuwen dwarsdijk door het bed van die Rijte nabij de Arbere met een nieuwe zijl.
Die dijken worden in de oorkonde niet vermeld; zij waren blijkbaar vanzelfsprekend ten laste van den rechthebbende op de nieuwe gronden t. w. het Klooster.
De dwarsdijk bij de Arbere sloot aan bij den dijk langs Grooteleger, zoodat bij den aanleg van den eerste ook reeds het noordelijk vervolg van de Hoogemeeden, de Zuiderham, ingedijkt moet zijn geweest met aan de westzijde den Spangens- of Spanjaardsdijk.
± 1335. Scheidsrechterlijke beslissing van G. Sickinga en 4 anderen (raadsheeren in Groningen) in het geschil tusschen:
I. die van Peze, Rothen, Fockswalt en Liutwerthrawalt en II. het convent van Adawartt over de bekostiging van een nieuwe in Aduard te leggen zijl;
a. de landerijen noodig voor de nieuwe zijl zullen voor 2/3 door partij I en voor 1/3 door partij II betaald worden;
b. onder gelijke verdeeling zal men de plaats, waar ze gelegd zal worden, Zoo iemand het wil verhinderen, begaan en verdedigen;
B. No. 2. O. II, 411. (Nieuwe zijl te Aduard).



B. No. 3. O. II, 413. (N. en Z. Hoen n. zijl bij Wierum).
B. No. 4. O. I, 387. (Mude i. h. Reitdiep bez. Harsens).
B. No 5. O. II, 62. (Vernieuwde Aduarder zijlbrief).
c. voorts worden geregeld de verdeeling van kosten van hout en bouwen over de onderdeelen en de tijd van betaling.
Daarbij worden vernield als onderdeelen van Lieuwerderwolde: Zuid Lieuwerderwolde, Koningskamp, Noord Lieuwerderwolde, Dorkwerd en Ripe.
1360 (25 Aug.). Verklaring van Abt en Convent van Aduard en van id. van Selwert, van de Stadsregeering en van de rechters van Hunsingo nopens eene overeenkomst tusschen:
I. ingezetenen van Tammingheland x) en Liuwerderwolde en
II. ingezetenen van Suithoen en Northoen2) waarbij door partij I aan partij II werd toegestaan:
een vrije loop van hun water ten eeuwigen dage ter breedte van 4 voet, zoowel van Zuid- als van Noordhoen, vloeiende door Tammingaland en Lieuwerderwolde naar Wierum door de zijl aldaar 3) voor een zeker bedrag gelds, reeds betaald.
x) Voor Tammingaland zie ook O. II. blz. 25 en 80 (volgnummers 642 en 735); het was blijkbaar gelegen in Gelkingeland, tusschen Donghom aan het Reitdiep en het monnikenhuis van Assen de Hoorn aan het Hoomsche diep.
2) De Hoen was —Driessen (13) blz. 716 — een streek land, oostelijk begrensd door het Reitdiep, waarvan de Zuiderhoen het dichtst bij de stad gelegen was.
*) Wierum lag blijkbaar destijds nog aan de Westzijde van het (Selwerder)diep; het rechte vak Reitdiep, dat dit hamrik althans grootendeels afsneed, bestond dus nog niet.
De zijl aldaar diende vermoedelijk behalve voor het Wierumer hamrik o. a. ook voor de gronden van Gaykinck (Oork. B. 7) en van het Westerstadshamrik bewesten het Reitdiep, welke eerst later deel uitmaakten van het Aduarder zijlvest.
1364. Zie hiervoren onder A. No. 10.
Het convent van Aduard zal na ontvangst van eene bijdrage een zijl maken tusschen Hersinghe en Mude en vervolgens het waterschut of Nordpant, (Knipe) (ver)plaatsen.
1382. (1 Mei) Overeenkomst tusschen:
I. Abt en convent to Adewert,
II. zijlvestene van Lyuwerderwolde,
III. zijlvestene van Peyse, Roeden en Fockeswolde betreffende de Adewerder zijl en het diep, dat tot de voorz. zijl gaat;
a. partijen zullen de Adewerder zijl, die men te zamen gelegd heeft in de stede, de Arbere geheeten, gemeenschappelijk onderhouden elk voor 1/3 deel;
b. verschillende bepalingen van zijlrecht worden vastgesteld (kiezen zijlrechters, schot, warf, pandwering, enz.);
c. deze punten gelden voor 3 jaar, beholden eiken manne synes rechtes na olden brieven, de wy ondertusken hebben;
bezegeld door: het convent, den heer van Coevorden, het land van Drenthe en de stad Groningen.
N.B. Het zijlvest heeft dus nog den omvang van 1313. In 1407 wordt dat anders en is het gebied beO. den Gaaikemadijk er in opgenomen en in 1430 (Oork. A. 19a) wordt Middag vermeld onder de samenstellende deelen.



1385. (8 Juni) Overeenkomst getroffen door de proosten van Hummarke en Kusemer, 3 pastoors uit Langewolt en 5 pastoors uit Vredewolt nopens: de afwatering van navermelde 5 karspelen van Vredewolt door Langewolt heen met het doel de twisten te beëindigen tusschen:
I. de karspelen Lucaswolde, Noertwyk, Marum, Nuys en Nijebert van Vredewolt, en
II. de karspelen Sybaldeburen, Olde- en Niekerke en Phane van Langewolt,
daaruit voortgevloeid, dat wegens den overvloed van wateren, die allerwege in Langewolt samen komen en vloeien, en wegens de waterige landen aldaar de 5 kerken van Vredewolt de oevers van hunne watertochten door Langewolt niet holden noch verwaren konden;
a. zoowel partij I als eerstgenoemde twee karspelen van partij II zullen met tusschenpooze van een jaar een waterloop maken, welke twee een gemeen en gelijcke graffte zullen hebben buiten den dijk, die gewoonlijk de Roder x) genoemd wordt; de mogelijkheid wordt voorzien, dat men voortaan eengemeene wateringe binnendijks beliefde te bekomen, bereijden en maken;
b. partij I zal, omdat zij als voors. haar oevers niet vermag te behouden en verwaren, haar watertocht bij Zudgalgha of Ruddendijk 2) zoodanig stoppen, dat de breedte niet meer dan 8 holtvoeten bedraagt; wanneer de watertocht der 5 karspelen te neete gingen offte verstoppet worden, dan zal — tot zulks hersteld is — de loop van 8 voeten voors. geheel cesseeren offte te neete zijn. Daartegenover zullen de 5 karspelen in de verwaringe en vemyenge ofte onderholdinge die oeveren hoeres watertucht gansch geheel gevryet zijn;
c. voorts zullen vernauwingen gemaakt worden in den weg geheeten Marrabalcka8) tot 4 voet en in den nieuwen Monnykewegh in Tremonte4) tot 3 voet;
bezegeld door: de twee proosten, eenige pastoors en de landen van Langewolt en Vredewolt.
x) Volgens Beekman (6), de naam van de graffte en niet van den dijk; van roden of roeden = graven.
2) Redendijk? *) Balktil? *) de Postdijk onder Trimunt?
1407. (17 Sept.) De zijlrechters van Aedwerderzijl verklaren op voorwaarde van den derden penning meer schot te geven dan de overigen, Aldert Gaykinck te hebben toegestaan met zijne landen uit te wateren door de „blockzijl” van Aedwert en daarmede alle geschillen beëindigd te hebben;
bezegeld door convent van Aduard, burgem. v. Groningen, cureeten van Peisen, Roeden en Weerum.
N.B. Vermoedelijk zijn hier bedoeld landen van Gaaikemaheerd, gelegen bewesten Dorkwerd aan den Gaaikemadijk, in 18e eeuwsche schouwregisters van de zeven scheppersen aangeduid als Gaikingadijk.
Voor Gaykinck treedt vermoedelijk de cureet van Wierum op.
1425. I. Wilcoeren en rechte der Oosternye zijlvestinge van Vredewolt en II. Id. der Westerzijlvestinge van Vredewolt.
B. No. 6.
O. II, 86. (Afwatering W. Vredewold door Langewold).
B. No. 7. Inv. Zijlv. 252. (De landen van Gaykinck naar Aduarderzijl).
B. No. 8. Nap. 7 en 12. (Zijlrecht van) Vredewold, Oosten West).



B. No. 9. Dr. 279. (Selwert, Paddepoel en c.q. later Wierumerhamrik naar Aduarderzijl).
B. No. 10. Dr. 364. (Schot v. Drentsche gronden aan Aduarderzijl).
B. No. 11. Inv. Zijlv. 250, No. 2,blz.ll5. (Dijk tusschen Noordhom en Fritemahuis).
Voornamelijk bepalingen van strafrecht.
In I: de plaats van aanzwering is Midwoldene kerkhof.
In II: strafbepaling tegen het toegraven of toedelven van den leydijck of den balkwech;
voorschrift dat alsoe vake als de zijll niet loepachtig en is, ende dat deep toe den galgen x) geslagen, soe sal de balka2) oick mede al effensche geslagen wesen.
In 1456 is door overdijckrechteren nog met de zijlrechteren van Upweerder zijl overeengekomen het visschen tusschen den sijl en Enumatil te verbieden.
*) Zudgalgha uit Oork. B. 6? 2) Marabalcka uit idem?
1430 en 1435. Zie hiervoren onder A. No. 19a en 6.
Aan Selwert en Paddepoel wordt uitwatering naar de Aduarder zijl door middel van een door het Westerdiep te leggen grondzijl vergund door de 3 deelen van het Aduarder zijlvest, onder welke drie deelen thans echter Middagh in de plaats is gekomen van de Drentsche karspelen, die vroeger het derde deel uitmaakten. Desgewenscht zal Wierumerhamrik mede die grondzijl mogen gebruiken.
1452. (4 April) Scheidsrechterlijke uitspraak van den Kelner van Aduard en vier anderen in de geschillen tusschen:
I. de drie deelen van het Aduarder zijlvest als:
a. Aedwert,
b. Luiwerderwolde,
c. Middag en die van den Paddepoel en
II. de zijlvesten van Peyse, Vries, Roden en Foxwolde over de Aedwerder zijl en daartoe verschuldigde arbeid, schot en werk. Gedurende 20 jaren zal partij II jaarlijks 36 gouden Amhemsche guldens betalen aan partij I.
N.B. In 1474 is deze regeling door tusschenkomst van de Stad Groningen voor 30 jaar verlengd.
Blijkens akte van 1540 (28 April) is over deze aangelegenheid in 1509 een nieuw verdrag gesloten, na afloop waarvan in 1540 de voorwaarden van uitwatering bij scheidsrechterlijke uitspraak werden geregeld, terwijl een nieuwe overeenkomst werd getroffen in 1620. (zie Driessen (13) blz. 365; ook Statennotulen April 1867).
1453. (St. Martinus). Overeenkomst tusschen de gemeene Erven van Godekemaslachte, om een nieuwen dijk te leggen op den Hormer Uuterdijck.
De nieuwe dijk is lang 69 roeden en — beginnende aan het Z.einde — als volgt verdeeld over „de gemeene erven van den uuterdijck tusschen Godekemaslachte1) ende den nijen slachten tusschen Northorn ende Fritemahuijs”:



Hemko Udekema en Tammo Hercoma (Z. einde) ... 1 roede
Convent van Aduard 10 „
de geërfden van Noordhorn ............. 7 ,,
de geërfden van Zuidhom . 6 ,,
Convent van Aduard . 28 ,,
Convent mittermante (ter plaatse van het diep) .... 5 ,,
Sijado Jensema 12 ,,
bijeen 69 roede
Gebreken aan de 5 gemeene roeden door het diep, voor zoover vallende beneden uiterdijkshoogte, en gebreken aan de zijl zullen voor gemeene rekening hersteld worden; gebreken boven uiterdijkshoogte aan die roeden zijn ten laste van het convent.
Voorts wordt het dijksrecht geregeld en daarbij o. m. bepaald, dat er zullen zijn 4 rechters n.1. 1 vanwege het convent, 1 van de Noordhomers, 1 van de Zuidhomers en 1 vanwege Jensema,
Bezegeld door: Abt Henricus, Eppo cureet van Noordhorn, Sijado Jensema, Bruin Broersma, Melle Geldema en Hemke Odekema.
*) N.B. De naam Godekemaslachte schijnt een eeuw later op den nieuwen dijk te zijn overgegaan blijkens eene aanteekening op blz. 142 van hetzelfde register nopens een nieuwe pomp in 1545 gelegd in „Goedekemaslachte tusschen Northorn ende Fritemahuis” en blijkens hetgeen hierachter aan het slot van B. No. 12 is aangeteekend.
Ze is blijkbaar een eerdere afsluiting van het bed van de Oude of Balmahuister Rijte en zal vermoedelijk gezocht moeten worden ter plaatse van, of iets bezuiden den Rijksstraatweg Gr.—Leeuwarden.
1457. (St. Martensdag). Overeenkomst tusschen de gemeene erven, die gelandet ende gedijcket zijn tusschen die slachte bij Noorthorm ende Fritemahuijs tot die Slachte bij Oxwerderzijl,
om de nieuwe slachte te hoeden, te maken en te berichten als nader omschreven.
Inbraak van het diep, bijloopsch worden van de zijl of inbraak van een poel in iemands dijk zal door de gemeene erven en dier dijck hebben in den slachte gemeenschappelijk verholpen worden.
Er zullen 5 rechters zijn; t. w. de Kelder van Aduard, twee uit Noordhomer ingelanden en twee uit Humsterland, enz.
Bezegeld door: abt Heerick van Aedwert, Proost Stricker kerkheer te Nijenhove, Eppo kerkheer te Noordhorn, Babe Alma, Melle Broersma en Syado Jensema.
In hetzelfde register komt op blz. 137 voor de in 1549 omtrent St. Bartholomeus door Esso Benens opnieuw beschreven „Nije slachte rolle, beginnende aan Oxwerder of Sloeter zijlvack” tot eene totale lengte van 193J (honderd gerekend op 120) roede dijks, waarvan de onderhoudsplichtigen opgegeven voor 58 3/4 bezuiden het diep, 18 roeden meendeelen ter plaatse van het diep en 112 benoorden het diep.
B. No. 12. Inv. Zijlv. 250, No. 2, blz.120. (Dijk tusschen Oxwerderzijl en Balmahuizen).



N.B. De belanghebbenden in het hoofd aangeduid zijn blijkbaar degenen, wier land gelegen is tusschen eenerzijds den dijk van Noordhom naar Fritemahuis, uit de vorige oorkonde, lang 69 roeden met 5 roeden meendeelen, en anderzijds den dijk bij Oxwerderzijl, die blijkens de dijksrol van 1549 lang was 193 roeden met 18 roeden meendeelen.
Dat het geringe tijdsverschil niet aan een schrijffout is te wijten, blijke uit de bezegeling van B. 11 en B. 12 door dezelfde personen, uit de vermelding van de akte van 1457 ook in Oork. B. 17 en uit onderstaande in hetzelfde register voorkomende akten van grondafstand, waarvan althans die sub. c. in verband met b. en d. het destijds bestaan van de Slachte bij Oxwerderzijl aantoonen.
Nog valt op te merken, dat de aanleg van den eersten dijk een zeer wezenlijke verandering in het getijregiem te weeg zal hebben gebracht wanneer, gelijk niet onwaarschijnlijk is, destijds de Balmahuister Olde Rijte nog gemeenschap had met de Olde Rijte of Kliefsloot, bedoeld in de opmerking bij B. 13 van 1489; eene snelle opslibbing van beide Rijten moest dan wel volgen.
De bedoelde koopakten zijn:
a. (bl. 127) 1457. (St. Urbanusdag) Akte van grondafstand ten behoeve van den dijk:
lo. eenige lieden in Noordhormerzijdt (Heerke Sickema, Tjaert tho Buerum,
Renko en Melle Tammo Herkoma en mede erfgenamen) en Audt Ubelens met erfgenamen in Hummerzezijdt staan aan de gemeene erfgenamen, die tot de nieuwe slachte hooren, hun uiterdijk af voor zooveel noodig; ook de zoden en aarde te nemen om den nieuwen dijk daarvan te maken, te hoeden en te houden;
2o. Audt Ubelens zoene heeft den gemeenen erven verwisseld en verkocht 6 grazen uiterdijk in Hummerzezijdt, daar de nieuwe dijk in gelegen is, onder behoud van vruchtgebruik;
bezegeld door Eppo cureet te Noordhom, Stricker cureet te Nijehove, Balie Ballema en Mello Geldema.
b. (bl. 129 en 148) 1469 of 1479 (Vrijdag vóór St. Thomasapostel) Akte van verkoop door Aijle te Ewere aan de Oosterzijlvesten van Vredewolt te Oxwerderzijl van zoden en aarde van een gras land, blijvende de ondergrond aan verkooper; het gras land gelegen op den uiterdijk, zuidwaarts van Sickema huessen, „daar de Slachte erven liggen naast ter zwetten op dat Oostereinde”, en ligt met de zuidzijde op des diepes wal en Aijle voorzegd op de noordzijde en op het westeinde;
bezegeld door: Rempt Jensema, grietman in Hummerse met het gemeene landszegel.
c. (bl. 126) 1474. (Donderdag voor Judica in de vasten) Akte van verkoop door Balie Drochs erfgenamen van zoden en aarde ten behoeve van den dijk uit twee grazen land in de Venne, „daer die nije Slachte inne licht”; bij de voorz. Venne is geland Aeijle Aijckema op de westzijde;
bezegeld door: Jacob kerkheer te Nijehove.
d. (bl. 131). 1550 (Dinsdags in de Pinkster Hillige dagen) Akte van verkoop door Albert Rolteman en Hiddo Jensema mede vanwege Mgr. Tzijado Jensema van zoden ten behoeve van die Nije Slachtendijck uit drie grazen land in Aijle venne tot die blinde sloet toe dwars door Aijle venne strekkende. Bij de drie grase landes sinnen geswettet die Slachtarven op die Oesterzijde; die sijlvesten van Slooterzijl mit een gras landes in dat Zuedoosten, dat welcke die Zijlvesten in voortijden hebben gecofft in Aijle venne voorn, (zie onder b.) ende dat diep is swette bij dat Zueden ende mgr. Tsijado en Hiddo Jensema en Albert Rolteman selfs oock swetten mit Aijle venne ant noorden;
bezegeld door: H. Jensema en A. Rolteman.
Voorts komt in hetzelfde register voor:
(bl. 133) 1557 (Dinsdags i. d. Pinkster Hillige dagen) eene overeenkomst tusschen:
I. Abt v. Aedwerdt als overste over-richter v. d. Nije Slachte tusschen Northorm en Fritemahuis, de keiler van Aedwert en andere slachte rechters der nije Slachte voorsz. en
II. Hiddo Jensema
tot beslechting van een geschil met den laatste, die aanspraak maakt op vrijdom t. a. z. van de 18 roede meendeelen (zie boven) omdat hij geen land heeft tusschen



Goedekemaslachte en die Nije slachte voors., doch alleen binnen eerstgenoemde slachte en die grond, toen Goedekemaslachte nog in eere was, niet onderhoudsplichtig was aan de diepsdeelen van dien dijk.
1489. (14 Oct.) Aanteekening nopens het nieten en verdeelen van den nijen dijk en de dam over de Olde Rijt.
a. Beginnende bij den grooten paal aan het Westereinde bij Luckens huis aan den Oldendijk zijn aan rechters en buurtschap achtereenvolgens van Hoogerkercken, Eezinge, Selwert, Gernewert, Stad Groningen, Legerkercke, Fransum en Feerwert, elk vijf, dus te zamen 40 stokken
en van Aduwert . 10 stokken
toebedeeld; stokken als gemeten staat aan Sijbrandtshuis achter aan de Oostersijt hen tot den ingeslagen nagel aan de schoorsteen buiten aan den muur.
b. Gebreken (doorbrakig, doorloopig of bijloopig worden) aan den dijk bij Sijbrantshuis *), daar de olde Rijt geweest is, zullen aanvankelijk door de zijlvesten gemeenschappelijk verholpen worden, doch komen na het 6de jaar ten laste van den Kelner of het convent van Aedwert met hunne huirmans of meijers.
*) N.B. in 1492 (Inv. Zijlv. 216, No. 16) vindt een uitspraak plaats „Toe Sijbrantshuis op den Sijl".
Voor deze Olde Rijt valt moeilijk aan iets anders te denken dan aan de Westelijk langs Middag loopende Oude tocht of Kliefsloot, waarop de oude zijl van Aduard bij de Arbere moet hebben geloosd, van welke kreek de oevers na de afsluiting aldaar en sterker nog na de omlegging van de uitwatering door Middag heen, geleidelijk konden opslibben. De afstand tusschen de oude dijken van Middag en Humsterland zal blijkens de kaart oorspronkelijk circa 350 m hebben bedragen, wat voor de gebezigde meetstokken tot eene lengte van 7 m zou leiden. Het tracé van den afsluitdijk vertoont echter een recht vak, van slechts 250 m en westelijk daarvan een gebogen en dus waarschijnlijk reeds eerder aangelegd vak, hetgeen alzoo tot de meer aannemelijke stoklengte van 5 m zou leiden. De binnengedijkte kweldergronden hebben van af Altenauw, alwaar vermoedelijk een eerdere afsluiting van het Rijtebed plaats vond, later afwatering gekregen door de Saaksumer zijl, vermoedelijk bij de bedijking van den Saaksumer (buiten)polder.
1554. Aanteekening in een register van het dijkrecht van Humsterland, blijkens welke in genoemd jaar de Oxwerder of Sloterzijl en de zijl van N ij kerk, Olde kerk en Faan, dicht bij elkander gelegen, tegelijk „staff" geworden zijn; de zijlen en muden sloegen toe met zand en slijk, te verwonderlijker wijl in 80 of 90 jaar aan die zijlen nooit eenig gebrek van met slijk toe te slaan was voorgekomen. Opzuiveren van de oude of graven van een nieuwe muide was te vergeefsch.
Die van Nijekerk ontgroeven hun zijl en plaatsten die nabij Bomsterzijl, maar het wilde niet deugen. Daarom verbonden zij zich ten slotte met Bomsterzijl, waarna zij eene goede uitwatering hadden.
Die van Oxwerderzijl hadden zich reeds met Aduarderzijlvest verbonden, doch moesten dit opgeven in verband met de veenontginning te Midwolde door heer Wigbolt van Ewsum. In 1561 ontgroeven toen Oxwerder of Slooterzijlvesten hun zijl en plaatsten die bij Bomsterzijl en (Anno '63) maakten zij die zoo hoog, dat de groote met turf geladen schepen van genoemden heer v. Ewsum er onder door konden; ook de tillen en bruggen werden zoo hoog en wijd gemaakt, dat het gebruik voor paarden en wagens gevaarlijk was.
B. No. 13. Inv. Zijlv.
216 No. 15. (Dijk door de Olde Rijt beN. W. Ezinge?)
B. No. 14. Inv. Zijlv. 250 No. 2, blz. 143. (Geschiedenis zijlen in Langewold).



B. No. 15. Inv. Zijlv. 218, No. 20. (Onderhoud v.
2 klijven in Aduarderzijlvest).
B. No. 16. Inv. Zijlv. 258, No. 18. (Indijking Humster uiterdijk).
B. No. 17. Inv. Zijlv. 240, No. 7. (Gronden v. d. Nije Slachte naar Nije Sloterzijlvest).
Omtrent schot en arbeid tot verschillende zijlen komen op blz. 125 van het zijlregister de volgende aanteekeningen voor:
a. alle land, dat achter Zuidhom en Noordhom ligt, westwaarts over de tocht geeft zijlschot tot Nijekerckerzijl,
b. alle land, dat in Oostwoldt ligt int leege, dat scheet toe Vredewoltmer of Oxwerderzijl,
c. allen, die uiterdijk hebben op den Ham, op de Meeden en op den Dijck Langeweersters*), den beurt ende tho arbeijden totter Nijerslachte bij Oxwerderzijl.
Om land te koopen om die Nije slachte bij Ocxwerderzijl die meenen dijk, die pompe daer mede staende thoe holden ende tho verbeteren, daar zullen toe schieten allen, die land hebben op 't Uiterdijck van Hamsters, Suijdthorners en die op de Meeden wonen.
x) de Spangens- of Spanjaardsdijk?
1561. (12 Mei) Besluit van de geme ene zijlvesten van Aduarderzijl:
a. gebruik van mest voor kadijken of pendingen te verbieden;
b. de groote klijve, tusschen de Hunsinge en de Nije brugge gelegen, Zal voortaan worden onderhouden door het Stadshamrik en die van Hoogkerk t. w. de landen gelegen bezuiden de Woltgraffte of Legewech;
c. de noorderklijve, maersdam geheeten, desgelijks door dievanLeegkerk en van Dorkwerd te zamen met de landen, die op de noordzijde van de Legewech gelegen zijn.
N.B. Deze klieven zullen gelegen hebben, daar waar thans de molenboezems van de waterschappen Oude Held (Groote klieve) en Jonge Held (Noorder klieve) in het Aduarder diep uitmonden. Maersdam: dam (m. sluis) in het maar of de kreek.
1566. Overeenkomst tusschen de eigenaren van de uterdijken inHummersz, ande Ooster sijdt des Dieps liggende (blijkens eene voorafgaande omschrijving van venne tot venne — beginnende bij Aijle venne aan de Slachtedijk en eindigende bij Knobbehorn — te zamen groot meer dan 361 grasen),
om buiten toedoen en kosten van iemand anders een grondvasten landdijk, met een zijlvak, te maken van Pamahuis aff bes. neffen lanckwoltmer doeve ofte slaepende sijllpijpe.*)
*) Blijkbaar de zijl van Nijkerk Oldekerk en Faan uit Oork. B. 14, die verplaatst was tot nabij de Bomster zijl maar niet wilde deugen. Het ging dus om een dijk langs den O. oever van de Kommerzijlster rijt van Niezijl tot nabij Kommerzijl en aldaar aansluitend op den dijk van Humsterland.
De gronden die tevoren door deze uiterdijkslanden heen loosden gingen blijkens B. 17, kort daarna naar het Nijesloter zijlvest.
1571. (1 Mei) Overeenkomst tusschen:
I. belanghebbenden bij de uitwatering door de pomp in de Nije Slachte, vertegenwoordigd o. a. door Abt v. Aduard als eenig over-richter over die Slachte en uitwatering, en



II. Nijesloter zijlvesten, vertegenwoordigd o. a. door den grietman,
betreffende de inlating van partij I in het zijlvest sub. II;
a. de landen, die tot dusverre loosden door de pomp, gelegen in den dijk opstrekkende naar Ballema, zullen voortaan naar de Nije Zijl uitwateren door middel van een pomp in den weg, wijd 1 holtvoet, in het Olde zijldiep naar Noordhora en vervolgens in het Nije Zijldiep;
b. mocht de Nije Zijl verlanden of „staf” worden en daarom verplaatst worden, dan kunnen zij naar keuze bij die zijl blijven of een andere uitwatering zoeken;
c. zij zullen een bedrag in eens en voorts geregeld schot geven naar grastal, zijnde hun gebied volgens hun registers achtehalf hondert en 39 grazen groot;
d. bij gebreke zullen zij bericht worden naar de Slachterol, gemaakt in 1457 op St. Maartensdag, verzegeld door Abt Hinrick toe Aedewert, proost Stricker kerkheer te Niehove, kerkheer Eppe te Northom, Balie Abbema, Mello Broersema en Sijado Jensema;
bezegeld (en deels ook onderteekend) door: comparanten.
1600. (18 April) Scheidsrechterlijke uitspraak van G. Ahues, gewezen abt van Thesinge en vier anderen in het geschil tusschen:
I. die van Vredewolt met consorten en II. die van Hummerse en Langewolt met cons. betreffende de ligging, het onderhoud, het opzicht en de rechtspraak van de Nije Opslagter zijl;
a. dat de questiose nije zijl ter plaatsen, daer die gelecht bij den opslach mit vuegen, uit kraft vorher ergangenen bewilligingen und passierden acten, gelecht sij und beliggen sal, beth mit gemeinen off meerendiels advijsen, beeters gevonden sal worden;
b. dat wat jedere tot opmaekinge bemelts nijen opslachter zijls, dorch uitschrijvinge der heeren hooftmannen opgebracht of op toe brengen schuldigh, niet sal hebben te repeteeren of wedereischen;
c. dat tot timmeringe und onderholdinge gemelts zijls zullen moeten contribueeren naar gelang van behoefte per gras:
1. de nieuw binnengedijkte uiterdijken 1 brab. stuver,
2. die van Humsterland, in voortijden ressorteerende onder
Niehoofster zijl 1 brab. stuver,
3. die van Grijpskerk en Oxwerd 1 gron. stuver,
4. die van Faen, Niekerk, Oldekerk, Oost- en Westersand,
Juwer en Cusemer £ brab. stuver,
5. die van Vredewolt, zoowel Ooster als Westerdeel met Roderwolde en Lutkewolde. ............ 1 oortien,
6. die van Suithorrem en Northorrum. ........ naar hun bezegel¬
de brieven van 19 Juli 1567.
7. die pomplanden van den Ham met anexen 1 gron. stuver,
tenzij zij geen uitwatering door de zijl begeeren en hun pomp afdammen;
B. No. 18. Inv. Zijlv., 225, No. 1. (Nije Opslagterzijl).



B. No. 19. Fr. Ch. b. 1, 161. (Verdeeling van nieuw land in Langewold).
d. indien aanleg van nog een grondzijl naast de nieuwe zijl of wel onderhoud nog een tijdlang van de oude zijlen noodig blijkt, zal zulks dienovereenkomstig bekostigd worden;
e. het opzicht en de judicature van de nieuwe zijl zal zijn voor 1/3 deel bij die van Nije Sloter zijl, voor 1 /3 deel bij die van Bomster zijl en voor 1 /3 deel bij die van Nijehoofster zijl met de nieuw ingedijkte landen en uiterdijken;
ƒ. tot aflegginge en betalinge der gedane teringen en kosten zullen vooruitbetalen:
1. de ingedijkte landen per gras. ........... 2 daler,
2. de verlaten dijken per roede 1 embder gld,
het overige om te slaan als onder c.
II. IN HET GEBIED VAN HET MUNNIKENZIJLVEST.
1320. (10 Aug.) Mededeeling van den abt van Gerkesklooster van de bestaande regeling tusschen
het Convent van Gerkesklooster en
de medegeërfden van het nieuwe land in ...(?)... Langewold over de verdeeling van de landerijen van het convent en van de geërfden in Hilamahusum op raad van den landmeter R. Ryquarda en met toestemming van de gegoeden en wijzen des lands en van de geërfden van het Nieuwland t. w. van Leychaham, van Westerland en van Sandsterdeel.
a. De gemeenschap der geërfden zal een opstrek hebben van 12 roeden buiten den dijk, van de binnendijksloot af, in Leychaham x), in Westerland en Sandsterdeel, tusschen Ryquards *) kleine sydwende en Sandsterdeel en van het westelijk dijkshoofd af tot de kleine sydwende.
b. De opstrek zonder de vorenvermelde 12 roeden zal toekomen in Leychaham, in Sandsterdeel en in Westerland aan hem wiens landerijen binnendijks daartegen strekken en vanaf het westelijk dijkseinde van (of tot) Sandsterdeel aan de monniken.
c. De gemeenschap der geërfden van het nieuwe land zal van den binnentot den buitensten slootoever in Bredeham een breedte van 4 roeden hebben.
d. Swalinggismaland zal een opstrek hebben als Sandsterdeel en Myllisland zonder de 12 roeden.
Van dezen brief zijn 3 exemplaren gemaakt, waarvan één voor den abt, de andere, zooals voor de hand ligt, voor de erfgenamen van Beno Ryquardisma, de derde voor R. Ryquarda, landmeter in Oldekerk.
N.B. In 1315 (Fr. Ch. b. blz. 156) verplichtte het convent zich een zekere zijl (in de Oude Vaart bij Sarabosch?) in stand te houden, waartegenover de buren uit St. Augustinusga op zich genomen hadden in den vervolge den weg te onderhouden, die de Claigave genoemd werd.
ad. a. Hier wordt blijkbaar de dijkzate met buitenberm van den hoofddijk en van de beide opdijken aan het zijlvest toegekend.
ad. b. en d. Hier wordt blijkbaar de eigendom van het buitenland geregeld. ad. c. In Breedeham zal de aan de gemeenschap toekomende breedte slechts 4 in stede van 12 roeden zijn. Eene verklaring daarvoor ligt niet voor de hand, tenzij dit bijv. een dwarskanaal betrof bezuiden een in de verkaveling te onderkennen circa 1250 m



breed eiland bezuiden Pieterzijl, waarop ter weerszijden werd aangesloten; oostelijk door Leychaham en westelijk door Westerland, Sandsterdeel en de monniken. Met deze veronderstelling omtrent de plaats van den dijk zou strooken de onder B. 26 vermelde onderhoudsplicht van die van Thoenee en van Hillemahuis e. a. t. a. v. het Visvlieterdiep n.1. van Visvlieter Oudezijl tot Sappema-koebrugge.
J) De namen Ryquarda en Leychaham zijn wellicht terug te vinden in de huizen Rikkerda en Lijcklema eertijds gelegen onderscheidenlijk op circa 750 m beoosten de kerk van Lutjegast en te Westerzand op circa 1200 m bewesten het Wolddiep.
1426. (6 Aug.) Scheidsrechterlijke uitspraak van Focke proost te Cusmere en Babo Allama in een geschil tusschen
1. het convent van Gerkesklooster en
II. gemeene erfgenamen bij der Weestersyeden daer Lut-
teke Herne
betreffende gebruiksrecht van landerijen;
a. partij II zal gebruiken het land tot den overlande scloete die uitgaat van het oude Voorwerk op den Uiterdijk 1) bij der Older Syelroede, behalve 13 roeden, daar tot het dijksleger behoorende;
b. de monniken zullen gebruiken het overige buiten die overlande scloten; de monniken zullen geen sprake hebben op den Rughenwarth, buiten de heertsteeden, die zij hebben te Westerdicken;
bezegeld door: de scheidsrechters, het convent en de cureet van Sebaldeburen.
x) naar uit de 50 jaar jongere oorkonde B. 24 valt op te maken het Lambershuis bij Pieterzijl.
1443. (26 Mei) Scheidsrechterlijke uitspraak van de abten van Aduard en te Mariengaarde en 2 anderen in een geschil tusschen:
I. het Convent van Dokkum en II. het Convent van Gerkesklooster over een eiland bij Collum gelegen x),
hetwelk toegewezen wordt aan partij II, die het in zijn bezit heeft.
*) Vermoedelijk het onder de gemeente Kollum gelegen eiland „de Oech” bedoeld in Oork. B. 24 van 1476.
1453. (1 Maart). Overeenkomst tusschen:
I. het Convent van Gerkesklooster en
II. gemeene erfgenamen van den Uiterdijk van Colma en
Uetpostmaland
betreffende den gemeenschappelijken aanleg van een dijk. Partij I zal de Oostelijke helft maken, partij II de westelijke; de scheiding zal zijn het midden der Gruze, aldaer malkandres hovet te besetten.
Bij de verdere regeling wordt ook de mogelijkheid voorzien, dat iemand moeilijkheden zou maken om den dijk „en de zijl" op de meest geschikte plaats te leggen.
N.B. De dijk, die halverwege de Gruze sneed, zal bestaande bedijkingen oostelijk en westelijk van die Rijte verbonden hebben tusschen de buurt Kollumerpomp (waar dus reeds een pomp of zijl was) en Warfstermolen (waar het dijkstracé duidelijk op een oudere bedijking wijst).
B. No. 20.
Fr. Ch. b. I, 469. (Geschil over landgebruik Gerkesklooster en a.).
B. No. 21. Fr. Ch. b. I, 523. (Eiland onder Collum aan Gerkesklooster).
B. No. 22.
Fr. Ch. b. I, 544. (Nieuwe dijk, kruisende de Gruze).



B. No. 23. Fr. Ch. b. I, 647. (Verleggen van de Munnikenzijl).
B. No. 24. Fr. Ch. b. I, 666. (Verzet tegen de zijl op het Oech).
B. No. 25. Andreae de Lauwerzee 149. (Dijkrecht Ruigewaard).
B. No. 26. Fr. Ch. b.
diverse. (Regelingen in zake het Munnikenzijlvest).
1471 (1 Aug.). Scheidsrechterlijke uitspraak van Burg. en raad in Groningen in een geschil tusschen:
I. den Abt van Gerkesklooster en
II. gemachtigden van de Eigenerfden op de Rugewaert
over het leggen van de zijl en het graven van de watering;
a. gezamenlijk zullen partijen den dam over het oude diep slaan en opmaken;
b. om de zijl op te winnen (droog te leggen?) zal partij I den buitendam en partij II den binnendam slaan; daarna zullen zij de zijl opwinnen en (ieder voor de helft) los slaan;
c. partij I zal daarna de zijl weer laten leggen zoo diep als zij noodig acht buiten kosten en schade van partij II, zoodat deze daardoor niet meer gehinderd wordt of schade lijdt; maar den put zullen beide partijen gelijk graven en opwinnen waar de zijl zal staan;
d. partij II zal partij I te hulp komen met het graven van 10 roeden in het nieuwe diep en daarmede voortaan bevrijd wezen van wedergraven, echter wel het medegebruik hebben.
N.B. Het gaat blijkbaar om een dieper leggen, alsook eene verplaatsing van de
Monnikenzijl.
± 1476. Klacht van den Abt van Gerkesklooster en de erfgenamen van den Ruënwaard over die van Aechkespel, welke geweldigerhand het diep doorgegraven hebben ondanks vroegere bezegelde brieven, blijkens welke zonder bezwaar hunnerzijds door het convent de zijl gelegd werd eerst bij Bartoles huis *), daarna bij Lambers huis 2) en nu voor de derde maal op de Oech.
*) bij Visvliet volgens A. J. Andreae (4) blz. 39.
2) de Pieterzijl idem, zie ook onder B 26 op anno 1520.
1476. Overeenkomst van degemeeneerfden van den Rughewaert, houdende regeling van het aanstellen van dijkrechters, het opleggen van boeten, enz. voor den „nijen” dijck.
1510—1559. Bij verschillende uitspraken werden de gronden, die door de Munnikenzijl uitwaterden, verplicht tot het geven van zijlschot aan het convent als:
die van deRuigewaard in 1510 (Febr. Fr. Ch. b. II. 268) tot het geven van (heel) schot door den stadhouder Graaf Edzard;
die van Lutkegast in 1512 (Juni. Fr. Ch. b. II. 295) tot half schot door Hoofdmannen van Gr. Edzard, met verplichting een zijlrechter te stellen tot het opbrengen van het schot en medeberaad over de zijl, terwijl zij de Visvlieter zijl *) met toebehooren zouden onderhouden zoo groot en zoo klein als hun belieft;
die van Doezum en Opende in 1539 (21 Sept. Fr. Ch. b. II. 768) tot J schot door Stadhouder en Hoofdmannen van Stad en Ommelanden van wege Roemscher Keiserlijker Majesteit, waarbij in aanmerking werd genomen, dat de landen minder waard waren dan die welke half schot gaven. Het verzoek



werd gedaan door den Abt van Gerkesklooster met andere gezworen scheppers of zijlvesten benevens hovelingen en gewone eigenerfden en o. a. gemotiveerd met noodzakelijke belangrijke vemieuwingskosten. Tot motiveering van hun verzet werd door de betrokkenen aangevoerd, dat zij het vrij bezit hadden van uitwatering te Schalkendam in het diep, dat uit het westen van Achtkarspelen kwam en dat zij nooit iets tot de zijl hadden bijgedragen.
Nader werden de verplichtingen tusschen het Convent en de mede uitwaterende landen bij overeenkomsten geregeld als:
met die van de Ruigewaarden en van Lutkegast in 1520 (25 Maart. Fr. Ch. b. II. 401), waarbij het schot op dezelfde wijze werd geregeld; het convent was vrij de „Peters offte Lamberts”zijl te behouden, doch de anderen hadden te dien opzichte geen verplichtingen; overigens zou men de tillen of oude zijlen en de tochten, voor zoover het eigen water daarin komt, onderhouden als tot dusverre; het schot werd nader geregeld en op een vast jaarbedrag per gras bepaald in 1543 en 1545 (Fr. Ch. b. III 15 en 81), bij welke voorlaatste overeenkomst Doezum en Opende mede partij waren;
met die van Doezum en Opende onderscheidenlijk in 1549 (18 Jan. Fr. Ch. b. III. 148) en 1559 (20 Aug. id. 474), waarbij het schot op een vast bedrag per jaar of per jaar en per gras werd gesteld en deze karspelen verplicht werden tot Schalkendam de eigen wateren te onderhouden en de waterdammen en schuttingen toe te slaan, terwijl het Convent de zijl en de wateren beneden Schalkendam (binnen en buiten) zou onderhouden en geen zijlen uitleggen zou zonder consent van de andere partij.
Voorts verkregen die van Grootegast en Sebaldeburen in 1551 (Fr. Ch. b. III. 289) het recht van uitwatering tot de Munnikenzijl op overeenkomstige voorwaarden, waarbij in het bijzonder als scutten werd vermeld Sijbaldebuer tochtewal, suydwende en bepaald werd, dat de Westertocht altijd toegeslagen zou worden op denzelfden dag, als het kret of andere waterdammen aan de Oostzijde werden geslagen en voorts, dat des convents verplichtingen bij Visvlieterbueren (in stede van bij Schalkendam) aanvingen.
Bij verschillende beschikkingen van den Stadhouder werd de abt van Gerkesklooster belast met het doen houden van het toezicht op het onderhoud van dijken, tillen, wegen, wateringen, enz. als overste zij 1vester of als dijkgraaf n.1. in 1513 (Febr. Fr. Ch.b. II.297) vanwegeGraaf Edzard; in 1519 (27 Juni id. 382) van wege Karei, hertog van Gelre, stadhouder?eneraal in Vrieslanden; in 1535 (28 Jan. id. 662) door George Schenk, vrijheer toe Tautenburch, enz., Stadhoudergeneraal mitsgaders President en Raeden Roemscher Keiserlijker Majesteit.
In 1540 (8 Sept. Fr. Ch. b. II. 790) werd den gemeenen meiers op de Ruigewaard, Lutkegast, Doezum en Opende door Stadhouder en Hoofdmannen /an Stad en Ommelanden van wege Roemscher K. Majesteit, als hertog van Brabant, Graaf v. Holland en Erfheer der Stad en Ommelanden bevolen op Depaalden datum aangifte te doen van al hunne landen en grastallen :en behoeve van schot tot de Munnikenzijl.
10



B. No. 27. Pr. Ch. b. II, 556.
(Vergunning tot bedijking buiten Colmerdijk).
C. No. 1. Aanteekeningen uit kroniek Emo en Menko. (Aanwassen op ’t Zandt).
Omtrent de verplichtingen met betrekking tot het hergraven van het Visvlieterdiep getuigt in 1547 (30 Juni Fr. Ch. b. III. 125)Th.Backer tusschen die van Lutkegast en die van Visvliet over het graven van Visvlieter Oude Zijl x) opwaarts naar Lutkegast t. w., dat volmachten van Lutkegast met die van Thoenee en van Hyllemahues overeengekomen zijn, dat laatstgenoemde partij met verschillenden van Visvliet het diep zullen graven van Visvlieter Oude Zijl tot zalige Meydt Sappemakoebrugge en dat die van Lutkegast verder opwaarts zullen graven tot Tyaertzemameer.
!) Onder Visvlieter (Oude)Zijl zal hier verstaan moeten worden de zijl, die Oostelijk van Visvliet in de Visvlieter vaart gelegen moet hebben, toen hier nog de zee gekeerd werd en die gemist kon worden toen de zeekeering naar Pieterzijl verlegd werd.
De zijl, welke volgens Oork. B. 24 zonder verzet van Achtkarspelen door het Convent bij Visvliet (Bartoleshuis) is gelegd, moet in de uit Achtkarspelen voerende Oude Vaart resp. Lauwers hebben gelegen, dus westelijk van Visvliet. A. J. Andreae meent (4) bl. 33 (ten onrechte), dat in beide gevallen de oostelijke sluis bedoeld is.
1529. (26 April) Vergunning aan den Abt van Gerkesklooster voor zijn convent en als volmacht van het convent van Groot Aedwerth en van G. Kammiga door den hove van Friesland verleend om de uiterlanden buiten Colmerdijk te bedijken onder zeker voorbehoud ten. behoeve, van Z. M. den Keizer.
N.B. In 1534 een geschil over het maken en onderhouden van de dijken van het Kruisland.
C. HET GEBIED TUSSCHEN HET RE1TDIEP EN HET OLDAMBT.
1231—1272. De kroniek is opgesteld door den eersten en den derden abt (en nog een derde persoon) van het klooster Bloemhof van Wittewierum, dat in 1213 werd gesticht en dat reeds spoedig groote belangen kreeg in de omgeving van 't Zandt. Zij loopt nagenoeg over de geheele 13e eeuw en eindigt met 1296.
In de kroniek — H. O. Feith en G. Acker Stratingh (19)—komen de volgende aanteekeningen voor van belang voor de waterstaatsgeschiedenis.
1231—1250 (blz. 120 en 202). Strijd over het recht op een eiland. In 1231 hebben de Fivelingoërs zich onder eede verbonden met de Drenthenaren en zich voorgenomen te strijden tegen de Groningers. Wel te weten hetzelfde jaar is begonnen de strijd tusschen de Enerenses en de Uithuizers wegens een eiland, hetwelk de gezworenen bij den Upstalboom hadden toegewezen aan de Uithuizers, maar dewijl de evengenoemde Emerenses geweigerd hadden te gehoorzamen, is den 19 Juli de gezamenlijke bevolking van Fivelingo de gezworenen gevolgd om hen daartoe te dwingen en de partijen zijn ten strijde getogen.
De Groningers nu, wien de zaak niet aanging, bemoeiden er zich mede, omdat de Emerenses den burgemeester, die hun verwant was, vroeger hadden



bijgestaan bij een opstand onder zijn burgers. Samen joegen zij de Fivelingoërs op de vlucht en doodden (22 Juli) o. a. een zeer gezien man Ecellus.
De Emerenses werden van toen af zeer beducht en hebben de oude gracht, de bron van de overoude twist tusschen de Fivelingoërs en Hunsingoërs, opgegraven tot aan zee. Middelerwijl hebben zich met de Fivelingoërs verbonden die van Vredewold en Drentherwolde om tegen de Emerenses te strijden. Groningen werd (19 Aug.) door hen belegerd. De Groningers deden een uitval en versloegen de Fivelingoërs, doodden er velen en sloten de rijksten in de stad op. Bij een plundertocht op 10 Sept. verbrandden o. a. de Emerenses de kerk te Usquert. Bondgenooten van de Emerenses waren die van Humsterland, van Middag, van de Marne en van Groningen, sommigen uit overmoed, anderen uit
vrees voor plundering van eigen gebied 
♦♦•♦♦•♦♦In hetzelfde jaar (1250) hebben de Fivelingoërs en de Hunsingoërs vrede gesloten, nadat zij 22 jaren om het eiland der Uithuizers hadden getwist. Een vierde deel van het eiland werd toegewezen aan de Ernerenses en drie vierde deel aan de Uithuizers. Voor de vernieling en brandstichtingen aan weerszijden gepleegd zouden de Uithuizers aan de Hunsingoërs en de Emerenses aan de Fivelingoërs en de Uithuizers schadevergoeding in geld betalen; onderscheidenlijk 900 en 24000 mark.
De vrede werd voornamelijk gesloten om samen met naburige Friezen de stad Groningen te belegeren.
N.B. Indien mag worden aangenomen, dat onder E(r)nerenses gerechtigden aan dc zijde van Fivelgo op aanwassen in den voormaligen Fivelboezem zijn te verstaan, is het bovenstaande geschil wel begrijpelijk.
De oude gracht, de aloude oorzaak van twist tusschen de lieden van Hunsingo en die van Fivelgo, moet zijn het Maarvliet, dat reeds ver in het zuiden (in Innersdijk) de scheiding tusschen beide landschappen vormt en dat verder noordelijk zich vrijwel rechtlijnig voortzet, zij het ook hier en daar met kleine sprongen en knikken, welke wel niet Zonder geschil zullen zijn aanvaard.
Zuidoostelijk van Oude Zijl wordt deze scheidslijn, nadat zij reeds iets was gaan slingeren, nabij de Kooiplaats gesneden door het kronkelende Startenhuizer maar (dat verderop den naam Maarvliet ovemeemt) en wel in een gebied, dat ten tijde van het geschil nog kwelder was, immers de indijkingen op het Zandt zijn eerst kort daarna m uitvoering (zie onder).
In zoodanig geval wijkt, ook thans nog in den Dollard, het gewone recht op den aanwas voor zoodanig natuurlijk grenswater, in dit geval ten nadeele van Fivelgo. Iets verder buigt het maar weer naar links en vormt het een groote bocht aan de Uithuizer Zijde van de rechte grenslijn. Evenwel vertoont de kaart aldaar aan de Fivelgosche zijde ook een kronkelende watergang, als rest van een voormaligen rechterarm van het maar. Het tusschen beide armen en de zee besloten kweldereiland moet dan het onderwerp van geschil geweest zijn.
De Opstalboom wees het toe aan Uithuizen en op de weigering van de Emerenses om dit te aanvaarden togen hunne landgenooten er met de rechters op uit om hen te dwingen. Dit had al spoedig in zooverre resultaat, dat de Emerenses wel niet het geheele eiland, doch toch een deel ervan aan de Uithuizers prijs gaven, n.1. door de oude grenssloot tot aan zee door te trekken. Inmenging van de Stad deed in het Groningerland een algemeenen strijd ontbranden, waarbij wel eenige deelen van Hunsingo (de Marne en Middag) zich aan de zijde van de E. en van Groningen schaarden, doch voor de meer oostelijk gelegen onderdeelen (Innersdijk, Ubbega, Halve ambt en Oosterambt) wordt van zoodanige deelneming niet gerept; integendeel treden de Emerenses in die streek Zelfs brandstichtend op, n.1. te Usquert, dus in de naaste omgeving van Rottum, den



zetel van den (volgens de Hunsingoër keuren van 1252, oork. A. 1) in dat Oosterambt gezaghebbenden abt.
Van strijd wordt na het jaar 1232, in hetwelk de Hunsingoërs in Fivelgo Wigbaldeswerff (waarvoor — zonder nadere motiveering — wel is gesteld: Wijtwerd) in brand staken en later nog een strooptocht naar Westeremden maakten, verder geen melding gemaakt. Het geschil over het eiland bleef echter circa 20 jaar slepende en werd eerst in 1250 beëindigd met eene schikking, naar welke de Ernerenses nog een grooter deel van het eiland moesten prijs geven aan de Uithuizers en elk dier twee partijen haar eigen landgenooten en de Ernerenses bovendien de Uithuizers geldelijk schadeloos moesten stellen, waartoe de E. meer dan 25 maal zooveel hadden te betalen als de Uithuizers.
Als plaats van herkomst van de Ernerenses zou in aanmerking komen de Arwerd, of Amwerd, welke in 1325 (O. I, bl. 209) nog Ernewert wordt genoemd. Ook in de Kroniek zelf wordt op blz. 271 de Erewert en op blz. 273 de Amewerth vermeld. Verschillende schrijvers — R. K. Driessen (13) blz. 65 — hebben Ernerenses vertaald door Eenrumers, hetgeen echter het stuk geheel onbegrijpelijk maakt. R. Westerhoff (74) blz. 79 zocht de gracht c. a. op de grens tusschen Uithuizen en Uithuizermeeden. In de onlangs verschenen Nederlandsche vertaling van de Kroniek door W. Zuidema en J. Douma is Ernerenses eveneens vertaald met „Eenrumers” en bovendien — naar het vorenstaande ten onrechte — achter deze partijnaam vermeld „(in Hunsingo)” en achter Uithuizers „(in Fivelgo)”, hoedanige aanwijzingen in het oorspronkelijke niet voorkomen.
Dat — in afwijking van hetgeen omtrent de grens tusschen Hunsingo en Fivelgo wordt uitgewezen door de opgaven nopens de jaartax in 1506 (bijlage G) en door de latere kaarten — destijds Uithuizen in Fivelgo gelegen zou hebben, is niet aannemelijk; in de eerste plaats wijl geen enkele geschiedbron van een zoodanige grenswijziging tusschen 1250 en 1506 gewaagt, noch van eenig gebeuren, dat zoodanig ingrijpen zou motiveeren; in de tweede plaats wegens de scheiding, welke de zeeboezem van de Fivel hier sinds onheugelijke tijden tusschen beider gebied gevormd moet hebben en in de derde plaats, omdat uit de oork. C 4a van 1317 nopens bedijking onder ’t Zandt volgt, dat de grens van Fivelgo destijds in de omgeving van 't Zandt geloopen heeft. De bestreden veronderstelling wordt wel gegrond op de schadevergoedingsbepaling: „Pro „spoliis manifestis et incendiis ernerenses dederunt fivelgonibus et eorum capitalbus s. „uthusensibus XXIIII milia marcarum monete fivelgonenses, uthusenses hunes„gonibus nongentas marcas”, waarvoor dan wordt gelezen: „Wegens de vaststaande „plunderingen en brandstichtingen hebben de Ernerenses aan de Fivelgoërs en aan hunne „hoofdlingen n.1. de Uithuizers enz ”
Uit die passage mag echter niet geconcludeerd worden, dat de Uithuizers behoorden tot (eigenlijk zelfs: uitmaakten) de aanzienlijken van Fivelgo. Van Halsema (28) geeft aan, hoe het woord hoveling (hoofdling, haudlingar, haudinghan) — hier door Menko aangegeven met capitalis — vroeger een ruimeren zin had, en zegt op blz. 216: „Eigenlijk „beduidt het ’t hoofd van iets, of iemand, welken eene zaak in de daad betreft, principalis. „Dus wordt eene beleedigde partij met dien naam aangestipt.” Met die beteekenis van capitales (= hoofdpersonen in het geschil) geeft de passage echter geen steun meer voor de bestreden veronderstelling. In zijne in de Gr. Universiteitsbibliotheek aanwezige, nagenoeg voltooide vertaling van de Kroniek stelde ook Acker Stratingh voor capitales niet hoofdlingen doch „hoofdaanleggers”. Tegen de opvatting van capitales in dit geval als aanzienlijken pleit ook de omstandigheid, dat bij de aan de Hunsingoërs uit te keeren vergoeding hunne capitales niet afzonderlijk vermeld worden.
1237 (blz. 171). Onder de opsomming van de tijden, die in dit jaar verstreken waren na het voorkomen van verschillende gebeurtenissen komt voor: „45 jaar na het maken van de sluis”. Deze moet alzooin 1192 zijn tot stand gekomen.
1248 (blz. 195). Ongeveer 8 dagen na St. Maarten zijn de zeedijken ingebroken; aan de noord- en noordoostwaarts gekeerde dijken werd groote schade aangericht. Ook is toen ingebroken de middellandsche dijk *) langs het diep, dat de Delf genoemd wordt, tengevolge waarvan vooral de Zuidelijke woudstreken overstroomden en het grootste deel van de rogge verloren is gegaan.



De westelijke wouden zijn, omdat er geen oostelijke wind woei en hun dijk het hield, deze maal aan gevaar ontsnapt.
*) Middellandsche dijk = binnen- of slaperdijk.
1249 (blz. 198). In dit jaar brak ook de nieuwe Westelijke dijk in, daar negen instroomingen achtereen hebben plaats gehad.
1257 (blz. 207). In dit jaar is men begonnen aan den nieuwen dijk op het Zand. Hij was vrij stevig gelegd maar, daar hij niet hoog genoeg was gemaakt, is de Fivel door het bovenmatige stijgen van den oceaan opnieuw voor het feest van St. Gerens ingebroken, welke inbraak in hetzelfde jaar, namelijk in den naasten zomer is hersteld. Maar de inbraak, welke plaats had in den dijk van Thitard Juldelinge, is niet kunnen hersteld worden.
N.B. Juldlenga wordt ook in Oork. C 4a van 1317 vermeld bij de opsomming der drie belanghebbende Zandster groepen.
1262 (blz. 217). In dit jaar werden de dijken ingebroken; de sluis in het Vischmaar is daardoor ingebroken en opgedreven. Door de broeders van Bloemhof, de kerspellieden en de ingezetenen van Woltersum werd de opening van de sluis weer gedicht (m. planken, aarde en stroo).
1266 (blz. 217). De abt en het convent van Bloemhof met de ingezetenen van 't Zand zijn den 2den dag na Hemelvaart manmoedig met den nieuwen dijk begonnen en hebben dien nog denzelfden zomer tot een goede hoogte gebracht.
1272 (blz. 241). In dit jaar is gelegd de zijl bij ’t Zand in de nieuw aangewonnen landen.
N.B. In aanmerking genomen, dat uit de oorkonde C. 4a valt af te leiden, dat de Zijldijk omstreeks 1317 is gelegd, zou de dijk van 1266 zijn die van het Voorwerkster zijl— recht en de dijk van 1257 die van het Korendijkster zijlrecht, vermeld in de aanteekening op C. 11 en zou de in 1272 gelegde sluis vermoedelijk zijn de in die oorkonde vermelde Ompteda Tjadda (welke naam Ombteta in Oork. C. 4a ook voorkomt onder de borgen); te voren zouden de nieuwe polders dan bij het Zandster voorwerk hebben uitgewaterd, waarop wijst het door de Zwijnetil voerende Zandster maar, dat doorloopt tot even voorbij het Zandster voorwerk.
De dijk van 1257 zou dan gevolgd hebben den Korendijk en den Polleweg; die van 1266 zou den Korendijk vervolgd hebben en over Zandstervoorwerk op den Westerweg hebben aangesloten.
De ,,nieuwe” dijk, die in 1249 doorbrak, zal te zoeken zijn deels langs den weg, die van t Zandt naar het N.W. loopt, en verder in Z.W. richting ombuigend even Oostelijk van de Wiel op den Westerweg aangesloten hebben.
In aanmerking genomen, dat de kroniek op waterstaatkundig gebied zich bepaalt tot de omgeving van 't Zandt, zal gelet op het vorenstaande „de sluis”, welke dan in 1192 gesticht zou zijn, vermoedelijk zijn die in de Fivel bij „de Wiel”.
De korte werktijd aan den dijk van 1266 besteed, wijst er wel op, dat de dijken slechts geringe afmetingen kunnen hebben gehad.
1295 (9 Juni). Oude vertaling van door de gemeente van den karspel C. No. 2. up ten Sande en aldegenen, die landen hebben, die inbedijkt zijn, met de m-Mft rechters vastgestelde algemeene rechtsregelen, waarnaar recht gesproken zal 't Zandt).1



C. No. 3. O. ï, 152. (Dijkrecht Omptata Tya -Delfzijl).
C. No. 4a. O. I, 180. (Nieuwe bedijking op 't Zandt).
worden in geschillen in zake de dijken, de zwetten en andere afscheidingen, verwondingen in dijksdienst, overgang van onderhoudslast van den dijk bij overgang van het land, opzegging van huur, enz.
N.B. Gelet op het vermelde onder oork. C. 1, moet deze dijksrechtsregeling betrekking hebben op den bij Omptada beginnenden Korendijk en den aansluitenden dijk over Zandstervoorwerk en Oosterhuizen naar den Westerweg nabij de Wiel, met welken dijk de onder Oork. C. 11 bedoelde Zandster hamrikken zijn bedijkt in aansluiting met de eerder aanwezige dijken t. w. die langs den Westerweg en die via ’t Zandt, naar Spijk.
1303 (19 Juni). Bepalingen van dijkrecht door de dijkrechters van Omptata Tya tot in Delfzijl in de 4 rechtschappen in acht te nemen, waarbij o. m. het volgende is bepaald.
De rechters zullen jaarlijks op 2den Pinksterdag hunne gerechten in Feldwird vernieuwen.
Tusschen hen zal dezelfde vrede zijn als voor bijeenkomsten der rechters in Fivelgo bepaald.
Noch de rechters van het land, noch de 10 gezworenen, noch eenige rechters zullen zich in hun rechtspraak mengen.
De rechters in het deel ten westen van de Heekt, dat geheeten is Godlinzeranesse, zullen het derde deel, die ten oosten van de Heekt zullen het tweederde deel der boeten ontvangen.
De schepper van hen zal het eene jaar bij de oostelijken, het andere jaar bij de anderen zijn.
De dijksvergadering zal elk jaar in Feldwird gemeenschappelijk gehouden worden.
N.B. Deze oorkonde omvat alzoo de rechtsregeling voor den zeedijk oostelijk aansluitend aan dien van Oork. C. 2. De vermelde 4 rechtschappen zijn blijkbaar de nog in het reglement van Prinses Anna voorkomende dijkrechten van Oosterwijtwerd, de Vierburen, Holwierda-Marsum en Uitwierda-Oldijk.
Gewezen zij op het uitsluiten van den gewonen rechter.
1317 (25 Juli). Hayco, abt van Wittewierum mef gezworenen stelt bepalingen vast nopens eene door ingezetenen van *t Zandt voorgenomen bedijking van nieuw aangewassen landen, bij welke het convent voor 1/3 deel betrokken is, welke bepalingen bekrachtigd worden door de overheden van Fivelgo.
Zoowel door de Zandster gerechtigden (3 groepen) als door gerechtigden buiten het karspel (waaronder het klooster Feldwirth en althans één uit Uithuizen) alsmede door het klooster Wierum worden borgen gesteld.
In geval hetzij binnen, hetzij buiten de grens van Fivelgo iemand, naar of van het werk gaande, mocht worden beroofd of gevangen genomen, zullen de athemannen en de rechters het gezamenlijk berechten.
Melding gemaakt wordt o. m. van de zijl der Zandsters; indien iets kwaads geschiede tusschen onze medelandslieden en de schippers en kooplieden, die bij die zijl aankomen, dat zal behandeld worden door de athemannen.
N.B. Uit het feit, dat ook buiten de grenzen van Fivelgo een of meer gerechtigden voorkomen en misdrijven bij het dijkswerk worden voorzien, moet worden afgeleid, dat het



hier gaat om den Zijldijk♦ Gelet op den knik in dien dijk bezuiden Oosterniezijl, is het waarschijnlijk, dat de dijk niet aanstonds naar Uithuizermeeden (behoorende tot Uithuizen) is doorgetrokken, doch bij dien knik aanvankelijk Westelijk omboog naar de bedijkingen bij Oude zijl en dan voerde over het volgens Oork. C. 1 omstreden eiland. In beide gevallen waren Uithuizer belangen bij den dijksaanleg betrokken, terwijl overigens blijkens Oork. C. 13 behalve Zandsters ook het convent van Feldwerd bij den Zijldijk geïnteresseerd was.
In dien dijk moet dan gelegen hebben in de Leijetocht de Hoogerzijl van Oork. C. 10.
1317 (14 Aug.). Bepalingen voor het zijlvest der 3 Delfzijlen, vastgesteld door Hayco, abt van Wittewierum en 6 scheppers, bepalende o. m., dat de rechters v. d. Drie Delfzijlen elkaar elk jaar hunne borgen zullen geven in het halve redschap van Oldersum; die van Slochtera en van Dampme zullen hun borgen geven op Zondag na Maria-boodschap, die van Germania op Zondag vóór ............ .
Omstreeks 1323. Bepalingen voor het Winsumer zijlvest vastgesteld door de zijlrechters.
Bepalingen, voornamelijk rakende de warfvrede te Onderdendam en te Winsum, voor zijlrechters en hunne boden, den hoefmeester van het uiterhuis of Rodeschole, de werklieden, enz.
O. m. wordt straf bedreigd tegen het beschadigen van St. Walfridusbrugge, Onderndammebrugge en (alleen in één van twee handschriften) Wijnsummer westerebrugge.
1371 (19 Juni). Bepalingen voor het Schouwer zijlvest vastgesteld door Reynerus, abt van Oldenklooster in de Marne, en anderen:
a. elke tot de zijl behoorende morgen moet zich gelijkstellen in lengte voor alle bijzondere en gemeene werken aan den waterloop, genaamd de Hunze, tusschen den N. dijk en voorzegde zijl, met dien verstande evenwel, dat ieder, zooals zijn plaats hem in dezen waterloop is ten deel gevallen, deze in de tegenwoordige breedte zal houden, zoo ook, dat de nauwste plaats in den grond zij ter breedte van 1 roede van 16 voet, het bovenste deel hiernaar in het oog te houden naar Evenredigheid, zooals de redelijkheid eischt en met gelijke verdeeling volgens de lengte naar de morgens;
b• kloosterlieden, cureeten, rijken, armen, edelen en onedelen moeten aan den waterloop arbeiden of doen arbeiden, zooals het werk hun ten deel valt volgens het aantal hunner morgens;
c. de waterloop buiten de zijl en dertig roeden naar beneden zal de geheele gemeenschap met gemeen werk bewaren en instandhouden, indien nut of noodzaak dat eischt;
d. zoo zal het werk in den waterloop plaatselijk worden geordend, dat in de eerste plaats daar, waar afzonderlijk werk moet worden gedaan, de grangarius van het voorwerk Hammen (Schilligheham) voor zijne landerijen, die tot gesegde zijl behooren, zijn werklieden zal hebben en zijne lengte volgens het getal der roeden. Verder komen achtereenvolgens de grangarius in Luijttekahuesum,
C. No. 4b. o. I, 181. (Zïjlrecht v.d. 3 Delfzijlen).
C. No. 5. O. II, 409. (Winsumer zijlrecht).
C. No. 6.
O. I, 427. (Zijlrecht v. Schouwerzijl).



C. No. 7. O. II, 195.
(Tijdelijke maatregel v. dijkrecht in Fivelgo).
C. No. 8. O. II, 420. (Politiebebepalingen v. d. 3 Delfzijlen).
C. No. 9. Dr. 387. (Verhouding Schildwolde, enz. tot 3 Delfzijlen).
C. No. 10. Nap, 20. (Zijlrecht van de Hoogherziil).
die van Sijdeweere, de kerspellieden van Marslachte, die van Werffhuesum, de kerspellieden van Mensingheweere, die van Wee met Nije Klooster, die van Eenrum, kloosterlingen en kerspellieden van Oldenklooster, kerspellieden van St. Pieter in het nieuw land en die van Werahuesum, enz.
1396. De abten van Wittewierum en Oldenklooster (Feldwirth), de gemeene rechters van Fivelgo en der gemeene meente raad kiezen „um noeddrachtycheyd der dijk en” zes dijkrechters (o. a. uit Garawere, Jukawerth, den Damme, Creawerth) en stellen scherpe bepalingen vast om trouwe en vrede te houden in, to en van den warve, to, bij en van den dijke, ook under der meente, bij hulp in nood.
Wanneer de dijken goed gemaakt zijn, zal ieder tasten op zijn eigen dijk en den dijk goed holden. Hinder en schade van buiten zal men gezamenlijk met lijf en goed keeren. Waar de klok gaat, daar zullen de zes rechters te hulp komen.
De bepalingen zullen gelden van St. Gertruud tot alle Godsheiligendag naestkomen,
Bezegeld door: de beide abten, het land van Fivelgo, de stad Groningen en 16 anderen, waaronder ook uit ten Post, Spijk, Stedum, (Silvis) en Scharmer.
N.B. Blijkens het bovenstaande gold de zorg speciaal het zomerseizoen (17 Maart —
1 November); dat de dijk ook in het stormseizoen intact moest blijven was destijds dus
nog geen algemeene eisch.
1404 (1 Aug.). De gemeene zijlvesten stellen bepalingen vast omtrent het gebruik van de Delfzijlen en het liggen van schepen.
De bepalingen betreffen de drie zijlen en raken het opsperen, opbinden of opbreken der zijlen, het werpen van stoffen in de zijlen of muden, het slaan van stokken of palen in de mude om schepen aan te meren, het liggen met schepen in of bij de zijlen, het liggen met meer dan 3 schepen naast elkander voor de zijlen.
De aanbrenger krijgt de helft van de boete.
1412 (23 Mrt. en 25 April). Uitspraak van Burg., raad en Hovetmans in Groningen en gemeene rechters van Hunsingo, van Fivelgo en van de gemeene Ommelanden in het geschil tusschen
I. de sijlvesten van den Uetsylen van Delfsylen en
II. de drie karspelen als Schiltwolda, Helium en Sydeberch over het doen van werk en schot;
in dien zin, dat de 3 karspelen als van ouds vrij zullen blijven van werk en schot tot de Uetzijlen, doch wegens de noetsaken der lande, zullen helpen de Slochterzijl, die gedamd en vergaan is, weder te maken.
1428 (20 September). Rechters en meynheden van beide landen Fywelingen en Hunsijnghenlandt, die tot de sijl op Hooghersijl behooren stellen bepalingen vast in het belang van die zijl.
Onder deze bepalingen, wijst die ter bescherming van kooplieden, welke bij den zijl komen, vermoedelijk op scheepvaart. Ook komt nog deze bepaling voor.



Toe allen rechten ende swaerheyt des zijls om toe trecken soe soelen Fywelinghe ende die Hunsijnghe malckanderen antworden mijt vijfftich hondert hondera x), daer die karspellueden van Hunsijnga den vijfften deel sijnt schuldich van allen swaerricheyt tho verantworden,
Bezegeld door: abten van Werum, Feldwert, Rothum, Aedwert, Zelwert, Nyenklooster; proost van Loppersum en Fywelingheland.
x) N.B. Blijkbaar is bedoeld het schotplichtige land in „hondera” als landmaat; dit land moet op de grens van Hunsingo en Fivelingo gezocht worden en wel voor 1/5 in het eerste; de oppervlakte is eenigszins onzeker in verband met de vraag of groote hondera (normaal 300 vierk. roeden) of kleine hondera (normaal 200 idem) bedoeld worden en met de onbekendheid met de ter plaatse gebruikelijke lengte voor de roede. Landmaten varieerend tusschen 0.4 en 0.6 H.A. kwamen hier blijkens bijlage F veelvuldig voor. Ook is onzeker of in het eerste woord honderd 6 dan wel 5 stijge bedoeld zijn, dus 120 of 100 eenheden; 120 was o. a. blijkens het Wierumer zijlboek destijds een gebruikelijke telling.
Het tot Fivelingo behoorende deel van het Oosterniezijlvest meet op de kaart circa 2200 H.A. en zou dus gelet op het vorenstaande wel beantwoorden aan de veertig honderd hondera, welke naar het bovenstaande van de zijde van Fivelingo bij de zijl betrokken waren, zoodat waarschijnlijk de Hoogerzijl, de uitwateringssluis was voor bedoeld deel van Fivelingo en nog een klein deel van Hunsingo.
Zij moet dan (althans destijds, na het tot stand komen van de Oosterniezijl) alleen de Fivel bediend hebben (vóór hare vereeniging met het Startenhuizermaar) en, gelet op het jaartal, in den Zijldijk hebben gelegen; zij zou dan te zoeken zijn even zuidelijk van het dorp Zijldijk in de door Bos gevonden geul de Leije (ter plaatse als aangegeven in kaart X van (67) en zou dan in 1444 binnengedijkt zijn.
De Oosterniezijl, oorspronkelijk alleen voor het Startenhuizer maar, heeft dan daarna tijdelijk ook de Fivel bediend en wel tot 1453. (Oork. C. 13).
De bij Nap in het opschrift voorkomende vermelding van de Schuwer zijl of de Schouwer zijl vindt in den tekst geen steun.
1444 (25 Mei). Voorwaarden, waarop aan de (twee hamrikken) Sandzaters, geheeten Ompteda Tjadda, die naar Omptedazijl plachten uit te wateren, uitwatering naar Delfzijl wordt toegestaan;
a. zij zullen behooren tot de Dorp-zijle en op gelijken voet als de anderen geven arbeid tot de zijl, schot, enz.
b. zij zullen voorts:
lo. zetten en onderhouden 2 tillen bij den Damme, 20 voet wijd;
2o. de graffte schoonmaken en zuiveren waar noodig;
3o. Luttick hele daar thoe graaven daar het ooijrbaarlijk is en overigens van de kanalen als de anderen belast worden;
c. zij zullen vreemd water keeren, de pendingen onder schouw der zijlvesten.
N.B. Het Wierumer zijlboek (Inv. Zijlv. bl. 9. No. 9) vermeldt hier twee zijl— rechten t. w. Santster zijlrecht op den Korendijk en dat van Santster voorwerk, gescheiden door den Polleweg, die strekt van den zeedijk in het Oosten, voorbij Bonemahuis tot den Westerweg in het Westen.
De grootte wordt opgegeven als volgt:
Korendijkers 240 dijkvestige + 600 schotplichtige = 840 grazen
Voorwerkers 480 ,, + 120 ,, = 600 ,,
Te zamen 720 ,, + 720 ,, = 1440 grazen
C. No. 11. Inv. Zijlv. 60, No. 22.
(2 hamrikken Ompteda Tjadda n. Delfzijl).



De dijkvestige gronden omvatten blijkbaar (ook naar de kaart No. 8d) het geheele gebied tusschen den Koren- en Zijldijk en den zeedijk van Omptada tot „de Arm'* of opdijk bewesten Kolhol.
Vermoedelijk als niet schotplichtig worden zij niet onder het gebied van het Dorpster zijlvest begrepen bij de grensbeschrijving van het Dorpster zijlvest uit de vorige eeuw, waaruit overigens de omvang dezer zijlrechten blijkt.
Als Polleweg is nog bekend, die voerende over de Zwijnetil. Gelet op de aanteekeningen op blz. 48—52 van het Wierumer zijlboek, blijkens welke in 1424 wegens den belangrijken aanwas de hooge uiterdijk van 't Zandt opnieuw verdeeld werd en in 1435 bij eene ruiling van uiterdijksgrond voorbehoud werd gemaakt voor geval van indijking, mag uit de onderwerpelijke oorkonde worden afgeleid, dat die indijking — dus van de kwelder buiten den Koren- en den Zijldijk — omstreeks 1444 is tot standgekomen.
Dit moet dan zijn de dijk over Kolhol, die tot 1717 de zeekeering is gebleven.
De Omptada zijl, waardoor tot dusverre uitgewaterd werd, moet dan gelegen hebben in den Korendijk; terwijl het feit, dat de achtergelegen landen toen naar Delfzijl gingen uitwateren, het waarschijnlijk maakt, dat in den nieuwen dijk, geen zijl gelegd is; in het terrein wordt ook een geul binnen dien dijk nog wel, daarbuiten niet meer aangetroffen.
C. No. 12. 1445. De Abten van Werum en Buire, hoefflingen en zijlrechters der
ma^'zijlvl^in Drie zijlvestenen van Delffzijlen, stéllen algemeene bepalindeGr.Omme- gen voor het zijlvest vast.
(Zijhecfatv.<L Naast verschillende bepalingen van algemeenen aard ook:
3 Delfzijlen). dat men na dezen dag geen land meer zal tho ruimen tho dessen voorsz.
Delffzijlen of geen verdragen maken met vreemde lieden buiten Consente der 3 gemeene Zijlvesten of der meerderheid der Zijlrechters;
dat de dijks- en wegsschouw van Groninger twee hamrikken1), van Middelbert en Engelbert 2), en van Noortdijcke 3) ende Santstre 4), en alle andere Dijke en Pendinge, daar onze Zijlvestenen mede besloten zijn, zal geschieden naar de desbetreffende brieven tenzij verhooging en verbetering noodig ware; zullende de zijlrechters bij keur hoogte en breedte mogen vaststellen.
Bezegeld door: de beide abten en het land van Fivelingo.
!) Opgenomen in 1424 en 1434 (Oork. A. 17 en 20) door het Scharmer zijlvest.
2) Opgenomen in 1370 (Oork. A. 12) door het geheele zijlvest en later gevoegd bij het Scharmer zijlvest.
3) en 4) Vermoedelijk de twee Zandster hamrikken, volgens Oork. C. 11 in 1444 ingelaten tot het Dorpster zijlvest, later vormende onderscheidenlijk de Zandstervoorwerkster en de Korrelseed.
C. No. 13. 1453. Volgens het Werumer Zijlboek is:
Kw. Kw. jn 1453 door ons Convent van Werum, de buren van Zijldijk
(Binnen- en het convent van Selwert (Feldwert?) buitenwaarts verlegd dijking v. d. (uthgeleijt) een deel dijks, geheeten de Arm1), strekkende van den zeeOostemyezyl). naar je Oesternyezijl en van die zijl op in het noorden; waarmede binnengedijkt is het voorwerk van Selwert, geheeten Homery. Voorts is ons convent en den buren van Zijldijk binnengedijkt ende offgedijcket den olden sc. z. den arm en een venne lands, geheeten die Oert, waarin ons convent heeft land en ouden dijckstal;
b. in 1453, Woensdags voor palme overeengekomen door de Scheidsrechters (Meijndt op den Zijl e. a.) in het geschil tusschen I. den Abt van Oldenklooster en



II. den Abt van Werum en Zijldijkster buren een slechten dijk af te leggen (binnen te dijken), geheeten de Arm, strekkende van de zijl naar Koldeholster home en den dijk aan de andere zijde van de zijl in het noorden tot Duertshuis (welke binnendijking zou geschieden?) langs de noordzijde van der hoern, weder umme an Koldeholder horn 2) ten nutte van deze heeren en buren en bekorting van den dijk en betere legentheijt.
Daarbij is toegewezen aan partijen onderscheidenlijk, beginnende bij Dijurtshuis, 100 roeden en 1 roede in den Noorderdijk (partij I); ses stijge r. in den noorder- en oosterdijk (partij II); drie stijge r. en ses r. (partij I); 7 stijge r. min 5 r. (partij II); het laatste vak deels over het Zijldiep en naar Koldehom.
Die van Werum zullen de voor hunne panden noodige strook gronds voor dijk en voor aardhaling ter breedte van 12 roeden aan Oldenklooster vergoeden met 7 gulden per gras.
*) Tegenwoordig zou men zeggen „de opdijk”; het ging dus om den opdijk aan het westeinde van den dijk van 1444 en een aan het worteleinde van dien opdijk aansluitend, naar het noorden strekkend vak van den ouden hoofddijk, waarin nabij den opdijk de Oosterniezijl.
2) Met den nieuwen dijk werd binnengebracht, op den linker oever der buitenmude van de Oosterniezijl een voorwerk van Oldenklooster of Feldwert „de Hoorn” of „Home rij”, thans twee plaatsen; op den rechter oever een venne lands en dijksgrond van Wittewierum.
De nieuwe dijk bestond weer uit een opdijk aan de noordzijde op den Zuidelijken oever van den Olden riet (van het Meedster maar) en een stuk hoofddijk, lang naar meting op de kaart 1 :25000 circa 750 + 850 = 1600 m, hetgeen naar de opgegeven roedentallen van 101 + 120 + 66 + 135 = 422 roeden neer zou komen op 3.8 m per roede.
Van het bouwen van een nieuwe sluis is geen sprake; de afwatering van de nieuw gewonnen gronden zoowel als van die, welke te voren door de Oosterniezijl loosden, is naar elders verlegd, hetgeen eerst later werd geregeld en wel—naar uit de Oork. C. 14 en 17 en het daarbij aangeteekende kan blijken — in 1458 voor drie tot Hunsingo behoorende deelen van het Oostemiezijlvest naar Winsum, in 1464 voor twee tot Fivelgo behoorende deelen en in 1557 voor de Hoomster landen naar Delfzijl.
1458. (c. 25 Juli). Beslissing van Borg. en raedt van Groningen in een geschil tusschen;
I. Winsumer zijlvesten en II. Oosternije zijlvesten,
waarbij bepaald, dat de 3 deelen *) van II ten eeuwigen dage zullen en mogen wateren tot Winsumer zijlen op voorwaarden als volgt:
a. zij zullen zetten een schotdoere die schepen daar toe varen in Herwerderwech 7 voet wijd, die zal loopen van Allerheiligen tot St. Gregorius, daarna gesloten wezen behoudens een gat van 2 voet in het vierkant;
b. desgelijks mogen zij zetten een schotdeur in het Eelswerder maer en in het Canteser maer in den aert2); en in Wijtwerderhorn zullen zij hebben anderhalf voet loepers vierkant;
c. zij zullen daarvoor binnen 2 jaar ten behoeve Inredijckster en des Verndels 10 kromstaarten betalen per gras of groote honderd of juk; drie kleine honderd gerekend voor twee groote honderd;
C. No. 14. Verz. v. stukken, rakende het Wins. en Schaph. Zijlv. Groningen (61), blz. 28. (3 deelen v. Oostemijezijlvest naar Winsum).



C. No. 15.
Dr. 296. (Schot enz. in Schouwer zijlvest).
d. zij zullen mandeshandes met Winsumer zijlvesten opwinnen de nieuwe zijl te Warffum3) ten behoeve Inredijckster en des Vemdels;
e. hiermede zullen Inredijck en het Vemdell haer orber doen, hoeren zijll allene toe setten, ende sie moegen hem (zich?) afpenden ende graven van Winsumer zijlvesten off, van den Olden diepe, wanneer hem desgenoegt. Ende als sie hoeren nijen zijl gesettet hebben, ende loepachtig is, sollen sie nochtans een zijlvest blijven met Winsumer zijlvesten;
ƒ. de Raad zal nader beslissen omtrent de landen, waarop de onderhoudslast van de zeedijken in Oosterzijlvesten drukt;
g. willen de 2 andere, in Fivelingo gelegen, deelen van Oosterzijlvesten mede wateren tot Winsumer zijlen, dan zal dat staan tot 's Raadsverklaring; Voorts zijn partijen met den Raad overeengekomen: lo. dat het voorschot, dat Oosternijezijlvesten geven zullen, vooruit gelegd Zal worden tot den Depe ende tot den zijlen van Wijnsum tot Schapeshals toe graven en wat daaraan ontbreekt zullen beide zijlvesten te zamen graven en schoeten, gras gras gelijk en te zamen blijven een zijlvest;
2o. zijn Inredijck en het Vemdell daarmede niet geholpen (naar het oordeel van den Raad), dan zal men te zamen zorgen, dat Inredijck en het V. beter wateringe krijgen.
(Burgemeesters waren: Hendric Kater, Derck Schaffer, Johan Rengers van den Poste en Johan Tedema).
Blijkens het adres van 12-3-1817 (61) van Inredijk en Vierendeel aan de Staten waren deze deelen de Schepperijen Uithuizen, Sandeweer en Overmaringe, onder welke laatste tot 1663 ook Huizinge gerekend werd.
Bij de opsomming der schepperijen van het zijlvest worden deze schepperijen ook het laatst vermeld.
s) In een ander stuk (Inv. Zijlv. 289, No. 2 A. bl. 115) staat „in den Oert”.
*) De Starckenburgkaart geeft bij den toenmaligen zeedijk bij Warffum ongeveer tegenover de Warffumer trekvaart en den Korenmolen „de Oude Warffumer zijl” aan, dus eene uitwatering voor de hoogere gronden van het zijlvest naar het Wad. De aanduiding nieuwe zijl in 1458 zou dan kunnen staan tegenover een vroegere sluis in de Oude weer, waarvan het vroeger bestaan mag worden afgeleid uit het ononderbroken voorkomen van dit water terweerszijden van de toenmalige zeewering.
Opwinnen, wordt in de Oork. B. 23 van 1471 gebezigd in den zin van ontgraven, droogleggen; hetwelk noodig geworden kan zijn door aanslibbing, een ook thans nog voor uitwateringssluizen op de Noordkust normaal bezwaar.
Dat hier met de nieuwe Zijl te Warffum (gelijk het adres van 12-3-1817 (61) blz. 12 veronderstelt) het Menkeweerste verlaat, gelegen nabij Onderdendam, aan het Zuidelijk einde van de Warfftimer Schepperij, bedoeld zou zijn, welk verlaat men dan verhoogd zou hebben, maar dat dan toch voor de afwatering van de hooge gronden naar het Winsumer diep zou moeten dienen, is al zeer onwaarschijnlijk. Inredijk en Vierendeel zouden daarmede niet zijn gebaat: de watertoevloed zou dan daardoor niet verminderen, terwijl daarentegen de waterberging ongunstiger zou geworden zijn.
Het Menkeweerster verlaat, gewoonlijk aangeduid als de Menkeweerster verlaten, werd onderhouden (tot het einde der 18e eeuw) door de schepperijen Baflo-Rasquert, Warffum, Middelstum, Uithuizen, Sandeweer en Overmaringe; het hield het water in die hooger gelegen schepperijen op in hoofdzaak ten gerieve van de scheepvaart.
1458. Bekendmaking van meene meente van Schuwerzyl in der Marne en in den Halven Ampte betreffende het te geven zij 1schot en de boeten ter zake van schouw van wegen, tillen en maren.



Het pijlschot zal zijn:
voor Olde en Nije klooster te zamen aan plackenschot 8 Arns gl. voor Abel Onstaland te Luttyckehuesen „ 2 „
ende so is daar noch beholden 18£ jucke lands.
Het jukkengetal is gerekend voor:
Werffhuester Hammeryck op theynde halff hondert Weer (Weher?) „ „ soevende „ „
Cloosterbueren „ „ theynde „ „
Wyrhuester „ „ derteyn stgyhe
Petersbueren „ (Oosterkluft) op vyff hondert
» » (Wester „ ) „ derde half hondert, één juck myn
Eenrutnmer ,, op neghenteyn hondert en achteyn
Maerslachter ,, „ vyff hondert, veertich
Mensingawerster „ „ dreehondert tsoeventich.
bezegeld door: den abt van Oldenclooster in die Mame en door de cureeten van Eenrum en Petersbuiren.
N.B. Zijlma (79) blz. 38 geeft voor 1593 dezelfde getallen jukken en bovendien voor Olden Klooster 480 j. voor Luttekehuizen 60 j. en voor de in 1521 ingelaten landen — zie C. 21 — voor Saaxumhuizen 600 j. en voor Nieland 300 j. te zamen 7828 j.)
1459. (29 Maart) Overeenkomst tusschen:
I. Hoeffelingen, rechters en gemeene meente van Windesumer zijlvesten en bijzonderlijk van Veerendeel en II. Abt en convent van Adewerd betreffende:
den diepe te graven en den zijl te leggen to Scapeshals;
a. partij I mag zonder vergoeding het diep graven aan den kant van des convents land x), geheeten het Aeland langs den weg;
b. partij I mag desgewenscht aan de noordzijde van dat diep over de lengte van het conventsland een weg aanleggen;
c. daartegenover zal het convent hebben en houden den weg en den dijk, gelegen aan de zuidzijde van het diep, die men plech te varen en te wanderen na Windesumer zijl en na Winsumer brugge;
d. voorts mag partij I, zonder vergoeding aan partij II, de zijl leggen te Scapeshals en het diep graven zoowel buiten als binnen, tusschen Onstemans 2) en des convents land;
e‘ tot de voltooiing van de zijl zal het convent vrij van schot zijn van alle Roodeschoolsterland; desgelijks bij het eventueel zetten van een tweede zijl te Scapeshals 3);
ƒ. mede tot het Kardinger maar zullen mogen uitwateren de acht stige grazen land, die het convent over dat maar heeft liggen mits onder vrijwaring van het Vierendeel voor vreemd water;
bezegeld door: burgem. en raad van Groningen.
*) Door den aanleg van het diep tusschen Winsum en Scapeshals werd het Aduarder voorwerk Hammen of Schelligheham, vermeld in Oork. C. 6, van het Schouwer zijlvest
C. No. 16. Inv. Zijlv. 300. No. 9. (Stichting Schaphalster Zijl).



afgescheiden; reeds in Oork. C. 15 van 1458 wordt er in de schotgeldregeling niet meer mede gerekend.
2) Lutkehuizen, zie C. 15.
*) Die tweede zijl is eerst gesticht in 1635 na de rechtgraving van het Garnwerder gedeelte van het Reitdiep, waardoor de buitenloop van de oude zijl werd afgesneden.
Tot aan die rechtgraving heeft behalve de Schaphalster ook de Oude Zijl bij Winsum voor de afwatering van het zijlvest gediend.
1464 (9 Juli). Scheidsrechterlijke uitspraak van den Abt te Werum en anderen in het geschil tusschen:
1. die van Westeremden, Gershusen ende Rijp een deel, en ’t Zandt een deel en andere landen die afgependet zijn van Winsummer Zijlvesten, die gene wateringe hebben x) en II. de drie zijlvesten van Delfzijl over de uitwatering van I naar Delfzijl;
a. de drie karspelen c.s. zullen hebben 4| holtvoeten loopes en dat op drie plaatsen en haar tillen leggen en onderhouden;
— die van Westeremden met Werumer voorwerk, Oessingeweer en den Zeem met een deel van de Groeve zullen wateren door den Ham in de Wijmersche en zich afpenden van de anderen;
— die van Gershusen en Rijpster zullen te zamen wateren door Enum in ’t Enumer maer;
— de Santsaters zullen wateren door het Sant in Wijtwerder maer;
de drie waterloopen met pompen, wijd als voorschreven en voorts met tillen waar noodig;
b. zij zullen mede onderhouden de oude wateringen, waarin zij komen, tot Delfzijl toe met de andere gebruikers daarvan;
c. zij zullen vreemd water, bepaaldelijk uit Winsumer zijlvest, keeren, onder schouw van de zijlrechters;
d. zij zullen behooren tot de Slochter zijl2) en deze mede onderhouden, schepper en zijlrechters houden, enz.;
e. voor de uitwatering is een som gelds betaald;
ƒ. bovendien zullen de aangenomen landen zetten en onderhouden een til in Holwijrder wech bij den Damme, daer die Heeck sal doergaen; bezegeld door: de Stad Groningen.
x) Het betreft hier blijkbaar de 2 deelen van het Oosterniezijlvest, vermeld in Oork. C. 14 onder g. De in 1453 mede binnengedijkte Hoomster landen waren blijkens Inv. Zijlv. 76 in deze inlating niet begrepen; hunne inlating toch had plaats in 1557.
2) De toevoeging aan het Slochter zijlvest (dat niet aan die gronden grenst), geschiedde, naar het Wierumer zijlboek vermeldt, omdat dit het krankst was; zij heeft medegebracht, dat de omvang van het ingelaten gebied nog vrij nauwkeurig terug te vinden is uit de kadastrale grensbeschrijving in 1854, opgemaakt voor ontwerp-waterschapsreglementen, zij het ook, dat in den tusschentijd wel kleine wijzigingen in de afwatering en begrenzing zullen zijn tot stand gebracht, gelijk o. a. blijkt uit de schetskaart No. 8-e, waarin de grens van de Westeremder schepperij eveneens duidelijk langs wegen, enz. is aangegeven en volgens welke de sprong in de grens tegenover Zeerijp niet het Oostelijk van Jukemaheerd strekkende verlengde van den Woldweg, doch Westelijk van dien heerd, (de Westzijde van) de Groefster lijkslaan volgt.
C. No. 17. Inv. Zijlv., 64. No. 34. Nap, 26. 2 deelen van Oostemijezijlvest n. Delfzijl).



1464. Vernieuwing van het Winsumer zijlrecht (Oork. C. 5) door prelaeten en hoevelijnghe met onze gemeene zijlrechters thoe Wijnsummer zylen met den dren ingerumeden delen.
Uitgebreider dan het recht van ± 1323.
1506. Edzardt, graaf van Oost-Friesland bepaalt (te Groningen) op verzoek van volmachten van de Drie Delfzijlen, dat naar oude gewoonte zij en de dijkgraven jaarlijks zullen schouwen de dijken, pendingen en watertochten, daer hun zijlvest mede besloten is.
Voorts zal Boelen Ripperda, provest en hoevelingh van Farmssum en Damme en de amptman te Oterdum met genoemde dijkgraven naar oude gewoonte mede schouwen van Delfzijl oostwaarts ummestreckende thoe Oterdum, ter Munte ende Reyde umgaende toe Wagenborgen metten anderen behoerlicken dycken.
Begin 16e eeuw. Abten, pastooren, eigen erfden en gemeene meente van Oldampt en van Oterdum stellen het zijlrecht voor Oterdum vast.
Opgegeven worden aan het slot de volgende grastallen (vermoedelijk van toegetreden Oldambtster gronden).
Groote Termunten ............... 1637.5
Lutje Termunten 473.
Grijse Monneken met Lesterhuis 602.
Woldendorp 1234.5
Ook volgen nog eenige aanteekeningen over de jaren 1548, 1601, 1569 en 1582.
1521. Verklaring van:
Abt van Oldenklooster in de Marne en Scheppers en zijlrechters van Schouwer zijlvest nopens inlating van Saaxumhuizen en het Nijlandt, die te voren door de Hiddinger zijl uitwaterden, welke zijl door watersnood was vergaan:
a. de ingelatenen zullen voor éénmaal per juk land \ stuiver geven; daarna als de anderen van het zijlvest;
b. het zijlvest zal zijn maren, aderen, tochten en tillen zoo vaak graven, ruiden en klensen als voor een behoorlijken loop van het water van de ingelatenen noodig is; binnen hun gebied zullen deze laatsten hun eigen tochten en maren graven; verder zullen zij het gemeene Maer van Abelstok tot de zijl helpen graven juck juck gelijk;
c. Saaxum en Nijlandster schouwen hun eigen dijken, maren, tochten, tillen en wegen; echter zullen hun rechters evenals van ouds de rechters in Schouwer zijlvest staan onder overheid van de scheppers van Schouwer zijl;
bezegeld door: Abt van Oldenklooster, pastoors van Warfhuizen, Saaxumhuizen en Nijlant.
1554. Overeenkomst tusschen den Commandeur van Osterwyrum en de eigenerfden van Oterdum betreffende het dijkrecht, gelijk van ouds gebruik is;
C. No. 18. Nap, 29. (Vernieuwing Winsumer zijlrecht).
C. No. 19.
Nap, 58.
(Dijkschouw
Delfzijl-
Reyde-Wa-
genborgen).
C. No. 20. Nap, 44. (Oterdumer zijlrecht ook voor ’t Klei Oldambt).
C. No. 21. Kw. Kw., Aant., 21. (Saaxumhuizen en ’t Nijlandt naar Schouwer zijl).
C. No. 22. Nap, 53. (Oterdumer dijkrecht).



D. No. 1. Doll. 321. (Misboek v. ReiderwoldeMunstersch parochieregister).
er zullen 4 dijkrechters zijn, een uit elk der drie kluften, de vierde is de Kommandeur tot Osterwyrum, daar het vierde part van Oterdumer hamrick aan Osterwyrum toekomt;
er zal twee maal ’s jaars voor-geschouwd worden, de eerste maal den 14den Mei, de andere maal 14 dagen te voren als de dijkgraeve van den huise Farmsum den dijk wort breckelijk beschouwen ende dit hierom dat daermeede den ander magh toewijzen, hoe de dijk sal maket weesen, opdat niemant in schaaden kompt.
D. HET OOSTELIJK DEEL DER PROVINCIE.
Na 1277. Aanteekeningen in een misboek van Reiderwolde meer of minder volledig weergegeven in verschillende kronieken — zie Woebchen (77) blz. 8 — het volledigst in het hieronder overgenomen, in het Gr. Archief aanwezig — en ook in Doll. (3) blz. 321 gedrukt — geschrift. Het bevat 3 afzonderlijke aanteekeningen, hierna aangeduid met a, b en c.
Die sub. a is waarschijnlijk te boek gesteld in het voormalig Reiderwolde, blijkens de vermelding van de namen van hen, die destijds aldaar pastoor waren, en dan van vóór 1430, toen de beide pastoorsplaatsen aldaar reeds onbezet waren.
Die sub. b moet wel zijn van na 1509, het van elders bekende jaar van ondergang van twee der daarin als reeds verloren vermelde dorpen (Fletum en Torum).
Die sub. c is bijna woordelijk gelijk aan eene uit de kroniek van het klooster Aduard (hetwelk in 1259 dat van Termunten deed stichten) behoudens, dat aldaar niet van den Dollard gesproken wordt.
Het stuk luidt als volgt; het tusschen ( ) ingevoegde wordt voor zooveel noodig aan het slot toegelicht.
а. Int yaer des menschwordinge unses heren 1277, den 23en dach decembris, up een maendach tho elven uhren, doe Tatus ende Mumbodus pastoren waeren thoe Reijderwolda, is een groot inbrueck van wateren gewest in Vrieslandt, daer mennich dusent menschen ende beesten in vergaen sint, ende deselve vloeth is des anderen, darden ende veerden ijaers weder vemyet worden, ende alsoe de Oeverhandt genomen ende den Dullert gemaeckt.
б. Anno 1277 sinnen alle Vreeslanden mit water belopen, dyt sehende Grave Florijs van Hollandt, hefft gesent in Vrieslandt Diedrick van Brederoe, de hefft Vrieslandt mit schepen ingenomen, sunder enich wederstandt, want de eene kond den ander niet ontsetten, durch versumenisse ende partye van de onder den dij eken gelegen waeren, konden de dij eken neet staende holden, ende de daer van woenden, wolden neet mededijeken, so sint dusse nabescr;en karspelen en kereken, vormidts dat water vorgaen ende dat overmidts Jansumergatt, ende dat is gescheen in 't jaer dusent twe hundert soeven ende 't soeventich den 13 Januarij:



Dit sint de nabescr. Dorpen
Stockdorp2) Reijderwolda2), twe karcken ende een
Samdorp (Sanddorp of Zentorp).2) Canonykesie.
Foptsum (Saxum of Haxne.)2) Wijlgan (Wilgum)x)
Thijsweren (Siweteswere) 2) Palmaer mit een Cloester.
Ayckaweren (Ailkeweer) Uterpauwinga (Utpogun of Uterapaum) x)
Soxeemberwolda (Saxumerwolde of Uheda (Ulsda of wel Bedamewold)2) Haxenewalt)2) Fletvun (Flijathum) x)
Winneham2) Torum (Tordigum) x)
Goldt hoern 2) Houingaham (Howengehorn) x) 2)
Uther Beerte 2) Torpen (Torptsen)
Astock (Stoth) 2) Oesterfinserwolda x)
Winnemeren (Wijmeer of Wijnnamor)2) Bleijham
Dune Lee Maggaham (Megenham)2)
Houinga gast (Howengahoff)2) Nijeham
Kappélda berto (Oost Beerta) Meerhuissen
Berum x) 3) Medum
Ockaweren 8) (Maria Wer)x) Wijmeldaham
c. An° dusent twe hundert (moet zijn: en 59) is dat Cloester ter Munten
in den Oldenampte begrepen, upt latyn Munterna genoempt, ende hefft bij de olde stove so genoemt, [:is een vledder in de uterdycken, achter Wagenborgen in den Dullert, gelegen:], een kloester Munterwolda up latyn Campes sylva geheten, als nu de landen daeromtrent sinnen vorgaen, ende de Dullert is gekomen, ijs dat verlaten. An° dusent 111 hundert min eene, ende hebben sick in der Munten ghegeven.
— onder stondt. Copia 8-3-73.
ad naamlijst sub b. Tusschen ( ) zijn vermeld de afwijkende doch vermoedelijk correspondeerende namen eendeels van de in 1574 door Jacob van der Meersch vervaardigde Dollardkaart, anderdeels van het Munstersche parochieregister (Doll. (3) blz. 313; Oost. fr. Oork. b. (20) No. 961), houdende aanteekening omtrent de opbrengsten van de parochiën, behoorende o. a. tot de proostdijen Farmsum en Hartzum of Nes van het bisdom Munster; de ouderdom — door sommigen op omstreeks 1475 gesteld — en de juiste beteekenis dier aanteekening staan niet vast; de betalingen zouden echter niet meer na 1433 hebben plaats gehad indien, zooals Freisenhausen (21) blz. 96 meent, op deze opbrengsten betrekking heeft een klacht van 1492, dat sedert de verovering van Emden door Hamburg betaling aan den officiaell van van ouds verschuldigde 116 Schillingen achterwege gebleven zou zijn.
In de naamlijst zijn Berum en Ockaweren, Uheda en Fletum, Houingaham en torpen, alsmede Bleijham en Maggaham paarsgewijze te zamen vermeld met achtervoeging van „twe”.
In de naamlijst zijn voorts aangegeven met:
x) plaatsen in dat parochieregister genoteerd met eene opbrengst;
2) idem als „vacant” (ecclesie vacant es, aqua depost submerse omneo) of (Wijnnamor en Hanne) eenvoudig zonder opbrengst en wel sedert 1433;
3) Berum en Ockeweer komen in het verdrag van 1420 nog als woonplaats van Reiderlander hovelingen voor.
Van de met 1) en 2) geteekende plaatsen wordt Oost Finserwolde onder de Proostdij Farmsum en worden de overige onder Hartzum (Nes) vermeld. Onder de proostdij
11



D. No. 2 en 3. Dol. 304 en 309.
(Verdrag Reiderland-Oldambt).
Farmsum wordt nog zonder opbrengst, vermeld: Swaghe, dat echter in het misboek niet onder de verloren plaatsen genoemd is. Volgens de pauselijke oorkonde van 27 Sept. 1419 — H. Reimers (45) blz. 81 — was het kerkdorp Zwaag reeds sedert ongeveer 30 j ar en (dus ± 1390) onbezet; in 1419 stonden er nog slechts de kerk en 2 huizen — Woebcken (77) blz. 18.
Onder de in het misboek als verloren vermelde plaatsen behooren er ook tot het bisdom Osnabrugge, die alzoo niet in het parochieregister vermeld worden.
ad. c. Volgens de getuigenverklaring van 1565 zou in het misboek ook nog vermeld zijn, dat in de Olde Stove 3 abten begraven waren. Volgens de levensbeschrijving van de abten van Aduard zou Menterwolde niet in 1299 doch in 1399 ontruimd zijn (Doll. blz. 43).
1391 en 1420. Overeenkomst tusschen hovelingen van Reiderland en van Oldambt bij Wolde, betreffende grensscheiding, afwatering en waterkeering, stede en vast te houden als van ouds om nuttigheid en den nood der voorschreven landen, gesloten in 1391 (aan de hand van een ouderen brief) en met geringe wijziging vernieuwd in 1420.
Uit deze stukken is het volgende af te leiden:
lo. De grens tusschen de beide landen en tevens tusschen de stichten van Osnabrück en Munster wordt oostelijk van den zandweg Eext—Westerlee gevormd door de Thyamme en de Zype en westelijk van dien zandweg door de Zytwendinge en de Letze, ook Zyp geheeten.
Blijkens het onderstaande volgt de grens over korten afstand ook den Zandweg, waarvan de westelijke sloot, de Addensloot de verbinding vormt tusschen eerstgenoemde Zype en de Zytwendinge.
De Thyamme begint uit Tydwynedaborch in de Wynedaham en loopt op voorbij Rederwolda, voorts door Meggeham en door Torptsen, voorbij St. Nicolaaskercke in Oost Finserwolda, west in voorbij Finserwolda, Oostwolda, Midwolda (met de Berthsater en Winschoter met hunne parten aan de Zuidzijde) en strekt voorts over het moer recht westwaarts in de Zype.
N.B. In 1420 wordt de Tjamme beschreven uitgaande voorbij Reiderwolde bij Twiddinga Borch tusschen Meyham en Wiveldaham en door Dorpsenn, voorts oploopende voorbij St. Niclaes Kercke van Oost Finsterwolde en voorts tusschen Finsterwolde en de Beerte en dan vortan en vorup in dat Zuden en door het gansche meir in de Zipe.
De Zype loopt tusschen eenerzijds Schemeder en Extinger en anderzijds het convent van Heligerlee langs Nemeke Eppens Steenhuijs in Op Eext tot den Zandweg, alwaar die door een zijl uitwatert in de Addensloot (welke westelijk langs den Zandweg loopt) en vervolgens in de Zytwendinge, scheidende Eexter en Westerleester hamrick.
De Letze (ook wel Zyp) scheidt de hammerikken van Westerlee en van de Medum en watert ook uit in de Zytwendinge. Vandaar gaat de afwatering door de hamrikken (1420: in de Ee naar Bruick, naar de Schwaig en dan) naar de zijl Ter Munte (1420: waardoor alle Oldeampts wateren uitgedragen worden).
2o. Het convent ter Heliger Lee en de Westerleesche bueren, hoewel behoorende onder Reiderland, hebben tegen betaling van Oldampt bij Wolde het recht van uitwatering in de watertochten der Oldambtsters, in de Ee en door de zijlen ter Munte verkregen.



net convent heert daartoe de nyen of Monickesloot laten graven van dat Conventdale, welke sloot ook door de zijl in den Zandweg uitwatert op de Addensloot.
3o. De volgende wateren zullen om watersnood in den Olden Ampt toegeslagen zijn tusschen St. Peters avent in de vasten en een wisselenden dag in het najaar (n.1. alle Godes Hilligen avent, St. Michaëls avent of St. Martensdag) t.w. de Finser Ee (1420: de ffimeU Ee), de Zype te dreen steden, de nye of Monicke Sloot, de Letze of Zyp, de Renekegroepe bij Meermanne (1420: Medo) Kerckhove, het Revier of Zype tusschen Meden en Muntendam als ook Hilliko Gruppe;
4o. De volgende waterkeeringen met zijlen moeten worden onderhouden:
a. de Folckerdewal door de Scheminge, Midwolde, Oostwolde bueren en de zijlen daarin door de betrokkenen;
b. de Eedijk alom in den Swage (= laag gelegen, wei- of hooiland) en daarin door de Eexterbueren de Thyartsazijl en de Ubbinga zijl, elk wijd 5 voet;
c. de Zytwendinge (blijkbaar een waterkeering aan de zuidzijde van het grenswater van denzelfden naam) buiten den Zantwech aan de Addensloot door de Westerleester (1420: de Sudtwendinge—echter wellicht de noordelijke keering— door de Ee xterburen);
d. de Santwech door Eext tot de Zuidwending en voorbij de Zuidwending door het Convent en Westerlee en daarin de zijl, wijd en hoog 2 voet, waardoor de Zype loost op de Addensloot door Scheemda, Eext en het Convent;
e. de hooge dam tusschen Westerlee en Meden en die tusschen Meden en Muntendam;
N*^j Vermoedeliik zuhen deze hooge dammen gediend hebben bij het — onder 3 vermelde — in het zomerseizoen toegeslagen houden van de hier aanwezige stroompjes en wel c>m de tot dit laatste noodige kunstwerkjes (eventueel heidammen) over de lage oeverlanden heen te verbinden met het hooger gelegen veen of moer, dat blijkens het vermelde onder ƒ ook waterkeerend moest worden gehouden.
ƒ. al het moer op de Meden, om het Convent en om Muntendam, waarbij toegeslagen alle watertochten tusschen Muntendam en Broeke, die er niet van ouds zijn;
g. in de Burge toe Nortbroek al man sijn (deel?) al so vaste dat den gantschen Landen daer geen schaden van en schte.
. . h®1 sl°l van het stuk van 1420 getuigt van meerdere bezorgdheid voor het
behoud van het land: Vorss. puncten sinnen behoeff to holden an beiden Siden der anden offt der beiden Stifften vorss. offte dat landt bij wolden in syn staet staen sall und mit guder luden hulpe, wente behoeff is dat beste luden des landes dat beste an sein*
De vertegenwoordigers van partijen waren:
1391 1420
voor Reiderland.
Egge Addinge in Westerwolde. Eggo Addinga in Westerwolda.
Frala Bomeka te Bunda. Gata Nomneka „ Bunda.



D. No. 4. (verbranden v. zijlen in Reiderland door Vetkoopers).
Wijneko te Ockeweer. Wimcke in Ockoweir.
Campo „ Berum. Campo ,, Berum.
Liwert Hayens ,, Berda. Wyawert Hayens ,, Ulsda.
voor Oldambt.
Tammo Gockinga te Suidbroek. Elt Gockinga in Zuetbruick.
Duyrt Sibinga Duert Zebinga ,, Midwolda.
Hemmo Huinynga Hemmo Hunninga ,, Oestwolda.
Sebo Ennens te Scheemda. Ecka Tamminga ,, Scheemde.
Tyacko Tijddinga te Exta. Tiacka Tiddinga ,, Ext.
1413 of 1415. Aanteekeningen bij verschillende kroniekschrijvers over het verbranden van twee zijlen in (of bij) Reiderland in den strijd tusschen de Schieringers en Vetkoopers tengevolge waarvan het land open voor eb en vloed is komen te liggen.
a. Kroniek van het Franciskaner klooster te Groningen (volgens H. Reimers (46) XV bl. 364, de bron v. J. v. Lemgo):
„Keno werd daarna een vijand van Koppen (Jarges) en deed een inval in „Reiderland, waarbij hij Reiderzijl en Oterdummerzijl verbrandde en trok „weder af.”
De kroniek zwijgt echter van het „inridich” worden van het land.
b. Johan van Lemgo, schrijvende in het laatst der 15e eeuw zegt (Ramaer (43) bl. 22):
„alle de vorss.” (Gr. vetkoopers) „togen over de Emse to joncker Kenen „ende to sijnen pertiesluden. Ende daer bleven sij twee jaer lanck hen ter tijt, „dat Groningen gewonnen wert, dat juncker Kene mijt sijnen vrenden ende „pertijeslieden mede bijbrachten.
„Item voert van Coppen Jarges regiment mijt sijnen pertijesluden, als de „aldus regiment hadden in de stad vorss. ende in de Ommelanden bij Groningen „gelegen II jaer lanck, als vorss. is.
„Item so joncker Kene met Oestvresland viant geworden Coppijn Jarges „vorss. ende Stadt ende Ommelanden (mijt alle den Oestvreesen ende de branden „also in mijtten Oestvrezen) x) in twe sijlen in Reijderlant, daer dat land noch „inridich ijs van, als Fermsum, Otterdum, Weijwart, Hevesche ende dan to „Berum ende to Spiek.
„Item des wordt do Coppin to rade ende besette do met de Stadtluden ende „soldeneers Reijderzijl ende Munterzijl.”
c. Sijbe Jarichs, schrijvende omstreeks 1520, zegt (Ramaer bl. 23): „Coppen Jarghes hadde dat regement in Groninghen ende Ommelanden
„II jaer lanck, totdat Joncker Keno der Groningher vijandt worde ende brande „twee sielen in Reijderlant, daer dat land inridich of worde.”
d. Worp van Thabor, schrijvende omstreeks 1530 (Ramaer, bl. 23, P. G. Bartels (5.) 2e dl. bl. 14) zegt:
„Doe Coppen voorsz. met zijn vrunden ende parthijsluiden int regiment



„waren binnen Groeningen, doen verdreven sij ut der stadt Groningen R. Hueginga „met ..... ende al die Onstemans vrunden ende partijsluiden waren. „Ende alle deese voorsz. togen al over de Eemse tot joncker Keno ende sijn partijs„luiden, dat Vetcoepers waeren, ende daer bleven sij twee jaeren lanck, ter tijt „toe dat Groningen gewonnen werdt.
„Nae twee jaeren, dat is int jaer 1415, is joncker Keno metten Friesen van „over Eems viant geworden tegen Coppen Jaericks ende der Stadt Gr. ende der „Ommelanden. Ende joncker Keno brande in twee zijlen in Reijderlandt, daer „dat landt noch inrijdich aff is. Doe besette Coppen met die Stadtluiden ende „soldeniers Reiderzijl, Munterzijl ende Ordumzijl. Dit aldus geschiedt liet Coppen „wel veerthien schrienen ut die Kercken in die Ommelanden bij Gr. die met „silver waren beslaegen halen ....
e. Eggerik Benninga (uit eene vetkoopersfamilie) schrijvende tusschen 1550 en 1562, zegt op het jaar 1413 (Ramaer bl. 23):
„Daerna heft genante Coppen Jarchs vele quades in Oostfreeslandt, und „in de Ummelanden van Gronien, so wijt sijne macht streckende, mit roven „und brand schade gedaen und heft twee Zijhlen, daer nu de Dollert is, „barnen laten. Daer tho leeten oock de Tidinge ohre Dijcken liggen, und de „ander Zijhlen in rijden, daer door de gemeente verarmet und 24 Carspelen „vorgingen.”
Ofschoon ten aanzien van de daders de verschillende schrijvers niet overduidelijk
zijn en de laatst genoemde zelfs duidelijk het tegenovergestelde beweert, zullen 
naar Ramaer aannemelijk maakt — de Vetkoopers wel als de schuldigen aan het verbranden van de zijlen zijn aan te merken.
*) deze woorden komen niet in alle exemplaren voor.
1425 (daags na Hemelvaartsdag). Open brief van Ocko to Broeck, to Auwerke ende to Emeden, hovetling in Oostvreeslant, getuigende, dat de door de Stad Groningen en de landen Hunsingo en Fivelingo verleende hulp (de stad 3 blencken per huis in de stad en 1 blencke van elk naar Delfzijl uitwaterend gras; de beide landen elk 1000 gulden) om de Reijder dijken te slaan, onverplicht ] is gegeven om vriendschap en liefde en omdat die van Reijderlant zoo arm zijn, dat zij die dijken niet alleen kunnen slaan, en den gevers wederkeerige hulp belovende, zoo in de toekomst dergelijke last van gebroken dijken hun mocht averkomen.
1427 (25 April). Overeenkomst tusschen abten, prelaten, hovetpreesters, l tiovedelingen en meene meente van: Hunsingo, Fivelingo, Oldambt, ] Reijderland, Langewolt, Vredewolt, Humerkeland en Midduch, t gesloten bij raad van de hoeftlingen over de Eems :FockenUkens,Hisschen, ( proost te Embden, E e n e n s in der Greet en IJ m e 1 e n s van Grijmersum. i De overeenkomst wordt gesloten, omdat de landen te krank zijn om op zich { xlf te staan door tweedracht en partijtwisten; ze zal 20 jaar duren; zoo noodig i tullen de hovelingen van over de Eems hunne bemiddeling verleenen tot beilechting van geschillen.
D. No. 5. Kw. Kw. Aant. 32. (Hulp v. d. Ommelanden lan Reiderand).
D. No. 6. ran Idsinga, Staatsrecht II, >1. 345. Willekeuifen Focken Jkens v. d. Ommelanden Oldambt en teiderland).



D. No. 7. Doll., 324. Dijkbrief v. h. Oldambt).
D. No. 8. Doll., 328. (Verdeeling van goederen v/h klooster Palmaer).
Naast bepalingen van algemeenen aard ter verzekering van het recht, de vrijheid en de veiligheid, hulp bij watersnood, enz. komen twee bepalingen voor nopens het slaan van dijken in het Oldambt:
a. wie, buiten het Oldambt wonende en aldaar erve hebbende, niet voldoet aan eene opvordering om naar de grootte van zijn land te helpen de dijken te slaan, verbeurt zijn erve ten behoeve van het gemeene land;
b. allen die boven den Delfdijk wonen, tot Hoogerbrugge toe, zullen den Oldenampt helpen maken een dijk van Westerreijde up in der Wolden en wel aldus, dat zij, die in het Damster redschap wonen met hen, die wonen onder Haije Ripperda ghewolde of ghebede, zullen helpen den dorpman in den Oldenampt den dijk te slaan zoover de klei reikt en dat zij, die binnen den dijk wonen, met Duijrtwoldeman zullen helpen Eppen (Gockinga?) to Broeck ende den Oldenampt bij Wolden den dijk verder te slaan in het wolt; konden ze den dijk aldus niet slaan, dan zullen alle ommelanden helpen, opdat ze niet van watersnood vergaan;
c. (punt 9) zo zullen alle landen medehelpen, dat de Drenthen en andere lieden, die daartoe van ouds verplicht zijn geweest, de passé van der omerik Drenth ende Krepswolde nedewert (beneden Krepswolde?) te houden, opdat de arme lieden binnen den dijk en elders in Friesland niet zoo jammerlijk de prooi van hun water worden; zoo noodig zal men Focken Hisseke en IJmelen en hun vrienden verzoeken, dat zij hen daar toe willen helpen.
1441 (Juliane virginus). Verklaring van de meene meente van O. en W. Reijde, Fimele, Dallincweer, Merer en Lesser Munten, Baemsum, Woltmandorp, Borczweer, Midwolde, Wagenborghen, N. en Z. Broeck, Medum, Ext, Scemeda, Oestwolde en Finzerwolde, of der dorpen des Oldenamptes, waarbij zij:
a. vrijwillig en eendrachtig dijkrechters kiezen (den abt van der Munthen, den proost van Palmaer en 45 anderen) die bij meerderheid van stemmen zullen besluiten;
b. beloven ten allen tijde hunne bevelen om te dijken, enz. te zullen opvolgen; ■■
c. vaststellen bepalingen nopens de dijksvrede en het opschorten van
geschillen gedurende de uitvoering van het dijkswerk.
1447 (13 Januari). Verklaring van Abt Thymannus en convent van Werum, eene verdeeling van de bezittingen van het klooster Palmaer (Porta Major) tusschen genoemd convent (Floridus Hortus) en dat van St. Bonifacius te Dokkum.
Laatstgenoemde behoudt het voorwerk te Bonenborch in het kerspel Groethusum en wordt belast met de zorg voor eenige kloosterlingen, waaronder heer Folker en eenige leekezusters.
Werum behoudt het klooster Palmaer en de voorwerken te Claywerum en Fynserewolda en de zorg voor de overige kloosterlingen. Het zal voorts de dijken,



die bij het klooster Palmaer behooren, in stand houden en bij dijksbreuk herstellen.
Ingeval het klooster op bevel van het kapittel weer moet worden hersteld met Proost en eigen prelaat, zoo de dijken door Reiderland naar het Wold (voer ende) mochten worden hersteld of vernieuwd, dan keeren alle voorwerken, opkomsten en baten weer terug tot Palmaer.
1454 (Maandags na Cantate). Overeenkomst tusschen:
I. Stad en Lande,
II. Hoefftlingen, rechters en gemeene meente van Oldambt,
• gesloten onder toestemming van de abten van der Munten en van Werum, den proost van Hilligherlee en de Commandares van Osterwerum en Golthome om de Reijder dijken tusschen Palmaer en Finserwolde te maken, te eindigen en staande te houden:
a. ieder zal op nader af te kondigen plaats en tijd laten beschrijven zijn land, dat tusschen Palmaer offte kadijken en Finserwolde gelegen is en met den nieuwen dijk gewonnen mag worden;
b. na voltooiing van den dijk bekomen Stad en Lande lo. alle niet beschreven land,
2o. van het beschreven land het 1/3 deel of wel \ Rinsk gulden per deijmad al naar bij ,de beschrijving is opgegeven;
c. de vertegenwoordigers van partijen zullen den nieuwen dijk verdeelen en staande houden, hoeveel dijk het nieuwe land zal houden en hoeveel de kadijck in beijden sijden mede solen dijcken en holden to den nijen dijck;
d. bij niet slagen van het werk komen de kosten voor 2/3 deel ten laste van Oldambt en de ingelanden, die hun land laten beschrijven, en voor 1 /3 deel ten laste van Stad en Lande;
e. Stad en Lande mogen naar het nieuwe recht voorschriften geven in zake dijken of dammen en overtredingen berechten.
1565 (19 April). Beëedigde getuigenverklaring inzake de Dollardgeschiedenis ten overstaan van Stadhouder en Hoofdmannen van de Gerechtskamer in de Provincie afgelegd door:
den Kellener van Grijze Monnikenklooster (elders ook genoemd Menterna of Termunten) en 7 ingezetenen van Woldendorp, Lalleweer, Groetermunte en Borcksweer, van welke er 4 van 70 tot 99 jaar oud waren.
Deels op grond van aanteekeningen in een oude Solter en andere kloosterbescheiden, deels naar eigen herinnering en overlevering van voorouders, getuigen zij het volgende.
Van ouds liep de Eems tusschen Emden en Nesserland door en strekte de Eemsdijk van Reijde in het Cleijampt naar Nesserland. De Dollard is ingebroken bij Jansem x), vroeger een dijk thans een diep gat in de zee bij de Lidden te Reijde gelegen.
Door de schuld van een Reijder regent, Tidde Winnengha, die niet wilde dijken, is het groote water ontstaan.
D. No. 9. Doll., 330. (Dijk PalmaerFinsterwolde door Oldambt e. Stad e. Lande).
D. No. 10. Dr. 443. Doll., 316. (Getuigenverklaring Dollardgeschiedenis).



Daarin gijn vergaan de kloosters Menterwolde en Palmaer en 34 groote dorpen, waaronder zeer rijke (tal van steenen huizen in Midwolde en rijkdom aan gouden sieraden bij de vrouwen van Reijderwolde). Daarvan waren de dorpen Swaegh en Tijsweer met Palmaer voor kort nog in bloei; een 58 jarige getuige is op Tijsweer geboren; de oudsten hebben er nog gemaaid. De Olde Stove, waar — blijkens de Solter — 3 abten begraven zijn, ligt thans in het diepst van den Dollard; echter is op de akkers, die tot die Olde Stove behoorden, nog gelegen deMidwolder Kerk met een deel van het koor.
Nog steeds breidt de Dollard zich uit. Zoo waren omstreeks 1520 volgens oude kloosterregisters de volgende oppervlakken aanwezig (waarbij — met in achtneming van de in het stuk voorkomende vermelding, dat de honderdtallen Zes stijge bevatten, dus in decimale telling op 120 gesteld moeten worden — hieronder de thans gebruikelijke decimale telling is aangehouden):
Groete munte 840 gras alle van
Fimel 770 „ Thijsweer
Dallingeweer 840 „ naar de
Bamsum 860 „ Swaegh
Reijde 1080 „ leggende
4390 gras (1957.5 gras)
Lutke munte 650 „ ( 553 ,, )
terwijl thans nog slechts de tusschen () gestelde oppervlakken aanwezig zijn.
Na het vergaan van den dijk naar Nesserland heeft men nog een dijk gelegd (gemeend wordt in 1454) van Jansem naar Tijsweer, Palmaer (met moergrond en darg), de Swage en Finsterwolde 2); andere dijken zijn er van Reijde naar de Swage of daaromtrent niet geweest. Deze dijk was omstreeks de jaren 1518 k 1520 „ut de waerde”, zoo dat het zeewater daar binnen liep om door de Winsumer zijl en andere zijlen aan het Reitdiep weer af te vloeien; waarna door de gemeene landen de Kaenghe is gemaakt van Olde Munter zijl naar de Swage (blijkbaar de Dallingeweerster dijk) 3).
In 1507 is Gaddingehom 4) eerst ingebroken. De Eemsdijk tusschen Jansum en Oterdum lag toen veel verder naar buiten en is daarna ten minste 2 maal binnenwaarts verplaatst. De eerste maal in 1508; de toen gelegde nieuwe dijk is omstreeks 1518 of 1519 weer ingebroken; de tegenwoordige dijk ligt op de derde plaats en is gelegd met hulp van de gemeene landen beoosten het Reitdiep 5), die per roede 24 Philips guldens betaalden en daer en boven in 't selve jare mede quaemen kaeren. De vorige malen is, voor zoover men weet, de dijk niet door andere dan de nabij gelegen landen gemaakt. 8)
Een verdeeling van den dijk naar grastallen heeft blijkens de dijkbrieven plaats gehad voor het gedeelte Oterdum — ter Munte in 1521 en voor het gedeelte ter Munte — Fimel in 1526.
In 1525 is de nieuwe Zomerdijk van Fimel naar de Swaghe gemaakt.
In 1527 is voor 18000 Embder guldens door de gemeene landen het Mar-



wijkshoofd in Gaddingehorn geslagen. In dat jaar is voorts de dijk van der Munte tot Reijde gemaakt, terwijl de zomerdijk van Reijde, Dallingeweer (Costverloren genoemd) in 1531 is gemaakt door de selve landen — waartoe per gras een kromstaart en J van de jaartax is gegeven — en in 1532 over de 678.5 (wellicht 6 X 120 + 78.5 = 798.5) grazen is verdeeld.
Vermeld wordt nog, dat Jansemagat bij Reijde zeer diep was, doch dat men anders bij eb bij Reijde, Gaddingehorn en voorts naar de Swage wel een of twee roeren schoet in de slijk kon uitgaan; dat de slijk harde kleigrond was en dat in Gaddingehorn bij eb de wegen nog gekend konden worden; alle diepte en geweld van water werd aan de Emder zijde aangetroffen en ofschoon ook daar goede kleigrond was, kostte het dijkswerk daar 5 maal zooveel als hier.
Getuigen meenden, dat Reijde behouden zou kunnen worden door het slaan van twee goede hoofden, het ééne van het Reijder kerkhof af scheenwijs strekkende met de ebbe om de Lidden aldaar up end voor de eb te beschermen, het andere van de Lidden af beginnende, scheenwijs met den vloed uitstrekkende tot bescherming van de Lidden tegen den vloed, welke 2 hoofden Jansemagat en diepte zouden kunnen bevangen en op den langen duur stoppen.
Den dijk in Gaddingehorn, voorts toe Reijde en den Zomerdijk van Fimel tot der Swaege zou men aldaar dienen te behouden of men zou het water voor de poorten van Groningen hebben te keeren, daar geen dijk op de darg en moergrond is te maken en die grond wordt aangetroffen, op een klein kwartier gaans van Gaddingehorn, zich uitstrekkende tot de Stad en ook zeer dicht bij den Zomerdijk gelegen is, terwijl van daar af steeds lager en slechter darggrond gevonden wordt.
De eigenaren van de landen tusschen Reijde en de Swage, buiten den zomerdijk gelegen, hebben die in 1549 aan de Gedeputeerden van de gemeene landen af moeten staan, nadat zij voor de keuze gesteld waren tusschen dien afstand of de dijken van der Munte naar Reijde en den Zomerdijk van Fimel naar de Swage ten eeuwigen dagen te maken en te houden en daarvoor met al hun verder bezit verbonden te blijven; thans worden die landen verhuurd door en zijn de dijk van Fiemel tot Reijde en de twee deelen van den zomerdijk van Fiemel naar de Swage ten laste van de gemeene landen, terwijl de andere dijken hun eigen heer hebben.
*) de Kellener deelt mede, dat volgens de oude Solter zulks in 1299 zou zijn geschied, daarbij waarschijnlijk doelende op het misboek, vermeld onder D. No. 1, doch daaruit dan het jaar 1277 verwisselende met 1299, aldaar — echter niet juist — vermeld voor het ontruimen van het klooster Menterwolde.
2) de Kellener deelt mede, dat volgens de kloosterregisters zulks omtrent 1454 zou zijn geschied, toen Goesen van Dulck castelein van den Oldenampte was (genoemd ook in de overeenkomst D. No. 9 van dat jaar).
3) Intusschen heeft men zich reeds eerder op den Zomerdijk in aansluiting met den Dallingeweerster, of wellicht aanvankelijk met een meer oostelijk gelegen, dijk moeten terugtrekken naar blijkt uit de geschillen, die reeds in 1466 en 1469 — (16) blz. 97 en Recht. Arch. Feith III b1 blz. 64 — beslecht moesten worden over het onderhoud (door de Damsaters en door Duurswolder Karspelen) van dezen in het Oldambt bij Wagenborgen gelegen dijk en wellicht gerezen zijn in verband met het ontstaan van de kolk bij Overtocht en de Stolderijkolk. Ook wijst daarop, dat in 1471 het Oldambtster hamrik van



Wagenborgen beneden der Gast en binnenkadijcks overging naar het Farmsumer zijlvest (19) blz. 134. Daarmede strookt voorts, dat — naar Woebcken (77) bl. 42 meldt — in 1514, Graaf Edzard de Groote bij zijn terugkeer van Groningen naar Oostfriesland zich in Midwolde kon inschepen. Genoemde schrijver noemt in verband met de boven vermelde rampen uit het begin der 16e eeuw den Cosmas en Damianus-vloed van 26 September 1509, den zesden der reeks van beruchte stormvloeden (1164, 1219, 1287, 1362, 1436, 1509, 1570, 1717, 1825). Zie ook Deiche u. Sturmfl. (76) v. denz. schr.
4) Volgens A. J. Smith (60) blz. 249 gelegen op 570 roeden westwaarts van Fimel.
6) Bedoeld zal zijn de hulp, waartoe — Kw. Kw. (74) Aant. bl. 33—in 1516 op verzoek van de Stad de landen, loozende door de Winsumer en Schaphalster of de Delfzijlen, besloten : eens vooral en daarna niet meer. Elke 200 grazen, jukken, deimatten en groote honderden zou 3 roeden dijks maken of 3 x 5 Amhemsche guldens betalen, waartegenover de Stad toezegde die landen deswege niet weer lastig te zullen vallen: zij, wien de dijken toebehooren, zullen — wie ook — die moeten maken, zoodat de voorschr. landen onbeschadigd blijven van de zoute wateren of wel de spade op den dijk zetten en daarmede alle bezit ter wereld verlaten.
Blijkens eene verklaring van 1518 van bevellers van Karl van Gelder en Burg. e. Raad v. Gr. (Inv. Zijlv. bl. 70, No. 49) hebben de Stadshamrikken onverplicht 200 Philippus guldens bijgedragen tot het maken van de Oostersche dijken tegen de zee der Eemse.
Wegens de groote lasten, die de Ommelanden dagelijks van het water ondervinden door het slechte onderhoud der Oostersche dijken, heeft de Stad zich in 1521 (Inv. zijlv. bl. 301, No. 15) tot de prelaten, hoofdlingen en eigenerfden gewend, opdat deze daarvoor zorgen zouden en niet langer zij, die uitwateren naar de Winsumer, Schaphalster en Delfzijlen, waarin deze hebben toegestemd op belofte van de stad, dat deze geen landen zal aantasten tenzij de eigenaars de spade op den dijk zetten.
®) Echter wel ongeveer een eeuw vroeger, althans voor dijken in diezelfde omgeving; zie de hulp, waarvan de Oork. D. 5 en 6 gewagen. Ook later nog, in 1574 — Kw. Kw. (74) Aant. bl. 34 — verzocht de Stad, vanwege de Oldeampt in den Kleij n.1. Klooster ter Munten, Burghsweer en Woldendorp, als hare onderzaten, wegens de groote inbraak en gaten der dijken van Oterdum tot Fijmelingen, hulp aan de Ommelanden, die anders groote schade zouden blijven lijden, en wel 1/3 deel van kosten en werk tegen 2/3 deel te dragen door de stad en de aan haar onderworpenen, zonder consequenties voor de toekomst en onder voorwaarde van spade steken met verbeurte van alle land en goed in de 4 karspelen voor den dijksplichtige, die in gebreke bleef.
1571 (Phillippi en Jacobi). Verklaring van de pastoors van Finsterwolde en de Beerta, dat de volmachten van die beide karspelen in tegenwoordigheid van getuigen een overeenkomst hebben aangegaan, bepalende, hoe — tot verbetering en instandhouding van de dijken, zijlen, zijldiepen, wegen en wegslooten in en om hun beider karspelen, hamrik en mark — die werken jaarlijks gemaakt en in elk karspel dijkrechters gekozen zullen worden, enz.
De overeenkomst bevat 11 punten, bepalende
1. de aanwijzing en verkiezing van oudsten en dijkrechters;
2. hunne bevoegdheid om te beslissen omtrent afmetingen van de dijken, ook de voeten, zoo die noodig zijn, van de zijlen, de zijldiepen, enz.;
3. dat zoodra mogelijk na Gregori ieder zijn kolken en gaten in dijken en poelen in gemeene wegen zal slaan en maken, waarover 3 schouwingen vóór 15 April;
4. dat tusschen 15 April en 20 Mei desgelijks 3 schouwingen zullen geschieden over de dijken en de voeten;
5. hoe op te treden tegen nalatigen;
6. idem in geval van geschillen over onderhoudsplicht;
7. de verplichtingen a. van het geheele karspel om kolken, ontstaan na goed-
D. No. 11. Inv. Zijlv., 269, No. 2. (Dijkbrief BeertaFinsterwolde).



keuring van den dijk, te helpen maken tot boven de groene swaerde, b. van dijksplichtigen ten aanzien van schade door hun nalatigheid ontstaan aan een aangrenzend pand, c. van den meier om bij het eindigen van de huur den dijk op 15 April, voor wat de kolken betreft, tot ten minste 1 el boven de groene swaerde op te leveren;
8. de bevoegdheid van dijkrechters van het eene karspel bij nalatigheid van die van het andere;
9. de boete voor geval doorgravingen van dijken of afdammingen van wateringen niet tijdig zijn opgemaakt;
10. idem voor het beweiden van het land binnen- en buitendijks vóór het hooi er uit of het land begraven is; voor het des zomers verderven van de gemeene wegen met hooi- of turfwagens of door bij natte gesteldheid vee daarover te drijven;
11. dat mede onder den dijkbrief zal vallen de dijk in de Beerta van Garles Ubbens huissaet tot den Winschoter dijk 1).
Naar aanleiding van geschillen over de toepassing van de punten 3, 4 en 8 gaf de Stad Groningen op 28 Juli 1573, nadat een der partijen bij haar in beroep was gekomen van een beslissing daarover van haren Ambtman der beide Oldambten, nog een 6-tal aanvullende voorschriften, waaronder een over aardhaling.
x) Uit art. 11 valt af te leiden, dat de daar vermelde dijk — waarmede, gelet op de regelingen van 1636, blijkbaar bedoeld wordt die van Beersterhoogen loopende naar een punt aan de Pekel A, gelegen op ongeveer lf km beoosten Winschoterzijl — eerst kort voor 1571 zal zijn aangelegd. De plaatsing van deze bepaling aan het slot van de overeenkomst wekt voorts den indruk, dat het hier eene herziening van een oudere regeling gold. Blijkens het gebruik van zijlen en zijldiepen in den meervoudsvorm was de afwatering destijds nog niet gemeenschappelijk.
1636 (13 Febr.). Nadat reeds in 1625 eene overdijking van Stocksterhorn D. No. 12.
naar Bondernieland was overwogen, werd op genoemden datum een (niet uit-
gevoerd) accoord getroffen tusschen: (Niet uitge-
gecommitteerden van de Stad en kSLSSd
_ . van uiterdijken
Beerta met Ulsda en Windeham langs de
, , Bellingwolde met Houwingaham Westerw.A.).
volmachten van
Blij ham en Winschoten om
a. (art. 1) een dijk te leggen om de Beerster, Blijhamster en Bellingwolder uiterdijken, beginnende van Doeke Richtshuis schuuckwers naar het slik en voorts op het groene land over de Beerster, Ulsder en Bellingwolder uiterdijken tot aan Gaije Fockes huis in de Hamshe;
b. (art. 9) in de Westerwoldsche A 1 of 2 zijlen te leggen;
c. wijzigingen te brengen in bestaande afwateringen, waarbij o. m.:
(art. 11) die van Blijham en een gedeelte van Bellingwolde over de Aa zouden
worden geriefd met een grondzijl onder de Pekel A omtrent de Heeresloot of



01de Aa, welke door die van Blij ham, Winschoten en Beerta zou worden opgegraven tot aan voorscr. nije zijl en
(art. 12) werd vergund aan Blijham om Lutkeloo en de Hoorn en aan Beerta om Oostwold en Finserwold in- en door te laten;
d. (art. 17) zoodra het land tusschen Langakkerschans en Storcksterhorne een groene sweerde zal hebben, gemeenschappelijk een nieuwe overdijking met de noodige zijlen te maken, gaande van Stocksterhorne volgens de „tegenwoordige kadijk” en dan dwars over naar de Schans, of (art. 18) — zoo overmacht dit zou beletten — met een dijk die den kwelderrand volgt, en wel (althans voor de Westzijde) volgens „de Kadijck op de Aa".
1636 (16 Aug.). Utspraak hoe die van Winschoten en Blijham soeken deur die Beerta ende Finserwolder Hamrijk na die nije Sijl ut wateren.
(N.B. de Beerster zijl was kort te voren n.1. volgens Raadsresolutie van 28 Juni, uitbesteed).
Gemaakt zouden worden, behalve de nieuwe zijl:
a. een grondzijl onder de Pekel A, wijd 12 en hoog 5 voet nabij Winschoterzijl met een diep, wijd 16 en diep 6 voet naar den Beersterweg en langs de Oostersche Wibbinge;
b. een grondzijl onder de Rensel, wijd 8 en hoog 4 voet in een waterleiding bestaande uit een sloot van 8 voet van de Pekel A tot de Rensel door het land van de erfgenamen van Vreerk Doedens en ten westen van heer Haijkens Wibbinge en een diep wijd 20 voet en diep 6 voet van de Rensel langs de westersche Wibbinge en voor een deel langs den weg tot aan 't poinckt van Wibbingelanden;
c. een diep, wijd 30 voet en diep in het lage land 6 voet en in het hoogere naar omstandigheden, van genoemd punt langs den Beerster weg, een deel van de Tjamme en dan naar de nieuwe zijl. *)
Bekostigd zouden worden:
de zijl en de grondzijlen overeenkomstig het gemaakte accoord door de 4 kerspelen Bellingwolde, Blijham, Winschoot en Beerta; het kanaal sub c. door laatstgenoemde drie karspelen; de wateren sub. a. en b. onderscheidenlijk door Blijham en Winschoten.
*) Het tracé is wel nader ontschreven doch later gewijzigd; vermeld was o. m., dat de Tjamme gevolgd zou worden tot „omtrent an 't Oosten van Finserwolder zijldiep of Torpsen" volgens één afschrift en „omtrent an het Ooster ofte an Finserwolder zijldiep of torpsen” volgens een ander afschrift.
D. No. 13. Oollard blz. 133.
(Uitwatering Drie karspelen door Finsterwolderhamrik).



E. GERAADPLEEGDE KAARTEN.
No. Omschrijving Jaartal
1. Algemeene kaarten van de provincie Groningen en omgeving
a. Kaart van Groningen, Friesland, Drenthe en Oost-
Friesland. (Oost ende West Vrieslandtsbeschrijvinghe) ca. 1 :400000 door Ortelius 1568
b. Kaart van de Provincie van B. Wicheringh. ca.
1 : 185000
1° door Guilielmus Janssonius (Blaeuw). 1616
2° ,, Joannes Janssonius. 1633x)
3° ,, Guiljelmus Blaeuw. 16342)
c. Idem in de door J. Nicolai, onder eenige aanvulling
bezorgde herdruk van Ubbo Emmius' „de agro Frisiae" ca. 1 :500000 1646
d. Idem door F. de Wit Sr. ca. 1 : 165000 1659 2)
(N.B. hiervan werd, vermoedelijk omstreeks 1670 een
vrijwel volkomen copie uitgegeven door N. Visscher; deze kaarten hebben met die sub b en c nog o. a. gemeen de foutieve uitmonding van het Boterdiep in het Winsumer diep westelijk van Onderdendam).
e. Idem (Starckenburgkaart) door N. Visscher, vor¬
mende een vrijwel volkomen copie van een kaart van F. de Wit Jr., ca. 1 : 133000
(N.B. de Charlottenpolder met Linteloopolder van 1682 is nog niet aanwezig; vóór den dijk van het Oud Nieuwland van 1665 is reeds belangrijke aanwas aangegeven). 1680 & 1685 8)
ƒ. Idem door Coenders van Helpen ca. 1 : 93000 1686 4)
g. Idem (la Seigneurie de Groningue) door Ir. Sanson
bij H. Jaillot te Parijs ca. 1 : 180000 1692
h. Idem van Th. Beckeringh en wel het daarvan op het
Provinciehuis aanwezige, naar de zijlvestenijen en dijkrechten ingekleurde exemplaar ca. 1 : 83000 1781 6)
i. Idem van A. D. C. de Gross, commandeur van de
Bourtange ca. 1 : 190000 1742
j. Idem van generaal Bn. Krayenhoff. Blad no. 9 van
*) zie J. Huizinga (30) blz. 197. 2) id. blz. 198.
*) id. blz. 202. *) id. blz. 206.
6) De Dollard (3) blz. 14.



No. Omschrijving Jaartal
de choro-topographische kaart der noordelijke provinciën v. h. Koningrijk der Nederlanden 1 : 115200 1820
k. Idem van J. H.Jappé, ing. ver. v. h. kadaster 1:50000
en wel het daarvan bij den Provincialen Waterstaat aanwezige, gedeeltelijk met grenzen van eenige zijlvestenijen ingekleurde exemplaar. 1835
l. Kaart van de Provincie met aanduidingen omtrent grondgesteldheid en waterstaat door Smit van der Vegt, landmeter b. h. kadaster, onder toezicht van
G. Acker Stratingh 1 : 110000 1837
2. Gedrukte waterstaatkundige kaarten 1 : 50000 met grenzen van zijlvestenijen n.1. van
a. molenpolders en molenkoloniën, enz. in het Wester-
kwartier K. v. Rijn 1862
b. idem tusschen Reitdiep en Damsterdiep M. E. C. Plemp
en K. v. Rijn 1856
c. idem in het zijlvest der 3 Delfzijlen, het Oostwold-,
het Wold- en het Farmsumer zijlvest. . . J. Kater 1857
d. idem in het Termunter en het Oterdumer zijlvest
K. v. Rijn 1857
e. idem in het Vierkarspelen- en het Beïlingwolder
zijlvest K. v. Rijn 1857
ƒ. idem op het Winschoter diep .... K. v. Rijn 1857
g. idem op de Pekel A en de Westerwoldsche A
M. E. C. Plemp 1857
h. van de provincie met uitkomsten van waterpassingen, tevens aangevende de grenzen van de zijlvestenijen en dijkrechten of voor eenige der daarvoor destijds
reeds in de plaats gekomen waterschappen K. v. Rijn 1861
3. Geteekende kaarten van opmetingen, enz. aan de Lauwerszee en het Reitdiep.
a.’) Ontwerp voor een nieuwe buitengeul voor de Opslachter zijl, voerende naar het Reitdiep in stede van naar de Pipe (buiten-Lauwers) alsmede voor een nieuwe bedijking op het Ruigezand, aansluitende op den reeds bedijkten of bekaden Waardster polder en insluitende 2106 grazen land en drie (omkade) hofsteden; circa 1 : 8500 door L. Louwerman 1650



No. Omschrijving Jaartal
b. 1°. Opmeting — ingevolge opdracht v. Gecom¬
mitteerden v. Stad en Lande — van de landen genaamd Lutke Garnwert russchen het Ne Kanaal en het O® Reitdiep; circa 1 : 3300 . . . door J. B. v. Regemortes ............ 1643
2°. Opmeting — ingevolge opdracht v. Gecommitteerden tot het doorsteken van de Raken — van het Reitdiep van het Ne Kanaal af tot de Swaluwe; circa 1 : 5000 . . . door J. B. v. Regemortes 1644 5°. Schets van het aan de Provincie behoorende, met de zee nog in open water-(slooten) gemeenschap staande en met een omkade hofstede voorziene uitland tusschen Zoutkamp en Vierhuizen; ....
ca. 1 : 3000 ................ 17e eeuw
4°. Kaart van (latere) opmeting van het vorenbedoelde uitland, thans echter bijna geheel omgeven door een kadijk en zonder hofstede; circa 1 : 4000 door J. Tideman .............. 1691
c. ‘) Opmeting — ingevolge opdracht v. Gecomm. St. v.
Stad en Lande d.d. Aug. 1682 — van nieuw bedijkte landen van den Ouden Zuurdijkster p. (ged.) den Nieuwen idem (grooter dan thans), den Panser en den Vierhuister polder:. . . . . . ca 1 : 6300 door J. Tideman 1685
d. Opmeting — ingevolge opdr. v. Gecomm. v. d.
Noorder- en andere ingedijkte landen d.d. Aug. 1693 en Juni 1701 — van nieuw bedijkte landen van den Waardster en (ged.) v. d. Niehoofster polder; . . .
circa 1 : 6300......... door J. Tideman 1702
e. Opmeting — ingevolge opdracht als onder d — van de door kadijken omsloten uiterdijkslanden van Aalsum, Oldehove, Suirdijk bij Oldehove (Reitdiepsafsnijding), Englum, Saaksum en van Aduard (beO.
de Aduarderzijlen);. . ca. 1 : 6300 door J. Tideman 1702 ƒ.*) Kwelders met twee hofsteden op gebied van de tegenwoordige Ruigezandster en Niehoofster polders buitenwaarts van het volgens c en d reeds bekade
deel; ca. 1 : 6300 door H. W. Fokkers 1728
g. Schets met ingeschreven maten van het buitendijksland bij Kommerzijl en Munnikezijl met omlegging



No. Omschrijving Jaartal
van de buitengeul van de Kommerzijl naar het Reit-
diep; . . . . ca. 1 : 20000 door T. van der Haven 1740
h. ') Rechtgraving en omlegging van de Buiten Lauwers
met aanduiding van de in 1754 gelegde Klijve {Lauwerzijl); ... ca. 1 : 6666 n. v. Doeveren 1754
i. ‘) Als onder h. met opmeting van het eiland (beZ.O.
de Lauwerzijl); . .ca. 1 : 5700 door A. Verburgh 1759
4. Geteekende kaarten van op metingen, enz. aan de Noordkust en de Eems- (en Dollard) dijken.
a. Opmeting — ingevolge opdracht v. d. gerechtigden tot de Pieterbuurster, Nijlandster en Wierhuister uiterdijken — van de kwelderlanden, welke tusschen de Wierhuister- en de Andelster-(= Saaksumhuister en Nielandster) Rijte gelegen waren buiten een Heeftswal of kade die op 700 & 1000 m uit den zeedijk
lag; . . . . ca. 1 : 6300 door W. Nittes en J. Sems 1614
b. Opmeting van den dijk van Hoog Watum tot Popke te Bocum ter lengte van 9756 r. van 14 vt. en van de buitendijksche landen, groot 21610 grazen. In deze gronden is aangegeven een Hooftswal, strekkende ongeveer van den Feddemapolder tot de grens van Usquert, en een kadijk in den Oostpolder, in de topografische kaart nog terug te vinden in een doorgaande sloot, zuidelijk langs de eendenkooi en strekkende van den Meedster Schapeweg tot ongeveer de laan voor Ottema; hofsteden zijn aangegeven langs den Hooilandschen weg en enkele bij Vierhuizen en
aan den Spijkster weg; ca. 1 : 14000 door J. Sems 1631
c. ‘) Tracé (kielspit) met maten voor een dijk van Hoog-
watum naar Deikum ter lengte van 8478 r. van
14 vt.; ... ca. 1 :26000 door L. Louwerman 1641
d. ') Opmeting — ingevolge opdracht v. Gecomm. v.
Stad en Lande d.d. Aug. 1682 — van de noorder indijkingen vanaf de grens Hornhuizen-Wierhuizen tot die van Uithuizen—de Meeden; 4190 grazen voor de verschillende dorpen op uiteenloopende wijze gemeten; slechts sporadisch is een gebouw aangegeven anders dan binnen een, hier nog iets doorloopende, Heefswal van Uithuizermeeden; ca.
1 : 6666 door J. Tideman 1685



No. Omschrijving. Jaartal
e.x) Opmeting van de Usquerter uiterdijken tot totaal 1050 jukken van 300 vierk. r. van 14 vt. 7 dm.
(alleen perceelen zijn aangegeven, geen gebouwen)
ca. 1 :6666 door J. Tideman 1685
/.x) Opmeting — ingevolge opdracht v. Gecomm. tot de Noorder- en andere ingedijkte landen d.d. Aug.
1682 — van de ingedijkte gronden onder het karspel Meeden (Oostpolder) tusschen den ouden en den nieuwen dijk, de Tjariet (oude Riet) en de grens tegen Uithuizen; 4698 grazen van 360 vierk. r. van 12 vt. van 12 duim; veel hofsteden ook reeds in de strook onmiddellijk langs den buitendijk; . . . ........ ca. 1 : 6666 door E. v. d. Schilt 1685
g. ’) Opmeting — ingevolge opdracht van hetzelfde
college — van de ingedijkte gronden onder de karspelen Hoorn, Colhol, Zandt, Godlinze, Spijk en Bierum van de Tjariet tot Watum; 5253 grazen van 360 vierk. r. van 12 vt; ca. 1 : 6666 door B. Bermens 1685
h. Eems- en Dollarddijken van Oterdum tot de Rijksgrens, uitgezonderd de Dallingeweerster dijk; in twee deelen, het westelijk deel ca. 1 : 5000 van 8 Febr.; het oostelijk deel ca. 1 ; 10000 van na 18 Maart 1687 en tevens aangevende de schaden ontstaan door den storm;.... door B. Bermens 1687
i. x) Dijk van Deijkum-Zoutkamp, (waarbij aangegeven
het begin van den nieuwen dijk van 1715) met een groot aantal kolken en ontwerp voor 2 nieuwe dijksvakken; ..... ca. 1 : 15000 door B. Heyne verm. 1718 (N.B. Bovendien een kaartx) van hetzelfde beschadigde dijksvak Deijkum-Vierhuizen waarin aangegeven drie nieuwe (vermoedelijk uitgevoerde) dijksvakken met bijschrijving van langs- en dwarsafmetingen, zonder vermelding van datum of auteur ca. 1 : 14500).
j. L’embouchure de 1'Ems, zeewering met hoofden en
militaire werken aan de Nederl. zijde ca. 1 : 12500 verm. 1812
5. Geteekende kaarten van opmetingen, enz. betreffende den westelijken Dollardarm. a. Opmeting — ingevolge opdracht van Gecomm. v.
Stad en Lande tot de noorder ingedijkte en andere
12



No. Omschrijving Jaartal
landen geen spondinge doende — van de landen van Midwolda, Midwolderhamrik en Oostwold, zoowel die, welke geheel geen spondinge doen als die, voor welke sedert 1656 per deimat 2 stuiver is betaald.
De kaart geeft o. m. aan den dijk van het Oudland en dien van het Oud-Nieuwland, beide met verschillende kolken; . . ca. 1 : 10000 door B. Bermens 1690
b. Opmeting — ingevolge opdracht vanwege de Stad — van nieuw gewonnen landen onder Midwolda, Oostwold en Oostwolderhamrik; de kaart geeft o. m. aan den geprojecteerden dijk van het Nieuwland, den dijk van het Oud-Nieuwland en een tusschen gelegen kaijnge, de laatste 2 keeringen met kolken; ca.
1 : 10000 door J. Tideman 1699
c. *) Kaart van den in 1701 gelegden dijk (Nieuwland)
met aanwijzing van de verdeeling in panden, zooals die volgens loting door de verschillende karspelen van het Wold Oldambt moeten worden onderhouden; ........ ca. 1 : 10000 door J. Tideman 1702
d. ') Opmeting van de landen der verschillende kar¬
spelen binnen den nieuwen (Oostwolderpolder-)dijk; ca. 1 : 11300 door H. Verburgh 1770
e. 1) Opmeting — ingevolge opdracht van de eige¬
naren — van de onder Goldhoorn behoorende landen van den nieuwen (Oostw.)polder; de kaart geeft één gebouw aan; ... circa 1 :2200 door E. J. Eltgens 1771 ƒ. Kwelders buiten den Oostwolder polder met ontwerp voor een nieuwen dijk en voor een uitwateringskanaal naar Fimel; . ca. 1 : 10000 ± 1818
6. Geteekende kaarten van opmetingen, enz. betreffende den Oostelijken Dollardarm.
a. ') Kaart — ontworpen door eenige niet nader aan¬
geduide ingenieurs — van het gebied tusschen den dijk Winschoterzijl-Stoksterhorn ten Westen, de Eems ten Oosten en Bellingwolde ten zuiden, met aanduiding van ligging, jaartallen, enz. van vroegere dijken, sluizen, schansen, enz.; . • • ca. 1 :33333 1686
b. Opmeting — ingevolge opdracht van Gecomm. tot de noorder ingedijkte en andere landen, geen verpondingen doende — van de landen van Oude en



No. Omschrijving Jaartal
Nieuwe Beerta en Ulsda, die geheel geen verponding doen en die waarvan sedert 1656 verponding is betaald. De kaart geeft de landen tusschen de Westerwoldsche A en den ouden dijk (met kolken) aan de zijde van Beerta gelegen, de Oude en de Nieuwe Schans; ca. 1 10000 door B. Bermens 1690
c. *) Kaart van de in 1695 ingedijkte nieuwe Stads
(Kroon-)polder met dijksputten, bijzonderheden van den ouden dijk met zijlen, den Linteloo- en den Charlottenpolder; . . ca. 1 : 7000 door B. Beek Mrt. 1696
d. ') Kaart van den Kroonpolder, gecopieerd naar de
kaart sub c en eenigszins aangevuld o. a. met de Statenzijl; . . . . ca. 1 : 7000 door H. W. Fokkers 1724
e. ') Kaart van den Stads Nieuwenpolder met hetgeen
daarvan in Augustus en September 1740 bezaaid was; ca. 1 : 5000 d. A. Verburgh en H. R. Moespas 1740 ƒ.*) Kaart van den Kroonpolder, bedijkt in 1695 en van den Nieuwenpolder idem in 1740; ca. 1 : 10000 door A. H. Verburgh 1756
g. Kaartje van Nieuwe Schans met nieuw geprojecteerde Wijmeerster afwatering en andere kanalen en watergangen en o. a. Oudezijl en Zwijnezijl; ca. 1 : 5700 1824
7. Geteekende kaarten van opmetingen, enz. betreffende de Veenkoloniën.
a. *) Grensscheiding tusschen Groningen en Drenthe,
zooals die op last van Graaf Willem Lodewijk van Nassau, stadhouder en kapitein-generaal v. Friesland, stad Groningen en Ommelanden en Drenthe na overleg met belanghebbenden is uitgezet (circa 1 : 100000) door J. Sems 1615
b. ') Kaart van de Pekelervenen en de Pekela van Ulsda
tot het Hoetmansmeer; de Pekel A ten deele — o. a. als Kloeke nieuwe diep — recht gegraven; daarbij aangegeven de aangelegde wijken, het verlaat bij Ulsda, de zijl bij Winschoterzijl, 2 verlaten daar bezuiden en een enkele keersluis in den bovenloop; ca. 1 : 8600 door L. Haubois 1651
c. Kaart, aangevende den stand der verveningen bezuiden het Winschoter diep in Hoogezand, Sappemeer,
Veendam en Pekel A; ca. 1 : 70000 door J. Lubbers 1652



No. Omschrijving Jaartal
d. ') Limietscheiding van Sappemeer naar aanwijzing van
den generalen rentmeester J. Haykens vervaardigd.
De kaart geeft aan als limieten: noordwestelijk den Loodijk, noordelijk de scheidingsgrup tegen de Slochter venen, oostelijk die tegen het Zuidbroekster en zuidelijk die tegen het Munnekeveen; ca. 1 : 7500 door H. Claesen 1657
e. ‘) Opmeting — ingevolge opdracht van Gecomm. van
Stad en Lande tot redres en verbetering van de provinciale financiën—van de groene en toegemaakte landen onder Sappemeer en Hoogezand, die nog niet onder verponding gebracht zijn; . . . ca. 1 : 12500 door J. Tideman 1721
ƒ.*) Opmeting — ingevolge opdracht van stadswege — van de oude en nieuwe Pekeler venen (gebied bezuiden Stroobos, met drie verlaten, loop van de oude A, enz.) benevens het gebied van Meeden-V'eendam, het laatste naar de opmeting van den „wijnroejer” en geadmit. landmeter J. Tideman van 1711; ca.
1 : 14500 door H. W. Folckers 1723
£.*) Opmeting — ingevolge opdracht van Stadswege — van de Barcklagesloot van Winschoterzijl tusschen eenerzijds de Blijhamster groevelanden, de Blijhamster en de Hoorner venen en anderzijds de Garelanden, de Blijhamster veenbouten en groenlanden en de Pekeler venen; ca. 1:14300 door H. W. Folckers 1725 N.B. van het zuidelijk deel van deze sloot (langs de Hooringer en Onstwedder venen) is ook een kaart (ca. 1 : 8500) aanwezig zonder datum of auteurvermelding; het vergeven van het veen is daarop evenals in de kaart van 1723 gevorderd tot plaats no. 59.
h. ‘) Kaart van het Ooster- en het Westerdiep te Wilder-
vank met de aldaar meerendeelstotde Jachtvennesloot opstrekkende plaatsen Nos. 39 t. e. m. 60 en het eerste, circa 1 km. lange gedeelte van het nieuwe diep (Stadskanaal), dat in 1766 werd aangelegd op 82 roeden beoosten de Graaf Willem Lodewijks- of Semslinie; .... ca. 1 : 8300 door A. Verburgh 1767
i. *) Opmeting van de veendikte (varieerende van 1—14J



No. Omschrijving Jaartal
voet; in het zuiden meerendeels 9 h 12 vt.) in eenige profielen langs de Mussel A tusschen de Semslinie en den Munnikendijk (strekkende blijkens kaart n van Mussel A tot Ruiten A en zuidelijk langs de Ter Apeler venen) 1778
ƒ.*) Kaart van het gebied langs de Drentsche grens van het Zuidlaarder meer tot Munnikenmoer bij Ter Apel; voorts de Oostermoerschevaart en gedeelten van Eexterveenster-, Kiel-, Kalkwijkster-, Borgercompagniester en Pekeler diep; ca. 1 :20000 door E. J. Eltgens 1783
(De kaart is na 1783 bijgewerkt o. a. met de grens (en later) volgens het Kon. B. van 1817 en met een aan die grens evenwijdig vak Stadskanaal; ook de bijschrijving van het le verlaat, dat volgens andere gegevens in 1789 zou zijn gebouwd, maakt den indruk aldus later te zijn geschied). k.*) Kaart van de plaatsen langs het Kiel- en het NieuweCompagniester diep van Hoogezand tot Annerveen; ....... ca. 1 : 20000 door E. J. Eltgens 1787
/.•) Kaart van het gebied ter weerszijden van het Pekeler hoofddiep beZ. Stroobos (het diep reikende tot de grens van de gemeente Wildervank) en van het aansluitend veengebied langs het Stadskanaal; in het Pekeler hoofddiep zijn evenals in de kaart van 1723 aangegeven drie verlaten (het benedenste nog ter hoogte van de Wedder wijk, het middelste even beneden de Vallaatjeswijk en het bovenste ter plaatse van het tegenwoordig „middelste" verlaat) in het Stadskanaal één verlaat onmiddellijk beneden den
mond van het Boerendiep; ca. 1 : 20000
door E. J. Eltgens 1789
m.') Opmetingen van terreinshoogten en veendikten: lo. tusschen Stadskanaal en Boven Pekela, veendikte
meerendeels 16 h 25 voet . . . door G. Kuyper 1787 2o. a. van het toenmalig kanaaleinde tot den scheidspaal Veenhuizen-Onstwedde i. h. Maarsche broek; lengte 1250 r; veend. 10 h 15 vt.; b. langs de rooiing der ruggeraai tot de Mussel A; lengte 1320 r; veend. 7 h 12 vt.;
L



No. Omschrijving Jaartal
c. van de scheiding Onstwedde-Valthe tot die van Onstwedde-Veenhuizen; lengte 1480 r; veend. 9\ k 12 vt. . . . door G. Kuyper 1787 3o. in het Buiner veen; veendikte meerendeels 11 k
18 vt.; ......... door A. Meursingh 1798
4o. over een lengte van 1578 r. in de lijn v. h. Stadskanaal tusschen het Maarsche broek en de Mussel A; veend. meerendeels ca. 9 vt. nabij de Mussel A afnemend tot 2 vt.; .... door A. Meursingh 1802
n. Elucidatiekaart, specteerende de memorie van Burg.
en raad in Gr. nopens de Stadsbezwaren tegen de adimpletie van de conventie van 21 Aug. 1800; aangevende het gebied der provincie oostelijk van Hunze en Damsterdiep met kanalen en verlaten (het Stadskanaal gevorderd tot de Onstwedder Ae—Pagediep — in het Maarsche broek; het Pekeler Hoofddiep als in de kaart van 1789), de verschillende marken en venen en hunne scheidingen benevens eenige historische bijzonderheden ca. 1 : 75000 1804
o. Kaart van de delimitatie tusschen de Groninger en Drentsche venen volgens Koninklijk besluit (5-4-1817 Lett. W., afgedrukt bij S. Sybenga (63) bijl. blz. XXVI) vastgesteld. Behalve de genoemde geeft de kaart nog de scheidingen tusschen verschillende veengebieden (en latere potloodaanteekeningen omtrent den voortgang van het Stadskanaal, als in 1832 het 770 el lange dwarsvak tusschen 3e en 4e verlaat en in 1839 de volgende 1000 el op wijdte gegraven) ca. 1 : 18700 door den ingenieur v. d.
Waterstaat C. van der Poel 1819
8. Schetsen, enz. betreffende uiteenloopende onderwerpen als
a. 1) Vaarweg Groningen-Oostwold-Bril-(Oude) Gaar¬
keuken - Koudeherberg- Gerkesklooster - Schulen borgh-Leeuwarden-Dokkum; circa 1 : 100000 . . . door O. Jansen 1646
(N.B. de afsnijding Poffert-Enumatil nog niet aangegeven).
b. grensopmeting tusschen de jurisdictiën der stad in het Kleyne Oldambt en van den heer van Farmsum



No. Omschrijving Jaartal
en Siddeburen ingevolge conventie d.d. 26-6-1641;
ca. 1 : 6000 ........ door H. Teijsinga 1743
(N.B. onder den zeedijk van den Grooten Polder bij Oterdum zijn aangegeven 3 slijkpompen).
c. het Termunter zijlvest met verbeteringsontwerpen; de
dijk van 1769 nog zonder voorland; ca. 1 :40000 ± 1780
d. Kaart van 6554 grazen buiten het zijlvest der Drie
Delfzijlen (dijkvestige landen van de Sandsters, de Vierburen, Oosterwijtwerd, Holwierde, enz.), die in 1659 hebben gecontribueerd tot de graving van het Damster diep; door F. T. Wildeman en in 1823 aangevuld door N. Westendorp en R. F. Mees. 1800
e. Schetskaart van de wegen, maren, tillen, enz. van de
Westerembder Schepperij; ± 1756?
ƒ. Kaart van het Winsumer en Schaphalster zijlvest (Inv.
Zijlv. bl. 292); ca. 1 : 20000 door G. Dusseldorp 1824 g. Kaart van het Houwer en een groot deel van het Schouwer zijlvest met bestaande en ten behoeve van peilverlaging ontworpen profielen voor watergangen; ± 1855
9. Plattegronden van steden en vestingwerken:
a. van Groningen van Jacob v. Deventer 1550
b. idem uit Braun's atlas 1577
c. idem met het kasteel der Staten ± 1607
d. id. van Geelkerck met begin van den uitleg 1616
e. id. van Haubois 1643
ƒ. van Appingedam van J. v. Deventer.
g. van de vestingwerken van Delfzijl, Winschoten, Bellingwolderschans, Langakker schans en Bourtange van Blaeuw ± 1650
10. Gemeenteatlas van de provincie Groningen door
Fehse bij J. Oomkes te Groningen 1862
Voorts hedendaagsche kaarten als: de chromo-topographische kaart 1:25000; de algemeene waterstaatskaart; die van C. C. Geertsema behoorende bij (23); de kaarten van A. A. Beekman in de geschiedkundige atlas van Nederland (7) en in Nederland als polderland (8); enz.
N.B. Van een groot deel der bovenvermelde kaarten is een exemplaar voorhanden in het archief van den Provincialen Waterstaat n.1. met uitzondering van die gemerkt met x) en *) waarvoor geraadpleegd zijn de exemplaren voor-



handen onderscheidenlijk in het Rijks- en in het Gemeentelijk Archief te Groningen, in welke archieven zich voorts ook verschillende der overige kaarten bevinden»
Van de vermelde kaarten zijn voorts eenige afgedrukt door den Rijksbouwmeester C. H. Peters t. w. in
Oud Groningen 1907 de nos. 9_b> d en e
Oud Groninger land 1912 no j ƒ
Oud Groningen Stad en Lande 1921 de nos. 9—-a, b en d
en door de Redactie van den Groninger Volksalmanak (1906 en 1912) de nos. 9—e en 1—/.
Voor eene beschrijving van de algemeene kaarten der 16e en 17e eeuw (nos. l—o t. e. m. 1—g) zij verwezen naar het artikel van J. Huizinga (30) in de Gr. Volksalmanak v. 1912 blz. 186. In de daarin vermelde, thans in de Groninger Universiteitsbibliotheek berustende, collectie van Jhr. M. Backer worden verschillende van bovenvermelde (gedrukte en geteekende) kaarten aangetroffen. De mede door Huizinga vermelde beschrijving van de Algemeene kaarten van Friesland van J. T. Bodel Nijenhuis en W. Eekhoff van 1846 geeft ook bijzonderheden omtrent enkele der Groningsche kaarten.
F. VROEGERE LANDMATEN.
Hoe groote verscheidenheid er heerschte in de oudtijds in deze Provincie gebezigde landmaten werd uiteengezet door Mevr. M. Hartgerink-Koomans (29) aan de hand van een aanteekening in het familiearchief van Ewsum uit het midden der 16e eeuw, in welke Jonker J. v. Ewsum, die een zeer verspreid grondbezit had, voor de in verschillende plaatsen gebezigde landmaten (grazen en jukken) het aantal (vierkante) roeden en de daarbij voor de roede aangehouden lengtemaat in voeten en duimen opgeeft om deze dan te vergelijken met de grasmaat, die in Middelstum gebruikelijk was. In het stuk was bovendien de lengte van de voet afgeteekend op juist 29 cm (hetgeen alzoo weinig verschilt met de veelal aangehouden maat van 29.2 cm, en met die, welke volgens de schaalaanwijzing van de kaart no. 4b ongeveer op de schaal 1 : 14000 is aangehouden bij eene opmeting in 1631 van de kwelders langs de Noordkust, welke schaalaanwijzing zou leiden tot ongeveer 28.8 cm).
Naar bedoelde gegevens zou overeenkomen: het gras
te De Groeve, Rijp, Westeremden, Loppersum en (gras of juk te)
Uithuizermeeden met . 43.5 Are
te Garmerwolde, Bedum en Noordwolde met ........ 45.5
te Ten Boer, Lutkewolde aldaar en Middelstum met 52 „
te Kantens met 65
het juk
te Warffum met 
te Mensingeweer met 51,2
te Rasquert met . . . . 65



Een in 1660 bij de wed. E. Huysman te Groningen gedrukt boekje (3e verbeterde druk) geeft op gelijke wijze in eene tabel voor de verschillende plaatsen in de provincie het getal der vierkante roeden der gebezigde landmaten (in totaal 181) en de gebezigde roedemaat in voeten en duimen. *)
De lengte der roeden blijkt uiteen te loopen tusschen 12 voet en 17 voet, 2\ duim en zelfs — als voor Paddepoel geen drukfout in het spel is — 24 voet 6£ duim; de grootere roedelengten worden veelal min of meer gecompenseerd door kleiner aantal vierkante roeden per gras, enz., welke aantallen varieeren tusschen 140 en. 360.
Voor het Oldambt wordt slechts in het algemeen opgegeven, dat het bij diematen ligt ter grootte van:
in het Kley Oldambt (een koopdiemt) 300 roeden van 14 voet ± 50 Are in het Wold Oldambt (een schatdiemt) 270 roeden van 16 voet ± 58 Are.
Voor het Goorecht wordt — afgezien van eenige in de tabel vermelde, aan de Ommelanden grenzende deelen — opgegeven, dat het bij mudden ligt, elk van 160 roeden, doch van uiteenloopende roedelengte, welke lengte alleen voor Haren is vermeld, n.1. op 14 voet, leidende voor het mudde aldaar tot 26.5 Are.
Van de in de tabel vermelde plaatsen liggen die in de Marne en het Halve Ampt (met uitzondering van Obergum) en het daaraan grenzend gebied van Breede, Warffum, een deel van Usquert, Kantens, Menkeweer en Bellingeweer op jukken, welke hier en daar nog onderverdeeld worden in 10 voedingen.
Overigens blijkt in de Ommelanden het gras de gebruikelijke landmaat, zij het ook, dat hier en daar naast het gras ook andere maten vermeld worden, zooals voor Bierum, Godlinze en Pensum het deimpt (± 65, 60 en 47.5 Are), voor Farmsüm de heren de maten en mandementen (43.5 Are), voor Visvliet de pondemaat of het gras (± 33 Are), voor Godlinze het Vrom- of Koegras (43.5 A). In Colham en Harkstede vormen 4 grazen een akker. In vele gevallen waren als landmaten nog gebruikelijk de Groote en de Kleine Honderd, in het algemeen gerekend op onderscheidenlijk 300 en 200 vierkante roeden (weer van uiteenloopende lengte); hunne grootte wordt slechts vermeld voor de Gr. Honderd bij Cantens (300 roeden), ten Post (160 roeden) en Stitswerd (300 roeden), aldaar overeenkomende met ± 65,30 en 65 A; voor de KI. Honderd bij Uithuizermeeden met 240 roeden id. 29 A.
De in het boekje vermelde grootte der gewone grazen en jukken, herleid tot Aren, de voet gerekend op 0.29 m, is samengevat in onderstaand overzicht, waarin de plaatsen streeksgewijze en naar de grootte der landmaten zijn samengebracht. In dezelfde omgeving blijken de grootten minder onregelmatig te verloopen, dan de alphabetisch gerangschikte tabel van het boekje zou doen vermoeden.
*) Over het gebruik van overeenkomstige landmaten (Not gras of Beest gras = 1 scheer; Schafsgras = J scheer; Kalbsgras = \ Scheer; Lammsgras = | Scheer: Deimat) op de Halligen zie F. Müller (38) blz. 45—49; 65—69.



JUKKEN.
Menkeweer, Rasquert 64.5 k 65 Are
Wehe, Baflo 56.5 „ 57 „
Niekerk, Vliedorp, Zuurdijk, Warfhuizen, Vierhuizen (ged.),
Leens, de Houw, Mensingeweer, Eenrum, Warffum, Usquert 54 ,, 55 ,,
Pieterburen, Westemieland, Saaxumhuizen, Andel, Breede,
Tinallinge, Ranum, Maarhuizen ............ 52 „53 ,,
Maarslag, Ulrum, Homhuizen, Oldenklooster ....... 50 „49 ,,
Kloosterburen . 49 ,,
Vierhuizen (ged.) 47.5 ,,
Bellingeweer 45.5 ,,
GRAZEN.
1. Westerkwartier.
Feerwerd, Ezinge 59 k 60 Are
Doezum, Oldekerk, Hoogemeeden (ged.), Lutjegast (ged.) 57 ,, 58.5 ,,
Hooge Meeden (ged.), Lagemeeden, Lucaswolde, Lutjegast (ged.), Opende .................... 54.5 ,, 56.5 ,,
Grootegast, Sebaldeburen, Ruigewaard. .......... 51.5 ,, 52 ,,
Grijpskerk, Aduard, den Ham, Gamwerd, Dorkwerd .... 50 „51 ,,
Fransum, Noordhorn .................. 48 ,, 48.5 ,,
Zuidhorn, Faan, Niekerk, Niehove, Oldehove, Saaxum, Visvliet 46.5 ,, 47.5 ,,
Wierum, Oostum 43 „45 ,,
Marum, Nuis 42.5 ,,
Noordwijk, Tolbert, Midwolde, Lettelbert, Oostwold, Hoogkerk, Leegkerk 40.5 „ 41 ,,
Meeden in Vredewold. ................. 38 ,,
2. Hunsingo.
Eppenhuizen ...................... 77.5 ,,
Middelstum, Kantens, Stitswerd, Westerwijtwerd. ..... 54 „55 ,,
Adorp, Harsens, Sauwerd (ged.), Menkeweer, Huizinge, Rottum 49 ,, 52 ,,
Sauwerd (ged.), Wetsinge, Tijum, Winsum, Wester-Dijkshom,
Onderwierum, Bedum 45.5 ,, 46.5 ,,
Noordwolde, Zuidwolde, Wolddijk ............ 44.5 ,, 45 ,,
Usquert, Uithuizen, Uithuizermeeden, Oostemieland, Oldenzijl, Zandeweer .................... 43.5 ,, 44 ,,
Obergum 42.5 ,,
Doorn werd. 30.5 „
3. Fivelingo.
Garshuizen. 59.5 ,,
Siddeburen, Helium, Schildwolde, Slochteren, Kolham,
Heidenschap, Loppersum (ged.) ............ 50 „52 ,,



Ten Boer, Thesinge, Dijkshorn, Stedum 46.5 k 48.5 Are
Garmerwolde, Wittewierum, Garrelsweer (ged.), Loppersum
(ged.), Enum 45 „ 45.5 ,,
Woltersum, Wirdum, Jukwerd (ged.), Oosterwijtwerd, Westeremden, Zeerijp, Leermens, 't Zandt, Godlinze (ged.), Spijk,
Losdorp, Bierum, Delfzijl, Oterdum (ged.) ....... 43.5 „ 44 ,,
Tjamsweer 42 „
Oterdum (ged.), Oosterwierum, Heveskes, Weiwerd, Farmsum,
Meedhuizen, Opwierde, Tjuchem, Appingedam, Solwerd,
Jukwerd (ged.), Marssum, Uitwierda, Holwierde, Krewerd,
Oldenklooster, Loppersum (ged.), Ten Post ....... 39.5 „
Garrelsweer (ged.) ................... 37 „
Godlinze (ged.), Harkstede . . 29 ,, 30.5 „
4. Goorecht.
Noorddijk 50 ,,
Middelbert. 45 „
Engelbert, Groningen/Stadstafel, Helpman......... 39.5 ,,
Paddepoel 121 ) ,,
G. OUDE BESTUURSINDEELING.
Omtrent de aloude onderdeden van ons gewest wordt een inzicht verkregen uit onderstaande opsomming van de opgebrachte jaartax, op het jaar 1506 voorkomende in het Landboek van Kempo van Wartena, opgenomen in deel II van het Friesch Charterboek (57) blz. 64.
De tusschen () geplaatste getallen geven de Jaartax in florenen van de vermelde dorpen aan.
Langhewoldts AmpU Ffischvliedt (60) Ruegewerdt alias Grypskercke (66) Suedhom (82.5) Noerdhoern (82.5) Oldekercke (57.5) Nyekercke (35) Ffaen (20) Lutticke Ghaest (40) Groete Ghaest (33.5) Dooszum (22.5) Opeyndt (12.5) Sybaldebueren (70).
Ffredewoldt: Oestwoldt (37.5) Letterbert (32.5) Medum (80) Oldeberdt (46) Midwolde (47.5) Nues (11.5) Marum (20) Nyebaerdt (15) Noerdtwyck (11.5) Ham (50) Luxwoldt (1.5)
Middaegherlandt: Gesinghe (63.5) Fforwerdt (36) Gemewerdt (66) Oestum (21.5) Ffranszum (46) Weerum (66.5) Hoegekercke (56.5) Legherckerck (40) Dorckwordt (32.5)
Hompsterlandt: Oldehouen (90) Nyehouen (50) Saxum (20)
In de Marnen: Leens (63.5) Wee (20) Cloesterbueren (51) Nyeckercke (21)
!) Wellicht een drukfout, n.1. de roede niet ruim 24 vt., doch 14 voet, dan: 43.5 A.



Ulrum (17.5) Hoerhuysum (23.5) Warffhuysum (40) Suyrdijck (40) Ffleedorp (25) Vierhuysen (41.5) Weerhuysen (10)
Halvampt: Baffelt (70) Genrum (25) Saxhuysum (31) Petersbueren (36) Nyelandt (16) In Andeel (20) Marslacht (30) Marhuyszen (46.5) Ranum (29) Tynaldinghe (31.5) Mensingeweer (16.5) Oberghum (10)
Obbeghae: Onderwerum (27.5) Dyckshome (17.5) Wynszum (100) Bellinghweer (11) Wetzinghe (40) Saeuwert (26) Haerssens (23.5) Adorff (...) Innerdijck: Noerdwolde (45) Suydtwolde (110) Bheem (185)
Oesterampt: Op de Breede (7.5) Warffum (53.5) Usquaerdt (72.5) Gelszwordt (36) Wuythuyzen (81) Wuythuystermeede (69) Doernwerdt (17.5) Kanthens (51.5) Middelstum (75) Oesterwytwerd*) (26) Menckeweer (15) Eppingehuysum ende Sterckinghehuisum (32.5) Stytwerdt (31.5) Sandwerdt
(33.5) Oldenzeell (23.5) Oesternyelandt (12.5)
Proebstije van Ffarmsum: Fermsum (70) Jamszweer 2) (51.5) Upwierde (25) Oterdum (29) Medhuysen (17.5) Weijwerdt (37.5) Hevensche (20) Den Dam een Stad, Appinghedam proprie (100)
Ffymelingherlandt: Loppersum (140) Rijp (65) Steedum (111.5) Huysinghe
(22.5) Westerembden (56) Garshuysen (50) Opt Sandt (120) Leermens (50) Eenim (21.5) Werdum (50) Godlinse (65) Solwerdt (16.5) Spyck (41.5) Losdorp (15) Marssum (13.5) Beerum (36) Kreuwerdt alias Ter Euwe (17.5) Juckwerdt (15) Holwyerda (85) Wuytwyerda (70) Tembuer (55) Germerwoldt (55) Wittewerum alias Ten Post (56.5) Teessinghe (10) Woltersum (31.5) Heydenschap (10) Scharmer (15) Luttick Harckstede ende Groete Harckstede (20) Schlochteren (16.5) Gerroltszweer (15) Schiltwolde (23.5) Sydebueren (30) Helm (15) Knelham (5)
Oldtampt in de Cleij: Oestereyndt ende Westereyndt (10) Groete Munte ende Lutke Munte (12.5) Borckschweer (9) Woldendorp (30) Waegenberge (20) Oldtampt bij de Wolde, alias Duyrswoldet Suydbroeck (27.5) Noerdbroeck (46) Scheemda (33.5) Medum (45) Ext (27.5) Midwold (56.5) Oestwold (17.5) Vynsterwoldt (56.5) Beerte (56.5) Wynschotten (73.5) Westerlee (6).
N.B. De opgaven betreffen alzoo de Ommelanden alsmede van de Stadsonderhoorigheden de beide Oldambten; door de overige onderhoorigheden der Stad t. w. Wold en Go, Selwerd met Paddepoel en Westerwolde werd blijkbaar de belasting niet opgebracht; de veenkoloniën bestonden nog niet.
Het handschrift No. 4 van het archief v/h W. en Schaph. zijlvest vermeldt in de registers der grastallen en der clawen van de verschillende onderdeden van het zijlvest in overeenstemming met het bovenstaande de schepperijen Baflo en Rasquert als te liggen in het Halve Ambt, daarentegen alleen de schepperijen van Ewsum en van Entens (geslachtsnamen van de bezitters der staande schepperijen Middelstum en Warffum) als te liggen in het Oosterambt, niet echter de uit het Oostemiezijlvest ingelaten schepperijen van Uithuizen, Zandeweer en Overmaringe (met later Huisinge).
Blijkbaar het tegenwoordige „Wester”wijtwerd. 2) Blijkbaar het tegenwoordige Amsweer.



H. SPOREN VAN
VROEGE BEWONING AAN OF
NABIJ DEN GRAUWENDIJK.
(N.B. De vindplaatsen zijn ook aangegeven in de Zijlvester kaart bijlage X).
Vindplaats Hoogteligging
a. Gemeente en onderdeel in m t o v
b. eigenaar NAP van » ,
No. c. kaartblad 1 : 25000 en Aard der vondst
afstanden in mm uit de (onderzocht door Dr. v. Giffen),
linker- en de onderzijde het de der kaart. maaiveld, vondst.
1. Appingedam (Garreweer) — 0.35 — 0.75 Friesch-Bataafsche potten, le—3e eeuw,
A. W. Bakker gevonden direct onder de bouwvoor
No. 64 Loppersum boven ongeroerden bodem van gelaagd
(395—58) Zand, overgaande op — 2.35 m in klei
en op —3.25 m in veen (N.B. op korten afstand zuid- en oostwaarts wordt in stede van zand, klei aangetroffen).
2. Loppersum (Grauwedijk) Scherven van potten als boven, ge-
D. H. Knol vonden in:
No. 64 Loppersum
(295—30) — 0.12 — 0.60 bruin gevlekt zand, op —2.5 m over¬
gaand in blauwe slib met weinig zand; (305—35) — 0.84 x) — 1.30 gevlekte, iets zandige klei, op — 2.5 m
overgaand in zand. x) afgegraven terrein, te voren circa 0.5 m hooger.
3. Ten Boer (Kloosterbosch) — 0.33 — 1.10 Volledige pot als boven, gevonden, bij
J. Keijer gelegenheid van draineerwerk, in eene
No. 64 Loppersum 0.1 m dikke woonlaag boven: darg, op
(214—36.5) — 1.9 m overgaand in blauwe slibklei.
4. Ten Boer (Wittewierum) + 0.7 — 0.45 Woonvlak, gekenmerkt door kooldeeltjes,
de Gemeente T.B. gevonden (bij wegsomlegging) boven
No. 64 Loppersum opgeslibden zaveligen vasten grond,
(165—22) rustende op 1.2 m — N. A. P. op
blauwe klei.
5. Ten Boer (Woltersum) — 0.80 2) — 0.80 Scherven van potten als boven, gevonden
H. Houtman bij de afgraving van een Terpje, in
No. 81 Ten Boer welks ondergrond tot — 1.9 m zand,
(162—218) voorts tot — 3.8 m blauwe slib, waar-
beneden darg.
a) het oppervlak te voren circa
0.7 m hooger.
6. Ten Boer (Woltersum) — 0.68s) — 1.10 Scherven van kogelpotten uit de 10e
S. J. Alkema eeuw en later, gevonden vóór de boer-
No. 81 Ten Boer derij, aan den oever van de v.m. Fivel,
(132—225) in bruin gevlekte klei, op — 3 m over¬
gaand in darg.
s) afgegraven terrein, te voren circa 0.4 m hooger.



7. Slochteren (Hoog Hammen) — 0.32 — 1.00 Kogelpotscherven uit 8e en 9e eeuw als-
J. Broekema mede een oudere scherf, gevonden langs
No. 81 Ten Boer de kromme sloot beoosten de oprijlaan,
(176—155) in blauwgrijze klei, beneden — 1.5 m
met plantenresten en op — 2.8 m overgaand in darg.
8. Slochteren (Overschild) — 1.16 Friesch. Bataafsche potten le—3e eeuw,
J. Kort gevonden in grijze slib, op —3.5 m
No. 81 Ten Boer overgaande in darg.
(290—239.5) (N.B. op korten afstand zuidwaarts
wordt in stede van slib, zand aangetroffen).
]. LITERATUUROVERZICHT.
1. Acker Stratingh G. Aloude Staat en geschiedenis des vaderlands. Groningen 1847/49.
2. idem. Over den ouden loop der A en der Hunse. Groningsche Volksalmanak 1844 blz. 50 en 74. Groningen 1844.
3. Acker Stratingh G. en G. A. Venema. De Dollard. Groningen 1855.
4. Andreae A. J. De Lauwerszee. Leeuwarden 1881.
5. Bartels P. G. Ubbo Emmius und die Ejrhtstehung des Dollart en Fragmente zur Geschichte des Dollart. Einder Jahrbücher dl I blz. 1 en dl II bl. 1. Emden 1872—75.
6. Beekman A. A. Het dijk- en waterschapsrecht in Nederland vóór 1795. den Haag 1905.
7. idem. De voormalige zeeboezems in Friesland ten westen en ten oosten van de Lauwers. Geschiedkundige atlas van Nederland. De 17 Provinciën in 1555, bladen 5—12 met Toelichting, den Haag 1918.
8. idem. Nederland als Polderland, 3e dr. Zutfen 1932.
9. Blaupot ten Cate D. H. S. Bijdrage tot de kennis van de bodembewegingen in de Prov. Groningen. Bijdragen t. d. kennis v. d. Prov. Gr. en omgelegen streken. Ne reeks le stuk. Groningen 1923.
10. Blécourt A. S. de. Het Stadsmeierrecht in de Groninger Veenkoloniën. Zutphen 1907.
11. Blok P. ƒ., J. A. Feith, S. Gratama, J. Reitsma en C. P. L. Rutgers. Oorkondenboek van Groningen en Drenthe. Groningen 1896/99.
112. Brunings (C.) en G. A. Venema. Bijdr. t. d. hydrographie van de Prov. Groningen. Bijdragen T. d. K. v. d. Tegenwoórdigen Staat der Prov. I bl.
111. Groningen 1860.
13. Driessen R. K. Monumenta Groningana veteris aevi inedita. Groningen 1822—30.
14. Escher B. G. Algemeene geologie. 4e dr. Amsterdam 1934.



15. Faber F. J. Geologie v. Nederland 2e dr. den Haag 1933.
16. Feith H. O. Warfsconstitutien en oordeelen. Verh. Pro excolendo jure patrio 7e dl. Ie st. Groningen 1863.
17. idem. Kroniek van Johan Rengers van ten Post, geschreven tusschen 1581 en 1594. Deelen I en II van: Werken van den Ommelander edelman J. R. v. ten Post. Groningen 1852.
18. Feith (H. O.) en G. Acker Stratingh. Kronijken van Emo en Menko, abten van Wittewierum met vervolg van een ongenoemde (jaren ± 1200—1296) Werken Histor. Gen. schap Utrecht. Ne serie no. 4. Utrecht 1866.
*19. Feith J. A. Catalogus der Inventarissen van de archieven der voormalige zijlvestenijen en dijkrechten in Groningen. Groningen 1901.
20. Friedlander. Ostfriesisches Urkundenbuch. Emden 1878.
21. Freisenhausen E. Die Grafschaft Oldenburg und ihre Verhaltnis zum Stifte Münster. Beitrage f. d. Gesch. Niedersachsens und Westfalens Bd. VII. H. 37. Hildesheim 1913.
22. Geertsema C. C. De zijlvestenijen in de Groninger Ommelanden. Groningen 1879.
23. idem. De zeeweringen, waterschappen en polders in de Prov. Groningen, 2e dr. Groningen 1910.
24. Giffen A. E. van. Het dalingsvraagstuk der Alluviale Noordzeekusten, in verband met bestudeering der terpen. Tijdschr. v. Geschiedenis, Landen Volkenkunde 1910 afl. 4 bl. 257. Groningen 1910.
25. idem. Bijdr. t. d. K. v. enkele geologisch-archaeologische verkenmerken in verband met het vraagstuk der bodemdaling in historischen tijd. Geol.Mijnbouwk. Genootschap v. Nederland. 2e deel 4e stuk. 1916.
26. idem. Der Warf in Ezinge und seine westgermanischen Hauser. Overdruk uit Germania. Anzeiger der Röm. Germ. Komm. d. Deutschen Arch. Instituts 1936. I in Jaarversl. 16—19. Ver. v. Terpenonderzoek. Groningen 1936.
27. idem. Voor- en vroeghistorische verschijnselen in Nederland. Reisboek v. Nederland van de Kon. Ned. Toeristenbond A. N. W. B. 2e dr. bl. 24 e.v. Amsterdam 1936.
28. Halsema D. F. J. van. Staat- en regeeringsvorm der Ommelanden en Het Aloude Ommelander Wetboek van Hunsingo. Verhand. Pro Excolendo jure patrio 2e deel. Groningen 1778.
29. Hartgerink-Koomans Mevr. M. Verscheidenheid van oude landmaten in de prov. Groningen. Groningsche Volksalmanak 1936 blz. 167. Groningen 1936.
30. Huizinga J. Naar aanleiding van Coender’s kaart van Groningen en Ommelanden. Groningsche Volksalmanak 1912 bl. 186. Groningen 1912.
31. Jans. (Eises) en anderen. Consideratiën door eenige gevolmachtigden van Erf- en Ingezetenen in de Ommelanden van 18 Oct. 1754 (betreffende een ontwerp voor het reglement van Prinses Anna van 1755) met bijlagen (waaronder copieën van Zijlvest- en Dijkvestbrieven). Op last van Ged. Staten herdrukt. Groningen 1891.



32. Kniphorst C. L. Geschiedk. Overzicht v. d. verveningen in Drenthe. Assen 1872.
33. Krüger W. Die Jade, das Fahrwasser Wilhelmshavens. Jahrb. 1921. Hafenbautechn. Gesellschaft. Hamburg 1921.
34. idem. Die Entwicklung der Harlebucht. Abhandlungen vom naturwissensch. Verein. zu Bremen XXX Band, Heft 1/2 Bremen 1937.
35. Loon E. van. Het Grondreglement voor de waterschappen in de Prov. Groningen. Groningen 1898/1900.
36. Maschhaupt J. G. Verslag v. e. onderzoek n. d. gesteldheid v. d. bodem i. d. Dollard m. h. oog op inpoldering. Bijdr. t. d. kennis v. d. Prov. Groningen en omgel. streken. Nieuwe reeks He stuk. Groningen 1923.
37. Meekhoff Doornbosch P. H. Catalogus v. d. archieven der zijlvestenijen, welke thans het waterschap Hunsingo vormen. Groningen 1905.
38. Muller Fr. Das Wasserwesen an der Schleswig-Holsteinischen Nordseeküste I 2 Bnd. Die Halligen. Berlin 1917.
39. Nap J. M. Ommelander zijl- en dijkrechten uit de 15e en 16e eeuw.
40. Peters C. H. Oud Groningen, den Haag 1907.
41. idem. Oud Groningerland, den Haag 1912.
42. idem. Oud Groningen Stad en Lande, den Haag 1921.
43. Ramaer J. C. De vorming van den Dollart en de terpen in Nederland in verband met de geographische geschiedenis van ons polderland. Tijdsch. v. h. Kon. Ned. Aardrijksk. Genootsch. 2e serie dl. 26. bl. 1. Leiden 1909.
44. Reglement (van H. Kon. H. Prinses Anna, gouvernante der Vereenigde Nederlanden, Voogdes van Z. H. den Prins van Oranje en Nassau), om te strekken tot een onverbrekelijke wet voor alle de schepperijen, dijk- en zijlregten in de ommelanden van de Provincie van Stad en Lande, den Haag 1755.
45. Reimers H. Friesische Papsturkunden. Leeuwarden 1908.
46. idem. Die Quellen des Ubbo Emmius. Emder Jahrb. XV en XVI. Emden 1905 en 1907.
47. Reinders R. Mededeeling over de ontwikkeling van de veenkolonie Stadskanaal in de vervlogen eeuw. Bijdr. t.d. kennis v. d. Prov. Groningen I bl. 285. Groningen 1901.
48. Resolutiën der Staten van de Provincie Groningen, waarvan alphabetischchronologisch register samengesteld door G. Heikens voor de jaren 1814 1850. Groningen 1906.
G. Heikens voor de jaren 1850—1904. Groningen 1905.
F. Jansen voor de jaren 1905—1916. Groningen 1917.
49. Rietema S. P. De voormalige Fivelboezem en de geschiedenis zijner bedijking. Bijdr. t. d. kennis v. d. Prov. Gron. II — 2e St. Groningen 1903.
50. idem. Over Wierden en dijken. Schets v. e. gesch. v. d. Noordzeekust tusschen Lauwers en Eems. Tijdschr. v. h. Kon. Ned. Aardrijksk. Genootsch. 2de serie dl. 31. bl. 161 en 301. Leiden 1914.



51. idem. Het Westerkwartier v. d. Prov. Groningen. Tijdsch. v. h. Kon. Ned. Aardr. Genootsch. 2e serie dl. 42 bl. 189. Leiden 1925.
52. idem. Het Aduarderdiep en de Aduarderzijl. Groningsche Volksalmanak 1924 bl. 108. Groningen 1924.
f 53. Rijn K. van. De algemeene waterpassing der Provincie Groningen. Tabellen van A. en B. Verlaten, C. Uitwateringssluizen, D. Grondduikers, E. Duikers, stuwen en overlaten, F. Peilschalen, G. Scheepvaartkanalen en
H. waterschappen, enz. Bijdr. t. d. k. v. d. Tegenwoordigen Staat der Prov. Gr. II. bl. 129. Groningen 1861.
54. Schatte H. Neuzeitliche Senkungserscheinungen an unserer Nordseeküste. Jahrb. Oldenb. Vereins. f. Altert. kunde u. Landesgeschichte. Oldenburg 1908.
55. idem. Zur Frage der Küstensenkung. Oldenburg 1910.
56. idem. Die Entstehung und Verlandung der Harlebucht. Abhandlungen v. Naturwissensch. Ver. zu Bremen XXX Band, Heft 1/2. Bremen 1937.
57. Schwartzenberg en Hohenlansberg. G. F. baron thoe, Groot placaat en charterboek van Vriesland. Leeuwarden 1768—1793.
58. Schwantes (G.) en O. Scheel. Vor- und Frühgeschichte Schleswig-Holsteins. Neumünster i. Holst, (nog niet compleet).
59. Sitter (A. J. de) en T. Modderman. Tegenwoordige Staat van Groningen en Ommelanden (deel 20 en 21 van Tegenwoordige Staat der Vereenigde Nederlanden). Amsterdam 1793/94.
60. Smith A. J. Verlies en aanwinst van land in de Prov. Groningen gedurende de 19e eeuw. Bijdr. t. d. kennis v. d. Prov. Gr. I blz. 225. Groningen 1901.
61. Swinderen (O. d. R. van) en andere volmachten van Innersdijk en Vierendeel. Adres aan de Staten d.d. 12 Maart 1817 met bijlagen (waaronder inlatingsbrief Oosteraiezijlvesten 1458). Verzamelingen van stukken, rakende het Winsumer en Schaphalster zijlvest. Gedrukt. Groningen 1821.
62. Sybenga S. Rechtstoestand der Polders. Groningen 1897.
63. idem. Rechtsgrond der heffingen van verlaatsrechten en passagegelden wegens het gebruik der Stads Groninger kanalen. Groningen 1901.
64. idem. Dijk- en Waterschapsrecht in Groningen. Groningen 1926.
65. Sijpkens J. Bijdr. t. d. Geschiedenis v. d. waterstaatstoestanden van Westerwolde. Groningen 1924.
66. Top H. J. Geschiedenis der Groninger Veenkoloniën. Veendam 1893.
67. Veen J. v. (en P. M. Bos). De Fivel en hare verzanding. Tijdschrift Kon. Ned. Aardrijksk. genootschap 2e serie dl. 47 bl. 673 en 773. Leiden 1930.
68. idem. Onderzoekingen in de Hoofden in verband met de gesteldheid der Nederlandsche kust. Nieuwe Verh. Bataafsch Genootsch. 2e reeks dl. 11. den Haag 1936.
69. Venema G. A. Bijdr. t. d. k. v. d. Aardrijkskundige gesteldheid der Prov. Groningen. Bijdragen t. d. k. v. d. Tegenwoordigen Staat der Prov. Gr.
I. bl. 25. Groningen 1860.
70. idem. De venen en veenkoloniën in de Prov. Groningen. Bijdragen t. d.
13



k. v. d. Tegenwoordigcn Staat der Prov. Gr. III bl. 261 en 365. Groningen 1865.
71. Voormeulen v. Boekeren G. R. Feestrede ter viering van het 100-jarig bestaan der kolonie Stadskanaal. Stadskanaal 1865.
72. Walther J. W. Einführung in die deutsche Bodenkunde. Berlin 1935.
73. Werkman E. J. De doorgravingen van het Reitdiep in het begin der 17e eeuw. Groningsche Volksalmanak 1934 bl. 110. Groningen 1934.
74. Westerhoff R♦ De kwelderkwestie nader toegelicht. Groningen 1844.
75. Wildvang D. Das Reiderland. Aurich 1920.
76. Woebcken C. Deiche und Sturmfluten a. d. Nordseeküste. Bremen 1924.
77. idem. Die Entstehung des Dollart. Abhandlungen u. Vortrage zur Geschichte Ostfrieslands Heft XXIV. Aurich 1928.
78. idem. Das Land der Friesen. Oldenburg 1932.
79. Zijlma J. de Mame. Geschiedk. beschrijving van de Ommelanden in het algemeen en van het westelijk deel van Hunsingo in het bijzonder. Groningen 1884.



K. ALFABETISCH REGISTER VAN GEOGRAPHISCHE EIGENNAMEN
(voorkomende in den tekst en de bijlagen A—F).
A of Hunse 122.
Aa-landen en Kanalpolder (D.) 99.
Aalsumer uiterdijk 98, 175.
Abbemaar 126.
Abbeweer 11.
Abrahams- en Winkelhoekster diep 57. Achtkarspelen (Aechkespel) 144, 145.
Acht Zijlvesten (Aftersilvestenge) 12, 37, 73, 82, 83, 121, 124, 125, 127, 128. Addensloot 162, 163.
Adikemaweer 11.
Adorper eed 73.
Aduarder blockzijl 80, 135.
Aduarder diep 26, 80, 104, 133.
Aduarder klooster 80, 84, 120, 124, 132, 133, 134, 157
Aduarder uiterdijk 98, 175.
Aduarder zijl 80, 129, 133, 136.
Aduarder zijlvest 14, 74, 79, 81,129,136,139. Aeland 157.
Aldingahuister of Usquerder (O.) eed 71. Aldingehuizen of Alinghuizen, zijl bij — Alte Deich 96. [73, 127.
Altenauw 81, 139.
Ammeryke dijken 128.
Amsweer 11; zijlr. en eed 60.
Andelster uiterdijk 67.
Annen 122.
Anner marke 110.
Appa 43.
Appingedam 43, 90, 183.
Appingedam (Zuid en Noord) schepp. en eeden 60.
Arbere, zijl bij de — 80, 81, 132, 134. Arm, opdijk de — 46, 154, 155.
Astock (Stoth) 161.
Atlantische Oceaan 31.
Ayckaweren (Ailkeweer) 161.
Aijle venne 138, 140.
Bafloër (W. en O.) eed 71.
Baflo-Rasquert schepp. 71.
Balmahuizen 11, 77, 98.
Balmahuister Olde Rijte: zie Oude Rijt. Balktil 78.
Bamsum 168.
Bangeweer 11.
Barcklage sloot 180.
Bareveld 109, 110.
Bartoleshuis, zijl bij — 144.
Batjeverlaat 109.
Bedum 83, 126.
Bedumer weg 128.
Bedumer (Bedera) zijl 72, 105, 126.
Beerster diep en zijl 94, 95.
Beerster mude 92.
Beerster uiterdijk 171.
Beerster weg 172.
Beerta 87, 93, 95, 170, 171, 172, 179. Bellingeweer 11; eed 71.
Bellingwolde 93, 95, 171, 172, 174, 178. Bellingwolderschans 183.
Bellingwolder uiterdijk 171.
Bellingwolder zijldiep en zijl 95.
Bemer Zijdwending 38, 126.
Beneden Veensloot 107.
Berum 161.
Besheers- of Visvlieterdiep 75.
Beyumer eed 70.
Bierum 63, 177.
Biesum (Gr. en KI.) zijlr. en eeden 60; dijkr. 62.
Binnenzijlen (v. Fivel, Vischmaar en Wijmers) 61.
Binnenzijlen (bij Geerweer en den Damme) 62. Bloemhof klooster: zie Wittewierum. Blookster eed 56.
Blijham 93, 161, 172.
Blijhamster uiterdijk 95, 171.
Bocumer polder 98.
Bocum 176.
Bomster zijlvest 76, 78.
Bomster zijl 78, 139, 142.
Bonder Nieuwland 93, 96, 171.
Bonenborch 166.
Bonifadus klooster 166.
Booneschans 93.
Borch of Borg 11, 126.
Borch, huis ter — schepp. 69. Borgercompagniester diep 108, 181. Borghamster eed 73.
Borgsloot 38.
Borgsweer 11, 67.
Borgweer 11.
Borgweg 37, 57.
Boterdiep 86, 104, 131.
Bourtange 183.
Bouwenschap 56, 57.
Bovendijks 40; eed 59.
Brander of Boutenzijl 61, 64.
Bredeham 142.
Breeksterlanden 71.
Bril, de — 106.
Broecke (Westerbroek) 128.



Broeke of Bruick (Zuidbroek) 162, 163. Brundeken maar 129.
Buiner veen 182.
Buitenkampen 95.
Buitenzijlen van Delfzijl 62.
Bultster verlaat 95, 106.
Bunder hamrik 96.
Bunder Interessenten polder 99.
Bure (Buurstra) zijdwending 38, 57, 121, 126. Burg bij Noordbroek 11, 52, 163.
Burgwal (Scharnier) 11, 37, 55, 57, 82, 83, 121, 125.
Burum 43.
Buurster eed 70.
Calais, Nauw van — 31, 45.
Canteser (Kantenster) maar 155.
Carel Coenraadpolder 34, 44, 52, 92, 99, 100. Carringa of Kerner zijl 91.
Charlottenpolder 99, 179.
Claigave 142.
Claywerum 166.
Colhol (Kolhol) 154, 177.
Collum, Colmaland 143.
Colmerdijk 146.
Costverloren: zie Dallingeweer.
Crabbentil of Kruptil 61.
Crepeswolde: Zie Kropswolde.
Curretil 131.
Cusemer 74, 141.
Dallingeweerster dijk 66, 168, 169. Damsterdiep 104, 107.
Damsterdiepsdijk 35.
Damster hamrik 61.
Damster kolk 107.
Damster redschap 166.
Damme, zijl bij — 62, 152.
Deikum 176, 177.
Delf of Delve (Huns.) 17, 42, 73, 120. Delf (Fiv.) 40, 43, 63, 64, 148.
Delfzijl 50, 52, 150.
Delfzijl—Roodeschool 28.
Delleweg 27, 59, 72.
Delte (Oude en Nieuwe) 42. Diddingahuister eed 71.
Diepswal, verlaat bij — 111.
Ditzumer hamrik 96.
Doeken eed 70.
Doezum en Opende 74, 144.
Dokkum klooster 143, 166.
Dollard 28, 34, 45, 52, 88, 92, 160, 167. Dollard dijken 53, 95, 177.
Dorkwerd 40, 79, 80, 85, 134.
Dorpmans zijlvest 73, 127.
Dorpster eed 70.
Dorpster zijlvest 55, 59—61, 65, 153. Drentherwolde 122, 147, 166.
Drentsche A: zie Westerdiep.
Drentsche Hoofdvaart 108.
Drentsche marken 110.
Drentsche venen 182.
Drie Delfzijlen, Gen. Zijlvest der — 11, 12, 14, 55, 61, 63, 81, 125, 151, 152, 154, 158, 159, 174.
Driekarspelen zijlvest 94.
Dünebroekster zijl 93.
Dune Lee 161.
Duurswold 15, 23, 37, 47, 55.
Dijke, huis ten — schepp. 69.
Dijkrecht v. de Andelster uiterd. 67.
,, ,, Farmsum 66.
,, ,, Oosterwijtwerd 63, 150.
,, „ Schilligeham 67.
,, ,, Uithuizermeedster kadijken 68.
,, ,, Uitwierde en Oldijk 62, 150.
,, ,, Vierburen 63, 68, 150.
,, ,, Warffumer- en Breedster ka¬
dijken 68.
,, ,, Wierhuizen, Pieterburen en
Westernieland 67.
„ ,, Wierum en Paddepoel 67.
Dijkschepperij v. Holwierde en Marsum 63, 150.
Dijkster- of Diepster eed 58.
Dijkstraat 40.
Dijkvestig land der Sandsters 63.
Eberhard polder 99.
Eckerdisstede 124.
Eedijken, Ediken of Edykan 56, 125, 126. Eedijk i. d. Swage 52, 163.
Eekwerd zijlr. en eed 58, 59.
Eelde 84.
Eelswerder maar 155.
Eelwerd eed 60, 62.
Eelwerder til 61.
Eelwerder zijl 61, 64.
Eems 28, 41, 111, 167.
Eemsdijken 63, 90, 92, 167, 168, 177. Eemskanaal 28, 108.
Eemspolder 49, 99.
Eenrumer hamrik 157.
Eenrum, zijl- en dijkr. 67, 69, 152.
Eenster eed 73.
Eenumer eed 59.
Eenumer maar 59, 158.
Eexta 88.
Eexter marke 110.
Eexterveenster diep 181.
Eexterv. verlaat 110.
Eexterv.-Annerv. kanaal 110.
Ellerhuister eed 70.
Elswerder eed 71.
Emenhuijs Azagema 126.
Eminga eed 70.
Engelbert 28, 55, 83, 84, 85, 125, 154. Engelberter polder 27.



Engeweer 11; eed 71.
Englumer uiterdijk 98, 175.
Enselens zijlr. en eed 59.
Enumatil 40.
Eppenhuister eed 71.
Ernerenses en Uithuizers, eiland der — 16, 146—148.
Ernewerd of Ar(n)werd 17, 148. Ernstheemster eed 71.
Essen (Yesse) klooster 56, 84, 121, 122, 124. Esser nieland 56.
Everdeswolde 83, 84, 120.
Ewsum of Middels turn, schepp. 71.
Ezinge terp 47, 48; 139.
Ezinge en Hardeweer, schepp. 79.
Faan 40, 76, 79, 135, 141.
Farmsum zijlvest, dijkr. en eed 55, 66, 174 Farmsumer proostdij 15.
Farmsumer zijl 67, 90.
Feddemapolder 98.
Feerwerd, schepp. 79, 139.
Feldwerd klooster 14, 42, 150, 152, 154. Fiemel 90, 168.
Fimel—Swaghe dijk 66, 90, 168, 169.
Finser- of Fimel Ee 163.
Finsterwolde 87, 167, 170.
Finsterwolder hamrik 172.
Finsterwolder polder 52, 92, 99. Finsterwolderpolder zijl 92.
Finsterwolder zijl 93; -diep 172.
Fivel 39, 65, 149.
Fivelboezem 11, 14, 16, 28, 41, 45, 65. Fivelgo westerambt 126.
Pivelingo(land) 15, 16, 17, 122, 146, 150, 152, 153, 165.
Fivelingo (watersch.) 55.
Fletum (Flijathum) 92, 161.
Floridus Hortus klooster 166 (zie ook Wittewierum).
Tolkerdewal 11, 52, 163. optsum (Saxum of Haxne) 161. oxholster meer 106.
oxwolde: zie Peize, Roder- en Foxwolde. raamster eed 71. ransum schepp. 79, 139. riesch-Bataafsch aardewerk 23, 47, 65. rieschepalen vaart 111. ritemahuis 11, 77, 98, 136, 137.
laaikema land 80, 81. .
5aaikemaweer 11; polder 98. laarbindeweer 11.
gaarkeuken 29, 106; Oude — 106, 182. raddingehorn 168, 169.
5armerwolde (Germerawalda) 56, 57, 83, 126 tarnwerd (Klein) 67, 107, 139, 175. larnwerd en Oostum schepp. 79.
■arnwerder raken 175.
Garrelsweer 11, 43, 104.
Garreweer (Geerweer) 11, 60, 62, 152. Garsthuizen (Gershuisum) 123.
Garsthuizer Roofster of Hofster eed 58. Garsthuizervoorwerkster eed 58.
Garsthuizer maar 59; zijl 123.
Gave 105.
Gaykincks landen 129, 134, 135.
Geefsweer 11.
Geerweerster zijl 64.
Geraldeswere 120.
Gerkesklooster 74, 142, 143, 144, 145, 146. Geweide 38.
Ghelkinghenland 131, 134.
Godekema slachte 11, 77, 136.
Godlinze 63, 177.
Godlinzeranesse 150.
Goldt Hoern 161, 178.
Goorecht 15.
Goorechter hamrikken 16, 37, 55, 72, 83. Grauwedijk 23, 28, 35, 36, 39, 47, 65. Groefeter eed 58.
Groefster Lijkslaan 59.
Groete of Merer Munte: zie Munten. Groethusum 166.
Groeve 61, 158.
Gronenberg 84, 123, 126.
Groningen (Stad) 18, 32, 89, 93, 106, 109, 125, 127, 131, 139, 147, 165, 167, 170, 171, 183.
Groninger (Stads) hamrikken 55, 56, 84, 85, 124, 154; zie ook Ooster en Wester (stads)hamr.
Groninger diep 127.
Grontzijle 127, 130, 132.
Grootegast 74, 78, 145.
Srooteklyve 140.
Grooteleger 133.
Groot Oldambt: zie Oidambt.
Growe 120, 121.
Gruize 98, 143.
Grijpskerk 26, 141.
Grijze monniken 67, 159.
iaayen eed 70.
lalve Ambt (Hunsingo) 15, 17, 41 42, 44, 70, 120.
ïamburger hailig 54.
lam, den — 15, 44, 141; schepp. 79.
lamdijk 95.
lammen, de — of Schilligeham 69, 70, 151. 157.
lamster boven- en binnenlanden 96. lardeweer 11; schepp. 79. laren 84.
larkstede—Ellerhuizen 27. larkstede (Groot) schepp. 56. larkstede (Klein) eed 56. larkster of Harder eed 58.



Harsens (Hersinghe) 85, 124, 134.
Harsenser eed 73.
Haverster eed 70.
Heefswal 176.
Heekt 150, 158.
Heemwaarder eed 70.
Heerensloot of Oude Pekel A 95, 171. Heidenschapper eed 56.
Heidenschapper polder 27.
Heiligerlee, klooster en verlaat 106. Heinitzpolder 96, 99.
Helium 90, 152; schepp. 62.
Helper (Heltmer) Oosterhamrik 56, 123. Helpman 84, 123.
Hersinghe: zie Harsens.
Herwerderwech 155.
Heveskes klooster of Oosterwierum 66, 159. Hiddinger zijl 69, 159.
Hilamahusum (Hyllemahues) 75, 142, 146. Hilliko Gruppe 163.
Hoeksmeerster eed 58.
Hoen, de — (Zuid en Noord) 80, 134. Hoendiep, 26, 77, 105, 108.
Hoerediep 76.
Hoetmansmeer 109, 179.
Hofhomster eed 71.
Hofeter of Garsthuizer Roofster eed 58. Hofster- of Oosterklauw 62.
Hoge hall 100.
Holwierde, schepp. en eed 63.
Hglwierde 42, 183.
Holwinder eed 71.
Holwijrder wech 158.
Homster of Humster uiterdijken 77, 98, 141. Homster of Niehoofster zijlvest 76, 77. Hondsrug 27.
Hoofden, de — 45.
Hoogebrug, zijl bij (Ooster)- 128, 130. Hooge dam 163.
Hoogeland 15.
Hoogemeeden schepp. 79; 80, 133. Hoogezand 179, 180.
Hooghammen 28, 39.
Hoogherzijl 17, 46, 57, 151, 152.
Hoogkerk 139; schepp. 79.
Hoogster polder 98.
Hoogwatum 98, 176.
Hooidijk 40, 77.
Hoorn (Fiv.) 177.
Hoorn, de — (Westerw.) 172.
Hoomerij of Hoomsterlanden 46, 49, 57, 98, 154.
Hoomschediep 107, 108.
Hoornster eed 58.
Hooyhuisen 127.
Hornhuizen dijkr. 67; schepp. 68. Homhuister polder 34, 98.
Houinga gast (Howengahoff) 161. Houingaham (Howengehom) 161, 171.
Houw, de — 68.
Houwer zijl 68, 69.
Houwer zijlvest 67, 68, 105, 183. Hoytekamahem 125.
Huchsloete of -slate 80, 132, 133. Huisbuurster eed 59.
Huizinger maar 72.
Huizinge schepp. 71, 72, 156.
Humsterland (Humerkeland) 12, 15, 20, 41, 42, 43, 44, 141, 147, 165.
Huningaweer 11.
Hunsingo (land) 15, 16, 17, 37, 120, 122, 153, 165.
Hunsingo (Watersch.) 13, 67, 68, 131. Hunze of Oosterdiep 26, 32, 41, 55, 83,
85, 122.
Hunze arm (voorm. —) 41, 44. Hunzeboezem (voorm. —) 44, 47. Hunzeroord 85.
Ideweer 11.
Ikemapolder 98.
Innersdijk 15, 16, 27, 29, 35, 37, 42, 47, 48,
86, 156; schepp. 70, 71.
Ipengat 77.
Jadeboezem 54.
Jansem 167, 168.
Jansumergatt 160, 169.
Jeldinga- of Westerklauw 62.
Joh. Kerkhoven polder 32, 52, 53, 99. Jonkers vaart en verlaat 111.
Jouwer 74, 141.
Jukwerd eed 63; 152.
Juliana of Th. v. Seerattpolder 34,49,99,100.
Kaenghe 168.
Kalkwijk 108, 181.
Kampen, de — (Zuurdijk) 98.
Kamper eiland (Reitdiep) 107.
Kamper eiland (Zuiderzee) 33.
Kanalpolder 99.
Kantens 27, 42, 73, 105; eed 71. Kantenster maar 155.
Kappelda Berto (O. Beerta) 161. Kardingahuister eed 70.
Kardinger maar 16, 38, 157.
Karninge (Kardinger)zijl 72, 126.
Kater hals 58.
Katmis, eed 63.
Kerkvoogdijpolder 34, 49, 97, 99, 100. Kerner- of Carringazijl 91.
Kieldiep 108, 110, 181.
Kinderver laat 106.
Kitser eed 70.
Klei- of Klein Oldambt: zie Oldambt. Kleine meer 109.
Klein Wierumer eed 63.
Kleisloot 38, 57, 86, 104, 131.



Kliefsloot of Olde Rijte 44, 81, 138, 139. Klieve (Oldambt) 66.
Kloeke nieuwe diep 179.
Klocksverlaat 109.
Kloosters (N.B. voor die zonder blz. nos zie bij den eigennaam).
Aduard.
Bonifacius te Dokkum 143, 166.
Essen (Yesse).
Gerkes klooster.
Heiligerlee 106.
Heveskes of Oosterwierum 66, 159. Menterwolde, Munterwolde of Campes Sylva 89, 161, 168.
Nijeklooster 152, 157.
Oldenklooster i. d. Marne.
Oldenklooster (Feldwerd).
Ooster Reide 92.
Palmaer.
Rottum 17, 120.
Schildwolde 106.
Selwerd 153.
Ten Boer 83.
Termunten of Munterna, Menterna of Grijze monnikenkl. 67, 159, 161, 167. Thesinge of Germania 106, 151. Wittewierum, Werum of Bloemhof. Kloosterburen hamrik 157.
Kloosterburen zijlr. 69; dijkr. 67, 70.
Klijve (Lauwerzijl) 75, 176.
Knobbehorn 140.
Koediep 107.
Koldeholderhom 155.
Kolham 98; schepp. 58.
Kolhol 154, 177.
Kollum, eiland bij — 143.
Kollumer dijk 146.
Kollumerpomp 98, 144.
Kolonelsdiep 106.
Kommer- of Nije Opslachter zijl 74,76,98,141, Kommer zijlvest 74, 76. [174, 175.
Koningskamp 80, 134.
Koningslaagte 85.
Korendijk bij Gron. 131.
Korendijk bij ’t Zandt 46, 65, 149.
Koren- en Zijldijkster kwelder 49, 57. Korrelseed 59, 60.
Kortingshuis 86, 128, 130.
Kostverloren 169; -diep 91.
Krangeweer 11; eed 70.
Krewerder eed 63; dijkr. 152.
Kroonpolder 93, 95, 99, 179.
Kropswolde 83, 124, 128.
Kruptil of Crabbentil 61.
Kusemer 74, 141.
Laanster eed 70.
Lalleweer 11, 67.
Lambershuis 143, 144.
Landschaftspolder 99.
Langakker- of Nieuwe schans 95, 172, 183. Langakkerzijl 95, 96.
Langenhuister eed 71.
Langeweer 11, 140.
Langewold 15, 74, 78, 135, 141, 142, 165. Langwolder slapende zijl 140.
Lauwerpolder 99.
Lauwers 75.
Lauwerszee 33, 43, 98, 174.
Lauwerzijl 75, 176.
Leegemeeden 76.
Leegkerk-Dorkwerd schepp. 79; 139. Leekster hoofddiep 111.
Leens schepp. 68.
Leermens 42.
Leermens (Binnen en Buiten) zijlr. en eeden 59, 60.
Legewech of Woltgraftte 140.
Lellenster eed 70.
Lesterhuis 67, 159.
Lettelbert 40, 76.
Lettelberterdiep 105.
Letze, de — of Zyp 162, 163.
Leutingewolde 76.
Leychaham 75, 142.
Leye, de — 46, 58, 153.
Lidden, de — 167, 169.
Lieuwerderwolde 81, 127, 129, 131, 132, 133, 134, 136.
Linteloo- en Charlottenpolder 99, 179. Loedijken 82, 124, 128.
Loopende diep 105.
Loppersum of 't Zandt schepp. 59. Loppersum (Klein) eed 58.
Loppersum (W. en O.) zijlr. en eeden 59. Losdorp kluft 63.
Lot, het — 128, 130.
Lucaswolde 40, 79, 135.
Luddeweer 11.
Lustige maar 39, 128, 130.
Lutje Buren eed 63.
Lutkegast 40, 74, 144, 145.
Lutteke Herne 143.
Lutkehuizen 69, 70, 151, 157.
Lutkeloo 172.
Lutke of Klein Garnwerd 67, 107, 139, 175. Lutke of Lesser Munte: zie Munten. Lutkewolde 141.
Lutkewijtwerder eed 70.
Luttick hele 153.
Lydema 75.
Lijnwaarder eed 70.
Maarhuister eed 71.
Maarschebroek 181, 182.
Maarslacht zijlr. 69, 152, 157.
Maarvliet 16, 38, 41, 71, 147.
Maersdam of Noorderklieve 11, 140.



Marken 33.
Marne, de — 14, 15, 17, 41, 42, 43, 44, 70, 120, 147.
Marrabalcka 135.
Marsum schepp. en eed 63.
Martenshoekster verlaat 106.
Marum 135.
Marwijkshoofd 169.
Meeden, Meden of Medum (Old.) 88, 161, 180.
Meeden (Huns.) 176, 177.
Meedhuizer eed 66.
Meedster maar 71, 155.
Meerhuissen 161.
Meggeham (Megenham) 92, 161, 162. Melkuma eed 71.
Menkeweer 11, 72; eed 71.
Menkeweerster verlaat 73, 105, 123, 156. Menneweer 11.
Menolda klauw 62.
Mensingeweer 11, 105.
Mensingeweer zijlr. 69, 152, 157.
Menteda klauw 62.
Menterwolde klooster: zie Munterwolde. Middag 15, 41, 42, 44, 81, 82, 136, 147, 165. Middelbert 55, 83, 84, 85, 125, 154. Middelbuurscap 131.
Middelstum 27; schepp. en eed 71.
Midlaren 84.
Midwolda (Old.) 66, 88, 90, 178.
Midwolder hamrik 178.
Midwolde (W.) 40, 76.
Midwolder zijl 77.
Minsenhorne 121.
Moersloot 93.
Moeshomer klauw 62.
Monickesloot 163.
Monnyckewegh in Tremonte 135.
Mudezijl of zijl ter Mude (Fiv.) 61, 64. Mudezijl (Reitd.): zie Muthen.
Munnikenzijl 43, 74, 144, 175. Munniken-zijlvest 74, 144.
Munten, de beide —, ook Groote en Lutke of Merer en Lesser Munte, 88, 166, 168. Muntendammerdiep 107.
Munterna, Menterna, Termunten of Grijzemonnikenklooster 161, 167.
Munterwolde, Menterwolde of Campes Sylva klooster 89, 161, 168.
Munterzijl, Olde — 168. •
Mussel A 181.
Mussel A kanaal 111.
Muthen of Mudezijl (Reitd.) 84, 85, 123, 124, 125, 134.
Myllisland 142.
Nansum 42; eed 63.
Nederlandsche kust (Peilschalen) 50, 51. Negenboerenpolder 99.
Nesserland 88, 92, 167.
Niebert of Nijebert 76, 135.
Niehoofster of Homster zijlvest 76, 141. Niehoofster polder 98, 175.
Niekerk (Marne) verlaat en klieve 68. Niekerk of Nijekerk (Langewold) 79,135,141. Niekerker zijl (Langewold) 78, 139.
Nieland (Wester) 157 159, 176.
Nielandster eed (Ooster) 71.
Nienhuister eed 60.
Nieuw Beerta 87, 93, 179.
Nieuwe brug 133.
Nieuwenklooster eed 63.
Nieuwe Compagniester diep 108, 181. Nieuweschans 93, 179.
Nieuwe Statenzijl 50.
Nieuw Kruisland 98.
Nieuwland, — het (Old.) 34,52,53,91,99,178. Niezijl 77, 141.
Nittershoek 98.
Noordbroek 66, 90, 163.
Noordbroek schepp. 88.
Noorddijk 72, 83, 84, 85, 126, 154. Noorddijkster eed 70.
Noorderhoogebrug 86, 131.
Noorderklieve of Maersdam 11, 140. Noorderpomp 73.
Noordhorn 137, 141.
Noordlaren 84.
N. O. loc. spoorw. 28.
Noordpolder 68, 98.
Noord Willemskanaal 108.
Noordwolde 83, 126; eeden 70, 73. Noordwijk 40, 76, 135.
Noordzee 25, 31, 33.
Noortpant of Knipe 85, 124, 134.
Nuys 76, 135.
Nijeham 161.
Nijeklooster 152, 157.
Nije Opslagter of Kommer zijl 74, 76, 141, 174.
Nije Slachte, pomp i. d. — 77, 140. Nijeslooter- of Niezijl 77, 141, 142. Nijeslooter zijlvest 76, 106, 141.
Oberahnsche velden 54.
Obergum schepp. en eed 71.
Ockaweren (Maria Wer) 161.
Oech: zie Oogh.
Oert, die — 154.
Oessingeweer 158.
Oesterfinserwolda 161.
Oldambt (Klei- of Klein-) 11, 15, 67, 88, 90, 165, 182.
Oldambt (Wold- of Groot-) 15, 88, 90, 162, 165.
Oldambt (Watersch.) 87.
Oldambtster dorpen 166.
Olde Ae 130.



Oldebert 76.
Olde dijk 93.
Oldehoofster polder 98, 175.
Olde Munterzijl 168.
Olde Rijte of Kliefsloot 44, 81, 138, 139. Olde Rijte (Balmahuister) 11, 44, 77, 78, 81, 98, 138.
Oldekerk 40, 76, 78, 135, 141.
Oldenklooster i. d. Marne 14,69,152,151,157. Oldenklooster (Feldwerd) onder Oosterwijtwerd: zie Feldwerd.
Oldenklooster, idem, kluft 63.
Oldenzijlster eed 71.
Oldersum of Ten Post eed en schepp. 59, 64. Olde Stove 161, 168.
Olde Zijldiep (Noordhom) 141.
Oldorpster eed 71.
Oldijk dijkr. 62.
Olgerweg 56.
Olinge zijlr. en eed 59.
Omerke of Omerik 56, 125, 126 166. Ommelanden 9, 15, 89, 167, 170. Ommelanderwijk 109, 111.
Omptada 98; -Tija 46, 59, 61, 150; -Tjadda 149, 153.
Omta eed 60.
Onderdendam 72, 120, 151.
Onderdendamster zijl 132.
Onderwierumer eed 70.
Onnen 84.
Onnerpolder 27.
Onstaland 157.
Onstemansland 157.
Onstwedde 93, 182.
Oogh, het — 43, 44, 143, 144.
Oostera 15.
Dosterambt (Huns.) 15, 42, 120.
Oosterambt (Fiv.) 15.
Oosterdiep: zie Selwerderdiep.
Dosterdiep (Veenk.) 109, 180. Dosterdijkshorner verlaat 105.
Dosterdijkster eed 58.
Dosterhoogebrug: zie Hoogebrug.
Doster klauw 62.
Dostermoersche vaart 110, 181.
Dosternieland 47.
Dostemiezijl 46, 57, 72, 153.
Dostemiezijlvest 16, 17, 57, 65, 72, 155, 158 Doster- of Hofster klauw 62.
Dosteipolder 27.
Dosterreide klooster 92.
Dostersche dijken 89, 90, 170.
Doster (Stads) hamrik 55, 84, 85, 121, 123, 127, 128; schepp. 56.
Dosterweeren 11.
Dosterwierum of Heveskes klooster 66, 159. Dosterwijtwerd dijkr. en eed 63, 183. >osterzand 40. tostpolder 20, 68, 99, 177.
Oostum schepp. 79.
Oostwold (Old.) 91, 172, 178.
Oostwold (W.) 40, 76.
Oostwolder hamrik (Old.) 178.
Oostwolder polder 52, 66, 92, 99, 178. Oostwolderpolder zijl 92.
Oostwolder zijl (Old.) 91.
Oostwold-zijlvest (Duursw.) 29, 36, 62, 65, 88, 174.
Oostwolt en Go: zie Wold en Go.
Oostzee 31.
Opdiep 107.
Opende 74, 144.
Opmeeden 27.
Oprijpster eed 71.
Opslachter (Ne.) of Kommerzijl 74, 76, 141, Opslachter zijlvest 76. [174.
Opwierde zijlr. en eed 60, 62.
Oterdumer zijl 90, 164.
Oterdumer zijlr. 67, 159.
Oterdumer zijlvest 55, 66, 174.
Oud-Bunder Neuland 99.
Oude A 94.
Oude Geut 91, 92.
Oude Kwens 38, 39, 57.
Oude Maar 72.
Oude Rijte: zie Olde Rijte.
Oude Schans 93.
Oude tocht of Kliefsloot: zie Olde Rijte. Oude Vaart 75.
Oude Weer 42.
Oude Zijl 94, 179.
Oud Land en Oud Nieuwland 52, 91, 99. Overhofster klauw 62.
Overmaringe schepp. 71, 72, 156.
Overtocht 66, 90.
Oxwerd 75, 76, 79, 141.
Oxwerder- of Sloter zijl 77, 78, 98, 137, 139, 140.
?addepoel 81, 85, 129, 130, 136.
?addepoel, Hooge en Lage — dijkr. 67. ?addepoelster pomp 131.
Jagediep 109, 182.
}almaer klooster 89, 161, 166, 167, 168. ’amahuis 140.
’anserpolder 97, 98, 175.
^terswolde 127, 131.
>auwenweg 27, 28, 36, 48.
’eilschalen Ned. Kust 50, 51.
’eize (Pedzie), Roder- en Foxwolde zijlvest 79, 81, 132, 133, 134, 136.
'ekel A 92, 93, 106, 107, 109, 171, 174, 179, 181.
'ekeler (hoofd) diep 109, 111, 181, 182.
’ekeler venen 93, 179, 180.
'enningsdijkje 130.
'ieterburen dijkr. en zijlr. 67, 69, 70, 157; uiterdijk 176.



Pieter- of Lambertszijl 26, 74, 143, 144, 152. Pipe of Buiten Lauwers 174.
Polleweg 149, 153.
Pompster landen 79.
Poppemahuis 130.
Poptahalge 57, 121.
Postdijk 78, 135.
Potmaar of Temmaar 42.
Prumesteke 124, 128.
Prys Home 127.
Raken (van Garawerd en de Swaluwe) 107,175. Ranneweer 11.
Ranum—Baflo 27.
Ranumer eeden 71.
Rasquerder maar 42.
Rasquert schepp. en eeden 71.
Rebben eed 70.
Redendijk 40, 77, 78, 135.
Redschap (Gr. en KI.) 15.
Redwolde 123.
Reehorsterlaan 83.
Reide 88, 159, 168, 169.
Reiderdijken 165, 167.
Reiderland 87, 89, 93, 162, 164, 165. Reiderwolde 92, 160, 161. Reiderwolderpolder 34, 52, 92, 99.
Reiderzijl 164.
Reidland 38.
Reitdiep 80, 98, 104, 107, 108, 129, 174. Renekegroepe 163.
Rengersdiep 107.
Rensel 92, 94.
Renselverlaat 106.
Rensuma eed 71.
Rikkerda, Ryquarda 75.
Ringumer eed 60.
Ripe 80, 134.
Ritzedijk 35, 36, 58, 62.
Ritzerklauw 62.
Roder, de — (kanaal) 78, 135.
Roderwolde 76, 141; zie ook Peize, Roderen Foxwolde.
Roderwolder dijk 77.
Roeksweer 11.
Roggeneed 70.
Rollen, de — of Thesinger verlaat 105. Rongelweer 11.
Roodeschool (onder Bedum) 70; eed 71. Rottum 17, 42, 120; eed 71.
Ruigewaard 15, 44, 74, 75, 98, 143; 144, 145. Ruigezand|48, 174; polder 98, 175.
Ruiten A kanaal 111.
Rütenbroek 111.
Rijp 158.
Ryquards kl. sydwende 142.
Saaksumer polder 98, 175. 1 Saaksumer zijl 139.
Saaksumer zijlvest 74, 79, 80, 82. Saaksumhuizen zijlr. 69, 157, 159.
Samdorp (Sanddorp of Zentorp) 161. Sandsterdeel (Westerkw.) 75, 142.
Sandsters of Santsaters (Fiv.) 63, 158, 183. Sandzater hamrikken 59.
Sappema Koebrugge 75, 143, 146. Sappemeer 106, 109, 179, 180.
Sappentil 75.
Sauwerd schepp. en eed 73. Sauwerderwolder eed 70.
Schalkendam 75, 145.
Schanskerdijk 99.
Schapeshals 72, 104, 156, 157.
Schaphalster zijl 69, 157.
Scharmer Ee 28, 39.
Scharmer-Harkstede 28.
Scharmer zijl 127.
Scharmer (Skiramera) zijlvest en schepp.
11, 55, 56, 65, 83, 126, 127.
Scheeftil 106.
Scheemda 66, 88, 90.
Scheemder- en Eexter hamrikken 91. Scheemder verlaat 107.
Scheemderzwaag 99.
Schildjer weg 28.
Schildmaar 27.
Schildmeer 28.
Schildwolde (Sceldwalda) 27, 83, 90, 126, 152; schepp. 62.
Schildwolde—Westeremden 27.
Schilligeham 69, 151, 157; dijkr. 67. Schotland 31.
Schouwer zijlvest 14, 67, 69, 105, 151, 156, 159, 183.
Schuine sloot 38.
Schuitendiep 85, 86, 104, 107.
Schwaig 162.
Sebaldeburen 74, 78, 135, 145.
Sellingen 93.
Selwerd (Zylwert) 67,81,84,85,125,136,139. Selwerder- of Oosterdiep of Hunze 83, 84, 85, 86, 104, 130, 131.
Selwerderdiepje of Thije 86, 130, 131, 132. Selwerd klooster 129.
Selwerd schepp. en eed 73.
Semslinie of Gr. Will. Lod. linie 109,179,180. Siddeburen (Syerdaberth, Sydeberch) 83, 90, 126, 152; schepp. 62.
Sidewendena de Bure of Stadsweg 57, 121. Siepsloot of Zijpe 88.
Skagerrak 31.
Skilgavoorwerk (Schilligeham) 86, 122, 151. Sleeswijk-Holstein 29.
Slikken, de — 32, 49.
Slochteren (West en Oost) schepp. en eed 58. Slochter- of Rengersdiep 107.
Slochter zijl 152, 158.
Slochter (Slochtra) zijlvest 55,57,58,65,83,126.



Sloter- of Oxwerderzijl 77, 78. Smedingaheemster eed 71.
Smerige Ee 39.
Snaphaanstocht 71.
Solwerder eed 60; dijkr. 62. Soxeemberwolda (Saxumerwolde of Haxenewalt) 161.
Spanjaardsdijk 133.
Spilsluizen 107.
Spijk 63, 177.
Stads- of Winschoterdiep 107.
Stadskanaal 109, 110, 180, 181, 182.
Stads Mussel- en Ter Apel kanaal 110.
Stads polder 99, 179.
Stadsweg of Sidewendena de Bure 27,57,121. Starkenborgh kanaal, Van — 26.
Starks, Willem — eed 70.
Startenhuizer maar 41, 147.
Startingahuister eed 71.
Statenzijl 179.
Stedum schepp. 70.
Stertebolabalka 125.
Stitswerder eed 71.
Stockdorp 161.
Stocksterhome 172, 178.
Stoepenpolder 98.
Stolderijkolk 66, 90.
Stroobos, verlaat bij — 106.
Suderbuurscap 131.
Suderwater 82, 124.
Suirdijk 98, 175.
Suurhuister vaart, Oude — 106.
Swaagzijl, Oude — 92.
Swachcluse (Zwaagsluis) 80, 132, 133. Swaegh 168.
Swalinggismaland 142.
Sijbaldabuer tochtewal 145.
Sijbaldeweer 11.
Sijboltsweerster eed 63.
Sydeberch: zie Siddeburen.
Sijdeweere 69, 152.
Sijdwending of Side wendene 37.
Tammingaland 80, 134.
Tappeweerster eed 59.
Temmaars zie Potmaar.
Ten Boer schepp. en eed 56.
Ten Boerster klooster 83.
Ten Poster eed 60.
Ter Apel kanaal 111.
Ter Apeler venen 181.
Termunten (Gr. en KI.) 67, 159; zie ook Munten.
Termunter- of Grijzemonniken klooster ook Munterna of Mentema 67, 159, 161, 167. Termunter zijl 91, 162.
Termunter zijldiep 66, 91, 107.
Termunter zijlvest 87, 88, 90, 159, 174, 183. Thesinger eed 70.
Thesinger verlaat of de Rollen 105.
Thoenee 143, 146.
Thomas v. Seeratt- of Julianapolder 99, 100. Thrantawalda 122; zie ook Wold en Go. Thrantum en Gha: 126; zie ook Wold en Go. Thyartsazijl 163.
Thije (ook Selwerderdiepje) 86,130, 131, 132. Thijswerenof Tijsweer (Siweteswere) 161,168. Tienkarspelen zijlvest 87, 88, 94.
Tinallinger eeden 71.
Tjamme 88, 92, 162.
Tjamsweer 11, 30; zijlr. en eed 60.
Tjariet 28, 46, 47, 177.
Tjuchemer weg 27, 28, 36, 48.
Toomwerder eed 71.
Torptsen (Torpen) 92, 161, 162, 172. Torringa polder 99.
Torum (Tordigum) 161.
Tripscompagniester diep 109.
Tuikwerder eed 60.
Twiddinga- of Tydwynedaborg 92, 162. Tyartzemameer 146.
Tijsweer 168.
Tijumer eed 73.
Ubbega 15.
Ubbingazijl 163.
Uheda (Ulsda of Bedamewold) 161. Uiteinder eed 63.
Uiterbuurster klauw 62.
Uithuizen 150, 176.
Uithuizermeeden 68.
Uithuizen schepp. en eed 36,71,156; dijkr. 67. Uithuizer polder 20, 68, 98.
Uithuizers en Ernerenses, eiland der — 17, 146, 147, 148.
Uitwierda-Oldijk dijkr. 62, 150.
Ulger Zijdwending 38, 125.
Ulrum dijkr. 67; schepp. 68.
Ulsda 94, 95, 109, 171, 179.
Ulsder uiterdijk 171.
Uppenhuister eed 71.
Upslachte1), Nije — 76; zie ook Kommerzijl en Opslachter.
Upweerder1) zijl 136.
Usquert dijkr. en eeden 67, 71.
Usquerter uiterdijk 177.
Uterpauwinga (Utpogun of Uterapaum) 161. Uther Beerte 161.
Valkumer eed 73.
Vallaatjes wijk 111.
Valthe 182.
Veendam 179, 180.
Veendammer ben. verlaat 109.
Veendijk 36, 66, 90, 107.
x) Upslachte en upweer: vermoedelijk = opdijk.



Veenen, de — 15.
Veenhuizen 182.
Verbindingskanalen 108.
Vereenigd Kanaal 111.
Vierburen 15, 42, 63, 64, 68, 183. Vierendeel 15,16,27, 35,37, 42,47,156,157; schepp. 70, 71.
Vierhuizen 48; schepp. 68; polder 97,98,175. Vierkarspelen zijlvest 95, 174.
Vierverlaten 73, 106.
Vischmaar 43, 149; -zijl 61, 64.
Visvlieter buren 145.
Visvlieter- of Besheersdiep 75, 143, 146. Visvlieter Oude zijl 75, 143, 144, 146. Visvlieter zijl 74, 144.
Vlagtwedde 93.
Vliedorp 68.
Voorwerkster dijk 46.
Voorwerkster zijlr. 149.
Vredewold (W. en O.) 15, 77, 78, 135, 141, 147, 165.
Vries 136.
Vriescheloo 93.
Vijfkarspelen zijlvest 87, 95.
Waardster polder 97, 98, 175.
Waddenkust bedijkingen 98.
Waddenzee 31.
Wagenborgen 37, 66, 90, 159.
Walfridus brug 86, 122, 126.
Walfridus weg 122, 130.
Walsemaweer 11.
Warffum schepp. en eeden 71.
Warffumer en Breedster kadijken 68. Warffumer vaart 42, 72.
Warffumer zijl 73, 156.
Warfhuizen zijlr. en hamrik 69, 152, 157. Warfstermolen 144.
Wamster eed 58.
Waterloese 126.
Waterloozing, de — (bij St. Annen) 38. Watumer eed 63.
Watumer schans (of Hoge hall) 100.
Wedde 93.
Weelster eed 71.
Weer, namen op — 11.
Weerster eed 70.
Weer der Dille: zie Delleweg.
Wee (Wehe) zijlr. en hamrik 69, 152, 157. Wehester verlaat 105.
Weiwerder eed 66.
Werum: zie Wittewierum.
Westerambt (Fiv.) 15, 17.
Westerbroek, Broecke 27, 56, 83, 128. Westerdicken 143.
Westerdiep of Drentsche A 81,83,85,129,130. Westerdiep (Veenk.) 109, 180.
Westerdijk 40, 133.
Westerdijkshomer eed 73.
Westerdijkster eed 71.
Westeremden 27, 59, 65, 158.
Westeremden en ’t Zandt schepp. 58, 183. Westeremder voorwerkster eed 58.
Wester (Stads) hamrik (beW. en O. Reitdiep) 55, 56, 79, 81, 84, 85, 128, 129, 131, 134. Westerkwartier 15, 47, 74, 174.
Wester- of Jeldingaklauw 62.
Westerland 75, 142.
Westerlee 88.
Westernieland, ook Nieland 47, 49; dijkr. 67;
Zijlr. 69, 70, 159.
Westerreide 89, 92, 166.
Westertocht 145.
Westerwaard 43, 44, 75.
Westerweg 46, 149.
Westerwolde (land) 15, 88, 93.
Westerwolde (watersch.) 87.
Westerwoldsche A 92, 95, 171, 174. Westerwijtwerd eed 71.
Westerwijtwerder maar 42.
Wester- en Oosterzand 141.
Westpolder 99.
Westzandemer polder 74, 76.
Weterlesne 125.
Wetsinge schepp. en eed 73.
Wetsinger zijl 108, 127.
Wetsinger zijlvest 67, 73.
Wibbingelanden 172.
Wiel, de — 46, 149.
Wierhuizen (Wyrhuesen) zijlr. en hamrik 69, 70, 157; dijkr. 67.
Wierhuister uiterdijk 176.
Wierster eed 71.
Wierum 15, 80; dijkr. 67; schepp. 79; hamrik 80, 81, 129.
Wierumer zijl 129, 134.
Wildervank 108.
Wilhelmshafen 45, 54.
Wilpstervaart 111.
Winkelhoekster diep 108.
Winneham 161, 171; zie ook Wynedaham. Winnemeren (Wijmeer of Wijnnamor) 161. Winneweer 11, 65.
Winschoten 93, 171, 172, 183.
Winschoter diep 27, 104, 106, 107, 174. Winschoter dijk 171.
Winschoter zijl 93, 95, 171, 178, 179. Winsumer zijlvest 122, 126, 151,
Winsumer en Schaphalster Zijlvest 14, 17, 67, 70, 131, 155, 157, 183.
Winsum schepp. en eed 70, 71.
Winsumer loopdiep 104, 120.
Winsumer zijl 72, 127, 157, 168.
Winsum—Zoutkamp 27.
Wirdum (W. en O.) schepp. en eeden 59, 64. Witsenborger eed 70.
Wittewierum klooster (ook Werum, Floridus hortus) 14, 46, 55, 146, 149, 150, 152, 154.



Wittewierum zijlr. en eed 59.
Wolddiep 74, 78.
Wolddijk 16, 30, 35, 37, 71, 82, 126, 128. Wolden, de — 89.
Woldendorp 66, 67, 88, 90, 159.
Wold (Trentawold, Oosterwolt) en Go 83, 84, 86, 120, 122, 124, 125, 126, 127. Woldjerspoor 27.
Wold-Zijlvesten 28, 29, 36, 48, 62, 65, 174. Wolfsbarge 83.
Woltersum schepp. en eed 56.
Woltgraffte of Legewech 140.
Woltsleker dijk 91.
Wijkster eed 70.
Wijlgan (Wilgum) 161.
Wijmeldaham 161.
Wijmeerster zijl 99.
Wijmers 59, 158; zijl 61, 64.
Wynedaham 92, 162; zie ook Winneham. Wijnjetilster eed 58.
Wyrkes Suydtwende 38, 56, 126. Wijtwerderhom 155.
Wijtwerder maer 158.
Zandeweer 11; schepp. 71, 72, 156. Zandeweerster maar 72.
Zandt 49, 146, 149, 150, 158, 177.
Zandster hamrikken 46, 154.
Zandster maar 59, 149.
Zandster voorwerk 149; zijlr. 153; eed 59, 60. Zandvoortster eed 73.
Zandweg 162, 163.
Zeem eed 58; 158.
Zeerijpster eed 59.
Zeerijpster maar 59.
Zevenboerenpolder 98.
Zomerdijk (Fimel—Swage) 66, 90, 168, 169. Zoutkamp 32, 50, 52, 98.
Zoutkamper pomp 68.
Zoutkamper en Vierhuister uitland 175. Zudgalgha of Ruddendijk 135.
Zuidbroek, Broeke of Bruick 88, 162, 163. Zuidbroek—Delfzijl 27.
Zuidbroekster verlaat 106.
Zuiderham 133.
Zuiderzee 31.
Zuidhom 40, 141.
Zuid (of Zijd) wendingen 37,38,109,162,163. Zuidwenning 38.
Zuidwenningsdijk 38.
Zuidwolde (Sudawalda) 83, 126; eed 70. Zuidwolder maar 126.
Zuurdijk 68, 175.
Zuurdijkster polders 97, 98, 175.
Zwaag, de — 90, 168.
Zwaagsluis (Swachcluse) 80, 132, 133. Zwaluwenrak 107, 175.
Zwijnediep 94.
Zwijne- of Zwijnje til 59, 149, 154. Zwijnezijl 94, 95, 179.
Zijldiep (O. en N.) 141.
Zijldijk 16, 46, 65, 149, 151.
Zijldijkster buren 154, 155.
Zijldijkster of Oosterdijkster eed 58.
Zijlmaar v. Essen 121.
Zijlvesterweg 40, 80, 133.
Zijpen (verschill.) 88, 162, 163.