®E KILE!IKI2®®W?p
	door p k M JMK®



	



	



	



	



	.... en </en /eyem&eJ ....



	DE KLEINZOON ===== VAN DEN HOFPREDIKER
	DOOR M. J A K O B S
	Schrijver van „De Herder roept,” „Afwaarts,” „Opwaarts,” enz.
	■a-GRAVENHAGE
	J. N. VOORHOEVE



	



	HOOFDSTUK I
	Donkere Novemberdagen.
	■ E LANGE ZWARE TREIN, OVERVULD met soldaten, die het front den rug hadden toegekeerd, joeg met razende snelheid door de vlakte, die Hannover scheidde van de hoofdstad des lands.
	Het was een koude en korte Novemberdag geweest. De zon had zich schuil gehouden achter de laag-neerhangende wolken en nu, tegen den avond, vervroegde een triestige neerslag de snel-invallende duisternis. De stemming der reizigers, reeds verre van opgewekt, versomberde nog meer, toen de donkerte, welke nu begon te heerschen, iedere beweging in de slechts flauw verlichte coupé’s bijna ten eenenmale onmogelijk maakte, inzonderheid in de opgepropt-volle zijgangen, waar de mannen soms lijf aan lijf stonden.
	De gesprekken verflauwden. Toen de reis pas aangevangen was, daar ver-weg in Herbesthal, was men begonnen elkander te vertellen van de ervaringen der laatste dagen en weken. Er waren er, die heel uit het Noorden van Frankrijk kwamen en daar getracht hadden, weerstand te bieden aan het geweldige groot-offensief der Entente-legers, maar toen aangegrepen werden door een wilde paniekstemming, wijl ze hoorden van de massagevangennemingen, meer nog, toen de geruchten tot hen doordrongen van een dreigend-naderende revolutie in het vaderland. Anderen, die den laatsten tijd op rustiger posten in het étappegebied hadden doorgebracht, deelden



	mee, hoe de tot voor kort nog zoo gedweeë vijandelijke bevolking eensklaps weer moedig werd en boudweg dienst en hulp begon te weigeren. Doch het meeste oor hadden zij, die wisten te vertellen van den schrikbaren nood, die er nu al sinds maanden in het vaderland geleden was, van den honger, van de ziekten, van den met gulzige armen om zich heen grijpenden dood, van de ontelbare onschuldige slachtoffers van dezen vreeselijksten aller oorlogen.
	Thans verstomden de gesprekken. Het was, of in de toenemende duisternis een gevoel van eenzaamheid zelfs over den meest spraaklustige kwam, dat hem tot zichzelf in deed keeren en overleverde aan eigen gedachten. Hoe zou hij, straks bij zijn thuiskomst, de zijnen vinden? Leefden ze nog? Hoe zou de toekomst van Duitschland zijn, eens de machtigste staat van het Europeesche vasteland, thans neergeworpen en verslagen?
	De burgerlijke bevolking had het leger bij zijn terugkeer steeds en overal onoverwonnen genoemd. Op ieder station, waar de trein stilhield, waren versieringen aangebracht, en reusachtige opschriften hadden den „onoverwonnen soldaten” het welkom toegeroepen. Was deze wijze van verwelkoming niets anders dan een balsem op de wonde, of geloofde men inderdaad nog aan de onoverwinnelijkheid van het Duitsche leger?
	Zij, die den oorlog hadden meegemaakt en nu, eindelijk, weer op weg waren naar huis, konden in hun sombere stemming niets anders zien dan een door den oorlog totaal ongelukkig geworden Duitschland. Zij toch wisten, in welken staat van ontreddering het leger verkeerde; ze waren er van overtuigd, dat de slag onherroepelijk gevallen was: het Duitsche leger bestond niet meer; het had niet alleen zijn stellingen op moeten geven, maar het was zelfs gevlucht!
	En déze vlucht beteekende voor het Duitsche rijk het einde zijner macht: Duitschland had opgehouden tot de groote mogendheden te behooren.
	Een levendig gesprek werd, niettegenstaande de halve duisternis, die er heerschte, in een derde-klas afdeeling van een der laatste wagens gevoerd. Het was aan een



	groep jonge officieren gelukt, bij elkander te blijven, toen bij het begin-station de trein voorreed en vele honderden tegelijk zich een plaats poogden te verzekeren. Zij-ook wilden huis-toe, zoo spoedig mogelijk uit dezen verschrikkelijken chaos vandaan! En dat zij, die het, zoowel vóór als tijdens den oorlog, zoo geheel anders gewoon waren, zich tevreden moesten stellen met een derdeklas coupé, terwijl hun voormalige ondergeschikten de tweede en eerste klassen in bezit namen, scheen hun ook al niet te deren. Ze hadden immers hun doel bereikt en de „Berliner” zou niet wegrijden zonder hen.
	Belangrijke en ernstige zaken vormden de onderwerpen van het gesprek in de officierencoupé. Juist dien dag toch was het bekend geworden, dat ook de Kroonprins naar Holland was gegaan en algemeen heerschte het gevoelen, dat dit het einde der Hohenzollern-dynastiq beteekende.
	„Hij had het niet moeten doen!” riep op hartstochtelijken toon luitenant Rothe uit. „Dat de Keizer gemeend heeft, Duitschland den rug te mogen toekeeren, is al erg genoeg. Maar waarom de Kroonprins dat voorbeeld gevolgd heeft, begrijp ik niet!”
	„Onbekendheid en onwetendheid doen vaak onjuist oordeelen, Rothe!”
	Het was een tenger-gebouwde en bleek-uitziende jongeman, die deze woorden sprak. Hij had in zijn gelaat iets, dat de opmerkzaamheid trok. Was het de vierkante, breede kin, die van vastberadenheid sprak; of zijn mond, waarom meestal een raadselachtige glimlach speelde? Of waren het zijn diep-liggende oogen, die bij sommige gelegenheden, wanneer hun bezitter warm voor iets werd en zulk een gelegenheid scheen nu aangebroken een wonder-aandoenden glans verkregen?
	Zijn woorden wekten klaarblijkelijk het misnoegen van den aangesprokene op. Een fel rood overtrok bij de ontvangen terechtwijzing diens gelaat, terwijl hij op het punt scheen, een scherp antwoord terug te geven. Toen bedacht hij zich, wellicht bevreesd, dat hij uit een woordenstrijd niet als overwinnaar te voorschijn zou treden.



	Hij wendde zich van zijn aanvaller af, en, sprekend tof de anderen, zei hij:
	„Bij onzen Wilhelm Paul verloochent zich toch de afstamming nimmer. Hij had, evenals zijn grootvader, predikant moeten worden.”
	Zijn woorden klonken als een scherts. Toch was het voor ieder duidelijk, dat ze in den mond van freiherr Von Rothe een geringschatting inhielden. Het was bekend, dat deze met den godsdienst en evenzoo met de predikers heel weinig ophad.
	Pauls antwoord evenwel was waardig.
	„Ik weet wel,” zei hij, „wat Rothe met dit zeggen bedoelt. Maar ik ben trotsch op mijn grootvader en mag dit wezen, evengoed, zoo niet eer, als hij op zijn tien of meer voorvaders.”
	„Je hebt gelijk, Paul,” viel Hardenstein hem bij, zich tot tolk makend van al de anderen, „je grootvader, de Hofprediker, verdient het, dat met eerbied van hem gesproken wordt. Ik tenminste, en heel mijn familie, achten hem zeer hoog.”
	Nu moest Rothe, wilde hij niet allen tegen zich krijgen, zijn verontschuldiging aanbieden.
	„Men begrijpt mij verkeerd,” verdedigde hij zich eerst nog. „Ik heb allerminst de bedoeling gehad, den persoon van den Hofprediker te beleedigen. Maar ik heb in ’t licht willen stellen, dat Paul meent, alles beter te weten dan een ander, en dan uit de hoogte iemand de les leest Geloof me, dat ik ....”
	„Ik wil aannemen,” viel Paul hem in de rede, dat je geen beleediging hebt bedoeld. Maar zeg mij dan, waar en wanneer ik uit de hoogte je de les heb gelezen.”
	„Zoo even. Je zei toch, dat ik onjuist oordeelde.”
	„Ik heb over onbekendheid en onwetendheid gesproken, Rothe. Je hebt onjuiste conclusies getrokken uit het feit, dat de Keizer naar Holland is gegaan. Maar omdat je niet met al de omstandigheden, die tot dit vertrek aanleiding hebben gegeven, bekend kunt wezen, treft je hiervoor tot op zekere hoogte geen verwijt. Ik kan je echter beter inlichten. Uit den mond van graaf Von der Schulenburg, de rechterhand en vertrouwde van



	den Kroonprins, heb ik de bijzonderheden over het vertrek van den Keizer gehoord. Zijne Majesteit heeft zich bereid verklaard, af te treden als Keizer van Duitschland, om daardoor verder bloedvergieten te voorkomen. Maar hij heeft nadrukkelijk gezegd, Koning van Pruisen te willen blijven en het leger naar het vaderland terug te willen brengen.”
	„Ónmogelijk!” riep Rothe uit. „De Keizer heeft afstand gedaan en ....”
	„Zwijg toch!” viel een ander hem in de rede. „Laat Paul rustig verder vertellen.”
	„Dat is juist het diep-treurige in deze geschiedenis,” ging de kleinzoon van den Hofprediker voort, „dat die afstands-verklaring van den Keizer eigenmachtig door Prins Max von Baden is gepubliceerd. En ongelooflijk maar waar is het, dat de Rijkskanselier, zonder door ook maar één enkel woord daartoe gemachtigd te zijn, bekend heeft doen maken, dat Zijne Majesteit ook als Koning van Pruisen aftrad en de Kroonprins van zijn rechten als troonopvolger afzag.”
	„Dat is ongehoord!” riep Hardenstein uit en het was hem duidelijk aan te zien, dat zijn verontwaardiging oprecht was. „Dan is Max von Baden een leugenaar en een verrader! ”
	„Niet te haastig oordeelen, Hardenstein,” vermaande Paul hem. „Wij hier weten nog niet, wat den Rijkskanselier tot deze handelwijze bewogen heeft. Misschien, ik hoop het voor hem, kan hij zich later rechtvaardigen. Maar uit de mededeelingen van graaf Von der Schulenburg, dien ik in ieder opzicht geloof, blijkt duidelijk, dat de Keizer voor een fait accompli is gesteld.”
	„Ja, maar waarom is Zijne Majesteit naar Holland gegaan? Had hij niet beter gedaan met bij zijn soldaten te blijven?” vroeg Hardenstein.
	„Generaal Von der Schulenburg zei, dat men den Keizer heeft voorgehouden, dat zijn vertrek naar het buitenland een burgeroorlog zou voorkomen ....”
	„Alsof hij de schuld is van de oprichting der Arbeidersen Soldatenraden!” meende Hardenstein schamper. „En



	is het ook de schuld van den Keizer, dat in de straten van Berlijn burgerbloed heeft gevloeid?”
	„In ieder geval weten wij nu, dat de Keizer uit liefde voor het vaderland naar Holland vertrokken is,” antwoordde Paul hem. „Hij heeft tot op het laatste oogenblik verlangd, bij het leger te blijven Zie je nu wel, Rothe,” wendde hij zich tot dezen, „dat Zijne Majesteit Duitschland den rug niet heeft toegekeerd? Juist het omgekeerde is ’t geval, als je tenminste de woorden van graaf Von der Schulenburg voor waar aanneemt.”
	„Dat doe ik,” bekende deze volmondig. „En Paul, je hebt daar-straks volkomen het recht gehad, mij een lesje toe te dienen. Ik ben te voorbarig geweest, juist omdat ik niet wist.... Maar is het nu niet de plicht van ons, als goede Duitsche officieren, dat wij het verraad van Max von Baden niet alleen aan de kaak stellen, maar het ook wreken?”
	„Ik herhaal,” antwoordde Paul hem, „dat wij de rechtvaardiging van den Rijkskanselier moeten afwachten. Doch ik ben het met je eens, dat wij niet werkeloos mogen blijven.”
	En nu ontspon zich een levendige gedachtenwisseling over de vraag, wat de Duitsche burger maar inzonderheid de Duitsche soldaat en officier te doen had. Allen waren het er over eens, dat tegen de losgebroken revolutie stelling genomen moest worden en dat het vaderland recht had op hun persoon en hun leven, ook nu aan den oorlog een einde was gekomen. Ja, thans nog zooveel te meer. Want Duitschland moest weer worden opgeheven, moest weer sterk en machtig worden, moest weer eensgezind den vijand tegemoet kunnen treden....
	Hoop en vertrouwen bezielden deze jonge menschen, hoop op de onsterfelijkheid der Duitsche gedachte; vertrouwen op de toekomst, die rechtvaardigheid brengen zou.
	En zoo was het hun, alsof Duitschlands lot minder droevig en minder somber zich liet aanzien.
	Eenige minuten bleef het stil, doch toen begonnen de officieren elkander van hun ervaringen te vertellen.
	Aan deze gesprekken nam Paul, de kleinzoon van den



	Hofprediker, echter geen deel. Na zijn uiteenzetting over het vertrek van den Keizer verzonk hij in een diep nadenken.
	De Kleinzoon van den Hofprediker!
	Het was een bijnaam, dien men Wilhelm Paul gegeven had, maar een bijnaam, waarop hij trotsch was.
	Toen de oorlog uitbrak, had hij zijn astronomische studie laten varen en tegelijk ook een werkkring, die hem eer en voordeel beloofde. Als vrijwilliger was hij mee uitgetrokken, om het vaderland te helpen verdedigen. Doch al spoedig was hij bevorderd, nadat hij door dapperheid en onverschrokkenheid de aandacht op zich had gevestigd. Bovendien, zoo had zijn regiments-commandant hem gezegd, was het niet meer dan natuurlijk, dat een man van zijn intellectueele ontwikkeling ook in soldatenrang minstens gelijk stond met hen, die van strategie en tactiek niet meer kenden dan hun op de militaire school geleerde theorie. Een zijner nieuwe collega’s had echter spotziek de meening geopperd, dat de invloed van den Hofprediker aan Pauls bevordering tot officier wel niet vreemd zou zijn en daarom voorgesteld, hem den kleinzoon van den Hofprediker te noemen. Dit voorstel was aangenomen en de jonge officieren, voor het meerendeel van adellijken huize, meenden op deze wijze hun misnoegen aan den indringer in hun kring te mogen toonen. Deze evenwel had zich boven dit kleine gedoe verheven gevoeld en was voortgegaan, zijn plicht te vervullen. En niet lang duurde het, of hij had zich aller vriendschap en sympathie weten te verwerven. Toen kwam er spijt bij zijn krijgskameraden, dat ze hem een oogenblik niet welgezind waren geweest, doch den eens verkregen bijnaam bleef hij behouden. En zonder zich daarover gebelgd te toonen, glimlachend slechts, hoorde Paul het aan, als er tot zelfs in zijn tegenwoordigheid over hem1 als den kleinzoon van den Hofprediker werd gesproken.
	Wat hem dan nu, temidden van de levendige gedachtenwisseling rondom hem, zoo zwijgzaam deed zijn?
	Hij dacht aan het oogenblik, toen hij, nu ruim vier jaren geleden, uittrok met de duizenden en tienduizenden, allen vol moed, vol jeugd en levenslust, zingend, dat hun



	lied uitklonk boven het wielgeratel der naar het Westen voortjachtende treinen. En nu? Welk een verschil! Nu trok, wat er van het leger nog over was, terug, zonder verband of samenhang, ieder slechts zorgend voor zichzelf. Al het bloed, dat onafgebroken vier lange jaren voor de verdediging van dat vaderland was gestort, had tevergeefs gevloeid. En hoevele millioenen brachten uit dezen oorlog niet een geknakte gezondheid, een verwoest zenuwgestel mee naar huis? Hoe zou het mogelijk kunnen zijn, dat Duitschland zich zou herstellen, waar zijn werkers voor een groot deel als invaliden terugkeerden en het jonge,geslacht, tengevolge van de hongerblokkade, geen of zeer weinig levenskracht bezat? En zouden zij, die werken konden en werken wilden, in het arme en verarmde vaderland arbeid kunnen vinden?
	„Maar hoor eens,” werd hij eensklaps door de stern1 van Hardenstein, die naast hem zat, uit zijn mijmering wakker geschud, „wat ben je toch stil! Dat ben ik van den kleinzoon van den Hofprediker heel anders gewend. Kom, praat met ons mee, kerel. We hebben je oordeel noodig!”
	„Ik kan niet, Hardenstein,” bekende Paul en zijn stem klonk bijna smeekend. „Laat me liever op dit oogenblik met rust...
	„Kom,” monterde Hardenstein hem op, „als wij beginnen met aan wanhoop toe te geven, is het zeker, dat wij ten onder gaan. Maar dat mogen wij niet! Dat mag jij allerminst, Paul. Want jij bent een geleerde en Duitschland zal in de eerstkomende jaren mee door jou wetenschap ....”
	„Mijn wetenschap!” viel Paul hem op bitteren toon in de rede. „Kan het Duitschland helpen, als ik den loop der sterren bereken? Geeft het één Duitschen mond te eten, als ik een nieuwen komeet ontdek of andere geheimen van het luchtruim tot openbaring breng?”
	„Als je grootvader je nu hoorde spreken,” kwam Rothe’s stem uit de donkerte naar voren, „zou hij zeker afkeurend zeggen, dat je je vertrouwen en geloof verloren hebt.”
	„Ik verzoek je nu eens en voor al, mijn grootvader



	buiten onze besprekingen te houden,” zei Paul scherp en met nadruk. „Wij weten allen wel, hoe jij over „geloof” en „vertrouwen” denkt. Als jij die woorden in je mond neemt, gebeurt dat niet anders dan om er mee te spotten. En de persoon van mijn grootvader staat voor mij te hoog dan dat ik zelfs ook maar dulden kan, dat zijn naam en zijn werk in een spottenden zin gebruikt worden.”
	„Sinds wanneer ben jij zoo vroom geworden, dat je het geloof in bescherming neemt?” vroeg Rothe, met opzet klaarblijkelijk negeerend, dat Paul alleen voor zijn grootvader op kwam. „Ik meende, dat je die ouderwetsche idee aan kant hadt gezet en dat je wetenschap je tot de overtuiging had gebracht, dat, wat Bijbel en Kerk leeren, niet waar kan zijn.”
	„Ja,” stemde Paul toe, „dat is juist. Wetenschap en geloof kunnen niet samengaan; vooral niet de astronomische wetenschap. Wanneer je daar voor je tabellen zit en studeert over al die zonnestelsels, dan is al dadelijk het Scheppingsverhaal je niet meer dan een fabel, een legende. En daarom en ik maak er voor niemand een geheim van ben ik niet meer wat men geloovig noemt. Doch ik mag wel eischen,” kwam hij op Rothe’s zeggen terug, „dat iemand, van wien ik weet, dat hij ernstig en waar in zijn overtuiging is, wordt gerespecteerd.”
	De andere kameraden voorkwamen nu een verderen strijd, door zich ook in het gesprek te mengen. Ook zij spraken over godsdienst en geloof en al was de een wellicht minder krachtig in zijn ontkenning der oude geloofswaarheden dan de ander allen waren het er over eens, dat het geloof een dwaling was. En Rothe, nu in zijn element, voerde hoonend en spottend den boventoon en sprak van het „Sprookje van den ouden God”
	Het was duister in de coupé, waar deze jonge menseden zaten en handelden over de meest gewichtige levenswaarheden. Het was duister in deze zielen, die zich toegesloten hadden voor de stralen van het licht der eeuwigheid
	Neen, één was er onder dit gezelschap, die niet mee-



	deed, toen met de meest mogelijke stelligheid verzekerd werd, dat de Bijbel niet het Boek der Waarheid was, waarvoor men het uitgaf, en dat de godsdienst, onverschillig welke: die der Christenen of Joden, der Mohammedanen of Boeddhisten, zonder zin of beteekenis was. Het was Hardenstein, die zweeg, die uit valsche schaamte, uit vrees zweeg. Een enkele maal stond hij op het punt, om een tegenwerping te maken, om voor het minst te vragen, of zij, die zóó den Bijbel bespraken, inderdaad dat Boek ook kenden; doch dan ontzonk hem? de moed, om tegen de algemeene meening in te gaan. En hij zweeg. En zijn krijgsmakkers konden door de donkerte niet zien, hoe onwillig hij te luisteren zat, en letten er in het vuur der bespreking niet op, dat zijn stem in het koor der ontkenning ontbrak....
	Eindelijk, laat in den avond, was de lange treinreis ten einde. Het was opmerkelijk: toen Spandau gepasr seerd was en de lichten van Berlijn zichtbaar werden, werd weinig of niet meer gesproken. Een weemoedige stemming had zich van de jonge officieren meester gemaakt. Maanden, jaren hadden ze samen doorgebracht, te midden van gevaren geleefd en lief en leed, vooral leed, met elkander gedeeld. Nu voelden ze het, dat ze als de leden van één groot huisgezin waren geweest. Zouden ze elkander weerzien, wanneer ze straks uiteen waren gegaan? En indien dit het geval mocht zijn, onder welke omstandigheden zou dit dan geschieden?
	Hardenstein stapte met Rothe en de anderen aan het station Zoölogische Garten uit; Paul reed door naar het Friedrichs-Bahnhof. Toen Hardenstein van Paul afscheid nam, vroeg hij dezen, zonder dat de anderen het opmerkten, of hij morgen een enkel uur voor hem beschikbaar kon stellen.
	„Zeker,” luidde het antwoord, „kom dan tegen elf uur. Maar wat heb je?”
	„Ik moet je iets meededen/’ zei Hardenstein. „Maar dat . kan nu niet. Morgen dan, zooals afgesproken.”
	Donkere Novemberdagen waren het voor Duitschlandl
	Alles scheen verloren!



	Het machtige Keizerrijk van vóór 1914 bestond niet meer. De gepantserde vuist was neergezonken, machteloos geworden. Het Duitsche volk, trotsch op eigen kracht, geen hulp verlangend of vragend dan alleen van hen, die zich uit overtuiging aan zijn zijde stelden, had zijn nationalen rijkdom te loor zien gaan in den schattenen menschen-verslindenden oorlog. Nu had het zijn vorsten verjaagd en vrije baan gegeven aan de revolutionaire daad. In de straten van Kiel woedde het oproer der matrozen, in de hoofdstad van het rijk liepen de Spartacisten gewapend rond, werd geroofd, werd gemoord; in heel het land kwam de partijhaat tot uiting en ziedden de hartstochten.
	Alles scheen verloren!
	En ja, al waren er vele tienduizenden meer dan zevenduizend, die hun knie niet voor den Baal van het ongeloof en den twijfel hadden gebogen, in breede kringen des volks was niet alleen het geloof ondermijnd, maar had men het ook in euvelen moed den rug toegekeerd
	Dónkere Novemberdagen....
	HOOFDSTUK II
	Gods leidingen.
	„Ik ben gisteren laf geweest, Paul.”
	Hardenstein was door Paul in de woning van zijn grootvader ontvangen.
	De twee voormalige strijdmakkers zaten nu tegenover elkaar, de een in spanning, wat hij te hooren zou krijgen, de ander blijkbaar niet wetend, hoe te beginnen en zenuwachtig met zijn horlogeketting spelend. Eindelijk, zich vermannend, kwam Hardensteins zware zelfbeschuldiging, die hij herhaalde, toen hij Pauls verwondering zag:
	„Ik ben gisteren laf geweest. En het is, om je dit te zeggen, dat ik hier gekomen ben.”
	Wanneer een ander aan Paul zou hebben medegedeeld,



	dat het den jongen cavalerie-officier aan moed ontbrak, zou hij terstond voor hem in de bres gesprongen zijn en den kwaadspreker deze grove onwaarheid verweten hebben. Een drager van het Ijzeren Kruis, en dan nog wel Fritz von Hardenstein, laf! ledere kameraad wist het, dat Hardenstein steeds in de voorste linie te vinden was.
	„Wat doet je zoo spreken, Hardenstein?” vroeg Paul dan ook terstond. „Ik verklaar, je niet te begrijpen. Ik ken je te goed, om te kunnen gelooven, wat je daar* zegt.”
	„Toch is ’t waar en je zult me toestemmen, dat ik het recht heb, mijn houding van gisteren laf te noemen. Toen Rothe en al de anderen, jij ook Paul, den godsdienst becritiseerden, den Bijbel omlaag haalden door het een dichterlijk sprookjesboek te noemen en sommigen zelfs in nog heftiger en krasser bewoordingen over dc gewijde dingen spraken, heb ik gezwegen. En dat was laf van me, Paul. Want ik had moeten zeggen, dat ik wèl geloofde; ik had moeten getuigen, dat God inderdaad bestaat en alle dingen bestuurt. Dat had ik ”
	„Ja, nu begin ik Je te begrijpen,” viel Paul hem in de rede, ietwat ongeduldig en blijkbaar begeerig, de ontboezemingen van zijn vriend te stuiten. „Maar kerel, ik ben je biechtvader niet. En ’t is mij trouwens een raadsel, waarom je mij uitgekozen hebt, om dit alles te zeggen.”
	„Jij was in je uitdrukkingen het meest sober van allen. Ik kon merken, begrijp deze uitdrukking nu niet verkeerd, dat je inderdaad de kleinzoon van den Hofprediker waart. En toen we gisterenavond eindelijk in Berlijn aankwamen en ik er geen vrede mee had, dat ik totaal gezwegen had en zoo laf was geweest, toen moest ik aan een sterken drang in mij gehoorzamen, om althans aan iemand mee te deelen, hoe ik over den godsdienst en den Bijbel denk.”
	„Hardenstein,” zei Paul, opstaande en op zijn makker toetredend, „ik verwijt je geen lafheid. Maar vergun mij de opmerking: als je voor je eigen gevoel gisteren laf bent geweest, was je dat weken en maanden lang. Want ik veronderstel, dat je niet gedurende onze treinreis een geloovige geworden zijt.”



	„Je spreekt waarheid,” bekende Hardenstein op boetvaardigen toon. „Ik had al veel eerder moeten zeggen, dat ik in geloofszaken anders denk dan de meeste kameraden. Maar ik heb lang gemeend, in stilte en voor mij zelf te mogen gelooven. Ik had niet den drang, om te getuigen, of ik moet het liever noemen: ik had er den moed niet toe. Den ganschen avond en een groot deel van den nacht heb ik mij moeten beschuldigen. Doch gelijk ik zei, toen we gisteren gereed stonden, om afscheid van elkander te nemen, moest ik aan een innerlijken drang gehoorzamen en daar we voor een lang gesprek geen tijd meer hadden, heb ik je gevraagd... .”
	„Een lang gesprek? Maar dat is heel niet noodzakelijk. Tenminste niet over dit onderwerp. Ik weet nu, wat je vertellen wilde en jij weet, dat ik je geen lafaard noem. ’t Is hoogstens een zwakheid van je geweest.... Doch laten we nu verder hier maar over zwijgen. Jij kent mijn standpunt, dat nogal iets van je overtuiging verschilt. En, ronduit gezegd: het liefst spreek ik niet over dergelijke zaken. Ook mijn grootvader roert meestal niet meer onderwerpen over geloofsaangelegenheden aan, wijl hij wel weet, dat mijn meening in dezen vast staat.”
	„Ik heb óók gemeend, dat ik een vaststaande meening had. Toen ik in den oorlog ging, dacht en sprak ik als jij en de anderen. Maar sedert nu ruim een jaar is het mij duidelijk geworden, dat ik gedwaald heb....”
	„Kom, mijn beste Hardenstein,” viel Paul hem in de rede, „nu praten we niet meer hierover. Ik ben je biechtvader niet, zooals ik al zei, en ik verzeker je, dat we eer* der kans hebben, goede vrienden te blijven, als we nu eens en voorgoed afspreken, over godsdienst en Bijbel te zwijgen. Toegestemd?”
	Doch Hardenstein had geen gelegenheid, op deze vraag te antwoorden. Een licht kloppen aan de deur weerklonk; tegelijk ook werd deze geopend, om toegang te verleenen aan den Hofprediker, een man, wien het was aan te zien, dat ook voor hem de oorlogsjaren bitter en zwaar waren geweest. Kort en gedrongen was zijn gestalte. Maar niettegenstaande zijn gevorderden leeftijd was hij vlug in zijn bewegingen. Het hoofd hield hij



	rechtop; lange, grijze haren omgolfden het hooge denkers-voorhoofd, vielen in lokken neer in den hals. Maar hoe die oogen te beschrijven? Waren ze blauw, donker, grijs? Ónmogelijk het te zeggen. Maar wat opviel, als de oogen voor de eerste maal iemand aanzagen dat ze een wonderlijke uitdrukking hadden van zachtheid en liefde, van grenzenloos meedoogen met de menschheid. Maar diezelfde oogen konden van verontwaardiging schitteren, als over onrecht gesproken werd en vonken schieten, als een heilige toorn zich van hem meester maakte en hij het kwaad te bestraffen had.
	Hardenstein sprong op en liep den binnentredende tegemoet, die op zijn: „Is het geoorloofd, dat ik een oogenblik binnenkom?” een: „Maar natuurlijk, grootvader!” van zijn kleinzoon ten antwoord gekregen had.
	„Ik ken de Hardensteiners,” zeide de Hofprediker, terwijl hij den jongen officier de hand drukte. „Ik weet, wat zij vroeger voor het vaderland hebben gedaan, zoowel in den Vrijheidsoorlog als in ’7O en ’7l. En omdat mijn kleinzoon Wilhelm mij veel van u en uw daden heeft verteld, was ik verlangend met u kennis te maken, majoor.”
	„Excellentie,” antwoordde Hardenstein, „noem mij niet majoor maar gewoon Hardenstein. Toen ik gisterenavond mijn uniform uitgetrokken heb, nam ik meteen afscheid van mijn titel en rang. Ik ben helaas geen soldaat, geen officier meer.”
	„Ja,” stemde de Hofprediker toe, „treurig, dieptreurig laat zich de toestand aanzien. Wilhelm vertelde er mij al van, zoodat ik nu ook weet, dat het Duitsche leger, waarop wij allen zoo trotsch waren, niet meer bestaat. Ik hoor Gods sternl In het oordeel, dat over Duitschland gekomen is. Wij hebben gebouwd en vertrouwd op den sterken arm van ons leger. Dat was de god, die ons redden en helpen zou; de stok, waarop wij leunden. Nu is die stok in stukken gebroken, nu ligt die god ter aarde.... Mijn ziel schreit, als ik aan mijn goede Duitschland denk, dat nu uit duizend wonden bloedt en machteloos is. Maar ik vraag mij af: welke boodschap



	zendt God ons hierdoor toe? Wat beteekent dit strafgericht voor het vaderland?”
	„Grootvader,” mengde nu zijn kleinzoon zich in het gesprek, „zijn wij op den rechten weg, als wij den moed laten zinken en aan wanhoop ons overgeven?”
	„God beware mij voor wanhoop, mijn beste Wilhelm, Zoo lang ik leef, hoop ik het vertrouwen te bewaren op Zijn leiding. Hij weet, wat goed voor ons is. Hij zal ook Duitschland helpen, wanneer het tot Hem terugkeert en niet meer aan de afgoden offert.”
	„Afgodenoffer? Maar grootvader, wij zijn toch geen heidenen ”
	„Alsof alleen heidenen hun afgoden hebben! Neen, mijn jongen, maar ook wij, wij Duitsche Christenen, hebben afgoden. Wij gelooven in de kunst, wij roemen in de cultuur, wij zweren bij de wetenschap, al te zamen afgoden. En gaan er nu al niet reeds stemmen op, dat Duitschland onoverwinbaar-sterk is door zijn industrie? Is het niet waar, dat ons land vóór den oorlog zijn God heeft vergeten en nu, ook na wat wij reeds beleefd hebben, voortgaat zonder Hem?”
	„Daarover kunnen wij niet meer samen praten, grootvader,” antwoordde de kleinzoon. „Ik ben een geheel andere meening toegedaan.”
	„Ja, dat weet ik,” zuchtte de Hofprediker, en zijn oog kreeg nu een droeve uitdrukking. „Maar ik zal, zoolang God mij daartoe de krachten en de gelegenheid geeft, mijn stem doen hooren tegen den afgodendienst. Want ik herhaal: ik ben er van overtuigd, dat Duitschland weer groot zal worden, als het volk de leiding Gods weer erkent en zich van Hem afhankelijk leert gevoelen.”
	„Vergun mij te zeggen, Excellentie,” zeide nu Hardenstein, „dat ik het hierin met u eens ben. Vier jaren lang heb ik tegen den vijand gestreden en gedaan, wat ik als soldaat mijn plicht achtte. Maar ook ik heb schuldig, gestaan tegenover God, door als Christen te zwijgen. Ik heb Gods leiding gevoeld, in mijn eigen leven gevoeld. Doch, gelijk ik straks reeds aan uw kleinzoon heb meegedeeld, ik heb over die leiding gezwegen, uit valsche



	schaamte, uit lafheid. Maar nu, hoop ik, zal dit anders worden. Ik wil niet meer zwijgen, maar spreken; ik wil naar soldaten-aard strijden. Voor mijn aardschen vorst kan ik niet meer in het vuur gaan; wij hebben geen keizer en koning meer. Doch ’t is mij heden nacht duidelijk geworden, dat het mijn roeping voortaan moet zijn, voor God en Zijn eer in het strijdperk te gaan.”
	„En daarop geve Hij in genade Zijn zegen,” zeide de Hofprediker bewogen. En toen, zich weer tot zijn kleinzoon wendend, vervolgde hij: „Wilhelm, je kent mijn geschiedenis, hoe God mij geroepen heeft om het Evangelie te verkondigen. Je weet ook, hoe je ouders door Hem uit de duisternis tot het licht zijn gebracht, ’t Zijn bekende geschiedenissen voor je; ik wil die niet herhalen. Maar doe mij het genoegen te blijven en te luisteren, als ik je vriend uitnoodig, ons te vertellen, hoe hij Qodsl leiding heeft ondervonden.... Niet waar, Hardenstein, u wilt mijn kleinzoon en mij uw geschiedenis wel mededeelen?”
	„Gaarne,” luidde het antwoord.
	En Fritz von Hardenstein maakte zich gereed, zijn verhaal te beginnen.
	Een onverwacht voorval was oorzaak, dat Wilhelms aandacht ten hoogste gespannen werd en hij geen enkel woord van Hardensteins verhaal verloor.
	Deze toch, op het punt zijn geschiedenis mee te deelen, werd hierin verhinderd door de binnenkomst eener jonge dame, die, na de koffie rondgediend te hebben en door den Hofprediker als zijn nicht Else von Remsch voorgesteld te zijn, zich weer wilde verwijderen. Hardenstein evenwel, die ten prooi scheen aan een hevige gemoedsbeweging en, voorzoover dit de eischen der beleefdheid toelieten, het meisje aandachtig gadesloeg, verzocht haar te willen blijven, daar hij veronderstelde, dat haar tegenwoordigheid wellicht noodzakelijk en gewenscht zou wezen. Zij echter, in de verste verte niet vermoedend, wat deze onbekende met zijn vraag bedoelde, zag besluiteloos van den een op den ander, totdat de Hofprediker, hoewel niet minder verwonderd dan



	Wilhelm, haar met een lichte hoofdbuiging te kennen gaf, dat zij dan maar blijven moest.
	„Excellentie,” ving Hardenstein thans aan, „ik begrijp, dat mijn vraag van daar-even u hoogst zonderling voorkomt. Maar ik moet mij al zeer vergissen, wanneer u niet al reeds voor het einde mijner mededeelingen zult inzien, dat ik goede redenen had voor dit verzoek. Mag ik evenwel eerst nog een vraag stellen, die echter niet door onbescheidenheid wordt ingegeven?.... Hebt u,” zoo wendde hij zich tot het jonge meisje, „in Oost-Pruisen gewoond? In Stallupönen misschien?”
	„Mijn nicht komt uit Oost-Pruisen,” antwoordde de Hofprediker voor haar. „Uit Insterburg. Maar omdat de tijden zoo moeilijk en onzeker zijn en ze alleen op de wereld staat, is ze naar Berlijn gekomen en woont ze nu bij ons.”
	„Maar kan ik u dan in Stallupönen gezien hebben?” vroeg Hardenstein, weer tot Else von Remsch het woord richtend.
	„Ik herinner ’t mij niet,” klonk haar antwoord eenigszins stroef. En Wilhelm zag, dat zij, in weerwil van Hardensteins verontschuldiging, diens optreden min of meer ongepast vond. „Wel heb ik in Stallupönen vrienden wonen en logeerde ik daar af en toe, maar u heb ik er nimmer gezien.”
	„Misschien, als ik dan mijn geschiedenis verteld zal hebben, zult u zich herinneren,” zei Hardenstein. En toen vertelde hij. Maar het was, of hij alleen voor haar sprak. Wilhelm en diens grootvader schenen niet meer voor hem te bestaan.
	„We hadden opdracht gekregen,” ving hij aan, „een belangrijke stelling, die de Russen ons ontnomen hadden, opnieuw te bezetten. De troep, die den aanval in moest zetten, stond onder mijn commando. Ook ditmaal konden we, als zoovele keeren in dezen oorlog, onze paarden niet gebruiken, en moesten we gewonen infanterie-dienst verrichten.... Ik zei: de stelling was belangrijk en we moésten ze weer in ons bezit krijgen. Doch ook de Russen waren van het gewicht dier stelling overtuigd en hadden



	er daarom keurtroepen in gelegd, die het ons heel moeilijk wisten te maken, 't Ging heel langzaam vooruit Als we enkele meters geloopen hadden, lieten we ons weer tegen den grond vallen, om zoo de hagelbui van kogels te ontgaan. De vijand bestookte ons met mitrailleurs en neen, het was maar het beste, niet op te letten, wat er rondom ons heen voorviel. Dan zouden we, de tallooze dooden en gewonden ziende, wellicht den aanval niet hebben doorgezet Ons vaandel ging voorop. Weldra was het doorzeefd van kogels, hing hel doek in flarden langs den stok. Maar het bleef onzen troep voorgaan en den weg wijzen en straks, dat wilden wij, zou het op de herwonnen stelling worden geplant Wij naderden meer en meer. Maar nu werd ook het vijandelijk vuren nog heviger, nog meer moorddadig! „Vooruit, jongens!” moedigde ik steeds mijn manschappen aan, immer het vaandel in het oog houdend, dat opgericht moest blijven. En dan gehoorzaamden die goede jongens weer, prachtkerels als het waren Eindelijk, niet ver meer van ons einddoel verwijderd, gaf ik bevel, in een snellen stormloop op de stelling af te gaan. Ik hoopte zoo den vijand te verrassen. Maar hij was op zijn qui vive. Niet zoodra begonnen mijn mannen hun stormaanval, of zij richtten, met verdubbelde hevigheid hun vuur op ons Daar viel de vaandrig! Geen nood, een mijner luitenants nam het vaandel over. Voorwaarts! Maar ook deze luitenant viel, doodelijk gewond. Weer een andere officier snelde toen met het nationale doek in de voorste linie verder. Zijn heldenmoed joeg ook hem in den dood. En ook de anderen, het waren na hem nog een drietal, vielen de een na den ander Toen greep ik den stok. Ik moést het, want mijn soldaten zouden volgen, waar het vaandel voorging; daarvoor kende ik ze.... „Voorwaarts!” schreeuwde ik, en: „Volhouden! Vóór Duitschland!”....Toen, eensklaps, was het me, of ik een zwaren slag tegen mijn voorhoofd ontving en tegelijkertijd voelde ik in mijn borst een stekende pijn. Ik kon mij niet meer staande houden; ik wankelde en viel. „Kinderen,” had ik nog de kracht om te roepen, „redt het vaandel!” „Geen nood,



	kaptein,” hoorde ik mijn oppasser zeggen, „zoolang ik leef, zorg ik daarvoor!” Toen was ’t uit en wist ik van niets meer....”
	De verteller zweeg eenige oogenblikken. Zijn levendige beschrijving had wel aller aandacht geboeid. Inzonderheid Else von Remsch, die eerst met tegenzin had opgemerkt, dat Hardensteins blik haar niet los scheen te kunnen laten, was onder den indruk van zijn verhaal gekomen.
	„Ik w'eet niet, hoe lang ik zoo gelegen heb,” ging Hardenstein voort. „Het is denkelijk een paar uren geweest, want de zon was aanmerkelijk meer naar het Zuiden gegaan. Ik kon mij niet bewegen: het was, of een zware last mij neerdrukte. Trouwens, ik zou ook geen kracht gehad hebben om op te staan, want toen ik trachtte te roepen, bemerkte ik, dat mijn stem geen draagkracht had. Hoogstens kon ik slechts fluisteren.... Ik herinnerde mij het hevige gevecht. Hoe was de afloop geweest? Ik wist het niet en moest vreezen, dat de aanval mislukt was. Mijn mannen zouden mij anders hier niet laten liggen.... Ik weet, dat ik nogmaals gepoogd heb, door roepen de aandacht op mij te vestigen. Tevergeefs. Zelfs op zeer korten afstand zou men mij niet hebben kunnen hooren!.... Toen, neen, dat schouwspel vergeet ik mijn leven niet, zag ik vijandelijke soldaten in mijn onmiddellijke nabijheid. Nu wist ik, dat de aanval mislukt was: de Russen waren meester van-het terrein gebleven. En hoe toonden ze hun meesterschap? Spaar mij de weergave der bijzonderheden. Het zij genoeg, als ik vertel, dat zij iederen gewonde den genade-stoot gaven.... Ook tot mij kwamen ze en ik wist, dat nu mijn dood nabij was. leder oogenblik verwachtte! ik, dat een bajonet of ander moordwapep op mij gericht zou worden. En ik ongeloovige, of liever: ik onverschillige, bad tot God, smeekte om genade voor mijn ziel.... Maar de vijand ging voorbij! Zag hij me niet? Verkeerde hij in de meening, dat ik reeds dood was? Ik wist het niet, maar dankte voor mijn redding. Later heb ik gehoord, dat mijn oppasser, in hetzelfde oogenblik, dat hij van mij het vaandel overnam, door een



	kogel in het hoofd gedood en dwars over mij heen gevallen was. Dat is mijn redding geweest. Met zijn dood lichaam heeft hij mij beschermd, zoodat de vijand mij niet kon zien En toen heb ik op het nu stil geworden slagveld gelegen, lang, heel lang. En ik voelde, hoe ik stierf. Mijn kracht vloeide weg met het bloed uit mijn wonden.... Was dat stèrven?.... Ik hoorde zingen; ik hoorde mijn vader zingen. Ook andere stemmen ving mijn oor op, maar het lied, dat mijn vader bij zijn leven zoo
	'(On i/ê ó&eljf,...
	gaarne zong en dat ik zoo ontelbare malen van hem gehoord had, hoorde ik boven alles uit:
	Wie Gott mich führt, so will ich gehn,
	Es geh durch Dorn und Hecken.
	Sein Antlitz lasset Oott nicht sehn,
	Doch einst wird ers aufdecken,
	Wie er nach seinem Vaterrat
	Mich treu und wohl geführet hat;
	Dies sei mein Glaubensanker.



	God, de God van mijn vader, had hem geleid, trouw en veilig. De vaste wetenschap, dat Gods leiding zijn wegen bestuurd had, was het anker geweest, dat zijn geloof had bevestigd Het zingen hield aan. O, het was zulk een liefelijke muziek Ja, God had ook mijn weg geleid. Zijn wil was het, dat ik nu hier lag, onmachtig, misschien doodelijk gewond. Indien geen hulp kwam, indien ze niet tijdig kwam, moest ik sterven Ja, ik zag den d00d!,... Maar ik hoorde ook weer vaders stem; wie Gott mich führt, so will ich gehn Toen zonk ik weg; ik gleed heen; ik zag en hoorde niets meer; ik wist en begreep: nu kwam het einde Mijn mannen hebben me later meegedeeld, dat de vijanden nog maar korten tijd hun stelling behouden hebben. Hoewel ze eerst den aanval konden afslaan, moesten ze toch, toen de onzen versterking kregen, zich gewonnen geven. Dat is dan gebeurd, terwijl ik bewusteloos was. Men vond mij eerst na langen tijd zoekens, want ik lag nog steeds onder het lijk van mijn oppasser. Eerst meenden mijn jongens, dat ook ik zelf dood was. Daarop, omdat een van hen nog een flauwe ademhaling bij mij opmerkte, hebben ze mij voorzichtig naar de ambulance gedragen. Daar ben ik terstond geopereerd en daarna, hoewel niemand geloofde, dat ik het transport zou doorstaan, in een lazaret-trein gedragen, die me naar Königsberg heeft gebracht Die trein reed over Stallupönen ....”
	„Zegt u mij, wanneer dat geweest is,” onderbrak Else von Remsch den verteller.
	„Vorig jaar Mei.”
	Het meisje dacht een oogenblik na.
	„Ja,” riep ze toen uit, „in Mei was ik daar bij mijn vriendin. Maar ik heb u niet gezien.”
	„Ik u wel,” zeide Fritz von Hardenstein warm. „En u hebt in mij den wil, om te blijven leven, doen geboren worden.”
	„Hoe is dat mogelijk?” vroeg Else verwonderd.
	Maar nu zei de Hofprediker, dat men Hardenstein gelegenheid geven moest, om zijn geschiedenis tot het einde



	toe mede te deelen. Alles, wat onbegrijpelijk en wonderlijk scheen, zou dan wel worden opgehelderd.
	„Toen de trein in Stallupönen aankwam,” vertelde hij nu verder, „hielden we daar langen tijd stil. Ik had het bewustzijn herkregen en leed weinig of geen pijn, doch ik was te zwak om mij om iets te bekommeren. Ik lag en roerloos, stil, levend-dood. Toen zag ik een drietal jonge dames in onzen trein komen. Een van hen droeg enkele bloemen. Aan den dokter, die onzen trein vergezelde, vroeg ze, welken gewonde ze een of meer rozen geven kon. Deze, niet wetende, dat op dat oogenblik mijn gehoor buitengewoon scherp was, wees op mij en zei: „Geef ze dien armen officier maar; dan heeft hij tenminste nog iets schoons van het leven, vóór hij heengaat; ik geef hem nog maar enkele uren ”En toen kwam die rozendraagster naar mij toe en legde ze haar bouquet tusschen mijn handen op mijn borst. „Voor den dapperen vaderlander,” zei ze en toen, met een lach, die mij alle doorgestane leed moest doen vergeten, ging ze weer van mij heen ”
	„O, nu herinner ik mij dit voorval!” riep de nicht van den Hofprediker uit. „Ik weet, dat ik een ontzettend groot medelijden had met dien gewonde. En nog lang is zijn blik, waarmee hij mij dankbaar aanzag, mij bijgebleven Was u dat inderdaad?” vroeg ze. „De dokter zei mij buiten den trein nog, dat die gewonde onverbiddelijk ten doode was opgeschreven.”
	'_l O > „Ja, ik was het. Ziehier,” Hardenstein haalde zijn portefeuille te voorschijn, waaruit hij een paar gedroogde bloemen nam, „ik heb uw geschenk bewaard en draag deze rozen altijd bij mij. En daarom, omdat ik u danken wilde voor uw heerlijke liefdedaad, heb ik u straks gevraagd, bij mijn verhaal tegenwoordig te willen zijn. Wellicht vergeeft u mij nu dat ongewone en bijna onbeleefde optreden van het eerste oogenblik?” Zonder haar antwoord af te wachten ging Hardenstein voort: „De dokter zei, dat hij mij nog maar enkele uren gaf, maar ik, met die heerlijke rozen op mijn borst, waarvan de zoete geur tot mij doordrong, was plotseling niet onverschillig meer. Zoo schoon als die rozen werd nu ook voor



	mij weer het leven. En dat leven wilde ik behouden; met beide handen greep ik het vast. Ik, die meende te sterven, wilde nu leven En zoo kwam ik in Königsberg, waar ik weken en maanden lang verpleegd geworden ben. En zoo bleef ik leven Dat is mijn geschiedenis Ik had het voornemen opgevat, om, indien het mogelijk was, in Stadupönen een onderzoek in te stellen, wie die jonge dame geweest kon zijn, aan wie ik zooveel te danken heb.... Excellentie, dit is ook Gods leiding, dat ik in uw nicht mijn levensredster zien mag En, mijn beste Paul, noemt je wetenschap dit ook toeval? Neen, neen, zeg nu niets; geef nu nog maar niet een antwoord op mijn vraag, ’t Is beter, dat je er over nadenkt. Zielevraagstukken kunnen niet, evenals je astronomische problemen, door een rekensommetje worden opgelost. Maar als God werkt, als Hij tot den mensch komt en hem doet zién, dan is op de groote vraag: Is er een leiding, een voorzienig bestel Gods, een Goddelijk bestuur? het antwoord klaar en eenvoudig: Ja....”
	t Was eenige oogenblikken stil in de kamer. Toen stond de Hofprediker op en liep hij op den jongen officier toe, dien hij warm de hand drukte.
	„Mijn beste Hardenstein,” zeide hij, „God heeft inderdaad wonderlijk gewerkt. Dat doet Hij altijd, ’t Is maar de vraag, wie Zijn wonderen ziet en, geloovend, gadeslaat.... Uit uw verhaal heb ik begrepen, dat die uren op het slagveld voor u een keerpunt in uw leven zijn geweest. Ik dank er met u God voor.”
	„Ja, Excellentie,” stemde Hardenstein toe, „Hij heeft Zich, toen ik in mijn bloed terneer lag, aan mij geopenbaard. Hij zocht mij en toen mocht ik Hem vinden. En daarop heeft Hij in Zijn goedheid tegen aller verwachting in mij het leven teruggegeven Wat ben ik ondankbaar geweest, dat ik steeds over dit alles gezwegen heb en mijn kameraden niet heb opgewekt, zich ook aan Hem over te geven.... Maar daarom juist en uw kleinzoon kan dit verklaren kwam ik hier, om openlijk mijn schuld in dit opzicht te belijden ”



	„Ik heb je straks al gezegd,” viel Wilhelm Paul in, „dat je hoogstens van zwakheid mocht spreken.”
	„Een schuldige zwakheid,” verbeterde Hardenstein.
	„Laat dat zoo zijn. Ik wil hierover niet redetwisten. Maar wat ik zeggen wilde: je verhaal heeft mij werkelijk getroffen. Alleen moet je mij de opmerking veroorloven, en ook mijn grootvader en nicht zullen dit wel willen doen, dat je naar mijn meening het slacht-* offer van je verbeelding waart, toen je door je vader zijn lievelingslied hoorde zingen. Ik geloof niet aan geesten en hun verschijning. En zoo ”
	„.... Is alles, wat ik voelde en dacht, een gevolg van overspanning, van een ziekte-toestand, wil je misschien zeggen? Neen, neen, Paul! Ik heb werkelijk Gods tegenwoordigheid gevoeld. Ik weet het wel: niet mijn vader was daar; hij is reeds jaren in de eeuwigheid. Maar de herinnering aan zijn woorden kwam op dat oogenblik weer boven. Ik was weer kind en zag, hoe vader geloofde. En toen, plotseling, kwam helder en duidelijk het stellige weten in mij, dat God reeds als kind mij had geleid. Zie je: die jeugd-ervaring gebruikte God als een middel, om mij tot inkeer te brengen. Mijn gansche leven met al zijn zonden en tekortkomingen stond vóór me. Ik kende den weg reeds lang, maar nooit had ik dien! willen bewandelen, den weg, die over Qolgotha loopt. Tot het kruis van Golgotha moest ik komen, ik, die arm was en zwak en blind. En toen ik kwam, vond ik bij Jezus, Gods Zoon, niets dan genade, vergeving. Door den Heiland van zondaren heb ik God als mijn Vader leeren kennen. Door en in Jezus ben ik gelukkig voor tijd en eeuwigheid.”
	„Wat is dat een heerlijk oogenblik geweest voor u, toen u Jezus vond,” sprak Else von Remsch.
	Hardenstein keek, blij verrast, op.
	,/t Verheugt me,” zei hij, „dat u zoo spreekt. Mag ik daaruit afleiden, dat u Hem ook kent?”
	„]a,” luidde haar antwoord, „zoo ik ergens vast van verzekerd ben, dan is het wel hiervan, dat Jezus mijn Heiland is en, door Hèm, God mijn Vader. Hij is mijn alles.”



	„Wie Oott mich führt, so will ich gehn,” viel de Hofprediker, zichtbaar aangedaan, in. „Het is heerlijk, als jonge menschen tot de overtuiging zijn gekomen, dat zij een Leidsman noodig hebben. Door God geleid, is vvèl geweid ”
	HOOFDSTUK 111
	In het gezin van den Hofprediker.
	Voor Duitschland kwam de nacht en die nacht wasj donkerder nog dan ooit iemand had kunnen vermoeden.
	Toen eindelijk het Vredesverdrag aan den langdurigen wapenstilstand een einde maakte, had Duitschland geen koloniën meer en geen leger en geen vloot, moest het voor zijn handel en industrie onontbeerlijke gebieden afstaan, en zag het zich tot een oorlogsschatting veroordeeld, die het nationale bezit in grootte verre overtrof. Het voor Duitschland zoo droeve feit viel niet meer te ontkennen: de eens zoo machtige staat, de machtigste van het vasteland van Europa, was een mogendheid van den derden rang geworden. Men had den trotschen adelaar meer dan gekortwiekt: den prachtigen vogel waren de slagpennen uitgerukt en aan zijn klauwen was Ide scherpte ontnomen; zijn gedaante bestond niet meer en zijn heerlijkheid was heen.
	Zoowel op het platteland als in de groote steden, ja in de laatste vooral, klom de ellende met den dag. De eene ramp volgde de andere en had weer nieuwe be*- proevingen tengevolge. Een ongekende duurte trad in, overal heerschte groote werkeloosheid, en het ontbreken van vaak de allernoodzakelijkste levensmiddelen bracht ziekte mee en dreef het sterftecijfer onrustbarend omhoog.
	Maar wat de toestand voor het reeds zoo ongelukkige land nog rampzaliger deed zijn: de zoo noodige eensgezindheid ontbrak, partijschappen staken alom driest het hoofd op, verdeeldheid en bitterheid jegens elkander heerschten allerwege. Meer dan eenmaal dreigde de



	burger-oorlog. Ontevreden elementen, wier handen gevuld waren met het goud uit het land der Czarenmoorders, gelukte het zelfs, hier en daar plaatselijke opstanden te doen uitbreken, die weliswaar in de kiem werden gesmoord, maar die toch oorzaak werden, dat broederbloed den Duitschen bodem kleurde.
	Ongelukkig, beklagenswaardig Duitschland!
	Een lichtzijde evenwel mocht worden opgemerkt door hen, die voor de religieuze levensopenbaring van het Duitsche volk een open oog en oor hadden. Scheen het aan den eenen kant of haat en vijandschap tegen de waarheden van het Christelijk geloof sterker werden, onloochenbaar was het ook, dat in breede kringen langzaam het besef weer levendig werd, dat een terugkeer tot de oude paden noodzakelijk was zoowel voor het persoonlijk leven als voor dat van het geheele volk. De geloofswaarheden, voor welke Luther had pal gestaan, werden weer onderzocht; in de gezinnen werd het echt-Christelijk lied weer aangeheven; de kerkgebouwen bevatten Zondag aan Zondag een naar de verkondiging van het Woord hunkerende schare. Een ommekeer greep plaats; ze kwam weliswaar langzaam, maar te ontkennen viel het niet dat het innerlijk leven zich begon te verdiepen.
	Dat was de lichtzijde. En ja, wankelmoedigen en kleingeloovigen mochten nu klagen, dat ze dit licht nog maar o zoo flauw konden zien, zij, in wier hart een warm' liefdeleven was gewekt, begroetten vol blijdschap deze eerste teekenen eener geestelijke wedergeboorte en koesterden de heerlijke hoop, dat de nacht van ongeloof en twijfel ten einde liep. En ze geloofden, ze waren er zeker van, dat deze hoop in vervulling zou gaan, wijl ze uit eigen ervaring wisten, dat de stralen van de Zon der Gerechtigheid in kracht verre den schijn van het kunstlicht van beschaving en wetenschap overtroffen.
	.. 7J1 onder hen, die hoopten en geloofden, omdat zij de uetde hadden, waren Hofprediker Paul en zijn nicht en rritz von Hardenstein.
	Tusschen de familie van den Hofprediker en Hardenstein was een warme vriendschap ontstaan.



	Had de Hofprediker reeds in het eerste uur der kennismaking een groote belangstelling voor den jongen man geboren voelen worden, toen deze zoo eenvoudig en ongekunsteld zijn ervaring had medegedeeld, die belangstelling wies, toen hij de onmiskenbare bewijzen zag, dat het Hardenstein ernst was met zijn voornemen, te spreken en te getuigen van de groote liefde Gods. Want vereischte het niet meer dan gewonen moed, was er geen oprecht, levendig, onwankelbaar geloof voor noodig, om in het door de revolutie beroerde Berlijn in het openbaar op te treden als een verdediger van het Christendom? Dat deed Hardenstein. Luid en zonder schroom verklaarde hij in groote volksvergaderingen, die in het zoo revolutionair-gezinde Noorden der stad werden gehouden, dat de predikers van een nieuw evangelie het volk op een dwaalweg voerden. En dan bracht hij het oude en steeds weer nieuwe Evangelie naar voren, de alleen-ware en waarachtige blijde boodschap, dat Jezus Christus in de wereld gekomen is, om zondaren te behouden.
	Ook tusschen Wilhelm Paul en Hardenstein was oprechte vriendschap ontstaan. Veelvuldige gesprekken hadden beide jonge mannen tot een begrijpen en waardeeren van elkanders standpunt gebracht, leder voor zich geloofde in de oprechtheid der overtuiging van den ander. Beiden haatten zij huichelarij en geveinsdheid, zoodat ze nimmer, om elkander genoegen te doen of uit beleefdheids-overwegingen, ook maar een enkel argument prijs gaven. Maar als dan de vaak warme woordenstrijd ten einde liep en er teleurstelling was, dat bewijs of vertoog niet hadden gebaat en de geestelijke kloof tusschen beiden nog even diep en onoverbrugbaar scheen te zijn, bleek het, dat de persoonlijke sympathieën onder dit alles niet hadden geleden. Geen wonder ook: karakters, zooals Fritz von Hardenstein en Wilhelm Paul beiden bezaten, konden niet anders dan zich aansluiten voor het teven. Hadden ze zich eenmaal aan iets of iemand gegeven, dan gaven ze zich geheel.
	En hoe was de verhouding tusschen de nicht van den Hofprediker en den nieuwen vriend des huizes?
	Wilhelm was de eerste geweest, die had opgemerkt,



	dai het gevoel van dankbaarheid jegens zijn levensredster zooals Fntz zijn nicht de eerste maal had genoemd dieper en inniger was dan deze zelf blijkbaar wist Wm nccr over Else sprak, kwam er een warme klank zijn stem en, toen eens de neef uit plaagzucht de een of andere vermeende ondeugd van zijn nicht naar voren bracht wierp ardenstem zich als haar verdediger op en toonde bh WHhPdiat deZu bes?uldiging «Hen grond miste; waarop tTïeibeno'De°Hnf W?licht onJuist geoordeeld . ne°öen. Ue Hofprediker, door zijn kleinzoon met zijn ontdekking m kennis gesteld, toonde zich hier over verheugd, al liet hij Hardenstein niets blijken en sprak hij er zijn nicht niet over. Trouwens hij ia? l°nnHHhIJ le"mAal wist en Else> zonder dat zij dit vefoedde, bij Hardensteins eerstvolgend bezoek nauwlettend gadesloeg, genoeg, om te weten, dat het niet enkel n kameraadschappelijke vriendschap was, die zii den jongen man toedroeg. Grootvader noch kleinzoon spraken nadien meer over dit onderwerp, overtuigd, dat die twee harten elkander wel zouden vinden
	rntz en Else ook zij hadden, niet lang- na de komst de" het 'recht" I" g6Zin Van den Hof Prediker, elkane£„ /ht . °P gemeenzamen toon met elkandei te spreken Fntz en Else zelf wisten niets van \/npiHge^eim’ j3* n(^eren reeds hadden ontdekt. Alleen oelden ze dat behalve vriendschap ook een andere zmle-verwantschap hen samenbond. Was niet zijn keus ook de hare geworden en leefde ze niet, evSals hh een leven van geloof en van liefde? Of wat was haar mgaan in de arme Berlijnsche gezinnen waar zü rlpn hongerigen brood gaf en in het gemis van’kleeding voo" oover haar dit mogelijk was, voorzag, anders dan een gevolg geven aan de opdracht van den Meester- wel te deelde”! die1Hi' had naK'lat“? Mee? nog: deelde zij bij die bezoeken met menigmaal die andere «uwighi-dSchf Lziïï k,eCtlinft “ ÏOeClSe,' wiJl die
	Ja, beiden, Fritz en Else, waren getuigen Ze einp-en mt in den donkeren nacht, licht versprefdend wfa/zii kwamen. Ze ontmoetten tal van vijanden op Uweg:



	ongeloof en twijfel en ruwe spotzucht, revolutie en anarchie en bandeloosheid, maar wat nood! Deze allen waren dienaren slechts van de duisternis. Hun Leidsman echter hield met Zijn rechterhand hen vast en voor Zijn macht zou eens ten volle de duisternis wijken, ja, weken nu al niet zelden de dienaren reeds. Hun strijd zou tot de overwinning voeren!
	... Fritz en Else, één in de liefde tot Christus, dienden beiden hun roeping en dachten daarbij niet aan zichzelf
	■„Herinner jij je Rothe nog. Fritz?”
	"Rothe? Bedoel je freiherr Von Rothe, die....”
	„Met ons de thuisreis maakte, toen we van ’t front kwamen; ja.”
	„Nu, en wat is het met hem?”
	”,Hij heeft me vandaag geschreven, dat hij mij spreken wilde over over een zeer gewichtige aangelegenheid.” , ...
	„Dat hij twee jaren na dato zich nog herinnert, dat er zoo iemand als Wilhelm Paul bestaat....”
	„Neen, maar we correspondeerden reeds.”
	„Waarover? Of is ’t een geheim?”
	Wilhelm wierp even een min of meer verlegen blik op Else, die bij de tafel te handwerken zat.
	„Och neen,” antwoordde hij, na lichte aarzeling. „Rothe heeft mij enkele malen om wetenschappelijke inlichtingen gevraagd en ”
	„Ik wist niet,” zei Fritz Von Hardenstein, „dat onze vriend zich op de astronomie had geworpen. Is hij van plan, deze wetenschap te bestudeeren, of liefhebbert hij alleen maar zoo wat?”
	„Eigenlijk had ik hierover niet moeten beginnen,” gaf Wilhelm op deze vraag te kennen. „Ik weet, dat jij en Else op dit gebied mijn verwoede tegenstanders zijt. Maar zie je, ik vond ’t feit, dat Rothe me te spreken vraagt, te curieus, dan dat ik je het niet zou vertellen, terwijl ik vergat, dat onze briefwisseling steeds over het spiritisme ging.”
	De Kleinzoon van den Hofprediker. 2



	„Die dwaashoofd vergat Fritz zich. „Ik had hem voor nuchterder en verstandiger gehouden."
	Nu geraakte Wilhelm in vuur.
	„Dwaashoofd ?” herhaalde hij op min of meer driftigen toon. „Maar als je hem zoo noemt, moet je dien naam ook op mij toepassen.”
	„Vergeef me, Wilhelm,” zei Hardenstein. „Ik heb allerminst bedoeld, je te beleedigen. Ik weet trouwens, dat jij de zaak van zuiver wetenschappelijk standpunt beziet, al acht ik tijd en moeite, hieraan besteed, verloren. Maar bij Rothe moet het iets anders zijn. Ik kan niet gelooven, dat hij ernstig studie van het spiritisme gemaakt heeft.”
	„Je zoudt je wel eens kunnen vergissen, Fritz.”
	„Of ik me vergis of niet, van Rothe schijnt het mij een dwaasheid toe.”
	„Bewijs dat.”
	„Waartoe? Dan kom ik weer met mijn bewijsvoeringen, kent, voor den dag. Zoowel op gronden, aan den Bijbel ontleend, als ....”
	„Ja, zwijg maar. Ik weet al, wat je zeggen wilt. Maar laat mij je dan meededen, dat Rothe mij reeds een paar malen zeer wetenswaardige mededeelingen heeft verstrekt, die mij bewijzen, dat hij op dit gebied een ernstig onderzoeker is geworden.”
	„Dat verwondert mij niet.”
	Deze uitspraak kwam van Else, die haar handwerk op de tafel had gelegd en met belangstelling naar het gesprek der twee vrienden geluisterd had. „Neen,” herhaalde ze, toen ze Wilhelms verwonderden blik zag „dat verwondert mij in ’t geheel niet. Want het beeld, dat ik me van Rothe heb gevormd uit de mededeelingen’ van Fritz, doet me hem zien als een ongeloovige, niet uit overtuiging, maar uit onkunde.”
	„Goed,” stemde Wilhelm toe. „Stel dat dit zoo is. Maar ik begrijp niet, wat dan die onkunde met zijn spiritisme te maken heeft.”
	„Hij zal, als zoovelen in onzen tijd, bevreesd geworden zijn, bevreesd voor de gevolgen van het ongeloof. En nu kan het zijn, dat hij op de een of andere wijze



	met ’t spiritisme in aanraking gekomen is en op zijn manier een geloovige is geworden.”
	Wilhelm kon een kort spottend lachje niet onderdrukken. Hardenstein zag het en meende zich verplicht, Else bij te vallen.
	„Ik ben ’t met Else eens,” zei hij. „Juist diegenen, die den Bijbel op zij zetten, vallen in de armen van het spiritisme. En wat dan het een of ander medium zegt, is voor hen een Godsspraak.”
	„Weet je wel, dat tal van Bijbelgeloovigen aanhangers van het spiritisme zijn?” vroeg Wilhelm op haast triomfantelijken toon.
	„Die kennen dan den Bijbel niet, of leggen hem verkeerd uit,” zei Else warm.
	„Het gewone zeggen, nichtje. Maar ik noem dat een dooddoener.”
	„Wilhelm,” antwoordde het meisje en haar gezicht nam een ernstige uitdrukking aan. „Ik heb bijna nooit met je over dit punt gesproken. Als ik ’t me wel herinner: slechts éénmaal. En misschien was ik uit mezelf ook nooit weer hierover tegen je begonnen. Maar nu wil ik je zeggen, dat, wat jij daar een dooddoener noemt, voor mij het antwoord is op de allesbeheerschende vraag: is de Bijbel een richtsnoer voor geloof en leven, let wel: geloof en leven? Ja, zeg ik uit den grond van mijn hart. En nu staat er over-duidelijk in de wetten van Mozes, dat men de dooden niet mag vragen. Dat bewijst eensdeels, dat jullie spiritisme onder de oudste volken reeds werd beoefend, en anderdeels, dat God aan Israël, Zijn volk, verbiedt, andere machten te vragen over verleden of heden of toekomst. En welke andere machten kunnen dat zijn dan duivelsche?....”
	„Zoodat,” viel Wilhelm haar in de rede, „spiritisten een soort duivelaanbidders zijn? Wel een aardig gezelschap, nichtje, waarin je je neef zet.”
	„Dat doe ik niet, Wilhelm, maar jij voegt je zelf bij hen,” gaf Else moedig ten antwoord.
	„Else,” kwam Hardenstein nu vergoelijkend voor zijn vriend tusschenbeide, „Wilhelm is geen spiritist, zooals



	vermoedelijk Rothe er een geworden is. Hij tracht de wetenschappelijke zijde op te sporen en ”
	„Hartelijk dank voor je hulp, Fritz. Maar ik kan me zelf nog wel verdedigen, als ’t moet. Bovendien: wie zegt je, dat ik geen spiritist uit overtuiging ben, of, zooals Else zegt: een duivelaanbidder?”
	„De laatste maal, dat we er nog over spraken, zei je me, dat je steeds onderzocht.”
	„En dat was ook zoo. Doch juist door de briefwisseling met Rothe ben ik overtuigd.”
	„O, Wilhelm,” zei Else op smartelijken toon, „als je eens weten kon, hoeveel verdriet je grootvader zal hebben, als hij dit van je verneemt! Want het spiritisme is nog gevaarlijker dan een star ongeloof, omdat het zich nog met een schijn van godsdienst omgeeft. Goedgeloovige, eenvoudige zielen, die anders hulp en steun bij God zouden gezocht hebben, gaan nu de dooden oproepen, en zich overgeven aan allerlei ander wan- en bijgeloof.”
	„Noem eens op, aan welke andere euvelen zich die duivelaanbidders schuldig maken.”
	Else lette niet op het spottende, sarcastische in Wilhelms toon.
	„Weet jij dat niet beter dan ik?” vroeg ze. „Kijken ze niet naar de vlucht der vogels en letten ze niet op hun geschreeuw? Leeren ze het niet eerst en gelooven ze het daarna, dat zon en maan en sterren invloed uitoefenen op hun lot? Nemen ze het eindelijk niet voor waar, althans voor zeer wel mogelijk aan, dat sommige sterren bewoonbaar zijn en door schepselen als wij bewoond worden ook? En lezen ze niet uit de hand de toekomst?”
	„Ja zeker, nichtje, zeker, het is alles waar, wat je zegt,” lachte Wilhelm. „Vergeet echter vooral het koffiedik niet!”
	„Belach je nu niet jezelf, Wilhelm?” vroeg Else waardig.
	„Wil je dan, dat ik ernstig ben? Maar Else, als je me daartoe dwingt, vrees ik, dat je zulk een afschuw krijgt van je armen neef, die zoo verstokt en diepgezonken is,



	dat je niet meer onder één dak met hem zult kunnen' wonen. Dan zou één van beiden dit huis moeten verlaten en dat zou jammer zijn, niet het minst voor Fritz.”
	En opstaande, verliet hij met een korten groet het vertrek, Else zoowel als Fritz in verbazing achterlatend over de even plotselinge als onverwachte ontstemdheid, die uit zijn woorden sprak.
	HOOFDSTUK IV
	Werken der duisternis.
	Wilhelms plotseling vertrek was echter meer een vlucht voor zichzelf dan dat ze een gevolg van zijn ontstemdheid was. Want achter zijn spot en zijn lach verbergde zich de toorn en hij voorzag, dat een voortzetting van het gesprek en een tegelijk bedwingen van zijn drift hem niet lang meer mogelijk .zou zijn.
	Indien Fritz en Else geweten hadden, wat de ware oorzaak van Wilhelms ongewone wijze van doen was geweest, zou veeleer een blijde hoop dan verslagenheid hen hebben vervuld. Deze toorn toch was een onmiskenbaar bewijs, dat Else’s woorden hem hadden geraakt en dat de tijd van koudhartige onverschilligheid Wilhelm noemde dit steeds: wetenschappelijke zekerheid voorbij was. Reeds het zeggen, dat het spiritisme verband hield met duivelsche machten, was zeer pijnlijk voor hem geweest; vooral echter haar bewering, dat dit stelsel in zijn optreden gevaarlijker nog was dan ongeloof, had de wondeplek zijner ziel getroffen.
	Fritz noch Else wisten, dat de kleinzoon van den Hofprediker in de verloopen twee jaren een zwaren, inwendigen strijd had te voeren gehad; dat Hardensteins verhaal een indruk bij hem had teweeg gebracht, waartegen hij zich tevergeefs trachtte te verzetten; dat een prediking van zijn grootvader de vraag bij hem had doen ontstaan: Is het inderdaad mogelijk en waar, dat een



	God over en boven het Heelal staat en den gang en loop dier tallooze werelden om ons heen bestuurt?
	Else had er van gesproken, dat velen voor de gevolgen van het ongeloof bevreesd waren geworden. Bevreesd was hij niet. Wel was hij tot de erkenning gekomen, dat de hooge vlucht der wetenschap gedurende de laatste tientallen jaren de door velen zoo hooggeroemde en aangebeden beschaving niet vooruit had gebracht. Integendeel: de wereldoorlog met zijn gruwelen en verschrikkingen zou, wanneer er van een wereldgericht mocht worden gesproken, als openbaar aanklager kunnen optreden en tegen de wetenschap een aantal beschuldigingen inbrengen, die verre de som van haar verdiensten overtrof. En wat had de beoefening der wetenschap in het eigen vaderland gebracht? Hadden grootvader en Fritz niet gelijk, wanneer ze in hun gesprekken gewaagden van een ontzaglijk bankroet?
	Wilhelms eerste „Waarom?” lokte een tweede en een derde uit. En het zoeken naar het „Daarom!” begon: er moést een oplossing worden gevonden!
	Toen vond hij!
	Reeds vóór den oorlog had de astronoom Paul zich onledig gehouden met de bestudeering van occulte geschriften, die in meer of minder ver verwijderd verband met zijn studie stonden. En een voor hem gelukkige gebeurtenis noemde hij het, toen ’them gelukte, de hand te leggen op een zeldzaam en kostbaar exemplaar van de „Voorspellingen van Nostradamus” *), welke vondst een
	1) Michaël Nostradamus, 14 December 1503 in St. Remy, Frankrijk, geboren, was de zoon van een Joodsch rechtsgeleerde-, die evenwel tot het Roomsch-Katholicisme overging. Hij was, wat de spiritisten noemen, „helderziend," een medium, en beschreef nauwkeurig, hoewel in vaak zeer diepzinnige termen vervat, wat hij had „gezien." Zijn „Voorspellingen" zijn te vinden in de door kenners als „echt" geroemde Élsevier-uitgave van 1668; Les vrayes ceturies et propheties de Ma is tre Michel Nostradamus. Hij stierf 2 Juli 1566. Zijn aanhangers zijn de stellige meening toegedaan, dat Nostradamus geen bedrieger was. Dat hij zijn eigen sterfdag „vooruit zag", gaf dezen „meester” vooral na zijn dood een groote schare volgelingen. En vier eeuwen later is voor niet weinigen de „profetie van Nostradamus” van niet minder belang misschien zelfs wel van meer belang! dan de Bijbel I



	diepgaande studie ten gevolge had. Gedurende de oorlogsjaren had hem natuurlijk de gelegenheid ontbroken, zich in dit onderwerp te verdiepen. Doch terstond na zijn thuiskomst was Nostradamus hem, die gezegd had, niet in geesten en hun verschijningen te gelooven, een gids en een leidsman geworden. Ja, een leidsman, aan wien hij zich overgaf, hij, de geleerde, die in ieder ander – geval geen stelling aanvaardde, zonder het daarbij behoorend wiskundig bewijs!
	Wilhelm Paul geloofde in Michaël Nostradamus, die de onthoofding van Karei I van Engeland in 1649 en den grooten brand van Londen in 1668 vooruit had gezien. En had de meester niet geprofeteerd, dat in 1792 een nieuwe kalender zou worden ingevoerd; het verraad niet beschreven, waardoor de laatste der Bourbons in Frankrijk vallen zou?
	Deze profeet had inderdaad met juistheid toekomstige gebeurtenissen voorspeld! En mochten er dan onder zijn tijdgenooten zijn geweest, die hem voor een bedrieger hadden gehouden voor hem, Wilhelm Paul, was hij dit niet.
	Hoe was de „Ziener van Zuid-Frankrijk” tot deze voorspellingen gekomen? Moest niet het antwoord luiden, dat ze hem waren ingegeven, dat onzienlijke krachten hem een „tong der toekomst” hadden verleend? Of kortweg gezegd: bleek het niet overduidelijk, dat het spiritisme met zijn verschijnselen een feit was en dat, wie zich vol vertrouwen overgaf aan het geleide van den hem toebedeelden geest, er zeker van kon zijn, goed geleid te worden?
	En de astronoom Paul, eens een verklaard vijand van alles, wat met de geestenleer in betrekking stond, kwam er toe, de geesten te vragen, wat hij in zijn persoonlijk leven had te doen, terwijl hij ook van die geesten hulp verwachtte voor zijn vaderland....
	En nu had zijn nicht dit stelsel zoo gevaarlijk genoemd !
	Den ganschen avond en een groot deel van den nacht bracht Wilhelm door met te overleggen, hoe zijn houding tegenover zijn huisgenooten en ook jegens Fritz voortaan



	zijn moest. Kon hij hen maar overtuigen van de waarheid van het spiritisme! Maar neen, hieromtrent behoefde hij geen hoop te koesteren. Wie zoo slaafs zich onderwierp, als zijn nicht, aan een voor duizenden jaren uitgevaardigd verbod, zou nooit de vrijmoedigheid vinden, om te willen wéten.
	Wilhelm Paul nam zich voor, niet weer met Else of Fritz in een gesprek over het spiritisme te treden; zóó alleen zou hij vrede kunnen bewaren met hen, wier vriendschap hij, in weerwil van het groote geschil, op hoogen prijs stelde.
	Den volgenden morgen, vroeg reeds, ontving hij het aangekondigde bezoek van Rothe. Na de gebruikelijke plichtplegingen kwam terstond 'ter sprake, wat deze tot Wilhelm bracht.
	„We hebben een prachtig medium ontdekt, Paul,” zei hij. „Hij is in het gewone leven bank-directeur. En weet je, wat wonderlijk is? Wanneer het medium in trance1) verkeert, manifesteert zich immer dezelfde geest, het Indianen-hoofd Witte Adelaar, van wien we reeds zeer interessante mededeelingen ontvingen. Hij was het, die ons beschreef, hoe het met de levensvoorwaarden op de verschillende planeten is gesteld en....”
	„En was het ook door dit medium en door dezen geest, dat je weet, dat ik....”
	„Een overtuigd spiritist geworden ben? Ja. Ook was het na een onzer séances, waarin zich Witte Adelaar manifesteerde, dat ik je schreef over den nieuwen President, dien Frankrijk krijgen zou.”
	„Wat in ieder opzicht juist is gebleken!” riep Paul uit. „Maar Rothe, dan is die Intelligentie even voortreffelijk als dat medium geschikt! En ik zou wel in de gelegenheid willen zijn, ook eenmaal zulk een séance bij te wonen.”
	„Dat komt goed uit,” zei Rothe, „want juist daarom kwam ik hier. Morgenavond komt onze kring weer bij-
	') Trance is de toestand, waarin het medium zich bevindt, terwijl het „contact heeft met de geestenwereld.”



	een en het is in opdracht van mijn vrienden, dat ik je uitnoodig, dan aanwezig te willen zijn.”
	„Ik neem de uitnoodiging graag aan,” gaf Paul te kennen. En onbegrijpelijk! Niet één oogenblik kwam de herinnering aan het vroeger ingenomen standpunt bij hem op, dat men ieder door Rothe gesproken woord met de uiterste voorzichtigheid betrachten moest. Hij zag in heml slechts den geestverwant, evenals hij gloeiend van propagandistischen ijver voor hun gemeenschappelijke overtuiging; den spiritist Rothe schonk hij, wat hij den officier nimmer had waardig gekeurd: zijn volle vertrouwen!
	„Maar er is nog een andere reden, die me hier brengt,” ging Rothe voort. En Paul zag, dat hij aarzelde, klaarblijkelijk naar de goede woorden zoekend. „Het is niet altijd even gemakkelijk, zooals je misschien wel weet, de boodschapper te zijn van minder aangename berichten.”
	„Dat is waar. Maar als die onaangename berichten op mij betrekking hebben, verzoek ik je, vrij en ronduit te spreken.”
	„Nu, luister dan. Drie dagen geleden hadden we ook een séance. En toen, plotseling, begon het medium te spreken over iemand, die veel in bet gezin van den Hofprediker verkeerde. Er werd evenwel geen naam genoemd en ik, hoe nieuwsgierig ik ook was, vroeg er niet naar. Jij weet natuurlijk wel, wie hier bedoeld werd, Paul?”
	„Zeker. Dat kan niemand anders zijn dan Hardenstein.”
	„Hardenstein?” riep Rothe uit en het had den schijn, alsof deze naam hem in de uiterste verbazing bracht. „Onze oude Hardenstein? Neen, maar dan is mij de mededeeling, die ik zou moeten doen, dubbel-pijnlijk,” liet hij er, als verkeerde hij in de grootste verlegenheid, op volgen. „Sta mij toe, dat ik dan maar liever zwijg.”
	„Ga voort, Rothe, ik wacht,” drong Paul aan, wiens nieuwsgierigheid door dezen voortgang in de hoogste mate was opgewekt.
	„Als je er dan zoo op staat, zal ik spreken,” zei Rothe eindelijk, na nog eenige oogenblikken gewacht te hebben.



	„Maar vergeet dan niet, dat ik slechts als boodschapper optreed. De boodschap is, dat die bezoeker en huisvriend van den Hofprediker een vijand i 5....”
	Wilhelm viel den overbrenger van deze boodschap in de rede.
	„Dat hij een vijand is van het spiritisme. Ja, dat komt uit. Niemand anders dan ik weet beter, welk een heftige tegenstander hij is.”
	„En dat men ten opzichte van hem de uiterste voorzichtigheid in acht nemen moet, weet je dus ook?” ging Rothe vragend verder.
	Wilhelm Paul sprong op.
	„Maar Hardenstein is in weerwil van dit verschil in denken mijn beste vriend!” riep hij uit. „Ik ken hem door en door en ik weet, dat ik hem in ieder opzicht vertrouwen kan!”
	„Ook in onze aangelegenheid?” vroeg Rothe. „Ik meen,” vervolgde hij, toen Paul hem niet begrijpend aanzag, „ik meen gehoord te hebben, dat Hardenstein vroom geworden is. Wanneer dit juist is, zullen zijn pogingen en middelen, om Duitschland uit het moeras te helpen, heel veel van de onze verschillen Je begrijpt Paul,” zei Rothe, die zag, hoe onwelkom zijn mededeeling werd opgenomen, „dat ?t buitengewoon pijnlijk voor mij is, zoo te moeten spreken. Ik verzoek je, te bedenken, dat ik zelfs een oogenblik geweigerd heb, de waarschuwing over te brengen. Je hebt me echter zelf tot spreken aangezet.”
	„Ik doe je allerminst eenig verwijt, Rothe,” antwoordde Paul. „Maar oordeel zelf: zou ’t je niet evenzoo gaan als mij ”
	„Wanneer Hardenstein mijn vriend was en mij aangeraden werd, voorzichtig te zijn? Zeker! Maar vergeet niet, dat de waarschuwing door middel van het medium tot je komt. Ik zou in zulk een geval gehoorzamen,' maar angstvallig er voor waken, dat mijn vriend iets merkte; in ieder geval beginnen, met vóór mij te houden, wat ik door het spiritisme te weten kwam.”
	„Dat laatste is niet moeilijk,” zei Wilhelm, zichtbaar verlicht. „Ik wil je wel zeggen, dat ik juist gisterenavond



	tot het vaste besluit gekomen ben, nooit weer met Hardenstein over het spiritisme te spreken.”
	~Ik denk, dat dit besluit treffend overeenkomt met wat Witte Adelaar wil,” meende Rothe nu met een geruststellend lachje. „En misschien behelsde zijn aanmaning tot voorzichtigheid ook den raad, hem niet mede te deel en, dat en wanneer je séances bijwoont.”
	„Wees gerust, dat komt hij van mij niet te weten.”
	„Dan heb ik niets meer te zeggen,” zei Rothe opstaande. „Het blijft dus afgesproken? We komen in onze club aan den Kurfürstendamm bijeen. Tot morgen.”
	Rothe werd, toen hij, niet ver van de Kaiser-Gedachtnis-Kijxhe, een der wijnrestaurants van den Kurfürstendamm binnentrad, door een viertal jongelieden verwacht, die daar reeds aan een tafeltje hadden plaats genomen en hem met uitroepen van ongeduld ontvingen.
	Weldra parelde de heldere Rijnwijn in de glazen en de bedienende kellner, een extra-drinkgeld voorziende, lachte mee om de grappen en kwinkslagen, die de vroolijkheid van dat vijftal bijna tot uitbundigheid deden stijgen.
	Toen het vrooïijke clubje zich overtuigd had, dat de kellner zich ver genoeg teruggetrokken had en zij dus, als de eenige gasten, onbevreesd voor luisteraars konden zijn, kwam er eensklaps aan den lustigen kout een einde. Vol gespannen verwachting keken ze allen Rothe aan, toen hem door den dichtst bij zittende gevraagd werd:
	„En is ’t je gelukt?”
	„Geheel! In ieder opzicht!” luidde het antwoord op tevreden toon.
	„Dat is een steen van mijn hart,” zei thans de vrager en het was aan de anderen te zien, dat hij ook voor hen gesproken had.
	„Vertel, hoe ’t gegaan is,” beval, meer dan hij het vroeg, degene, die tot dusver gezwegen had. Toen de anderen op zoo luidruchtige wijze Rothe hadden verwelkomd, had hij niets gezegd en alleen uit een soort plichts-besef lichtelijk geglimlacht, wanneer de dolle lach luid rondom hem opklonk. Hij scheen ouder dan de



	anderen; om de slapen grijsde het haar reeds en een diepe rimpel lag dwars over het voorhoofd.
	,/t Was niet gemakkelijk, Bertinskyantwoordde Rothe. „Ik vreesde zelfs een oogenblik, dat de gehechtheid aan zijn vriend mij parten spelen zou. Maar ik was gelukkig zoo verstandig geweest, hem nieuwsgierig te maken. En toen vroeg, ja, toen dwong hij mij, de boodschap mede te deelen.”
	„Heel goed!” prees Bertinsky Rothe’s beleid. „En wat verder?”
	„Hij is ten volle overtuigd van de autoriteit van Witten Adelaar en wat het voornaamste is: hij heeft mij ten stelligste beloofd, niets van deze of andere séances aan zijn vriend te zullen vertellen.”
	„Prachtig,” sprak Bertinsky, „we moeten nu nog eens rustig en kalm nagaan, wat wij morgenavond te doen hebben. Jij, Rothe, leidt dien sterrenkijker binnen en stelt hem ons voor Jij, Schneider, moogt niet vergeten, een Börsen-Courier bij je te steken. Een bank-directeur benut ieder vrij oogenblik, om de koersen en den stand der effecten te bestudeeren....”
	„Ha, ha!” onderbrak een harde lach deze waarschuwing. „Neen maar, die is goed! Schneider, die nakijkt, hoe zijn effecten staan! Maar ik waarschuw je, doe je Russen weg!”
	„We maken nu geen grappen meer,” zei Bertinsky scherp, „nu is ’t ernst.... Neen, neen,” vervolgde hij haastig, toen hij zag, dat de aldus door hem bestrafte naar de bijna nog volle flesch greep, deels omdat hij beschaamd was, deels uit zucht om te drinken. „Jij drinkt niet meer. ’k Geloof, dat je al meer gedronken hebt dan je verdragen kunt, Guttmann. Denk er om, dat je ons mooie plan nu niet door onbezonnenheid of dwaasheid bederft Ja, Schneider,” wendde hij zich thans weer tot dezen, „dat mag je niet vergeten. En dan heb jö verder te bedenken, dat die astronoom niet de eerste de beste is. Hij is gewoon, de dingen critisch te bekijken en het zal zeker niet de eerste maal zijn, dat hij eert medium in trance ziet.”
	„Heb geen zorg,” stelde de aangesprokene hem ge-



	rust. „Ik heb te veel séances meegemaakt en mediums aan ’t werk gezien, dan dat ik mij zou kunnen vergissen. Deed ik ’t eergisteren niet goed?”
	„Voortreffelijk!” prees Bertinsky, en Quttmann, die blijkbaar zijn misgreep wilde doen vérgeten, vulde aan: „’t Kon niet beter!” Maar niemand sloeg acht op zijn woorden.
	„Ik zelf,” vervolgde Bertinsky, „ben door mijn veeljarig verblijf in Amerika desnoods in staat, de mededeelingen van Witten Adelaar te bevestigen. Als ik dit dan fluisterend doe, moet jij met je openbaringen doorgaan, Schneider. Je laat je door niets en door niemand afleiden of onderbreken. En als dan die zoon van den Hofprediker....”
	„Kleinzoon!” verbeterde Rothe.
	,/t Is waar. Als die kleinzoon tegenstrevend blijken mocht, weten we, wat er verder gebeuren moet. Heb je het noodige besproken, Merzmann?” vroeg Bertinsky.
	De thans bedoelde zag op. Blijkbaar was het overdadige wijngebruik ook hem te machtig geworden. Met kleine lodderoog]es keek hij eerst naar Rothe en Schneider en vervolgens naar Bertinsky.
	„Ja,” bracht hij toen hakkelend voort. „Ik heb mijn hos-p-pi-ta gez-zegd, d-dat ik m-mijn ne-ef v-v-verwwacht. En-n d-dat h-hij soms-s z-z-oo van alles-s m-meent. M-maar d-dat hij-hij niet-t k-k-kvvaad is. En-n h-heel-1 g-goed-goedaard-dig.”
	„Kunnen we met die twee kerels wel in zee gaan?” vroeg Bertinsky op ontevreden toon aan Rothe en Schneider, die beiden, evenals hij, niet in het minst nog onderhevig schenen aan de werking van den wijn.
	„Ik sta voor hen in!” zei Rothe. „Als jij nu, Schneider, voor Guttmann zorgt, neem ik Merzmann voor mijn rekening. Morgen mag niemand onzer ook maar één druppel drinken,”
	„Dat ben ik met je eens,” zei Schneider. „Wie moeten nuchter zijn en blijven.”
	„Juist!” stemde Bertinsky toe, „alleen dan kunnen we slagen.”
	Weinige oogenblikken later was het gezelschap op-



	gebroken. Rothe was met Merzmann in een taxi gestegen, terwijl Guttmann door Schneider eveneens per auto naar huis werd gebracht.
	Alleen Bertinsky versmaadde het, van een voermiddel gebruik te maken. Hij wandelde langzaam den Kurfürstendamm af, slenterde toen, na nog eenige straten doorloopen te hebben, schijnbaar zonder doel door de Tiergarten, maar bereikte vervolgens den prachtigen en drukken verkeersweg Unter den Linden, waar hij opgeslokt werd door de groote menigte om dan te verdwijnen in het gezantschaps-gebouw der Sovjet-Republiek
	HOOFDSTUK V
	Het complot.
	Wat wilden toch die vier mannen, Rothe en Guttmann en Merzmann en Schneider, die aan den avond van den volgenden dag in een kleine woning aan den Kurfürstendamm waren bijeengekomen en daar wachtten op de komst van Bertinsky en den met zooveel spanning verbeiden Paul?
	Hun gesprek liet voor iemand, die met den innerlijkpolitieken toestand van Duitschland bekend was, aan duidelijkheid niets te wenschen over. In de heftigste bewoordingen werd over een regeering gesproken, die maar toeliet, dat de erfvijand voortging met ’s lands zonen te onderdrukken, terwijl niet of zeer onvoldoende werd gezorgd, dat aan de eigen ellende in het vaderland, door woekeraars en „Schiebers” veroorzaakt, een einde werd gemaakt.
	Twee jaren was het reeds geleden, dat Duitschlands schande begon. Toen de Duitsche onderhandelaar in het Bosch van Compiègne zijn handteekening zette onder het wapenstilstandsverdrag, was voor lange jaren het lot van zestig millioen menschen bezegeld: de Duitschers, de zonen der overwinnaars van Königgratz, de nazaten



	der helden van ’7O en ’7l, waren slaven geworden! En het vredes-verdrag van Versailles had den ingetreden toestand bevestigd: geen opheffing, geen herstel was meer mogelijk.
	Tenzij —en onder tientallen eerst, honderd-en duizendtallen weldra, verkreeg deze gedachte vleesch en bloed tenzij de Duitsche man weer zijn Germanen-afkomst toonde en het schandjuk van den Romaan ver van zich wierp. Waren er geen kanonnen en geweren meer, geen duikbooten en vliegtuigen, wat nood! de Qermanenvuist zou wederom den knods hanteeren en zoodenoodige wapenen op den vijand veroveren!
	Doch zoolang deze regeering bestond, die zich geheel en al door de Joden beïnvloeden liet, en zoolang deze Rijkskanselier aan het roer stond, die lief deed met de gezanten van Engeland en Amerika en schande over hem, dat deze vergelijking gekozen kon worden als een hond mooi opzat en pootjes gaf aan den Gallischen grootspreker op de Pariser Platz, zoolang zou zelfs de hoop op een nieuw en vrij Duitschland niet kunnen gekoesterd worden.
	Zóó spraken de vier jongelieden, aan hun wijze van uitdrukking kenbaar als voormalige soldaten en officieren. Tengevolge van den ongelukkigen afloop van den oorlog verarmd en, wijl hun opvoeding steeds in militairen zin was geleid, niet in staat om door arbeid of handel hun brood te verdienen, waren ze wanhopigen geworden, die niets en niemand zouden ontzien, als ze meenden, daardoor een hinderpaal voor Duitschlands opbloei uit den weg te ruimen. Deze politiek-onrijpen, deze overmoedigen, wisten een weg en een politiek, waarnaar in den dienst der diplomatie vergrijsde staatslieden uit al de beschaafde landen der wereld lang en tevergeefs hadden gezocht. Deze door de onverwachte armoede en ontbering gedegenereerden, wien slechts één deugd nog overgebleven was: de hartstochtelijke liefde voor het vaderland, zouden dit besluit sprak uit heel hun optreden er niet voor terug deinzen, wanneer hun doel een misdaad vorderde....



	„Bertinsky blijft lang weg,” zeide Merzmann, ongeduldig op zijn horloge ziende. „Zei hij niet, Rothe, dat hij een half uur eerder wilde komen dan jij met Paul afgesproken hadt?”
	„Ja, je hebt gelijk. Ik begrijp dan ook niet, waar hij blijft. Hij is anders zoo punctueel, terwijl je geheel kunt afgaan op wat hij zegt.”
	Schneider en Merzmann beaamden dit ten volle. Alleen Guttmann bleek niet geheel en al met deze loftuiting in te stemmen.
	„Ik wil niet ontkennen,” zei hij, „dat Bertinsky tot dusver alle afspraken trouw is nagekomen. Maar ik vraag me wel eens af, hoe hij dat alles kan doen. Hoe kan hij, om maar iets te noemen, zoo alle onkosten bestrijden en geheel of voor een deel de kosten van ons levensonderhoud voor zijn rekening nemen. Daarbij komt, dat ik soms den indruk niet van mij af kan zetten, dat hij den oorlog niet aan onze zijde heeft meegemaakt en ....”
	Op dit oogenblik trad Bertinsky binnen en terstond werd aller aandacht door hem in beslag genomen.
	„Een gewichtige mededeeling heeft mij opgehouden,” verontschuldigde hij zijn late komst. „Onze man heeft morgen een bespreking met een der Rijnland-industrieëlen, die van plan is, concessies in Rusland te verwerven. De samenkomst wordt, om alle opzien te vermijden, in zijn eigen woning gehouden en is tegen drie uur ’s middags vastgesteld. Tusschen half drie en kwart voor drie komt hij daarvoor thuis. Dat brengt natuurlijk verandering in onze plannen, want ik geloof, dat we nu beter zullen slagen dan wanneer we bij de Rijksdag-zitting van overmorgen ”
	„Ongetwijfeld!” riep Rothe uit. „Dat is zeer gewichtig nieuws! Nu moet Schneider...
	„Ja,” viel deze hem in de rede, „ik begrijp het zelf wel, dat Witte Adelaar nu andere aanwijzingen te geven heeft. Laat dit gedeelte van den arbeid maar rustig aan mij over.”
	„Ik twijfel er niet aan,” viel Bertinsky hem bij, „of we kunnen dit wel aan onzen vriend toevertrouwen. Maar iets anders,” wendde hij zich tot Schneider, „heb je er



	al over nagedacht, wat je zeggen kunt, als onze astronoom soms inlichtingen vraagt over dien Hardenstein?”
	„Neen,” moest deze bekennen, „’t is me totaal niet in de gedachten gekomen, dat hij dit misschien zal doen.”
	„Wanneer hij vragen gaat,” instrueerde Bertinsky, „moet Witte Adelaar over een blonde, jonge dame gaan spreken. Ze is klein van gestalte, maar levendig in haar bewegingen. Ze komt uit Oost-Pruisen, uit de stad Insterburg en ”
	„Over wie heb je het toch?” viel Rothe hem in de rede.
	„Onderbreek mij niet!” bitste Bertinsky. „De man kan immers elk oogenblik hier zijn en je kunt hem niet aan de deur laten wachten Die dame dan, moet worden gezegd, hangt met hart en ziel aan den vromen jonker en zal hem niet afwijzen, als hij haar vraagt, zijn vrouw te willen worden. Meer behoeft Witte Adelaar niet te zien,” eindigde hij met een glimlach.
	,/t Is toch verwonderlijk,” zei Guttmann nu tot Rothe, doch luid genoeg, om door alle aanwezigen verstaan te worden, „over hoeveel inlichtingen Bertinsky beschikken kan! Ik hoop nu maar, dat alle mededeelingen juist zijn. Stel je eens voor, als ’t eens misliep en ”
	„Wie zijn oogen en ooren goed gebruikt, kan alles weten, wat hij wil!” klonk Bertinsky’s stem koud en hard. En zonder dat hij dezen aanzag, wisten allen toch, dat hij Quttmann bedoelde, toen hij vervolgde: „En lafaards en verraders kunnen weten, dat te avond of morgen zeker de wraak hen zal achterhalen.”
	De bedoelde Bleek toch niet zoo laf te wezen, als van hem verondersteld werd. Moedig trad hij op Bertinsky toe en dezen recht en flink in de oogen ziende, vroeg hij:
	„Sedert wanneer past men in Duitschland de Russische methode toe, om iemand zonder eenig tastbaar bewijs te beschuldigen en een vonnis over hem uit te lokken?”
	Bertinsky, hoewel het eerste oogenblik verbluft door de tot hem gerichte vraag, wilde antwoorden, toen plotseling Rothe opstond en naar de deur liep. Deze werd



	evenwel reeds geopend, voor hij ze bereikt had en Paul trad binnen.
	„Ha, Paul !” verwelkomde Rothe hem luid. „Ik zei nog daareven tot mijn vrienden hier, dat je zóó komen zoudt. Ik ken je wiskunstige correctheid en preciesheid al sinds lang. Kom nader en laat me je aan ’t gezelschap voorstellen: Astronoom Wilhelm Paul, voor wien de sterrenhemel weinig of geen geheimen meer heeft.... Hier,” op Schneider wijzend, „de bank-directeur, over wien ik je gisteren sprak: en dan de heeren Guttmann en Merzmann, en Bertinsky, die zoo ongeveer de geheele wereld heeft bereisd en heel wat moeite heeft gehad, om bij het uitbreken van den oorlog van Amerika naar hier te komen. Hij zou je heel wat kunnen vertellen, Paul.”
	Nadat nog enkele algemeene gesprekken gevoerd waren, stelde Rothe voor, met het eigenlijke werk voor dezen avond een aanvang te maken, welk voorstel dadelijk bijval vond.
	Een tafel werd thans in het midden van het vertrek geschoven en toen de kamer halfdonker was gemaakt en allen plaats hadden genomen, wachtte Paul met ingehouden adem op de manifestatie van Witten Adelaar.
	Het was stil in de kamer. Geen woord werd er gesproken; niemand bewoog of roerde zich. De handen op de tafel wachtten allen op de komende groote gebeurtenis.
	Plotseling! De bank-directeur, nu medium, trok met een ruk zijn handen van de tafel. Zoover dit het halfdonker toeliet, merkte Paul op, dat heel zijn lichaam onder hevige zenuwtrekkingen schokte; duidelijk viel hem het heftig heen en weer zwaaien der armen op. Toen, een luide schreeuw, gevolgd door een al zwakker en zwakker wordend gorgelend keelgeluid. Daarop weer stilte en rust.
	„Nu is hij in trance,” fluisterde Rothe den naast hem ziftenden Paul toe. „Zoo dadelijk zal hij wel beginnen te spreken.”
	Het duurde nog maar enkele ©ogenblikken en toen



	klonk een diepe, zware stem, geheel verschillend van die van den bank-directeur door het vertrek.
	„Goeden avond, vrienden! Ik ben blij, dat ik weer in uw midden kan zijn, ’k Heb met spanning dit oogenblik afgewacht, om u mijn tevredenheid te betuigen, dat mijn raad door u is opgevolgd.”
	„Welken raad bedoelt ge?” veroorloofde Rothe zich te vragen.
	Met iets als van verwondering in zijn stem kwam het antwoord uit den mond van het medium:
	„En gij zelf hebt immers die waarschuwing overgebracht? Hoe kunt ge dan zoo vragen?”
	„Ik wil u niet ontstemmen,” zei Rothe zich verontschuldigend. „Maar omdat er vanavond iemand in ons midden is, die de vorige maal niet hier wa5....”
	„Ik weet het,” viel het medium hem in de rede. „Witte Adelaar kent Wilhelm Paul reeds lang. Ook zijn geleidegeest, die mij veel van hem heeft verteld, is op dit oogenblik hier.”
	„Wat is u van mij verteld?” meende Paul te moge» vragen.
	„Uit welken tijd?” vroeg bet medium
	Een wijle dacht Paul na.
	„Uit den tijd, toen ik soldaat was en aan het front stond,” zei hij toen.
	„Wilhelm Paul was de eerste Duitscher, die het fort Waelhem binnendrong,” klonk de diepe stem door de kamer. „En het was aan dit feit te danken, dat hij bevorderd werd. Daarna is hij lang in Brussel geweest, waar hij bij de politieke afdeeling was geplaatst; ongeveer zeven maanden werkte hij daar. Maar toen is hij weer als actief soldaat, als officier, naar het front gegaan. Overal is hij geweest; in Rusland en aan de Piave, in Roemenië en in het Westen. In het Westen het meest. Daar is hij ook eenmaal zwaar gewond door de ontploffing van een granaat in zijn onmiddellijke nabijheid.”
	Paul was verstomd. Deze geest wist alles. Het was tot in bijzonderheden waar, al wat hij zeide. Op zijn rug, bij zijn linkerschouder, was nog het diepe litteeken der wonde, die de granaatscherf had veroorzaakt. Doch



	hij moest weer luisteren, want een van het gezelschap had gevraagd, of behalve Pauls geleider nog meer geesten aanwezig waren.
	„Ja, vele,” luidde het antwoord. „En allen willen gaarne met u spreken. Wilt gij, dat ik mij terugtrek?”
	„Neen, neen,” klonk nu Bertinsky’s stem, „wij stellen op uw mededeelingen bijzonder prijs. Een ander maal moge een ander zich met ons in verbinding stellen* doch wij zullen ons gelukkig achten, wanneer gij dezen avond alleen tot ons spreekt.”
	„Ik zal blijven,” stemde de geest goedmoedig toe. „Heeft iemand iets te vragen? Waarmee kan ik u van dienst zijn?”
	Een oogenblik trad stilte in. Toen liet Pauls stem zich weer hooren.
	„Wat hebt gij met uw waarschuwing tegen Hardenstein bedoeld?” vroeg hij op den man af. „Kent gij hem?”
	„Zou ik niet? Hij is een dergenen, die ons het meest tegenwerkt!”
	„In welk opzicht?”
	De diepe stem nam een nog dieperen klank aan, werd bijna plechtig.
	„Hardenstein is een dweper! Hij maakt de menschen week en zacht en wij hier in ons onzichtbaar rijk weten, dat iedere Duitscher nu hard moet zijn, harder dan staal. En bovendien verhindert hij door zijn optreden het samengaan tusschen Rusland en Duitschland. Wij zien het als een noodzakelijkheid, dat Duitschers en Russen hand in hand gaan tegen Frankrijk. Dat verbond komt ook tot stand. Maar iederen dag, dien de Duitsche regeering toeft, is een verloren dag en komt het land hier op groot nadeel te staan. En nu is Hardenstein vooral de man, die het Duitsche volk bevreesd maakt voor revolutie en Bolsjewisme. Hij heeft een grooten aanhang achter zich, waardoor de regeering op haar beurt bevreesd is, openlijk met Rusland een verbond te sluiten.”
	„Veroorloof mij te vragen,” zei Paul in antwoord op deze lange uiteenzetting, „hoe het mogelijk is, dat gij



	in uw rijk zoo warm belang stelt in Duitschland? Amerika is toch ook met ons in oorlog geweest en ”
	„Maar veel Amerikanen waren op de hand van Duitschland,” viel de stem hem in de rede. „De regeering heeft wel de mannen over zee gestuurd, maar niet kunnen beletten, dat de sympathie van duizenden met Duitschland bleef. Vooral de Indianen, die hun ellende aan het Angelsaksische ras wijten, waren Duitschlands vrienden.”
	„Dat is inderdaad zoo,” merkte Bertinsky op. „Ik was zelf in Amerika, toen de oorlog uitbrak. De nog levende Indianen waren voor het grootste deel tegen deelneming aan den oorlog ”
	„En zij, die hier zijn,” ging de stem voort, „werken met al hun macht, om Duitschland weer groot en sterk te maken, opdat het zich wreken kan op zijn vijanden, op Engeland, die het zijn vloot en koloniën ontnam, op Frankrijk, dat in zijn overmoed zoo brutaal het volkenrecht met voeten treedt.”
	Paul was door het antwoord tevreden gesteld. Een gevoel van blijdschap kwam over hem. De hulp van zulke machtige beschermers in het rijk der geesten zou Duitschland meer ten goede komen dan al die abstracte redeneeringen, die Hardenstein en ook zijn grootvader ten beste gaven. Ja, viel het hem nu plotseling in, over Hardenstein moest hij nog meer te weten komen. De gelegenheid daarvoor was thans zoo bij uitstek gunstig.
	„Ik geloof ook wel,” zei hij, „dat Hardensteins politiek te zacht en te meegaand is. Maar als mensch is hij toch alleszins voortreffelijk.”
	„O zeker. En die kleine, blonde jonge dame, wier gezelschap hij zoo gaarne zoekt en die ook hem haar volle vertrouwen schenkt, zal met hem gelukkig worden, als niet....”
	De stem hield in. Paul zag, hoe het medium, dat langen tijd onbewegelijk gezeten had, opnieuw schudde en schokte, ten prooi aan geweldige inwerkingen. Langzamerhand werden toen weer die bewegingen en zenuwtrekkingen minder hevig, tot na eenigen tijd de rust weer volkomen was teruggekeerd. Paul, die duidelijk in de beschrijving der jonge dame Else had herkend en vol



	begeerte was, om te weten, waardoor het geluk van zijn vriend zoowel als dat van zijn nicht werd bedreigd, had op dit oogenblik met spanning gewacht. Terstond vroeg hij toen om nadere mededeelingen.
	„Wat,” vroeg hij, „staat het geluk van die beiden in den weg?”
	Het antwoord kwam niet dadelijk. En grooter werd Pauls spanning. Mét nog meer aandrang herhaalde hij zijn vraag.
	„Ik ben zoo vermoeid,” klonk het eindelijk klagend. Gij hebt mij ook reeds zoo lang ondervraagd.”
	„Maar die jonge dame is mijn nicht,” zei Paul, niet bedenkend, dat de geest dit toch weten moest, „en daarom stel ik zooveel belang in uw antwoord.”
	„Ik wil het dan zeggen,” gaf Witte Adelaar aan Pauls aandringen toe, „maar dan moet ge mij ook terstond vrij laten ...
	„Ik zie, klonk het met doffe stem, „de groote bedreiging, die over Duitschland komt. De lucht is zwart van vliegtuigen. Als een zwerm sprinkhanen zoo talrijk zijn ze. En het gonst en ronkt in de lucht, van Oost naar West en Zuid naar Noord. En op de aarde rookt en dondert het. Ontelbare kanonnen bliksemen hun vuur uit. En Frankrijk heeft al zijn mannen naar deze zijde van den Rijn doen komen. Nu moorden ze en rooven ze. Alles wordt onder den voet van den vijand verpletterd. Hij ontziet niets en niemand Dat is de schuld der Duitsche regeering, die te lauw en te laks was, toen het nog tijd was, en het eenige middel, dat Duitschland redden kon, heeft versmaad Ik zie Duitschlands redding, nu n0g.... Daar, daar is de man, die verantwoordelijk is voor Duitschlands schande. Ja, het is de Rijkskanselier. Hij stapt voor zijn woning uit de auto. Hij ziet op zijn uurwerk; twintig vóór drie is het. Hij zegt den chauffeur weg te rijden. Nu gaat hij de woning binnen. Neen, neen, een jonge man treedt naar voren, loopt op hem toe, heft de hand op, waarin hij een browning heeft; hij vuurt, hij vuurt; eenmaal, twee-, driemaal.... Ha, Duitschland is gered; heel de wereld is gered. De Rijkskanselier lééft niet meer. Nu zal de man, die alleen Duitschland redden



	kan, het kanseliers-ambt kunnen aanvaarden en aan Frankrijks geweldenarijen paal en perk stellen.... Ja, ik zie: Duitschland, Duitschland is gered! ”
	Het medium zonk weer in zijn stoel, machteloos.
	„Snel!” riep Bertinsky, „vóór het te laat is! We moéten meer weten nu Zèg ons nog, wanneer het zal zijn, dat het uur van Duitschlands redding slaat. Op welken dag zal het twintig voor drie zijn en de schuldige worden gevonnist?”
	„Morgen!”
	Flauw en mat klonk de stem, als uit de verte.
	„En wie zal het zijn, die het vaderland redt? Wie zal het vonnis uitvoeren?” drong Bertinsky aan, het medium de handen vasthoudend, den geest dwingend om te spreken.
	Langzaam wendde het medium zich thans tot Wilhelm Paul. Een vreemde glans lichtte in zijn oogen.
	„Hij!” klonk voor de laatste maal de stem, terwijl de uitgestrekte hand op Paul wees....
	Alles was voorbij.
	Het medium ontwaakte uit zijn trance en de bankdirecteur Schneider vestigde verwonderde blikken op het gezelschap, dat hem zwijgend aanstaarde; geen van allen was in staat, één enkel woord te spreken.
	De eerste, die zijn zelfbeheersching herwon, was Rothe, die opstond en het electrisch licht weer op volle sterkte inschakelde.
	„Dal was even een onaangenaam oogenblik,” zei hij, een vergeefsche poging doende om te schertsen, „’k Zit liever midden in een stormaanval, tien- en honderdmaal liever, dan dat ik ooit zoo iets weer meemaak.”
	„Wat is er dan gebeurd?” vroeg Schneider, verbaasd hen aanziende.
	Bertinsky verklaarde het hem.
	„Ik weet van niets,” zei hij daarop, „maar zoo gaat het altijd, ’t Is trouwens het lot van elk medium, dat het zich later niets meer te herinneren weet. De anderen zijn veel gelukkiger.”
	„Noem dat maar iets gelukkigs!” voerde Bertinsky



	hem tegemoet. „Ik verzeker je, dat het alles behalve gelukkige oogenblikken voor ons waren. Rothe heeft gelijk: het was ontzettend!”
	Weer trad een stilzwijgen in. leder met uitzondering natuurlijk van Schneider scheen nog onder den indruk. Eindelijk verbrak Rothe opnieuw de stilte.
	„Wat nu?” vroeg hij, de aanwezigen beurt om beurt aanziende en vooral scherp lettend op Paul. „Wat nu?” herhaalde hij zijn vraag.
	„Wel natuurlijk!” antwoordde Bertinsky en als te voren nam zijn stem weer een harden klank aan. „Gebeuren zal, wat gebeuren moet!”
	„Je meent?” vroeg Rothe. „Spreek toch niet zoo in raadselen; je bent Witte Adelaar niet!”
	„Alsof die in raadselen gesproken heeft!” riep Bertinsky uit. „Neen, alles, wat hij gezegd heeft, was overduidelijk en klaar. Hij zag den vijand; hij zag Duitschlands finalen ondergang; hij zag, hoe tallooze slachtoffers vielen. Ook moet hij hebben gezien, dat de nicht van onzen gewaardeerden gast op de eene of andere wijze een droevig lot tegemoet ging. Misschien behoorde zij ook tot degenen, die Witte Adelaar als een slachtoffer van die vijandelijke furie zag.... Nu,” ging Bertinsky voort, en vorschend liet hij zijn oog op Pauls gelaat rusten, „om dit alles en nog meer te voorkomen, heeft Witte Adelaar in zijn tweede gezicht ons den uitweg getoond. Als we nu maar standvastig blijven en de ontvangen aanwijzingen volgen, kunnen wij Duitschlands ongeluk nog verhoeden.”
	„Wij?” vroeg Rothe verwonderd.
	„Ja zeker,” luidde het antwoord. „Of eigenlijk alleen onze nieuwe vriend. Hij heeft alles gehoord en gezien en weet dus, wat hem te doen staat.”
	’t Was of Wilhelm Paul uit een schrikkelijken droom ontwaakte. Op hem had het medium gewezen; hij zou de jonge man zijn, die morgen, twintig vóór drie, op een niets kwaads vermoedenden man zou toeloopen en hem met de kogels uit zijn browning dooden; hij! En de man, die daar-even gesproken had, achtte het vanzelfsprekend, dat hij de uitvoerder zou zijn van een daad.



	die heel Duitschland, ja heel de wereld in opschudding zou brengen. En al die anderen, ook Rothe, schenen eveneens van hem te verwachten, dat hij Duitschlands redder zou worden; hij, de kleinzoon van den Hofprediker, Duitschlands redder! Droomde hij? Waakte hij?....
	„Kerel!” riep Rothe, hem aan den arm schuddend, „jij bent toch geen medium, dat in trance komt? Zeg nu je meening! Je bent toch niet op eenmaal stom geworden?”
	„Wat moet ik zeggen?” klonk Pauls stem, wezenloos.
	„Of je wel weet, wat je te doen staat.”
	„Het is niet waar, het kan niet waar zijn, dat ik voor zulk een daad aangewezen ben!” gaf hij te kennen en zijn stem begon weer de oude vastheid te krijgen. „Neen,” herhaalde hij, „dat is een onmogelijkheid!”
	„Witte Adelaar heeft het toch gezegd!” merkte Rothe op.
	„En al zouden duizend Witte Adelaren en nog tienduizend andere geesten mij daarvoor aanwijzen,” Pauls stem klonk nu wel zeer beslist en krachtig, „ik zou mij nooit laten verleiden of dwingen, een moordenaar te worden!”
	Thans trad Bertinsky naar voren. In een lang betoog trachtte hij Paul duidelijk te maken, wat zijn plicht was. Tweeërlei motief was er, dat tot een daad drong. Mocht, wat Witte Adelaar had medegedeeld, veronachtzaamd worden? Eischte de ellende van Duitschland niet, dat ieder oprecht vaderlander deed, wat zijn hand te doen vond?
	Het slot van Bertinsky’s betoog vooral bedoelde pakkend te zijn.
	„O,” klonk het klagend, „had Witte Adelaar mij slechts aangewezen! Ik zou niet aarzelen, om door een koene daad het vaderland te redden! Neen, maar met vreugde zou ik mij gegeven hebben. En ik weet, dat niet alleen ik doch ieder onzer zoo denkt. Is ’t zoo, vrienden, of niet?”
	Allen bevestigden, dat dit inderdaad zoo was, doch Paul zweeg. Het was duidelijk, dat Bertinsky’s betoog



	hem niet had overtuigd en kort en krachtig klonk zijn stem: „Niemand zal er mij toe kunnen brengen, een misdaad te begaan. Ik doe niet, wat Witte Adelaar mij bevolen heeft!”
	„Maar het was geen bevel,” kwam Rothe haastig. „Hij heeft alleen gezegd, wat hij heeft gezien. Wil ik je daarom zeggen, wat ik denk? Dat je het doen zult! Ook al verzet je je zelf met alle macht hiertegen, je zult het doen! Want de geschiedenis van morgen ligt klaar en open voor de bewoners van de wereld om ons heen.”
	„Dan,” zei Paul, ópstaande, „zal ik weten, wat ik te doen heb! Nog dezen zelfden avond verlaat ik Berlijn. Als 'het morgen twintig voor drie is, zal ik mij in een of ander ver verwijderd oord bevinden, ver genoeg van Berlijn, om niet de moordenaar te kunnen worden van den man ....”
	Hij voleindde den aangevangen zin niet. Op een wenk van Bertinsky wierpen Merzmann en Quttmann zich beiden op hem. Terwijl de handen van den een als een schroef zijn hals omknelden, hield de ander zijn armen terug, zoodat hij niet in staat was, zich te verdedigen. Kwam niemand hem dan te hulp? Werd hij hier in koelen bloede vermoord en liet zijn oude krijgskameraad, Rothe, dit toe? Waren het dan allen hier moordenaars, deze spiritisten, deze geesten-aanbidders?
	Paul kon niet meer denken. Een nevel kwam voor zijn oogen. Nog slechts heel flauw zag hij Rothe’s onbewogen gelaatstrekken.
	Nu lieten de knellende handen zijn hals los en werden ook zijn armen weer vrij gegeven. Men wilde hem dus niet dooden? Men wilde hem alleen schrik aanjagen?
	Eensklaps was het hem, of met luid geraas alles om hem heen ineen stortte; de muren vielen op hem toe, duisternis kwam over hem; hij wilde schreeuwen, maar de adem stokte in zijn keel
	De zware vuist van Bertinsky had met volle kracht zijn slaap getroffen. Wilhelm Paul zonk bewusteloos ineen
	Maakte nu reeds wroeging zich van de misdadigers



	meester? Waarom wendden allen, met uitzondering van Bertinsky, de blikken van hun op den grond liggend) slachtoffer af? En wat deed een van hen, Quttmann, een plotselinge ingeving volgen en zich neerbukken, om Pauls ademhaling te beluisteren? Waarom moest Rothe, die tot op het laatste oogenblik zoo onverschillig voor het lot van zijn wapenbroeder was geweest, zich vasthouden aan de tafel, wijl zijn knikkende knieën niet meer in staat waren, den last van zijn lichaam te dragen?
	Guttmann richtte zich op.
	„Hij leeft,” zei hij, „maar of hij dit morgen nog zal doen, weet ik niet.”
	„Dat komt van dien laatsten slag,” stamelde Schneider. „Was ’t wel noodig geweest, Bertinsky, hem z00...
	„Bloodaards!” viel de aangesprokene uit. „Ja, dat zijt gij allen! Hebben we niet eerst samen een afspraak gemaakt en komt ge nu met verwijten tot mij?”
	„Maar dit is toch te erg,” meende Merzmann.
	„Zoo? En wat heb jij gedaan? Heb je hem niet bijna geworgd? Ik geloof, dat mijn slaan hem lang niet zooveel heeft doen lijden!”
	„Ik zie in,” zei Rothe, „dat het zoo moest. Maar als ik alles vooruit geweten had...,.”
	„En wie heeft dan onze aandacht op dien sterrenkijker gevestigd?” verweet Bertinsky. „Wie heeft ons gezegd, dat, zoo we den kleinzoon van den Hofprediker met ons mee konden krijgen en het zoo ver wisten te brengen, dat hij den aanslag uitvoerde, duizenden in den lande met ons zouden gelooven, dat deze daad van geweld een daad van recht zou zijn?”
	„’t Is waar,” zeide Quttmann. „Wij allen dragen voor het gebeurde de verantwoordelijkheid. Ik zoowel als ieder ander. Maar wat nu?”
	„Het blijft eenvoudig bij onze afspraak,” antwoordde Bertinsky. „Kom,” voegde hij er aan toe, „laten we nu maar een einde maken aan al dat gelamenteer. We hebben immers reeds onze voorzorgsmaatregelen getroffen voor het geval, dat deze heer Paul zou weigeren? Merzmann heeft gisteren nog gezegd, dat alles in zijn woning voor de komst van zijn neef in orde was. Niet waar,



	Merzmann, je bent toch gereed? Prachtig! Wat wij nu alleen nog maar te doen hebben, is te zorgen, dat Paul voorloopig verdwijnt. Laat dat alles echter maar aan mij over.”
	„En wat moeten wij?” vroeg Rothe. „De aanslag gaat morgen niet door en ”
	„Natuurlijk niet!” riepen twee, drie stemmen tegelijk.
	„Wij blijven allen in Berlijn,” besliste Bertinsky. „Merzmann en ik zullen den astronoom wel overtuigen, dat er iets bovennatuurlijks met hem is voorgevallen. En is hij eenmaal zoo ver, dat hij dit gelooft, dan sta ik er voor in, dat hij alles doen zal, wat wij van hem willen!”
	De samenzweerders bleken zóó aan Bertinsky’s wil en invloed onderworpen, dat zij zich geheel aan zijn leiding overgaven. Ze vroegen er niet naar, welke nieuwe duivelsche voornemens hij ten opzichte van hun slachtoffer koesterde. Door hun onderwerping aan Bertinsky toonden ze zich bereid, aan zijn nieuwe misdadige plan mede te werken.
	Gedegenereerden!
	Ongelukkigen!..
	HOOFDSTUK VI
	In de macht van samenzweerders.
	Het was een geheel vreemde omgeving, waarin Wilhelm Paul de oogen opende.
	Waar was hij? Waar waren de instrumenten, die hij steeds iederen avond voor zijn astronomische waarnemingen gebruikte, en zijn boeken, ja, zijn boeken vooral? En met welk doel waren de portretten zijner ouders verhangen?
	Hij poogde zich op te richten, maar viel met een kreun van pijn terstond weer terug. Heel zijn lichaam werd door schier ondragelijke smarten verscheurd en in zijn hoofd stak en brandde het.... Wat was er gebeurd?



	Hij sloeg de hand aan het voorhoofd, als om de pijn te bedwingen, maar raakte aan een vochtig verband, dat daar omheen was geslagen!
	Wilhelm sloot de oogen, poogde na te denken.
	Hoe kwam hij hier? Heel den dag had hij zijn gewonen arbeid verricht en aan zijn boek geschreven. Juist: het hoofdstuk over „De verhouding en betrekking van de sterrenkunde tot de andere wetenschappen” was voltooid. En daarna; daarna? Ja, toen had hij in Lichterfelde een bezoek aan zijn vriend gebracht, die eenj nieuwen en prachtigen werkkring voor hem op het spoor was. En den middag was hij verder thuis geweest, in zijn werkkamer, en had daar van Fritz een bezoek ontvangen. Maar hij had natuurlijk niet met hem over het spiritisme gesproken en ook niet verteld, dat hij met Rothe een afspraak had tot bijwoning eener hoogst-interessante séance.
	En die séance had hij ook bijgewoond! Ja, Witte Adelaar had zich gemanifesteerd en allerlei gesproken. Wat had hij ook weer gezegd, dat er gebeuren moest, dat hij, Wilhelm, doen moest? O, hij moest dooden! Maar dat wilde hij niet! Neen, geen moordenaar wilde hij zijn, zelfs niet op bevel van geesten!
	En toen, eensklaps, herinnerde hij zich ook dat andere, dat vreeselijke. Men had hem aangevallen en de keel toegeknepen, dat hij bijna geen adem meer halen kon! Van twee zijden tegelijk was hij aangegrepen, zoodat, zelfs al had hij over reuzenkrachten kunnen beschikken, verdediging onmogelijk was.
	De herinnering aan den doorgestanen angst was hem te machtig. Wellicht had bloedverlies hem verzwakt of was, tusschen twee aanvallen van koorts, zijn een oogenblik heldere geest niet in staat, de heftig-bange gemoedsbeweging weerstand te bieden. Opnieuw maakte een diepe onmacht zich van hem meester, doch ditmaal was ze hem heilzaam.
	En de zware koorts, die op de onmacht van Wilhelm Paul volgde, duurde vele dagen aaneen. Dat om en bij zijn bed nieuwe plannen werden beraamd en besproken, waarvan hij het middelpunt was, wist hij niet



	„Ja, ik moet mij al zeer vergissen, als niet reeds vóór den nacht het bewustzijn geheel is teruggekeerd. Alles wijst er op, dat de koorts voorbij is. Let maar eens op zijn ademhaling: veel rustiger is zij nu.”
	„’k Zie geweldig tegen het eerste oogenblik van herkenning op.”
	„Dat behoef je in het geheel niet. Best mogelijk herinnert hij zich niets van wat er gebeurd is. Of anders disch je hem maar het fabeltje op, dat wij voor deze gelegenheid klaar gemaakt hebben, ’t Blijft alzoo afgesproken, Merzmann, dat je onzen vriend geen oogenblik onbewaakt laat? Denk er om, dat jij niet alleen het welslagen onzer plannen, maar ook onze persoonlijke veiligheid op dit oogenblik in je handen hebt.”
	„Je kunt je op mij verlaten, Bertinsky.”
	Het openen en sluiten eener deur bewees, dat de bezoeker vertrokken was. En de zekerheid, waarmee hij m de duisternis den weg had kunnen vinden, sprak er van, dat hij in de woning van Merzmann even goed thuis was als in zijn eigen vertrekken.
	Bertinsky was dan ook gedurende de laatste dagen meermalen hier geweest. Hij had zich als geneesheer uitgegeven, die naar den ernstigen zieke kwam zien, zoodat zijn veelvuldige bezoeken bij de hospita van Merzmann geen argwaan konden wekken. En inderdaad ook had hij getoond, kennis van de geneeskunst te bezitten. Zonder zijn zorgvuldige behandeling had Wilhelm Paul er wellicht niet het leven afgebracht, want uitermate hevig waren de koortsen geweest, die zijn verzwakt lichaam hadden geteisterd.
	Bertinsky, de man, die met zijn vuistslag Wilhelm Paul had neergeveld, die zijn moordenaar had kunnen zijn, nu de geneesheer, die met alle hem ten dienste staande middelen poogde, dit leven te behouden? Was dan ook deze koude, ongevoelige man-van-de-daad aangegrepen door wroeging en vatbaar voor berouw?
	Neen, noch voor het een noch voor het ander wasi Bertinsky’s ziel vatbaar. Het leven van een medemensch achtte hij minder dan niets. Maar deze jonge man, de kleinzoon van den Hofprediker, kon en moest zijn plan-



	nen dienen, evenals zonder dat zij eeriig vermoeden van hun minderwaardige rol hadden ook Rothe en Outtmann en Merzmann en Schneider hem dienden. Schaakfiguren waren ze slechts voor hem, die hij naar welgevallen verzette; hij was de meester!
	En Bertinsky’s plan was meesterlijk in elkaar gezet.
	Duitschland, met zijn verloren oorlog, met zijn zwakke regeering, met zijn verarmde en ontzenuwde en gedemoraliseerde bevolking, maar ook met zijn schatten van industrie, met zijn ontembaren haat tegen den vijand, met zijn leger van werkers, moést de bondgenoot worden der groote Sovjet-Republiek. De wereld-revolutie moest over Duitschland worden uitgebreid. Dan zou ook het rijke Holland gaan bukken voor de bevelen van Moskou en daarna zou spoedig heel het overig deel van Europa, indien het niet onder den voet geloopen wilde worden, slechts één wil en één macht erkennen: den wil en de macht der Sovjets!
	Dit doel streefde Bertinsky na; hij, de geboren Rus, de trouwste volgeling en dienaar van Lenin; man van groote bekwaamheid en ontwikkeling, achtte het niet beneden zich, de lage rol van een agent-provocateur te spelen. Wat deerde het hem, dat hij die jonge mannen, welke inderdaad nog een ideaal hadden het Vaderland! bedroog? Wat deerde het hem, dat moord en doodslag het gevolg van zijn propaganda zouden zijn, dat nijvere werkers geslachtofferd zouden worden ten behoeve van zijn duivelsch program? Hij moest en hij zou zijn doel bereiken; hóóg de regeering der Sovjets!
	Russisch goud stond hem in overvloed ten dienste. En terwijl hij de bearbeiding der linksche elementen aan lager agenten overliet, nam hij zelf den zooveel zwaarder en moeilijker arbeid onder de rechtsche op zich. Met de troep van vier, die hij al spoedig om zich heen had weten te verzamelen, had hij gemakkelijk spel. Doch meerderen van rechts zocht hij onder zijn invloedssfeer te brengen. En daartoe moest de moord op den Rijkskanselier dienen, die, om te meer effect te verkrijgen, door een hoog in aanzien staande persoonlijk-



	heid, een zuiveren vertegenwoordiger van rechts, moest worden uitgevoerd.
	En, grootmeester in de misdaad die hij was, zijn aandacht viel op Wilhelm Paul! Wanneer déze den Rijkskanselier neerschoot, zou van links de woede hoog oplaaien tegen heel die rechtsche vrome bende, die zich door mannen als den Hofprediker en Hardenstein liet verleiden, een dicht-aaneengesloten geheel, en sterken tegenweer tegen de revolutie vormen.
	Bertinsky was voor de vier jonge mannen een daemon. En zij wisten het niet. Ze vertrouwden hem; ze gehoorzaamden hem; aan ieder verzoek, dat in den grond der zaak een bevel was, gaven zij gehoor
	Ja, Bertinsky’s plan was meesterlijk in elkander gezet. En toen hij de woning van Merzmann verliet, lachte hij, lachte hij, zeker van de overwinning, ’t Zou wel een harden strijd geven, eer de eigenzinnigheid en de wil van dien sterrenkijker waren ten onder gebracht, maar slagen zóu hij.
	Merzmann had, zoolang Bertinsky bij hem was, niet gewaagd, het licht te ontsteken. Nu Pauls terugkeer tot het bewustzijn zoo aanstaande was, moest alles vermeden worden, wat den zieke in opwinding zou kunnen brengen.
	ten poos nog bleef Merzmann in het donker zitten en overdacht hij de situatie van het oogenblik. Het kwam niet in hem op, ook maar even te denken aan het onedele van zijn rol. Dit stond vast voor hem, gesuggereerd als dit denkbeeld door Bertinsky was, dat de Rijkskanselier verdwijnen moest.
	Maar aangenaam, dit voelde hij, was op dit oogenblik zijn toestand niet. Ja, wel dreigde hem van den kant zijner hospita geen gevaar, wijl die goedgeloovige voetsstoots zijn verzekering had aangenomen, dat zijn neef min of meer zwakhoofdig was en somwijlen het waandenkbeeld koesterde, in familieverwantschap tot den Hofprediker te staan. Neen, haar vreesde hij niet! Maar dezen machteloos daar neerliggende, dezen door koorts en lichaamslijden uitgeputte vreesde hij. Want hij wist, dat het mee zijn schuld was, dat deze jonge man dagen- en



	weken-lang geworsteld had met den dood. Wilhelm Paul was ook zijn slachtoffer!
	En nog aarzelde hij om het licht te ontsteken. O, indien hij het Bertinsky niet beloofd had, nauwlettend wacht te zullen houden, indien hij er zelf niet van overtuigd was geweest, dat zijn veiligheid en misschien ook wel zijn leven afhingen van zijn plichtsgevoel zijn plichtsgevoel?—, dan zou hij zóó de ziekenkamer zijn uitgevlucht. Waarom was hij hier zoo alleen, akelig alleen met zijn slachtoffer, dat straks ontwaken zou en hem beschuldigen? Waar bleven zijn vrienden, Rothe en Guttmann en Schneider? Konden ze niet hier bij hem zijn, nu nog, nu het gevaar eener herkenning nog buitengesloten was? Ja, Bertinsky had hem gezegd, dat zij werkten, onafgebroken bezig waren met de voorbereiding van het groote plan, dat nu zeker slagen zou; een mislukking zou thans onmogelijk zijn; met of zonder Paul zou het doel worden bereikt....
	Een zucht bereikte zijn oor. Een zwakke maar toch heldere stem vroeg om water.
	Nu moést Merzmann licht maken. In de duisternis kon hij zijn rol van zieken-oppasser niet spelen. Gelukkig! Dat hij zooeven in zijn angst niet daaraan gedacht had! Een zware kap bedekte de lamp en Paul zou hem bij dit zwakke schijnsel niet kunnen herkennen!
	Terstond sliep Paul, na gedronken en een woord van dank geuit te hebben, weer in. En rustig sliep hij door, den ganschen nacht.
	Maar Merzmann, die het zich eerst in zijn stoel gemakkelijk had gemaakt en gepoogd had te lezen en daarna op den divan zich neerwierp om althans zijn vermoeide lichaam rust te geven, sliep niet, kon geen rust vinden. Den ganschen langen nacht zag hij: de worsteling met Paul; vóélde hij: het zich krommen zijner vingers en de inspanning zijner spieren.... Eerst tegen den morgen viel hij in een lichte, onrustige sluimering.
	O, die onduldbare angsten en kwellingen van een door schuldgevoel gepijnigd geweten!
	Wilhelm Paul lag wakker.
	De Kleinzoon ran den Hofprediker.
	3



	Hij voelde zich zwak en waagde ook zelfs niet een poging om zich op te richten, maar zijn oogen konden zien, zien en waarnemen, en denken, klaar en helder denken kon hij weer.
	Hij wist, dat hij niet in zijn eigen kamer lag, dat hij straks, wanneer de gordijnen opengeschoven zouden zijn, niets zou zien, dat hem aan zijn werk en zijn ouders herinnerde.
	Rustig, zonder dat de herinnering hem verschrikte, kon hij thans ook aan het vreeselijk gebeuren denken, dat op de manifestatie van Witten Adelaar was gevolgd. Ja, ’t was wel ontzettend geweest, en de beweegreden voor den verraderlijken overval lag nog voor hem in het duister, maar stellig wist hij nu, dat men het niet op zijn leven had voorzien. Niemand had hem sedert dien avond eenig kwaad gedaan; integendeel, dat hij hier was, dankte hij aan goede, zorgende handen, hoe wonderlijk dit ook mocht schijnen. Ha ja, misschien was Rothe wel voor hem in de bres gesprongen en had deze hem verdedigd! Dan had die hem zeker doen overbrengen naar het ziekenhuis.
	Ziekenhuis? Was hij daar wel? Maar waar was dan de verpleegster?
	„Zuster!” riep hij, maar zijn stem klonk nog zwak. „Zuster!” riep hij nogmaals, zich inspannend, om zijn geluid zoo sterk mogelijk te doen zijn.
	Daar hoorde hij iets, daar, in dien hoek van de kamer. En nu zag hij, dat uit de schemering zich een gestalte los maakte, die zijn bed naderde.
	De inspanning was werkelijk te groot geweest. Hij moest even de oogen sluiten. Even maar! Hij zou ze dadelijk weer openen, als de verpleegster door het openschuiven der gordijnen licht had gemaakt. Maar hoe lang dat duurde! Waarom aarzelde ze? Waarom deed ze niets, bleef ze alleen stil voor het bed staan, in afwachting misschien dat hij spreken zou?
	Hij opende nu weer zijn oogen, nieuwsgierig om te weten, wat deze verpleegster zoo ongewoon handelen deed. En toen zag hij: geen vrouw maar een man! In de hoogste mate verwonderd wilde hij oprijzen.



	„Stil, stil!” hoorde hij zich toevoegen, „ge moet rustig blijven liggen, waarde heer. Ge zijt mooi op weg van beterschap, maar nu is rustig houden een eerste vereischte.”
	Die stem, wonderlijk, die stem kwam hem bekend voor. Waar had hij die eerder gehoord? Doch eerst moest hij zien, moest het volle daglicht in de kamer schijnen. Want meer dan naar iets anders verlangde hij naar de zon. Daarna kon hij opheldering en inlichtingen vragen.
	„Wilt u licht maken?” vroeg hij zacht. „Ik zie zoo gaarne om mij heen.”
	„Het is beter van niet,” klonk het antwoord. En Merzmann wist wel, waarom hij zoo sprak. „U zult spoediger herstellen, als ”
	„Neen, neen,” drong Wilhelm aan. „Dat weet ik beter. Ik houd van de zon en haar licht. Dat is de beste medicijn, die u mij geven kunt.”
	„Maar,” wierp Merzmann nog tegen, „de dokter heeft mij bijzonder opdracht gegeven, zooveel mogelijk alles donker te laten. U is gevallen en hebt een gevaarlijke hoofdwond gekregen ”
	„Doch mijn oogen hebben niet geleden,” viel Paul in. „Ik wil en ik moet de zon zien.”
	Merzmann voldeed thans aan het verzoek, zij het ook nog aarzelend. Naar het raam gaande, schoof hij het gordijn een weinig terug, zoodat een smalle reep heerlijk zonnelicht in de kamer drong. Toen kwam hij terug naar het bed.
	„Is het zoo goed?” vroeg hij. „Nu kunt u zien. Maar werkelijk, ik handel tegen mijn instructies.”
	Doch Wilhelm Paul, die onder zijn vrienden bekend stond om zijn wonder-sterk geheugen, had zijn verpleger herkend.
	„Van wie hebt u die instructies, meneer Merzmann?” vroeg hij, zoo bedaard als hem mogelijk was, maar zijn hart klopte hard en snel en slechts met inspanning van al zijn krachten gelukte het hem, niets van de geweldige ontroering, die hem had aangegrepen, te doen blijken. Scherp hield hij den door hem herkende in het oog en ja, hij zag het wel, hoe deze een lichten schok van verras-



	sing niet weerhouden kon. De man wist zich evenwel goed te beheerschen, wist goed komedie te spelen, want met iets als een trilling van blijdschap in zijn stem vroeg hij:
	„U hebt mij dus dadelijk herkend, meneer Paul? Hoe gelukkig! Want mijn vrienden en ik vreesden.... ja, wij vreesden ....”
	„Wat hebt u gevreesd ?” vroeg Paul,
	„Wij vreesden, dat uw verstand gekrenkt zou zijn. Dat zou ook niet onmogelijk wezen na zulk een val als u gedaan hebt. Met uw hoofd kwaamt u juist tegen een vooruit-springenden punt van de kachel terecht en terstond daarop was u diep bewusteloos. En vergeef me, dat ik het zoo zeg: maar u hebt in uw ziek-zijn heel wat wartaal gesproken.”
	Wilhelm Paul wist niet, wat hij hoorde. Merzmann zei, dat hij gevallen was? En hij sprak heel niet over zijn aanval? Geen bede om vergeving en geen woord van verontschuldiging zelfs uitte hij voor hetgeen hij gedaan had!
	En weer moest hij, doch nu meer door ontzetting dan door zwakte overmand, de oogen sluiten. Kon hij maar zoo frisch en helder denken, snel-denken, als vroeger!
	„Zoudt u de gordijnen geheel open willen schuiven, meneer Merzmann?” vroeg hij na eenige oogenblikken. En met iets als een lachje vervolgde hij: „U behoeft nu niet meer voor herkenning en ontdekking te vreezen.”
	„Dat doe ik ook niet!” klonk het antwoord bruusk. Maar toen Merzmann naar het venster ging, om aan Pauls verzoek te voldoen, knikten toch zijn knieën van vrees.
	„En nu,” zei Wilhelm, „wilt u wel hier bij mijn bed gaan zitten en mij alles vertellen, niet waar? Ik herhaal u, dat ik mij heel wel gevoel, zoodat u mij niet behoeft te ontzien .... U sprak van een val. Hoe kwam dat?”
	„Ja,” zei Merzmann, die bleek zag en zeer onder den indruk scheen, „als ik dat vertel, moet ik ook over al het andere spreken. En daarvoor is u nog niet sterk genoeg.”
	„Toch wel. Begin maar. Ik beloof u, dat ik u zal waar-



	schuwen, wanneer uw verhaal mij1 te veel mocht aangrijpen.”
	„U weet dan,” begon Merzmann eindelijk, „dat wij een heel interessante zitting gehad hadden. U waart zelfs geheel onder den indruk van de prestaties van het medium. Die indruk werd gedurende het laatste gedeelte der séance nog sterker, toen toen ”
	„Ga maar voort,” zeide Paul. „Ik weet het wel, wat Witte Adelaar toen zei. Uw verhaal grijpt mij nog niet aan.”
	„Ja,” vervolgde Merzmann nu, „hij wees u aan als dengene, die Duitschlands redder zou zijn.... Maar daartegen hebt u zich verzet. U wildet Witten Adelaar niet gehoorzamen. En daarop hebben de vrienden u toegesproken en u dringend gewaarschuwd. Maar u hebt u verzet. En daarop, o, ik ril nog als ik er aan denk, hooirden wij plotseling verschrikkelijke en ontzettende geluiden om ons heen. ’t Was ons, of we ons te midden van een orkaan bevonden, zoo heftig was de lucht-beweging. Op dat oogenblik konden wij ons dit verschijnsel niet verklaren, maar later hebben wij de oplossing gevonden. Plotseling zagen we, dat u wankelde, en viel. En eer wij nog te hulp konden komen, laagt u reeds bewusteloos vóór ons op den grond. En toen hielden dadelijk het geruisch en de geluiden op ”
	„Zoo,” zei Paul, „heeft mijn val zich zóó toegedragen.”
	„Ja,” antwoordde Merzmann, tevreden, wijl hij meende op te merken, dat zijn voorstelling van zaken werd geloofd, „ja, zoo en niet anders. En nu kunt u zich onze verslagenheid begrijpen, béter nog; onze radeloosheid. Wat moesten wij doen? Brachten we u thuis, bij uw grootvader, of naar een ziekenhuis, dan zou noodzakelijkerwijs een verklaring gegeven moeten worden. En zeg zelf: kónden wij dit doen zonder te liegen?”
	„Neen,” antwoordde Paul. „Dat kondt ge niet en ik begrijp, dat het liegen u tegenstond. Maar waar ben ik dan nu?”
	„In mijn woning.”
	„Dat is wel heel vriendelijk van u. Maar ik mag, nu ik



	weer gezond ga worden, niet langer van uw gastvrijheid gebruik maken.”
	„Spreek daar niet van,” weerde Merzmann lachend af. „U bezorgt mij in ’t geheel geen last. Zooals u nu bent tenminste niet. Toen u de koorts hadt en ijldet, ja, toen was ’t soms wel een weinig onaangenaam, wil ik wel bekennen. U riept, u schreeuwde! soms, dat men u vermoorden wilde. En dan greept u naar uw hals en deedt, alsof u worsteldet met.... met ”
	„Met wien?” vroeg Wilhelm Paul, die de kracht behield, om kalm en rustig te schijnen. „Met Witten Adelaar?”
	„Neen,” klonk het antwoord, zoo mogelijk nog zachter, „maar met mij!”
	Het bleef nu eenige oogenblikken stil in het vertrek. Rust, zoo onontbeerlijk in een ziekenkamer, heerschte er. Rust? Neen, een verbitterde kamp werd hier gevoerd; een strijd, even zwaar, zwaarder nog dan de persoonlijke ontmoeting van twee vijanden op het open slagveld, omdat hier list gesteld moest worden tegenover list; in de blikken, die elkander kruisten, mocht geen verdenking liggen, of haat; de woorden, die gesproken werden, mochten noch bij den een noch bij den ander het vermoeden opwekken, dat achterdocht werd gekoesterd.
	Wie was hier de sterkste? Wie voelde zich de sterkste? Hij, die daar gezond naar het lichaam voor het bed zat, maar in wiens ziel het nacht was en duister; of idezö zieke, die vorschend zijn oog op den ander vestigde, als wilde hij de diepte der boosheid peilen, welke er woonde in dat menschenhart? Want Wilhelm Paul wist, dat Merzmann onwaarheid sprak; dat heel zijn verhaal een aaneenschakeling was van leugen en bedrog.
	„Hoe wonderlijk is alles, wat ge mij daar verteld hebt, meneer Merzmann,” verbrak Paul de stilte. „En dat ik tmij van dat alles zoo niets herinner; van dat ijlen meen ik.”
	„Maar dat is altijd zoo,” haastte zich Merzmann te zeggen, als wilde hij hem gerust stellen. „Maar natuurlijk is de zieke, voor wat hij dan zegt, niet verantwoordelijk. Ik heb mij dan ook geen oogenblik beleedigd



	gevoeld. Wel deed het mij smartelijk aan, u zoo te hooren, te meer, waar ik mij beijverde, uw lijden te verzachten.”
	„Toch,” zei Paul, „voel ik mij verplicht, u mijn verontschuldiging aan te bieden, als ik in mijn ijlen zoo gesproken heb. En voor uw zorg te mijnen opzichte moet ik u dan dank zeggen. Maar nog één vraag moet ik u doen, meneer Merzmann. U hebt zoo straks gesproken van een instructie, die de dokter u gegeven had. Wie is die dokter geweest?”
	„U kent hem wel, meneer Paul. Alleen, dat hij dokter was, hebt u niet geweten. Hij was dien avond, u weet wel, ook in ons midden.”
	„Wie is het dan?” klonk de dringende vraag.
	„Bertinsky.”
	„Hij?”
	Paul had niet verwacht, dien naam te zullen hooren. Een geneesheer reisde toch niet de wereld rond, zooals hij zich herinnerde, dat Rothe van hem had gezegd.
	Merzmann las de verwondering op Pauls gezicht.
	„Eigenlijk is die goede Bertinsky geen dokter,” zei hij glimlachend. „Maar u begrijpt: we hadden geen keus. Even zoo min als we u thuis konden brengen of voor een behoorlijke verpleging konden zorgen, even zoo min konden we de hulp van een gediplomeerd geneesheer inroepen. Gelukkig verstond Bertinsky wel zooveel van de edele geneeskunst, dat hij in staat was, u hulp te bieden. En zeg zelf: heeft hij u niet prachtig gecureerd?”
	„Dat moet ik wel aannemen,” klonk het mat van Wilhelms lippen. En ja, mat was hij en moe. De mededeeling, dat hij aan Bertinsky overgeleverd was, dat de man, die hem had willen overtuigen, dat hij een moordenaar moest worden, straks weer zou komen, had hem verschrikt. Want eensklaps drong het tot hem door, dat deze Bertinsky een samenzweerder was en al die anderen met hem. En het ontzettend begrijpen, dat hij zich reddeloos in hun macht bevond, volgde. Het lichaam, dat zoo lang heldhaftig gestreden had tegen de vermoeienis-



	sen van dit onderhoud, kon nu geen weerstand meer bieden; het bezweek.
	„Nu wil ik gaan slapen,” had hij enkel nog de kracht, om te zeggen en toen, terstond, sloten zich ook zijn oogen.
	Merzmann slaakte een zucht van verlichting.
	„Dat was me daar een kwaad uurtje!” zei hij bij zichzelf. „Maar gelukkig heb ik het er nog al goed af gebracht. Ik moet wel goed kunnen acteeren,” lachte het in hem, „dat hij zoo alles geloofde. Blindelings geloofde hij. Als hij straks ook zoo volgzaam is, kon Bertinsky wel eens gelijk krijgen, dat nu ons plan zeker slagen zal. Maar daarmee bemoei ik mij niet meer. Ik wil niet meer zoo met die oogen alleen zijn, die al maar door vragen, en die diep in je binnenste schijnen te blikken....”
	HOOFDSTUK VII
	De nacht een licht om mij.
	Toen Wilhelm Paul, na een paar uren slapen, weer de oogen opsloeg, voelde hij zich heilzaam verkwikt, ’t Was, of nieuwe kracht hem doorstroomde.
	Was hij thans alleen? Had Merzmann hem verlaten? Neen, nu zag hij hem in gindschen hoek op den divan. Hij sliep. Maar gerust en vredig scheen zijn slaap niet te wezen. Hij woelde heen en weer, sprak half luid enkele woorden een benauwde droom hield hem zeker vast. „Mogelijk,” dacht Paul, „kwelt hem nu zijn geweten, dat misschien nog niet gansch en al in een misdadig leven is verstompt. Welnu, laat het zoo zijn. Ik zal hem niet wekken, om hem zoo van zijn droom-schrikbeeld te bevrijden. Zijn angst moet feitelijk nog heviger worden en voortduren ook, als hij ontwaakt. Wellicht drijft die angst hem nog eens naar een toestand van berouw. En als hij dan tot inkeer gekomen is, zal hij zijn schuld weer kunnen goed maken, door mij te helpen”



	Paul moest nu toch even glimlachen. Neen, dat Merzmann hem in den strijd tegen de samenzweerders ter zijde zou staan, achtte hij een onmogelijkheid. De man had immers daar straks in zijn leugenverhaal zulk een diepe verdorvenheid getoond, dat het volkomen buitengesloten was, op zijn hulp te rekenen. Zelf moest hij zich helpen, zelf het leugennet zijner vijanden ontwarren, zelf middelen en wegen beramen, om zijn vrijheid te verwerven en hun misdadige plannen tegen te gaan.
	Merzmann had gelogen; dat stond voor hem vast. De voorstelling, alsof Witte Adelaar en andere geesten hem voor zijn betoonden onwil hadden bestraft, was even onwaar als belachelijk. Wie had er nu ooit van gehoord, dat geestenhanden iemand de keel toeknijpen konden? Neen, neen, maar Merzmann was de vertoornde Witte Adelaar geweest en
	Als een bliksemstraal kwam nu de gedachte in hem op, dat even goed als Merzmann ook anderen Witte Adelaar hadden kunnen zijn; dat en de overweging van deze mogelijkheid joeg hem het rood der schaamte op de wangen de bankdirecteur Schneider en Rothe en al de anderen een spel met hem hadden gespeeld. Van zijn spiritistische overtuiging en denkbeelden zouden ze hebben geboord en.... als dat waar was, had hij te doen met schurken, die voor niets terugdeinsden!.... omdat zij besloten hadden, dat de Rijkskanselier door zijn hand moest sterven, moest een geestenbevel dienen, om hem tot hun gewillig werktuig te maken. Maar dan was heel die séance niets anders geweest dan een goedopgezette en goed-uitgevoerde maar door en door misdadige komedievertooning! Geen manifestatie van Witte Adelaar had plaats gehad: hun booze geest, hun mistdadig wezen had zich gemanifesteerd!
	Verpletterd door deze ontdekking, was het Paul, of alles hem ontzonk: zijn geloof in de menschen zoowel als dat andere geloof, dat de laatste maanden aan zijn leven vastheid en richting had gegeven, dat hem rust en bevrediging had geschonken, evenals grootvader en Else en Fritz die hadden door hun overtuiging. Was het nu wel waard, langer te leven en te strijden? Met wreede



	hand was het heerlijk ideaal verstoord, dat hij vooroogen had gehad en dat hij had willen nastreven, Duitschland ten goede. Van het spiritisme, van de hoogere leiding der geestenwereld, had hij hulp voor Duitschland verwacht. Maar nooit, neen nóóit meer zou hij een séance kunnen bijwonen, zonder te moeten denken, dat de manifestatie van den geest een van te voren in elkander gezette vertooning was. Hij zou zelfs twijfelen, wanneer hij voor zijn oogen het geheimzinnig geestenschrift zag ontstaan; twijfelen, als onder zijn handen de tafel bewoog; twijfelen, als een nevelbeeld voor zijn oogen ontstond, de materialisatie van een geest; twijfelen zou hij van nu voortaan, altijd en overal. Steeds zou hij moeten gelooven, dat de spiritistische verschijnselen en openbaringen op bedrog en misleiding berustten; dat heel het spiritisme één leugen was.
	In het spiritisme had hij geloofd. En nu, op eenmaal, ontviel hem dit geloof. Zooals Cagliostro met zijn Onzichtbaren in vroeger eeuw zelfs helderdenkende geesten en gekroonde hoofden een tijdlang bedroog, zoo deden het thans de spiritistische leiders en propagandisten. Misschien deden ze het onbewust, maar dani waren zij zelf de éérst-bedrogenen, de slachtoffers van hen, die met misdadige bewustheid anderen ten val zochten te brengen.
	Het spiritisme had zijn aantrekkingskracht voor Wilhelm Paul verloren. De stok, waarop hij had geleund, lag in stukken voor zijn voeten. En tegelijkertijd ook braken zijn levenslust en levensmoed in hem.
	Ja, nu wilde hij liever sterven, want zijn ideaal was weg
	En toch: de begeerte, om te leven, kwam terug, kwam in zóó sterke mate terug, dat hij niet meer dacht aan wat hij verloren had. En ’t was een eenvoudig lied, dat dit wonder uitwerkte, dat hem herinnerde aan het verleden en tegelijk reikhalzend verlangen deed naar de toekomst.
	De klanken kwamen eerst onbestemd en van de verte uit tot hem. Maar allengs naderden ze, kreeg het lied, dat gezongen werd, vorm en beteekenis.



	Stil, nu niet denken, nu alléén luisteren:
	Gott ist gegenwartig!
	Lasset uns anbeten
	Und in Ehrfurcht vor ihn treten.
	Gott ist in der Mitten:
	Alles in uns schweige
	Und sich innigst vor ihm beugel
	Wer ihn kennt,
	Wer ihn nennt,
	Schlagt die Augen nieder,
	Gebt das Herz ihm wieder!
	Wilhelm Paul luisterde, of zijn leven er van afhing, of het niet-opvangen van slechts één dier klanken een onherstelbaar verlies voor hem zou zijn. En toch: bekènde klanken waren het voor hem! Hoe vaak had hij zelf niet dit lied met de Dom-Oemeente aangeheven; hoe vaak ook had hij het niet zijn grootvader hooren zingen, wanneer deze de behoefte gevoelde, zijn geloof, zijn volkomen zelfovergave aan zijn God, in een lied te uiten! Zou hij grootvaders lievelingslied niet kennen?
	Opnieuw hief die reine zangstem aan, en opnieuw luisterde hij, den adem schier inhoudend:
	Luft, die alles füllet,
	Drin wir immer schweben,
	Aller Dinge Qrund und Leben;
	Meer olm Grund und Ende,
	Wunder aller Wunder:
	Ich senk mich in dich hinunter.
	Ich in dir,
	Du in mir:
	Lasz mich ganz verschwinden,
	Dich nur sehn und finden.
	De stem gleed weg, langzaam weg. Blijkbaar had de zangster zich nu naar een ander gedeelte der woning begeven. Maar in Wilhelms geest leefden de pas gehoorde klanken voort; die woorden, lang vergeten, zonken diep in zijn hart.



	„Wie mag Hem noemen?” had eenmaal Duitschlands groote dichter zijn Faust laten vragen. En vóór hem en na hem waren er duizenden geweest, twijfelaars en zoekers, vrijgeesten en diepe denkers, die in diezelfde woorden een verontschuldiging voor hun onmacht en onwil zochten. Maar in dit lied —■ was het bij geval, dat juist in dit oogenblik van diepe neerslachtigheid die woorden tot hem kwamen? was het hem toegeroepen: „Wie Zijn Naam noemt, en Hèm kent, geeft Hem zijn hart!” En het hoogste geluk, had die stem hem verkondigd, was te vinden, wanneer men zich-zelf geheel verliezen mocht, om dan Hem te vinden. Hoe roerend was die smeeking: „Ik in U en Gij in mij; laat mij geheel in U opgaan; laat mij alleen U zien en U vinden ”
	O, te leven, te mógen leven, om de waarheid van deze woorden te onderzoeken!
	En voor Wilhelms geestesoog verschenen zijn grootvader en Else en Fritz, méér anderen nog, van wie hij wist, dat zij gelóófden. In hen leefde de zekerheid, dat zij zich niet aan een waandenkbeeld overgaven. Werd niet vaak door hen getuigd, dat het was, alsof zij den Onzienlijke zagen? Ze behoefden niet meer te zoeken, want zij hadden reeds gevonden. Wanneer ze riepen, wisten ze, dat ze gehoord werden. Rijk waren ze in hun afhankelijkheid, machtig in hun zwakheid. Zorgen, ja, zorgen kenden zij wel, en voor leed bleven zij niet gespaard; maar bezorgd waren zij niet en geleid wisten ze zich door de Vaderhand ....
	Maar dat was heerlijk!
	Kon ook hij zich maar overgeven! In dit oogenblik, (méér dan ooit te voren, leefde het verlangen in hem, geleid te mogen worden en gedragen. Want hij was zoo zwak, zoo hulpeloos als een kind.
	Hij wist, wat zijn grootvader hem zou zeggen, wanneer hij hem vroeg, tot Wien hij moest heengaan, om troost in zijn ellende. Tot Wien anders dan tot Jezus, den Trooster der zielen, die, Man van Smarten, voor de Zijnen de verlossing verwierf!
	Maar kón hij dien Jezus vinden?
	O, hij moest Else spreken en grootvader en ja, ook



	Fritz, opdat die hem zouden zeggen, hoe zij Hem gevonden hadden....
	De stem van Merzmann, die nu eindelijk wakker geworden was, stoorde hem in zijn overpeinzingen.
	„Ben ik een ziekenoppasser!” liet hij schertsend het zelfverwijt hooren. „Daar slaap ik nu uren aaneen en vergeet, dat mijn patiënt behalve medicijnen ook nog andere dingen noodig heeft! Hoe zult ge weer de oude kunnen worden, als ge geen versterkend voedsel tot u neemt?” En toen, na gebeld te hebben, vervolgde hij: „Als we nog in den goeden ouden tijd waren, toen melk en eieren volop ter beschikking stonden, zoudt ge aan uzelf een wonder bespeuren. Want uw koorts is geheel weg en ziek zijt ge niet meer; alleen nog maar wat zwak. Maar misschien, dat het meisje u meteen wel wat brengt, dat ook goed is.”
	Wilhelm luisterde maar half naar wat Merzmann zeide. Hij keek naar de deur, zijn verwachting gespannen, of het meisje, dat komen zou, dezelfde zou blijken als de zangeres van daarstraks. Hij behoefde niet lang te wachten. Hij hoorde een licht kloppen en het „Binnen!” van Merzmann. Dadelijk daarop verscheen een jong meisje, dat, na eerst een belangstellenden blik op Wilhelm geworpen te hebben, aan Merzmann zijn bevelen vroeg.
	Die stem! Ja, het was dezelfde stem, die voor hem gezongen had! Voor hem alleen, al wist zij het niet! En Wilhelm hunkerde er naar, nogmaals te hooren, die stem te hooren, die hem reeds als muziek in de ooren klonk, als ze alleen maar sprak! En zijn wensch werd vervuld.
	„Mag ik vragen,” vroeg ze, „of uw neef iets beter1 is, meneer Merzmann? Ik zie, dat hij wakker is en....”
	„Ja, ja,” viel deze haar haastig in de rede. „Dat zie je goed. En hij is vanmorgen ook veel beter. Maar breng nu snel, wat ik je gezegd heb, als je niet wilt, dat de zieke weer minder wordt.”
	Pauls blijdschap, dat het meisje gesproken en naar zijn welstand gevraagd had, werd getemperd door de onaangename wijze, waarop Merzmann het meisje het zwijgen had opgelegd. Terstond, toen het meisje de deur achter



	zich dicht getrokken had, gaf hij uiting aan zijn misnoegen.
	„U kimt wel een beetje vriendelijker zijn, dunkt mij,” zei hij. „Ik verzeker u, dat ik van haar stem niet zieker word. Maar waarom hebt u gezegd, dat ik uw neef was? Is mijn eigen naam misschien niet goed genoeg?”
	„Maar meneer Paul,” haastte Merzmann zich te antwoorden. „Is dat nu iets, om zoo verontwaardigd over te doen? ’t Is toch heel eenvoudig, zou ik zoo denken. Wie neemt er nu een wild-vreemden zieke in zijn huis? Natuurlijk moest voor mijn nééf het uitzonderings-geval gelden.... Weet u wat? Wij moesten elkander maar gewoon bij den voornaam noemen. Dat is wel zoo gemakkelijk, als het meisje of een ander hier in de kamer is. Noem mij maar Kurt. En uw voornaam is?”
	„Laten we maar Merzmann en Paul voor elkander blijven,” klonk het afgemeten antwoord.
	,A ik zie, dat uw ontstemdheid nog niet voorbij is ” zei Merztnann spijtig. „U kunt echter gelooven, dat ik’u om uw eigen best-wil voor mijn neef heb laten doorgaan.”
	De binnenkomst van het meisje weerhield Wilhelm van een scherp antwoord. Zij bracht een meer dan overvloedigen maaltijd voor Merzmann en Paul. En tot Wilhelms verwondering zag hij, dat melk en eieren wel het hoofdbestanddeel vormden.
	„Ik hoop, dat u het zich goed zal laten smaken,” zei het meisje met een vriendelijken lach tot Wilhelm.
	„Dank je,” antwoordde hij vriéndelijk. „Maar zee me eerst, hoe je heet.”
	„Christine Louise. Maar moeder noemt mij altijd Christel. Dat is veel gemakkelijker ook,” lachte ze.
	1 aul wilde iets zeggen, maar de tusschenkomst van Merzmann verhinderde dit.
	„Je weet, dat je met den zieke niet praten moogt!” riep hij ontstemd. „Scheer je weg!”
	„En als ik nu met haar praten wil,” sprak Wilhelm scherp. „Wat dan?”
	„Dan is het haar nóg verboden,” antwoordde Merzniann. En toen, zich weer tot het meisje wendend, voegde hij haar toe: „Je weet, wat ik je gezegd heb. Wanneer



	mijn bevelen niet worden opgevolgd, zal je moeder het zich beklagen. Ga heen!”
	En Christel gehoorzaamde. Maar Wilhelm zag, toen ze zich bij de deur nog eenmaal omwendde, om naar hem te zien, tranen op haar wangen.
	„Dat is wel wat heel erg, meneer Merzmann,” zei Paul verontwaardigd. „U spreekt tot haar als een onderofficier, die zijn recruten drilt. Waaraan heeft ze dat verdiend? Was ze onbeleefd tegen u? Of ben ik misschien zoo gevaarlijk, dat ieder gesprek met mij haar schaden kan?”
	„Ik wist niet,” zei Merzmann met een gedwongen lach en op Pauls vragen niet ingaand, „dat een geleerde als u zooveel belang zou kunnen stellen in een dom en onontwikkeld meisje.... Kom,” vervolgde hij, „eet u en merk dan liever eens op, dat niettegenstaande het gebrek aan voedingsmiddelen, dat allerwege heers dit, u en ik hier volop voor ons hebben.”
	Wilhelm Paul zag het onmogelijke er van in, Merzmann van zijn ongepast en onbillijk optreden te overtuigen. Hij at en bemerkte nu, dat hij werkelijk honger had. En hij genoot van de spijzen, die hem waren voorgezet, Zooals nu, zoo rijk en zoo welvoorzien, was zijn disch in lang niet geweest. De tafel van zijn grootvader was in tegenstelling hiermee slechts armelijk aangericht.
	Ja, hoe zou het thans in het gezin van zijn grootvader zijn? Zou Fritz zich daar misschien op dit oogenblik bevinden en met grootvader en Else over hem spreken?
	Maar dat dit hem juist nu eerst inviel! Zou zijn familie en zou ook zijn vriend weten, waar hij zich bevond? Of, indien niet, zouden ze dan, nu hij weer op den weg van herstel was, hiervan kennis kunnen krijgen? Terstond wilde hij zich hiervan vergewissen.
	„Meneer Merzmann,” zei hij, „u wilt zeker wel een bericht naar het huis van mijn grootvader doen brengen? Ik heb groot verlangen, hem te zien.”
	Het antwoord bleef uit. Duidelijk kon Paul zien, dat Merzmann niet wist, wat hij hierop moest zeggen. Deze eenvoudige vraag bracht hem blijkbaar in groote verlegenheid.



	In dit oogenblik werd de deur geopend en trad Bertinsky binnen. Merzmann, zich gered voelend, sprong op en snelde hem tegemoet.
	Wilhelm Paul zoèht naar middelen van verweer. Als bij intuïtie had hij reeds gevoeld, dat Bertinsky de hóofdvijand was, tegen wien hij zich te verdedigen had. Nu hij de onderdanigheid zag, waarmee Merzmann den binnenkomende begroette, en de zichtbare verlichting, die Bertinsky’s komst hem gaf, wist hij, dat hij tegenover den aanvoerder stond van het complot, dat tot den dood van den Rijkskanselier besloten had.
	Daarom wilde hij zich wapenen. Toen, plotseling, kwam hij zich-zelf zoo klein, zoo nietig voor. Hoe kon hij, Wilhelm Paul, tegen Bertinsky en zijn bondgenooten den kamp opnemen en hem tot een goed einde brengen?
	En zie: het groote wonder geschiedde toen, dat de nieteling in zich zelf zich gedragen voelde. Door zijn ziel klonk als een woord van troost en bemoediging het machtige: „Gott ist gegenwartig; God is hier;°Qod is nabij. Vrees niet, want Hij helpt! Heb geen zorg. want Hij zorgt voor u!”
	Neen, tijd om te overleggen, of dit woord wel hèm gold, was er niet. Evenmin had hij gelegenheid, om critisch te onderzoeken, of hij het slachtoffer was eener suggestie, die door de woorden van dat lied op hem werd uitgeoefend. Maar de tróóst was er: Ik, God, ben overal ben ook hier. En.... aan God klemde Wilhelm Paul zich in dit oogenblik vast.
	Daar trad Bertinsky op het bed toe.
	„Wel,” riep hij uit, „ik hoor daar van onzen vriend Merzmann, dat u vandaag al heel wat afgepraat hebt! Dat is wel een teeken, dat u zich beter gevoelt dan gisteren en eergisteren, meneer Paul. En ik zie, dat uw eetlust ook niet slecht moet zijn! Wel, wie had dat kunnen denken, dat u gisteren nog zoo ziek zou wezen, doodziek kan ik wel zeggen.”
	„Hoe lang heb ik hier dan zoo gelegen?" vroeg Wilhelm.
	„’t Is vandaag Vrijdag.”



	„Dan moet ik al een week ziek zijn geweest. Want het was op Vrijdag, dat we...
	Paul hield in. Hij had er nog bij willen voegen: „dat we de séance hadden,” maar oordeelde het beter, daarover niet zelf te beginnen.
	„Uw geheugen is weer goed, naar ik merk,” lachte Bertinsky. „Nu, zooveel te beter. Maar weet u wel, welken datum we heden hebben? 19 September.”
	„Dat kan niet zijn!” riep Wilhelm, zoo luid zijn krachten hem dit veroorloofden. „Die séance was immers op 29 Augustus en ”
	„Dat klopt, dat klopt, meneer Paul. Maar u ligt nu ook al drie weken hier.”
	„Drie weken!” herhaalde Wilhelm. „En u schertst niet?” vroeg hij toen aan Bertinsky.
	„Ik denk er niet aan. Doch ik deel u dit alleen mee, opdat u weten zult, dat u heel ziek zijt geweest. Wanneer u in onzen vriend Merzmann niet zulk een goed verzorger hadt gehad, weet ik niet, wat er had kunnen gebeuren!”
	„Drie weken!” herhaalde Paul nog eenmaal op een toon van verbazing. „Wat zal mijn familie dan ongerust zijn!” zei hij toen, Bertinsky aanziende. „Vast al dien tijd hebben ze niets van mij gehoord en ”
	„Mis, meneer Paul. Uw grootvader heeft bericht ontvangen, dat u een week of vier, misschien vijf afwezig zoudt blijven.”
	Paul wist het eerste oogenblik niet, wat te antwoorden. Het kwam hem zoo ongelooflijk voor, dat Bertinsky zijn grootvader zou hebben gerustgesteld. Of had hij dezen man mogelijk verkeerd beoordeeld en waren zijn conclusies onjuist geweest.
	„Ja, ziet u, meneer Paul,” vervolgde Bertinsky, „u weet door Merzmann reeds alles, wat er op dien bewusten Vrijdag is gebeurd en waarom we u hier gebracht hebben. Nu, om uw grootvader niet in ongerustheid te doen verkééren, heb ik hem meegedeeld, dat u met een belangrijke opdracht van officieren naar Holland was gegaan. En er was zoo groote haast aan de uitvoering van deze opdracht verbonden, dat u op stel en sprong hadt moeten afreizen, vertelde ik.”



	„U schijnt er niet zoo heel erg tegen op te zien, om onwaarheid te spreken, meneer Bertinsky? Het is een misdaad, om mijn ouden grootvader zóó te misleiden en mij....”
	„Ik kan u verzekeren, dat dit mij oprecht leed heeft gedaan. En dat doet het mij nog. Maar ik was gedwongen, hem op deze wijze uw afwezigheid aannemelijk te maken.”
	„Wilt u mij daarvan een verklaring geven?”
	„Zeker. Met genoegen zelfs. Maar niet nu.”
	„Waarom niet?”
	„Omdat u al veel te veel gepraat hebt en het uw gezondheid schaden kan, wanneer u lang naar mij moet luisteren. Dat zou te veel inspanning van u eischen. Ik beloof u echter, dat ik morgen, als ik terug kom, op alle vragen een antwoord geven zal. Neen, neen, meneer Paul,” gaf Bertinsky op beslisten toon te kennen, toen hij zag, dat deze zich tegen hem verzetten wilde, „doet u voor heden geen moeite. Ik zeg u, dat ik u eerst morgen alles uiteenzetten wil.”
	En Merzmann een wenk gevend, hem te volgen, verliet hij na een korten groet het vertrek.
	AI reikhalsde Wilhelm Paul naar de hem door Bertinsky beloofde verklaring, toen de deur zich achter de bondgenooten gesloten had, slaakte hij een zucht van verlichting. De beklemming, die hem vooral in Bertinsky’s tegenwoordigheid bevangen had, was voorbij. En vrij voelde hij zich, vrij, al hadden die twee de deur ook achter zich in het slot geworpen, als waren ze voor een ontvluchting van hun gevangene bevreesd.
	Want een gevangene was hij; daaraan viel niet te twijfelen. En Merzmann was niet zijn verzorger, maar zijn cipier
	Het was een dag van groote inspanning voor Wilhelm. Lange en zware gesprekken had hij moeten voeren, de eene gemoedsbeweging na de andere moeten doorstaan. Moe was hij en afgemat, meer nog dan dezen morgen.
	Doch dit betrof slechts zijn lichaam. En ook dit, zoo voelde hij, zou van die moede afmatting geen kwade ge-



	volgen ondervinden. De geest zou zijn lichaam voldoende weerstandsvermogen verleenen, om den strijd tegen menschelijke boosheid vol te houden, want zijn geest was helder en sterk.
	Vanwaar kwam die kracht, waar hij toch voor korten tijd, immers bij Bertinsky’s komst, zich nog zoo zwak en machteloos had gevoeld?
	Neen, een natuurlijke verklaring kon Wilhelm van dit wonder niet geven. Maar vroeg dan het wonder om uitlegging; kon het inderdaad wel worden verklaard?
	Wilhelm Paul, de gevangene, voelde zich vrij! Want die vijandige oogen rustten thans niet op hem; de leugen en het bedrog en heel de misdadige sfeer, welke die twee mannen omgeven had, waren met hen uit het vertrek verdwenen. En buiten die deur mochten ze thans voortgaan, oude misdadige plannen uit te werken en nieuwe boosheden op te zetten, hij, hun gevangene, was vrij!
	Maar in een andere, in een veel heerlijker vrijheid verheugde hij zich thans.
	Hij liep niet meer in het gareel der wetenschap, die alleen het volstrekt bewezene aanvaardde.... hij was vrij! Wat zijn begrensd menschelijk verstand tot dusver verworpen had, wijl ’t den Onbegrijpelijke niet begrijpen kon, verwierp hij nu niet meer hij was vrij! In hem leefde de Thomas-eisch: „Ik wil zien,” niet meer, want hij geloofde hij was vrij!
	Ja, vrij, heerlijk vrij gevoelde hij zich. Want hij had zich aan God vastgeklemd. En God liet hem niet los. Zijn rechterhand hield hem. En, nu reeds, nu hij nog maar een enkel ondeelbaar oogenblik den troost had ervaren van het „God is nabij” en „Hij zorgt,” nu reeds zag hij: de duisternis onverduisterd, den nacht licht als de dag ja, óm hem was de nacht een licht
	En in het zalige bewustzijn, vrij te zijn, sliep Wilhelm Paul weer in.



	HOOFDSTUK VIII
	Te midden van den strijd.
	Het was niet zonder bezorgdheid, dat Merzmann den volgenden dag Bertinsky’s aangekondigd bezoek tegemoet zag.
	Neen, aan Bertinsky’s geschiktheid, om met Paul te spreken en hem onder zijn invloed te brengen, twijfelde hij niet. Hoe prachtig was Paul gisteren om den tuin geleid door dat verhaal van het aan zijn grootvader gezonden bericht! Merzmann zélf had het een oogenblik geloofd.
	Zeker, Bertinsky was uitermate geschikt en hij wist wat hij wilde, en zijn doel zou hij dan ook wel weten te bereiken.
	Met Paul evenwel zou hij groote moeite hebben, vreesde Merzmann. Wanneer de verklaring, die hem tegen heden beloofd was, hem niet voldeed, zou de zieke zich star houden en niet toegeven. En hoe zou dan het groote plan kunnen gelukken, dat voor Merzmann zoo eng was zijn begrip! het eenige middel was, om Duitschland te redden?
	En daarom was hij bezorgd. Een ganschen avond en een groot deel van den nacht had deze vrees hem geu kweld en ook dezen morgen wilde ze hem maar niet loslaten.
	Met Paul een gesprek beginnen, durfde hij niet, bevreesd, dat deze dan zijn angst zou merken.
	Wilhelm Paul evenwel had niet noodig, door woorden ingelicht te worden over den gemoedstoestand, waarin Merzmann zich bevond. Hem ziende, begreep hij, dat de man met bange gedachten vervuld moest zijn.
	Eigenlijk was het Wilhelm welkom, dat zijn bewaker zoo weinig sprak. Nu kon hij zelf denken. Nu had hij gelegenheid, de gedragslijn vast te stellen, die hij te volgen had, wanneer Bertinsky hem straks de beloofde uiteenzetting zou geven.



	Het doel der samenzweerders, toen ze hem naar die séance lokten, was hem volkomen duidelijk, hoewel hij nog niet begrijpen kon, waarom uit de millioenen Duitschers juist hij gekozen was, om het „geestenbevel” ten uitvoer te brengen.
	Van te voren wist hij reeds, dat Bertinsky’s woorden slechts ingegeven zouden worden door de misdadige begeerte, hem tot misdaad en moord te verlokken. Misschien zou hij, als hij zag, dat zijn betoog faalde, smeeken; misschien zou hij dreigen; misschien 00k.... Paul huiverde een oogenblik er voor terug, nog die andere mogelijkheid onder de oogen te zien, want de lust om te leven was immers, vooral na gisteren, weer met kracht in hem ontwaakt. Toch moest hij het doen, want hij geloofde een karakter als dat van Bertinsky tot alles in staat. Het zou niet bij dreigende woorden kunnen blijven, wanneer hij zich niet aan dien misdadigen wil onderwerpen wilde; zijn gevangenschap zou onder allerlei geestelijke en misschien ook wel lichamelijke martelingen eindigen met den dood. _ _ ... ... . . ... * i i i
	Hoe zich te verdedigen? Hoe dreiging, hoe den dood misschien te ontkomen?
	Neen, neen! Niet de gedachte aan zelfbehoud mocht thans op den voorgrond staan. Grooter en hooger belangen dreigden hier vernietigd te worden. Indien hij toch weigeren bleef, den moord te volbrengen, zouden de samenzweerders in hun fanatisme op andere wijze hun doel trachten te bereiken. En wanneer dan de Rijkskanselier viel, werd ontwijfelbaar de verwarring en de ellende in Duitschland nog grooter. Dan zou wellicht gebeuren, wat Witte Adelaar had gezegd: de Duitsche regeering zou met de Sovjet-tirannen een verbond aangaan. Indien dat gebeurde, wéé dan Duitschland! Zij, die zich niet hadden ontzien, de godsdienstige gevoelens der geheele wereld te kwetsen, door in het openbaar een judas te verheerlijken en een feitelijken eéredienst van Satan in het leven te roepen, zouden de meesters worden van het arme Duitsche volk.
	De binnenkomst van Christel, die voor hem en Merzxnann wederom een maaltijd bracht, stoorde hem in zijn



	overdenking. Paul vergat een oogenblik alle leed dat hij voor zichzelf en het vaderland vreesde.
	”Uat Zif er.alles g°ed uit, Christel,” zei hij tot het ofei^ngt”enaar ” h°°r lieVer ,e stem’ als 3e spreekt
	„Ik mag niet meer spreken en ook niet meer antwoorden, zei het meisje op bedroefden toon.
	aul antwoordde niet. De lippen op elkander geklemd, zwijgend toe, hoe Christel voor Merzmann de ta*el dekte en toen, na met een hoofdbuiging hem groet te hebben, het vertrek verliet. ë
	geven 3an Z^n ev^e verontwaardiging lucht
	..Meneer Merzmann,” riep hij, zich halverwege oprichtend, wanneer ik over mijn volle krachten beschikken kon, zou ik willen zien, hoe lang u dat meisje nog als een ®lavm zou.dt durven behandelen. Het is ongehoord.”
	„Wind u met zoo op, meneer Paul,” viel de ander hem op onverschilligen toon in de rede. „Eet u liever. Uw gezondheid moet u meer waard zijn dan alle Christels op de wereld. Richt uw opmerkingen en vragen tot Bertmsky; niet tot mij.”
	Paul zweeg verder voor 't oogenblik, maar ontdekken wilde hij, waarom men Christel verbood, met hem te spreken.
	Bertinsky kwam niet alleen. Door Rothe en Schneider Tu Guuttmann vergezeld, stapte hij de kamer binnen. Allen begroetten den zieke allervriendelijkst, doch Paul sprak geen woord en boog slechts licht het hoofd als teeken van wedergroet.
	„Allereerst,” zoo wendde Bertinsky zich tot Paul „ben ik u nog de verklaring schuldig, waarom wij allen tegehjk hier gekomen zijn. De vrienden stonden er op bij mijn beloofd antwoord op uw vraag van gisteren tegenwoordig te wezen. Ze konden dan bevestigen, dat ik waarheid sprak. Inzonderheid Rothe, uw oude krijgsmakker, meende, dat zijn bijzijn goede diensten zou kunnen bewijzen.”
	Had Bertinsky geweten, dat de man, die met gesloten



	oogen zijn toespraak aanhoorde, het meest verachtelijk van allen wel dien Rothe vond, die hem op zoo verraderlijke wijze dezen kring had binnengelokt, zijn woorden zouden zeker heel anders geklonken hebben.
	Plotseling opende Wilhelm de oogen, en zag hij met een doordringenden blik Bertinsky aan.
	„Vóór alles,” zei hij, „vraag ik u, waarom ik als een zóó gevaarlijk gevangene behandeld word, dat zelfs het spreken met de dochter van de hospita mij verboden is.”
	„Als ik u hierop een antwoord geef,” sprak Bertinsky, „weet u tegelijk, waarom we uw familie, helaas door van een kleine onwaarheid gebruik te maken, niet met uw werkelijke verblijfplaats hebben bekend gemaakt. Wij hielden u allen voor waanzinnig. Daarom mag dat meisje niet met u spreken. En omdat we uw grootvader zoo lang mogelijk deze zware beproeving wilden besparen en we hoop hadden, dat u ....”
	■ ’ ~ 1 7 „Maar hoe kwaamt u daartoe? Wie ter wereld geeft u de vrijheid en de macht, een gezond mensch krankzinnig te verklaren?”
	„Heeft Merzmann u niet verteld, dat u van alles door elkaar gebazeld hebt....”
	„Zeker, maar ”
	„Neen, laat u mij nu eens uitspreken, ü wilt zeggen, dat u ziek waart, dat u geijld hebt. Aangenomen. En ik weet, dat een koortslijder niet waanzinnig is. Maar, meneer Paul, wisten wij en konden wij weten, dat alleen de ijlkoorts u zoo spreken deed? Moesten wij niet met de mogelijkheid rekening houden, dat de vreemde gebeurtenis, waarvan u het slachtoffer geworden is, u van het verstand beroofd had? Niet waar, vrienden,” wendde hij zich tot zijn eedgenooten, „wij allen kunnen getuigen, dat het ontzettend is geweest? Ik hoor nog altijd, als ik er aan denk, die vreeselijke geluiden. Schneider, zeg, was ’t niet ontzettend?”
	„Dat was het,” stemde deze toe. „Ik heb weliswaar geen enkel woord kunnen verstaan, omdat ik niet in trance was, maar gehoord heb ik veel. En ik voelde, dat het om en langs mij heen g01fde....”
	„Houd op,” onderbrak Rothe hem. „De herinnering



	is mij a! genoeg. Ik begeer het niet opnieuw te hooren
	”Nu. Z‘w/UluZ(;lf’ meneer Paul ” keerde Bertinsky zidi weer tot Wilhelm, „dat het gebeurde op ons allen een diepen indruk heeft gemaakt. Maar inzonderheid begrepen we moest dit met u het geval zijn. Alsof ü een zvyaren schok ontving, zoo op eenmaal viel u neer Toen wisten we natuurlijk nog niet, wat de eigenlijke oorzaak van dit alles was. Maar later, toen we u hier gebracht hadden en wij uit de wartaal, die over uw lippen kwam, wijs konden worden, werden wij er van overtuigd, dat de onzichtbare machten u moesten aangegrepen en neergeslagen hebben En nu, wat uw verder ziek-zijn betreft – het zou niet de eerste maal zijn, dat iemand tengevolge van een plotselingen schrik zijn verstand verloor/7
	„Dat is waar. Maar nu, gelooft u nu nóg, dat ik waanzinnig ben?”
	„Neen, gelukkig bestaat die vrees na gisteren niet meer. U bent dien schrik kostelijk te boven gekomen."
	„Dan kan dus nu m|jn grootvader bij mij komen? En ij en ieder ander buiten meneer Merzmann mag met mij spreken?” s
	i ”^e|a^s’ fineer Paul, het doet mij en al mijn vriende» leed dat wij hierop ontkennend moeten antwoorden."
	„Daartegen protesteer ik.”
	„Ik begrijp het. Maar u moet óns begrijpen. Komt nu uw grootvader hier, dan staan wij als bedriegers voor hem. En dat is onze eer te na. Om uwentwil en om zijnentwil hebben we zoo gehandeld. En als een ander de dochter van Merzmanns hospita bijvoorbeeld, thans ervaart, dat u niet de man bent, waarvoor wij u voor uw eigen bestwil hebben uitgegeven, dan loopt alles mis. Ue kleine onwaarheid, welke we moesten spreken zult u ons wel vergeven, als u maar eenmaal tot de overtuiging komt, dat geen eigenbelang ons gedreven heeft.”
	„Ja, zei Paul, „ik moet erkennen, dat er gedurende mijn ziekte uitstekend voor mij is gezorgd. Wanneer u thans geen onwaarheid spreekt en dat alles in mijn belang hebt gedaan, past mij dank daarvoor.”
	De blik, dien Bertinsky op zijn vrienden wierp, had



	iets van dien, waarmee een veldheer om zich heen ziet, als de overwinning zeker is. Nu moest weliswaar de aanvankelijke overwinning worden voortgezet en Paul tot de overtuiging gebracht, dat het woord van Witten Adelaar niet in den wind mocht worden geslagen, doch ook dit noch Bertinsky noch zijn vrienden twijfelden er aan zou gelukken.
	„Over dank spreken wij niet,” zette Bertinsky het gesprek weer voort, „want wij eischen dien niet. Ik zei u immers al, dat wij niet ons eigen belang op het oog hebben.”
	„Ik word een beetje moe,” antwoordde Paul. „Wilt u misschien nader omschrijven, wat u bedoelt, opdat ik het ook begrijpen kan? Ik verlang er naar, het tehooren. Maar staat u mij dan toe, dat ik mijn oogen sluit?”
	„Zeker. Maak het uzelf maar zoo gemakkelijk mogelijk.”
	Wilhelm maakte van de verkregen vergunning gebruik en sloot de oogen. Bertinsky geloofde, gemakkelijk spel te zullen hebben: de weerstrevige begon reeds volgzaam te worden als een lam.
	„Wat ons drijft,” begon Bertinsky nu, „is niet eigenbelang, maar een brandend heete liefde voor het Vaderland. Wij lijden er onder, dat het zoo snel den afgrond tegemoet gaat. Ons hart bloedt, als wij denken aan het schoone Elzas-Lotharingen, dat wij aan den vijand moesten afstaan; als wij denken aan het Saargebied, dat men stelselmatig van ons tracht te vervreemden; aan het Rijnland, waarover wij slechts in naam de souvereiniieit behielden; aan Silezië, waarvan een belangrijk deel den Pool in den schoot is geworpen; aan Danzig ja, evengoed als wij weet gij, wat wij verloren hebben ... En wat dreigt niet nog meer verloren te zullen gaan! Wij allen sidderen en beven, als we er aan denken, wat ons daarvan is geopenbaard. En u waart zelf getuige van die openbaring: Witte Adelaar zag heel Duitschland ten ondergang gedoemd, reddeloos aan den vijand overgeleverd Ziet u, dat smart ons, dat gaat ons aan het hart. En dan te weten, dat we onze vrijheid, Duitschllands vrijheid, bijna voor het grijpen hebben gehad! Dat



	we nog maar slechts enkele uren verwijderd zijn geweest van de redding, die het Vaderland wachtte...,”
	Bertmsky zweeg. Blijkbaar werden de verschillende aandoeningen hem te machtig! Wilhelm echter hield nog steeds de oogen gesloten; zwaar en diep ademhalend lag hij daar. Hij had toch wel geluisterd? Bertinsky die nu hij zweeg, sterker dan zoo even zijn aandacht op Pauls gelaatstrekken vestigen kon, scheen er niet gl heel gerust op. – ë
	„U hoort toch wel, wat ik zeg, meneer Paul,” vroeg hij mm of meer gejaagd. ®
	Wilhelm sloeg langzaam de oogen op.
	„Zeker wel,” antwoordde hij. „Maar ik ben zoo moe, zoo moe. Toch moet u voortgaan, als ik u verzoeken mag, meneer Bertinsky.”
	En weer sloot hij de oogen.
	Er zat voor Bertinsky niets anders op dan te gehoorzamen. s w
	„We hebben gedurende uw ziekte/’ ging hij nu verder, „herhaaldelijk over onze teleurstelling gesproken. U kunt u-zelf voorstellen, dat we gedurig met elkander verlegden, hoe Duitschland gered zou kunnen worden ook al was de persoon, die daartoe als het middel was aangewezen, ziek naar lichaam en geest. En denkt u nu eens even mijn blijdschap in, toen ik u gisteren weer normaal zag, meneer Paul. Terstond ben ik toen naar de andere vrienden gegaan, naar Rothe en Schneider en (juttmann. Ook zij waren heel blij met uw herstel. Want we twijfelen er geen van allen aan, of in korten tijd zult u weer de oude kunnen zijn. Maar – en als u even nadenkt, zult u begrijpen, dat het thans volgende komen moest tegelijk met de blijdschap kwam de hoop in ons hart de nieuwe hoop. Bestond dus toch noj? de mogelijkheid, dat het door de onzichtbare krachten aangewezen middel, om het Vaderland te redden, kon worden toegepast. Want hij, die aangewezen was, om dat middel te gebruiken, leefde En toen ik het voorstel opperde den wil en den raad te vragen van Schneiders geleider’ stemden allen hierin dadelijk toe. Lang gewacht hebben we met. Ik heb Witte Adelaar ondervraagd, zooals i



	dit de vorige maal gedaan hebt. En nu moet ik u meededen, wat hij gezegd heeft. „Gaat,” zei Witte Adelaar, „allen naar hem, die ondervonden heeft, dat wij ons niet straffeloos laten beleedigen. Zeg hem dan, dat hij alsnog doen moet, waartoe hij is aangewezen. Bertinsky zal hem nader den dag en het uur meededen. Mocht hij u echter niet gelooven, maar wenschen, dat ik mij in zijn tegenwoordigheid manifesteer, dan ben ik daartoe bereid ” Dat zei Witte Adelaar ons, meneer Paul. En u ziet, wij hebben zijn opdracht vervuld Nu moet ik u dus vragen: gelooft u, wat ik u heb gezegd, of verlangt u, dat onze vriend Schneider nogmaals met Witte Adelaar contact zal zoeken?”
	Paul antwoordde niet. Rustig, onbeweeglijk lag hij daar, de oogen gesloten, de borst op en neer gaande in geregelde ademhaling; hij sliep.
	„Wel, heb ik ooit!” riep Bertinsky uit, nadat hij zich er van bewust was geworden, dat al zijn moeite verspild was, wijl hij slechts voor de ooren van een slapende had gesproken. En een oogenblik scheen het, of hij van zins was, den slapende te wekken, doch toen hielden èn eigen ingeving èn Rothe’s waarschuwing hem daarvan terug.
	„Bederf de zaak nu niet, Bertinsky,” voegde Rothe hem toe. „Laat hem ongestoord verder slapen en kom morgen terug.”
	„Het zal wel noodig zijn,” gaf Bertinsky gedwongen toe. „Ik had hem niet moeten toestaan, de oogen te sluiten Kom,” wenkte hij de vrienden, „laten we een oogenblik in de kamer hier naast gaan en daar verder overleggen.”
	Eerst nog boog hij zich over Wilhelm heen en bestudeerde hij den slapende nauwlettend. Toen, niets kunnende ontdekken, dat hem argwaan verschaffen kon, verliet hij met de andere samenzweerders de kamer, waar Paul lag. En Merzmann sloot weer, evenals den dag te voren, de deur achter zich toe.
	Niemand zou bij Paul kunnen komen en.... Paul zelf?
	Hij opende, toen hij er wel zeker van overtuigd was, dat niemand zich meer in de kamer bevond, de oogen. Het hoofd nog onbewegelijk liet hij zijn blik door het



	vertrek gaan. Toen, snel, ging hij overeind zitten, sloeg de dekens terug en liet zich uit zijn bed glijden.
	Hoe duizelig gevoelde hij zich in de eerste oogenblikken, toen hij door de kamer liep. Zou hij zijnvvoorrr nemen kunnen volbrengen, om, zonder te vallen, bij het raam te komen, waar het schrijfbureau van Merzmann stond?
	Eindelijk, het angstzweet brak hem uit, stond hij vóór het schrijfbureau.
	Nu, ijlings gezocht, wat hij hebben moest! Daar was
	.... dlad Xem ttU, iJont/ v<xu /et óc&yj&tueati
	het: papier en potlood. Merzmann was van schrijfbenoodigdheden zóó rijkelijk voorzien, dat hij wel niet missen zou, wat Paul nu meenam op den moeilijken terugtocht naar zijn legerstede.
	Wat was hij nog zwak! Of was het meer de angst dan zijn lichaamszwakte, die hem deed hijgen van inspanning? Maar hij naderde het einddoel ! Nog twee, drie



	schreden, dan was hij er Nog één Gode zij dank: hij was gered....
	Eerst geruimen tijd later werd voorzichtig de deur der kamer geopend. Op de teenen gaand, liep Merzmann naar Pauls bed, waar hij hem en nu werkelijk slapende vond.
	„Hij is niet wakker geweest,” berichtte hij zijn makkers, die bij de deur achter waren gebleven.
	„Dan kom ik, zooals afgesproken is, morgen,” zei Bertinsky. „Maar draag er goed zorg voor, Merzmann, dat hij dan wakker is,” klonk het op bijna schertsenden toon. „Heel den nacht mag hij, wat mij betreft, doorslapen.”
	HOOFDSTUK IX
	Een verloren dag?
	Toen Hardenstein, nu drie weken geleden, ’s avonds thuis kwam, na in Potsdam voor den Officieren-Bond opgetreden te zijn met zijn bekende lezing: „Duitschtlands verleden en heden en toekomst”, vond hij er een telegram van Hofprediker Paul.
	„Verzoek u dringend voor ernstige aangelegenheid dadelijk te komen,” las hij.
	Terstond besloten te gaan, keek hij op zijn horloge. Bijna middernacht was het al. Kon hij zich zoo laat nog aanmelden? Ja, hij moest gaan; het telegram was in te dringende bewoordingen gesteld.
	Toen hij de woning van den Hofprediker had bereikt, bleek het, dat men zijn komst, niettegenstaande het late uur, had verwacht. Nog voor hij zijn hand op de belknop leggen kon, werd de deur reeds geopend en..., stond Else vóór hem.
	Een steen viel van zijn hart, toen hij haar zag. Een ontroering van blijdschap kwam over hem, deed hem haar eenige oogenblikken sprakeloos aanzien.



	„We hoorden een auto stil houden,” zei Else, die wellicht zijn verrassing verkeerd uitlegde. „Oom zei me, bij de deur te zien ” 1
	„Maar wat is er dan gebeurd?” vroeg Hardenstein, nu zich-zelf m zoover weer meester, dat hij zijn stem een natuurlijken klank kon geven. En thans begreep hij op eenmaal, dat het om Wilhelm moest wezen, dat de Hofprediker hem komen liet.
	„Oom zal ’t wel vertellen,” antwoordde Else Hij is nu in zijn studeerkamer.” ”
	Fntz zag, toen hij binnentrad, dat de Hofprediker ten prooi was aan een hevige onrust. Zijn gelaat was bleek en teekende ontroering. Toch wist hij kalm te spreken, toen hij den vriend des huizes inlichtte.
	„Wilhelm is sedert gisterenavond niet thuis geweest" ZCI j■”’} Gebeurt W£l meer, dat we hem niet aan den avonddisch zien en dat hij laat thuis komt. Maar nog nOO hij zonder voorafgaande kennisgeving een nacht van huis weg. En toch, toen Else mij van morgen berichtte, dat zijn bed onaangeroerd was, hoopte ik nog at hij in den loop van den dag zou komen opdagen. Maar met ééns zelfs heeft hij mij een briefje of een telegram gestuurd, waarin hij zijn uitblijven verklaart. U begrijpt dus, dat Else en ik doodelijk ongerust zijn. We hebben ons gisteren zelf eerst gerust trachten te stellen, dat hij van plan was, slechts een korte avondwandeling te doen en dat hij toen den eenen of anderen kennis had ontmoet waardoor zijn komst verlaat werd. Daarom meenden we’ heeft hij ons vooraf niets kunnen zeggen.
	„Dat is natuurlijk niet onmogelijk. Maar men blijft niet anger dan vier en twintig uren uit, om een kennismaking te vernieuwen.”
	„Dat is het juist, wat ons zoo bevreesd maakt ” mengde Else zich nu in het gesprek. „En oom gelooft vast, dat hem een ongeluk overkomen is. Ik heb er de avondbladen al op nagezien, maar ik heb er niets m kunnen vinden, dat ooms vrees bewaarheidt.”
	„Ziet u wel, Excellentie,” klonk Hardensteins antwoord op bemoedigenden toon, „men moet zich geen zorgen maken vóór den tijd. Maar,” liet hij er ernstig op



	volgen, „men moet toch ook alle gebeurlijkheden onder de oogen zien. Dan kan men, indien dit noodig mocht wezen, zich voorbereid houden. Else,” wendde hij zich nu tot haar, „wat is er vandaag gedaan?”
	„Gedaan?” vroeg ze verwonderd, „gedaan? Niets! Wij hebben gewacht!”
	„Vergeef mij,” moest Hardenstein even glimlachen, „maar dat is toch niet de manier, om, wat verloren is, terug te vinden.”
	„U hebt gelijk!” stemde de Hofprediker hem toe. „Onze onrust en vrees is echter na den middag eerst recht begonnen. Maar wat moesten wij doen? Ik ten>- minste wil wel bekennen, dat ik in dergelijke aangelegenheden geen raad weet. Else bracht mij toen op het gelukkige denkbeeld, u te telegrafeeren, wat ik dan ook terstond gedaan heb.”
	„Ik hoop, dat het vertrouwen, dat in mij gesteld wordt, beloond mag worden met een goeden uitslag,” zei Hardenstein eenvoudig.
	Het was Hardenstein gelukt, den Hofprediker en zijn nicht te overreden, zich ter ruste te begeven. Zélf had hij aangeboden, om de wacht te houden. Indien Wilhelm nog kwam, zou hij zorgen, dat hun hiervan kennis gegeven werd.
	Om deze reden was het, dat hij niet de logeerkamer betrok, maar in Wilhelms kamer den nacht doorbracht.
	Hardenstein sliep niet; de lust om te slapen ontbrak geheel. Want, al had hij, om grootvader en nicht niet te ontmoedigen, zoo opwekkend mogelijk met hen gesproken, véél hoop, dat Wilhelm terugkeeren zou, koesterde hij niet.
	Dat er iets ernstigs met hem gebeurd moest zijn, was buiten twijfel. Maar wat? Vrienden zouden niet de oorzaak willen wezen, dat zijn familie door zijn uitblijven in ongerustheid werd gebracht. Dus waren het vijanden, met wie gerekend moest worden. Had Wilhelm vijanden? Hij wist het niet. Nooit had hij er althans met één woord over gesproken. Ook hield de gedachte, dat Wilhelm het slachtoffer eener politieke vijandschap was



	S°S“'e”peoliS d“erhrff he‘m S‘Khts ■n den strijd tussche„ rech(s fjs
	rH)§HS-=ï4sifess ee^ome„d'^^hlS^£,S'SS..dl
	«wJSw lagë„WSené?st PaPHierCni die op Wirhe,ms «™. s ars* cen —***
	Dardenstein zocht. Maar tevergeefs zocht hii n. kt den papier, die hii é™ z°cnt Mij. De blaonderzoek onderwierp bevatten T nauwkeuri0 ningen voor het boek dathn" 6 IOSSe aanteeke* onderwerp schreef. ’ °Ver een astron°Hiisch
	Hield hij dan niet een dagboek? la maar gens te vinden Zeker had h;; • dlt was nef-
	Hi- «•
	taW van“- Leinach, in de ZehlendnrFflr o h j bIJ 21 Jn vnend astronoom, een M “
	Of was dit reeds een aanwijzing, een zeker" spoor?
	<h"Sj“tïhrwal?,eTé„da|?fa dag aangebroken, of denouwe vriend bega/zf* n ’BB ï na aan Else en den Hofprediker geaeSe he£beP„ Pri EerdSe'SSei" * Aïï
	SleChfe m« *' <Ut den Ze afscheid van elkander «nomen had'
	0P„ niet terstond wilde opgefen. „Ik heltt vSd



	zich ook de eene of andere uitlating laten ontvallen, die u kon doen vermoeden, dat hij in moeilijkheden geraakt was of vijanden had?”
	" ~ln het'minst niet,” klonk na eenig nadenken het besliste antwoord. „Ik vond hem juist zeer opgewekt. Misschien werkte de mogelijkheid, dat de Universiteit van Freiburg hem een Lectoraat zou opdragen....”
	Wat is dat? Daarvan weet ik niets,” viel Hardenstein hem in de rede. ~En welk vak zou hij ter behandeling! krijgen?”
	'De astronomie natuurlijk. Maar in het bijzonder wenscht men, dat hij er college zal geven over de Panspermie-hypothese. U hebt er misschien Paul wel eens over gehoord, dat volgens Richter overal in het Heelal leven aanwezig is, dat er levende cellen zijn, levendragers, die om ons heen rond zweven, dan de eene hier de andere daar op een ster-lichaam terecht komen en, als daar maar voldoende vochtigheid en een middelmatige warmte heerschen, een nieuwe en rijke levensontwikkeling doet ontstaan. Arrhenius heeft....
	„Neen, hij sprak mij daarover nooit,” zeide Hardenstein, dén astronoom onderbrekend. „Eerstens ben ik niet heel vatbaar voor zulke geleerde beschouwingen, schertste hij, „maar anderdeels wist hij wel, dat ik vast houd aan de stelling: het Heelal is er om de aarde en alleen od deze wereld bestaat er leven.”
	Leinach staarde hem een oogenblik verbaasd aan.
	„U moet mij goed begrijpen,” achtte Hardenstein aoodig, zijn verklaring aan te vullen, „ik zeg niet, dat het onmogelijk is. Ik geloof, dat God ook op andere planeten een levensmogelijkheid kan hebben gegeven. Alleen maar: Hij deed het niet, waarvan ik stellig overtuigd ben; een overtuiging, die zich grondt op wat de Bijbel mij openbaart. Ik acht het geheel en al uitgesloten, dat de tragedie van de menschheid, haar vallen in de zonde, ook elders zou kunnen plaats grijpen Maar ik vergeet, meneer Leinach, dat ik niet kwam voor een theologische of astronomische gedachten-wisseling.”
	„En vergeeft u mij, meneer Hardenstein, dat ik er zoo verwonderd over ben, u op deze wijze te hooren
	4
	De Kleinzoon tan den Hofprediker.



	spreken. Ik dacht, dat een man van uw stand en ontwikkeling die oude theorieën reeds lang vaarwel zou hebben gezegd.... Doch het is waar: ook ontwikkelde menschen kunnen hun stokpaardje hebben. Ik heb er mij tenminste den laatsten tijd meer dan eenmaal over verbaasd, hoe een man als Paul stokstijf beweren kan, dat het spiritisme iets wezenlijks, iets positiefs is.”
	„Sprak hij u daarover ook?”
	„Dat zou ik meenen. Eergisteren nog. Hij zoekt namelijk verband tusschen de zooeven door mij genoemde Panspermie-hypothese en zijn geestenleer. Toen ik, want ook op dit gebied ben ik een overtuigd ongeloovige, daar over lachte, zei hij me, dat hij mij eerstdaags het overtuigend bewijs hoopte te brengen, dat dit verband bestond.”
	„Heeft hij u niet een bepaalden tijd genoemd?” vroeg Hardenstein. Eensklaps viel hem het gesprek in, dat hij en Else met Wilhelm over Rothe hadden gevoerd. Deze had hem te spreken gevraagd: hij was spiritist geworden. |Zou Rothe misschien inlichtingen over Wilhelms verdwijnen kunnen geven?
	„Neen,” antwoordde Leinach op Hardensteins vraag, „maar wel kreeg ik den indruk, dat hij meende, mij heel spoedig van de waarheid zijner opvatting te kunnen overtuigen.”
	„Ik dank u,” zei Hardenstein. „Misschien heb ik nu een spoor.”
	„Hoe meent u dat? Zegt u mij, welk spoor u bedoelt."
	„Ik wil u voorstellen, met mij mee te gaan. Onderweg vertel ik u dan wel, wat ik denk. Nu is tijd geld.”
	„Gaarne. Ik stel mij geheel’ter beschikking, waar het Paul betreft. Want hij is werkelijk mijn vriend,” zei Leinach.
	Nu waren de twee mannen, Hardenstein en Leinach, in Wilhelms werkkamer.
	Op weg naar de woning van den Hofprediker was Leinach door Hardenstein ingelicht over den persoon van Rothe. En toen deze had gehoord, dat het Rothe was, die een onderhoud met Paul had verzocht, welk



	onderhoud volgens diens eigen mededeelingen over spiritistische aangelegenheden zou gaan, kwam ook hem Hardensteins vermoeden niet onwaarschijnlijk voor.
	In een der briefordeners vond Hardenstein al spoedig Rothe’s laatste schrijven.
	„Ik zie hier een vijftal brieven, alle van Rothe. Deze van 26 Augustus zal ons misschien doen vinden, wat we zoeken.”
	Doch deze hoop werd niet vervuld. Rothe vroeg alleen, dag en uur voor een onderhoud te willen bepalen. Onder den brief had Paul aangeteekend, dat de conferentie in den morgen van 28 Augustus plaats zou vinden.
	Leinach vroeg, de andere brieven in te mogen zienj en was nu weldra in de lezing daarvan verdiept, terwijl Hardenstein nogmaals het Dagboek poogde te ontdekken.
	Daar legde Leinach Rothe’s brieven weer op de tafel.
	„Zeker niets gevonden?” vroeg Hardenstein.
	„Toch wel,” luidde het antwoord. „Ik weet nu tenminste, wie Paul heeft doen meenen, of althans deze meening heeft versterkt, dat geesten dienst kunnen verkenen bij de studie der astronomie.”
	„Rothe?”
	„Ja. Zie hier. Lees zelf maar.”
	Wat Hardenstein las, zette hem in de grootste verbazing.
	„ Merkwaardig is,” zoo schreef Rothe in den brief, die 17 Juli tot datum had, „wat ons gisteren is medegedeeld. De Intelligentie sprak over Wilhelm Herschel en Gauss en Oruithuis uit München als ik tenminste die namen goed onthouden heb —, die over de bewoonbaarheid der planeten geschreven hebben. De laatste! moet zelfs de bouwwerken van een Maan-volk, de Selenieten, bestudeerd hebben. Nu, onze Intelligentie openbaarde zich als zeer waarheidlievend; hij noemde deze geleerden fantasten. Op de Maan, zei hij, ontbraken ten eenenmale de noodzakelijkste levensvoorwaarden. Doch anders was het met andere hemellichamen gesteld. Met nadruk verklaarde hij, dat op Mars en Venus en Mercurius, op de vier groote manen van Jupiter en op Titan en Japetus, de twee manen van Saturnus, leven voorhanden



	was Wat dunkt je hiervan, waarde Paul? Is het niet merkwaardig? Ik heb mij ten minste niet kunnen weerhouden, ]e dit mee te deelen, omdat je als astronoom hierin zeker nog meer belang stelt dan ik ”
	Hardenstein zag Leinach vragend aan
	„Wat dunkt u ” vroeg hij na eenige oogenblikken, „is nujn veronderstelling juist en heeft Rothe iets uit te staLi met de verdwijning van mijn vriend?”
	„Mij dunkt, dat u de zaak als opgelost kunt beschouwen, zei Leinach. „U gaat naar Rothe, of liever: wij gaan er samen heen, en dan vragen we hem, wat er met Paul is gebeurd.”
	„Zoo denk ik er ook over,” gaf Hardenstein te kennen ”, _,lk ,n.eem uw aanbod gaarne aan. Ik zie hier,” vervolgde hij, Rothe’s laatsten brief weer opnemend, „dat hij verzoekt, het antwoord te zenden aan zijn adres in de Krausenstrasse, Hotel Friedrichstadt. Dat is gelukkig met ver van hier.... Maar vooraf zeggen we den Hof- Preudlker en z‘Jn nicht, dat we hopen, een spoor ontdekt te hebben. Misschien geeft dit hun al vast eenige geruststelling.”
	Doch Rothe zoeken en Rothe vinden bleken dien dag twee zaken, welke even ver van elkander verwijderd waren als de Noordpool van haar Zuidelijke zuster
	De portier van Hotel Friedrichstadt, een uiterst welwülend man, lichtte op de meest voorkomende wijze de beide vragers in.
	Ja, Rothe had hier wel eenigen tijd gewoond, doch dit was al lang geleden. Hij woonde nu heel in het Westen, in de Düsseldorferstrasse. Wanneer de heeren daar heen gingen en navraag deden, waar een schilder woonde, zouden ze Rothe kunnen vinden. Veel moeilijkheden zou dit zoeken niet opleveren, want in de Düsseldorferstrasse stonden betrekkelijk maar weinig huizen.
	In de aangegeven straat vonden ze inderdaad na eemg zoeken den schilder, waarvan de hotelportier gesproken had. Deze, een geboren Sakser van het platteland uitte in zijn eigenaardig dialect zijn groote verwondering, dat men Rothe bij hem zocht, ’t Was waar hij kende Rothe; dat wilde dan zeggen: Rothe, die in



	de Oranienburgerstrasse bij zijn vriend Schlüter woonde of gewoond had. Doch hoogstens slechts een paar maal had hij dien Rothe gezien.
	„Toch,” zei Hardenstein, „heeft hij dit adres als zijn woning opgegeven.”
	De schilder zei evenwel, dat hier beslist een vergissing in het spel moest zijn. Wanneer zijn bezoekers naar de Oranienburgerstrasse gingen, zou zijn vriend hun zeker wel kunnen uitleggen, hoe die vergissing in de wereld gekomen was.
	„Dan maar naar de Oranienburger,” verzuchtte Leinach. „Wanneer we dit eerder geweten hadden, zouden we ons een goede anderhalf uur hebben bespaard.”
	Toen ze in de Oranienburgerstrasse hun onderzoek instelden, bleek het, dat Rothe inderdaad daar gewoond had, doch sedert meer dan twee maanden reeds vertrokken was. Hij was toen in de Maassenstrasse op kamers gaan wonen
	Den ganschen langen dag werd door Hardenstein en Leinach met het zoeken naar Rothe doorgebracht. In alle deelen van Berlijn had hij kamers gehad of een briefadres opgegeven, en die woningen en adressen werden gevonden; hijzelf was echter onvindbaar. Eindelijk, reeds laat in den avond, toen ze na al dat trappenklimmen bijna geen voet meer verzetten konden van vermoeidheid, werd hun in een der voorname pensions aan het einde van den Kurfürstendamm meegedeeld, dat de door hen gezochte juist gisteren was afgereisd.
	„Waarheen?” vroeg Leinach. Hardenstein had niet den moed of de kracht meer tot vragen.
	„Naar Görlitz, in Silezië,” luidde het antwoord. „En van daar gaat hij met een vriend, die een drukkerij moet bezitten, een tocht door het Reuzengebergte ondernemen.”
	Diep terneer geslagen, dat al zijn zoeken vergeefsch was geweest, bracht Hardenstein dien avond den Hofprediker en zijn nicht verslag uit. Maar hij zei, dat hij nog hoop koesterde. Leinach had uit eigen beweging zich bereid verklaard, ook den volgenden dag mee te helpen zoeken. Het spoor hebben we, was diens meening ge-



	weest, en hoe men ook trachten wil, het uit te wisschen wij zullen het volgen
	Ook dezen nacht bracht Hardenstein in de woning van den Hofprediker door. Beiden, de oom noch de nicht, walden er van hooren, dat hij den verren tocht naar de Uhlandstrasse nog zou ondernemen. Trouwens, gaf Else te kennen, ze hadden er op gerekend, dat hij blijven zou: de logeerkamer was voor hem in gereedheid gebracht
	Zou Hardensteins laatste gedachte, voor hij zich aan den wel kom en slaap overgaf, worden vervuld?
	„Een verloren dag1.... Maar God kan uit verlies winst doen geboren worden.”
	Toen sliep hij in ....
	HOOFDSTUK X
	Dagen van onrust.
	Hofprediker Paul en zijn nicht waren beiden diep er van doordrongen, dat zij nooit dankbaar genoeg konden zijn, voor wat Fritz von Hardenstein in de dagen en weken, die nu volgden, voor hen deed en voor hen was
	Onafgebroken werkte hij, om het mysterie, dat Wilhelms verdwijning omgaf, op te lossen. Geen moeite ontzag hij; geen arbeid ontweek hij. Dag en nacht zette hij zijn onderzoekingen voort, om het verloren spoor van Rothe terug te vinden. Want dit begreep hij van den eersten dag af; Rothe wist, waar zijn verdwenen vriend was. Een vierdaagsche reis,naar Görlitz en de dorpen van het Reuzen-gebergte, waar hij overal, in ieder hotel en in ieder pension, naar Rothe had gezocht, had hem teleurgesteld terug doen keeren. Feitelijk was hij reeds in Görlitz tot de overtuiging gekomen, dat de gezochte, om mogelijke nasporingen te verhinderen, verkeerde inlichtingen had achter gelaten.
	En nog van iets anders was hij overtuigd geworden.



	Rothe was een misdadiger, die om de eene of andere reden zijn verblijf onbekend wilde houden. Reeds den eersten dag van zijn nasporingen was dit vermoeden bij hem opgekomen; het werd tot zeketheid, toen hij het bewijs kreeg, dat Rothe opzettelijk onware mededeelingen had verstrekt. En deze misdadiger wist, waar Wilhelm was!
	Het was een zware dag voor den Hofprediker geweest, toen hij uit Hardensteins mond de mededeeling ontving, dat zeer waarschijnlijk Wilhelms geloof aan de leugenleer van het spiritisme de oorzaak was van al het leed, dat was ontstaan. Maar toch en hij was er dankbaar voor hij wist, dat hij zich den troost mocht toeëigenen, niet schuldig te zijn aan Wilhelms afval. Menigmaal had hij hem immers gewaarschuwd en ja, menigvuldiger nog voor hem gebeden.
	Dien dag, toen Hardenstein hem zijn meening kenbaar maakte, dat de misdadiger Rothe wist, waar zijn kleinzoon was, had de Hofprediker een strijd te doorworstelen, die schier boven zijn krachten ging. Hij stond op het punt, dien misdadiger te vloeken; hij zou, was hij daartoe in de mogelijkheid geweest, al zijn nog overige lichaamskracht in die oude zwakke armen hebben willen leggen, om wedervergelding te doen; het „oog om oog en tand om tand” der ouden schreeuwde in hem om vervulling.... Ja, dat was de zwaarste dag in het leven van Hofprediker Paul.
	Maar hoe smaakte hij daarop een zegen, toen hij, de grijsaard, zich als een kind zoo stil en vredig neer mocht leggen, luisterend naar het: „Maar Ik zeg u: hebt lief; doet wel; zegent; bidt voor hen.” Ja, dat vastgrijpen van de Hand, die hem vast wilde houden, dat opzien uit en door de groote duisternis naar Hem, Die het licht was, dat was de genade van zijn God, dat was een zee van heil, zóó groot en zóó breed en zóó diep, dat hij in aanbidding neerknielen moest en danken.
	En toen de Hofprediker aan den avond van dezen zwaarsten dag iets van zijn strijd en zijn overwinning meedeelde aan Hardenstein, om daardoor ook hem bemoediging en troost bij te brengen, toen wist deze, dat



	het waarheid was geworden: uit den verloren dag en uit al die vele andere verloren dagen was voor Hofprediker Paul winst voortgekomen.
	Wanneer het door Hardenstein als ontwijfelbaar zeker werd aangenomen, dat Rothe een misdadiger werd en Wilhelm zich in zijn macht bevond waarom werd dan hiervan geen kennis gegeven aan de Overheid?
	Het was Leinach, die dringend geraden had, dit niet te doen. Ter wille van Wilhelms toekomst moest hiertoe eerst in het uiterste geval worden overgegaan.
	Toen Hardenstein verklaarde, hem niet te begrijpen verduidelijkte hij zijn meening.
	„Wanneer de politie met Pauls verdwijning in kennis wordt gesteld,” zei hij, „duurt het niet lang, of de couranten geven hun ellen-lange artikelen. De eene beschouwing volgt dan de andere. En zelf weet ge, aan hoe dolle veronderstellingen en fantasieën die héeren dagbladschrijvers zich vaak overgeven. In dit geval zal het niet lang duren, of de eene of andere speurder onder de reporters krijgt er de lucht van, dat het spiritisme m deze geheimzinnige verdwijning een rol speelt. Welke gevolgen heeft die ontdekking dan voor onzen vriend? Niet meer of minder dan de volkomen vernietiging zijner toekomstige carrière. Meent ge, dat er één Curatorium in heel de wereld bestaat, dat aan een dwaashoofd vergeef me dit woord: maar in dit opzicht moet ik op Paul deze benaming toepassen de studeerende jongelingschap toevertrouwt?.... Neen, zeg ik u: houd, zoo lang ge maar eenigszins kunt, de politie buiten deze droevige geschiedenis.”
	Hardenstein moest toegeven, dat Leinachs raad hem verstandig voorkwam. Ook de Hofprediker en Else deelden deze meening, nadat de astronoom ook hun zijn inzicht had medegedeeld.
	Zoo kwam het, dat Hardenstein, hierin, zoo ver dit dezen mogelijk was, getrouw door Leinach bijgestaan, op eigen gelegenheid het onderzoek voortzette. En zoo kwam het, dat in de harten van den Hofprediker en zijn nicht een groote dankbaarheid groeide, voor wat hun



	vriend Fritz von Hardenstein in deze dagen voor hen deed.
	En wat hij voor hen werd?
	In dezen tijd van angstige spanning en zorg ontbrak de gelegenheid, om hierover diep na te denken. Doch !de Hofprediker ontveinsde het zich niet, dat de toewijding van den trouwen huisvriend de vriendschap en liefde, die hij hem reeds toedroeg, sterker en inniger deed worden: Fritz von Hardenstein werd hem als een zoon.
	En Else von Remsch?
	Indien zij had mogen en kunnen zeggen, wat Fritz voor haar werd, wat hij reeds lang dit wist zij nu voor haar was geweest, dan had het als een jubel luid en ver geklonken, wat nu stil leefde en zong in haar hart: hij is mij méér dan iets of iemand ter wereld, hij is mijn al!
	De dagen werden tot weken.
	Nog altijd was niets ontdekt, niets, dat ook maar de minste aanwijzing gaf, waarheen Wilhelm zich begeven had, niets ook, dat kon doen vermoeden, waar Rothe zich ophield. Toch meende Hardenstein, dat hij zich nog in Berlijn bevinden moest.
	Ofschoon het niet onmogelijk was, dat ook de portier van Hotel Friedrichstadt door Rothe om den tuin was geleid, had diens mededeeling, dat de gezochte in den omtrek der Krausenstrasse werkzaam was, Hardenstein bewogen, inzonderheid in deze omgeving naar hem uit te zien. Een schier onbegonnen werk! Want dit gedeelte van Berlijn, de oude Friedrichstad, was immers het centrum van handel en bedrijf.
	Maar Hardenstein begreep, dat Rothe in verkoophuis noch bureau zich ophield. Een misdadiger, een beroepsmisdadiger, zooals hij aannam, dat zijn voormalige medestrijder geworden was, liet zich niet in met geregelden arbeid. Die had de straat en de talrijke gelegenheden van ontspanning tot arbeidsveld, waar immer de mogelijkheid bestond, zich van een rijken buit meester te maken.
	Hardenstein zocht op de straat en speurde in de café’s



	en werd het zoeken en speuren niet moe. In de Friedrichstrasse en omliggende straten, anders bijna angstvallig door hem gemeden, was hij nu ’s daags zoowel als ’s avonds en ’s nachts. Hij gruwde van de boosheid, die hij er zag; hij walgde van de taal, die rondom hem opklonk; maar omdat hij in dezen poel van ellende Rothe meende te zullen vinden en door hem Wilhelm, daarom overwon hij den afkeer, die hem vervulde, en den tegenzin, die telkens, wanneer hij zijn schreden naar het centrum richtte, zich van hem meester maakte.
	Daar zocht en speurde hij naar Rothe.
	Eens het was ruim drie weken na Wilhelms verdwijning meende Hardenstein, dat hij Rothe zag.
	Hij bevond zich in het middaguur op het kruispunt van Friedrichstrasse en Unter den Linden, waar nimmer, dag noch nacht, het menschenbeweeg een einde neemt. Plotseling zag hij in de deur van Café Bauer een man, wiens gestalte en gelaatstrekken hem herinnerden aan zijn voormaligen wapenbroeder. Ja, hij was het, hij moést het zijn! En ongemerkt trachtte hij in de nabijheid van dien man te komen, opdat hij zich zekerheid zou kunnen verschaffen. Halverwege hield hij halt. Zeker had hij zich vergist! Die man kon Rothe niet zijn, freiherr Von Rothe! Stond niet de officier Rothe er onder zijn kameraden voor bekend, dat hij geen smet op zijn uniform duldde en altijd, ook zelfs wanneer er gestormd worden moest, voor den dag kwam, alsof hij ter parade ging? En het was onmogelijk, Rothe te vereenzelvigen met dezen man in zijn afgedragen Weeding en bemodderde schoenen!
	De man trad naar buiten, begaf zich naar de andere zijde der laan, langzaam voortslenterend, de handen in den zak, wiegelend met zijn bovenlichaam, als iemand, die lange jaren de zee bevoer. Een oogenblik stond Hardenstein besluiteloos, wat te doen. Was het Rothe of was hij het niet; moest hij dien man volgen of hem stil laten gaan?
	Hij besloot tot het eerste: de gelijkenis met den man, dien hij zocht, was te opvallend. Hij volgde hem daarom, toen hij de Friedrichstrasse insloeg. Op den hoek der Mittelstrasse bleef de achtervolgde staan, om zich



	heen ziende, alsof hij iemand zocht. Hardenstein hield eveneens in: hij had het plan opgevat, den man naar zijn naam te vragen, maar te midden van al deze menschen kon hij dit niet doen; indien hij zich had vergist, zou allicht een opschudding kunnen ontstaan, wanneer de man niet van zijn vragen gediend was.
	Het oponthoud duurde niet lang. Verder ging het nu, in de richting van het Friedrichsbahnhof, de Dorotheenstrasse voorbij.
	En daar, eensklaps, was de man uit zijn gezicht verdwenen, opgeslokt door de massa. Hardenstein renda voorwaarts: naar de loketten van de Stadtbahn, niets; terug, onder het viaduct door naar de Weidendammer – brücke, niets: de man was spoorloos verdwenen!
	Tevergeefs was het, dat Hardenstein thans zijn al te groote voorzichtigheid beklaagde en zich verweet, dat hij laf was geweest; tevergeefs ook, dat hij langaaneen hier de wacht bleef houden, steeds hopend, den man nog eenmaal te zien en zich vast voornemend, hem dan niet weer uit het oog te verliezen
	Indien hij gezien had, dat de door hem achtervolgde zijn slentergang had opgegeven en zich met groote snelheid door verschillende straten van het Noorden spoedde, om eindelijk, na een grooten omweg gemaakt te hebben, in een der onaanzienlijke woningen van de Auguststrasse te verdwijnen indien hij gehoord had, hoe de door hem achtervolgde, zichzelf vloekend en verwenschend, zijn onvoorzichtigheid verweet, om zoo midden op den dag een der drukke centrum-café’s te bezoeken indien hij geweten had, dat de door hem achtervolgde bij zijn thuiskomst tot een blijkbaar hem wachtenden vriend gezegd had: „Daar was ik bijna gesnapt, want die kerel, die vrome jonker, liep mij tegen het lijf ” Hardenstein zou geen oogenblik rust meer hebben gehad....
	En terwijl Hardenstein tengevolge zijner teleurstelling éen wel zeer bitter uur doormaakte, mocht de Hofprediker in de eenzaamheid van zijn studeervertrek ©ogenblikken smaken van een heilige, innige gemeenschap met zijn God.



	Hij bereidde zich voor tot de prediking des Woords op den aanstaanden rustdag. Steeds was deze ure van, voorbereiding hem lief en dierbaar geweest. Ja, uit te gaan en een troostwoord te spreken aan het ziekbed of tot dank op te wekken, wanneer God beweldadigd had het was een heerlijke arbeid. Maar het zich verdiepen in Gods Woord, het doorzoeken van deze Schatkamer, om straks zijn hoorders te kunnen zeggen, hoe rijk en groot, hoe genadig en barmhartig God is voor allen, die in waarheid hongeren en dorsten naar de gerechtigheid, dat bracht hem steeds weer op de knieën, om er God voor te danken, dat Hij hem tot zoo heerlijk werk had willen roepen; dat deed hem steeds weer opnieuw in ijver ontbranden, om het zaad te strooien, dat, onder Gods zegen, ontkiemen zou en hemelsche, eeuwige vruchten dragen.
	Maar nu? Het was hem zoo bang om het hart!
	Kon hij het Evangelie verkondigen, terwijl zijn geest elders toefde; terwijl de onzekerheid over het lot van zijn kleinzoon zijn ziel pijnigde? Zou de vreeselijke gedachte, dat Wilhelm, een dwaalleer volgend, onvoorbereid de eeuwigheid was ingegaan, hem niet achtervolgen? Zou het niet zijn, alsof hij in ieder op hem gerichten blik de vraag zou lezen: waarom hebt gij hem niet vermaand en gewaarschuwd, toen het nog tijd was, hem, die uw naam droeg en die u van al uw naasten de naaste moest zijn?
	O, indien hij slechts eenige zekerheid had, of Wilhelm leefde dan wel of hij dood was! Hoe zou hem dit verlichten, al bracht die zekerheid hem dan ook misschien diepen en zwaren rouw!
	„God,” bad het in hem, „Gij, die weet, geef mij Uw troost. Gij, die overal zijt, laat mij Uw nabijheid gevoelen. Geef mij stilheid en vertrouwen; geef mij licht, geef mij geloof!”
	Zou Hij, die het geroep der jonge raven hoort, niet de bede van Zijn dienstknecht hooren? Ja, Hij hoorde en Hij sprak tot hem: „Hef uwe oogen op omhoog, en zie, wie deze dingen geschapen heeft, die in getal hun heir voortbrengt, die ze alle bij name roept, vanwege de



	grootheid Zijner krachten en omdat Hij sterk van vermogen is: daar wordt er niet één gemist.”
	En de dienstknecht verstond.
	Hij verstond, dat hij klein van moed en klein van geloof was geweest: ja, Hij, die groot was van krachten, en heerschappij voerde over het onmetelijk leger van fonkelende sterren, en hun wentelloop bestuurde, en daarvoor zorgde, dat geen dier werelden wankelde of week, Hij regelde en bepaalde ook het leven van den mensch, ook dat van Wilhelm en in Zijn hand, Zijn trouwe rechterhand, was Wilhelm veilig, ook al werd zijn leven door misdadigers bedreigd.
	Hofprediker Paul wist nu ook, naar aanleiding van welk woord hij den komenden rustdag zou spreken: het Schriftwoord, dat eerst dan zijn rijken zin ontplooit, als des mensdien geest beaamt: alles, alles is vergankelijk en verdwijnt, maar eeuwig is en blijft Gods liefde en Gods macht: „Uw Woord bestaat in eeuwigheid... ”
	En sedert dit uur was de Hofprediker vol moed en vertrouwen, dat Wilhelm terugkeeren zou. Gods eeuwigblijvend Woord had hem, toen hij weifelde en zwak was, gesterkt.
	Dagen van onrust waren het, die het gezin van den Hofprediker doorleefde; dagen van onrust ook voor Fritz von Hardenstein en Else von Remsch.
	Maar tot vertwijfeling bracht die onrust hen niet. Eer het tegendeel. Het geloof, aan een zware beproeving onderworpen, wist de aanvallen van Satan, die het op de omverwerping van het Goddelijk gezag in hun harten gemunt had, te weerstaan. En versterkt zelfs kwam dat geloof uit dien strijd te voorschijn.
	Onwrikbaar als de rots, die onbewogen blijft onder het geweld der baren, was hun overtuiging, dat God zorgde



	HOOFDSTUK XI
	Een spel om het leven
	Bertinsky’s ontstemming', met moeite teruggehouden zookng hij zich in de tegenwoordigheid van den slapenden Wilhelm bevond, barstte los, toen hij met zijn slaafsche volgelingen alleen was.
	„Ben jij een ziekenoppasser?” riep hij uit, zich tot Merzmann keerend. „Je wist het toch, dat wij allen hier vanmiddag zouden komen! Waarom dan niet den slaap van dien dwaas geregeld? Maar dat heeft zeker den ganschen morgen naar den aard en de wijze van oude wijven mets anders gedaan dan praten, praten en nog eens praten! En dan die grenzelooze domheid, om dat meisje het spreken met hem te verbieden! Heb je dan alle verstand verloren? Begreep je dan niet, dat dit in de hoogste mate de achterdocht moest opwekken? Alsof het nog geen arbeid genoeg was, om dien sterrenkijker het vragen naar zijn grootvader uit het hoofd te praten. Hoe ter wereld, Merzmann, kwam je er bij, dat kind in zgn bijzijn het zwijgen op te leggen?”
	„We hebben immers reeds lang te voren afgesproken ” antwoordde Merzmann, „dat hij voor mijn hospita a’ls waanzinnig zou doorgaan. En het is je eigen voorschrift geweest, dat niemand anders dan wij met hem spreken of in nauwe aanraking mocht komen l”
	Bertinsky nam deze verdediging niet aan.
	„Dat had je dan het meisje buiten de deur moeten verbieden,” zei hij bits, maar toch op aanmerkelijk kalmer toon. „Nu bracht je onoordeelkundig optreden niet alleen mij in groote moeilijkheid, maar ook onze zaak in gevaar.”
	Schneider scheen nu het oogenblik gunstig te achten om tusschenbeide te komen.
	«Ik geloof,” zei hij, „dat allen ’t met mij eens zullen zijn, dat Bertinsky prachtig werk geleverd heeft. Paul werd zichtbaar kalm, toen hij sprak, en ik ben er van overtuigd, dat onze leider nog eerder dan Witte Adelaar



	slagen zal, om Paul tot de groote daad over te halen!”
	Hij keek met een vragenden blik om zich heen, als om er zich van te vergewissen, of allen wel de scherts begrepen hadden, die hij in zijn woorden had gelegd. Niemand echter lachte; Rothe evenwel ging met de door Scbneider aangevangen vleierij voort.
	„’t Is waar,” gaf hij te kennen, „wanneer ik er ooit van overtuigd geweest ben, dat wij onder Bertinsky’s leiding ons groote doel zeker zullen bereiken, dan is ’t wel door wat ik daarstraks van hem gehoord en gezien heb. Het is dan ook mijn meening, dat we er goed aan doen, wanneer wij ons stipt aan zijn voorschriften) houden.”
	„Bedoel je, dat we blindelings moeten gehoorzamen?” vroeg Quttmann eensklaps.
	„Hoe meen je dat?” informeerde Rothe, een bijna bevreesden blik in Bertinsky’s richting werpend.
	„Nog al eenvoudig. Staan wij: onder Bcrtinsky’s bevel? Is hij onze meester en zijn wij zijn dienaren? Hebben wij geheel geen wil? Zijn we als blokken hout, die hij, al naar hij dit wenscht, plaatsen en verplaatsen kan?”
	Allen stonden versteld. Waar haalde Guttmann zoo plotseling dien moed vandaan? Was het hem inderdaad ernst, dat hij zich aan Bertinsky’s aanmatiging, waartegen allen, hoewel in stilte, mokten, wilde onttrekken?
	Bertinsky hief langzaam het hoofd op. Koud spottend zag hij Guttmann aan.
	„Een blok hout, zei je?” lachte hij kort en stootend. „Zeker, je hebt gelijk. Ik geloof, dat ik er zoo eentje ken.... Waar heb ik ’t ook weer gevonden?”
	„Als je mij soms bedoelt?” stoof Quttmann op.
	Bertinsky’s oog begon te fonkelen. Hij trad op den weerspannige toe en zag met een dreigenden blik, die Guttmann een oogenblik sidderen deed, hem aan.
	„Eenmaal Guttmann, heb ik je reeds een waarschur wing gegeven,” zei hij, ,/t Was, toen ik je sprak over het lot, dat verraders en lafaards treffen kan. Nu wil ik je voor de laatste maal waarschuwen. Want ik doorzie je plan. Je wilt je aan ons gemeenschappelijk voornemen onttrekken.... Maar bij de eerste poging, die je



	in deze richting waagt, zal ik dat weten. En dan,” zijn harde, luide stem ging in een fluistertoon over, doch allen verstonden, wat hij zei, begrepen ook de vreeselijke dreiging, die in zijn woorden opgesloten lag, „zal ik een zeker blok hout nemen en het wegwerpen. Maar het blok hout zal niet kunnen weten, waar het neervalt, en er ook niets van voelen, want... z00... een ... blok hout... is ... dood!”
	Toen, alsof er niets gebeurd was en zoo kalm, alsof hij vóór dien geen oogenblik ontstemd was geweest, wendde hij zich tot de andere samenzweerders.
	„We handelen samen, nadat we samen besloten hebben, vrienden,” klonk het als een antwoord aan Rothe en Schneider uit zijn mond. „Wanneer iets, wat ik voorstel, wordt afgekeurd, onderwerp ik mij. Zóó en niet anders wil ik werken. Maar alle anderen moeten natuurlijk omgekeerd hetzelfde doen.”
	„Dat spreekt, dat spreekt!” vielen allen, Guttmann uitgezonderd, hem bij.
	„Dan heb ik nu het volgende voorstel,” ging hij verder. „Merzmann heeft nu dagen lang, zonder eenige verpoozing bijna, voor oppasser gespeeld. Ik geef toe, dat dit op den duur te afmattend is. Daardoor toch ook kunnen fouten ontstaan. Om nu die fouten te voorkomen en tegelijk Merzmann te helpen, zullen wij beurt om beurt een dag bij onzen zieke doorbrengen en ”
	„Een pracht-idée!” viel Merzmann hem in de rede, er door geroerd, dat Bertinsky nu zelf zijn fout vergoelijkte, en vol vreugde bij het vooruitzicht, dat ook hij weer gelegenheid tot ontspanning zou hebben en,... Pauls oogen ontvluchten kon.
	„Ik ga er ook mee accoord!” zei Rothe dadelijk.
	„Evenals ik!” kwam mj ook Schneider.
	„En... Gutt,.. mann...?” vroeg Bertinsky, uiterst langzaam en met nadruk.
	„Ik onttrek mij niet!” klonk diens antwoord. „Ik wéét, wat mijn plicht is.”
	Allen, Bertinsky niet het minst, begroetten deze toezegging met luide Bravo’s.
	„Ik zelf zal dan de eerste zijn, die deze taak van



	Merzmann overneemt; morgen is het mijti beurt, om ziekenoppasser te wezen,” zei Bertinsky.
	Niemand verzette zich hiertegen. Schneider betuigde zelfs zijn groote instemming met dit plan en herhaalde de mislukte scherts van daarstraks, van meening te zijn, dat Bertinsky morgen allicht meer succes zou hebben dan Witte Adelaar ooit zou behalen.
	Thans, werkelijk, lachte Bertinsky even.
	„Ik hoop het,” zei hij nederig en eenvoudig.
	Toen scheidden de vrienden, nadat Merzmann eerst nog had gerapporteerd, dat Wilhelm nog steeds sliep.
	En Wilhelm bleef slapen.
	x Hoewel Merzmann dit gewenscht had en hij den blik van Pauls oogen nu niet behoefde te trotseeren, werd hij toch eenigermate verontrust door het feit, dat niets in staat scheen, dien vasten slaap te doen eindigen. Of hij met zware schreden door de kamer liep, dan wel of hij, eerst mompelend, maar daarna steeds luider een alleenspraak begon Paul sliep, sliep vast en onafgebroken door.
	Wat moest Merzmann doen? Behoefde hij er zich niet over te bekommeren, dat die man daar aldoor maar sliep? Doch liep hij dan geen gevaar, morgen uit Bertinsky’s mond als nieuw verwijt te moeten hooren, dat een goed ziekenoppasser zou hebben gezorgd, dat de zieke at?
	Hij trad nader bij Pauls bed en keek lang en aandachtig naar hem, met zichzelf in tweestrijd, of hij hem al dan niet wekken zou. Eindelijk besloot hij tot het eerste.
	„Meneer Paul,” noemde hij zacht den naam van den zieke en, toen deze niet hoorde, herhaalde hij luider: „Meneer Paul!”
	Doch de oogen bleven gesloten en de rustige ademhaling onderging niet de geringste verandering.
	Nu trad Merzmann nog dichter op het bed toe. Zich voorover buigend, gaf hij een niet al te harden ruk aan Wilhelms arm en deed hij weer luid zijn wekstem hooren: „Meneer Paul! Meneer Paul!”
	Ditmaal had hij succes. De geroepene opende zijn



	°P^e.n’ maar •■ • • sloot ze ook weer terstond. Als dat nu met iets was, om het geduld van zelfs den lankmoedigste onder de kinderen der menschen op een zwaren proef te steden, ja, het hem te doen verliezen!
	Maar nu wilde hij, dat Paul ontwaken zou; hij zou hij moest met hem spreken. ’
	„Meneer Paul, meneer Paul!” riep hij, onderwijl den verstokten slaper aan den arm schuddend en trekkend.
	„Wie?... Wat?... Wat is er?”
	Als uit een zwaren droom ontwakend, diep zuchtend opende Wilhelm Paul thans op eenmaal wijd de oogen Verwonderd zag hij om zich heen en keek toen naar Merzmann, die nog steeds zijn arm vast hield.
	„ ensch! Is me dat slapen?” kon deze zich niet weerhouden, uit te roepen. „Wel langer dan tien minuten sta ik hier en ik roep en ik schud.... Zie daar!” viel hij zichzelf in de rede, „daar begint me die geschiedenis! weer opnieuw! Meneer Paul,” riep hij luid, „u moet nu met meer slapen! Eet eerst! Dan kunt u, wat mij betreft uw gang weer gaan!
	„Ja, die slaap, die slaap,” kwam Wilhelm thans tot bewustzijn, „die slaap is z00.... zoo goed .... voor mii ” 'lr fr nl 1 1 1 i J *
	„k Ueloof het graag. Maar eet nu eerst!” drone-Merzmann aan. s
	En tot zijn voldoening zag hij, dat nu zijn moeite eindelijk werd beloond. Paul at; hij at zelfs met smaak van de spijzen, die Merzmann op een tafeltje bij zijn bed had neergezet. Hij at en dronk met zóóveel graagte dat zijn bewaker, dit ziende, bijna vroolijk werd gestemd.'
	„Als iemand slaapt, zooals u” lachte hij, „en daarbij zulk een eetlust ontwikkelt, moeten alle moeheid en, zwakte wel op de vlucht slaan!”
	Paul antwoordde niet. Hij at, zooals hij daarstraks geslapen had: door niets en door niemand liet hij zich storen.
	Merzmann, nu eenmaal vroolijk gestemd, meende vrijuit te mogen spreken en geloofde, zich niet aan een overtreding schuldig te maken, wanneer hij „zijn” patiënt meedeelde, dat hij morgen en overmorgen o, hoe vele



	dagen aaneen zou hij niet heerlijk vrij zijn! zijn taak aan een ander kon overdragen.
	„Ik heb een nieuwtje voor u, meneer Paul!” zei hij opgewekt. „De vrienden en ik zijn overeengekomen, dat we u om beurten gezelschap zullen houden, ’s Nachts ben ik natuurlijk wel hier, maar overdag zullen wij elkander afwisselen. Morgen komt Bertinsky; overmorgen Rothe of Schneider of Quttmann; wie het zal zijn van die drie, weet ik nog niet, maar dat zal zich wel vinden. En zoo, ziet u,” eindigde hij lachend, „krijgen wij een meer gezonde arbeids-verdeeling!”
	„Zoo,” antwoordde Wilhelm enkel. De aangekondigde verandering was hem klaarblijkelijk onverschillig. Hij at en hij dronk maar.
	„Ja,” ging Merzmann voort, „’t ging ook eigenlijk zoo niet langer. Een beroepsverpleger heeft nog zijn verlofdagen en zijn zooveel vrije uren op een dag daarenboven. Maar ik ben nu bijna onafgebroken al den tijd, dat u ziek was, hier op deze kamer gebleven. Zegt u zelf, meneer Paul, dat kon zoo niet langer gaan. ’t Is een wonder, dat ik er zelf niet ziek bij geworden ben, niet waar?”
	„Ja, een wonder,” antwoordde Wilhelm, die nu zijn maaltijd geëindigd had en daarom weer liggen ging. „Een wónder!” zei hij nogmaals, de oogen sluitend. En voor de derde maal opende hij den mond, om dit woord uit te spreken, dat zoo grooten indruk op hem gemaakt scheen te hebben: „Een .... wón ....” Maar verder bracht hij het niet. Een diepe ademhaling verkondigde, dat de slaap zich weer van hem had meester gemaakt.
	Met open mond zag Merzmann het aan, hoe plotseling de zieke weer in zijn ouden slaaptoestand verviel.
	„Dat spreekt me daar tot driemaal toe van een wonder!” mompelde hij. „Maar Bertinsky mag mij driemaal een blok hout noemen, als hij mij dit wonder verklaren kan. Ik begrijp het niet.”
	Toen Merzmann dien nacht rustig en zwaar sliep, kon Wilhelm, die, de oogen wijd open, vóór zich uit te



	staren lag, zonder vrees voor stoornis of ontdekking overleggen, hoe hij thans handelen moest.
	i ,^rtl"sky z°u komen, had Merzmann hem medegedeeld. En na den hoofdman zouden de anderen hun rol van ziekenoppasser bij hem gaan spelen.
	' HIJ w,st of b,j deze goed dan wel kwaad noemen moest. De aanwezigheid van dezen Merzmann was nu wel met heel aangenaam, maar de nabijheid dier anderen te moeten dulden, was evenmin iets, dat aanlokkelijk voor hem was. Vooral Bertinsky’s tegenwoordigheid zou hem tal van kwellingen veroorzaken. En geloofde hij, de anderen gemakkelijk met zijn voorgewenden slaap te kunnen misleiden, met den aanvoerder van het complot zou een verdubbelde inspanning wellicht toch nog op een mislukking uitloopen.
	Toen hij dezen middag met innerlijke verachting had opgemerkt, hoe het moordgespan naar een van te voren zorgvuldig opgemaakt program arbeidde, was plotseling als een ingeving de gedachte bij hem opgekomen, de samenzweerders met een door hen zelf gebruikt wapen te bestrijden Zij huichelden hem voor; zij speelden met hem; op iedere mogelijke wijze trachtten zij hem te misleiden. 1
	Maar bij hun spel stond ieder van hen elk oogenblik gereed, den ander te hulp te komen. Zij vulden elkander aan, bevestigden of verbeterden of versterkten, waar dit noodig was. Hij evenwel was alléén, zonder bondgenoot Neen toch niet, bedacht hij eensklaps met blijdschap. Zijn lichaamszwakte, hoe ook door hem betreurd kon hem een sterke en machtige hulp bieden. Zou het onmogelijk zijn, den schijn te wekken, alsof die zwakte verergerd door de spanning, waarin de herhaalde emotioneele gesprekken zijn geest hadden gebracht, in een bijna volkomen uitputting' was overgegaan?
	n hij besloot, zij het dan ook met vreeze en beving’ de poging te wagen.
	Eerst had hij over moeheid geklaagd, om dadelijk daarop deemoedig vergunning te vragen, zijn oogen te mogen sluiten. En zoo, het spel spelende, dat hij sliep, had hij geluisterd naar wat Bertinsky hem meende te



	kunnen vertellen. O, indien hij krachtig en sterk was geweest, zou hij dien meester in de boosheid door een kloek en moedig optreden hebben ontmaskerd; zou hij zijn spel van uitputting als een hem onwaardig strijdmiddel niet hebben gespeeld! Nu móést hij. En zelfs, toen die aartsbedrieger zich over hem heenboog en diens adem zijn gelaat beroerde, moest hij het aangevangeni spel voortzetten. Want hij begreep: dit spel had zijn leven tot inzet!
	En nu zou morgen, als het Zondag was, Bertinisky komen! Neen, geen enkel oogenblik van den langen, langen dag zou deze hem onbespied laten. Talloos zouden de middelen zijn, die de man zou aanwenden, om hem te doen „ontwaken”. Wist hij maar welke! O, de kwellingen, die hij voorzag, maar waarvan hij den aard niet kende!
	Maar dit wist hij: over zijn leven zou vooral morgen worden beslist. Verloor hij tegen den meester-speler de partij, dan zou deze weten, dat hij was doorzién en dat zijn plan was mislukt, en de sterkste, zoowel lichamelijk als door de hulp zijner trawanten zou hij niet aarzelen, zichzelf te redden....
	Wilhelm echter wilde leven. Hij moest met grootvader en Fritz spreken en hun zeggen, wat er met hem was gebeurd. En hij moest ook Else deelgenoot maken van zijn geluk
	En nu was het Zondag.
	Heel uit de verte was tot Wilhelm de zware galm der Domklokken doorgedrongen, die de menschen opriep, om te komen luisteren naar de prediking des Woords. Hij kon echter aan die uitnoodiging geen gevolg geven; hij was een gevangene, die op dezen rustdag genoodzaakt zou worden, den strijd om zijn leven met een meedoogenloozen, sterken vijand te aanvaarden. Maar: „God, help mij en sta mij bij!” was het gebed, dat uit zijn ziel opklom.
	Toen bemerkte Wilhelm, dat Merzmann was ontwaakt.
	Diens verwondering, dat de patiënt nog sliep, moest groot zijn geweest. Een uitroep van verbazing althans ont-



	snapte hem. Maar die verbazing moest weldra overgegaan z.jn ,n ergernis: Wilhelm hoorde hem grommend e! “ "’“r loopen, in liocje male ontf waken', mïlnkte P°glng’ 0m ““ S'“per ‘e doe” »"«•
	En daarop.... Wilhelm Paul wapende zich, dwong Beïtinsky 6 U‘terSte krachtsinsPanning: tot kalmte, kwam
	hij^Trstondd 0026 660 rustigen nacht?” informeerde
	De stem van Merzmann had een zeer gedempten klank miste wel iedere vroolijkheid, toen hij antwoordde, dat de nacht evenals de voorgaande avond en deze morgen al te rustig was geweest. ë
	„’k Begrijp er niets van/’ eindigde hij zijn korte vergêhoofd.»maar Van een Slaap aIS deze heb ik «og nooit
	Wilhelm begreep, dat thans Bertinsky’s blikken onderzoekend op hem moesten rusten. Stil, hoorde hij geen schuifeltreden naderen? Bedroog hij zich, dat de duisternis, waarin hij zichzelf gezet had, dieper en zwaarder werd, moge lijk doordat zich een lichaam stelde tusnJ,enh hn ue er e" Z'in bed? Was het Bertinsky, wiens nabijheid hij nu voelde, wiens ademhaling hij hoorde vviens handen zoekend en tastend over zijn lichaam gleden, tot eindelijk de vingers zijn hand gevonden hadden en nu zijn pols omklemden?
	Een oogenblik was het, of zijn hart van schrik plotseling stilstond; toen bonsde het tot zijn keel, joegPhet onstuimi8' geweld het bloed door zijn aderen! Een lichte kreun ontsnapte hem en in een onwillekeurige beweging wendde zich zijn hoofd af, terwijl hij den pols aan den druk dier vingers trachtte te onttrekken.
	, ”7?“ 18 vreemd.” fluisterde Bertinsky, als sprak hij u 'verkeliikheid waren zijn woorden voor Wilhelm Paul bestemd. „De pols is onregelmatig, wat heenwijst naar onrust en opwinding; maar dat is geheel m strijd met deze regelmatige ademhaling. ’tZal toen geen nieuwe aanval van bewusteloosheid zijn? Neen neen, dat is volkomen uitgesloten ....”



	De „slapende” had niet kunnen zien, hoe Bertinsky plotseling met zijn vrije hand een snelle beweging maakte, maar hij voelde de pijn in zijn arm, waarin de wreedaard met een of ander vlijmscherp voorwerp gestoken had.
	.... Hoe was het mogelijk, dat hij niet met een schreeuw van verontwaardiging, meer nog dan van pijn, zijn oogen opende; dat hij rustig thans zijn pols in die nog steeds hem vastklemmende vingers liet?....
	Eindelijk liet Bertinsky hem met vrede. Tot Wilhelms onuitsprekelijke verlichting verwijderde hij zich van het bed en ving met Merzmann, die vermoedelijk voor zijn schrijfbureau zat, een zacht fluistergesprek aan. Maar hij wist: die stekende scherpe oogen lieten hem ook nu geen oogenblik los; de geringste zijner bewegingen zelfs werd opgemerkt.
	„Dat is dan afgesproken,” klonk op eenmaal luid Bertinsky’s stem. „Ik blijf hier op je wachten, maar1 breng vooral den Hofprediker mee!”
	„Je kunt er stellig op rekenen, dat hij nog vóór den middag hier is,” antwoordde Merzmann.
	Een nieuwe hinderlaag! Twee paar achterdochtige oogen zouden er nu nauwlettend acht op geven, of de verrassing was gelukt
	.... Hoe was het mogelijk, dat hij niet snel zich oprichtte en er zijn blijdschap over uitsprak, dat men nu eindelijk zijn grootvader bij hem toeliet?....
	Merzmann vertrok, tot aan de deur door Bertinsky uitgeleide gedaan.
	Een luiden kreet van pijn schreeuwde Bertinsky door de kamer.
	„Lomperd!” stiet hij uit. „Dat slaat me daar de deur toe, zonder er aan te denken, dat ik mijn hand klemmen kan. Zie eens, wat een bloed!”
	Merzmann putte zich uit in verontschuldigingen en bood aan, de gewonde band te verbinden. Maar.... het kletsend geluid van water in de waschkom op de toilettafel was al evenmin als Bertinsky’s noodkreet in staat, verandering teweeg te brengen bij den onverbeterlijken slaper, die Wilhelm Paul zich toonde.
	Toen Merzmann eindelijk vertrokken was, bleef het



	geruimen tijd stil in het vertrek. Geen geluid werd gehoord, geen der beide aanwezigen, ook Bertinsky niet bewoog. Hoe lang zou deze toestand van spanning voor den een zoowel als voor den ander, voortduren!
	Daar, zonder eenige voorbereiding, hoorde Wilhelm het bekende geluid, door het overhalen van de haan van een revolver veroorzaakt.
	„Nu zijn we alleen, meneer Paul,” klonk aan het boveneinde van het bed de stem van Bertinsky. „En nu zal niemand kunnen vertellen, wat er eigenlijk gebeurd is. De hospita zal, als men u vindt, verklaren, dat u krankzinnig is geweest.... Het spel, dat u, ik stem het toe, tot dusver meesterlijk hebt gespeeld, is thans uit Ik tel tot drie en dan ”
	Wilhelm voelde, hoe de loop van het moordwapen tegen zijn slaap werd gezet. Hu, hoe ijzig-koud dat metaal aanvoelde!
	klonk het met de grootst mogelijke onverschilligheid boven zijn hoofd. „U hebt zelf uw leven op dit oogenblik in de hand/7 voegde de wreede stem er aan toe. I Ti r /\ I/ / X— 1 J V ) J • 1 t
	„Iwee!” telde Bertinsky verder.
	....Hoe was het mogelijk, dat hij nu niet opsprong, met, door wanhoop met kracht begiftigd, den onmensch het wapen uit de hand rukte, om in wettige zelfverdediging voor zijn leven te strijden?
	Wilhelm sliep! Wat Bertinsky tot hem zei, hoorde hij niet; den konden loop van het schiettuig voelde hij niet.
	Met een zwaren vloek liet Bertinsky van hem af. Hij sprong overeind en liep, aldoor vloekend en zichzelf verwenschend, met groote schreden door de kamer.
	„Zoo koelbloedig heb ik nog nooit iemand gezien'” hoorde Wilhelm hem mompelen. „Zelfs dien priester met, die zoo zijn mond vol had over de hemelsche vreugde, die hem wachtte ”
	Een oogenblik kon Wilhelm de halfluid gesproken woorden niet volgen, wijl Bertinsky zich aan het andere eind der kamer bevond. Toen kwamen de schreden weer nader en kon hij verstaan: „En die zag nog, wat ik deed Tot op ’t laatst zag hij a11e5.... Maar bij alle góden, die er zijn of niet zijn, wanneer deze hier met mij speelt,



	zal ik hem klein krijgen En dan zal ik hem nog wel doen jammeren 00k!....”
	„O, God,” bad Wilhelm, „geef mij kracht, om te weerstaan. Zorg voor mij. Wees nabij, ook, als straks nieuwe pijnigingen zullen worden aangewend.”
	En gepijnigd werd hij, al die lange, bange uren van dien eindeloozen Zondag vol verschrikkingen. Het was hem, of een der daemonen het oord der duisternis had mogen verlaten, om zijn macht over hem te beproeven, een daemon, die ieder zijner zwakke plekken kende en daarom hem zoo benauwen kon. En meer dan eens scheen het hem toe, of hij bezwijken zou en zijn tot dusver zoo heldhaftig volgehouden strijd zou moeten opgeven; of alles verloren was: zijn hoop en zijn moed en zijn vertrouwen....
	Maar hij bleef overwinnaar.
	Wijl God zijn gebed had gehoord....
	Toen Merzmann ’s avonds thuis kwam, zweeg Bertinsky natuurlijk over de middelen, die hij had aangewend, om tot zijn doel te komen. Wilhelm hoorde met blijdschap, dat zijn pijniger dezen slaap een gevolg van lichaamszwakte en zenuwoverspanning noemde. Hij zei, het niet onmogelijk te achten, dat dit plotseling opgekomen verschijnsel eenige dagen zou duren. Misschien ook gold het hier een geval van slaapziekte. Merzmann moest maar nauwkeurig op den patiënt letten en hem, bij het eerste teeken van ontwaking, terstond spijzen toedienen. Toen, eindelijk, vertrok Bertinsky. Bijna had Wilhelm medelijden met dezen vreeselijken man, in wiens binnenste het zoo donker moest zijn: de meest diepe, zwarte duisternis, die ooit in een menschenziel geheerscht had, moest wel wonen in dat hart....
	Wilhelm Paul blééf overwinnaar. Ook toen den volgenden dag Rothe, de verrader, kwam, die, evenals weer een dag later Schneider, verschillende pogingen aanwendde, om hem tot het bewustzijn terug te roepen; pogingen, die even zoovele kwellingen waren, maar die alle afstuitten op Wilhelms vasten wil, het spel tegen de samenzweerders te winnen.



	Moeilijken dan hij verwacht had, was de strijd, dien hij des Woensdags tegen Guttmann te voeren had.
	Het had zijn opmerkzaamheid getrokken, dat de houding, die Guttmann aangenomen had, aanmerkelijk verschilde van die der overigen. Zonder twijfel was hij medeplichtig, droeg de voorgenomen moord op den hoogen Staatsambtenaar ook zijn goedkeuring weg en had hij een werkzaam aandeel gehad in den verraderlijken overval, waarvan Wilhelm het slachtoffer geworden was. Toch, wanneer de anderen meezongen in het koor, door Bertinsky ingezet, zweeg hij. ’t Was, alsof hij zich opzettelijk op den achtergrond hield. Of, wat ook mogelijk was, overlegde Wilhelm, hij werd door de anderen als een der mindere góden aangezien en als zoodanig dan ook behandeld.
	Hoe het zij, toen Rothe en Schneider hun taak hadden volbracht, geloofde hij, dat met Guttmann een veel rustiger dag hem wachtte.
	En die rustige dag was hem zeer welkom. Want moe en uitgeput was hij in de hoogste mate. De laatste dagen had hij geen of zeer weinig voedsel tot zich kunnen nemen, hoewel zijn leven in werkelijkheid mee van een goede en doelmatige voeding afhing. Doch de slaap, die hij zich vrijwillig had opgelegd, dwong hem, hoe ook de honger begon te pijnigen, tot vasten. Zijn lichaamsjzwakte nam dientengevolge van dag tot dag, ja schier van uur tot uur toe. Daarenboven moest hij dag en nacht op zijn hoede zijn, dat hij door niets verried, welk spel hij met zijn bewakers speelde! Hoe leed ook niet zijn geest onder de inspanning, die hij hierbij van ieder vermogen zijner ziel voortdurend moest eischen!
	Quttmann kwam en Wilhelm Paul sliep.
	Nadat Merzmann vertrokken was, stond Guttmann geruimen tijd bij het ziekbed van dengene, die ook mee zijn slachtoffer was. Indien zijn makkers hem nu hadden gezien, zouden ze er geen oogenblik aan hebben getwijfeld, of Bertinsky’s schijnbaar zonder grond daarheen geworpen beschuldiging was waar. Ja, duidelijk stond op zijn gelaat de zielestrijd te lezen, dien hij in deze oogenblikken te voeren had. Indien hij gedurfd had, zou



	hij zich gaarne op staanden voet aan het complot onttrokken hebben. Maar wanneer het „blok hout” weggeworpen zou worden, zou het niets van een val voelen.... een breken met Bertinsky en zijn makkers beteekende de dood.
	Lang stond Guttmann in diepe gepeinzen vóór Pauls bed.
	„Arme kerel,” mompelde hij toen, „ik heb je mee in dezen toestand gebracht. Wiat had ik toch veel onheil kunnen voorkomen, indien ik maar wat meer moed had gehad; en vooral: wat meer wil, om dien duivel in menschen-gedaante tegen te staan. O, waarom heb ik niet vóóraf navraag gedaan, voor ik toeliet, dat hij mijn schulden betaalde! Was het mij niet beter geweest, te sterven als een bankroetier dan straks veroordeeld te worden als een misdadiger? Bertinsky, Bertinsky, handlanger der Sovjets, had ik je nooit, nooit, nooit gekend !....”
	Nu ging Wilhelm een licht op. Thans had hij den nog ontbrekenden schakel gevonden en begreep hij alles: Bertinsky, de agent van Lenin, die reeds een priestermoordenaar werd, wilde door een minister-moord de macht der Sovjets ook over Duitschland uitbreiden! Ja, Guttmann had gelijk! Bertinsky was een duivel in menschen-gedaante !
	Of spéélde Guttmann nu eveneens? Diende alles, wat hij daar uitsprak, hem, Wilhelm, tot een valstrik?
	„En nog,” ging de man voor het bed verder, „zou ik iets goeds kunnen doen: ik zou den grootvader van dezen armen kerel op de hoogte kunnen stellen. Maar wat geeft hem dit? Hij moet toch sterven. Als ik maar wist, dat hij nog een kans om te leven over had, ja, dan' zou ik hem redden. Al moest het mij ook mijn leven kosten! Maar nu, iedere poging, die ik zou aanwenden, zou toch doelloos zijn. Je bent ten doode gedoemd, arme Paul! En ik, ik ben mede-schuldig aan je d00d!....”
	Guttmann trok zich met iets, dat veel had van een' snik, terug. Dit was voor Wilhelm Paul het gevaarlijkste oogenblik. De toon toch, waarop die woorden waren1 geuit, meer nog het feit, dat Guttmann zich-zelf allerminst



	van schuld trachtte vrij te pleiten, deden hem gelooven, met geen huicheltaal te doen te hebben. Maar ook nu beheerschte hij zich. Wanneer hij zich vergiste en Guttmann hem bedroog, zou heel zijn inspanning en zijn lijden om niet zijn geweest....
	O, als Wilhelm éénmaal slechts zijn oogen had geopend, zou hij terstond tot de besliste overtuiging gekomen zijn, dat Guttmann niét speelde; dat zijn spreken een bekentenis, een biecht was geweest, die hem uit de ziel gedrongen was.
	Wilhelms „spel” had hem weliswaar reeds groote voordeelen bezorgd, maar nu beroofde het hem, zonder dat hij het wist, van een helper, die, door wanhoop onverschillig voor zijn eigen lot, tot den dood toe gestreden zou hebben, om het leven van Paul te redden en daardoor voor de wereld zijn zware schuld te boeten.
	Wilhelm wist nog niet, dat zijn „spel” zonde was, wijl hij speelde met de waarheid. Indien hij volL komen had vertrouwd en het „Hij zorgt” en „Hij is nabij” steeds voor oogen en in de ziel gegrift had gehad, zouden hem dagen van bitter en zwaar lijden bespaard zijn gebleven.
	De dag van Guttmann bracht Wilhelm niet alleen rust en ontspanning; hij bracht hem ook een nieuwe en vurige hoop.
	Na Guttmanns ontboezeming had geen geluid, geen beweging zijn waakzaamheid of zelfs maar zijn aanwezigheid verraden. Wilhelm wist, dat hij zich in de kamer bevond, maar waar hij stond of zat, kon hij ónmogelijk weten.
	Christels komst, die als gewoonlijk met spijzen en dranken binnen kwam, bracht hem hierover opheldering.
	Ze had eerst zacht, en toen luider, geklopt. Eindelijk, hoewel ze het gebruikelijke verlof om binnen te treden niet had gehoord, opende ze de deur en kwam ze de kamer in.
	„Is hier niemand?” vroeg haar zachte stem. En Wilhelm hoorde, hoe verwonderd ze was. Hij stelde zich voor, hoe ze de kamer rondzag, naar hem keek



	Niemand gaf op haar vragen antwoord Waar die Guttmann toch was? Kon hij niet zeggen, waar hij zich verstopt had? Wilhelms argwaan tegen hem ontwaakte weer; ten volle overtuigd was hij nu, dat Guttmann slechts op bevel van Bertinsky zoo gesproken had, om hem uit zijn tent te lokken.
	Christel liep eindelijk langzaam door de kamer naar de tafel. Plotseling slaakte ze een gil.
	„O,” riep ze uit, „wat doet u mij schrikken! Ik dacht, dat hier niemand anders was dan de zieke heer. En ik kon u daar in dien hoek ook niet zien.”
	„Dat maakt niets uit, meisje,” antwoordde Guttmann, „ik heb je werkelijk niet gehoord en ook niet gezien, dat je binnen kwam. ’t Spijt me, dat ik je heb doen schrikken Ja, zet die spijzen daar maar neer. ’k Zal straks wel eten. ’k Heb er nu nog geen lust toe.”
	Nu wist Wilhelm dan, waar zijn bewaker was: in den hoek van de kamer, daar, achter het bed. Maar dan kon zijn bewaker hem op dit ©ogenblik niet zien!
	En nu opende hij de oogen.
	Guttmann was gebleven, waar hij was en zou langer of korter tijd daar nog blijven ook. Het was alzoo mogelijk, dat hij Christel kon zien; één enkel oogenblik maar....
	Doch uit dat enkele oogenblik werden er vele. Onophoudelijk keek hij naar haar, terwijl ze de tafel voor Guttmanns maaltijd in orde bracht. Ze bleef maar zijn aandacht trekken: met wijde, groote oogen lag hij te zien.
	En toen, misschien voelde ze zijn blik, keerde ze zich om en zag naar hem! Zou ze haar blijdschap uiten, dat hij weer was ontwaakt? Wilhelm vreesde een uitroep van verrassing! Neen, dat mocht niet! Zij alléén mocht het weten, dat hij niet sliep!
	Haastig bracht hij den vinger naar den mond, dat ze stil zou zijn en niets zeggen. Een nauw merkbaar knikje met het hoofd was het teeken, dat ze hem begreep. Daarop wenkte hij haar, dat zij langs zijn bed heen zou komen en weer gaf een lichte hoofdbuiging te kennen, dat ze zijn gebaar had verstaan.



	Snel stak Wilhelm thans de hand onder zijn Weeding. En daarop trok hij langzaam en voorzichtig, opdat Guttmann zelfs geen ritseling of gekreukel zou hooren, een opgevouwen blad papier te voorschijn, dat hij even boven het dekbed hield, maar dadelijk ook weer wegt stak.
	Christel had deze beweging met aandacht gevolgd. Maar niets liet ze merken. Zelfs bekommerde ze zich in
	eeet ti&teweei rf/ae/ /*<*/' êei Se '7‘-ooL-r/fyn ...
	het geheel niet meer over den zieke: de toebereiding van de tafel scheen al haar aandacht te vragen.
	Eindelijk, het had Wilhelm ditmaal eindeloos lang toegeschenen, was ze gereed.
	„U wilt dus niet aan tafel komen, meneer?” vroeg ze Quttmann.
	„Neen, ik blijf hier nog een poos zitten,” antwoordde hij.
	Wilhelm keek haar met een dankbaren glimlach aan.



	Door een enkel woord had ze hem de zekerheid gegeven, dat alles veilig was en hij niets behoefde te vree Zen.
	En toen, zonder dat Guttmanm er acht op sloeg, wat er gebeurde, zonder dat hij1 er ook maar iets van kon zien, liep ze langs Wjlhelms bed terug naar de deur. In haar hand had ze het blad papier, dat hij haar had toegereikt....
	Terzelfder tijd werd op Rothe’s kamer in de Auguststrasse een gewichtige bespreking gehouden.
	Medegedeeld werd aan de ietwat ontruste vrienden Schneider en Merzmann Bertinsky scheen reeds alles van het geval af te weten —, dat de vriend van hun gevangene gisteren Rothe was gevolgd, toen deze uit Café Bauer kwam. En Rothe vertelde:
	„Ik had dien Hardenstein nu in twee jaren niet gezien. Maar zoodra ik buiten Unter den Linden kwam, herkende ik hem. Hij zag mij ook. Hij kwam op mij toe. Ik deed, alsof ik niets had bemerkt en liep langzaam de Friedrichstrasse in. Toen, het was op den hoek der Mittelstrasse, bleek het me, dat hij mij volgde. Natuurlijk doorzag ik terstond zijn doel. De listigerd moet op de eene of andere manier er toe gekomen zijn, mij met de verdwijning van zijn vriend in verbinding te brengen. En nu moest ik hem natuurlijk inlichtingen verschaffen. Maar ook even natuurlijk was het, dat ik in een der volgende oogenblikken verdween, wat in de drukte van het gewoel bij het station nu niet zoo heel moeilijk was.”
	„’t Heeft me al verwonderd,” zei Schneider, in antwoord op deze mededeelingen, „dat we al niet eerder van achtervolging en onderzoek iets hebben bemerkt. Ik heb er eiken dag de couranten op nagelezen, of ze nog niet schreven ....”
	„Die grootvader of die Hardenstein heeft er wat verstandig aan gedaan, dat ze niets aan de couranten verteld hebben,” viel Rothe hem in de rede. „Als ik iemand zocht, zou ik het ook zonder die papierverknoeiers stellen. Ze bederven meer dan ze goed maken.”
	„Misschien heb je gelijk,” stemde Schneider toe. „Maar zou dat de eenige reden zijn, dat ’t zoo stil gebleven is?



	En ben je er van overtuigd, dat Hardenstein of de familie de politie niet in den arm genomen heeft?”
	„Om je gerust te stellen,” zei nu Bertinsky, „kan ik met de meest stellige zekerheid verklaren, dat de politie niets weet. Ja, ja,” lachte hij, toen drie paar oogen even verbaasd als ongeloovig hem aan staarden. „Het is zoo. ’t Kan zijn nut hebben, zoo als je merkt, dat men goede verbindingen op de Alexander Platz heeft Maar al was ’t zoo: ik zou weten te zorgen, dat niemand onzen Paul vindt. Wanneer hij nu juist niet opnieuw ziek was geworden, had ik hem reeds bij een bijzonderen vriend1 van me gebracht. Dokter Renaultz weet er reeds alles van.”
	„Renaultz,” zei Schneider nadenkend, „is dat niet...?”
	„De hypnotiseur? Ja En nu, omdat ik toch mijn plan eerst samen bespreken wilde, kan ik je we! zeggen, dat ik mij had voorgesteld, Paul onder hypnose te laten brengen en ”
	„Dat is een goede gedachte, Bertinsky,” onderbrak Rothe hem. „Jammer, dat we niet eerder daarop gekomen zijn.”
	„’t Is nog niet te laat. Tenminste, als het voor den sterrenman niet te laat is. Ik geloof, dat hij er niet te best aan toe i 5.... Hoor eens: ik wil nog een paar dagen wachten, omdat het altijd het beste is, nooit anderen te laten doen, wat men zelf in orde kan brengen. Maar als ’t nog langer met Paul zoo blijft, moeten we andere maatregelen treffen. Hij moet weer tot het bewustzijn worden terug gebracht.”
	„Maar als dit niet lukt,” vroeg Merzmann, „zou misschien Quttmann ónder hypnose kunnen doen, wat Pau1....?”
	„Vergeet je al weer, Merzmann,” bestrafte Bertinsky hem, „dat de Kanselier vallen moet door de hand van iemand, die tot de eerste en beste familiën behoort en het meest rechts staat?
	Merzmann stemde toe, dat hij zich had vergist.
	„Tot zoolang we nog niet met zekerheid weten, of we van de diensten van dezen Paul geen gebruik kunnen maken, moeten we hem nog scherper dan te voren be-



	waken. En,” wendde Bertinsky zich tot Merzmann, „nu moet ik een fout van mij goed maken. Ik heb je harde woorden gezegd, omdat je dat meisje, heet ze niet Christel? het spreken verboden hadt. Ik trek die woorden in. Want door dat verbod is het uitgesloten, dat anderen dan wij te weten komen, wie die zieke is. Van die Christel dreigt ons geen gevaar. En van iemand anders evenmin.”
	HOOFDSTUK XII
	De bevrijding nabij?
	Toen Christel de kamerdeur achter zich gesloten had, stak ze het van den zieken heer ontvangen papier zorgvuldig weg. Dit leek haar raadzaam. Want als die heer zoo voorzichtig en geheimzinnig was geweest, moest dit blad wel iets van groot gewicht bevatten, dat niemand anders mocht zien.
	Niemand anders! Alleen zij!
	—J • Christel was, ondanks haar zeventien jaren, in meer dan één opzicht nog een kind. ’t Was niet enkel de tengere gestalte of de bijna bedeesde uitdrukking van haar gelaat, die haar een kinderlijk voorkomen verleende, maar het was ook, ja, het was vooral haar geest, welke nog volkomen die van een kind was. Al woonde ze in Berlijn, de zonden der wereldstad waren haar onbekend. Ze was er ook niet nieuwsgierig naar, wat er om haar heen gebeurde. Ze had haar arbeid. Moeder kon, tengevolge van haar bijna voortdurend ziek-zijn, niet voor het huishouden zorgen; op haar rustte dus die plicht. Zij was ook in werkelijkheid Merzmanns hospita, al droeg zij niet dien naam en al was het met baarmoeder, dat Merzmann alles besprak, haar, Christel, behandelend als was zij een kind. Ja, gelukkig, dat zij „kind” was! Nu kon ze, in weerwil van de moeiten en zorgen, die zoo vaak en zoo zwaar op haar drukten, toch niet zelden nog zingen en jubelen.
	De Kleinzoon van den Hofprediker. 5



	En het „kind” Christel verheugde er zich in, dat zij den zieken heer een dienst had mogen bewijzen; ze was vereerd door het vertrouwen, dat hij in haar stelde. Toch, niet zoo geheel kind was ze, of ze begreep, dat ze wachten moest met kennis te nemen van wat de zieke haar mede te deelen had. Eerst als alle arbeid achter den rug was, mocht ze haar nieuwsgierigheid, die toch wel fel in haar brandde, bevredigen.
	Eindelijk was ze zóóver, dat ze een oogenblik tijd vinden kon, om zich in haar kamertje voor de lezing af te zonderen. Zorgvuldig sloot ze de deur, dat niemand haar zou kunnen zien of hinderen.
	Toen las ze. De letters waren beverig en onregelmatig geschreven, maar toch wel zóó duidelijk, dat de lezing heel geen moeite gaf.
	„Als men je verteld heeft, dat ik krank van zinnen ben, is dit een leugen. Ik ben bij mijn volte verstand. Ik ben alleen heet ziek geweest. Nu ben ik nog zwak. Maar niet zoo zwak, als men denkt. Kan ik je vertrouwen, Christel? Ja, ik voel, ik wéét, dat ik dit kan ....”
	Christels oogen vlogen over het papier. Een groote blijdschap, dat die heer geschreven had, haar te vertrouwen, kwam over haar.
	„ Ik ben niet wactnzinnig. !k ben het ook nooit geweest. Maar erger dan waanzinnigen houden mij hier vast. Ik ben de gevangene van Merzmann en al die anderen, die zoo vaak hier komen ”
	Wat was dat? Een gevangene? Was dit niet de taal van een krankzinnige? Wie had er nu ooit van gehoord, dat in een gewoon huis gevangenen gehouden werden?.... Stil, niet denken meer! Verder lezen, wat de arme zieke haar schreef:
	„ Mijn naam is Wilhelm Paul en ik ben de kleinzoon van den Hofprediker. Je zult dien naam



	wel kennen, want je zingen heeft mij gezegd, dat je het Gezangboek kent. Dus ken je ook1 mijn grootvader ”
	’t Was waar! ’t Was waar! Ze kende Hofprediker Paul! Was de zieke werkelijk diens kleinzoon en, niet waanzinnig?
	Ga naar mijn grootvader en zeg hem, dat ik leef. Zeg hem ook, waar ik mij bevind. Ik weet het niet. Toon hem dit papier. Dan weet hij, dat je waarheid spreekt.
	Christel, om der wille van God, van Wien je gezongen hebt, geloof mij. En help en red mij.
	Wilhelm Paul.”
	En als om haar taak bij zijn grootvader nog te vergemakkelijken, had hij op hetzelfde papier nog enkele woorden geschreven. Met tranen in de oogen las het meisje ze.
	„Beste grootvader,
	„Ik leef, maar mijn leven wordt bedreigd. Dit meisje zal u alles vertellen. Volg haar. Of neen, laat Fritz het doen, opdat ik geréd worde.
	„En wilt gij bidden voor mij, grootvader?
	LJw kleinzoon,
	Wilhelm.”
	Christel richtte zich op. Haar tranen waren verdwenen; een diepe verontwaardiging vlamde in haar oogen.
	Ze geloofde, ze wist: de zieke sprak de waarheid. En hij vertrouwde haar; al zijn hoop op redding was, naast Qod, op haar!
	Ze zóu helpen! Ze wilde hem redden!....
	Doch nu drongen zich schier onoverkomelijke bezwaren en moeilijkheden aan haar op.
	Meneer Merzmann, die volgens den brief van den



	zieke haar en haar moeder bedrogen had, zou, wanneer zij de oorzaak werd, dat zijn gevangene uit zijn macht werd bevrijd, geen dag neen geen uur hier meer blijven wonen. Dan zou hij komen en het geld terug eischen dat hij moeder had geleend. En omdat al dat geld in dezen duren tijd reeds lang uitgegeven was, en moeder mets, niets meer had, zou hij dreigen!
	En o, hoe hij dreigen kon! ’t Was nog maar enkele dagen geleden, toen zij, alleen om vriendelijk te zijn voor dien armen zieke, een paar woorden gezegd had, dat hij bij moeder in de kamer was gekomen en daartegen, haar had geraasd en gescholden. Tegen moeder, hoewel die toch in ’t geheel geen schuld had aan haar medelijden!
	Als meneer Merzmann zijn kamers opzei, zouden armoede en ellende voor de deur staan, ’t Geld voor zelfs de kleinste uitgaven zou dan ontbreken en aan medicijnen en versterkende middelen voor moeder viel dan in ’t geheel niet meer te denken!
	Doch het moest! Het kon niet anders! Wanneer de zieke werkelijk de kleinzoon van den Hofprediker was stil! hoe slecht was het van haar, diens woorden ook zelfs maar eén oogenblik in twijfel te trekken! dan mocht zij niet dulden, dat een werk van leugen en beclrog werd voortgezet, dat er een misdaad werd ge»- pleegd. Ja, een misdaad was het, dien armen zieke, wien de goedheid uit de oogen straalde, gevangen te houden. Misschien wel hadden ze hem eerst ziek gemaakt die onmenschen!
	Zij zóu naar den Hofprediker gaan!
	Maar wanneer?
	Had meneer Merzmann niet bevolen, dat ze ieder uur van den dag en van den nacht beschikbaar moest zijn? Hoe, wanneer zij juist geroepen werd, als ze op weg naar den Hofprediker was? De boosheid van meneer Merzmann zou geweldig zijn, wanneer de heer, die op dit oogenblik bij den zieke was, over haar klaagde.
	En kon moeder haar missen? Nu reeds was ze feitelijk al te lang weggebleven. Mogelijk had moeder reeds weer om haar geroepen! Want als die aanvallen van pijn kwamen, kon die arme zich niet verroeren en moest



	zij haar bijstaan, tien- en veel meer malen op één dag-!
	En met moeder over dezen brief spreken, wilde ze niet. Mogelijk zou ze haar voorhouden, dat die zoogenaamde kleinzoon inderdaad krankzinnig was, wijl van meneer Merzmann niet kon worden verondersteld, dat hij zoo misdadig zijn zou. En dan zou moeder wellicht eindigen met haar te verbieden, het verzoek van den zieke op te volgen!
	Maar ze wilde gaan, alles en allen ten spijt....
	Uen xy meenet, e/aj te<Ai exiü/e/- dtnp. uoairfp. w-ai, lertc/e xy meel e/an xy Jtefi ~,
	En ’s avonds, toen moeder sliep, ging ze.
	Alsof ze zelf een misdadigster was, zoo sloop ze door de gang van het huis, en met onhoorbare schreden liep ze de trap af. Dan, eindelijk op de straat gekomen, hield ze zich dicht langs de huizen, dat geen voorbijiganger haar in ’t gezicht zou kunnen zien. En toen ze meende, dat ieder gevaar voor ontdekking voorbij was, rende ze, meer dan ze liep. Want de weg naar de woning van den Hofprediker was wijd en ver.



	Daar, plotseling, toen ze bij het kruispunt van de Chausseestrasse met de Invalidenstrasse gekomen was, hoorde ze zich bij haar naam roepen. Ze kromp ineen van schrik. De stem van meneer Merzmann had ze herkend!
	„Christel! Christel!”
	Daar hoorde ze het weer. Hij riep nu luider, waarschijnlijk in de meening, dat ze hem de eerste maal niet had gehoord.
	Doch ze wilde niet hooren en ze wilde niet luisteren! Want gaf ze gehoor en bleef ze staan, dan was ten eenenmale iedere andere poging tot redding afgesneden. Meneer Merzmann zou haar dwingen, terug te keeren en er niet voor terugdeinzen, ook haar als een gevangene te behandelen en in haar eigen woning op te sluiten.
	Voort! Voort! Wilhelm Paul, de kleinzoon van den Hofprediker, moest gered....
	HOOFDSTUK XHI
	Uit de macht van den vijand verlost.
	„Daar is Fritz, oom.”
	„Laat hem binnen komen, kind.”
	Hofprediker Paul stond op, in gespannen verwachting, of de onvermoeide Hardenstein de brenger van goede dan wel kwade tijding zou zijn. Toen hij hem1 evenwel in de deur van zijn studeerkamer zag staan, wist hij, dat, als zoo vele avonden reeds, de zoozeer gewenschte uitroep: „Ik heb hem gevonden!” niet zou worden gehoord.
	„Weer niets,” zei Hardenstein moedeloos. „Weer niets. Ik heb uren aaneen de straten der Friedrichstad doorkruist en mij lang opgehouden in Café Bauer Ellendig! Niets, zelfs niet het geringste heb ik gezien of ontdekt!”
	„Toch beste vriend, mogen we den moed niet opgeven.



	Zoolang we niet twijfelen aan Gods Almacht en aan Zijn Vaderzorg ons vast mogen klemmen, zoo lang kunnen we moed houden, en ook de bitterste teleurstellingen dragen.”
	Met bewondering zag Hardenstein den Hofprediker in het gelaat. O zeker, meer dan eenig ander had hij geleden; zorg en angst hadden de rimpels op zijn gezicht zwaarder en dieper gemaakt, maar in zijn oog lichtte een blijmoedige glans, de glans, die alleen door een waar en oprecht geloof en een innig doch tevens rotsvast vertrouwen kon worden gewekt.
	Op dit oogenblik kwam Else binnen. Ze wist reeds, dat ook deze dag geen resultaat had opgeleverd, maar vroeg thans aan Fritz, waar hij was geweest. Hij vertelde. Met een peinzenden trek op haar gelaat hoorde ze toe.
	„Ik vraag me af,” zei ze, toen Hardenstein zweeg, „of we er goed aan gedaan hebben en of we er nu nog goed aan doen, met op eigen gelegenheid te zoeken. De politie....”
	„Je weet, Else,” viel de Hofprediker haar in de rede, „waarom wij het nagelaten hebben, de politie met Wilhelms verdwijning in kennis te stellen. Zelf heb je toen Leinachs raad goed gevonden.”
	„En dat doe ik nog, oom. Als Wilhelm nog mocht leven, mag zijn toekomst niet worden vernietigd door het bekend worden der feiten, die met zijn verdwijning in verband staan. Maar kunnen we niet het verzoek tot de politie richten, over deze bijkomstige omstandigheden te zwijgen?”
	Vóór Hardenstein nog gelegenheid had, zijn instemming te betuigen met hetgeen Else had opgemerkt, werd het gesprek afgebroken, doordat het geluid van de electrische bel schril en hard door het huis klonk. Die daar voor de deur stond, moest wel in een zenuwachtigen toestand verkeeren, dat hij de bel niet los liet, maar aldoor drukken bleef.
	Else wilde opstaan, om open te doen, doch Hardenstein voorkwam haar.
	„Neen,” zei hij, „’t is al laat op den avond. Ik zal gaan.”



	Zwijgend maar in groote spanning wachtten de Hofprediker en zijn nicht op Hardensteins terugkomst. Door de openstaande deur der studeerkamer klonk van uit de gang het gedempte geluid van stemmen. Het gesprek duurde slechts kort. Toen hoorden ze Hardenstein terugkomen.
	Daar stond hij in de deur; naast hem Christel, diq even verlegen de oogen neersloeg, maar toen open en vrij den Hofprediker in het gezicht zag.
	„Excellentie,” zei Hardenstein en zijn stem was diep ontroerd, „uw groot geloof is niet te groot gebleken. Het meisje hier brengt bericht....”
	„Bericht van Wilhelm?” riep de Hofprediker uit. En hij wilde op het meisje toesnellen, maar zijn beenen weigerden hem den dienst. Hij moest, ondersteund door Else, gaan zitten. Doch zijn geest, sterker dan zijn lichaam, kon den onverwacht zwaren schok weerstaan.
	„Snel, snel!” riep hij uit. „Zeg mij: lééft Wilhelm nog?”
	Het meisje daar in de deur knikte. Spreken kon ze niet. De ontroering van dezen grijsaard greep haar te zeer aan.
	„Ja,” sprak Hardenstein voor haar, „uw kleinzoon leeft.”
	„God zij geloofd!”
	„Maar hulp is noodzakelijk, is dringend geboden Geeft u mij het briefje, waarvan u sprak,” wendde Hardenstein zich tot Christel, „of wilt u het zelf liever voorlezen?”
	„Neen, neen,” antwoordde ze, „hier is het. Lees u het maar.”
	Toen las hij Wilhelms ontroerende bede om hulp. Else schreide. De Hofprediker zat stil met starende oogen.
	„Hij leeft; hij leeft!” zei hij voor zich heen. „En hebt ge het wel gehoord, Else en ook gij, beste Hardenstein? Hij vraagt, om voor hem te bidden. Hij gelooft dus. Hij lééft en hij gelóóft!”
	„Ja maar,” riep Hardenstein uit, „hij schrijft nog iets anders ook. Hij is in gevaar van zijn leven!”
	„Laat ’t meisje dan vertellen,” zei de Hofprediker,



	tot wien de ernst van den toestand nog niet scheen te kunnen doordringen.
	„Oom,” kwam nu Else haastig tusschenbeide, „dat kan later. Hebt u niet gehoord, wat Fritz zegt en wat ook Wilhelm zelf schrijft: hij is in groot levensgevaar. Nu praten we niet meer, niet waar? Nu handelen we!”
	„Ja,” riep Hardenstein, „en snel handelen we ook. Als ’t meisje niet te vermoeid is, ga ik met haar terug. Nu dadelijk.”
	«Ja. ga, ga Fritz!” drong Else aan, die nu geen aandacht had voor haar oom en alleen Wilhelm zag, in de macht van misdadigers; een gevangene. „Ga. En red Wilhelm.”
	Hardenstein, opgewonden, zooals hij nog nimmer geweest was, bevond zich reeds in de gang, langzaam door Christel gevolgd, die nog wel gaarne met den Hofprediker over diens kleinzoon zou hebben gesproken.
	Else hielp Hardenstein, dat hij zoo snel mogelijk gaan kon.
	„Red Wilhelm!” zei ze hem aldoor. „Red hem, vóór het te laat is!”
	Toen, op eenmaal scheen ze te begrijpen, dat Hardenstein een gevaarlijk werk ondernemen ging.
	„Fritz,” zei ze op snellen, gejaagden toon, terwijl ze hem met een onwillekeurige beweging de hand op den schouder legde, „Fritz, beloof me, dat jij jij ook voorzichtig zijn zult.”
	Hij zag haar diep in de oogen, nam toen bei haar handen en streelde ze zacht.
	„Else,” zei hij eenvoudig. Maar meer behoefde hij niet te zeggen. Zijn stem, die trilde van aandoening, gaf een wereld van gedachten te kennen.
	„Fritz,” antwoordde zij en in het noemen van dien naam legde zij ook heel haar ziel
	Toen vertrok Hardenstein met Christel.
	Maar toen Else in de studeerkamer terugkwam, vond ze haar oom in onmacht; de vreugde was hem toch te sterk geweest. Of was het tijdens Else’s korte afwezigheid eindelijk tot hem doorgedrongen, welk vreeselijk gevaar zijn Wilhelm boven het hoofd hing?....



	Hardenstein riep, op straat gekomen, een taxi aan.
	„Waarheen gaan we?” vroeg hij het meisje.
	Christel dacht even na.
	„Hoek Bergstrasse bij de Invalidenstrasse,” zei ze toen.
	In de auto verklaarde ze, waarom ze niet terstond antwoord gegeven had. Zij vertelde, dat meneer Merzmann haar had gezien. Was het nu niet voorzichtiger, niet voor haar woning halt te houden?
	„Ik woon niet ver in de Bergstrasse. Dat kleine eindje, een paar huizenlengten slechts, kunnen we wel loopen.”
	Hardenstein prees haar bedachtzaamheid en vroeg toen nadere bijzonderheden. Hij ijsde van de gruwelijke boosheid, die Wilhelms vijanden hadden ontwikkeld. Doch wat dat immer slapen te beteekenen had, waarover het meisje sprak, dat wist hij niet. En tijd, om hiervoor een verklaring te zoeken, had hij niet. De auto zou heel spoedig de aangeduide plaats hebben bereikt.
	Omtrent nog enkele bijzonderheden vroeg hij inlichtingen.
	„Hebt ge niet gezegd, dat die meneer Merzmann altijd bij mijn vriend was?”
	„Ja, tot voor kort. Laat eens zien: Zondag is hett begonnen, dat er iederen dag een ander bij hem geweest is. Vandaag is er meneer Quttmann, zooals ik hem heb hooren noemen.”
	„En komt er ook wel eens iemand, die...even aarzelde Hardenstein „die Rothe heet?” eindigde hij toen haastig.
	„Ja,” riep ze uit. „Meneer Rothe! Die is er eergisteren den geheelen dag alleen geweest!”
	Zijn vermoeden was thans zekerheid geworden. Rothe, Freiherr von Rothe, had de hand in dit misdadige spel, was misschien zelfs wel de aanstichter van heel het complot.
	„Zijn die heeren dan alleen bij hem?” informeerde hij verder. „Of komen en gaan ze samen?”
	„Dat weet ik niet. Meneer Merzmann heeft, naar ik hem tegen moeder heb hooren zeggen, nog een paar sleutels laten maken. Misschien komen ze ”



	„Zouden we nu slechts één bij hem vinden?” viel hij haar in de rede.
	„Ik hoop het,” zei ze. „En als er meer dan één is, zult u het kwaad krijgen. Want ze kunnen snauwen, dat zeg ik u.”
	„Voor snauwen ben ik niet zoo heel bang,” merkte hij, even glimlachend, op. „En als ik mijn vriend kan redden, heb ik er nog wel wat anders ook voor over,” voegde hij er aan toe.
	De auto hield thans stil. Nadat Hardenstein den chauffeur had verzocht, op hem te wachten, volgde hij Christel naar het door haar bewoonde huis.
	„Wil ik het licht aansteken?” vroeg het meisje hem fluisterend, toen ze in de donkere gang stonden.
	„Neen, laat maar,” gaf hij zacht terug. „Ik heb wel een klein lantaarntje bij me en voor ’t overige vind ik wel op den tast den weg. Ga maar voor.”
	Het duurde geruimen tijd, voor ze in den donker de vier trappen bestegen hadden, doch beiden wisten, dat voorzichtigheid en kalmte geboden was.
	„Nu deze deur,” zei Christel, toen ze het bovenste portaal hadden bereikt, waar een tweetal deuren tot even zooveel woningen toegang gaf.
	Hardenstein slaakte een zucht van verlichting. Het einddoel van den zenuwspannenden tocht was bereikt. Nog een enkel oogenblik en hij zou zijn vriend weerzien, op welk wederzien hij nu reeds bijna vier weken had gehoopt. Zeker, het zou niet zoo heel gemakkelijk gaan, om Wilhelm uit de macht zijner vijanden te rukken, maar.... gelijk God het geloof van den ouden Hofprediker niet had beschaamd, zoo zou Hij ook het stil gebed hooren en verhoeren, dat Hardenstein nu tot Hem opzond.
	Christel voerde hem door een lange flauw-verlichte gang naar de deur, die toegang gaf tot Merzmanns kamer. Daar, daar was ook Wilhelm.
	Zij klopte.
	Geen antwoord. Alleen meende Hardenstein, die zich een weinig terug getrokken had, een licht gestommel te vernemen.



	Christel klopte andermaal. Toen, met een ruk, werd de deur open getrokken.
	„Wat heeft dat kloppen te beteékenen?” hoorde Hardenstein een opgewonden mannenstem. „Ik wil ”
	Wat de man wilde of niet wilde, bleef een geheim. Hij zag blijkbaar in het half-donker achter het meisje de hem onbekende mannengestalte. Hardenstein zag, dat hij terug week en van zins was, de deur dicht te werpen. Snel trad hij nader. En vóór de verschrikte man in staat was, zijn voornemen uit te voeren, stond hij reeds op den drempel en deed hij een schrede in de kamer.
	„Verraad! Rothe, Guttmann, verraad!” riep de man luid, haastig terug wijkend, en een toevlucht zoekend bij hen, die hij aanriep.
	Hardenstein overzag met één oogopslag de kamer. Ja, daar bij de tafel stond Rothe. Terstond herkende hij hem. Maar toen zocht zijn oog het bed, waarin het slachtoffer dezer drie misdadigers liggen moest. En hij zag Wilhelm, zijn vriend, bleek en mager, de oogen gesloten, een doode gelijk. Een niet te bedwingen toorn maakte zich van hem meester.
	„Als je hem gedood hebt,” riep hij dreigend, „ontkomt niemand zijn straf!.... Rothe, spreek, wat heb je met hem gedaan?”
	„Ben ik je verantwoording schuldig?” klonk brutaal het antwoord. „Maar als je wilt weten, of hij dood is, kun je je daarvan zelf overtuigen.”
	„Om mij in den rug aan te vallen zeker, als ik voor het bed sta!” zei Hardenstein grimmig. „Ik ken je nu in je ware gedaante en ik begrijp, dat je dien moed der lafheid nog wel zult bezitten!”
	„Dat is te veel!” kwam het brieschend van kwaadheid van Rothe’s lippen. En hij scheen van zins, zich op Hardenstein te werpen, om den hem aangedanen schimp te wreken, toen hij eensklaps stokstijf van schrik staan bleef. En ook de twee anderen waren ontdaan en wierpen verschrikte blikken in de richting van Pauls bed.
	Daar! Zagen ze het goed? De zieke had zich opgericht, de oogen, die dagen aaneen gesloten waren geweest, wijd open. En zijn hand wees in hun richting.



	„Fritz,” klonk het uit zijn mond en zijn stem, hoewel zwak, was helder, „wees voorzichtig in een strijd met die boosdoeners.”
	„Dank voor je waarschuwing, Wilhelm,” antwoordde Hardenstein, maar hij zag niet naar hem; hij zag naar die drie mannen, naar Rothe het meest, en verloor geen hunner bewegingen uit het oog. „Maar ik ben gewapend. Ik heb al de weken van je verdwijning op dit oogenblik gehoopt en mij voorbereid.”
	De misdadigers weken tot achter de tafel terug, toen zij de handen van dezen indringer zich zagen opheffen en daarmee twee revolvers, die hij op hen gericht hield. De man, die de deur geopend had, zette zijn terugtocht tot zelfs bij het venster voort.
	„De heeren zien, hoe ik mij voorbereid heb,” lachte Hardenstein spottend. „Rothe, je herinnert je nog wel, dat mijn schot zeker is? Zoowel links als rechts ben ik een vrij goed schutter. Mag ik je dus waarschuwen, dat bij de eerste verdachte beweging mijn vinger den trekker overhaalt?.... En nu je dit weet, mag ik zeker den man bij het venster wel verzoeken, bij zijn makkers te komen staan...,. En niet te langzaam, want veel tijd heb ik niet Ja, zoo is ’t goed ”
	„Zoo is ’t nog niet goed, Fritz,” klonk Wilhelinsi stem van het bed. „Want de ergste van allen kan ieder oogenblik komen Christel,” zei hij tot het meisje, dat, dapper kind dat ze was, Hardenstein in de kamer was gevolgd, als voelde ze, dat haar bijstand nog gevraagd zou kunnen worden, „sluit die deur achter je dicht; draai ze in ’t 510t.... Goed zoo. Nu kan Bertinsky al vast niet binnen komen.”
	Vermoeid door de inspanning, die hij van zijn zoo geslonken lichaamskracht gevergd had, liet hij zich achterover vallen en sloot hij de oogen weer. Maar nu was Christel bij hem en reikte ze hem een glas water. De verkwikkende teug bracht hem weer bij, behoedde hem wellicht voor een nieuwe, maar nu werkelijke onmacht.
	Voor Hardenstein was het niet verborgen gebleven, dat Wilhelms waarschuwing de hoop der misdadigers, dat de rollen omgewisseld zouden worden, geheel had



	vernietigd. Woedende blikken wierpen ze naar hem; vooral Rothe en de man aan het venster. Indien ze hem nu in hun macht gehad hadden, zou het met hem gedaan zijn geweest.
	„Meisje,” zei hij nu, „als mijn vriend je hulp niet meer noodig heeft, kom dan even bij mij.”
	„Hier ben ik al,” klonk haar antwoord.
	„Durf je doen, wat ik vraag?” vroeg hij zacht, doch zijn blik steeds op het drietal mannen gevestigd houdend.
	„Alles!” zei ze beslist. En zou ze niet? Was het niet een eer voor haar, met dezen heldhaftigen vriend den kleinzoon van den Hofprediker te redden?
	„Mijne heeren,” vervolgde hij nu luid en tot de misdadigers sprekend, „dit meisje zal op mijn verzoek de wapens, die u bij u hebt, in ontvangst nemen.”
	„Ik heb er geen!” zei Rothe norsch.
	„En wat had dan die achterwaartsche greep daarstraks te beduiden, toen je toonen wildet, niet laf te zijn?.... Als je niet wilt, dat een vrouw je zakken doorzoekt, moet je terstond den revolver, dien je daar verborgen hebt, op tafel neerleggen. Maar ik waarschuw je: geen enkele onvoorzichtige beweging!”
	Met een nauw bedwongen verwensching wierp Rothe thans werkelijk zijn moordwapen op tafel.
	Enkele oogenblikken later hadden ook de beide anderen hun wapens overgegeven. Christel bracht ze alle bij Hardenstein.
	„En nu,” zei hij, en ’t sCheen den misdadigers toe, of zijn hooge gestalte nog hooger zich oprichtte, „spreken we nog een enkel ernstig woord met elkander. Ik moet weten, wat u bewogen heeft, mijn vriend Paul in gevangenschap te houden.”
	Niemand evenwel antwoordde.
	„Ik zal je dat later alles wel uitleggen, Fritz,” kwam Wilhelms stem.
	„Neen, waarde vriend,” antwoordde Hardenstein hem, „op dit punt ben ik onverbiddelijk. Uit hun eigen mond moet ik hun beweegredenen hooren. Ik weet reeds, hoe ze je hebben bewogen, bij hen te komen, ’t Is met de



	uitnoodiging tot bijwoning eener séance begonnen, niet waar, Rothe?”
	Deze keek hem, niet terstond begrijpend, hoe hij dit geheim had ontdekt, bijna wezenloos aan.
	„Ik zal spreken!” klonk een stem.
	Nu herkreeg Rothe eensklaps zijn oude vijandige houding van straks.
	„Guttmann!” riep hij uit. „Doe ’t niet; doe ’t niet! Je weet, wat Bertinsiky je gezegd heeft; hoe hij je gewaarsch
	„Wat bekommer ik mij langer om Bertinsky!” riep Guttmann uit. „Weet jij, wie hij is en vanwaar hij komt? Wie zegt je, dat hij zelfs een Duitscher is, en geen ...
	„Bertinsky is een Rus. En een moordenaar. In mijn tegenwoordigheid, toen hij meende, dat ik sliep, sprak hij van een priester, die door hem vermoord geworden is.”
	Weer keken allen verwonderd naar Pauls bed. Als een blinddoek viel er van hun oogen. Rothe was het, die uitsprak, wat allen dachten.
	„Dan heb je heel niet geslapen, Paul? Je enkel maar slapend gehouden?”
	„Ja,” knikte hij.
	„En in al dien tijd hebt u niets gegeten, meneer Paul !” riep Christel ontzet uit. „Wat moet dat een kwelling voor u zijn geweest. Maar nü moet u eten. Hier, hier is nog genoeg.”
	En voor ’t eerst sinds dagen at Wilhelm....
	„Mag ik thans van u booren, wat u vertellen wilt, meneer Outtmann,” verbrak Hardenstein de stilte, die eenige oogenblikken had gebeerscht.
	„Zeker,” zei deze. „Doch eerst moet ik zeggen, dat ik, zoo ik geweten had, dat meneer Paul bij zijn volle bewustzijn was, zelf getracht zou hebben, hem te redden. Ja, dat zou ik gedaan hebben, Rothe en Merzmann,” wendde hij zich tot deze beiden, „want ik was reedsi lang de heerschappij en dwingelandij van Bertinsky moe. Ik vermoedde ook, dat hij ons als speelbal gebruikte en ons misleidde. Na wat meneer Paul gezegd heeft, weet ik dit. Maar nu zeg ik nog méér: ik zeg, dat die Bertinsky



	een Russische spion is, een agent provocateur, een ”
	„Maar hoe weet je dat alles?” onderbrak Rothe hem. ’t Was moeilijk te gelooven, dat Guttmanns vermoedens juist waren; moeilijker nog, te erkennen, dat hij, Rothe, een voormalig officier, een domme dwaas was geweest.
	„Ik heb mijn ooren gebruikt, Rothe,” antwoordde Guttmann. „En herinner je dan, dat ik meer dan eens tegen hem in opstand gekomen ben ”
	Hardenstein maakte thans een einde aan dit tweegesprek.
	„Ik moet erkennen,” zei hij, „dat het zeer interessant is, naar uw verschillende meeningen te hooren, doch ik wacht nog steeds op de mededeelingen van meneer Guttmann.”
	„Dat is met enkele woorden gedaan,” klonk het uit diens mond. .„Het plan was, meneer Paul te dwingen t0t.... tot een moord!”
	Hardenstein wist niet, of hij waakte of droomde. Men had Wilhelm willen dwingen, een moordenaar te worden?
	Rothe’s bevende stem, die stamelend begon te spreken, Rothe’s geheele uiterlijk, dat een toonbeeld van de diepste ellende te zien gaf, bevestigden Guttmanns bekentenis.
	„Ja,” bracht hij uit. „Maar Guttmann .... zeg er bij.... zeg 00k.... wat 0n5.... dreef. Zeg: deden we ’t niet uit.... uit liefde .... voor het Vaderland? Deden we .. dat niet?”
	Het was een erbarmelijk gezicht, dezen man, die toch eenmaal zulk een fiere krijger was geweest, nu aam gegrepen te zien door een grooten angst; angst voor de straf, die thans op zijn misdaden zou volgen! Had hij gedurfd, hij zou in ’t stof gekropen hebben voor Hardensteins voeten! Wat was toch deze Rothe diep gezonken; wat had hij zichzelf verlaagd....
	Hardenstein wist niet, wat te zeggen, wat te antwoorden. Toen, een blik op Wilhelm werpend, trof hem een smeekend-vragende uitdrukking op diens gelaat. Daar wenkte Wilhelm hem tot zich.



	„Fritz,” zei deze, „vraag nu niet meer, niets meer. Je hebt nu hun bekentenis gehoord.”
	„Maar ik ”
	„Neen, niets meer vragen en zeggen. Ik leg je morgen, zoodra je maar wilt, desnoods vannacht nog, alles uit.”
	Hardenstein dacht na.
	„Goed,” zei hij toen. „Maar wat wil je dan, dat ik doen zal?”
	Wilhelm lachte tevreden.
	„Die vraag is voor mij niet moeilijk te beantwoorden. Ik heb immers veel tijd gehad, om te denken. En al heb ik den afloop niet op deze wijze voorzien, ik heb toch mijn program klaar Vind je ’t goed, Fritz, dat ik tot hen spreek?”
	„Zeker. Maar niet te veel. Denk er om, dat je nog zwak bent.”
	„Rothe,” zei Wilhelm nu, „en Quttmann en Merzmann ook; kom een weinig dichter bij, dat ik niet zoo luid behoef te spreken.”
	Het drietal wierp een vragenden blik op Hardenstein en toen deze met een hoofdbuiging zijn toestemming? had gegeven, voldeden ze aan Wilhelms verzoek.
	„Ik wilde je zeggen,” zei deze nu, „dat ik van harte het misdrijf, jegens mij gepleegd, vergeef. Ik vergeef Rothe zijn verraad; aan Merzmann, dat hij mij de keel dicht kneep; aan Quttmann, dat hij mijn handen vasthield. Alles vergeef ik Maar nu komt mijn vraag: nu je weet, dat ik nooit doen kan en doen zal, waartoe men mij heeft willen dwingen; nu, je weet ook, wie en wat Bertinsky is zul je nu toch meewerken, dat die die man vermoord wordt?”
	„Neen, nooit!” kwam het uit Guttmanns mond.
	„Ik zeg ook neen!” zei Merzmann.
	„En jij, Rothe?” vroeg Wilhelm zijn ouden wapenbroeder, die als een beschuldigde en diep vernederd voor hem stond.
	„Ik wenschte, dat mij een kogel getroffen had, toen ik in Frankrijk voor het Vaderland streed!” kwam het eindelijk over diens lippen. „Dan was ik nog een eerlijken soldatendood gestorven! En nu? Nu ben ik een mist-



	dadiger en sta ik voor mijn rechter! En ik ben nog niet eens het touw waard, waarvan men stroppen maakt....”
	„Dat is geen antwoord op mijn vraag, Rothe.”
	„Maar natuurlijk is het honderd- en duizendmaal: neen \”
	„Eenmaal is genoeg,” zei Wilhelm, even glimlachend. Toen, ernstiger, ging hij voort: „En nu verklaar ik plechtig, dat niemand, behalve mijn grootvader en mijn vriend Hardenstein, uit mijn mond de geschiedenis der laatste weken hooren zal. Heb je ’t verstaan? Ik zal niemand aanklagen, noch wegens de vrijheidsberooving, waarvan ik het slachtoffer werd, noch wegens dat andere, dat veel meer ontzettende ”
	De schuldigen wisten niet, wat ze hoorden. Deze taal, die hun vrijheid verzekerde, waar ze slechts een onteerende straf voor oogen hadden gehad, scheen hen te verpletteren.
	Ook Hardenstein zag zijn vriend, hem niet begrijpend, aan.
	„Fritz,” antwoordde deze op diens stomme vraag, „moeten wij niet aan onze schuldenaren vergeven, wat ze jegens ons misdreven? Mij,” ging hij op bewogen toon voort, „is oneindig veel meer vergeven. Maar ik weet, dat God mij mijn schuld niet toerekent ik ben vrij! En daarom voel ik mij gelukkig, dat ik, dezen hier vergevend, mijn gehoorzaamheid toonen mag....”
	Geheel onder den indruk van wat hier voorviel, werd door niemand het kloppen tegen de kamerdeur opgemerkt. Een en andermaal reeds was dit geschied. Eerst, toen het nog eens, maar toen luider, herhaald werd, trok het de opmerkzaamheid.
	„Dat moet Bertinsky zijn,” zei Wilhelm, die zich van zijn ontroering had hersteld.
	„We laten hem niet binnen!” kwam Rothe terstond. Had hij vergeten, dat hij hier niet meer met de anderen te gebieden had, of wilde hij bewijzen, dat het hem met zijn voornemen, geheel met Bertinsky te breken, ernst was?



	„Doe open,” verzocht Wilhelm evenwel. Christel, dadelijk hem gehoorzamend, voldeed aan zijn verzoek.
	Inderdaad, het was Bertinsky. Gevolgd door Schneider kwam hij de kamer binnen. Doch Christel en vooral Hardenstein hier ziende, bleef hij staan. .Even gleed er een onrustige trek over zijn gelaat, doch terstond wist hij weer zijn gewone koelbloedigheid te herwinnen.
	„Wat beteekent dit alles?” vroeg hij op hoogen toon. „Wat moeten die man en dit meisje hier?”
	De vraag, tot niemand gericht, was inzonderheid voor Merzmann bestemd. Doch deze ontweek zijn blik en trachtte zich achter de anderen te verschuilen.
	Hardenstein opende thans den mond, om te spreken, maar Guttmann was hem voor.
	„Dat beteekent, Bertinsky,” zei hij en de aangesprokene, indien hij in staat was, moed bij anderen te erkennen, zou moeten- toegeven, dat de door hem voor een lafaard gescholdene zich nu allerminst laf toonde, „dat beteekent alles, wat jij niet wilt ”
	„Zwijg, blaaskaak!” beet Bertinsky hem toe.
	Quttmanns gelaat kleurde zich felrood bij deze nieuwe beleediging. Maar uiterlijk bleef hij kalm.
	„Zwijg zelf liever!” antwoordde hij. „Of ik kan het anders en beter zeggen: praat zooveel je wilt, maar over ons zul je niets meer te zeggen hebben.”
	„Ons? Ons?” herhaalde Bertinsky. „Man, je spreekt in raadselen! Of bedoelt die dwaas, Rothe en Merzmann, dat zijn zotte razernij zóó aanstekelijk is, dat....”
	„Ook zij u niet meer gehoorzamen, meneer Bertinsky? Dat is juist!”
	Hardenstein was Quttmann te hulp gekomen.
	„Ik ken u niet,” wilde Bertinsky zidi met een trotsch gebaar van hem afwenden, „en met menschen, die mij niet voorgesteld zijn, spreek ik niet.”
	„Dan neem ik de eer van de voorstelling op mij,” zeide Guttmann. „Deze heer hier is de vrome jonker, tegen wien je ons ook al hebt willen ophitsen. Je kent hem toch wel? Hij is de verklaarde tegenstander van de heerlijke Bolsjewistische revolutie, van de Sovjets zoo-



	wel als van de knechten der Sovjets, van priestermoordenaars en al dergelijken.”
	Bertinsky werd wit van woede.
	„Wanneer je niet zwijgt,” trad hij dreigend op hem toe, „jij, dien ik uit het slijk opgeraapt heb, dan zal ik je hier voor mijn voeten verpletteren.... Rothe,” keerde hij zich thans tot den man, die tot dusver zijn trouwste aanhanger was geweest, „spreek jij. WaJ is hier gebeurd? Daarstraks is Merzmann in opgewonden stemming bij Schneider gekomen en heeft hij hem verteld, dat hij dit meisje verdacht, ons te willen verraden. Spreek! Is dat niet waar? Of speelde Merzmann met haar samen dat spel? Dan ”
	Guttmann echter, begeerig, al de hem aangedane beleedigingen te vergelden, liet zich niet het zwijgen opleggen. Hij stelde zich zóó dicht voor Bertinsky, dat deze gedwongen werd, hem aan te*zien.
	„Je wilt mij verpletteren?” vroeg hij. „Je wilt meededen, dat ik een ellendige zwakkeling ben, wanneer ik aan de speeltafel zit? Je wilt het hier luid uitroepen, dat ik daardoor alles verloren heb, wat ik bezat; al mijn geld en ook mijn eer? Maar wien ontmoette ik in dat nachtlokaal en wie zette mij steeds opnieuw tot spelen aan? Jij, jij waart dat, Bertinsky! En jij hebt je duivelsche intrige tegen mij voltooid, toen je mij geld gaaft, om mijn speelschuld te betalen en toen je mij hebt gedwóngen, je op den weg van misdaad en verraad te volgen.... En durf jij nu het woord „verraden” uitspreken? Jij, Bertinsky?.... Maar ja,” kwam hetbijtendscherp over zijn lippen, „jij, méér dan iemand anders* kunt het weten, wat al of niet verraderswerk is! Een spion van Lenin wéét dat niet alleen, maar hij dóét het ook, en een agent-provocateur als Bertins ”
	Hij kon de zware beschuldiging niet voleinden. Met een bliksem-snelle beweging trok Bertinsky uit zijn borstzak een langen, scherppuntigen dolk te voorschijn. Toen, vóór iemand het verhinderen kon, stak hij het moord*- wapen diep in de borst van zijn beschuldiger.
	„Stèrf, ellendige nieteling!” riep hij woest.
	Met een schreeuw van ontzetting stoven allen het



	eerste oogenblik uiteen. Doch terstond ook kwamen zij tot bezinning. Rothe, ziende, dat Guttmann dreigde te vallen, sloeg zijn armen om hem heen en leidde hem1 naar den divan. Hardenstein en de anderen drongen op Bertinsky aan, om den moordenaar te vatten. Maar deze, woest met zijn wapen om zich heen zwaaiend, wist de deur te bereiken en was toen met één sprong de kamer uit.
	„Blijft maar hier! Ik volg hem!” riep Schneider, den vluchteling achterna snellend.
	Gewillig liet men deze taak aan hem over, niet vermoedend, dat Schneider allerminst aan een achtervolging van den moordenaar dacht. Hij wilde in werkelijken zin Bertinsky volgen; volgen op het pad der revolutie en anarchie; volgen op de kronkelige wegen van misdaad en zonde....
	Aller aandacht richtte zich thans op den gewonde. Rothe had eerst getracht, hem alleen te helpen, maat spoedig inziende, dat dit zijn kunnen te boven ging, riep hij Hardensteins bijstand in.
	Guttmann, de arme Quttmann, was inderdaad zwaar gewond. Hij bloedde hevig. En de beide mannen, die hem hielpen, en die niet te vergeefs zooveel jaren van oorlogs-ervaring achter den rug hadden, wisten, dat deze bloeding ten spoedigste een einde moest nemen, zou niet tegelijk met zijn warme bloed ook Quttmanns jonge leven wegvlieden.
	En Christel hielp mee. Niettegenstaande de ontsteltenis, die het wreede gebeuren inzonderheid bij haar had teweeg gebracht, deed ze, wat ze kon. Ze droeg alles aan, wat tot het leggen van een verband dienstig kon zijn. Neen, nü zong ze niet. Hoe zou ze dit ook hebben ge*- kund! Maar in haar hart leefde toch de vaste zekerheid, dat God tegenwoordig was. Ja, op dit oogenblik méér dan ooit te voren voelde ze Zijn tegenwoordigheid. En haar hart bad; bad tot den Alomtegenwoordige, tot den Almachtige, om redding en behoud voor dezen gewonde.
	Merzmann hielp eveneens. Had hij in de eerste oogehblikken als verplet gestaan en was het hem onmogelijk, om te doen, wat Hardenstein en Rothe deden, toen hij Guttmanns gelaat zag, waarover een akelige bleekheid



	trok, móést ook hij helpen. Hij wilde óók den dood, die dreigde, tegenhouden, en met de anderen vechten voor het leven van zijn makker. Want diens dood drong de zèlf-beschuldiging in hem op zou ook hèm schuldig stellen; hij was mede-verantwoordelijk voor het vreeseüjk gebeuren. Zijn geweten zei hem, Bertinsky's medeplichtige te zijn.
	Was het de hulp, die met bijna deskundige hand Rothe en Hardenstein hem boden was het de teug wijns, die Merzmann hem drinken deed was het Christels’ dienstvaardigheid, die ze hem bewees; méér nog; haar gebed, dat ze voor hem opzond wat was het, dat den reeds naderenden dood van Guttmann wijken deed?
	Neen, nog was het gevaar niet geweken. Uren-aaneen, ja dagen wellicht, zou nog gestreden moeten worden, vóór de dood geheel teruggedrongen zou zijn. Maar vriènden waren het, die geen moeite te veel en geen arbeid te zwaar zouden achten, om den gewonde in zijn strijd om het leven bij te staan. En een zachte vrouwenhand zou met teederheid het lichaamslijden en de pijn pogen te verzachten....
	Guttmann was inderdaad zwaar gewond. Maar Gode zij dank, het moorddadig opzet, dat hem ten offer gekozen had, was niet gelukt....
	En toen werd na eenigen tijd, met de uiterste behoedzaamheid en zorgvuldig in dekens gewikkeld, Wilhelm Paul de trap afgedragen en in de auto gebracht.
	Hij wilde niet langer hier blijven, waar zoo bitter door hem was geleden. Naar huis moest hij, liggen in zijn eigen kamer. De voortdurende nabijheid van grootvader en nicht zou bovendien heilzaam werken, hoopte Hardenstein.
	Wilhelm vertrok niet, vóór Christel hem beloofd had, hem reeds den volgenden dag in de woning van zijn grootvader te zullen opzoeken....
	„Ik ben den boozen vijand ontkomen!” zei Wilhelm met een zucht van blijdschap, toen hij eindelijk met Fritz in de auto wegreed.
	„Bedoel je Bertinsky?” vroeg' deze.



	„Ja, hem ook,” luidde het antwoord. „Maar ik weet nu, dat een nóg boozer vijand mij heeft gevangen gehouden en van diens macht en geweld ben ik thans voor immer bevrijd!”
	„God zij geloofd!” herhaalde Hardenstein de woorden, die de Hofprediker dienzelfden avond had uitgesproken ...
	En toen.... kwam Wilhelm Paul thuis
	HOOFDSTUK XIV
	De goede keus.
	Wilhelm Paul, nieuw-benoemd lector aan de Freiburgsche Universiteit, begon voor de laatste maal aan de lezing van zijn rede, die hij ter inleiding van zijn lessen dacht te houden.
	„In de ziel van bijna iederen mensch woont een stil, „maar somwijlen onbedwingbaar verlangen, zich in den „geest buiten de sfeer dezer aarde te verplaatsen, en „daar-boven in die oneindige verten rond te dolen, onder „al de duizenden en tienduizenden lichten des hemels, „die de eeuwen door in heldere nachten hun fonkel„glansen door de ruimte heenwerpen. De mensch wil „weten....”
	Een licht tikje op de deur waarschuwde hem, dat er bezoek voor hem was. Even gleed er een trek van misnoegen over zijn gezicht, omdat zijn nicht Else, niettegenstaande zij wist, dat hij niet gestoord wilde worden, toch dit bezoek doorgelaten had. Doch toen, zonder op zijn binnen-nooden te wachten, de deur reeds geopend werd en Hardenstein de kamer inkwam, verdween zijn aanvankelijke verstoordheid terstond.
	„Ben jij het, Fritz,” zei hij blij-opgewekt. „Maar ik had je nog niet verwacht. Eerst morgen; op zijn vroegst vanavond.”
	„Toen de boot afgevaren was, had ik niets meer in



	Hamburg te doen. Ik ben trouwens niet graag alleen in een vreemde stad. ’k Ben ook liever in Berlijn, eerlijk gezegd.”
	„Wees nu een oogenblik nog méér eerlijk,” zei Wilhelm schertsend. „Zeg er bij, dat alle aantrekkelijkheden van Berlijn zich feitelijk sleéhts om één persoon ”
	„Dat kan ik niet,” viel Hardenstein, glimlachend om de opgewektheid van zijn vriend, hem in de rede. „Als ik waar moet zijn, zou ik van minstens drie personen moeten spreken.”
	„Goed, zeg dan maar niets meer,” gaf Wilhelm grootmoedig toe. „Want ik weet wel, hoe je over mijn grootvader denkt. En wat je vriendsdrap voor mij betreft nóóit zal ik kunnen vergeten, wat je voor mij gedaan hebt.”
	„En daarover wil ik niets meer hooren!” klonk Hardensteins antwoord. „We hebben immers een streep onder dat verleden gezet Maar ben je niet nieuwsgierig naar mijn reis? Wil je niet hooren, hoe ’t afscheid was ?”
	„Je hebt gelijk, Fritz. Vertel.”
	„’t Is spoedig verteld,” voldeed Hardenstein aan Wilhelms verzoek. „Guttmann was in het eerst de meest opgewekte van de drie. Hij praatte maar door en zocht door zijn kwinkslagen zijn reisgezelschap op te monteren ...
	„Dus de reis is Guttmann tot dusver niet nadeelig geweest?”
	„Welneen! Maar ik moet zeggen, dat Rothe en Merzmann beiden als om strijd voor hem zorgden. Zelfs het dragen van een handtaséhje werd hem niet toegestaan,” lachte Hardenstein.
	„Ga dan nu maar verder met je verhaal,” verzacht Wilhelm.
	„Weet je, wat mij zoo verwonderd heeft? Hoe dichter we bij Hamburg kwamen en, gisteren-middag, hoe meer het uur van vertrek naderde, des te meer veranderde de stemming ten goede. Rothe en Merzmann hadden de opgewektheid van Guttmann niet meer noodig. Ze bespraken, wat ze het eerst zouden doen, als ze in Brazilië



	kwamen en waren eenstemmig van meening, dat ze hoe eerder hoe liever het binnenland in moesten trekken...
	j,Juist. Ik heb van den aanvang af geloofd, dat ze dit moesten doen. Niet één van de drie is voor een kantoorkruk geschikt en voor handelsreiziger nog minder.”
	„Daarom ook vertel ik je dit. Want nu heb ik gelegenr heid, om je mee te deden, dat in hun gesprekken niet het minst je helder inzicht geroemd werd.”
	„Ga maar weer verder,” zei Wilhelm lachend. „Op deze soort van bijzonderheden ben ik in ’t geheel niet gesteld.”
	„Dan zal ik niets meer te vertellen hebben,” zei Hardenstein quasie-zuchtend. „Want werkelijk, Wilhelm, het was maar één naam, die telkens weer door hen werd genoemd en ....”
	„Wees nu liever ernstig, Fritz!”
	„Ik bèn ernstig, Wilhelm.... Maar goed, ik zal dan niets meer zeggen. Ik laat Merzmann en Rothe en Guttmann zélf spreken. Hier; lees!”
	Wilhelm Paul nam den brief aan, dien Hardenstein hem overhandigde. En hij las:
	„Gereed, om het vaderland te verlaten wie „weet: voor hoe lang? misschien wel voor altijd „verzekeren wij u nogmaals, innig leed te gevoelen om „wat er gebeurd is. Wij weten het: gij hebt het ons „vergeven, en Wij zullen ook de aansporing van uw „grootvader, bij God vergeving te zoeken, niet ver„geten maar tot het einde onzer dagen zal het „ons een hittere gedachte blijven, u misleid te heb„ben. Dat Wij u Wilden dwingen, een misdaad te „plegen, heeft ons zelf tot misdadigers verlaagd.
	„Wij danken u voor de ons betoonde edelmoedig„heid.
	„Wij verheugen er ons over, dat gij de gevolgen „van ons misdadig opzet te boven zijt gekomen. „En van harte wenschen wij u geluk met uw eervolle „benoeming aan de Udiversiteit van Freiburg.
	„OnZe beste wenschen voor uw gelukkige toekomst!



	„God zegene u en stelle u voor Duitschtand tot „een zegen!
	Rothe Merzmann Guttmann.”
	Een tijdlang heerschte er stilte in het studeervertrek. Wilhelm Paul was zichtbaar ontroerd door dit schrijven en Hardenstein, die begreep, wat er in de ziel van zijn vriend omging, eerbiedigde zijn zwijgen.
	Wilhelm was de eerste, die weer sprak.
	„Ken jij den inbond van dezen brief?” vroeg hij.
	„Ja,” zei Hardenstein. „En van heeler harte sluit ik mij bij hun wensch aan, dat God je voor Duitschland tot een zegen doe zijn.”
	„O, ik vrees soms zoo,” verzuchtte Wilhelm. „Neen, neen,” vervolgde hij haastig, toen hij zag, hoe verwonderd zijn vriend hem aanzag, „ik vrees den strijd niet, dien ik weet, straks te moeten voeren. Ik zie er niet tegen op, openlijk te getuigen, dat het spiritisme, zooals het zich voordoet, een leugen is, een duivelsch verzinsel, een misleiding. En ik zal straks ook, zooveel in mijn vermogen is, mijn arm vaderland terug trachten te brengen van den dwaalweg, waarop intellectualisme en een kunstmatig bedacht wijsgeerig stelsel het hebben gebracht. Maar ik vrees voor mij-zelf. Ik vrees, dat ik niet getrouw zal zijn. Ik vrees, dat er een tijd zal komen van verflauwing in de liefde. Ik vrees, dat ”
	„Vrees je ook, dat God dood is, Wilhelm?”
	„Maar Fritz!”
	Wilhelm was opgesprongen. Niet-begrijpend zag hij zijn vriend aan.
	„Heb je ooit van een vader gehoord, die zijn kind alleen laat op een gevaarlijken weg? Behoedt hij dat kind niet op gladde plaatsen? Neemt hij dat kind niet bij de hand, als het langs een afgrond gaat, waarin het mogelijk zonder zijn steun neerstorten zou? Draagt hij zijn kind zelfs niet, als het moede wordt en ”
	„Fritz, ik begrijp je. Mijn vrees, alle vrees, is misplaatst. Je bedoelt, dat wij op God, op onzen Vader moeten zien en ons overgeven aan Hem.”
	„Ja, Wilhelm; met lichaam en ziel! Want Hij zorgt!"



	En weer was het stil in Wilhelms studeervertrek. Maar..., was in déze stilte niet God?
	Neen, niemand behoefde iets te zeggen. De lippeu mochten zwijgen; de oogen spraken.
	Had thans Christels lied niet een diepen inhoud en was het niet heilig-waar:
	Qott ist in der Mitten:
	Alles in uns schweige
	Und sich innigst vor ihm beuge!
	Wer ihn kennt,
	Wer ihn nennt,
	Schlagt die Augen nieder,
	Gebt das Herz ihm wieder!
	En dien avond, in de huiskamer van den Hofprediker, las Wilhelm zijn rede. Grootvader had hem dit ernstig verzocht en Fritz en Else hadden eveneens met aandrang dezen wensch te kennen gegeven.
	In zijn gemakkelijken armstoel, het hoofd achterover geleund, de oogen gesloten, zat Hofprediker Paul en luisterde. En Fritz von Flardenstein en Else von Remsch, dicht bij elkander gezeten, beschouwden met aandacht het gelaat van den jongen geleerde, dat, in het eerst bleek van emotie, zich onder het lezen kleurde. Ook zij luisterden.
	Ja, luisteren móésten zij, allen. Want wat Wilhelm Paul daar las, was méér dan een inleiding op het wetenschappelijk onderricht, dat hij zou pogen te geven. Het was méér ook dan een uiteenzetting van de taak, die de wetenschap had ten opzichte van de menschheid. Het was de persoonlijke geloofsbelijdenis van een Christen! De Christen-geleerde, zich van zijn roeping tegenover God en den mensch bewust, gaf uiting aan wat er leefde in zijn ziel.
	Over het rijk der sterren sprak hij; van de duizelingwekkende diepten van het Heelal, waarin de Wetenschap tracht door te dringen, om den menschelijken geest te verrijken; van de onmeetbare verten, die zich uitstrekken achter ongemeten wijdten; van den wonderlijken, hoewel



	nog maar slechts ten deele bekenden samenhang, die al die werelden van sterren bijeen houdt.
	„Ja,” riep Wilhelm Paul uit, zoo vol vuur, alsof hij reeds sprak voor een uitgebreid gehoor, „dat Heelal, diè Hemelen vertellen Gods eere; diè hemel is het werk van Gods vingeren; diè maan en diè sterren heeft Hij bereid!.... De Wetenschap, in menschelijke verwatenheid, meende reeds de verordeningen des hemels te weten. Maar nog altijd geldt het Goddelijk Woord, dat uit een onweder tot den beklagenswaardigen lijder op den aschhoop kwam, hoewel hij was een man naar Gods hart; kunt gij de liefelijkheden van het Zevengesternte binden, of de strengen des Orions losmaken; kunt gij de Mazzaróth vóórtbrengen op haren tijd en den Wagen met zijne kinderen leiden?....”
	Fritz en Else zagen elkander aan. Ze glimlachten beide, maar in Else’s oog schemerde een traan. Ze luisterden. En Hofprediker Paul hield nog altijd zijn oogen ger sloten; mogelijk was alleen de bleekheid van zijn gelaat iets strakker nog dan voorheen.
	Wilhelm Paul las verder. Of neen; hij ging voort met getuigen:
	„De taak der Wetenschap is in de allereerste plaats, den mensch op te voeren tot God; hem te doordringen) van eigen nietige kleinheid en Gods oneindige grootheid Heft uwe oogen op omhoog, en ziet, Wie deze dingen geschapen heeft; Die in getale hun heir voortbrengt; Die ze alle bij name roept, vanwege de grootheid Zijner krachten, en omdat Hij sterk van vermogen is; er wordt er niet één gemist God in den Hemel moet worden gekend als de Bestuurder van het Heelal, erkend als de Bestuurder van het lot van landen en volkeren.... God moet worden gekend als de Schepper óók van de aarde. ledere vorm van wetenséhap, die het anders leert, gaat in tegen Gods Wil, is de machtelooze opstand van een enkel nietig stofdeeltje tegen den boven de wolken zich verheffenden berg De Panspermiehypothese voert den mensch steeds verder op den weg der verdwazing. God schiep den Hemel en Hij schiep de Aarde; Hij schiep den Mensch en Hij schiep de bestaans-



	;mogelijkheid voor ieder schepsel, dat de Aarde bewoont God, God alléén! En alléén God is groot! ”
	Was dit'geen bréken met heel de ongeloovige wetenschap? Was dit niet een zich in aanbidding neerbuigen voor de Opperste Wijsheid?
	„Duitschland,” ging Wilhelm verder, „of neen, niet Duitschland alleen, heel de wereld moet komen tot deze bekentenis; in zondigen hoogmoed, misleid door den Slangen-leugen, dat de mensch als God zou zijn, hebben wij ons van den Schepper afgekeerd. Wij zijn gevallen en onze val duurt nog altijd voort Maar wij willen opstaan en tot den Vader gaan en zeggen: Vader, wij hebben gezondigd tegen den Hemel en tegen U En dan ...
	Nu voor het eerst zag Wilhelm Paul om zich heen, rustten zijn oogen op dat drietal menschen vóór hem, die zoo om hem geleden hadden. Zijn stem trilde. Ook zijn oog werd vochtig, toen hij besloot:
	„En dan zegt de Vader tegen den tot hem teruggekeerden mensch: Mijn zóón ...
	Zóó wilde Wilhelm Paul zijn wetenschappelijk onderricht aan Jong-Duitsdhland aanvangen.
	Als een Christus-belijder.
	Als een, wiens afkeeringen waren genezen.
	Als een roepende in de woestijn, om tot de Wateren des Levens te komen.
	Als een kind van zijn Hemelschen Vader.



	INHOUD
	HOOFDSTUK
	BLADZ.
	I. Donkere Novemberdagen 5
	11. Gods leidingen 15
	111. In het gezin van den Hofprediker 29
	IV. Werken der duisternis 37
	V. Het complot 46
	VI. In de macht van samenzweerders 60
	VII. De nacht een licht om mij 72
	VIII. Te midden van den strijd 84
	IX. Een verloren dag? 93
	X. Dagen va» onrust 102
	XI. Een spel om het leven 110
	XII. De bevrijding nabij? 129
	XIII. Uit de macht van den vijand verlost .... 134
	XIV. De goede keus 151



	GULDENSSERIE
	In deze serie Volksboeken hebben wij dertig verschillende titels voorhanden. We laten de namen der boeken hieronder volgen. Het zijn alle boeiende verhalen met een uitnemende Christelijke strekking.
	R. v. Berchem. Een schijnend Hebt.
	F. Binde. Genezen.
	W. Brockhaus. Het geloof overwint. •)
	A. Carmichaël. Mimosa.
	A. lb Fbuvrb. In diepe plaatsen.
	Cl. Heitefuss. Ik zocht Hem.
	Van menschen, die onderweg waren.
	Howard Taylor. De opiumslaaf.
	M. Jakobs. De Herder roept.
	Afwaarts. *)
	Opwaarts. *)
	De kleinzoon van den Hofprediker. *)
	Labor. Op de kelën.
	N. P. Madsbn. De Ruiter op het witte paard.
	Wilha Riem-Vis. Om de dingen, die vergaan.
	Kr. Rot. Zonneland.
	Die verloren gaan.
	Drie kameraden.



	c. Z. J. Schaum. Voor de leeuwen *\ w/ c TT ! ' 1
	w, ochippers. Vaders jongen.
	De pleegzoon van den ketellappen i r 7~. '
	Oe boschwachter v/d. *)
	~ Beter dan goud.
	De Vleermuis.
	Het loon der zonde.
	Het Veerhuis en de Rozenrinni,
	De halfbroeders. *)
	Klavervier. *)
	Oog om oog. *)
	A. M. Weilbach. Zuster Dorete.
	Pnjs ingenaaid in geïllustreerden omslag /I._; 10 ex. f 7.50; 25 ex. f 16.25; 50 ex. /30._.’ Gebonden in linnen f 1.50 behalve de met een •) gemerkte titels. Deze zijn alleen in papieren bandje te bekomen è . . f\2s