498
	NOGMAALS: Vrouwenarbeid in de Steenfabrieage
	DOOR ANNA POLAK,
	Directrice van het Nationaal Bureau voor Vrouwenarbeid
	N°. 16 der goedkoope Uitgaven,
	* „ ’ ''werkt door het* Nationaal Bureau voor Vrouwenarbeid
	ACOB VAN DER DOESSTRAAT 68, ’S-GRAVENHAQE.
	Prijs f 0.25.
	c
	82



	



	



	



	Vrouwenarbeid in de Steenfabricage.
	INLEIDING.
	In het najaar van 1909 wendde het Nationaal Comité in zake Wettelijke Regeling van Vrouwenarbeid zich tot ons Bureau met de vraag, een onderzoek te willen instellen naar den invloed dien de verschillende Koninklijke Besluiten, die sinds 1903 den arbeid der vrouwen (en der jeugdige personen) in de steenfabricage hebben beperkt, op die vrouwen zelven, hare gezinnen, hare kinderen, den geheelen toestand in de desbetreffende districten hebben uitgeoefend.
	Het Comité was van oordeel dat de voornaamste bepalingen , welke dateeren van 1906, nu lang genoeg hadden gewerkt om den invloed er van duidelijk te kunnen constateeren. En liever dan zelf aan het gegevens verzamelen te gaan, riep het Comité de hulp in van ons Bureau, dat immers reeds in 1903 een gedeeltelijke enquête had ingesteld naar de toestanden in dit bedrijf, en de uitkomsten van dat onderzoek in een brochure (goedkoope uitgave n° 4) had neergelegd. Déze enquête zou dan als het ware een voortzetting op die vroegere vormen.
	Immers de brochure van 1903 vervalt eigenlijk in twee deelen. Het eerste deel bevat de resultaten van een onderzoek naar den omvang van den „dwangarbeid” in de steenfabricage, waaronder te verstaan is dat de getrouwde vrouw niet werkt uit vrije verkiezing, niet omdat zij in overleg met haren echtgenoot dien arbeid noodzakelijk acht voor het onderhoud van hun gezamenlijk gezin, maar omdat de man ontslagen wordt, wanneer hij zijn vrouw niet als goedkoope werkkracht in het bedrijf medebrengt. Het tweede deel geeft de oordeelen der arbeidsters zelven weer over een artikel in het Yoor-ontwerp der Arbeidswet Kuyper, door welk artikel de gehuwde vrouw geheel uit de steenfabricage verdreven, en ook voor de ongehuwde verschillende werkzaamheden in die industrie verboden zouden worden.



	Dit Yoor-ontwerp-Kuyper is nooit wet geworden, en het absolute verbod voor de gehuwde vrouw werd niet uitgevaardigd Maar wèl is de arbeid in de steenfabricage zoowel van de ongehuwde als van de gehuwde vrouw, evenals ook van kinderen beneden de 16 jaar, door tal van Koninklijke Besluiten beperkt.
	Die bepalingen, dateerend van de jaren 1903, 1906 en 1909 werden ten slotte saaingevoegd in het Koninklijk Besluit van 10 Augustus 1909, waarbij (in de artt. 31 en 32) aan personen beneden 16 jaren en aan.vrouwen de volgende werkzaamheden in de steenfabricage verboden werden:
	u. het kleitreden, aardmaken of moddermaken en het brengen van klei op de vormtafel,
	b. het vullen van vormen uit de hand,
	c. het neerslaan van steenen uit vormen, welke meer dan één steen bevatten, of uit vormen, welke één steen bevatten en een grooteren inhoud hebben dan 2.2 d.M.3,
	(1. hefc verplaatsen van beladen kruiwagens,
	e. het vullen van de ovens,
	f. het nemen van nog niet geheel afgekoelde gebakken steenen uit de ovens;
	terwijl het verplaatsen van beladen kruiwagens aan ongehuwde vrouwen boven 16 jaren, en het in de ovens naast en op elkander leggen van de steenen ter plaatse, waar zij gebakken zullen worden aan gehuwde èn ongehuwde vrouwen boven 16 jaren kan worden toegestaan, mits zij medisch onderzocht en goedgekeurd zijn.
	De vraag luidt nu: welke zijn van al die bepalingen, in het bijzonder de bepalingen omtrent den vrouwenarbeid, de gevolgen geweest ?
	Om een antwoord op die vraag te geven, hebben wij eerst getracht te onderzoeken den
	Omvang van het gebied, waarop beperkende bepalingen hun invloed hebben kunnen doen gelden.
	Wanneer wij de wetenschap, waar in den lande de, of althans sommige der, door bovengenoemde K. B. verboden of aan voorwaarden verbonden werkzaamheden in de steenfabricage door vrouwen worden verricht, trachten te putten uit de Verslagen van de Inspecteurs van den Arbeid, dan blijkt het, dat die bron niet geheel voldoende is.



	Alleen over de jaren 1904, 1905 en 1906 vinden wij een gespeoificeerden staat van keuring. Want vóór 1904 had er geen medische keuring plaats en het gedetailleerde Verslag over 1907 en 1908 is nog niet verschenen. In de jaren 1905 en 1906 nu kwam de medische keuring, verplicht voor de ongehuwde vrouwen boven 16 jaren die steeneu willen kruien en voor de gehuwde zoowel als voor de ongehuwde vrouwen boven 16 jaren die ovens willen vullen, alleen nog voor in Hendrik-Ido-Ambacht en in 6 gemeenten langs den Hollandschon IJsel.
	Te Hendrik-Ido-Ambacht in ééne fabriek slechts, waar respectievelijk 9 en 8 ongehuwde vrouwen werden gekeurd.
	Langs den Hollandschen IJsel, in de gemeenten Capelle, Gouderak, Krimpen, Moordrecht, Nieuwerkerk en Ouderkerk, respectievelijk in 3,6, 2,1, 3, 6 fabrieken, waar 4, 26, 6,8, 9, 10 gehuwde vrouwen; 0,2, 1,1, 1,1 weduwen; 25, 36, 13, 1, 20, 43 ongehuwde vrouwen; totaal 207, werden gekeurd in 1905; en
	3, 19, 7,9, 4, 7 gehuwde vrouwen; 0,4, 0,1, 0, 1 weduwen; 26, 23, 13, 1, 19, 44 ongehuwde vrouwen; totaal 181, in 1906.
	Afgekeurd werden daarvan in 1905: 1, 10, 1,2, 3, 4 gehuwde, en 1, 2,0,0, 1 (weduwe), 2 ongehuwde vrouwen; totaal 27; en
	in 1906: 0,7, 0,1, 0, 1 gehuwde, en 1,0, 1,0, 0, 1' ongehuwde vrouwen; totaal 12.
	In 1904 waren de cijfers der keuringen; 5, 23, 5, 11, 13, 14 gehuwden; 0,2, 2,1, 1, 1 weduwen; 30, 43, 12, 2, 20, 47 ongehuwden; totaal 232.
	Afgekeurd waren in dat jaar: 2,5, 1,2, 4, 4 gehuwden, en 3,0, 0, O, 1 (weduwe), 2 ongehuwden; totaal 24.
	Bovendien werden in 1904 nog in de gemeenten Oosterhout en Budel, beide in Noord-Brabant, en Heer in Limburg , telkenmale aan ééne fabriek, 1,0, 0 gehuwde en 5, ‘2, 1 ongehuwde, te zamen dus 9 vrouwen gekeurd, die geen van allen werden afgewezen. Na 1904 kwam in die gemeenten geen keuring meer voor.
	Nu is het mogelijk, dat dit niet meer plaats hebben der keuring het gevolg is, hetzij alleen hetzij mede, van de lastige Koninklijke Besluiten, maar evenzeer kan het veroorzaakt worden door de neiging die in dit bedrijf, ook reeds vóór de uitvaardiging der K. B. in questie, bestond tot vermindering van den vrouwenarbeid.



	In het Naschrift op de Bureau-uitgave van 1903 over dit zelfde onderwerp lezen wij: „Allereerst treft wel het betrekkelijk weinig voorkomen van den vrouwenarbeid in de steenfabricage, behalve in Zuid-Holland, Utrecht en Zuid-Gelderland. Om dit kernpunt heen kunnen we als ’t ware twee half-cirkels trekken, binnen de eerste waarvan vrouwenarbeid weinig, binnen de laatste waarvan vrouwenarbeid niet of nagenoeg niet voorkomt. Groningen, Oost-Overijsel, Oost-Gelderland, Zuid-Limburg, Zeeland geen of nagenoeg geen vrouwenarbeid; Friesland, West-Overijsel, West-Gelderland, Noord-Limburg, betrekkelijk weinig vrouwenarbeid; Zuid-Gelderland, Utrecht, Zuid-Holland, betrekkelijk veel. „Betrekkelijk” , want op het algemeen totaal der steenarbeiders is toch het aantal vrouwen relatief gering.
	De Beroepsklapper van 1899 geeft slechts 656 vrouwen op een algemeen totaal van 12506, dus slechts 5 pCt.
	Ook is haar aantal relatief verminderende” (wij cursiveeren) „waar dit van 1889 tot 1899 klom van 517 op 656 en dus ongeveer 1.2 maal zoo groot werd , terwijl het algemeen totaal steeg van 8876 tot 12606 en dos ongeveer 1.6 maal zoo groot werd. Het aantal vrouwen steeg dus niet in die mate mede”.
	Dit laatste gedeelte is niet geheel juist. Immers, het Verslag van den Inspecteur van den Arbeid in de 7° inspectie (Gelderland) in de jaren 1903 en 1904 meldt, dat aan 108 steenfabrieken langs de rivieren in Gelderland en er waren er toen in het geheel langs de Geldersche rivieren 154, en bovendien nog 23 in den Achterhoek vóór 1900 werkten 341 meisjes beneden 16 jaar, 506 ongehuwde vrouwelijke personen van 16 jaar of daarboven, en 215 vrouwelijke personen van 16 jaar of daar boven gehuwd of weduwe, d. i. 1062 vrouwelijke personen. Terwijl dus ten tijde van de volkstelling van 1899 aan die 108 bezochte van de 177 Geldersche fabrieken alléén reeds 1062 vrouwen werkten, is het niet mogelijk dat het aantal voor het geheele land slechts 656 bedroeg.
	Het cijfer der volkstelling is dus te eeneamale foutief, hetgeen wellicht een gevolg hiervan is, dat de arbeid in de steenfabricage grootendeels plaats heeft in den zomer, van April of Mei tot September veelal, zoodat hij, als zoo menige seizoen-arbeid, bij de in den winter gehouden volkstelling eenvoudig niet wordt opgegeven.
	Ook het cijfer dat de volkstelling geeft voor de mannelijke



	werkkrachten in de steenfabricage: 12506 blijft waarschijnlijk ver beneden de werkelijkheid. Want alleen reeds in diezelfde 108 van de 177 fabrieken in Gelderland werkten 5424 mannelijke personen. Het is dunkt ons ondenkbaar, dat, terwijl Gelderland volstrekt niet de streek vormt waar dit bedrijf zich concentreert, en in vele andere streken van ons land vrouwenarbeid in deze industrie geheel ontbreekt, het totaal-aantal mannelijke werkkrachten in den lande nog niet maal zooveel zou bedragen als in de bezochte Geldersche fabrieken.
	Hoe dit alles zijn moge, dit is zeker, dat reeds in 1889 belangrijk minder vrouwelijke dan mannelijke werkkrachten in dit bedrijf werden aangetroffen, terwijl het verschil tusschen beide in 1899 grooter was, en nu stellig nóg weer veel grooter zal zijn.
	Volledige cijfers daaromtrent zijn niet te verschaffen. Wel weten wij, dat in genoemde 108 fabrieken langs de rivieren in Gelderland van vóór 1900 tot 1906 het totaal-aantal mannelijke werkkrachten Jo?nam met 554, het totaal-aantal vrouwelijke werkkrachten afnam. met 335.
	Ia 1904 meldt de Inspecteur van den Arbeid in de 9° Inspectie (Friesland), dat in die provincie in de bezochte gezamenlijke fabrieken 1118 vrouwen worden aangetroffon, (waarvan 219 gehuwd), en dat daaraan 12.8 pCt., d.i. pl.m. 140 in de steenfabrieken werkzaam waren. En verder: „nieuwe bedrijven, waarin door vrouwen gewerkt werd, kwamen niet te mijner kennis, integendeel worden in enkele bedrijfstakken , met name de steen- en zuivelindustrieën”, (wij cursiveeren) „de vrouwen meer en meer door mannen vervangen".
	Er blijkt dus, dat in verschillende deelen van ons land minder vrouwen dan vroeger in de steenfabrieken worden aangetroffen. Die vermindering is niet altijd een gevolg van do beperkende K. 8., want ook in streken, waar de verboden of voorwaardelijk toegestane werkzaamheden niet door vrouwen werden verricht, valt gelijke vermindering te constateeren. Eene der oorzaken hebben wij ongetwijfeld te zoeken in de hoogere en vooral regelmatiger verdienste van den huisvader; een andere in de voorliefde der „bazen” voor mannelijk boven vrouwelijk personeel. Zoo lezen wij in het Verslag van den Inspecteur van den Arbeid der 7e Inspectie over 1905 en 1906: „Nu evenwel in de laatste jaren de tegenzin bij de vrouwen en meisjes om op de steenfabrieken te werken grooter wordt, ten minste merk-



	baar tot uiting komt, en bovendien de meeste bazen liever zoo min mogelijk vrouwen op de fabriek hebben, ziet men nog al op een groot aantal fabrieken bet opzetten door mannen geschieden, op enkele geheel en al, op andere door ploegen mannen naast ploegen vrouwen ') Deze vermindering is m. i. in geen enkel opzicht te betreuren, daar.... de meisjes dikwijls met tegenzin naar de fabriek gaan terwijl de bazen over de vervanging zeer tevreden zijn, en er op nog grooter schaal toe zouden overgaan, indien genoog mannen steeds te verkrijgen waren. Dat de Arbeidswet hierop invloed heeft gehad is niet geheel van waarheid ontbloot, daar juist het opzetten .... onder sommige omstandigheden ’s morgens vóór 5 uur geschiedt en het gemakkelijk is, dan mannelijke opzetters beschikbaar te hebben”-
	Uit het feit dus, dat de vrouwelijke werkkrachten in dit bedrijf verminderen is niet af te leiden, dat die vermindering veroorzaakt werd door of zelfs maar verband hield met de herhaaldelijk genoemde K. B. Die vermindering zou ook zonder de H. B. hebben kunnen geschieden. Doch omgekeerd , dat in 1904 slechts in 2 gemeenten in Noord-Brabant, 1 gemeente in Limburg, te Hendrik-Ido-Ambacht en in 6 gemeenten langs den Hollandschen IJsel de voorgeschreven medische keuring plaats had, bewijst niet, dat de verboden of voorwaardelijk toegestane werkzaamheden in andere gemeenten en aan andere fabrieken niet door vrouwen geschiedden. Het is immers zeer wel mogelijk, dat de fabrikanten of de bazen, liever dan de kans te loopen dat hun werksters werden afgekeurd, ze uit eigen beweging wegzonden of aan andere bezigheden dan vroeger te werk stelden. En zoo zouden dus de K. B. wel degelijk invloed hebben kunnen uitoefenen, zonder dat het in de keuringstabellen zichtbaar was.
	Daarom werd door ons aan 38 fabrikanten in 21 gemeenten een vragenlijst gezonden, luidende aldus:
	1. Zijn er, ten gevolge van de K. B. van 1903 en 1906 minder volwassen vrouwen dan voorheen werkzaam in uwe steenbakkerij ?
	«.doordat er vrouwen medisch zijn afgekeurd?
	l) Blz. 46. Schrijver vervolgt: „Hierbij doet zich het verschijnsel voor dat, naast elkaar, voor dezelfde hoeveelheid werk de mannen hooger beloond worden dan de vrouwen(Wij cursiveeren).



	h. doordat vroeger vrouwen ten uwent werkzaamheden verrichtten, welke thans, niettegenstaande medische goedkeuring, voor haar verboden zijn?
	c. doordat een geringer aantal vrouwelijke arbeidskrachten zich aanbieden, uit vrees, wellicht te worden af gekeurd?
	d. doordat door U een geringer aantal vrouwelijke arbeidskrachten dan voorheen wordt aangenomen?
	e. doordat door U in ’t geheel geen vrouwen moer worden aangenomen, zoodat Uwe steenbakkerij langzamerhand alléén mannelijke arbeidskrachten tellen zal?
	‘2. Hoe groot is de vermindering van vrouwelijke arbeidskrachten in Uwe steenbakkerij ?
	a. per jaar?
	h. gedurende de laatste 6 jaar?
	c. in verhouding tot het geheele aantal werklieden te Uwent?
	3. Wat de vrouwen betreft, die te Uwent medisch zijn afgekeurd of die eventueel om andere redenen door U zijn weggezonden, hoevele harer zijn gehuwd, hoevele ongehuwd?
	4. Betreft de eventueel verminderde aanbieding van vrouwelijke arbeidskrachten te Uwent in hoofdzaak gehuwde of ongehuwde vrouwen?
	5. Hebt U de vrouwen te Uwent wellicht behouden, en te werk gesteld aan andere onderdeelen van het vak (opzetten bijv.), die niet voor haar verboden zijn?
	Zoo ja, de vrouwen die medisch zijn goedgekeurd alléén, of óók zij, die medisch zijn afgekeurd ?
	6. Heeft die verandering van werkzaamheden invloed gehad op haar loon?
	Zoo ja, verhoogenden of verlagenden invloed?
	7. Heeft de verandering van werkzaamheden voor diegenen Uwer mannelijke arbeidskrachten, welke de hetzij weggezonden, hetzij in minder grooten getale aangenomen vrouwelijke arbeidskrachten hebben vervangen, invloed uitgeoefend op het loon dier mannen?
	Zoo ja, verhoogenden of verlagenden invloed?
	8. Keurt ü de genoemde K. B. goed ?
	Zoo ja, om welke redenen?
	Zoo neen, ter wille van het bedrijf niet?
	Of ter wille van de vrouwen en hare gezinnen niet?



	9. Zoudt u das wenschen
	a. handhaving der K. B. ?
	h. of intrekking?
	c. of wijziging? Zoo ja, welkeP
	Opmerkingen ....
	Antwoorden kwamen in van 13 fabrikanten uit 11 gemeenten; meest globale, slechts weinige gespecificeerde antwoorden. Wij laten ze hieronder in résumé volgen, gerangschikt naar de plaatsen, en deze weder naar de provinciën waaruit ze kwamen.
	Antwoord 1.
	OOSTERHOUT (Nookd-Bkabant). Fabrikant A. „Op onze fabriek zijn geen vrouwen werkzaam. Hier in Noord-Brabant (het donkere Zuiden) komt de vrouw als arbeidster op de steenfabrieken slechts sporadisch voor”.
	Antwoord 2.
	Fabrikant B.: 1. „ja.”
	a. „neen.”
	h. „ja.”
	c. „neen.”
	d. „ja.-”
	2. „6 of |.”
	3. „alleen gehuwde.”
	4. „alleen ongehuwde.”
	5. „ja.”
	6. „ja; verlaagd.”
	7. „neen.”
	8. „sterk af gekeurd, terwille van het broodeloos stellen van vele jonge meisjes , dewelke alsdan arbeiden en thans langs de straat loopen, en hun werk dat vervangen wordt door mannen aanzienlijk duurder is” (hetgeen strijdt met het antwoord op vraag 7).
	9. „Ik zou verzoeken intrekking van K. B.”



	Antwoord 3.
	KAMPEN: 1. „neen.”
	a. „
	b. „
	c. „
	d. „ja.”
	e. „vrouwen worden zooveel mogelijk vervangen.”
	2. „30 pCt.”
	4. „van beide; echter ongehuwde het meest.”
	5. „de vrouwen zetten op en reinigen de vormbakken.”
	0. „ja; in het voordeel der vrouwen,
	7. „vrouwen zijn niet door mannen vervangen; wel door machines.”
	Antwoord 4.
	NIJMEGEN. „Neen evenveel vrouwen. De werkzaamheden, genoemd in uw schrijven, zijn bij ons nimmer door vrouwen verricht.”
	Antwoord 3.
	RENKUM. 1. „ja.”
	a. „neen.”
	c. „neen.”
	d. on e. „geen vrouwen meer op de fabriek.”
	Antwoord 6.
	ZUTPHEN. „Sedert 1880 gebruikte ik uitsluitend mannelijke werkkrachten.”
	Antwoord 7.
	MONTFOORT. „Do werkzaamheden, verboden bij de K. B. worden en werden bij mijne fabrieken niet door beschermde personen verricht, zoodat die besluiten geen invloed in mijn bedrijf hebben uitgeoofend.”
	Antwoord 8.
	WERKHOVEN. Fabrikant A. 8. „heeft voor mij geen belang; genoemde werkzaamheden worden op mijne fabriek nooit door vrouwen verricht.”



	Antwoord 9.
	Fabrikante B. „Op de fabriek wordt maar gewerkt van 1 Mei tot 1 Augustus, dus maar 3 maanden per jaar waarin men vrouwen zou kunnen gebruiken. In 1909 hebben geen vrouwen meer op de fabriek gewerkt.”
	Antwoord 10.
	ZÜYLEN. 1. „Evenals vóór de inwerking-treding der Arbeidswet” (schrijver meent vermoedelijk derK. B.) „slechts 5 vrouwen, alléén gedurende de zomer-campagne, om do ongebakken steen ter droging onder de matton te bergen en de turfschepen te helpen lossen.”
	c. „Omdat door de algemeene loonsverhooging de inkomsten der huisgezinnen zijn verbeterd, zijn de gehuwde vrouwen minder dan vroeger belust op fabriekswerkzaamheden, terwijl de ongehuwden vrij jong diensten zien te krijgen in burgergezinnen, of naar de breifabriek gaan. Bovendien worden door vermeerdering der machines minder arbeidskrachten gevraagd, en blijven de meisjes in de eerste plaats weg.”
	9. a. „neen.”
	h. en c. „ja, alle. Voor goede en krachtige uitoefening der industrie is vrijheid noodig. De vele K. B. werken verlammend, en nadeelig voor de energie! De patroons moesten in overleg met hun werklieden vrij zijn te regelen welke uren er gewerkt zal worden; bijv. midden zomer is het op steenfabrieken bepaald in het belang der werklieden de middendaagshitte te vermijden. Dus dan slapen. Vroeg op en werken. Verkorten van den werktijd is voor werklieden in /umcf-industrie (speciaal pannenfabrieken) beslist af te keuren. De werklieden spannen zich te veel in on het product wordt slordig gemaakt, zoodat steeds meer „machinaal” de bovenhand krijgt tot sèhade der arbeiders ... Kleine en lichte werkzaamheden, speciaal tot verlichting van man of vader, moesten meer dan tot heden geoorloofd zijn. Verbod van arbeid voor gehuwde vrouwen en moeders in steenen pannenfabrieken voor langer dan één uur per dag zou voor ’t gezin gewenscht zijn!”



	Antwoord 11.
	HENDRIK-IDO-AMBACHT. i. „ja.”
	<i. „neen.”
	b. Ja.”
	c. „ja.”
	d. „ja.”
	e. „neen.”
	2. „10 PCt.”
	a. „nu niet meer, alleen de eerste jaren pl. m. 3 a 4 pCt.”
	c. „4 pCt.”
	4. „ongehuwde vrouwen.”
	5. „ja; allen.”
	6. „soms verhoogenden, soms verlagenden.”
	7. „ja; verhoogenden invloed.”
	8. „neen; terwille van het bedrijf niet.”
	9. a. „gedeeltelijk, voor de gehuwden.”
	Opmerking. In hoofdzaak is de grootste hinderpaal voor het bedrijf het vullen der ovens. Dat maakt de fabricage door de K. B. 20 pCt. duurder.”
	Antwoord 12.
	NIEUWERKERK AAN DEN IJSEL. „Nadat de door U bedoelde wetgeving ons veel schade en nog meer last en ergernis veroorzaakt had, m. i. zonder eenig nut voorde betrokken arbeiders op te leveren, is daarin in 1909 een voor ons zeer gunstige wijziging gebracht door de bepaling dat ongehuwde vrouwen weer beladen wagens mogen verplaatsen. Hoewel het verbod van enkele soorten arbeid natuurlijk nog last veroorzaakt, kan de arbeid op onze fabrieken nu toch zoodanig geregeld worden, dat de werkgevers voldoende mannen, vrouwen en jeugdige personen kunnen krijgen voor de uitoefening van hun bedrijf, en omgekeerd alle mannen, kinderen, gehuwde en ongehuwde vrouwen den arbeid en het daarbij behoorende loon kunnen verkrijgen, die zij verlangen.”



	Antwoord 13.
	WOERDEN. 1. „neen.”
	5. „ja.”
	6. „neen.”
	7. „neen.”
	8. „ja; terwille van het gezin.”
	9. a. „ja.”
	Er blijkt dus, dat in 7 van de 13 fabrieken door de K. B. geenerlei invloed werd uitgeoefend, hetzij omdat (in 2 fabrieken : te Oosterhout en 'te Zutphen) ook vroeger uitsluitend met mannelijke krachten gewerkt werd, hetzij omdat (nd. te Kampen) onafhankelijk van de K. B. steeds meer werkzaamheden machinaal geschieden, zoodat de vervanging van vrouwen door machines niet aan de K. B. te wijten is; hetzij eindelijk omdat (nd. te Nijmegen, Montfoort, in ééne fabriek te Werkhoven, en te Zutphen) de door de K. B. verboden of slechts voorwaardelijk geoorloofde werkzaamheden ook vroeger niet door vrouwen werden verricht.
	( i v 1 v ' ' vAA 'V vX v-1 vJ-X VvX X XV_y lilj ■ Yan die 7 fabrikanten is er slechts één die over de K. B. waar hij dus zelf niets mede te maken heeft noch ooit heeft gehad, een oordeel uitspreekt.
	Het is de fabrikant uit Zuylen, die zich in zijn boven weergegeven uitvoerig en zeer gewaardeerd antwoord verklaart tegen het verbod van kruien voor jongens beneden 16 jaar, tegen hetgeen uitteraard geen betrekking heeft op de K. B. in quaestie, maar wél op de Arbeidswet dwingende bepalingen omtrent arbeidsduur en arbeidstijd, vóór het verbod van arbeid voor de gehuwde vrouw van langer dan één uur per dag; terwijl hij de K. B. in zake de steenfabricage alle zou willen zien ingetrokken.
	In de overige 6 fabrieken hebben de K. B. wèl invloed gehad, n.l. in de andere fabriek te Oosterhout, te Renkurn, Hendrik-Ido-Ambacht, Niewerkerk, in de andere fabriek te Werkhoven en te Woerden; benevens uitteraardin de overige 5 gemeenten langs den Hollandschen IJsel, waaruit van de zijde der fabrikanten geen antwoord ontvangen werd.
	Van die 6 bestaat de invloed bij 2 hierin dat de vrouwen thans andere werkzaamheden dan vroeger verrichten. Dit is het geval te Woerden en te Nienwerkerk. Bij 2: n.l. te Oosterhout en Hendrik-Ido-Ambacht worden er tengevolge der K. B. thans minder, en bij 2; te Renkum en te Werk-



	hoven, in het geheel geen vrouwen meer te werk gesteld. Koevele vrouwen daardoor uit hare vroegere kostwinning verdreven of van die kostwinning verstoken zijn, valt voor zoover Renkum en Werkhoven betreft in ’t geheel niet op te maken, terwijl uit Oosterhout gemeld wordt dat de vermindering 6 van de 9 vrouwen bedraagt, en de 10 pCt. waarover uit Hendrik-Ido-Ambacht gesproken wordt, wellicht de 9 of 8 vrouwen beteekenen, die aan de laatste keuringen aldaar, in 1905 en 1906 , hebben deelgenomen.
	Nu nog, na zoovele jaren, na te gaan wat er van die vrouwen geworden is, zou een uiterst moeilijk, wel haast onmogelijk beginnen zijn. En zoo blijven wij dan ten slotte aangewezen op de gemeenten langs den Hollandschen IJsel, waar een betrekkelijk groot aantal vrouwen in de steenfabricage worden aangetroffen, waar velen vóór de uitvaardiging der K. B. in quaestie de verboden of voorwaardelijk geoorloofde werkzaamheden verrichtten, zoodat de invloed dier K. 8., indien ergens, zich zeker daar het sterkst moest doen gevoelen.
	Zien wij evenwel vooraf, hoe door de 6 fabrikanten, in wier bedrijf de K. B. wèl verandering hebben teweeg gebracht , over die besluiten wordt geoordeeld.
	De fabrikanten uit Renkum en Werkhoven laten zich in het geheel niet er over uit. De fabrikant uit Woerden keurt ze goed, en zou ze gehandhaafd willen zien terwille van het gezin. De fabrikant uit Rieuwerkerk keurt ze af. Ook uit Oosterhout komt een sterk afkeurend oordeel, terwijl ten slotte uit Hendrik-Ido-Ambacht geen instemming wordt betuigd, terwille van het bedrijf, met de K. 8., hoewel gedeeltelijke handhaving der bepalingen, n.l. voor do gehuwden, gewenscht geoordeeld wordt. Er blijkt dus, dat 2 zich niet uitspreken, 1 absoluut vóór, en 1 gedeeltelijk vóór is, terwijl 2 tegen zijn.
	Onderzoeken wij thans den
	Invloed der Koninklijke Besluiten in de Steendistricten langs den Hollandschen IJsel.
	De invloed, dien de K. 13. in zake de steenfabricage konden oefenen, kon zich doen gevoelen op economisch zoowel als °P hygiënisch gebied. En op beide terreinen zoowel ten gunste als ten óngunste.
	T-i • ° Economisch ten gunste , wanneer de loonen der mannen



	zoozeer verhoogd waren, dat ze, vermeerderd met hetgeen door het thuisblijven der huisvrouw weid uitgespaard, méér bedroegen dan het voormalige loon van man en vrouw samen. Economisch ten óngunste, indien het mannenloon niet of niet in verhouding was verhoogd; ongerekend nog het door niets gecompenseerde noch te compenseeren nadeel voor de weduwen, de gescheiden of verlaten vrouwen, en de ongehuwden, die werden weggezonden, of minder dan vroeger werden aangesteld.
	Hygiënisch ten gunste zou de toestand veranderd zijn, indien door het meer dan voorheen thuisblijven der moeders de kindersterfte ware verminderd.
	Hygiënisch ten óngunste daarentegen, wanneer door toenemende armoede de voeding, en daardoor weder de gezondheidstoestand, van moeder en kinderen in slechtere conditie bleek gekomen te zijn.
	Wij wendden ons tot die personen en corporatiën van wie wij meenden het gewenschte licht te kannen ontvangen, en zonden, behalve aan de eigenaars der fabrieken, ook aan de doktoren, de vroedvrouwen, de diakonieën en Burgerlijke Armbesturen, benevens aan een twintigtal arbeidsters een circulaire met vragenlijst, welke, behoudens de voor iedere groep noodzakelijke wijzigingen, overeenkomt met de boven aangehaalde vragenlijst aan de fabrikanten.
	Van deze laatsten heeft, zooals wij zagen, slechts één geantwoord. En uit dat antwoord bleek, dat er van vervanging van vi’ouwen door mannen, in het algemeen van vermindering van het aantal vrouwelijke werkkrachten aan zijne fabriek geen sprake was. De werkzaamheden waren anders verdeeld: dat was alles.
	– . – ~, En wat op deze fabriek, te Nieuwerkerk, plaats had, schijnt ook aan de andere fabrieken langs den Hollandsohen IJsel te zijn geschied. Tenminste, dat bleek ons te Moordrecht en te Gouderak bij gelegenheid van een persoonlijk bezoek, waarover aanstonds nader.
	En daardoor, d. w. z. doordat vermindering van vrouwenarbeid ternauwernood is voorgekomen, moeten het ligt voor de hand ook de bovenaangeduide economische en hygiënische gevolgen der K. 8., welke gevolgen immers juist op een dergelijke vermindering gebaseerd waren, achterwege blijven.
	Het is dan ook vermoedelijk daaraan te wijten, dat de doktoren aan den Hollandschen IJsel ditmaal, op een enkele



	uitzondering na, geen antwoord zonden op onze vragenlijst. In 1903 had uit elk der 6 gemeenten één geneesheer geantwoord, en wel in dien geest, dat zij de werkzaamheden in de steenfabricage in het geheel niet schadelijk voor de gezondheid, en zeker niet schadelijker dan willekeurig welken anderen arbeid, achtten.
	Eén schreef: „Nimmer heb ik persoonlijk nadeelige gevolgen gezien van den arbeid van ongehuwde vrouwen en jonge meisjes in de steenfabrieken. Ja, doordat ze van April tot November in de buitenlucht werken, is hun gezondheidstoestand gemiddeld beter dan die van andere jonge meisjes en ongehuwde vrouwen in mijn praktijk. Bij voldoende bepalingen in geval van zwangerschap of bevalling, zoo noodig tijdens de geheele zoogingsperiode, zie ik geen schadelijke gevolgen voor de gehuwde vrouw en ook niet voor den zuigeling.” Een ander: „De arbeid in de steenplaatsen is volgens mijne 12-jarige ervaring niet schadelijker voor de gezondheid dan land- of huisarbeid. Bepaalde ziekten, daaraan te wijten, komen niet voor. Bij vrouwen, die tot in de laatste dagen harer zwangerschap nog haar werk verrichtten, verliepen bevalling en kraambed normaal. Levenlooze kinderen werden niet geboren.” En weer een ander, ten slotte: „M. i. kan de arbeid voor vrouwen, zoowel gehuwd als ongehuwd , in de steenfabrieken, als absoluut onschadelijk geacht worden. Ik zou in de twintig jaren, die ik alhier gevestigd ben , geen enkel geval van ziekte of ongeluk kunnen aanwijzen waarin de arbeid in de steenfabrieken als de causa vera, als speciaal eigen aan die werkzaamheden, kon worden geconstateerd. Ik zou liever het tegenovergestelde willen beweren, dat de steenfabrieksarbeid voor de vrouwen is een gezonde bezigheid, die zich uit, bijna zonder uitzondering, in kracht van lichaam en opgewektheid van geest.”
	O' ’ II VUUÜVIVA V UJI Het ligt voor de hand dat het oordeel der geneesheeren in die 6 jaren niet veranderd is, en dat er, nu ook in de toestanden weinig verandering gekomen is, geenerlei aanleiding voor hen bestond om in deze zaak opnieuw te getuigen.
	Alleen dr. B. W. Mahi uit Moordrecht antwoordt als volgt:
	„Ik ben 18 jaar hier arts in Moordrecht, waar een vrij groote steenbakkerij is; pl. m. 70 personen zijn er werkzaam. In de laatste twee jaar zooals eene andere enquête me leerde, was er geen enkelen dag verzuim van het personeel wegens ziekte geweest. Volgens mijne meening is' het risico voor



	ziekte in dit bedrijf al vrij wel gelijk aan andere bedrijven. Quantitatief verschil bij deze en de arbeidersbevolking vond ik niet. De bevallingen, hoewel de vrouwen tot de laatste week soms blijven werken, verloopen in den regel normaal.”
	Wat de vroedvrouwen betreft in 1903 hadden er ‘2 geantwoord, waarvan de ééne schreef: „Den arbeid voor ongehuwde vrouwen en meisjes boven de 16 jaar acht ik niet nadeeliger dan anderen arbeid; het is mijn meening, dat het stelsel van den dwangarbeid der gehuwde vrouw behoort te worden afgeschaft, vooral met het oog op de verzorging hunner kinderen.” En de andere: Ik acht het voor vrouwen die een moeilijke zwangerschap mochten doormaken wel bezwarend ofschoon ik geen feiten kan opnoemen van moeiélijke geboorten van het kind, die op rekening van ’t werken in de steenplaatsen moeten worden gesteld." (cursiveering van ons).
	Thans antwoordt slechts ééne, mevr. N. van der Oord te Cappelle aan den IJsel, en wel in hoofdzaak als volgt; „Niet wetende van welk belang het kan zijn, iieb ik mijne patiënten nooit gevraagd of zij vroeger in eene steenplaats hadden gewerkt. Twee vrouwen heb ik geholpen, die in eene steenfabriek werkzaam zijn geweest, en bij beiden verliepen baring en kraambed normaal. Beide vrouwen zoogden hare kinderen. Het getal vrouwen en meisjes dat in de steenfabricage werkzaam was, is sterk afgenomen, daar van de drie steenbakkerijen er verleden jaar twee zijn opgeheven.”
	Daar er in 1905 en 1906 nog ‘29 vrouwen te Cappolle gekeurd waren, en er uitteraard aan de drie fabrieken nog een belangrijk grooter aantal vrouwen werkzaam was aan de niet verboden of voorwaardelijke toegestane werkzaamheden, valt het te betreuren, dat er op geenerlei wijze een vergelijking te maken valt tusschen de kindersterfte in de gezinnen der voormalige fabrieksarbeidsters vroeger en thans '1). Want al kunnen wij, èn door hetgeen de doktoren, fabrikanten, leden van Burgerlijke Armbesturen en diakonieën, en verscheiden arbeidsters zelven, schreven over den algemeenen gezondheidstoestand, èn door hetgeen wij met eigen
	*) De „Verslagen van de Inspecteurs van den Arbeid”, meer speciaal de „Verslagen van de ambtsbezigheden van den medisch-adviseur bij de arbeidsinspectie”, vermelden uitsluitend de kindersterfte bij de onderzochte steenarbeidsters; uit de „Statistiek van den loop der bevolking in Nederland” kan de kindersterfte worden berekend bij de geheele bevolking in debetrokken districten. Geen dier beide cijfers beeft dus betrekking op de categorie van personen die ons bezighoudt.



	oogen zagen tijdens ons persoonlijk bezoek, wel veronderstellen dat de kindersterfte niet belangrijk verminderd is, het zou uitteraard wenschelijker zijn iudien wij daaromtrent zekerheid konden verkrijgen.
	Wat den econoraischen toestand betreft, omtrent dezen moesten wij de gegevens ontvangen van de zijde der Burgerde Armbesturen ep Diaconieën.
	üit elk der 6 gemeenten ontvingen wij op onze vragenhjst bericht; éénmaal namens het B. A. on vijfmaal namens Diaconie of Kerkeraad der Ned. Herv. of Gereformeerde Gemeente.
	De vroegere antwoorden, ruim 6 jaar geleden, bevatten de mededeelmg, dat onderstand aan steenarbeidstersgezinnen met of nauwelijks gegeven werd; terwijl sommigen er aan toevoegden, dat verbod van vrouwenarbeid geheel zonder reden zou zijn, daar het werk niet ongezond is en de vrouwen in die streek er uiterst welvarend uitzien; dat bovendiende betrekkelijke welvaart der gezinnen dikwijls voortspruit uit de mede-verdienste der vrouw, daar deze besteed wordt voor het mesten van een varkentje of het inslaan van winterprovisie; terwijl uit 4 gemeenten werd bericht, dat bij afschaffing van der vrouwen arbeid, vele gezinnen wèl armlastig zouden worden.
	Nu evenwel de vrouwenarbeid niet verboden, alleen beperkt is, zonder dat die beperking belangrijke vermindering van vrouwelijke werkkrachten ten gevolge had, is het spreekt wel van zelf ook het noodlottig resultaat: toenemende armoede en sterkere armlastigheid, achterwege gebleven.
	Jp onze vraag 1: „Kloppen in de laatste jaren de gezinnen der medisch afgekeurde of om andere redenen van de steenbakkerijen weggezonden vrouwen om ondersteuning bii u aan ?” antwoorden dan ook alle 6 autoriteiten ontkennend’.
	Up vraag 3; „Is over het geheel de geldelijke toestand der arbeidersbevolking m uwe gemeente vooruit-'of achteruitgaande? antwoordt één: „zoo ’tzelfde”; één: „stationnair, zoo met vooruitgaande”; 4: „vooruitgaande”, terwijl één , Zei*.r feJad^lnistrateur'Diaken van het Diaconie-bestuur der Nederd. Herv. Gemeente te Krimpen aan den IJsel, scnnjtt; (de toestand is) „zéér vooruitgaande, zóó zelfs dat men van ongekenden bloei kan spreken. De ijzeren scheepsbouw heeft een ongekende vlucht genomen, zoodat de steenindustrie er bij in het niet verzinkt. Voor een twintigtal jaren waren er aan den Hollandschen 2B steenfabrieken;
	2



	thans zal zoo ongeveer de helft er van zijn opgeruimd, geliquideerd. De reden daarvan is, dat do IJselsteen eensdeels wordt verdrongen door de Waalsteen, andersdeels door beton-werken. Daardoor komt het, dat het voor deze stroken niet meer zulk een economisch vraagstuk is. Het zijn slechts enkele vrouwen in elke gemeente die in de termen vallen. De afqekeurde vrouwen of meisjes zullen wel eenlingen zijn Ze zijn altijd even gezond en op dit punt is zeer veel overdreven.” , , „ „ ,
	Waar dus blijkt, vooreerst dat de K. B. vrijwel overbodig waren, omdat 'de werkzaamheden in de steenfabncage geenszins te zwaar of ongezond zijn voor het vrouwelijke organisme : en bovendien, dat zij slechts luttel verandering hebben teweeg gebracht, terwijl wij de betrekkelijk geringe vermindering van vrouwelijke arbeidskrachten die er nog p aats oreep in de betreffende industrie aan geheel andere oorzaken. het opkomen van nieuwe industrieën en het in zwang geraken van nieuwe materialen, te wijten hebben, daar kan een oordeel óver die K. B. niet gevormd zijn uit waarneming.der werkelijkheid, maar moet het berusten op ethische gronden, op persoonlijke levensopvatting en godsdienstige overtuiging. Wanneer dan door ‘2 dezer schriftelijk ondervraagden instemming wordt betuigd met de K. B. in quaestie; wanneer de schrijft te wenschen: „ten eerste afschaffing van allen arbeid van gehuwde vrouwen, en ten tweede geleidelijke afschaffing van allen vrouwenarbeid in de steenfabncage ; wanneer n° 4 alleen den arbeid der gehuwde vrouw verboden zou willen zien, en de 5° verklaart, dat beperking voor de gezonde vrouw hem niet noodzakelijk lijkt (een der zes laa,t zich over de zaak niet uit), dan hebben inderdaad die betuigingen van instemming zoowel als van afkeuring voor ons onderzoek slechts zéér weinig waarde.
	Zien wii thans de meening van de in deze materie tot oordeelen meest bevoegde categorie van personen: de arbeidsters in de betrokken industrie zelven. .
	Een uitvoerige vragenlijst werd gezonden aan een twintigtal vrouwen uit Moordrecht en Gouderak, wier namen ons uit de enquête van 1903 bekend waren. Antwoord mochten wij ontvangen van 11, waarvan 1 evenwel geenerlei licht o-eeft daar de geadresseerde niets anders schrijft dan ; Ondeigeteekende verklaart, beslist op geen der vragen te kunnen antwoorden, daar zij persoonlijk nooit in een steenfabriek is



	werkzaam geweest, maar wel haar dochters, doch nu gehuwd en niet werkzaam in die bedoelde fabrieken.”
	De inlichtingen der 10 overigen waren , hoewel er enkele zeer uitvoerige onder voorkwamen, zóó vaag, somtijds-zóó tegenstrijdig en zóó sterk in tegenspraak met den geest dien de antwoorden dierzelfde personen nu 7 jaar geleden ademden, dat een nader persoonlijk onderzoek ons volstrekt noodzakelijk scheen.
	Op vraag 1, luidende:
	a. Zijn alleen de vrouwen, die door den dokter zijn afgekeurd , van de steenplaats weggezonden, of ook andere vrouwen ?
	h. Met Koevele vrouwen gebeurt dat ieder jaar wel, ongeveer ? antwoordt één in het geheel niet;
	één op a : „neen”;
	1) • 7”* w • n1 ?
	één op a: „mij is geen geval bekend dat er een is weggezonden”;
	b: „nog nooit van gehoord”;
	één op a: „andere vrouwen nooit van gehoord”;
	h: „mij onbekend”;
	één op a: „alleen wegens bevalling, anders geen”;
	b: „ongelijk”;
	één op « en J: „neen”;
	één op a: „geen een”;
	h: „ongeveer 12”;
	één: „bij mijn weten zijn er door den dokter niet afgekeurd en ook niet weggestuurd; ik ben uit eigen beweging er uit gegaan”; één op a\ „weggezonden geen”;
	h: „nog niet van gehoord hier”;
	één ; „voor zoover mij bekend , is het alhier nog niet voorgekomen, dat er bepaald een werd af gekeurd; van wegzenden is dus geen sprake; wel zijn er vrouwen en meisjes minder noodig dan vóór de werking der K. 8., maar die arbeid der vrouwen en meisjes wordt thans meer verdeeld, zoodat het aantal nog niet zoo heel veel verschilt.”
	Bij ons persoonlijk bezoek te Moordrecht en Gouderak bleek, vooreerst dat bij de medische keuring die toevallig juist den vorigen dag had plaats gehad, niemand was afgekeurd, en tevens, dat geen enkele der door ons onder-



	vraagde vrouwen zich een geval van afkeuring in de laatste jaren herinneren kon. Ook werd ons gezegd, dat het aantal aan de steenfabrieken werkende vrouwen steeds stationnair bleef. Wat dus de beide bovengenoemde vrouwen bedoelden met haar ~7” en haar „12” is ons een raadsel. Wèl werden er in 1905 te Gouderak 12 en te Moordrecht 2; in 1906 te Gouderak 7 en te Moordrecht 1 vrouw afgokeurd '). Het is mogelijk, hoewel onwaarschijnlijk, dat de Gouderaksche vrouwen in quaestie die cijfers van 4 en 6 jaar geleden op het oog hadden.
	In allen gevalle blijkt, dat tegenwoordig geene of nagenoeg geene medische afwijzingen meer plaats grijpen, hetgeen vermoedelijk hierin zijn oorzaak vindt, dat de patroon of de baas langzamerhand een goeden kijk er op krijgt, wie kans loopt op een afkeuring, zoodat zij voor alle zekerheid die personen niet eens voor een keuring in aanmerking laten komen, maar haar te werk stellen bij die werkzaamheden die onvoorwaardelijk zijn toegestaan.
	Hoe dit zij , de verschuiving van werkzaamheden heeft geen vermindering van werkkrachten ten gevolge gehad. En door dit feit werd de beantwoording bemoeilijkt van onze vragen 2 on 3, die bedoeld waren voor het geval, dat er wél een aantal vrouwen zou zijn afgekeurd of weggezonden, en welke luiden als volgt:
	2. a. Hebben die vrouwen ander werk gevonden?
	b. Welk werk is dat?
	c. Is dat zwaarder of minder zwaar dan het werken op de steen plaats?
	d. Wordt het beter of slechter betaald dan het werk op de steenplaats?
	e. Zijn die vrouwen verheugd of niet, dat zij op de steenplaats niet meer mogen werken?
	8. a. Zijn die vrouwen, tenminste de getrouwde vrouwen, thuis gebleven?
	h. Kan het gezin, haar verdienste dan missen?
	c. Is het loon van den man verhoogd ?
	d. Worden de kinderen beter verzorgd dan vroeger? Zijn ze minder dikwijls ziek? Sterven er minder?
	i) Yan latere jureii zijn de gedetailleerde Verslagen van de Inspeeteurs van den Arbeid nog niet verschenen.



	Op vraag 2 hebben 7 of niet of zoo vaag en verward geantwoord, dat er geen pijl op te trekken valt. Slechts 4 geven een antwoord dat iets beteekent. Eén schrijft; „Enkele meisjes zijn den boer gaan dienen; dat vindt zijn oorzaak hierin, dat dit meer loon afwerpt. Een enkele wellicht uitgezonderd, zijn over het algemeen de gehuwde vrouwen verheugd dat zij niet altijd in de fabriek behoeven te zijn.”
	Een ander antwoordt: „Er is hier geen ander werk.”
	Op 2 d. „Als zij soms een dag uit wasschen gaan of uit werken, dat is werkster, dat wordt beter betaald, want er wordt nergens bedroefder betaald als op de steenplaats.”
	Op 2 e. „Zeer verheugd; zelfs met geen stok krijgt men ze weer op de steenplaats als zij er een poosje uit zijn.” Weer een ander, op 2 a. „Ja.”
	b. „Wasschen.”
	c. „Neen.”
	d. „lets beter.”
	e. „Ja.”
	En één ten slotte op 2 a. „Neen.”.
	e. „Na de bevalling verheugd weer te werken.”
	Wat vraag 8 betreft, daarop hebben 8 min of meer uitvoerig geantwoord.
	Op de vraag, of de getrouwde vrouwen nu thuis blijven (bedoeld was: de getrouwde vrouwen die afgekeurd of weggezonden waren, maar begrepen is blijkbaar; de getrouwde vrouwen in het algemeen), zeggen 3 positief „ja”, of „in de meeste gevallen wel.”
	Op 3 b, of haar verdienste gemist kan worden, en 3 e, of het loon van den man verhoogd is, antwoordt 1 : „De vrouwenverdienste kan wel gemist worden” ; een andere op b: „Neen, want de vrouwen verdienen niet zooveel”; en op c: „Neen”;
	de derde antwoordt op c: „lets verhoogd”;
	de vierde op h en c: „Neen”;
	de vijfde op c: „Alleen het uurloon; stukloon is gebleven”; de zesde op b en c: „Neen”;
	de zevende op b: „Niet als de man op de steenplaats blijft, maar de meeste mannen gaan elders werken”;
	op c: „Neen, dat is nog dun”;
	de achtste ten slotte op b: „Geen regel zonder uitzondering; bijv. voor weduwen, of zij die een zieken of gebrekkigen



	man hebben; maar als regel geldt, dat wanneer do vrouw, tevens moeder, van Maandag tot Zaterdag uit haar gezin is, do inkomsten het verlies van het gezin niet dekken”; en op c: „Het uurloon der mannen is met 4 cent gestegen.”
	Dus: van de 8 laten 2 zich over de questie of het vrouwenloon gemist kan worden niet uit; één beweert, dat het wél kan worden gemist; één: meestal wél, maar bij uitzondering niet; één: alleen wanneer'de mannen elders werk zoeken; 3 zeggen, dat het niet gemist kan worden.
	Omtrent al ot niet verhooging van het loon van den man spreekt één zich niet uit; 4 beweren dat het loon niet verhoogd is; 3 verklaren, dat het iets verhoogd is, of dat het uurloon steeg, terwijl het stukloon hetzelfde bleef; één schrijft positief: „het uurloon is met 4 cent gestegen.”
	Bij ous persoonlijk onderzoek hoorden wij overal, dat do loonen der mannen dezelfde gebleven waren, behalve juist bij den man der laatstgenoemde briefschrijfster, die ook mondeling verklaarde, dat het uurloon met 4 cent was verhoogd, maar hetgeen veel van de beteekenis wegneemt—- tevens moest erkennen, dat de overgroote meerderheid der werkzaamheden als stukwerk beschouwd en beloond werden.
	Op de vraag naar de al of niet betere verzorging der kinderen antwoordden slechts 5 , waarvan één zegt: //Bij ziekte ben ik thuis” (schrijfster is weduwe-kostwinster); een andere: „net als vroeger”; n" 3 schrijft: „beter verzorgd”; n° 4: „Yan de vrouwen die thuis blijven wel. Er zijn ook minder ziek, en er sterven ook minder;” en ton slotte n° 5: „Dat spreekt vóór zichzelf, wanneer de vrouw ook tevens moeder is.” In dit gezin schijnt evenwel, gelukkiglijk, de praktijk niet aan de theorie te beantwoorden ; want, ofschoon hier de vrouw, tevens moeder, altijd op de steenplaats gewerkt heeft, volgt op de eerste zinsnede: „Wat ziekte betreft mogen mijn kinderen zich in een normalen gezondheidstoestand verheugen; zoo ook wat sterfte betreft. Hoewel ik 8 kinderen heb, heb ik nooit een verlies te betreuren gehad ...” Het blijkt dus slechts een hypothetische meening te zijn, wanneer zij zegt (of liever, wanneer hij zegt, want bij ons persoonlijk bezoek bleek, dat deze geheele voortreffelijk gestelde brief van haar man afkomstig was) „mijn meening is echter, hoe meer tijd de vrouw heeft voor de verzorging van haar kroost, des te meer resultaten omtrent den gezondheidstoestand onzer kinderen we mogen verwachten.”



	Vragen 4: en 5, aan elkander aansluitende, luiden.
	Gaan er minder vrouwen, en ook minder jongens en meisjes dan vroeger naar de steenpluats, uit vrees misschien te worden afgekeurd? En:
	6. a. Zoeken de vrouwen, en de jongens en meisjes ander werk ?
	b. Zoo ia, wélk werk? , d • P K i. 1, A.
	c. Is dat minder zwaar of zwaarder dan hot werk op de steenplaats ?
	d. Verdienen zij er meer of minder mee?
	Op deze vragen antwoorden 3in het geheel niet; 2 schrijven alleen: „neen” of „net als vroeger”; 2 schrijven: „het getal verschilt niet; alleen zijn de gehuwden in den winter vrij, en zotten ’s zomers op”; terwijl slechts 3 ietwat uitvoeriger antwoorden.
	Eéne antwoordt op vraag 4: „Minder vrouwen en kinderen”;
	op 5 n ; „Alser geenwerkindefabriekis”;
	'F v • 77 o ? ' ö: „de één dit en de ander dat’ ;
	c: „naar dat zij werk vinden”;
	d: „ongelijk naar dat het werk is”.
	Een ander schrijft, dat het werk meer verdeeld wordt, zoodat het aantal vrouwen en meisjes niet zoo veel verschilt; dat evenwel enkele meisjes „den boer zijn gaan dienen”, omdat dat meer loon afwerpt.
	N° 10 ten slotte antwoordt op 4: „Meisjes en vrouwen wel minder, maar jongens hetzelfde”;
	5. a: „Ja, de meisjes”;
	b: „Dienstbode”;
	c: „Minder zwaar”;
	• • • )) d: „Zij verdienen er meer mee .
	Vraag 6 a. luidt: Verrichten de vrouwen, die nog op de stoonplaats werken, daar andere werkzaamheden dan vroeger ?
	b. Zoo ja, welke werkzaamheden?
	c. Is haar loon gestegen of gedaald ?
	Daarop antwoorden 9 vrouwen, en wel wat a betreft in dier voege, dat de werkzaamheden dezelfde zijn gebleven of meer verdeeld zijn zoodat de getrouwde vrouwen nu alleen steenen opzotten in den zomer. Wat het loon betreft, verklaren 4 dat het hetzelfde is gebleven; 1, dat het gedaald is; 1, dat zij voor het steenen oprapen 6 cent per uur ver-



	dienen, zonder er bij te voegen of dat bedrag van hot vroegere verschilt; 1, dat het stukloon verhoogd is, doch het uurloon hetzelfde bleef ; en 2 , dat het loon iets gestegen is.
	Ten slotte hebben wij vraag 7: Vindt u, dat in het algemeen in de laatste jaren de toestanden beter of slechter zijn geworden?
	on vraag 8 a\ Zondt u de Koninklijke Besluiten willen behouden, zooals ze nu zijn’?
	h: of zoudt u den toestand weer willen hebben zooals vroeger ?
	c; of zoudt u alleen den gedwongen arbeid van de getrouwde vrouw afgesohaft willen zien?
	d : of zoudt u- bovendien nog de verbodsbepalingen willen houden voor de jongens en meisjes beneden de 16 jaar?
	e: Zoudt u de vrouw boven de 16 jaar vrij willen laten, zooals vroeger ?
	f: Zoudt u de jongens en meisjes willen beschermen, maar niet tot hun 17° jaar toe? Tot hun 14e of 15e bijvoorbeeld?
	Op vraag 7 was geantwoord door 9 vrouwen:
	1 vindt de toestanden nu „slechter, omdat wij niet kunnen werken zooals wij willen”;
	‘2 schrijven: „hetzelfde”;
	6 schrijven: „beter”; „over het algemeen beter”; „wat verbeterd, omdat de vrouwen over ’t algemeen meer thuis zijn”; „voor de vrouwen beter, want die hooren thuis te zijn”; „beter eensdeels”.
	Op vraag 8 antwoorden alle 10; één heel in het algemeen: „dat alleen de arbeid van getrouwde. vrouwen niet meer plaats moest hebben”; 9 gedetailleerd en wel
	n° I op 8 ff: „Neen, maai- afschaffing van gehuwde-vrouwenarbeid”;
	b: „Neen, in geen geval”;
	c: „Niet alleen den gedwongen, maar geheel den gehuwde-vrouwen-arbeid afschaffen”;
	(I l J9i J
	e: „Neen, in geen geval”;
	f: „Bescherming tot hun 16° iaar”;
	terwijl zij er als opmerking aan toevoegt: „Naar aanleiding ik niet meer op' de steenplaats werk, heb ik getracht zooveel mogelijk gegevens te verzamelen, en van de 10 vrouwen



	die nog op de steenplaats werken, zijn er wel 9 die wilden dat de vrouwenarbeid geheel afgeschaft werd; en ik zeg het ook, want men kent haast zichzelve niet wanneer men thuis komt, en alles is dan klaar wat vroeger of niet gaar of verbrand was ’.
	N° 2 antwoordt op 8 ai „Ja”;
	bi „Neen”;
	c i „Ja ;
	di „Liever jonger aan het werk”;
	e: „Neen”;
	f: tot hun 14e”;
	n° 3 op 8 ai „Laat zoo maar blijven”;
	fi „Laat ze op haar twaalfde jaar maar beginnen; dat is niets te vroeg”;
	n° 4 op 8 a: „Ja”;
	h: „Neen”;
	n° 5 op 8 b: „Noen”;
	c: „Ja”;
	n° 6 op 8 ; „Neen”;
	c i „Ja ;
	n° 7 op 8&: „Neen”;
	c i „J a ;
	d > „Ja ;
	e: „Alleen als c van vraag 8 een feit is; anders
	hebben wij hetzelfde als voorheen”;
	f: „Jongens 14 en meisjes 16”;
	n° 8 op 8 a: „Neen”;
	b: „Zooals vroeger vrij”;
	c: „Er is geen dwang”;
	dl „Neen, vroeger in jaren werken, van het 12e of 13® jaar”;
	e: „Ja, omdat ik dan werken kan zooals ik wil”;
	fi „Hoe eerder werken hoe liever”;
	n° 9 op 8 a i „Ja”;
	bi „Neen”;
	c: „Wanneer dit mogelijk was ja, en dan was wenschelijk handhaving van het K. B. voor jongens tot aan het 14° en voor meisjes tot aan het 16® jaar, en na dien leeftijd vrijheid van beweging. Maar daarom is eerst noodig afschaffing van gehuwde-vrouwen-arbeid, want hebben we dit niet en we geven na het 16° jaar vrijheid van beweging, dan hebben we den



	ongewenschtën toestand van vroeger weer terug. Uitzonderingen voor weduwen en andere gevallen zouden echter hierin moeten worden opgenomen.”
	Deze antwoorden op vraag 8, zoo verschillend van hetgeen door diezelfde arbeidsters in diezelfde gemeenten vroeger was geschreven, waren het die ons deden besluiten tot het instellen van een persoonlijk onderzoek. Waar een zestal jaren geleden do meeste antwoorden spraken van hevigen angst voor de gevolgen van een arbeidsverbod voor de vrouw, daar bleek men nu de K. B. die weliswaar geen verbod , maar toch sterke beperking van den vrouwenarbeid bevatten, op een enkele uitzondering na goed te keuren. Het kwam ons noodzakelijk voor, om door eigen aanschouwingen onmiddellijko gedachtenwisseling tot een zuiverder voorstelling te komen van de toestanden in dit bedrijf, en de tegenstrijdigheid die wij meenden op te merken tussohen de meeningen dor arbeidsters toen en thans, tot oplossing te brengen.
	Ons persoonlijk Bezoek.
	Bij ons persoonlijk onderzoek te Moordrecht en te Gouderak werden wij sterk getroffen door drie verschijnselen, geen van drieën nieuw voor ons, naaar bijzonder sterk sprekend wanneer men ze telkens en telkens weer bevestigd ziet.
	Het eerst in het oog springende verschijnsel is wel hot fleurige en welvarende voorkomen der arbeidsters, op één enkele uitzondering na, waarover aanstonds nader. Niemand, die haar werk zwaar of ongezond vond. Bij het zien van die gebruinde gezichten en gespierde gestalten kwamen ons onwillekeurig de uitspraken der geneesheeren weder in de gedachten, en het werd ons duidelijk, dat de K. B. in questie uit eiken grond eerder dan uit bezorgdheid over de gezondheid der arbeidsters konden ontsproten zijn. Wij ontmoetten o. a. een vrouw van 82 jaar die kruiwagens met steenen vulde. En nu moge men het droevig achten dat een oudje van over de 80 nog om den broode moet werken, aan den anderen kant pleit het toch zeker niet voor de ongezondheid van het bedrijf, wanneer men het, na minstens 70 jaren er in gewerkt te hebben, in tijden toen van bescherming door de wet nog geen sprake was, nog steeds kan uitoefenen.
	Het tweede verschijnsel dat ons trof, was, wij meldden



	het reeds, dat géén der vrouwen die wij ondervroegen, zich een geval van medische afkeuring kon herinneren.
	En het derde en voornaamste verschijnsel bestond hierin, dat, volgens aller getuigenis, noch het aantal vrouvvelijke werkkrachten noch hare loonen verandering ten ongunste had onderging, zoodat in dat opzicht door de K. B. geen schade of belemmering was ondervonden. En daardoor zou dus voldoende verklaard worden, dat de K. B. in questie niet met verbittering, maar niet voldoende verklaard nog, dat ze met instemming werden beschouwd.
	Intusschen spraken wij drie personen, die met het algemeene getuigenis dat de K. B. geenerlei verandering hadden gebracht volstrekt niet acooord gingen; nl. twee die verandering ten óngunste, één die verandering ten gunste te melden had.
	De eerste die zich over de werking der K. B. beklaagde was een weduwe, dezelfde die ze ook schriftelijk reeds had afgekeurd, omdat ze nu niet meer kon werken zooals zij wilde. Wel eenigszins in tegenspraak met deze uiting, verklaarde zij thans , dat niet de bepalingen omtrent den vrouwen- maar omtrent den kinderarbeid haar last en nadeel veroorzaakten. H. i. zouden voor weduwe-kinderen uitzondering moeten worden gemaakt. Mochten de kinderen vroeger beginnen te weYken, dan zouden de moeders ook vroeger kunnen eindigen.
	Men zal zich herinneren, dat verscheiden vrouwen, ook die geen weduwe waren, haar verlangen te kennen hadden gegeven , den leeftijdsgrens beneden welken nagenoeg alle werkzaamheden in de steenfabricage verboden zijn, te verlagen.
	De tweede, die jegens de K. B. onvriendelijke gezindheid koesterde, was een „baas”. Zijn protest gold juist de bepalingen omtrent den vrouwenarbeid. Hij beweerde, dat do beperkende K. B. geenszins hun ontstaan dankten aan de overweging dat de arbeid in deze industrie voor vrouwen te zwaar is, maar slechts een concessie waren van de regeering aan de mannelijke arbeidskrachten, welke, in het Algemeen Nederlandsch Werkliedenvei’bond vereenigd, de vrouwen zooveel mogelijk uit hun vak hadden willen weren, in de hoop, zelven daardoor hooger loon te zullen krijgen. Die loonsverhooging was evenwel niet tot stand gekomen. Wèl waren de K. 8., die niet alleen last hadden veroorzaakt, maar ook de productie duurder hadden gemaakt, oor-



	zaak geweest, wel niet uitsluitend, maar toch mede oorzaak, dat ongeveer de hol ft der steenfabrieken aan den Hollandschen IJsel gesloten waren. Het gevolg daarvan was geweest werkloosheid , eh emigratie naar Gouda of naar Rotterdam. Wat de vrouwen betreft, de oude werksters werden gehouden, maar alleen uit medelijden. Want vooreerst liep men voortdurend de kans, door een vitziek beambte te worden beboet. En bovendien waren de vrouwen nu lastige werkkrachten geworden, nu iedere wagen, door een vrouw gevuld, weer een man, of een ongehuwde medisch goedgekeurde vrouw noodig had om verplaatst te worden. Bevorderlijk voor het in dienst nemen van vrouwelijke arbeidskrachten waren de K. B. dus zeker niet
	Geheel anders klonk het oordeel van de onderteekenaarster van den hierboven herhaaldelijk genoemden uitvoerigen brief, die trouwens door haar man geschreven bleek te zijn. De doodelijk zwak uitziende vrouw, moeder van 9 kin'deren, vond thans haar leven een hemel, bij vroeger vergeleken. En inderdaad, wanneer men bedenkt, dat iemand met zóó zwakke gezondheid jarenlang, tegen haar eigen wensoh in door den werkgever gedwongen werd van ’s Maandags morgens tot Zaterdags avonds hard te werken, ongerekend haar arbeid thuis als huisvrouw en moeder, terwijl de Zondag besteed moest worden voor het wasschen der kinderkleertjes, omdat zij als ze eens een „schoft” verzuimde werd afgesnauwd en met ontslag van haar man bedreigd; wanneer men haar dat alles hoorde vertellen met die doode gebroken stem, dan kan zeker niemand ontkennen dat dergelijke toestanden hemelschreiend zijn, en dat voor haar althans de K. B. die haar voor kruien en oven-vullen onbruikbaar maakten on daardoor beletten dat men haar den ganschen dag in touw kon houden, een zegen zijn geweest.
	Samenvatting en Besluit.
	Al hetgeen het onderzoek ons leerde samenvattend, kunnen wij het volgende constateeren:
	1° de K, B. in questie hebben zichtbaar slechts weinig invloed uitgeoefend. De aantallen der in de steenfabrieken werkende vrouwen zijn niet sterk verminderd; en waar al vermindering plaats greep, daar was deze vaker nog hot gevolg van de invoering van nieuwe machinerieën, óf van de lastige bepaling der Arbeidswet die vrouwen den arbeid



	vóór 5 uur ’s morgens verbiedt, dan van de bewuste K. B. De arbeid in de steenfabrieken is nu meer verdeeld. De getrouwde vrouwen doen zelden ander werk dan het z.g. opzetten in den zomen;
	‘2° de loonen der vrouwen zijn soms iets verhoogd, soms iets verlaagd; in het algemeen evenwel dezelfde gebleven;
	3° de loonen der mannen zijn soms iets verhoogd, maar die verhooging heeft slechts uiterst weinig te beteekenen;
	4° er zijn weduwen, die de beperkende bepalingen omtrent den arbeid der jeugdige personen zeer bezwarend achten, terwijl die bepalingen in hun tegenwoordigen vorm door de meerderheid der vrouwen worden afgekeurd. Sommigen willen de kinderen beschermd zien tot hun 14® of 15° jaar; anderen willen hen reeds met hun 12e of 13e jaar laten beginnen ; enkelen maken onderscheid tusschen jongens die zij tot hun 14e en meisjes die zij tot haar 16® jaar willen beschermen;
	5° aan sommige fabrieken worden de vrouwen nog alleen uit medelijden gehouden, ofschoon ze lastige en onvoordeeligo arbeidskrachten geworden zijn;
	6° daar waar dwangarbeid heerschte of heerscht zijn de K. 8., althans voor de zwakke of ziekelijke vrouwen, die voor medische keuring niet in aanmerking kunnen komen en die dus nu nog slechts voor een zeer klein gedeelte bruikbare werkkrachten zijn, een uitkomst gebleken.
	Moeten wij nu uit het feit, dat de beperkende bepalingen omtrent den vrouwenarbeid in de K. B. in questie geen aantoonbaar nadeel en een enkele maal wel aantoonbaar voordeel hebben teweeggebracht, de conclusie trekken, dat die K. B. nuttig en noodig waren? Sterker dan dat: moeten wij er het besluit uit trekken, dat de angst der feministen voor dergelijke beperkingsbepalingen overdreven is, of allen grond mist ?
	Allerminst.
	Want vooreerst is het mogelijk, dat de K. B. ten slotte toch meer leed hebben veroorzaakt dan gebleken is of blijken kon. Wat er van de in vroegere jaren medisch afgekeurde vrouwen ep hare gezinnen geworden is, weten wij niet. En tegenwoordig, nu er bij de medische keuring geen vrouwen meer schijnen te worden afgewezen , kan het zijn, dat vrouwen die vóór het verschijnen der K. B. voor de volledige werk-



	zaamheden zouden zijn aangesteld, nu niet of slechts voor enkele tijdelijke werkzaamheden worden in dienst genomen, zoodat de K. B. in quaestie zoo al geen direct, dan toch indirect, wel geen aantoonbaar maar daarom niet minder wezenlijk nadeel hebben veroorzaakt, en in de toekomst ook nog zullen teweegbrengen.
	En bovendien vergete men niet, dat in deze industrie „dwangarbeid” bestond en wellicht nóg bestaat.
	Ten opzichte van dien dwangarbeid heerschen verschillende meeningen. Volgens sommigen komt een dergelijke dwang in den tegenwoordigen tijd niet ot' nauwelijks meer voor. Volgens anderen daarentegen, en daaronder behooren de arbeiders te Gouderak, bestaat die dwang nog wel degelijk, en zijn het juist de K. B. die ons bezighouden, welke door hun beperkingen den werkgever verhinderen, de getrouwde vrouw tegen haren wil geheele dagen in touw te houden.
	Intusscheu schijnen die K. B. toch niet in staat te zijn, den dwang geheel te doen verdwijnen. Tenminste, wanneer wij bovengenoemde ziekelijke vrouw hooren verklaren dat zij nog dagelijks een uur gaat „opzetten”, hetgeen haar zeer zwaar valt, maar dat zij doet „0m... nu ja. . . laten we zeggen om moeilijkheden te voorkomen”, dan wil het ons toch toeschijnen alsof dwang aan haar arbeiden niet te eenenmale vreemd is.
	En terwijl dus eenerzijds de K. B. den dwang niet volkomen hebben weten op te heffen, daar zouden o. i. anderzijds andere middelen doeltreffender zijn geweest om het euvel van den dwangarbeid te bestrijden, n.l. organisatie en emigratie.
	Organisatie vooral. Wanneer de mannen en vrouwen die in dat bedrijf werkzaam waren te zamen een vakvereeniging hadden gesticht, en te zamen hadden besloten dat, telkenmale wanneer bij weigering van de vrouw om te werken de man ontslagen werd, alle aangeslotenen het werk zouden neerleggen; m. a. w. wanneer de vakvereeniging gebruikt ware voor datgene waarvoor ze o. i. in de eerste plaats dienen moest: als verdedigingsmiddel tegen grove misbruiken, dan zou de wantoestand dien men wenscht te bekampen vanzelf langzamerhand verdwenen zijn.
	Als bijkomstig hulpmiddel had men dan nog emigratie kunnen toepassen, zooals eenige jaren geleden Friesche gezinnen naar de Zaanstreek plachten te trekken, on zooals nu tóch reeds gezinnen uit Gouderak naar Gouda of Rotterdam



	schijnen te verhuizen. De schaarschte aan werkkrachten die daardoor ware ontstaan, zou de werkgevers genoopt hebben het arbeiden op de steenfabriek zoo aanlokkelijk raogelijk te maken.
	Dit is zeker dat de gunstige gevolgen der K. B. voor do zwakke of ziekelijke vrouw uitsluitend te danken zijn aan het feit dat in dit bedrijf nog dwangarbeid bestaat. Bestond die niet, dan waren er immers geen beperkingsbepalingen van noode om de getrouwde vrouw die geen buitenhuischen arbeid behoeft of wenscht te verrichten, verre te houden van de steenfabriek.
	En wat het uitblijven van ongunstige gevolgen betreft, dat moet zijn oorzaak vinden in de omstandigheid, dat vrouwenarbeid in dit bedrijf, anders dan in zoovele andere industrieën het geval blijkt te zijn, zóó onontbeerlijk of zóó voordeelig is, dat er al heel wat moet gebeuren, eer die welkome werkkrachten worden weggezonden.
	Blijken er dus geen redenen te bestaan om de K. B. in zake de steenfabricage bijzonder te betreuren, wij zien, nu het groote euvel in dit bedrijf, de dwangarbeid, gelijk wij hierboven uiteenzetten, op andere wijze kan worden bestreden , evenmin eenige reden, waarom wij ons over die Besluiten zouden verheugen; en allerminst een reden om analoge Besluiten of wetsbepalingen te maken voor bedrijven waar dwangarbeid niet pleegt voor te komen , en waar, door het minder onontbeerlijk of minder voordeelig zijn der vrouwelijke werkkrachten de arbeidsters gevaar loopen, zooals reeds in een 15-tal industrieën het geval is, in grooten getale uit haar broodwinning verdreven te worden.
	De objectieve onderzoekingen in de steenfabricage hebben ons geleerd, dat bijzondere beperkende bepalingen voor ééne der beide seksen niet per se noodlottige gevolgen behoeven te hebben, maar in geenen deele dat ze goed, d. w. z. noodig zijn!