LEGINDEN
	VAN GORCUM & COMP.M.V- UTJOWERS TO ASSEN
	«JHXSK« SECBOEK



	147 49



	



	



	Frysfc Sêgeboek



	Neiprintsjen, elc fen gedielten, is forbean.
	RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT
	1625 4819



	Printsjes fen J. Mulders
	Diel IV Leginden
	Oprjuchte to Snits yn 1800
	Utjown mei stipe fen Je Frysfee AkaJemy en it Friesch Genootschap voor Geschied-, Oudheid- en Taalkunde
	Yn it jier MCMXLIII ütjown to Assen fen Van Gorcum& Comp. N.V. (G. A. Hak & H, J. Prakke)
	Frysk Sêgeboek fen S. J. van der Molen



	F en deselde skriuwer binne yn it Ijocht fown: Oanteikeningen oer it Fryske Loerehtis (Snits, 1938) UtsjucK. in bondel fersen (Boalsert, 1938) Frysk Sêgeboek, dl. I. II en 111 (Assen. 1939. 1940 en 1941) Het Saksische boerenhuis in Zuidoost Friesland (Groningen, 1941) Het Drentsche boerenhuis en zijn ontwikkeling (Den Haag, z. j.) De Friescbe Kalenderfeesten (Den Haag, 1941) Het Friescbe boerenhuis in twintig eeuwen (Assen, 1942)
	Printe yn de koekprinterij fen Van Gorcurn & Comp.



	Nei de wijde oerleveringen hab ik yn dit diel opnommen hwet it stirtswyljen nei’t de dielen I oant en mei 111 yn it ljocht kommen wieme, yette opsmiten hat. Ta det stirtswyljen habbe meiwirke de hearen A. K. de Boer, to Pitersbjirrum; C. Bosma, op ’t Hearrenfean; E. B. Folkertsma, to Ljouwert; D. Franke, to Bütenpost; W. Idema, to Assen; E. S. de Jong, to Wanswerd; Mr. A. S. Miedema, to Heemstede; J. Minnema, to Moarmwald; dr. H. Tj. Piebenga, to Riis; dr. Y. Poortinga, to Menaem; R. S. Roarda, to Ljouwert; KI. Sierksma, destyds to Ljouwert; J. R. W. Sinnighe, to Amsterdam; J. Stienstra, to Boarnbirgum; Sj. v.d. Veen, to Langeloo; Theun de Vries, to Amsterdam; H. v.d. Vliet Sr., to Lippenhuzen; N. J. Waringa, to Apeldoarn; S. E. Wendelaer Bonga, to Dokkum en A. M. Wybenga, to Nijewier, dy’t ik allegearre tankje for hjarren meiwirking. De Fryske Akademy en it Frysk Genoatskip bin ik tank skildich for it subsydzje dêr’t hja elts for de helte goed for sein habbe, wylst ik ta bislüt yetris de Fryske Bibleteek tankje wol, det hja dit wirk yn hjar rige ütjeften opnommen hat. En hjirmei nim ik öfskied fen in stik wirk det jierren myn tiid en omtinken frege hat en det my, al fierder wirkjende, hieltiten klearder ynsjuch jown hat yn it libben en it wêzen fen üs Fryskt minsken. In ynsjuch, det myn ljeafde ta Fryslan yette forgreate hae. Grins, Maityd 1942. S. J. van der Molen.
	OjcunAui. Mei dit fjirde diel is it Frysk Sêgeboek êfsletten. Det wol fensels net sizze, det der nou gjin sêge mear ünder it folk libbet dy’t hjir net yn stiet. Mei mear meiwirking scoe der grif noch wol ien en oar byinoar brocht wirde kinne, mar ienris moat men der doch in spjeldtsje by stekke.



	



	A. Fen üs Ljeaven Heare 391 B. Fen hilligen en frommen 393 C. Fen Godlike wrake . , . . 435 D. Fen wünders en wünderlike wirken 450 E. Fen tsjerken en kleasters 461 F. Oare leginden 467 Taheakke: I. Mythologyske sêgen 472 11. Divelsêgen 516 111. Histoaryske sêgen 521 Boarnen 525 Register 530
	ynAaêd. LEGINDEN EF WIJDE OERLEVERINGEN.



	



	4. £eqmdm eft uüj,d& aeJi£ev~eAmq>en. A. FEN US LJEAVEN HEARE. De readskonk. De readskonk, in plant mei in reade stalle dy’t yn ’t wyld groeit, hat op hjar blêd in read plak. Der hat sa’n plant ünder it krüs fen Jezus stien en do foei der op hjar blêd in drip fen it hillige bloed. Sünt hat de readskonk det reade plak halden en neamt men de plant yn ’e Dokkumer Walden Jezusbloed. G. Postma, Wirden en ütdrukkingen üt ’e Bibel. Hs. Prov. Bibleteek. It hostywünder to Skraerd. De fyfte April 1414 biwillige paus Johannes XXIII fen Bolonje üt in tydlike forjiffenis fen sünden for de bisikers en stipers fen ’e tsjerke to Skraerd, om sa oan jild to kommen det dit brekfallige bouwirk wer opholpen wirde koe. De oanlieding ta dit foarrjucht wier in hostywünder det in jiermennich tofoaren yn ’e Skraerder tsjerke bard wier en dêr’t yn it pauslik brief fen sein wirdt, det Jarich, rektor fen det Godshüs, der tynge fen dien hie. 25
	De Readskonk.



	en hast yn bloed foroare wier; dêrom hiene hja it mei de weardigens dy’t derby foege, yn ’e tsjerke biwarre, likernóch fjouwer jier lang. In greate kliber folk üt ’e omkriten wei plichte do in jiermenmch, oanstitsen fen iver for it leauwe, yn dizze tsjerke gear to kommen om det sakremint to oanskögjen. Reimers, Friesische Papsturkunden, bl. 30—31. It wünder fen it hillich sakremint. Do’t der for de greate séreize nei ’t hillige lan üt alle lege lannen skippen oproppen waerden, waerd oan alle prêsters forbean om it hillige sakremint fen Gods lichem by hjarren op hjar skippen to halden. En alle skippen fen alle lannen folgen dit biedwird op, ütsein in skip üt Fryslan; dêr haldde men it sakremint by yen, nettsjinsteande de miene oarder. Mar hja ünderfounen den ek al gau de straffe en de boete for sokken oerhearrigens, hwent troch de biskikking en it oardiel Gods forgyng it skip en de ljue dy’t der op west hiene, moasten fen ’e oare skippen redden wirde. En do’t hja nei de doaze mei it hillige sakremint fregen, seagen hja dy doaze mei it Godslichem üt ’e fierte wei oer de sé op hjar tasetten kommen, as dreau in seilde doaze. Do’t men op ien fen ’e skippen de doaze opfiske en it hillich sakremint weardich üntfong, seach men it greate wünderteiken, det it doaske iepen en bleat troch de séën en streamingen fen it wetter syld wier, sünder det der ek mar it lytste dripke wetter ynkommen wier. Dit is tsjüge fen hear Herman, deken yn e Sunte Gereontsjerke yn Keulen, dy’t derby west en it wünderteiken sjoen hat, det er yette lang oan ’e minsken forteld hat. Caesarius von Heisterbach, Dialogus miraculorum, 111, 23.
	Neffens him wier ta syn greate binijïng it oanbiddelik sakremint fen 'e Eucharisty yn it stal fen it brea lyk as it fen ’e Roomske tsjerke en de Roomske prêsters konsekrearre wirdt by de plechtige missen ünder it bloed boppe in alter fen ’e tsjerke foun. De rektor en de vikaris hiene beide sjoen, det it hillich sakremint bloed ofjoech



	„Bonifacius teach hiele Fryslan troch en preke, nei’t er de heidenske ritus fordreaun en de dwaling fen it heidendom toneate dien hie, neffens it Wird fen de Heare. Hy boude, nei it forrinnewearjen fen de êfgodsbylden, iverich tsjerken en dope forskate tüzenen manljue, frouljue en bern, stipe fen syn meistanners, de koarbisskop Eoban, dy’t er yn Trecht it bisdom fen de Friezen oerdroegen hie ta help yn de swakkens fen syn alderdom en ek holpen fen de prêsters en diakens, mei namme Wintrung, Walthere en Aethelhere, en de Leviten Waccar, Gundakar, Illehere en Hathowulf dy’t yn ’e kleasterlike müntse-oarder opnommen wierne. Hja struiden yn ’e mande mei de hillige Bonifacius it sied fen it himelske libben ünder it folk en krigen troch Gods genede sa’n namme, det hja, dy neffens it foarskrift fen de apostolyske leare ien fen hert en ien fen siele wierne, ek ien en deselde palm fen it martlerskip en fen de oerwinningshearlikheid bihellen.
	B. FEN HILLIGEN EN FROMMEN. Bonifacius.
	De hillige Wulfran.



	Do’t er it hein en fier forsprate folk de dei to witten dien hie, det de neophiten (nije bikearlingen) en dopelingen mei it oplizzen fen ’e han fen de bisskop wijd wirde scoene, gyngen hja allegearre wer op hüs oan, om op ’e dei fen ’e konfirmaesje wer meienoar to forskinen. Mar do’t de biskate dei oanbriek en it dage, kamen ek yn pleats fen frjeonen fijannen en nije boalen yn pleats fen nije leauwenden opsetten, dy’t swaeijende mei wapens, mei spear en skyld, it kamp bistoarmen. Op slach forlieten de mannen hjarren tinten en sochten om wapens en bisochten dy’t opskreaun wierne for de hillige martlersdea to biskermjen tsjin de forwoedene macht fen it folk. Marde Godsman rop by it opkringen fen de tierjende heap syn geastliken, naem de reliken fen de hilligen, dy t er jimmer by him plichte to dragen, kaem ta de tinte ut en forbea de striid, wylst er sei: Mannen, lit de striid bliuwe, hwent it wiere tsjügenis fen de H. Skrift leart üs net kwea mei kwea, mar kwea mei goed to forjilden. Ek is de lang forwachte dei al oanbritsen en de hearlike tiid fen üs üntbining is net fier öf. Wêz dêrom sterk yn ’e Heare en fordraech tankber hwet Hy genedich oer üs biskikt. Hoopje op him, hwent Hy scil jimme siele forlosse.
	Tsjin ’e prêsters en diakens en mannen dy’t yn ’e legere graden God tsjinnen, spriek er mei moanjende wirden as fen in heit: Mannen en broerren, wêz moedich fen herte en eangje net for dejingen dy’t it lichem deadzje, mar dy’t de siele, dy’t ivich libje scil, net fordwaen kinne. Forbliidzje jimme nammerstomear yn e Heare en bifêstigje it anker fen jimme hope yn God, dy t jimme aensens it lean fen ’e ivige werforjilding jaen en jimme yn ’e himelske kontreijen in wente by de ingels oanwize scil. Jow jimme net oer oan ’e idele fornoegens fen dizze wrald; lit jimme net meislepe fen minsklike eare dy’t sa wif is, mar gean mei stanfêstens hjir yn ’e
	Mei’t sa troch Fryslan it ljocht fen it leauwe striele en it loksillich ein fen üs hillige neijeroan kaem, sloech er (yn 755) oan de igge fen de Boarn, de skieding fen de grinsgebieten dy’t Ostor- en Westerraeche neamd wirde, syn tinte op.



	driigjende tydlike dea, det jimme mei Kristus hearskje kinne yn ivichheit.
	Wylst hy mei dizze formoanning de learlingen oantrune om de kroane fen it martlerskip to fortsjinjen, foei de hiele wylde kloft fen ’e heidens mei swirden en oar kriichsark op hjarren oan en makke de lichems fen ’e hilligen fen kant yn in heilbringende moard. Do setten hja jubeljend oer ’e dea fen ’e rjuchtfeardigen ta op ’e oerwinningsbüt fen hjar fordoemenis, forrinnewearren de tinten, parten de büt, ek de boeke- en relikekassen, om’t hja tochten, det der in protte goud en silver yn siet. Do gyngen hja nei de skippen dy’t hjar libbensünderhald ynhaldden, ek in stealtsje wyn yn tichte fetten. Hja bigounen to drinken, mar tagelyk ünder inoar sa’n spil to meitsjen oer it ünderstelde jild, det hja de wapens yn in misbaerlike striid tsjin inoar kearden. Dy’t libben oerbleaunen founen yn ’e kassen boeken for goud, blêdden fen godlike wiisheid for silver. Bikaeid smieten hja se oer it lan, yn ’e reiden, ef op forhoalene plakken, mar troch de genede fen ’e Almachtige God en de foarbea fen ’e hillige Bonifacius, de hege bisskop en martler, waerden hja nei forrin fen tiid sünder slyt ef wryt werfoun en nei it kleaster Fulda stjürd, dêr’t hja yet oant hjoed de dei ta it heil fen ’e sielen tsjinje.” Wilibald: Vita Bonifacii, Cap. 35—37; Wumkes: Paden I, bl.4448.6—48. Brea yn stiennen foroare. De moardners fen Bonifacius rjuchten nei de moard in feestmiel oan, mar al it brea op ’e dis foroare opslach yn stiennen dy’t yette ieuwen letter yn it kleaster to Dokkum biwarre waerden. Om hwet ta hjarsels to kommen, süpten hja hjarren in stik yn ’e krage, krigen spil en stieken elkoar do dea mei deselde messen en swirden dy’t hja tsjin ’e bisskop brükt hiene. Hs Occa Scarl. bl. 79, yn: Vrije Fries 1906, bl. 313.



	Dizze sêge wirdt ek yn in oare foarm forhelle: Op in kear wier de hillige Bonifacius ünderweis troch Fryslan. De lange reize hie him wirch makke en hy krige skroei. Do t hy by in hüs kaem dêr’t in frommins yn ’e doar stie, frege hy hjar eft hja ek in stikje brea for him hie om de honger to fordriuwen. Mar hja sei, hja hie gjin brea yn ’e hüs. Do’t de hillige yetris frege, swarde hja, as hja brea yn e hüs hie, den mochte it yn stiennen foroarje. Om dizze falske eed strafte God de frou en al it brea det hja yn foarrie hie, foroare yn stiennen. Yet lang dêrnei waerden dizze stiennen to Dokkum biwarre en oan e leauwenden sjen litten. Com. Kempii, de situ, origine etc, bl. 293. Yette letter waerden hja yn ’e noardlike mürre fen ’e Moarmwaldster toer bimitsele. Dr. Botke wiist der op det ien sa’n stiennen brea dêr yette to sjen is: „Gean mar ris oan de Noardkant stean en bisjuch den de toer ris op en del, den scil men dêr in stien sjen, dy’t dêr rjuchtop ynset is twisken de oare lizzende kleastermoppen. Ik stel my foar, det dit it brea is üt Bonifacius' tiid.” De gritenij Dantumadiel, bl. 310. De moardners fen Bonifacius. De moardners fen Bonifacius waerden foroardiele om in ivich kenteiken to dragen, det fen slachte op slachte forerfde. Net allinne waerd hjarren doarp Moardnerswald neamd, letter ofsliten ta Moarmwald, marde mannen üt ’e neiteam habbe, as hja berne wirde, ek in wyt plak ef in tüf wyt hier op ’e holle. Ek de famkes rinne der üt troch in nuvere kealens dêr’t yn Fryslan algemien om lake wirdt ). Neffens in oare lêzing hat de neiteam fen ’e moardners grouwe grize hierren op ’e efterholle, dy’t wol hwet fen de stirt fen in bist wei habbe 2). 1) Guicciardini, Beschr. v.d. Nederl., oanhelle yn: Havard: De bedreigde grenzen, bl. 65—66. 2) Com. Kempii, de situ, bl. 295.



	Mar do’t de terp skraechwirk ré wier en de wenten der hast al stiene, üntdiek men, det der yn ’e hiele krite gjin boarne wier mei farsk wetter.
	De greve fen it lan, Abbo, dy’t fen kening Pepyn hjir hinne stjürd wier, ried do mei syn feinten op hynders om e terp hinne en hja biseagen it wirk. Dêrby rekke ien fen 'e hynders mei de foarste poaten yn ’e groun en sloech wyld mei de efterste om op e foetten to bliuwen. De oaren dy’t dit üngelok seagen, sprongen gau fen ’e hynders of om de guds üt ’e klaei to lüken. Do waerd hjarren ynienen in bjusterbaerlik wünder biskern. Klear en lekker wetter spuite omheech en streamde sa yn it wylde wei al mar fierder, det it like op it lést suver in wjittering. Alle man preau dit wetter en priizge God for it wünder det er Corn. Kempii, de situ, bl. 295. Wilibald: Leben des H. Bonifazius. / In oare lezing, yn ’e foarige ieu yn ’e folksmüle to Dokkum, oer dizze saed seit: De hillige Bonifacius kaem op in kear op it hynder lans dit sté. It hynder hie toarst. De hillige man stiek do de han ut en it hynder sloech mei de poat op ’e groun. Op itselde stuit sprong der in kleare welle op. Havard, bl. 70. Schotanus dy’t yn syn biskriuwinge fen Fryslan de sège fen greve Abbe ek meidielt, is fen bitinken, det de „Hippocrene” fen Dokkum „inde Stadt aen ’t ende op ’t Kerckhof is”. Dizze saed bistiet yette en hjit de Fetsefontein. Yn ’e gevel fen in hüs foar dizze pomp oer sit in stien mei opskrift: „Dit is de Fetze-
	De saed fen Bonifacius. Op it sté dêr’t it kostbre bloed fen Bonifacius forgetten wier, smieten de Friezen letter in tige greaten terp op om de oanfallen fen ebbe en floed óf to kearen. Op dy terp woe men in tsjerke bouwe en ek in wente sette for de tsjinstfeinten fen God.



	fontein 1712”. Neffens somliken scoe de namme Bonifacius bitsjutte: de goede Fetse.
	De „rjuchte” saed fen Bonifacius leit lykwols in eintsje büten de stêd en alle jierren tsjugge dêr Roomske béfeartgongers hinne. Tsjintwirdich bisit de Bonifacius-tsjerke to Dokkum de folgjende reliken fen ’e martelder: in part fen ’e plasse fen Bonifacius; in oar part fen ’e selde plasse, yn goud set; in kazufel yn ’e foarm fen in klok (dy’t lykwols neffens de „Voorloopige Lijst” üt ’e leste helte fen ’e 12te ieu wêze moat); in koarkape üt ’e selde tiid, fen ljochtblauwe side, en in stien yn ’e foarm fen in trochsniene böle dy’t neffens de oerlevering üt ’e itensfoarrie fen ’e bisskop ófkomstich wêze moat. Yn ’e skatkeamer fen ’e Ald-Roomske gemeinte to Utert wirdt in stiennen striidhammer mei houtene stalle biwarre dêr’t Bonifacius mei deaslein wêze scoe.
	De Fryske skiednisskriuwer Cornelius Kempius (1520—1589) wit yet to forheljen, det, do’t er yn syn jongejierren to Dokkum op skoalle gyng, der fiif breaën wieme, fen ’e martelder yn stien foroare, dy’t hjarren rook en smaek yette net forlern hiene. Fierders neamt er as reliken in tsjelk fen klearebare goud, in ivoaren hardersstêf, in kazufel en in parkeminten testemint mei Italjaenske letter, fen Bonifacius seis skreaun. Dizze dingen plichte de martelderby de mis to brüken. Alle jierren waerden dizze reliken fen in greate kliber folk op Sunte Bonifaciusdei tige foreare. (Oanhelle yn: Kritiek der Friesche Geschiedschrijving, I, bl. 132.)
	De folksmüle.
	Neffens de folksmüle yn ’e Walden hinget Bonifacius syn gud, syn sabel (= stêf) ensf., yet yn ’e tsjerke to Moarmwald. It wirdt goed byinoar halden.
	Oer de saed to Dokkum wist men my to forheljen, det dy üntstien wier mei’t Bonifacius mei syn „sabel” op ’e groun slein hie en hjitten hie, der scoe wetter komme.
	In oare lezing, blykber ek oan ’e folksmüle üntliend, fynt men by Wal. Dykstra (Uit Friesland’s Volksleven, I, s. 28). Dy forhellet oangeande it üntstean fen de boarne, det Bonifacius, do’t er oanfallen wier, syn hynder op side treau om oan de moardners to üntkommen. Marit bist wier mei de efterste poaten yn ’e groun weisakke, det men hie de rider gau to pakken. Do’t it hynder de poaten wer üt ’e groun litsen hie, üntstie der in fontein, de Bonifaciusfontein.



	It folk forhellet dêrfen, det Bonifacius op syn reizen oer Donkerbroek en Hoarnstersweach by dizze saed lans teach. Yn de saed wier in gouden klokje, det him de tiid oanjoech. Spitigernöch is de saed ynfallen, mar it gouden klokje moat der yette lizze en hwa t goed taharket kin it ek lieden hearre.
	It sté fen de Bonifaciuskapelle is yet oan to wizen; der is lykwols neat oan to sjen.
	Folksmüle.
	Willebrord.
	De dunen fen Skiermüntseach.
	De hillige Willebrord wier de earste dy’t it nije leauwe forkindige op it woaste eilan Skiermüntseach. De wylde weagen fen ’e sé sloegen lykwols hieltiten oer it eilan hinne en toheisteren it slim, det de bikearde heidens habbe grif yn great gefaer tahalden. Do woe de Heare troch de fortsjinsten fen syn profeet in ein meitsje oan ’e fornielings fen ’e Oseaen. De hillige Willebrord naem syn harderlike stêf, loek in fürge by de fêste wal lans en efter him riisde in lange rige sanbergen op, dy’t de oerstjüre weagen kearde: de dunen. It wier ef rop God de sé ta: hjir oan ta en net fjirder.
	Dom Pitra, La Hollande Catholique, oanhelle yn: Havard, De bedreigde grenzen, bl. 83—84.
	De Willebrordus-dobbe.
	De earste dobbe efter it protestantske tsjerkhóf (eartyds it algemiene hof) fen Nes (Am.) wirdt yet de Willebrordus-dobbe neamd.
	P. J. Braaksma, alearen boppemaster to Nes, forklearret dizze
	De Bonifaciuskapelle by Wyn-jeterp. Alear stie op it ein fen de Skoatterlanske Kompejonsfeart, twisken Hoarnstersweach en Wynjeterp, de Bonifaciuskapelle. Yn letter tiden waerd dy öfbritsen en wier der allinne mar mear in saed fen oer.



	sünder mis nijsgjirrige namme mei to wizen op ’e bikearing fen e heidens troch Willebrord op Fostalan, dêr’t hy dos it Amelan for haldt: „De Heid’nen bogen zich niet meer Voor ’t afgodsbeeld, voor Fosta, neer, Maar voor den Heer”, Zegt de historieschrijver. Ze zijn gedoopt in ’t vrije veld Met ’t water, dat uit d’ aarde welt In Willebrordus’ vijver. Het water dat hier welt uit d’ aard Riep pelgrims op ter bedevaart En werd bewaard, Door ’t sacrament geheiligd. De pelgrimsschepen lagen daar, In gindsche, onherkenb’re maar, Voor weer en wind beveiligd. Het klooster *) is al lang gesloopt, De kuil, naar Willebrord gedoopt, Werd onverhoopt Een drinkdobbe inde landen, Maar inde schoone Clemenskerk Vertoont een raam het godsdienstwerk Van Willebrordus’ handen. Braaksma: Ameland (berijmde gids), bl. 9—ll, 63. *) Foswert. Liudger. Under it regear fen kening Redbad wenne der yn ’e Dokkumer omkriten in ryk ealman, mei namme Ado Wursing. Fen it folk waerd er tige achtenearre, mar, howol er seis yette heiden wier, doarst er it doch tsjin Redbad for de Kristenen opnimme. Hy rekke



	Wylst er tahaldde yn it lan fen ’e Franken, hie hy in soan krige dy’t er Tyadgrim neamde. Earst nei syn heite dea boaske dizze Tyadgrim oan Liafburg, hwêrfen twa broerren de earste Fryske jongfeinten wierne dy’t yn ’e geastlike stan opnommen waerden. Liafburg wier de dochter fen Nithead en Adelbert en hja kaem üt in trêftich
	Frysk slachte. By hjar berte is hja op wünderlike wize yn it libben halden, wirdt der forhelle. Om’t hjar heit en dy allinne mar famkes krigen, wier hjar beppe dy’t yette oan it heidendom hong tige lilk en do’t it achtste bern fen Nithead en Adelbert wer gjin jonge wier, ornearre hja, den moast der mar in greater offer brocht wirde. Hja hjitte in tsjinstfeint om de lytse poppe foartdaliks to fordrinken. Det mocht neffens ald-Frysk rjucht, salang de krekt-berne yet neat
	hawn hie. Do’t de feint it berntsje den fen kant meitsje scoe, haldde de lytse hjar stiif oan ’e ranne fen ’e reinwetterstünne fêst en gülde sa lüd, det in bürwiif der op of kaem en der in skoatteltsje foar striek. Hja krige it bern ünforsjoens oan en fleach der mei yn e hüs. Hja striek de lytse Liafburg gau hwet hunich twisken de lipkes en redde hjar dêrmei it libben. De feint kaem efkes letter yn ’e keamer en easke it bern op. Mar hy mocht it net deadzje, hwent de lytse faem slikke hjar om e lipkes: hja hie dos al hwet iten hawn. En sa moast er den Liafburg wol by de bürfrou efterlitte, mar hy liet it minske swarre, det hja it to-mük greatbringe scoe, hwent dealde beppe mocht it net witte. De mem seis waerd der wol fen op ’e hichte brocht en dy soarge der fensels wol for, det it lytse harterke goed hjar gerak krige. Earst do’t de heidenske beppe kaem to forstjerren, kaem Liafburg
	wer by heit en mem werom. Dizze Liafburg waerd letter de mem fen Liudger, dy t yn 744
	mei de kening yn tsjok waer det fen dy gefolgen wier, hy moast flechtsje. Nei Redbad syn dea sette er him wer yn Fryslan nei wenjen en wol to Wjirrom.



	to Wjirrom berne waerd. Do’t hy yet in jongfeint wier, joech er al to kennen, hy woe for geastlike oplaet wirde. Toalf jier ald reizge er nei Utert ta en krige dêr ünderrjucht fen abt Gregorius. Acht jier letter studearre er to York, yn Ingelan, ünder lieding fen Alkuyn. Op dy syn oanrikkemedaesje makke Karei de Greate him letter bisskop fen Munster en joech him de Fryske Ommelannen ta in wirkfjild. Dêr hat er tige skrept for de nije leare.
	Altfridus, Vitae Sancti Liudgeri; Van den Bergh, Ned. Volksoverl. en Godenleer, bl. 103; Wolf, Niederl. Sagen, bl. 222—223.
	Liudger en Bernlef.
	Do’t Liudger op syn preekreis troch Fryslan yn it doarp Helwerd (by Uskwerd) komd wier, noege in eale frou, mei namme Mensuit, him yn hjar hüs to gast. En sjuch, do’t hy dêr mei syn learfeinten om ’e tafel siet, waerd in bline oan him foarsteld, in Bernlef, dy’t heech oanskreaun stie by it geafolk om’t er tige ynnimmend wier en de affaers hjar dieden en de keningen hjar kampen mei sang en snaren goed wiste foar to dragen. Mar trije jier lang wier er mei blinens slein, det der bleau him gjin sprankeltsje ljocht, seist net it minste gesicht oer.
	Do’t nou Liudger mei in blier wêzen de bline oansjoen hie, frege er him: Wolle jo net by my bychtsje ? Op syn tawird moast er de oare deis werkomme. Hja metten inoar wylst de Godsman op in hynder siet. Dy krige de leije fen Bernlef syn hynder, naem him ünder fjouwer eagen, en do’t Bernlef syn sünden bychte hie, joech de Godsman him paslike boete. Dêrop teikene hy syn bline eagen yette mei in krüs en wylst er de han foar him ütspraette, frege er: Sjugge jo hwet? Ja, sei er ynbliid, ik sjuch jins han. Tankje den de almachtige God, wier it andert.
	Do’t hja it nou fierder ünder it petearjen hiene oer it Roomske leauwe en oer ’e ünderskate bilangen fen ’e siele, kamen hja yn it doarp Warfum. Kinne jo sjen hwet dit is?, frege er him. Ja, sei er,



	Under it twade forbaljen fen ’e godsfeinten üt Fryslan joech de hillige Liudger Bernlef oarder, om’t men in bulte mei him op hie, hüs oan hüs to gean en as er de memmen oertsjüge hie det hjar berntsjes yn deadsgefaer wierne, dy to dopen, ef hjarren ienfaldich yn it wijde wetter to dompeljen yn ’e namme des Hearen, ef oer hjar hollen wetter to jitten ünder it oanroppen fen ’e hillige Trijeienheid. Hy foldie willich oan dy opdracht en doopte yn dy rüzigetiden achttjin bern, dy’t allegearre nei de dope forstoarn binne, ütsein twa dy’t de sillige Liudger letter, do’t it frede wirden wier, mei de hillige salving fen it foarmsel bifêstige.
	Hwerearne Bernlef syn woldwaender mette, learde er psalmen fen him en de forljochting dy’t er krige hie, bleau yn him, oant er ald en „der dagen sêd” yn frede restte. Do’t syn wiif ünder triennen frege: Ho scil ik nei dyn dea yette libje kinne, wier it andert: As ik it by üs Ljeaven Heare klear krije kin, scilstou nei myn dea net lang mear op ierde wêze. Hja wier soun en bést, do t hja dit andert krige, mar fjirtjin dagen neitiid folge hja him for ivich.
	Vita Liudgeri 403—419, oerset fen dr G. A. Wumkes yn: Bodders, bl. 45-46.
	Liudger op Foseteldn.
	Op oanstean fen ’e keizer teach Liudger nei in eilan, det op ’e grins laei twisken it lan fen ’e Friezen en det fen ’e Denen en det Fosetelan hiet nei de god Fosete dy’t de heidens dêr forearen. Do’t it skipke tichter by de igge fen it eilan kaem, naem Liudger in krüs
	dit is Warfum, ik sjuch klear de beammen en de hüzen. Tankje den de Almachtige, det er jo ljocht jown hat, andere Liudger. Do’t men yn Uskwerd kaem dêr’t in bidhüs boud wier, liet er de bline bidde en God tankje. Ek lei er him mei in eed op om foar syn eigen dea gjinien de oarsaek en tadracht fen syn genêzing oer to tortellen. Bernlef joech dêr syn wird op, en in deimennich bearde er det er blyn wier en liet him fen in oarenien liede. Earst nei Liudger syn dea makke er bikind, ho’t er wer sjende wirden wier.



	yn ’e han en song de sechtichste psalm. Do seagen dejingen dy’t mei him op it skip wierne, in tichte reek ef dize boppe it eilan omheech gean, dy’t yninoar krong en weiwaerd. En Liudger sei: Sjuch, broerren, det wier de divel dy’t fen ’e Heare fen it eilan fordreaun waerd. En hy stapte blier oan lan, preke it Evangeelje en doopte de nije Kristenen yn in boarne. It hillichdom fen Fosete forrinnewearre er en boude yn it plak dêrfen in kristlike tsjerke.
	L. Surii vitae Sanctorum Martius, bl. 256, yn: Wolf, bl. 223.
	Liudgers fisioen.
	Nei de bikearing fen Fosetelan woe Liudger ynitlanfensynberte in kleaster stiftsje, mar yn in goddelik fisioen yn syn dream is him det ófret.
	Men liet him swarte tsjustere wolkens sjen dy’tütitNoarden wei oer Fryslan dreauwen en dy’t midden op ’e dei de sinne fortsjusteren. Nei in skoftsje briek de sinne linkendewei wer troch en fordreau de wolkens nei ’t Noarden.
	Do’t Liudger wekker waerd, fortelde er oan syn sister dizze dream en hy lei hjar üt det dy dream op de ynfallen en de plonderingen fen ’e Noarmannen sloech dy’t nei syn dea Fryslan tamtearje scoene. Dêrom seach Liudger fen it wirk óf en teach nei Dütsklan ta, dêr’t er oan ’e Roer de abdije Werden stifte. Syn dream is ütkommen do’t Liudger in heale ieu wei wier, kamen de Noarmannen opsetten en it earme Fryslan blette üt tüzen wounen. Schotanus, De Geschiedenissen Kerckelyck ende Wereldtlyck van Friesland, fol. 61. De hillige Wulfran. Do’t Wulfran preke ünder ’e Friezen, barde it det in jonge, seis üt det folk fen komöf, bistimd waerd om oan ’e goaden offere to wirden. Men laette him nei de strop. Mar Wulfran smeke de yet net



	In oare kear waerd it Fryske folk toriede om twa jongeljue nei heidenske trant to offerjen. It lot trof twa, dy’t for det doel finzen nomd waerden. It wierne bern fen in widdou. Men brocht hjarren nei in plak op ’t stran, dêr’t de sé in eilan foarme, op in sté det by ebbe ündjip wier, mar dêr’t by floed djip wetter stie. By leech wetter waerden hja dêr delset, om by it opkommen fen ’e floed forswolge to wirden. De iene wier saun, de oare fiif jier ald.
	Do’t it wetter opsetten kaem, bisocht de aldste yette de jongste oan ’e earmtakken op to tillen, wylst hja neigeraden yn ’e floed weisonken. By det toaniel wier de hartoch mei in greate kliber oanwêzich. Mar gjin meilijen makke de stiennen herten weak. Wulfran forsocht om him it libben fen ’e jonges to jaen, sizzende, det it net foege, minsken dy’t nei Gods byld skepen wieme, ta boartersgüd fen’ekweageastentomeitsjen. De ünleauwige hartoch sei: As Kristus hjar üt dit gefaer forlosse kin, stean ik hjarren of; den mei Kristus hjarren God wêze en hja syn tsjinstfeinten.
	Wulfran bea; de wetters fen ’e floed streamden gear ta in hege berch, det it op it plak dêr’t de jonges stiene, droech waerd. Do kuijere Wulfran oer ’e weagen yn bywêzigens fen ’e klibers heidenen. Hy kaem by hjarren, fette de iene mei syn lofter-, de oare mei syn rjuchterhan en brocht hjar bihalden oan ’e wal.
	De hillige Wulfran fear ris oer sé nei Fryslan. Do’t de ure for it opdragen fen it misoffer oanbritsen wier, waerd it anker ütsmiten, en it skip laei ünforweechlik stil. De tsjinjende diaken liet lykwols
	kerstene hartoch fen ’e Friezen: Jow my it libben fen dy jonge. Do waerden de heidenen lilk en foridelen syn bea, sizzende: As dyn Kristus him üt deadsneed forlost habbe scil, mei er for altiten oan Kristus en dy tahearre. De jonge bleau sa’n twa üren oan e galge hingjen. Underwilens laei Wulfran op ’e knibbels yn it gebet ta de Heare. De koarde dêr’t de jonge oan hong, briek en hy foei op ’e groun. Wulfran naem him by de han en sei: Yn ’e namme fen üs Heare Jezus Kristus, gean soun oerein. En sa barde it.



	de „patena” yn it wetter falie. O wünder! op it gebet fen ’e bisskop kaem hja üt ’e djipte wei wer boppen en kearde yn ’e diaken syn hannen werom. Vita S. Vulfranni, nüm. 2by Ghesquierus T. VI, bl. 525 ensf. Nei de oersetting fen dr G. A. Wumkes, yn: De Weitsrop, 1933, VI en VII, bl. 193—194. St. Eal. It wünder fen it stokje. St. Odulfus, fen ’e Friezen Sunte Eal neamd, wier in geastlike fen adellik komöf en kanunnik fen Sint Salvador to Utert. Hy libbe yn ’e 9e ieu en is letter hillich forklearre. Syn tinkdei is de 12te Juny —■ de St. Olofssteich to Harns is nei him neamd. In hopen wünders moatte troch him dien wêze; ek koe er de takomst foarsizze. Op syn alde dei wier Odulfus needsake om op in stokje to hingjen as er nei tsjerke woe. Oan it boppenein hjirfen wier in plaetsje fêstmakke, mei waechs bistritsen, dêr’t hy de namme fen ’e kauwenden yn skraste oant de üre komme scoe det hy hjarren yn it libbensboek opteikenje koe. Op in kear roun er hastich nei it Godshüs ta en liet it stokje yn syn cel binefter. Der briek bran üt yn syn wente dy’t ek de tsjerke bidrige. Do bea de fromme man mei ynmoed det it Godshüs bihalden wirde scoe. En sjuch! De flammen waerden dwêst en allinne de cel forbarnde ta yeske. Marit stokje bleau ünskansearre en oan ’e ynskripsje miskearre seist net in stip. Nei Odulfus syn forstjerren (12 Juny 838) planten de broerren it stokje op syn grêf; dêr is it stean bleaun oan ’e tiid fen bisskop Redbad (stoarn 917) ta. , , „ ,■ , ... Generale Legende der Heylighen A, bl. 616-617; Kronenburg, Heiligen inde M.E. I, bl. 43—54. De stien yn ’e tsjerke to Starum. De hillige bisskop Freark fen Utert hie de tsjerke fen Starum tabitroud om hjar to lieden en for ketterije to hoedzjen. Do’t Odulfus



	Lykas de hillige man foarsjoen hie, barde dit alles. En for in teiken fen ’e wierheid lit men dizze stien hjoed de dei yette sjen, lykas er dêr leit yn ’e Starumer tsjerke „onberoerlic en on-
	beweechlic”.
	Generale Legende A, bl. 616—617. Wolf, Ned. Volksoverl., bl. 47. (Hjir wirdt as boame neamd: Oude divisie-Cronycke van Hollant 1585, f. 51.) Worperi, Thaboritae Chronicon Frisiae I, bl. 101.
	Eelco Lyaucama.
	Om it jier 1270 hinne waerd de Sillige Eelco op Lyaucama State by Seisbjirrum berne. Hy wier al jong djip bigien mei de illinde dy’t it hege wetter en de strideraesjes twisken de partijskippen brochten en liet him ta prêster wije om de üngelokkigen stypje to kinnen. Nei alle gedachten is er om it jier 1300 hinne pastoar yn syn bertedoarp wirden. Letter rekke er nei Berltsum, dêr’t hy in nije pastorije boude. 26
	der in tiid west hie, reizge hy wer nei Utert ta om’t er mank de fromme kanunniken syn libben fierder foartsette en einigje woe. By syn ófskied hold er in tige moaije predikaesje en trune de gemeinte oan, det hja doch fral yn ’e ljeafde Gods en Syn gebod bliuwe scoe. Hy sei: om’t ik wol wit det jimme nei myn foartgean op ’e nij yn ’e alde sünden forfalle scille, sa scille de ünleauwige Denen en heidens komme om dit lan to forrinnewearjen, jimme frouljue en bern oppakke en meinimme, üt dit lan wei. For in biwiis det dit barre scoe wiisde hy hjar in greate stien oan dy’t foar syn wente laei, en sei: As jimme sjugge, det dizze stien sünder minskehan ef sünder de minste minskehelp yn ’t Fly smiten wirdt, den scille dizze dingen oer jimme holle komme en det scil dürje salang as dy stien dêr yn ’t wetter lizzen bliuwt. Mar wirdt dyselde stien sünder minskene help wer üt ’e stream wei op it lan keild, den scille jimme fen God barmhertigens, rêst en frede en bifrijing fen ’e heidens krije.



	Om syn frommens keazen de Wite Hearen fen Lidlum him as opfolger fen hjarren yn 1328 forstoarne abt Pypo Sibranda. Hy joech yn it kleaster seis in treflik foarbyld, bea in hopen en wier ek mei de fülste kjeld op bleate foetten by de getiden en oare plechtichheden yn it koar oanwêzich. Hy forhege de uterlike sagoed as de ynderlike bloei fen it kleaster en koe dêrtroch mylder de earmen bitinke.
	De divel krige lykwols mear macht oer him en forskynde him bytiden yn in sichtbere gedaente, wylst er de fromme man mei in gleon izer bidrige. Mar Eelco stie him en forjage him troch syn fêst gelove.
	Neffens Winsemius hie Eelco ek de jefte fen ’e professije en in stikmennich fen syn foarsizzingen oer de slachten Sjaerdema en Dekema binne üs biwarre bleaun. (Sjuch it haedstik: Fen alde
	foarsizzingen.)
	Kronenburg, Ned. Heiligen inde M.E., 111, bl. 155—163. Hjirfor is ü.o. brükt: Sibrandi Leonis vitae et res gestae abbatum in Lidlum apud Matth. Analect. Sjuch ek: A. J. Bruinsma, De Heilige Eelco (Volksalm. v. Ned. Kath., 1856, bl. 1).
	It wünder fen ’e bloeijende roazen.
	It kleaster Lidlum hie to Boksum twaderlei eigendommen, it iene greater as it oare. It earste hjitte Müntshüs, it twade To’r Poarte, det oarspronkelik it bisit wier fen de Skeltinga’s.
	De konversen dy’t dêr it biwald oer fierden waerden by de abt oanklage om hjar wanbidriuwen, hwet abt Eelco him tige neinaem.
	„Tsjin Peaske, it heechste Christenfeest, yn ’e fêsten, twa dagen foar Maria Boadskip, teach Eelko nei Boksum, biselskippe fen syn mistsjinners, gjin kwea yn it sin en sünder in oar wapen by him as it Evangeeljeboek, om de konversentrochsyn fromme formoanningen werom to bringen op ’e heilswei, nei’t hja hjar misdieden bychte hawwe scoene. De dogeneaten seagen nou lykwols in kans dy’t hja net slüpe litte woene, en namen de trekken waer ta hjar misdriuw.



	De konversen lykwols bileine yn in nederiger gebou oan ’e oare kant de brêge hjar misdiedich foarnimmen. Underskate moardplannen kamen to praet. Dêrnei fleagen hja, troch it malle hinne, alhiel breinroer, de brêge oer, brieken de finsters fen ’e sliepkeamer iepen, kladderen dêr troch en stoarmen op ’e abt ta.
	Troch it forheftich misbaer wekker wirden, frege de abt hjarren süntsjes en mei de greate myldens dy’t him eigen wier, hwet hja woene. „Wy wolle”, antwirden hja, „dyn dea en ündergong. Hwet hawwe wy mei dy to krijen, ynbylde dwaes en huchelder! Dü bist kommen om üs ta to sprekken as skarlunen, hoerkers en süphalzen, mar dü bist seis in sünder en süper.”
	Alhiel forslein fen it ünforwachte lawaei en gjinien sjende dy’t him helpe koe, antwirde de abt: „Hat immen fen jimme my den dronken sjoen?” „Hwet slimmer is,” röpen hja, „wy hawwe sjoen detstü by it drinken sa ünbiroaid wierst detstü it yn dyn mouwe wer ütspijd hast, om net op ’e died bitrape to wirden.” „Nou den,” sei er, «sjuch den yn myn mouwen oft der noch hwet fen oer is.” Der wirdt sein, by it ündersiik kamen der üt ’e mantelsmouwen bloeijende roazen foar it ljocht. Dêroer oplögjend fen wylde grime, makken hja him üt for in tsjoender en divelskinstner, en alhiel büten hjarsels griepen hja in stok, dêr’t hja him om it hirdst mei op ’e holle sloegen, het it bloed tsjin ’e mürren spatte. Sa deaden hja him en smieten it lyk fen boppen üt it finster yn ’e grêft.
	Do’t hja de abt mei syn folk üntfongen hiene, op hjar stins To’r Poarte, rópen hja de oaren üt Müntshüs derby. Mei earbied bihannelen hja de abt, mei opset sin binefterhaldende hwet hja yn it skyld fierden. Mar do’t de drank op ’e tafel kaem, ornearren hja hy moast ek dronken. De fromme man lykwols, fij fen alle dronkenskip, gyng nofteren nei hüs. Hy bijoech him oer de brêge nei de eigentlike stins, sleat syn sliepkeammerke, en die syn nachthimd, sliepmütse en sliepsokken oan. Dêrnei spriek er syn joungebet üt ta God, en bitroude himsels yn ’e sliep Christus ta. De tsjinners folgen hjar hear, en gyngen foartdêrnei op bêd.



	Yn ’e iere moarn hearden allegearre de tynge fen ’e moard troch in frou, dy’t dêr lans kommen wier en de wite klean yn it each krige hie. De opskoer dy’t det joech wier great. It deade lichem fen ’e hillige man waerd oerbrocht nei it kleaster, dêr’t it oan ’e noardkant fen it konversekoar biierdige waerd.
	De moardners krigen se troch de liepens fen in haedling üt it doarp Boksum yn hannen. Oan peallen slein, stoaren hja de fjürdea. Hjar liken waerden yn saden smiten. As hounen binne hja bigroeven. De stins is mei de groun lyk makke. Al it lan is, hwa wit ho, yn oare hannen rekke. Ek binne alle rjuchtstitels fen ’e eigendommen forlern gien. By it tohófbringen forhearde de abt, nei it lichem stoarn, mar nei de geast loksillich foartlibjend ünder de himellingen, de beaën fen ’e Boerster boeren, en hy seinge it tsjerkhöf mei in mylde himelrein. Neitiid hat hy, dy troch syn fortsjinstlik libben dochs al in rop fen hillichheit hie, sa’t der sein wirdt, dy yette greater makke troch in mannichte wünders.
	Yn it jier 1428 is de abt yn in pronkgrêf byset op it heechkoar.
	De oergrousume moard is bard yn it jier 1332, de deis foar Maria Boadskip.”
	Fragmint üt de Vita yn: Sibrandus Leo’s Abtenlevens der Friesche Kloosters Mariëngaard en Lidlum, ütjown fen D. A. Wumkes (bl.4448).6—48). Fryske oersetting fen dr G. A.
	Wumkes yn: De Stim fen Fryslan, 1 Nov. 1940.
	Sjuch fierder:
	Sibrandi Leonis vitae et res gestae abbat. in
	Lidl. apud Matth. Analect. 8 VI, bl. 188, mei-
	dield fen T. R. Dykstra yn: Wolf, Deutsche Marchen und Sagen, bl. 587; Kronenburg, 111, bl. 165—167.
	Dichterlike bihanneling fen ’e sêge yn: Fr. Volksalm. 1836, bl. 32.
	In hwet oare foarm fen ’e sêge fynt men ü.o. by Ocka (fol. 38) en Schotanus (fol. 176). Dêr lést men, det de abt, dy’t fen ’e müntsen (dy’t bearden det hja hjarren betterje scoene) forrifele wier, op hjar forsiik in romerfol meidronk,



	De Hillige Siardus.
	Siardus, ef lyk as er eigentlik hjitte, Sigehard ef Sjaerd, in soan fen eale alden, wier fen 1194 oant 1230 abt fen Marijegaerde by Hallum. Hy wier in tige fromme tsjinstfeint Gods dy’t al de broerren üt it kleaster ta’n foarbyld wier yn it folgjen fen in hillige libbenswannel. Alle rigels kaem er strang nei, ja hy die meastentyds mear as syn plicht wier, hie gjin stoffelike easken en kipe der üt troch syn dreech wirkjen, syn iver yn it leauwe, syn sêftmoedigens, syn earmoede dêr’t er mei opset sin yn tahaldde en syn goederjowskens.
	By it wirk det er laette, gong Siardus altiten foar yn bea en sjongen en hy forwachte fen sa’n wijing in rike seine Gods. In sédyk, fen hege stoarmfloeden toheistere, mar ünder psalmsjongen yn oarder brocht, die bliken sterker to wezen as ea. It leit dos wol yn ’e reden, det Siardus yn heech oansjen stie by de broerren.
	Dêr kaem by, det er him by de minste oanlieding yn djippe biskögings bijoech en den wier er alhiel wei üt dizze wrald. Sa ried hy ris by it doarp Jellum lans, do’t him üt ’e parochytsjerke sjongen tomjitte klonk. Hy liet syn reisgenoaten stilhalde en bigoun, mei de earms en it boarst oer it seal hingjende, to tinzgjen oer it jubeljen fen ’e hillige ingels en oer de brilloft fen it Laem mei de oerwinnende Tsjerke. De wiele fen ’e ünsjenlike wrald foei foar him wei en kliuwend ta de toppen fen geastlike opteinens wier hy wei yn ’e harmonije dy’t boppe is.
	Syn reisgenoaten lieten him stilwei bitsjen en op ’t lést kearde Siardus ta de wrald werom, sizzende, det syn winsk om hjir weinaem to wirden en mei Kristus to wezen, yet net foltöge wirde koe.
	mar syn mage woede sterke drank dy’t er oars nea krige, net fordrage. Eelco moast oerjaen en hy bisocht it braken yn syn wide mouwen to forbergjen. Om’t er gjin argewaesje jaen woe en ek, om’t er yn ’e rekken krige hwer’t it de müntsen om to rédden wier, joech er him op béd, marde tierjende kliber roun him efternei. Hja woene it biwiis fen syn ünmatigens sjen, mar ta hjar skrik en lilkens founen hja neat as roazen.



	In bysündere jefte bisiet er yn ’e „genede fen ’e triennen”. Faken rounen him de triennen yn streamen by de wangen del as de tankbea nei it middeisiten ütspritsen waerd. „En hy koe se net bitwinge al hie er it wold, hwent hja rounen fen ’e kleare forhevene berch Jezus Kristus.”
	Wünders.
	Syn hillige reizen waerden fen God mei wünders seine. Sa wier er ris mei syn kapelanen ünderweis om it kleastergoed to Nijtsjerk to bisykjen. By Dokkum woe er efkes in goe-frjeon fen sines goendei sizze, mar ta syn skrik wier de man folslein blyn. Siardus joech him de rie, hy moast him treaste mei it witten, det God it sa ornearre hie. De earme bline lykwols forsocht Siardus om for him to bidden, det er wer better wirde scoe. De fromme man sei him dit ta en winliks, it die fortuten. De bline foei yn in swiere sliep dêr’t er pas nei in pear dagen en nachten üt to-wekker waerd, en: seach! De triennen rounen him by de wangen del en hy röp lüd: „Nou wit ik, det myn frjeon syn wird halden en for my bidden hat ta de Heare! In oare kear kaem er ünderweis nei de fen him yn 1225 stifte üthóf Marijehof to Bakkefean, troch Beets, dêr tin frommins det him tige foreare, him oanhaldde om him iten en drinken to jaen. Hja fortelde net oan Siardus det hja oer in frjeondinne yn noed siet, dy’t al lang yn ’t waerm bêd laei, lykwols sünder det hja in bern woun. Alleman twivele oan hjar forlossing. De Godsman dy’t it drinken oan syn reisgenoaten jown hie sünder der seis mar in drip fen to priuwen, sei sêft tsjin it goe-minske:
	„Ik wit hwer’t jo oer yn noed sitte, mar it giet foarby. Foar skimerjoun scil it frommins de wille fen it mem-wêzen smeitsje. Gean nei hjar ta en help hjar; hja hat der sa’n forlet fen.” Do’t Siardus en syn mannen öfsetten, wier de frou net in bytsje fornuvere, det de Godsman hjar fielings sa üntditsen hie. Hja bitroude lykwols syn wird en die hwet er hjitten hie. En op e tiid kaem Siardus syn foarsizzing üt.



	Hwent do’t de ljochters wijd wierne, üntfongen de broerren elts fen ’e oppasser in kandier en stelden hjarren by pearen for de prosesje op. Us faer seis folge lykwols syn keppel as in geastlike harder, nedrich syn eigen kandier dragende.
	Do’t de broerren ta de tsjerke ütgongen, waerden daelk mei in wynpüst de kandiers fen allegearre dwêst, mar do’t üs goede faer yn ’e bütenloft kaem, droech hy allinne syn kandier, dy’t mei heldere glans barnde, troch de wynpüsten. Do’t de broerren det seagen, binne hja mei hjar eigen faer fol wirden fen in geast fen blydskip en hja brochten oan God tank om’t hja in faer hiene dy’t diele mochte yn Godlike genede en hja ünder syn hoede feilich wieme.
	Hamconius teikenet yn syn Frisia (1609) oan, det abt Siardus de wünderjefte bisiet om syn klean oan in sinnestriel ophingje to kinnen. Hy hat yn syn boek in fersrigeltsje: ~In abt Siardus, ütspriedende syn lange mantel oer strielen fen ’e sinne”.
	Yn ’e Fryske lannen waerd yn ’e 12te en de 13de ieu hast algemien leaud, det hillige minsken dy jefte bisitte koene.
	Nei’t Siardus mei ljeafde to bitoanen oan in münts dy’t him tomük oerfallen en slim forwoune hie, syn léste offer oan God brocht hie, sleat er yn ’e nacht fen ’e 13de Novimber 1230 de eagen, for ivich. Hy waerd opnommen yn ’e himelske rigen en dêryn oansköge him yn ’e ure fen syn forstjerren yn ekstase sister Ethletis (neffens in oare lêzing Eltetis) fen Bethlehem (it Aldtsjerkster kleaster), ear’t hja yet tynge fen Siardus syn dea krige hie.
	Wünders nei syn dea.
	It omskot fen abt Siardus waerd byset yn ’e sakristije fen ’e
	It wünder fen ’e barnende kears. Op it wijde feest fen ’e Suvering fen ’e Sillige Marije (Marije Ljochtmis, 2 Febr.) toande de Heare in pryslik en romroftich teiken by üs faer Siardus.



	kleastertsjerke en al ringen waerden op syn grêf lammen en blinen wünderlik genêzen.
	In münts hat oanteikening halden fen ’e ginsten dy’t hjir ütdield binne. Syn hanskrift giet net fierder as 1252, mar dêch forhellet it fen 49 bütenwenstige ginsten.
	Inkelde gefallen wirde hwet wiidweidiger forhelle. Sa byg. fen in frommins üt Flaenderen, Elisabeth by namme, dy’t troch de honger needsake waerd om nei Fryslan ta to gean. Hja wier oan ien kant lam en hie marien foet ta hjar foldwaen, wylst hja sa nou en den oanhelle wier mei tafallen.
	Wylst hja yn it hüs fen ’e Isgerda’s tahaldde, seach hja yn ’e sliep in lyts swart krüs mei in wyt Kristus-byld en waerd hjar meiiens ynjown: As hja nei Marijegaerde gyng dêr’t hja sa n krüs fine scoe, scoe hja better wirde. It frommins sloech dit lykwols gjin acht, mar do forskynde hjar de hillige Agnes en dêrom teach Elisabeth moarnsier nei Hallum. Yn ’e kleastertsjerke foei hja del op it grêf fen ’e H. Siardus en üntdiek, om hjar hinne sjende, it krüs. Hja bea mei ynmoed en wylst hjar earm en han op e grêftombe rêstten, hearden hja dy’t der omhinne stiene, hommels in gekreak en sa waerd de üngelokkige genêzen, ek oan hjar foet. Hja die de broerren it hearlike wünder to witten en it die letter teffens bliken, det de tafallen ek
	efterwege bleauwen. Wy kinne net alle wünderlike genezingen dy’t op Siardus syn grêf
	bard binne, hjir opnimme, ek al om’t de measte allinne mar mei in wirdmennich meidield wirde. Dóch is it wol nijsgjirrich om dy hiele list nei to gean; men leart der üt, det der do ek al in heap syktme en illinde yn ’e wrald wier en det siken en üngelokkigen üt alle hoeken fen Fryslan de foarspraek fen Siardus ynrópen.
	Sa waerden byg. genêzen: prêster Thidricus fen Steninga (Stiens) fen in eachsyktme; de frou fen Liudo Baldenga, fen Hallum, fen pine yn ’e müle; ’n frommins fen Brontegum (Brantgum) fen setten dy’t hja trije jier hawn hie; de frou fen Elbodus dy t fjouwer dagen fen in kweageast biseten wier; broer Galo (Geale) fen Bethanië (kleaster



	Deaden ofiwekke.
	In famke üt Medum (Miedum), in weefster, is sa mar siik wirden en stoarn en hat hielendal dea west fen de oerdeis trije üre oan ’e iere moarn ta, oant de xnem fen it famke mei beaën en geloften faer Siardus mei hjar hiele herte oanrop. Daelk is it famke wer libben wirden.
	In jonge üt Hemwert (Hemert by Burgwerd?) fen likernöch trije jier, dy’t yn in djippe sleat rekke en dêr dea üthelle wier, hat al gau do’t in gelofte for him oan faer Siardus dien wier, syn müle en syn eagen iepen dien en is wer libben wirden. It himd fen dizze jonge waerd by it grêf fen Siardus hongen.
	It omskot fen Siardus is yn letter ieuwen mear as ienkear forfearn; sa waerd it yn ’e tiid fen ’e byldestoarm for in great part byset yn it kleaster fen ’e H. Marije Magdalena yn it bisdom fen Hildesheim en it hat dêr mannich wünder biwirke.
	Ek yn Flaenderen dêr’t it yn ’e 17e ieu hinne forhüze, wirdt mear as ien wünder op rekken set fen Siardus syn omskot. Yn ’e abdije fen Tongerloo wirde
	Foswerd ünder Ferwerd), dy’t oan ien side forlamme wier en dy nei syn genezing syn stok, hwer’t er by it gean op hong, by it grêf fen Siardus efterliet; in soan fen in Liuppo (Ljippe) fen Liuwert(Ljouwert) dy’t fjouwer dagen fen in kweageast biseten wier; in man fen Penningem (Peinjum), dy’t oanhaldend pine yn syn iene skonk hie; sister Bawa Roarda fen Templum Domini (Weard ünder Mitselwier) dy’t tige litte oan ’e trêddedeis koarts; ’n frommins üt Twislem (Twizel), Luidgardis, fen ’e tsjerke fen ’e Hillige Petrus, det in heal jier lang in opkrompene han hie; de smid Beno fen e parochy Wandelswert (Wanswerd) dy’t it ljocht yn beide eagen kaem to missen; in faem dy’t de nonnen fen Nazareth (kleaster Gernaert ünder Hallum) bystie, en dy’t de spraek forlern hie; de soan fen slachter Godescalk fen Ljouwert dy’t, mei syn lea opset wierne, net gean koe, ensf.



	hjoed de dei de relikwiën fen S. Siardus yette altiten ütstald for de forearing, wylst sünt 1675 de hiele oarder fen ’e Norbertinen op 13 Novimber de hillige
	fen Hallum bitinkt.
	Ds J. Douma, to Britsum, hat yn ’e Fryske Rubryk fen it „Friesch Dagblad” July-Des. 1930 it libben fen Siardus üt it Latyn oerset. Dizze oersetting habbe wy gans oan üntliend. Sjuch fierders: Kronenburg, Neerlands Heiligen 111, bl. 109—139; Gesta Abbatum Orti Sancte Marie, bl. 76; Verdussen, Het Leven B. Siardi, Abt des Cloosters Mariëngaarde in Vrieslandt, Antwerpen 1625, en Leven en vereering van den H. Siardus, Averbode, 1891, oanhelle yn: Kronenburg.
	Frederik fen Marijegaerde.
	It forneamde kleaster Marijegaerde by Hallum is stifte fen e like forneamde Frederik dy’t seis to Hallum berne wier en dy’t op 3 Maert 1175 stoarn is as abt fen Marijegaerde.
	Sibrand dy’t fen 1230—1238 abt fen dit kleaster wier, hat fen Frederik in libbensbiskriuwing jown yn 61 haedstikken, de „Vita Fretherici”, dy’t ds J. Douma to Britsum üt it Latyn yn it Frysk oerset hat. Dizze oersetting is it ündersteande for in great part oan üntliend.
	Syn jongejierren.
	Frederik dy’t jong syn heit, Doede, forlear, is, noch tige lyts, mei in sisterke syn mem to Hallum neilitten, for hwa t hy yn t forfolch ta oermjittige treast wêze scoe. Hja seis, Godfreezjend as hja wier, wier iverich dwaende mei hjar boike de wei fen it libben bikend to meitsjen: to witten, God to freezjen, wierheid en gerjuchtichheid to ljeavjen, it kweade to haetsjen en it goede oan to hingjen. Sa waerd den troch Swithburga, de mem, de ütwindige minske foarme. Hja hie in stikmennich skiepkes dêr t hy op ta to sjen hie. Mar



	dwaen. De foarmannen fen ’e parochy dêr’t hy bikend by rekke, biseagen de saek ünder heger ljocht en fiteren Swithburga tige oan, det hja de jonge for ’e sttidzje bistimme scoe. Mar, ek al om t hja net bigoedige wier, bigoun hja earst oer de kosten hiel hwet swierrichheid to habben; op ’t lest lykwols hat hja bisletten om it to dwaen. En hja hat yn gelove bidden, sünder wifeljen en is forheard nei hjar trommens. „„ Yn üs eigen tael, XVT, bl. 58—59.
	De ring.
	Op in dei, do’t hja nei gewoante drok mei de hannen oan t arbeidzjen wier, hat hja, wünderlik om to sizzen, om e hals fen in krüpend dier, det dêrsanne by tafel omkroep, op in silveren hwet forbügde ring taest en him opslach yn ’e hichte haldend, hat hja dy oan al dy’t by hjar wierne, sjen litten. Al hie hja it krap, hja naem de earlikens boppe silver for kar. Do’t de Sneins dêroan deselde ring iepenlik oan allegearre toand is, hat it sa earlike fromminsk him ornearre for de stüdzjekosten fen hjar soan. Gau makke hja him to jilde en is fen ’e priis dêrfor op lokkige wize de earste ütjeften bigoun. En ek letter habbe Swithburga nea de kosten for it wirk fen hjar soan üntbritsen. Nei’t er yn Hallum by pastoar Feiko op skoalle gien hie, teach er nei Munster om dêr fierder to studearjen. Earst hat er him dêr hielendal bijown yn ’e stüdzje fen ’e frije kinsten, mar do t er forneamd bigoun to wirden kaem him dy kennisse sa bluisterich foar, det er him hielendal joech ta dy kinde ~dy t stiftet .
	Id. bl. 59—60, 72.
	wylst oaren fen syn jierren omdideldeinten, hat hy it gebet fen e Heare iverich iderkear op 'e nij opsein, ef ek wol hat er üt klaei tsjerken boud en alters oprjuchte, üt weversblêdden boeken gearnaeid en alle müglike tsjerklike brükmen op syn wize bisocht nei to



	Frederik en de Loksillige Cecilia.
	Mar omdet oerdwealskens dy’t hy tige hate, altiten it feintelibben talaket, hat hy alle war dien om mei wünderlike earnst dy tsjin to gean. En alhowol hy yn nederigens boppe oaren ütkaem, hat hy, om de fortsjinste fen ’e nea skeinde Faem, forfêst ta ünthalding bisletten, mei it sizzen det hja om it sieraed fen hjar earberens yn hjar jonge jierren de Alderheechste bihage hat, en Mem fen Himsels makke is. Ek de Loksillige Cecilia hat hy hege eare tige wirdich achte. Mei hjar foarbyld foar eagen bitwong hy syn lea mei in hierren klaed en hy haldde net op, deis noch nachts, himsels op to dragen oan ’e biskerming fen hjar, oan hwaens libbenswize hy him hielendal wijd hie.
	Einlings is him de Loksillige Cecilia forskynd, neidet hy hjar ünder folie triennen en beaën oanroppen hie. Hja hat him tanke, sa for it moaije fen syn foarnimmen as for syn oprjuchte ljeafde. En hja hat him formoanne, det hy net allinnich him talizze moast op syn eigen foardering, mar ek op dy fen oaren; ja, det hy sünder mis dêr al fen de Heare ta ütkard wier.
	Id. bl. 73—74.
	Frederik en de divel.
	Fen Munster is Frederik wer nei syn bertedoarp weromtein en der hat er dealde prester Feiko in skoft de han lichte by syn sielewirk. Letter is Frederik do mei miene stimmen fen ’e parochy ta pastoar keazen.
	Do’t Feiko yette libbe, is it tige faken bard, det as Frederik him moarns bytiid repte om nei tsjerke ta, de divel om him bang to meitsjen alderlei nuvere gedaenten oannaem, om nou ris in raem nei him to dwaen, den wer him üt to skellen. Mar Kristus strider bigoun fol bitrouwen to psalmjen: „De Heare is myn ljocht en heil; hwa scoe ik freezje?” Daliks dêroan is de kweade, tsjin hwa’t hy it krüsteiken sloech, foar syn eagen weiwirden.
	Id. bl. 75—77.



	It folgjende is dêr in biwiis fen: Op in Tongersdei waerd him de tynge brocht, det in jonge dy t in katechumeen wier, yn it neiste doarp syn libben bisletten hie sünder de doopsgenede. Op dy tynge is Frederik tige oerstjür wirden en hy rekkene sa’n forsom him seis ta sünde. Hastich gyng er nei tsjerke, foei op ’e groun foar it alter fen ’e Sillige Faem en spriek hjar oer hjar faken en folie biwiizge ljeafde en hy foege derby, hy scoe net wer ite noch hjar tsjinje as de lytse jonge net tominsen salang it libben weromkrige, det er de doopsgenede krije mochte. Do gyng er mei faesje nei it hüs fen e forstoarne, dêr t dealden treuren oer it forlies fen hjar jonkje. Hy sonk del yn gebet en hiet allegearre mei him to bidden. Dêrnei lei hy syn prêsterklaed en boek op it lichem fen ’e lytse deade. En sünder toevjen waerd in krêft, üt it himelryk oanbrocht, sichtber; hwent de lytse is opslach, sa lüd as er koe, bigoun to kriten. En wylst alleman röp en bearde en God priizge en tanke, hat Frederik sünder ütstel oan it boike de doopsgenede taparte, meiiens de ynlikste tank bringend oan de
	Loksillige Faem dy’t him forheard hie. De oare deis hat de jonge de dea dy’t hy de deis tofoaren sa
	forkeard bigoun wier, lokkich folbrocht Id. bl. 78—79.
	Oer in boike cLet opwekke is. Al gau waerd Frederik forneamd om syn frommens en de wize dêr’t hy syn plichten op neikaem. Hy bigoun mear en mear syn lichem to kastijen en ta tsjinstberens to bringen troch oan beaën fêstjen, en oan fêstjen weitsjen to forbinen. Syn gewoante wier, eltse dei by elts fers fen ’e saun boetepsalmen syn knibbels to bügjen, mar yn ’e fêsteltiid dêr noch safolle oerhinne to dwaen, det hy eltse wike it psalmboek trochkaem, wylst hy by elts fers syn knibbels bügde. . , De Hillige Faem hat troch fêste en kleare bliken sjen litten, ho t hja him dy’t hjar ljeaf hie, yn syn need net allinnich liet en ho’t hja ek fen him haldde.



	Oer in iepenbiering dy’t him jown is.
	Op in kear hat hy in frommins det swier wier, by ’t winter oer in modderige en djippe slinke hinne holpen. Hy waerd troch kjeld bifongen en is, omdet it graviel him bineare, ta syn uterste kommen. Hielendal büten himsels rekke, hat hy yn ’e geast sjoen, det it hiele minskdom him ienriedich oan ien wirk joech. Hwent hja menden allegearre weinen, oploege mei hout. Op syn frage, hwet hja mei safolle hout woenen, anderen hja: „Om de oune fen Babel to stoken. De Loksillige Faem hat him, dy’t hielendal kjel wirden wier troch it nije fen ’e Godsspraek, mei de tsjinjefte fen hjar gewoane fortreasting forkwikt. Hja rette him oan om to flechtsjen en de stimme fen ’e foarst fen ’e apostels ünderrjuchte him: „Sjuch, wy habbe alles forlitten en binne Jezus folge en Hy hat hünderdfald werom ünthjitten. Gean en doch krektlyk.” Do’t Frederik ta himsels kaem, hat er mei blydskip üntditsen, det hy de ropping fen ’e hilligen wirdich achte waerd en hy forgeat syn syktme.
	Id. bl. 99—100.
	By it fieren fen ’e misse is him it folgjende oerkaem: In jongen wier bütendoar oan ’t tossen mei stientjes en derby barde it, det tsjin syn bidoeling in stientsje sa’n ein omheech fleach, det it fen it tek weromstuite en kletterjend yn ’e tsjelk foei. Hwet scoe do Gods strider dwaen?
	Hy wier krekt fen doel om de sakreminten fen it Godlik geheimenis to nimmen. Yn syn Heare God bitrouwend, hat hy it stientsje tagelyk mei it forlossende bloed sünder skea ynnommen. marde jonges dy’t dit lapt hiene, hat er füleindich mei de swipe jown en hjarren alderstrangst oanpakt. Hwent hy sei, om it lytste moezjen fen in drip waerd Gods wrake tige ütdage. Do’t syn mem stoar hat Frederik him yn ’e oarder fen ’e Hillige Augustinus bijown en as sadanich in hopen ljuwe bikeard. Hy stifte it kleaster Marijegaerde dêr’t hy de earste abt fen waerd.
	Id. bl. 129—131.



	myn syktme forjittend, bin ik mei faesje fen it bêd of sprongen en sa hird as ik koe him dy’t my foargyng, folge, mei allinnich myn himd oan, oant ik hals oer ’e kop Ünforwachte yn ’e nije grêft foar de kleasterpoarte truzele. Daliks is myn forlieder weiwirden. Do bisocht ik omdöch, wylst in kjeld my de siken bisette, mei troch fingers en teannen stevich yn ’e wal to triuwen, mei alle macht wer üt it wetter to kommen, ’t Waerd faei en deadsgefaer driigde, wylst gjinien my bysprong. Lykwols yn myn binearens hab ik my Gods barmhertigens to binnen brocht en ik hab bidden, det de dea ofdriuwe mochte. Ik ha mei triennen de foarspraek frege fen ’e Sillige Faem, de oare hilligen hab ik mei beaën forsocht. Ek üs faer Frederik seis hab ik oanroppen,
	Frederik en de sike sister. In sister fen it frouljueskleaster Bartelehiem dy t Ethelgerdis hjitte en dy’t noch net lang bikeard wier, is swier siik wirden en woe nei de wrald werom. It kaem safier hinne, det in sister moast by dei en by nacht tige op hjar passé. Mar sjedêr, op in nacht do’t dy wachteres fen hjar üt fortriet sliepte, is ynienen de sike bigoun mei sterk toskeknarsjen en ofgriselik gegül wirden mear üt to knarsjen as üt to sprekken. De wachteresse skrillet wekker en freget hjar, eft hja hwet mei hjar prate scil en oer hjar de namme fen ’e Heare oanroppe. Den seit de sike, in bytsje op azem kommend: „Hwêr bin ik?” „Op bêd, hwer t jo let opbrocht binne.” Op dy stimme hwet bimoedige andere hja: „As it net forfeelt om it oan to hearren, scil ik sizze hwer’t jou forwündering fen komt.” En do hja: „Graech hear ik jo oan. „Do’t jo,” sei se, „yn sliep rekken, hat ien, dy’t syn swart gesicht foarütstiek, ünforsjoens him oan my fortoand en liep frege, eft ik yn ’e wille wier om foart to gean. Fierders hat hy der noch oan tafoege, det it nou de gaedlike tiid wier, det de doarren fen it kleaster iepen stiene, det de sliep jo tige to pakken hie, det der neat wier hwer’t ik bang for hoechde to wêzen, det hy dêr ek for oannommen wier om for alles to soargjen. Hy wier noch net ütpraet ef sjeder,



	sizzende: „Hillige pater, as jo hwet kinne by de Alderheechste, bring help oan in ilindige, rêd dy’t forlern is, rêd de forlate douwe dy’t gjin herte hat. Sjuch, ho’t de fijan it op myn ündergong en jou biskamming talein hat.” Opslach hat, nei’t de tichte tsjusternis in bytsje oplitsen wier, in tin en glanzgjend wolkje him yn ’e küle dêr’t ik yndompele wier, ynfloeije litten. En lyk as ik noch op ’t uterste momint merkbite koe üs pater seis hat my twisken myn skouderblêdden pakt en my wiet en wol yn myn eigen bêd brocht. Nei’t hy ek de tekkens torjuchte lein hie, is hy rimpen foartgien. Dêrfen kaem grif myn kjeltme, it toskeknarsjen, dy oeralligens yn myn lüd, det jo heard habbe.
	Mar mei’t jo net langer troch twivel bifongen wirde meije, sjuch it wiete himd, oanskögje de smoarge dridze op myn hannen en foetten.” En troch de tekkens of to smiten toant hja de wierheid sein to habben. Moarns ier nou habbe yndied de oare sisters, dy’t tafallich bütendoar kamen, op it tofoaren neamde plak fen ’e grêft leasten fen hannen en foetten yn ’e wal printe foun.
	Id. Jiergong XVII bl. 6-8.
	Ho’t syn mantel as brêge tsjinst die.
	Op in tiid trape Frederik, om ris in ütstapke to hawwen, allinne yn ’e winter nei Bartlehiem. Tsjin de jountiid is hy do by it somplan kaan, det oan ien kant de pleats omjowt, troch it midden hwerfen in moai brede dwerssleat roun, hwer’t nimmen sünder ’t geriif fen in planke oergean koe. Do’t hy dêr foar kommen wier, roun hy lang hinne en wer, eft der earne ek in plak wier om deroer to kommen, oant de tsjusternis fen ’e nacht de tsjinst fen it ljocht linkenoan weinaem. Hwet scoe Gods feint do dwaen? Eft er al röp, hy scoe net heard wirde; him earne oars hinne keare koe er ek net, om’t er wiste net hwer’t er hinnegean scoe. Einliks, nei ünderskate hastige tinzen, is it him ynfallen om de mantel dy’t er oan hie, safier hy koe, yn ’e lingte üt to sprieden en nei de oare wal, dêr’t dy it tichste by like, to smiten, det er dêr oan iiskoarsten ef mülk oan in reidboskje hald



	Id. bl. 23—24.
	Frederik syn syktme en forstjerren. Do’t Frederik op in kear by de sisters fen Bethlehem tahaldde, hat God him mei in swiere syktme bisocht. Hy naem mei seine en folie triennen öfskied fen hjarren en is nei Hallum weromgien, dêr’t 27
	krije mochte, mar ’t oerbliuwende stik ünder syn foetten üt to sprieden det it, wiet makke, hird frieze koe en sadwaende as brêge tsjinst dwaen koe. ’t Wier lykwols rinnend wetter omdet tichteby in rivier (De Ie) wier, hwer’t it ynstreamde, en dêrom koe it net bifrieze. Mar by syn forlet liet de man net nei de goedertierenheid fen ’e Sillichmeitser yn to roppen. Einliks stapt hy, forsterke troch it krüsteiken, ünforfeard op ’e mantel, en as wier dy bifêrzen, sa is er mei droege foetten dêr oerhinne gien. In wünder ding: do’t er him earst opnaem wier de mantel wiet, mar yn suver gjin tiid wier er hird. Do’t hy nou nei it hüs gie, sieten noch inkele broerren (müntsen) hjar by it fjür to waermjen. Do’t hja him seagen gyngen hja daelk oerein, bigroeten him en joegen him, forklomme as er wier, plak. En hja fregen him, ho’t hy oer foarsein plak gien wier. Hy andere, sterk yn syn douwe-ienfaldigens: „Fen üs mantel,” sa sei er, „dy’t ik wiet makke hab, hab ik in brêge lein, dy troch de strange froast bigeanber makke is, en dêr bin ik as oer in brêge oerhinne gien. Sjuch, ho hird er oant nou ta is, en troch jimme tsjinstigens sêft en droech makke wirde moat.” Do’t hja soks hearden, seine hja om bar: „Neffens de natür fen ’e dingen kin net bistean hwet hy seit, om it rinnen fen it ófstreamend wetter; mar wy witte, det üs wünderlike God, Dy’t yn Syn hilligens wünders docht yn ’e himel boppe en teikens op ierde ünder, ek oan dizze tsjinstfeint Gods oer in moai brede tochtsleat in wei skaffe kind hat troch middel fen syn mantel, dy de profeet Eliza, dy’t Elia’s mantel brükte, troch it Jordaenbêd laet hat.” Gods feint lykwols woe do’t hy seach det hja hjar oer det feit al to folie forwünderen, soks net ha, en sei det hy neat det forwündering wirdich wier, dien hie.



	hy siik op bêd kaem to lizzen. En al litte hy folie, hy liet net of mei to bidden en oan hwa’t by him kamen, heilsume formoannings to
	jaen. Op in kear sei er tsjin ien fen ’e broerren dy’t by syn bêd siet: „Hwet bart der yn ’e wirkpleats?” De bisiker, Alardus, andere, hy koe det net witte om’t er hielendal net by syn bêd wei west hie. Mar Frederik tsjüge: Dêr giet it forkeard, omdet dy broer dit en det wirk docht, sünder de nedige permisje. Gean oerein en siz him, det hy mei det wirk ophalde moat. En Alardus gyng nei de wirkpleats en seach, lykas Frederik sein hie, deselde broer mei it to foaren neamde wirk dwaende. En do’t Alardus him frege, eft hy dêr permisje ta hie, hat hy det planüt né hjitten, nuvere bleu, om’t hy him sa oer it mat komd wier. Fierders hjitte Alardus him üt namme fen ’e Godsman
	mei it forbeane wirk op to halden. En dy broer, Wiardus, kleasterling en timmerman, is yn syn herte forslein nei it bêd fen Frederik gien en hat dêr forjowing frege en krige.
	Do’t syn syktme slimmer waerd hat er de gemeinteleden fen Hallum taspritsen en de trêdde Maert fen it genedejier MCLXXV, yn it trettsjinde jier fen ’e stifting fen it Hüs, is er stoarn ünder bidden en psalmjen, wylst alleman gülde om it forskieden fen sa’n faer. En do’t it lichem ofwosken waerd, is yn syn fleis iepenbier wirden, ho't it syn geast tsjinne hie, fral dêryn, det de swietens fen in wünderlike rook troch allegearre dy’t oanwêzich wierne, rukt waerd.
	Id. bl. 43—44, 63.
	It wünder by it keapjen fen stiennen.
	Hear Ynte hat Frederik opfolge en ünder syn biwald is Marijegaerde ütwreide yn biwenners en gebouwen. Dêrta hat de abt it goed achte mei in stikmennich broerren nei Dimter to gean om dêr stiennen yn to slaen, wylst hy net in bytsje jild meinaem, det hja al lang for dit doel opgarre hiene. Hwent yn dy tiid waerd de saneamde douwestien yn greate partijen by de Ryn lans to Dimter en Utert ta forkeap brocht.



	Dos setten de broerren hjar ienriedich ta it gebet; mar ünder it bidden is it op in wink fen God de abt ynfallen, det hy nei foarsein plak weromgean scoe en mei opstrüpte mouwen yn ’e stream nei it forlerne jild sykje scoe. En wünder om to sizzen de riem fen ’e girdle wirdt yn ’e hirde stream de abt om ’e han woelle, en as tilde hy hwet oars op, ’t hiele gewicht jild det forlern wier, hat hy nei boppen helle.
	Dit wünder hat makke, det de broerren fen dy dei of oan sa iverich by it wirk west habbe, det hja it earder klear krigen as det ien leaud habbe scoe.
	Id. bl. 76—77.
	Wünders nei Frederik syn dea.
	In hopen siken en lijers hat de Sillige Faer nei syn dea bystien en jamk genêzen. Sa is troch syn hege help in wettersuchtige frou yn Medewerth (Meddert, in ürke fen Holwert of) alhiel bettere en by it hearren fen dit wünder binne in bulte üt ünderskate oarden nei syn grêf reizge en habbe syn stipe ynroppen. En folie genêzingen, dêrre sa by hjar kommen as by hjar gean bard, bigounen syn rom üt to dragen.
	Yn it kleaster is er mear as ienris de sisters yn ’e nacht forskynd en hat hjarren wiisd op it fjür yn ’e hird det to fül barnde ef op ’e flammen fen ’e ljochter dy’t de koarden al oantaest hiene. Sa hat Frederik troch syn twiskenbeiden kommen syn stifting for bran hoede.
	Mar do’t hja dêr wierne en oer ’e skippen mei stien laden, kuijeren, is it bard det de riem fen ’e jildpüde fen ’e hals fen ’e abt losrekke en mei de girdle twisken twa skippen yn ’e Isel foei. En de iene nei de oare klage oer de net oer to kommen skea dy’t hja hjir troch litten. Mar güds fen hjarren, mei greate forwachtinge sa fen ’s Hearen barmhertigens as fen ’e genede fen ’e Hillige Faer seis, seine: Lit üs yn it gebet gean, lit üs triennen forjiette, lit üs freegje det üs it jild werom jown wirdt, as hy wollen hat det yn üs dagen en troch üs de tsjerke boud wirde scil.



	Do’t syn lichem oerbrocht waerd, is it bard, det ien fen e alderein in stikje bien, üt it oare biente losrekke, to-mük weinommen hat en for in slompe jild oan in frommins forkoft. Hja bigoun dit mei de aldergreatste forearing to earjen. Einliks hat se oarder jown üt sulver det se fen frjeonen biddele hie, in krüs to meitsjen en bisteld, yn ’e earms dêrfen in kastke to meitsjen, det fen hoppen mei in amethyst-stien sletten wirde moast. Mar omdet in stêd op in berch net forhoalen bliuwe kin, bigounen, do’t mirakels de hillige Godsman forretten, frouljue dy't yn pesysje wierne, for det krüs nou ris wer earringen, den wer earmbannen of halssieraden to stjüren ef yn pan to jaen, det hjarren it krüs oerjown wirde mocht. Gjin frommins wier der dy’t net, wier it krüs der mar, sünder gefaer forromming fielde. Hjirtroch oer hiele Fryslan forneamd wirden, waerd hy nei syn dea mear noch as by syn libben foreare. To Mercelum (Marsum ef Marrum) barde ek in great wünder. In earm wyfke wier wend om de oerdeis om trije ure yn e greide fen de ealman Rienk de kij to melken. Hjar jonkje plichte hjar den op in fêste tiid efternei to rinnen. Mar op in kear is de lytse jonge do’t syn mem efkes by Rienk yn ’e hüs wier, yn in djippe sleat trüzele en forsüpt.
	De mem helle in skoftsje letter seis it lykje op en hjar gegül om it forlies wier net om oan to hearren. De ealman en in hopen boargers kamen op it jammerjen of en lyk as by sa n greate opskoer wenst is, dy rette dit en dy det oan.
	Op it lést waerd de jonge nei it grêf fen Frederik brocht, wylst de earme mem it iennichste barchje det hja hie, offere. En it is bard, do’t hja noch ünderweis wierne, det de jonge ünder e hannen fen ’e dragers wer libben wirden is en soun. Hy tsjinne letter yn it hüs fen Rienk en waerd om dit wünder fen alleman de soan fen abt
	Frederik neamd. Id bl 77—78, 138—139, 151—152.
	Dodo de Hearremyt.
	len fen de steilste asketen, dy’t üt it Fryske folk opkaem, wier



	„Do Dodo yette yn it wraldske libben en yn syn heite hüs tahaldde, wier hy in man, tear fen gewisse, tige frjeonlik for syn evenminsken en myld for de earmen. Hy gyng faek nei tsjerke, die gebeden, fêste, joech him del ünder syn alden en wier earnstich dwaende yn de wirken fen God. Nei syn heite dea twongen syn frjeonen him, tsjin syn sin, om in houlik oan to gean. Inkele jierren letter waerd hy kleasterling, de wrald üntflechtsjende allyk Loth üt Sodom. Mei syn wiif en syn mem foege er him by de broerren fen Marijegaerde, God nacht en dei tsjinjende mei alle freze en earbied. Neitiid in mear forhoalen plak winskjend, dêr’t er yn ienlikens God better en folsleiner tsjinje koe, frege er de Abt him nei sa n oarde to stjüren, dy him gelegenheit joech him of to sünderjen fen syn formidden om him makliker oan God ta to wijen. Sa is er stjürd nei in plak neamd Bakkefean. Dêr boude er in klus, dy’t him jierrenlang ta in wente wier for syn iensum libben, en dêr’t hy oan alderlei forsikingen fen kweade geasten nacht en dei tsj inwar bea.
	Do’t er ris op in kear troch it lytse poartsje fen syn cel yn de tsjerke gean woe om to bidden, foun er nei it gebet de doar ticht en hy koe gjin tagong krije. Nou briek er de doar mei gewelt iepen. En dêr hearde er, det in mannich kweageasten, dy’t de doar öfsletten hiene, mei great geskreau en geskatter de wyk spilen.”
	Foarsizzingen.
	„In aldfrou, mei in kweade geast biset, kaem by him, smeekjende det er for hjar ta de Heare God bidde mocht om de divel üt to bannen, dy’t hjar sa pleage. Mar do’t hy det nei forskate biswarrings net koe, andere de kweageast: Allikemin dü as immen op ’e wrald scil my üt dit ünreine fet banne, mar ik scil deryn bliuwe oant op trije dagen foar de dei fen dyn forhüzjen. En sa is it bard. Yette fen folie oare
	Dodo fen ’e Haske (stoarn 1231). Hy is troch de tsjerke opnommen yn de hillige kalinder en wirdt foreare op 30 Maert. Syn libben kin men fine yn de Acta Sanctorum Tom. 111, 1668, p. 851.



	dingen hat dy kweageast him foarsizzinge dien. Hy sei ek det hyfen det plak forhüzje scoe, nei det oare plak, de Haske, hwet ek ütkomd is.” Wünders. „Foarseine broer Dodo is üt krêft fen in godlike iepenbiering op it foarseine plak kommen, det de Haske hjitte en yette woast wier. Dêr stie allinnich in ünoansjenlik hillichdom, mei twa alde bylden, it iene in crusifiks, it oare fen de benedijde Faem Marije. Do’t hy op in kear by it krüsbyld stie en troch syn selskip dêr weiroppen waerd, woe er foartgean. Mar dêr hearde er in stim, dy klonk as fen it krüsbyld, sizzende: Hwerom meitsje jo sa’n haest? Jo scille langer op dit plak toevje. Itselde hie dyjinge, dy’t mei de kweageast biset wier, him foarsein, do’t er yet yn syn cel to Bakkefean in klüzner wier, n.l. det hy nei det plak oerstekke scoe.
	Ek is it bard, do’t hy dêr yette wier, det twisken Allerhilligen en Krysttiid it wetter op syn tafel, nei’t er in krüs slein hie, yn de alderswietste wyn foroare waerd.”
	„Nei forrin fen forskate jierren is hy nei det plak de Haske roppen troch in great forneamd prêster, hear Wibrand fen de Haske, silliger oantinken. Hy kaem dêr om St. Andries-dei hinne, do’t it ien nacht fêrzen hie, mar hy gyng oer it iis fen dy iene nacht hinne, sleat nei sleat, det alleman dy’t der fen hearde, stie forbaesd. Hy woun nou sa oan wünderkrêften, det de rop fen syn hilligens troch it hiele lan gyng, en in hopen siken, oanhelle mei alderlei kwalen, nei him ta kamen, mei dit gefolch, det er forskate better makke.”
	„In famke det fallende sykte hie, is foar him brocht en op syn gebet wer soun wirden. In geastlike fierwei kaem by him mei in opswolde hüd, sadet er oer syn hiele lichem der ütseach as in melaetske. Dy hat er ek wer better makke. In dochter fen Pippridus, prester to Gersleat, oanhelle mei fallende sykte, is op syn beaën dealde wirden. In pesjint üt Westermar, boun oan hannen en foetten,



	„Wylst broer Dodo yn ’e Peaskenacht nei toalven, nei Tsjerke wenst, it krüs opstiek en büten de tsjerke brocht, seach er op de easthoeke fen it tsjerkhof in krüs üt de groun opkommen en in eintsje fierder gean nei in oar plak om den to fordwinen. En det hawwe forskate ljuwe, dy’t do by him wieme, sjoen. Op in oare tiid seagen twa frouljue sa goed as op itselde plak itselde gesicht.
	Syn libbensein.
	„Lykwols yn it jier 1231 is broer Dodo as in man fen goede wannel en wolbihaechlik libben op Snein nei Marije Boadskip forstoarn troch it ynfallen fen in mürre fen it alde gebou, dêr’t er ünder rekke. Hy, dy as münts en klüzner fiif jier op itselde plak tahalden hie, God en de Hillige Faem nacht en dei tsjinjende, hat syn libbens-ein krige mei in toplettere lichem en as martle troch en mei God. Do’t hy lykwols troch de stiennen fen syn brekfallich hillichdom troffen en dea rekke wier, foun men oan syn hannen en foetten iepen wounen, en yn syn rjuchterside allikerwize de fiif wounen fen de Heare, dy’t hy faeks forskate jierren droegen hat om mei de Krusige to lijen, sadet er yn wierheit mei Paulus sizze koe: Ik draech de merkteikens fen de Heare Jezus Christus yn myn lichem. Mar dit hat foar de dei fen syn dea nimmen witten büten God, dy’t alle dingen wit.”
	Op syn alde dei krige Dodo bisiik fen in Dominikaner münts üt it bütenlan mei nanune Thomas fen Chantimpré. Dizze skriuwer forhellet in wichtich ding
	ynswak en hast sünder forstan, is better wirden troch it byld fen de Hillige Faem en op syn oanhaldende gebeden, sa det hy, dy fêstboun op in skip by him kaem, nou op de thüsreis seis it skip stjürde. Thüskommen liet er broer Dodo in pükbêste wite kou takomme ta eare fen God en de Hillige Faem. Ek in oar dy yn deselde miette in soksoartige kwael hie, is troch twiskenkomst fen de Hillige Faem en syn gebet wer op streek kommen. Ut tankbrens oan God en de godsman hat er in kou stjürd ta eare fen de Hillige Faem.”



	oer de ynfloed, dy’t fen de klüzner syn preekjen ütgyng op de seden fen it Fryske folk.
	Fen de aldste tiden óf seit er hiene de Friezen it ünminsklik gebrük, det hja it lyk fen ien dy’t üt hjar skaei forslein wier, net biïerdigen, foar en alear der bloedwraek nommen wier op it oare skaei, dêr’t de moardner ta hearde. Mar hja hongen it salang op in plakje yn ’e hys to droegjen. Dodo hat oan dit wrede folksbrükme in ein makke troch de Friezen mei syn geregeld formoanjen ta in sêftsediger halding to bringen.
	Oersetting fen it Utertske hs fen dr G. A. Wumkes: It libben fen Dodo de Hearremyt, bl. I—B.
	De hillige Poptatus.
	Yn ’e tiid det de Saracenen it Hillige Lan forovere hiene en mei in greate oarlochsmacht yn Spanje foelen, rop de Paus alle Kristenen op om de Heidens to forslaen. Yn koarte tiid waerd der üt alle Kristene lannen in leger gearbrocht en ek üt Fryslan naem gans in kloft striders oan de wapentocht diel, dy’t ünder lieding stie fen Poppo fen Wirdum, in wiis en tige from man. Do’t hy hjarren oanfiere scoe, spriek er hjarren ta: Myn ljeave broerren! Al üs hope en treast wolle wy sette op God, en Syn striid mei blidens stride en üs lan hoedzje. Hwent wy kinne nea net forslein wirde, hwent it ivige libben scil üs sünder mis jown wirde.
	Do’t hy det sein hie, skoerde de himel op en Sunte Mauritius teach mei in kloft striders troch de loft foar it Friezene leger üt en dit griep de Friezen sa oan, dat hja jagen de Heidens allegearre op ’e flecht. Tüzenen waerden fen ’e Friezen deaslein.
	Nei de slach gong Poppo der op üt om de wachten nei to riden. Hy hie syn harnas en wapens öfdien en woe by in berch üt in koele boarne drinke. Op det plak hiene hjarren lykwols in stikmennich Heidens forstitsen en dy skeaten him dea. Poppo forstoar yn syn God almachtich en waerd in martelder, om’t er hie for it Kristlike leauwe striden. Syn lichem waerd op it tsjerkhóf fen ’e stêd Ulixbonenses (Lissabon) bigroeven en nei inkelde jierren woechs



	De Paus stimde dit mei, mar earst liet er ündersykje hwêr’t de beam syn woartels hie. It die do bliken det de palm ut it hert fen Poppo syn lichem groeid wier, sünder mis in wünder fen God en in teiken fen oerwinning en fêstens yn it leauwe. Dêrom droegen de ynwenners fen ’e stêd letter de palm foarenoan yn ’e striid as de Heidens wer opsetten kamen en joegen him greate eare. En hja keazen de Hillige Poppo ta skutspatroan fen ’e stêd.
	Gesta Fresonum, bl. 128—130; Die Olde Freesche Cronike, bl. 232—235; Gesta Frisiorum, bl. 292—293; Sieke Benninge, fol. 22—23.
	Lammert fen Terpryp.
	Yn Fryslan stie ienris in fromme man op, dy’t Lammert hiet en berne wier yn Terpryp. Om’t er it wraldske libben forachte gong er yn ’e oarder fen Sunte Jehannes, ek wol de Dütske Hearen neamd. Nei’t er yn Utert God mannich jier tsjinne hie, waerd er mei gans oare broerren nei Prusen en Liiflan stjürd om de Dutske Hearen dêr yn ’e striid tsjin ’e Heidens by to stean. Dêr hat er romroft striden en hy waerd yn ’e tsjinst fen Gods leare ald en griis, mei swiere wounen. Om’t er sa swak wier waerd him op syn alde dei in earebaentsje taskikt; hy moast de poarte fen ’e Marijeboarch iepen en tichtdwaen nei’t it him goedtocht.
	Op in dei yn ’e hjerst sieten de broerren om ’e tafel yn it refter en stie broer Lammert mei in pear feinten yn ’e poarte, do’t der in great tal weinen oanriden kaem, heech oploege mei sekfollen moal; it wierde de tsienden dy’t Sundwig, in ealman fen ald-Prusysk bloed,
	der op syn grêf in moaije palmbeam. De ynwenners fen ’e stêd wieme bliid mei dizze beam en seagen der in teiken Gods yn, fral om’t der oan it grêf in bulte wünders barden: deaden waerden libben, siken wer soun. Do’t de bisskop fen’e stêd dit seach, krige hy foar it forstan, det hjir in martelder Gods rêstte, dy’t wirdich wier det er hillich forklearre waerd.



	dy’t de Dütske Hearen oermansk wirden wierne, oan it kleaster opbringe moast. Sundwig wier fen doel de Hearen in pyk to setten en üt wrake liet hy yn eltse sek in wapene man forstopje. Fiifhündert weinen en op eltse wein f jouwer sekken, sa scoe er it machtige kleaster gau oermansk wirde, hope er.
	Do’t de earste wein foar de poarte kommen wier, röp de foerman: Doch de poarte op, wy bringe jimme de tsienden lyk as wy det alle jierren wend binne.
	Lammert sei tsjin syn feint, broer Albrecht: Nim de skoattels yn ’e han en doch as it nedich is de poarte wer ticht. Ik wol ris ündersiikje hwet al dy weinen to bitsjutten habbe en hwet se bringe. Hwent ik ha fennacht dreamd, det dizze weinen de Boarch ynnimme woene en det de sekken fol fijannen sieten. Do die er syn harnas oan, hong him in lang swird om, naem in pyk yn ’e han en sette de poarte üt. Hy gong by alle weinen lans en stiek twa ef trijeris troch alle sekken hinne. Fierwei de greatste helte kaem sadwaende om it libben en de oaren dy’t op ’t lést foar ’t forstan krigen hwet der barde, spilen hastich de wyk. Hja flechten de woastenije yn, mar det joech hjarren gjin byt: fen honger binne hja dêr letter stoarn. De measte forrieders lykwols waerden fen Lammert deaslein, mear as twatüzen!
	Do gyng er nei it refter en hy wier tige wirch. Dêrom fregen de broerren him, hwet er den wol net dien hie. Hy andere, hy hie de sekken neisjoen eft der wol goed moal ynsiet. Marit wier allegearre min spil en hy hie se mar hjar goede lean jown. De Hearen rounen nei buten en do’t hja dêr al dy deade kriichsljue lizzen seagen, fregen hja oan ’e feinten hwa’t det dien hie. Hja anderen hjarren: Det hat broer Lammert lykme allinne dien. Dit bikaem de Hearen nij en hja seine: Dit is in great wünderteiken det lof en eare fortsjinnet. Mar wier it broer Lammert net sa goed ofgien, den hiene wy allegearre mei de Marijeboarch der west. En hja setten him yn it hounegat; dêr moast er fiif jierren boetsje om’t er de poarte yn sok in great gefaer iepenmakke hie sünder hjarren der yn to kennen.
	Do’t dy fiif jier om wieme, waerd Lammert frijlitten en nei



	Gesta Fresonum, bl. 130—132; Die Olde Freesche Cronike 943—1078; Gesta Frisiorum 294—295. Terp- ef Torpryp = Dronryp, De Ryp? „Voor het op een terp gelegen Dronrijp zou Terprijp zeker een zeer eigenaardige naam zijn.” (Oant. Gesta Fres. 170). St. Anna hoedet in kleaster. Yn it jier 1511 teistere in greate bran Ljouwert; gans in part fen ’e stêd gong yn ’e flammen op. Ek it nije St. Anna-kleaster waerd faei. De sisters eangen, det de loge dy’t fen ’e smelle kant fen’e Nijstêd ófsloech, ek it reiden tek fen it wijde hus oantaeste scoe. Lykwols, de hillige mem St. Anna seis forskynde op it tek, spraette hjar mantel üt en biwarre sa it kleaster for de ündergong. W. Eekhof, Geschiedk. beschr. v. Leeuw, bl. 317—318. (Nei in Aid hdnskrift det yn ’e R.K. tsjerke op ’e Fleismerk biwarre waerd en dêr’t jhr. mr M. Hettema yn 1832 Eekhof in pear meidielings oer die.) Hear Ivo. Hear Ivo Joannis wier om it jier 1600 hinne lange jierren pastoar to Ljouwert en deken fen syn heitelan en wekke mei de soarch fen in apostel oer Kristus syn skiep. Troch syn bisündere geastesjeften wier hy in ljocht yn it tsjuster dêr’t de katholiken do yn tahaldden, en hy waerd fen hjarren ljeave en achtenearre neffens it sizke: „Heer leff heeft het volck lieff”. Syn hiele libben wenne hy yn ’e pasterije; en de strjitte dy’t dêr oan ’e rjuchter kant by lans rint, wirdt oant hjoed de dei ta neamd: Hear Ivo strjitte, fen it folk to Ljouwert forbastere ta „Serivesstraetsje”.
	Reval yn Liiflan stjürd. Dêr hat er op syn alde dei en nettsjinsteande syn syktme noch faken striden en is er op ’t lést stoarn as in hillich man yn Gods namme.



	Yn 1616 do’t er forstoar, barde derby syn dea hwet wünderbaerliks, dêr’t Tiara fen forhellet lyk as it him oerbrocht wier troch immen „dy’t it mei eigen eagen sjoen hat, en wol in heecheale hear fen namme Hans Roarda, üt Hinnaerd, in doarp yn myn parochy”. Do’t dizze ealman yn ’e heechste klasse fen it trivium op ’e Latynske skoalle to Ljouwert it ünderrjucht bywenne fen ’e forneamde en learde master Edo Neuhusius, waerden de klokken let (neffens roomsk brükme), net allinnich om yn ’e hiele stêd de dea fen ’e Trochloftige Hear Ivo Joannis to fornijen, mar fral om de Katholiken ta gebet to formoanjen. Hwet bart der? Sjuch, do’t de klokken de twade üre letten (saun uren lang plichte men de klokken to lieden oant it jier 55, do’t dy gewoante troch deunens yn ünbrük rekke) do brieken de klokken, en dêrtroch üntstie in tige wémoedich lüd, det net allinne de herten fen eigen folk ta kleijen formoanne, mar ek oan ’e net-katholiken in kleitoan üntlokke. Sa rop ünder syn harkers de foarseine rektor fen it trivium üt: Dit is in wünder! seisde klok klaget oer de dea fen hjar pastoar; en lyk as hy spriek de hiele stêd.
	Tiara, Annotationes, bl. 2—4. Oerset fen dr G. A. Wumkes, yn: Paden fen Fryslan, I,
	bl. 216—218.
	De groeden yn it reidblêd.
	As men in reidblêd ris goed bisjucht, den scil men dêr fjouwer groeden yn sjen. It lykje bast krekt toskebiten. Det moatte it neffens it sizzen fen ’t folk ek wêze. As jonges wisten wy inoar to forheljen, det dizze groeden ófkomstich wierne fen ’e ezel fen Bileam (Numeri 22). Do’t in ingei Bileam op ’e wei tsjinkaem, bleau de ezel stean. Hy moat do syn tosken yn it reid slein habbe en sünt binne ek de groeden dêr yn to sjen.
	Meidieling S. M. v.d. Galiën.



	Alle sielen komme lang net to plak. As men yn ’e sinne op sjucht, kin men de sielen sweevjen sjen dy’t net to-rjuchte komd binne en dy’t nou twisken himel en ierde swalkje moatte. En ’t is in griis, mar it tilt fen sokke wezens yn ’e sinne. Folksmüle. De ündergong fen Westerbjirrum. Yn Westerbjirrum wennen ljue mei in rêch en in nekke. Hja setten in müle op tsjin ’e himel en hjar tonge forweechde de ierde. Hja bouden swiere diken en do’t hja dêr op stiene, röpen hja: Kom mar op, Frethals! De rykdom brocht hjar ta Gnhjirmlike oerdwealskens. Op ’e Krystjoun fen it jier 1300 makken de boeren yn it weardshüs in baerch dronken, setten it beest in sliepmütse op ’e kop en leine it op bêd. Do lieten hja de prester komme en hjitten him, hy
	C. FEN GODLIKE WRAKE.
	De ündergong fen Westerbjirrum.



	moast de sike bitsjinje. Marde prêster seach hjar gnizen en hearde hjar poellemüljen. Hy wegere en forteach. Underweis haldden him twa brutale knapen oan en fregen him hwer’t er west hie. Hy biklage him dat men God en syn tsjinst biskimpe hie. Do fregen hja oft er it hillich sakramint by him hie, den woene hja it wol ris sjen. Hy die de doaze iepen, mar hja geaten him fol bier en sprieken godslasterlike wirden en seine as der in God wier, moast er mei hjarren bier süpe. Op syn oanstean joegen hja him de doaze werom en do gong er der mei nei de tsjerke, en foar it alter röp er de namme des Hearen oan, det Er de goddeleazen straffe mocht.
	De oare nachts krige er in ynjowing om it doarp to forlitten, God woe it fordjerre. Hy gong der óf en forteach. En mei sette de wyn op, en in springfloed dreau it wetter fjouwer jelne oer ’e dyk en spielde oer Westerbjirrum hinne. Gjinien üntkaem as de prêster en in jongfaem dy’t de oare jouns de mis bisocht hie. Hjar skaei libbet yette oant hjoed de dei.
	In alde profesije seit, Westerbjirrum scil de jongste deis wer opstean üt it wettergrêf. It leit mei alle hüzen, tsjerke, toer en mounlen ünder yn ’e Waed. By tiden hearre de skippers it klippen en lieden fen ’e klokken. Det is de neiklang fen forline tiden. Ek de neiklang fen Gods rjuchtlik oardiel.
	Dr G. A. Wumkes yn: De Stim f. Frysl., 10-1-’4l.
	H wer om Fryslan fen wetterfloeden teister e waerd.
	Der hat yn Fryslan ris in skermmaster libbe, dy’t frijhwet mansk wier op ’e sabel en dy’t ek yn ’e herberge net swak byspile. As er jouns let mei in stik yn ’e krage üt it wynhüs kaem tichele er syn wiif wol gau ris óf. Dêrom bearde it sloof om’t hja eang fen e dronkenlap wier – op in kear det hja slim siik wier en om mar net skine to litten det it mar komeedzje wier, bigearde hja, Gods hillige lichem scoe hjar tatsjinne wirde. Do’t de prêster hjar dit yn e hüs brocht, trof de skermmaster him, fensels wer mei in liiffol drank, en noege de prêster üt om ek in kanne bier to drinken. Marde prêster



	De f juchtmaster wier oer dit andert sa min to sprekken, det er de prester de tsjilk mei de hosty üt ’e han sloech, det de stikken fen Gods lichem yn diggels tsjin ’e groun fleagen. Frouljue dy’t mei de prester ynkommen wierne, seagen de stikken fen it sakremint sa ljochtsjen as wierne it stjerren oan ’e himel. De prester naem mei earbiedenisse de biten en brokken fen ’e groun, die se yn ’e tsjilk en sette wer Sf.
	Skielk dêrnei waerd de Fryske godslasterer fen ’e deken fen syn bisdom yn ’e ban dien en him waerd mei geastlike strangens fornijd, hy koe syn skild formoedsoenje mei in pylgertocht nei Rome, yn it selskip fen ’e selde prester dy’t er sa misledige hie, mei it hillige krüs op it skouder.
	Paus Honorarius naem him de bycht of en lei him ta straffe in séreize op hwerby er trije jier tsjin ’e Heidens fjuchtsje moast. Folchsum teach er mei syn prêsterlike reismaet oer ’e sé en hja kamen foar Damiate, dêr’t de Krüsfarders krekt it biliz foar slein hiene. Dér binne hja yn ’e striid bleaun.
	Yn itselde jier hat God it folk fen ’e Friezen swier en skriklik bisocht mei hege wetterfloeden. Om’t it folk de oarsaek fen dizze bisiking net koe, wier der in earbere geastlike frou dy’t God, troch to fêstjen, to bidden, to weitsjen en jeften oan ’e earme minsken to jaen en troch it oanroppen fen ’e barmhertige Marije, smeke, hjar mocht iepenbier makke wirde hwerom dizze pleach oer Fryslan komd wier.
	Marije forhearde dizze bea, hja forskynde de frou en sei: Om de greate godslastering dy’t yn dit lan it hillige lichem fen Jezus Kristus, myn Soan, oandien is, is Fryslan sa bisocht.
	En do sei de barmhertige Marije: „Sjuch nei de sé.” Do’t de frou det die, seach hja de gouden tsjilk dêr’t de skermmaster it Lichem Gods üt wei slein hie, oer de weagen sweevjen en op it lést oan ’e wal komen, det men se klear sjen koe.
	joech him ta’n andert, hy droech Gods hillich lichem en den mocht er salang neat ite ef drinke.



	Do spriek Us Ljeave Frouwe: Ta eare fen myn Soan moat op it sté dêr’t de prêster de hosty üt’e hannen slein is, intsjerkeboud wirde en dêr moat men krekt sa iverich en mei ynmoed hinne pylgerje as nei Syn hillich grêf yn Jeruzalem. En hja fornijde ek yette, det de skermmaster en de prêster foar Damiate fallen wierne; de skermmaster wier bigroeven yn ’e hel, marde prêster siet al yn it faeijefjür. Do die men boete yn Fryslan, binammen op it sté dêr’t de sünde oan Gods Lichem bidreaun wier. Mar dêrmei wier oan de winsk fen Marije net foldien en op ’e nij kamen der greate wetterfloeden dêr’t hünderten by om it libben kamen. Do liet in rike widdou ut e skermmaster syn hüs in hüs Gods bouwe ta eare fen Syn Lichem om de himel to soenjen. Caesarius von Heisterbach, Dialogus miraculorum, I, 3. De widdou fen Starum. Yn alde tiden hat Starum in rike stêd west, dêr’t de hannel it goud mei skipfollen ta ynbrocht. De boargers wisten op ’t lést fen oerdwealskens net mear hwet hja dwaen scoene. Hja lieten de stoepen foar hjarren hüzen, lenings en doarren mei suver goud bislaen om de Hollanners de eagen ütto stekken. Dy koene nammentlik mar min forneare det Starum der hieltiten mar riker en riker op waerd. It kaem op in dür safier hinne, det men spriek net oars as fen ’e bidoarne bern fen Starum. Hja hiene seis wetten makke en fierden it rjucht fen swird en galge. Yn dy tiid wenne der yn ’e stêd fen ’e Fryske keningen in rike widdou. Hja koe it net allinne goed stouwe, mar wier ek heechhertich en hie for in oar neat oer. Op in kear hjitte hja ien fen hjar skippers om hjar in skiplading to heljen fen it kostelikste det der mar op ’e wrald to finen wier. De skipper fear üt en sylde nei Dantzig ta; dêr foun er de moaiste weet en dy bisleat er mei to nimmen for de widdou. Hwent, tocht him, nearne scoe men eat kostberders fine kinne en blier laedde er it skip fol en sette koers nei Starum.
	Sa gau as de widdou fornaem det it skip yn ’e haven oankomd



	wier, fleach hja der hinne en frege de skipper hwet eft er for hjar meinommen hie. De skipper andere hjar: Sjuch eale frouwe, de moaiste weet dy’t ea in minske sjoen hat. Hwet, weet? rop de widdou alhiel pür. —• Oan hokfor kant hastü se skipe? Oan bakboard, andere de skipper. Goed, andere hja hünjend, smyt se den oer stjürboard wer yn ’e sé!
	En al ho’t de skipper hjar ek smeekte om dit freselik fünnis doch werom to nimmen, hja woe der neat fen witte. It not moast perfoarst oer board.
	Amper hie de skipper dit dien ef in hege sanbank walle op foar de haven fen Starum, det gjin inkeld skip koe der mear troch en op dy bank skeat de weet op. En dizze plant waechst dêr hjoed de dei yette, mar hja draecht gjin frucht. ’t Binne oars net as gelde ieren. De widdou stoar yn earmoed en illinde en mei hjar waerd de hiele stêd straft for hjar greatskens, hwent al gau forsonk in great
	part fen Starum yn ’e sé. De sanbank hjit nei it godleaze frommins nou yette it Frouwe-
	San Occa, fol. 29; Winsemius, fol. 148a; Soeteboom, Op- en neder-ganck van Stavoren, bl. 105—107; Wolf, Ned. Volksoverleveringen, 31—32.
	Dizze sêge komt mear as ien lêzing fen foar. Sa wirdt der wol forhelle, det do’t de skipper op reis nei Dantzig wier, de prizen fen it nöt hommels tige sakken. De widdou hie hope det hja op de lading fiks fortsjinje scoe, mar do’t it skip weromkaem, wierne de prizen sa leech det hja moast it nöt mei skea forkeapje as hja it oan jild meitsje woe. Dêr waerd hja sa lilk om, det hja ljeaver de hiele lading yn sé smite liet as dy to forkeapjen.
	Ek is der it bikende forhael üt ’e folksmüle fen ’e ring dy’t de widdou yn ’e sé smiet, wylst hja sei: Likemin as der kans bistiet det ik dy ring ea wersjen scil, likemin bistiet de müglikheid det ik earm wirde scil. Marin setsje letter waerd de ring foun yn ’e mage fen in fisk dy’t by de widdou op ’e tafel kaem. En it is mei it greatske 28



	frommins kommen lyk as it foarsein wier: hja hat yet biddelje moatten om hjar brea.
	Folksmüle. Sjuch ek W. D. I, 46.
	Oer de taheakke fen it fisk-motyf hat Fritz Erfurth skreaun yn in artikel „De sage van het verval van de stad Stavoren” yn Ned. Tijdschr. v. Volkskunde 1938, nr. I—3. Hy foun yn de Grimmschrank yn de Prus. Steatsboekerij to Berlyn it oarspronkelike Nederlanske forhael fen de sêge, dêr’t de broerren Grimm hjar oersetting neffens makke habbe. Yn hjarren Deutsche Sagen namen hja de twade lêzing fen de sêge op, dy’t hja to tankjen hiene oan de hear Clem. von Bönninghausen (berne yn 1785 op Herinkhaven yn Oerisel) dy’t him opteikene hie üt ’e müle fen skippers en fiskers by de Sudersé lans. Dêr komt it forhael oer de ring yn foar.
	Erfurth seit nou, det er wol ris witte woe ho’t dizze ütlanner der ta komme koe om de sêge sa op to sierjen en hjar yn dy foarm oan de broerren Grimm to jaen. Blykber tinkt er, det Von Bönninghausen op eigen manneboet dy stirt der oanbreide hat. Lykwols, den moat ik döch ris wize op de folgjende meidieling fen H. S. Sytstra yn in brief fen de 14de Novimber 1844 oan T. R. Dykstra (Sjuch: Swanneblommen (tydskrift for Fryske tael- en skiedkinde), 3e jierg. (1921), 3e jefte, s. 90—91):
	Yn Wolf’s sagen .... heart by no. 21 en 22 (deWiddoufenStarum) yetit folgjende: alteast hab ik it der wol by fortellen heard: Do’t it wiif de skipper gebea om de weit yn ’e sé to smiten, aksele hy tsjin en sei er hjar, det hja for hjar oermoed yette wol mei earmoede straft wirde koe. Hja smiet dêrop in gouden ring yn ’e sé en sei, sa min as se dy ring wer krije koe, sa min koe se ek earm wirde.
	Einlings die de skipper hjar sin. In toch dêrnei koft hjar faem skylfisk op ’e merk; yn ien fen dy fisken foun se ünder it tameitsjen de ring en brocht him hjar frou, dy’t letter yn ’e greatste earmoede stoarn is.
	It wol my net oan, det dit bisiüt fen ’e sêge troch de lêzing yn Grimm hjarren Deutsche Sagen ünder it Fryske folk kommen is. Earder nim ik oan, det it forhael oer de ring al foar Von Bönninghausen en Sytstra hjarren tiid folksriem wirden is en det beide it werjown habbe lyk as hja it heard hiene. Von Bönninghausen giet, tinkt my, alhiel frij-üt.
	De Peasumer fisker.
	Gjin Peasumer ef Wjirrommer fisker scil ea op Hjelhimelfeart ütfarre. Jierren forlyn gong der n.l. in Peasumer op dy dei nei sé



	Fen in ald man to Peasens fornaem ik yn 1939, det it boppesteande him net to Peasens, mar yn ’e Fiskbürren by Ternaerd ófspile hat. De goddeleaze fisker sei, do’t men him frege hwet er scoe: Ik scil to himelfarren. Men hat him net wersjoen.
	Eft sokke alde forhalen ek in lang libben habbe!
	') Iduna, VII (1851), bl. 142.
	Deadsliep.
	Der hat ris in boer west, dy hie in soan dy wier danige loai en slüch. Moarns wier er hast mei gjin houwen noch slaen üt bêd to krijen, en den wier syn heit op ’t lést tige lilk en üngedien om’t hy der net óf woe. len kear op in moarn, do’t det ek wer sa wier, waerd syn heit, dy’t de jonge al wit ho faken roppen hie, einlings sa mal, det er sei: Nou, sliep dou den yn alle ivichheid hinne. It is forseid, det ik dy wer rop!
	En do loek de soan de tekkens op ’e nij oer him hinne en joech him yetris to sliepen en hy sliepte en sliepte salang, det er op ’t lést as moude en tüch yn elkoar gear foei.
	Iduna XI (1855), bl. 29.
	It mantsje yn ’e moanne.
	Der wier ris in man dy’t alle dagen mei juk en amers op it skouder in tige smoarge leane troch most. lenris op in dei foei him det gean sa swier en hy waerd sa danige fortrietlik, det hy winske ljeaver yn ’e moanne to wêzen as langer syn libben sa op ierde slite to moatten.
	Syn malle winsk waerd forheard: hy waerd yn ’e moanne set en elts kin him dêr hjoed de dei yette sjen, as in warsköging om sokke sündige dingen net üt syn müle gean to litten.
	Iduna, VII (1851), bl. 144.
	en andere as men him frege, hwêr’t er hinne scoe: Ik scil nei de himel farre. Gjin tael ef teiken hat men ea wer fen him hawn! 1).



	T. R. Dykstra, Over Friesche Mythen, Hs.
	De dea fen Agge fen Sondel.
	Nei’t de Skieringers oant twaris ta omdöch bisocht hiene om de stins fen Agge, hear fen Sondel, yn to nimmen, kamen hja yn 1442 op ’e nij foar it slot. Under lieding fen Rombert Gabbinga en syn soan Sytse diene hja op Sinterklaes fen det jier in oanfal en it slagge hjarren om Hear Agge, de soan fen Piter, sadanich to tamtearjen, det er for dea lizzen bleau.
	Syn „Amye” (ljeafste) hat de forwoune ealman forsoarge en forplege mei sa’n greate ljeafde, det hja it bloed üt ’e wounen sügde en Agge yn it libben weromkearde, bychte en de sakreminten krige. Hy wier mei de tiid wer hielendal yn oarder, det syn fijannen fensels tige yn ’e wei wier.
	Hja stjürden dêrom in man üt Gaesterlan op ’e stins of en dy formoarde Agge yn syn bêd.
	De wrake Gods bleau lykwols net üt, hwent do’t de man dit wrede stik folbrocht hie, waerd hy fen de ierde weinommen „mei lichem en siele” en nimmen hat him dêr sünt ea wer sjoen.
	Scharl., fol. 185; Worp van Thabor, IV
	bl. 77—78.
	De gerjuchte straffe.
	Yn it bigj in fen 1580 moasten de Roomsken yn Ljouwert bilies jaen; it folk det it nije leauwe oanhong plondere de tsjerken en jage de müntsen ta de stêd üt.
	Do’t de skilderijen en bylden fen ’e Hilligen op de 19de Febrewaris
	De reinbóge. In man yn ’e Walden sei ris, do’t er in reinbóge seach dy’t him talike oan de iene kant wyt en oan de oare kant read to wezen: Sjuch, nou kin men sjen, det dizze wrald boazer is as de earste. Dizze scil forgean troch fjür, wylst de earste troch wetter forgien is.



	Syn maet forgong it net better. Hy krige in kügel tsjin ’e skonk, dy’t fortard waerd fen kaldfjür. Acht dagen foar syn dea moast de sike skonk him öfseage wirde ....
	Verhaal van de verrigtingen der Jezuieten in Friesland, bl. 25—26.
	In oare lêzing fen dizze sêge fynt men by Tiara. Hy forhellet fen Hear Ivo, de Ljouwerter pastoar:
	Hy seach de tsjerke ofbrekken, hy seach ek de ofbrekkers fen God kastijd. De earste wier in bekkenslagger, dy’t Feike hiet; dit wier de earste dy’t straf krige fen ’e trije belhammels dy’t it byld fen ’e hillige Christophorus skandalich üt ’e timpel fen Sint Vitus sleepten. Dizze trije hawwe it byld fen ’e krektneamde hillige op dizze wize foartsleept en tamtearre: len loek in tou los en smiet him det om ’e hals, en dy is efkes letter oan it krüs stoarn. De twadde, Pieter Taeckes, hat mei in seage, om’t er timmerman wier, de foetten stikkenslein; mar hy stoar, slein yn syn foetten fen it fjür fen ’e hillige Antonius. En de trêdde stompte him de eagen üt en hat ringen,
	fen det jier üt ’e Aldehouster tsjerke droegen waerden op it tsjerkhöf njonken de toer, om dêr op ’e bransteapel brocht to wirden, barde der hwet nuvers. Yn ’e tsjerke stie in byld fen Kristoffel, lyk as wenst wier, lang en great. It folk hie oan him in greaten niget en stiek him op alle menearen de gek oan. De iene sei, hy scoe him de skonken ófseagje, in oaren, dy’t Feicko hiet, foege der oan ta: ik scil him earst de eagen ütstekke, den kin er dit net sjen. Hy kladdere by in ljedder öp en sloech him in woune yn ’e houtene eagen. De earste seage him wylst de foetten of. In ald wyfke det dizze mislediging oanskoge, warskoge Feicko en syn maet, hja scoene tinke om ’e wrake fen in rjuchtfeardich God. Marde eveldied is bistraffe: Feicko waerd in toch letter as soldaet fen in leaden kügel in each ütsketten. Do’t hy dêrop wer yn Ljouwert kommen wier en mei in greate pream mei keappenskip nei de stêdswaech fear, waerd er hommels oan it oare each blyn, det min moast him nei hüs ta bringe.



	troch blinens slein, om 1600 hinne, foar de eagen fen alleman de straffe for de oandiene hün droegen, en om syn earmoed yn in sikehüs ünderhalden, is er withofaek troch de foarseine Trochloftige Hear sjoen, om’t hja sa trochendei net fier fen elkoar of tahaldden.
	Tiara, Annotationes, bl. 4. Oerset fen dr G. A. Wumkes yn: Paden f. Fryslan I, bl. 218.
	Sjuch ek: Oudh. en Gest. v. Friesl. I, bl. 348; Wins. Chron. bl. 660; Schot. Fr. Hist., bl. 847.
	Yn ’t foarige wenne der op Feanwaldsterwal in man, det wier in earsten rüchhouwer en in goddeleas minske. Altiten wier er oan it süpen en spyljen en sloech der ünkristlik praet üt. Op in joun kaem er wer üt ’e herberge en hy scoe mei in stik yn ’e krage op hüs oan.
	Underweis krige er hommels in greate fjürbal om him hinne en dy bleau mar al by him. De süpert koe net in stap dwaen ef it fjür kearde him op; hy koe der net ütkomme.
	Do’t er heal dea thüskaem gong er langüt en ynein op ’e flier lizzen. Nei dy nacht is er in oar minske wirden, stil en ynbannich.
	Yn Droegeham wenne in jongfeint dy’t altiten ogriselik flokte en ketterminte. Hy koe de wei net lanskomme ef hy bearde en raesde en forflokte God en de divel. Op in joun roun er mei twa maten en sei it wer malle raer op. Ynienen waerd de domdryste skreauwer dy’t yn ’e midden fen it ploechje roun, twisken de beide oaren wei opnommen en oer in hege wal mei beammen smiten. Hy makke in rare smak yn it lan. Syn beide maten gong de grize oer de grauwe do’t hja det seagen. Sünt wier de jongebaes suver in oar minske en flapte der nea net wer sok ünfoech praet üt.
	To Driesum wenne yn it foarige in Timen fen Sjoerd, in alderraersten. Neffens it sizzen waerd er mear as ienris by joun twisken de maten weitaest en oer de beammen hinne yn ’e sleat set.
	Folksmüle.



	Sa bleau er stean. Neffens in oare lêzing waerd er slein fen ’e tonger en foei er op it sté del.
	Meidieling E. B. Folkertsma.
	*) swarre en winskje: termen foaral yn Südwesthoeke, al folie mystyk brükt.
	T sjerkhófsblommen.
	De keleare dy’t yn 1866 rounom hjar offers easke, gong ek Fryslan net foarby. In hopen minsken stoaren, ek yn Gaesterlan. Yn dy tiid foei de forneamde Wyldemerk en in jongkeardel üt Aldemardum, in earsten swankebast, dy’t „dronken nei de ivichheid gien is”, makke dêr in bulte wille. Let op ’e joun röp er, mei in stik yn ’e krage, de spylman oerdwealsk en drystwei ta: Fiif deuntsjes for de keleare. De straffe for dizze hün bleau net üt: de oare moarns wier de feint al stoarn oan de freselike syktme.
	Dit feit is yn hiele Gaesterlan bikend wirden. By in alde Gastlanner dy’t de bygelovige kant hwet neist wier, hab ik bifêstige krige hwet W(aringa) yn ’e „Leeuw. Crt.” fen 19 Oktober ’29 oer dit gefal skreau, n.l. det de forstoarne syn alden earm wierne en gjin stien op it grêf bitelje koene, mar det der lykwols wol hieltiten reade blomkes op it grêf forskynden, dy’t net üt to roegjen wierne, hwet men ek die. De man forhelle, det de blomkes weibleaun binne sünt der in oar yn it grêf komd is.
	Det blommen op in grêf ek wolris hwet oars bitsjutte, docht üt it folgjende bliken:
	Yn 1881 bisocht ds J. Craandijk Aldemardum op ien fen syn reizen en him waerd dêrre forhelle fen seltsume blommen dy’t
	De heafoarke opstitsen tsjin 'e himel. Yn ’e Gaestmar waerd om 1922 hinne forhelle, der wier ris in boer yn dy hoeke yn in üngetiid det it suver alle dagen reinde, sa grimitich wirden, det er skriklik bigoun to swarren en to winskjen *) en op it lést de heafoarke opstiek nei de himel.



	ienris yn de fyftich jier op it grêf fen in dümny bloeiden en dy’t yn det jier wer to sjen west hiene. Ds Craandijk koe der lykwols net ien mear fine 1).
	In frommins det yn it saneamde Kleaster in blok wenten to Riis wenne, wier tige blommerich. Blommen yn ’e hüs en bütendoar pielde hja hjar libben lang mei en rounom wier hja om dizze blommeforearinge bikend.
	Hja stoar en waerd to Aldemardum to-hóf brocht. Nei in skoftsje skeaten der samar fensels blommen üt hjar grêf op, dy’t nimmen dêr ea plante ef siedde hie 2). x) Wandelingen door Nederland VI, bl. 389. 2) Folksmüle. Dümny hoede. In hündert jier forlyn stie der to Marrum in godfreezjende dümny, dy’t it Wird rjucht en sünder oansjen fen ’e persoan bitsjinne. Gods bern treastte er, marde ünbikearden en sünders sei er it oardiel skerp oan en formoanne hjarren, hjar fen ’e sünde to bikearen ta in godsillige hanling en wanling. In diel fen ’e gemeinte achte him dêr heech om, mar sommigen, dy’t gans dronken, flokten en tochten, hienen it net op ’e man en syn formoanningen stean. Ja, twa fen ’e malsten ünder hjarren krigen in hate yn him, en bisleaten op in kear, him fen kant to meitsjen.
	Op in tsjustere nacht wirdt derby him op ’e ruten kloppe. Wekker wirden en by it finster kommen, freget er hwet der wêze mei. In stim antwirdet, oft er foart by dy en dy boer op ’e Marrumer mieden komme wol, hwaens wiif ynienen gans siik wirden is. Hy ünthjit it en makket him ré, al ho’t pastoarske der op oanstiet det er de moarn ofwachtsje scil. Hjar der op wizend det syn plicht him ropt, set er of en stekt it min to geane, tsjuster en ienlik mounledykje by de Marrumer feart lans de mieden yn. By de pleats kommen, is der nearne ljocht to bikennen; ek blike alle doarren ticht to sitten. Hy tinkt det bysfeinten in grap mei him üthelje wollen habbe, en



	Op ’e weromreis past er tige op, oft er ek hwet hearre of sjen mei, mar der is neat to fornimmen. Sa komt er thüs, forhellet syn wiif hwet reis er hawn hat, en hjit hjar, it to swijen. Ta syn binijing komt der neat gjin gewach fen, en sadwaende net mear wittend hwet hy derfen tinke moat, set er him it foarfal njonkelytsen üt it sin.
	In diel jierren letter wirdt in lid fen ’e gemeinte, in mallen ien, slim siik. Dümny siket him trou op, kin lykwols net folie mei him wirde. Oant de man, ünderwiles op it uterst kommen to lizzen, him roppe lit, en togearre mei him, freget: Wit dümny noch wol, det hy der lêstenjiers ris op in nacht ütkloppe is en sizzen krige, hy moast opslach nei dy en dy? Jawol, sei dümny, nij ophearrend, en hwet scoe det?
	As ik hwet freegje mei, de oare wer, hwa hie dümny dêr by him, do’t er it mounledykje lans kaem? By my? dümny yetris, wel, gjinien! Ja, né, dümny hie ien by him. Net det ik wit. It is doch sa. Mar ho scoenen jo it den noch witte kinne? frege dümny tige forwündere. Dümny, sei de stjerrende, ear’t ik ta stjerren komme kin, moat ik dümny hwet bilide. Ik en noch ien hienen jo kloppe, en wy laeinen ünder oan it mounledykje, om jo yn ’e feart to fieren. Hwent wy koenen dümny’s preken en formoanningen net mear daeije, en haten dümny. Mar do’t jo der oankamen, wier der ien by jo. Wy koenen him net, mar doarsten neat mear, en do’t dümny goed en wol foarby wier, habbe wy fen klearebare freze makke det wy thüskamen. Mar hwa wier det doch?
	Dümny antwirde: Ik hab nea iramen fornommen, marden moat it in ingei west habbe, stjürd fen ’e Heare om my to biwarjen.
	Meidieling E. B. Folkertsma.
	It ünhillige nachtmiel.
	Yn 1886 ef foartdêrnei yn ’e dagen fen ’e Doleansje waerd
	bislüt de boer en dy der net üt to klopjen noch it immen oars to forheljen, det de mannen sa min müglik eare fen hjar wirk habbe scille.



	der yn ien fen ’e doarpen yn Achtkarspel in grifformearde tsjerke stifte.
	Op in Snein scoe yn de nije gemeinte for it earst it hillich nachtmel fierd wirde. De Snjeontojouns dêrfoar sit der yn ’e herberge in kloft lossinnich folk to praten, to smoken en to süpen. Hwennear’t de hollen al aerdich rüzich binne, komt it praet op ’e tsjerkestriid yn it doarp, en sadwaende ek op it nachtmel det de grifformearden de oare deis fiere scille.
	De mannen bigjinne dêroer to grapjeijen en to spotten en al ridlik gau komt it ta it ütstel, hja scoenen dêr yn ’e jachtweide ek wol ris sokssahwet halde kinne. Det wirdt ünder greate wille oannommen en scil foart ütfierd wirde.
	De kastlein biskikt in kleed oer de tafel, in panne mei brea, in kanne wyn, in drinkenstsjelk en in tsjerkeboek mei it nachtmelsformulier. Allegearre skikke om ’e tafel, en de greatste pommerant wirdt ta dümny bineamd. Dy bigjint ünder wylde ütlittenheit en woaste spot it formulier foar to lézen; mar amper is er dêrmei oan ’e gong ef de doar giet op en in man yn swarte klean komt yn. Gjinien fen allegearre hat him ea earder sjoen; gjinien wit hwet er wol. Mar ynienen fait der in deadlike stilte; de „dümny” is ophalden fen lézen, de oaren fen gekjeijen en spotten. Swijend giet de man nei de tafel, skaeit dêr alles öf; swijend giet er de doar wer üt. Hwennear’t it folk wer hwet ta himsels kommen is, stekt it mei hasten öf nei hüs. Gjinien hat de man ea weromsjoen.
	Meidieling E. B. Folkertsma.
	Op it plak dêr’t nou de pleats stiet dêr’t to Gau Sipke Dykstra op wennet, hat alearen in herberge stien. In kroege wier it, lyk as dizze doarpkes safolle teld habbe, en mei in tige minne namme. Fakentiden gong it der ünfoech op in süpen, flokken en bearen oant yn ’e neare nacht.
	Der moat in tiid west habbe, det gun manljue üt dy kontreijen dêr alle jounen de komst hiene en hjar oerjoegen oan dit sündige dwaen. Seis it hillige hellen hja omleech.



	Untsetting foei op it dronkemansboun en allegearre spilen hja hastich fen ruten. Meidieling H. Jaarsma, dy’t it opteikene üt ’e müle fen in 80-jierrige skipper. De man leaude, det it foarfal wier bard wier. Spotters lean. Der waerd yn ’e Dongeradielen in tsjerke boud. Hy wier al ünder kape en dak; ek stiene de banken der al yn. De timmerljue wierne hielendal gjin tsjerkske ljue, fier fen det; it wierne spotters mei God en Syn gebod. Do’t it krewei hast ofroun wier, diene hja it nochris mal yn ’e tsjerke. Flokke en tjirgje op in skandalige wize. Krij-oan-boartsje oer de banken en it gongpaed. Do ynienen wier it: hou! Mids yn ’e banken dêr wier hwet: in skynsel. En it sweefde. Wyt fen kjeltme stauwen de mannen ta de tsjerke üt. De oare moarns doarsten hja hast net werkomme om it wirk dien to meitsjen. Meidieling A. M. Wybenga. Op in doarp yn ’e Dongeradielen waerd in nije herberge set. Hy wier klear. Do moast er ynwijd wirde. Op in spotske wize waerd de segen der oer ütspritsen. Hielendal bauden hja de tsjerke nei. Op ’t lést rjuchten hja seis in sabeare hillich nachtmel oan. Dy joune barde der neat. Marde oare moarns laei de kastlein dea op bêd. Det wier de straffe. Meidieling fen deselde.
	Op in joun üntseagen hja hjar net en doch it hillich nachtmiel nei. Mei süpen en gnizen en malle meneuvels misbrükten hja de hillige symboalen fen wyn en brea en üntearen hja it „Onze Vader”. Oant God seis oan dit minskedwaen in ein makke: ynienen waerd de klok oan’e mürre foar hjar eagen wei. Sa hong er dêr rêstich en telde de tiid, sa waerd er mei boppeminsklike macht efter de mürre litsen.



	Yn 1487 teach de Fetkeaper Yge Gaelis to Koudom mei in keppel Boalserters nei syn fijan Minne to Harich dy’t trijehündert Gelderske soldaten komme liet om him to fordigenjen. By dizze striid waerd it Hospitael to Harich – in üthöf fen it kleaster to Himmelom fen Ige en syn Boalserters yn ’e bran stitsen. De tsjerke mei de hillige sakreminten barnde óf. Dêr binne in hiele tyd letter „duer Godes verhengenisse” sa seit Worp fen Thabor greate mirakels bard.
	Boppe it sté dêr’t de kapel stie, hwêr’t de sakreminten forbarnd binne, habbe in hopen fromme bitroubere minsken helder blinkende ljochten sjoen. In jongfeint, Pier, dy’t al trije üren for dea lein hie om’t er in roune stien op ’e holle krige hie, is ta it libben werkeard. Dizze stien waerd ta in tsjügenis fen dit wünder yn ’e kapel (dy’t letter wer opboud is) by it kastke mei it sakremint biwarre.
	Op in tiid do’t abt Jacobus op Sunte Mertensdei (11 Nov.) dêr de
	D. FEN WONDERS EN WÜNDERLIKE WIRKEN
	De weetbakker op it Blokhüs.



	Yn it jier 1500 namen de feinten fen hartoch Albert dy’t do yn Fryslan wier, to Berltsum de hillige sakreminten üt ’e tsjerke en fortrapen se mei de foetten. Sünt binne der op dit sté, oant distiid ta, in hopen wünders en wünderbaerlike wirken dien.
	Proeliarius of Strijdboek, bl. 11—12; Worp van Thabor, Kronijken van Friesland IV, bl. 164; ld. V, bl. 26.
	It kleaster fen Sint-Eal (St. Odulfus) to Starum binne ek mirakels yn bard. De 29ste Sept. 1284 die n.l. Henricus fen Pommeren dy’t tidelik de bitsjinning oernaem fen Jehannes, dy’t keazen wier ta bisskop fen Utert, in birop op ’e myldens fen de ynwenners fen syn diocese, en wol mei nammersto mear frijichheit, „om’t der yn it kleaster in byld fen Us Ljeave Frouwe wier, det troch de mölke dy’t dêryn wier, al in hopen wünders biwirke hie, hwet tige forearjend wier for de Mem Gods” x).
	De kapelle dêr’t de wünders, nei alle gedachten genezingen fen sike minsken, barden, wier wijd oan it Hillige Bloed en de kauwenden skreaune de wünders dêr oan dit Bloed ta. De kapelle waerd in soarte fen béfeartsoarde en dêrom forliende Paus Martin Vde 28ste April 1418 de bisikers en stipers fen it Godshüs in dispensaesje for biskate feesten en heechtiden fen ien jier en 40 dagen, for oare ien fen
	hündert dagen 2).
	x) Fr. Volksalm. 1898, bl. 87; 2) Friesische Papsturkunden, bl. 14 en 36.
	Det Dokkura forneamd wier troch mirakels, leart in meidieling fen ’e skiednisskriuwer Marten Hankes, det de forneamde Dokkumer wiskindige Reinder Gemma Frisius (1508—1555) dy’t mank berne wier, troch syn bidden by it biente fen ’e hillige martelders syn sounens weromkrige hat.
	N. J. W(aringa) yn: Leeuw. Crt. 20-6-’3l.
	mis lies, kaem der in manke man op krukken, dy nei syn devoty en béfeart soun en wol nei hüs weromkearde. Ek folie oare lijers oan sykten en suchten wierne ringen wer yn oarder.



	Us Ljeave Frouwe fen Saunwalden.
	De Roomske tsjerke to Boalsert bisit ü.o. in lyts houten byld fen ’e H. Faem mei it Bern, nei alle gedachten om 1300 hinne makke yn Westfalen. Nei alle wierskyn is dit it wünderbyld fen ’e saneamde „Us Ljeave Frouwe fen Saunwalden”, ofkomstich üt ’e Hillige Geast-kapelle ef de„Kapelle van miraculen” to Boalsert, dy’t yn 1868 sloopt is !). Dit byld waerd „eertijds met grooten toeloop besocht als hebbende groot verdienst van aflaten”, lyk as Schotanus skriuwt. Sa’t it liket wier it foldwaende for sike minsken en ljuwe dy’t min op ’e gong wierne det hja efkes oan it byld kamen om wer better to wirden. Yn ’e tiid fen ’e herfoarminge is de wünderdiedige Marije weiwirden, seit Havard 2). Neffens Winsemius scoe it byld lykwols yn 1580 fen ’e soldaten fen Bronkhorst forbarnd wêze 3).
	i) Voorl. lijst, deel IX, bl. 44; 2) De bedreigde grenzen, bl. 32; 3) Winsemius, fol. 660b.
	It byld fen Us Ljeave Frouwe fen Saunwalden bistiet in „mirakelboek” fen, dêr’t de wünders yn opteikene binne dy’t taskreaun wirde oan Us Ljeave Frouwe fen Saunwalden. It boek (dêr’t in ófskrift fen biwarre wirdt yn de St. Franciscustsjerke to Boalsert) forhellet almeast fen siken dy’t by it byld brocht waerden en dêr hjar sounens wer krigen: in bern üt Snits det wettersucht hie, in frommins det net bernje koe, ensf.
	Der steane lykwols ek oare feiten yn opteikene, lyk as de neikommende:
	Yn ’e Walden hie in bern trije uren yn in saed lein, hwent de alden wisten net hwer’t it wier. Lang om let krigen hja it bern der üt, mar it wier al stiif en dea.
	Do „hebben zij voorgenomen het kind voor onze Lieve Vrouwe Beeld te Bolsward te laten weegen, en een Mis te laten doen, ’t welk zij gedaan hebben, en het kind is levendig geworden”.



	Yn „Iglewolde” wier in frommins det biseten wier, „dat alle man genoeg te doen had aan haar”.
	Do hat men ünthjitten „haar te laten wegen met beddegoed voor onze lieve vrouwe beeld te Bolsward op de Post in onze lieve Vrouwe Capelle; van stonden aan is die persoon nedergevallen in onmagt, toen dagt haar dat by haar was onze lieve Vrouwe inde figuur zo als zij staat, ende zij is aldaar geweegen, en is van stonden aan verlost en gezond geworden”.
	In Harnser skipper rekke op sé yn in stoarm, det it anker woe net halde en it skip drige to forgean. Hy ünthiet, hy scoe Us Ljeave Frouwe yn ’e Kapelle in anker fen twa poun waechs offerje, en opslach pakte it anker en waerd it moai waer.
	Boargers üt Ljouwert wierne fen Inkhuzen mei it skip nei Fryslan fearn. Hja kamen ek yn in stoarm tolanne en it anker woe al likemin halde. It skip gong ringen oer ’e side en elts dreau in kant üt. Do’t hja in offer oan it byld to Boalsert ünthieten, sloech it waer ynienen om, wylst „bij haar is geweest een ander schip zonder dat iemand wist hoe het daar gekomen was, en zijn gekomen in dat schip met haar goed, en het schip daar zij in geweest waren is wech gebleven maar met het ander schip zijn zij gezond te Stavoren aangeland . MUit het mirakelboek van O. L. Vrouw van Zevenwouden”, yn: „Frisia Catholica”,
	18 Juny 1938.
	De tsjerke fen Ypkelsgea waerd yn 1497 fen kriichsfolk yn ’e bran stitsen. It Godshüs fortarde mei fyftjin wijde hostiën dy’t der yn wieme, yn it fjür. Dy hostiën habbe letter greate mirakels dien
	Twa manljue üt Snits, dy’t trije uren yn it wetter lein hiene en yn great gefaer tahaldden, seagen op it lést gjin ütwei mear en ünthieten in offer bringe to scillen to Boalsert, yn ’e Kapelle. Foart dêroan kaem der in f iskerman mei in skip oan, dy’t hjarren rédden hat.



	en dêrtroch kaem der sa’n greate tarin fen folk, det men üt it offerjild in nije tsjerke bouwe koe. . Teg. Staat v. Friesl., 111, bl. 231. Yn ’e sakristije fen ’e St. Dominicustsjerke to Ljouwert stiet in Marije-byld, det tige ald wêze moat, mar dcr't men net fen neigean kin hwer’t it weikomd is. Yn elts gefal moat oannommen wirde, det it byld yn ’e earste helte fen ’e 17e ieu fen ’e Roomsken to Ljouwert tige foreare waerd en der oan dizze forearing wünderlike foarbylden fen gebedsforhearring taskreaun waerden. Yn it offisjele forslach det yn 1640 oan ’e apostolyske nuntius to Keulen, Fabius Chigi, oerlange waerd, wirdt it drokke bisiik oan ’e tsjerke fen ’e Dominikanen forklearre, mei’t it Godshüs gaedlik laei en mei’t it byld fen ’e Allerhillichste Faem „alearen troch mirakels forneamd wier” *).
	Sa waerd in geastlike dochter ris fen immen biskildige, hja hie him trou-ünthjitten dien. De man klage hjar oan en brocht de saek foar it Hóf fen Fryslan. Beiden waerden foarroppen om hjarren tsjügenis mei in eed to biswarren. De sister siet der tige oer yn, hja bitroude allinne mar op ’e foarspraek fen ’e Allerhillichste Faem. Op hjar reize nei de Kanselarije joech hja hjar oan God en Syn loksillige Mem oer en gong earst nei it beahüs fen ’e pater Dominikaen dy’t it Hillige Misoffer for hjar opdroech. In ein sterker gong hja oerein, stelde hjar ünder ’e hoede fen Marije en teach nei it Hóf.
	Dêr lei hja de eed en de forklearring mei sok in iepenhertigens óf, det hjar ünskild klear oan it ljocht kaem en de rjuchters de oanklager net ienris hearre woene 2).
	i) „Het O. L. Vrouwe-beeld v. Leeuwarden”, yn: Arch. v.d. Gesch. v.h. Aartsbisd. Utrecht, dl. 35, bl. 160—167. 2) Tiara, bl. 21.
	Fen liken dy’t net forgongen.
	De earste fen Foarmoanne 1489 waerd op it tsjerkhóf to Snits in lyk opgroeven det yette suver hielendal geef wier. Wol wier it hout



	Do’t dy fen Snits dit bjusterbaerlike stik seagen, wierne hja tige fornuvere, mar der wierne somlike learde ljue dy’t seine, soks koe wol in natuerlike oarsaek habbe. It lichem hat men letter wer bigroeven yn it ein fen it Koar.
	Yn it jier 1546 waerd yn Julymoanne yn ’e tsjerke to Frjentsjer it grêf iepene fen Gysbert Ens, dy’t neist 32 jier stoarn en dêr oan ’e ierde tabitroud wier. Do’t men it lyk foun, wier it yette hielendal sünder slyt ef wryt, „regt of ’t een nieuw gestorven Mensch geweest was!”
	Fensels kaem der in smite folk op tasetten, dêr’t ek in fromminske by wier, dy’t men yn hjar jonge jierren „Mooy Styn” neamde. Hja hie eartiids in skoft mei Gysbert Ens hüze as syn wiif; hja hiene lykwols nea boaske. Letter moeide him dizze trouwe, dy’t gjin ljocht fordrage koe en hy jage hjar ta de doar üt. Styn naem hjar det sa nei, det it sloech hjar yn ’e plasse.
	Do’t hja it geve lyk seach, smeke hja God, Hy scoe oan Gysbert syn lichem net forjilde, hwet hy oan hjar misdien en bidreaun hie en det it lyk wer ta stof keare mocht.
	Hja bea de prêster om in sielemis for Gysbert op to dragen, mar dy hie dêr net sa folie mei op en hy rette hjar dit of, hwent, sei er, de siele scoe nou dóch allang yn ’e himel wêze en hja moast hjar dêr nou mar fierder net mear mei bimoeije.
	De bern fen ’e forstoarne stiene der lykwols ek op oan, det de mis halden wirde scoe en do moast de prêster wol bilies jaen. Mar sjuch, hwet wier it nuver, sa gau as oan it forsiik foldien wier, foei it omskot de middeis ütmankoar en forgong ta stof en moude. „Hwer’t dit nou troch barde, mei God witte dy’t wünderlik en ünbigryplik yn syn wirken is. Scharl.,Chronyk(l7s3),fol. 250 en 469—470. 29
	fen it deafet slim formöge, mar it lichem wier yette goed, alhowol it alhiel mei gêrs oerwoechsen wier. Do’t de deagraver mei syn leppe by üngelok yn ien fen ’e skonken stiek, sleat it fleis him wer oer de woune.



	Wünderlike bycht.
	Do’t de earwearde hear Henricus, de toalfte abt fen it Kleaster Aduard, ris mei twa oare abten, dy fen Klaerkamp en Bloemkamp, nei it miene Kapittel reizge, barde it, det hja in warstal (rjuchtplak) foarby kamen dêr’t krekt in earme sünder de holle öfslein waerd.
	Do’t it fünnis ütfierd wier, liet God ta, det Henricus de holle wer op ’e romp sette en meiïens bigoun de deade to praten en bea de abt, hy scoe him de bycht ófnimme. Dit barde en do’t Henricus de abselüsje ütspritsen hie, foei de misdiediger der wer hinne en nou forgoed. Oudheden en Gestichten van Groningen en
	Groningerland, bl. 234.
	Weet yn bloed foroare.
	Yn it jier Uzes Hearen 1552 is der to Ljouwert in great en skriklik wünderwirk bard, do’t de weetbakker op it Blokhüs de mounder op ’e mounle weet brocht hie. Do’t dy de weet mealle woe, joech it moal earst in hwet readige kleur to sjen. De mounder sloech dit sa gjin acht. Dêrnei is al it moal sa wirden, det it krekt stjurre bloed wier, en sa bleau it, lyk as it fen in hopen fromme ljuwe sjoen is. Do’t de tarin fen it folk einlings to great waerde en it moal syn reade kleur haldde, hat de mounder de mounle sletten en is mei it moal nei hüs ta gien, wylst er de „President” en de „Castelein” warskoge en hjarren it moal sjen liet. Hja habbe de mounder op straffe fen liif en goed to forliezen forbean, it oan immen to sizzen.
	De kronykskriuwer fettet dit wünder op as in teiken fen ’e Heare, det sloech op it ünskildich forgetten bloed fen ’e earme Kristenen dy’t alle dagen noch nei de slachtbank laet waerden.
	Beninga, Volledige Chronyk van Oost-frieslant, fol. 824. Sjuch ek: Iduna, boek 13.
	De Blokhüsmounle to Ljouwert stie op ’e Noardeastlike hoeke fen it Blokhüssteed, sa likernöch op ’e hoeke fen ’e Keizersgrêft en de Grêftswêl. It moal for de bisetting waerd op dizze standermounle meald.



	Dizze Johannes waerd siik en lyk as it hearde waerd er fen ’e Hillige Sakreminten forsjoen. Hy stoar en ta in teiken dêrfen waerd for it folk de klok let. Nimmen twivele der oan ef hy wier rêst. Lykwols joech in read plak op it iene wang de ljue dy’t op ’e bigraffenis wierne, hwet to tinken. Men röp Anske, dy’t net habbe woe det de deade bi-ierdige waerd en allegearre op it herte boun mei him for Johannes to bidden, det er, as it for syn best wier, wer ta it libben brocht wirde mocht. Men die lyk as de pater sein hie, en de trêdde deis is de deade oplibbe, wylst de paters en sibben forheard stiene oer dit mirakel en God forhearliken. Fen hein en fier kamen do Friezen en net-Friezen op Drylst tasetten om him to sjen en to hearren, en ek om it wezen to oanskogjen fen pater Anske, dêr’t de opwekking neist God, oan taskreaun waerd.
	Johannes hat noch in mennich jierren froed en from libbe en in bulte dien for it Roomske leauwe. Hy hat lykwols ek forsein, det skielk alle wijde stéen, kleasters en tsjerken yn hiele Fryslan skeind en plondere wirde scoene en det der mar sa’n lyts espeltsje geastliken oerbliuwe scoene det dy mei alle wille om in tafel pleatst wirde koene. Ho tsjuster dit do ek like, doch is it allegearre ütkommen.
	Willebr. v.d. Heyden, Verhaal der Jezuïeten
	in Friesland, bl. 7—lo.
	It wünder fen it bern det hommels prate koe.
	Yn it midden fen ’e 15de ieu waerd Fryslan slim toheistere fen ’e partijskippen. Skieringers en Fetkeapers stienen as liuwen foar mankoar oer en it lan moast it fensels bilije.
	De forneamde Johannes Brugman brocht yn dy dagen in bisiik
	Wünder to Drylst. Yn 1565 wenne der to Drylst in jongfeint, Johannes Bartels, berne üt froede en fatsoenlike alden, deuchdsum en forstannich yn ’e oxngong, dy’t tige bifrjeone wier mei pater Anske Bokkes Bruynsma dy’t berne wier to Ypkelsgea en om 1566 hinne yn ’e Jezuïte-oarder opnommen waerd en dêrfor tige yn it spier west hat.



	oan Fryslan en kaem ek to Starum dêr’t er it folk oantrune om de frede to bitrachtsjen en de hate üt it herte to forbaljen. Under dejingen dy’t nei him harken, wier ek in man dy’t ien deaslein hie. Troch de formoannings fen Brugman krige er birou oer syn misdied „en viel daer neder voer de frouwe van de man, die he ther doet bracht hadde(n), en badt om de wille van Godt (for) sijne daet voergiffenisse.” It fromminsk koe fen fortriet en moeilikens gjin wird sizze faeks, „datt Godt also wolden.”
	Mar sjuch, hwet barde der? It fromminsk hie in berntsje op ’e earm det it evenbyld fen ’e
	heit wier en det al syn libbensdagen nea net in wird spritsen hie. Mar hommels sei it bern „düdlik, folslein en dimmen”, det alleman it hearde: „lek foergewe dy de doet mijns faeders geerne om Godes wille.” Dit mirakel, forhellet Douwama, „hanget ineen tafreel pingeert often geschildert to Staweren inde Noerder Kercke, an de noert zijde”. Douwama, Boek der Partijen, bl. 63. Wünderbaerlike genezing. Tsjin ’e ein fen ’e 16e ieu wenne der to Ljouwert in Roomske skroar, Cornelis Cornelissen, dy’t in feint hie, Maris by namme, hwaens holle slim ünder ’e rude siet. Ynwindich siet er fol ketterij en hy joech syn baes en oaren faken argewaesje troch syn kwealaster. De jonge hie tige pine troch syn kwael en hy klage en suchte faken det it sahwet die. Op ’t lést koe er de pine net langer mear forneare en do’t it wiif fen syn baes him fortelde det hja troch fêstjen fen in sykte genêzen wier, ünthiet hy ek, det er in fearnsjier fêstje seoe. En sjuch! de oare deis kaem er alhiel soun op ’e winkel en do’t syn baes him dêroer fornuvere, fortelde Maris hwet er ünthjitten hie en hy joech to kennen det er ünderwiis habbe woe yn ’e Roomske leare. Syn beppe dy’t fol fen Kalvyn siet, bisocht him hieltiten wer



	Willebr. v.d. Heyden, Verhaal der Jezuieten in Friesland, bl. 29—30.
	It wünder fen de swarte dea.
	Anno 1315 hearske de pest tige yn Fryslan. Nimmen üntkaem, dy’t ienkear oantaest wier. „Lykwols krigen allegearre it dy’t yn it hüs fen Adelen en Lyauckema wieme, mar nimmen is der oan stoarn; sa biwarret God syn folk ek midden yn it fjür.
	Scharl., fol. 140.
	Om 10 Oktober 1619 hinne is it bard to Frjentsjer det dêr in jongfeint, by namme Enno Japiks, twisken de 19 en de 20 jier ald, pine yn ’e side en yn ’e kiel krige en stom waerd. Do’t det fiif wike dürre hie, seach er by nacht in wyt skynsel, nei syn bitinken det fen in minsklik wêzen, sizzende tsjin him: „Masterje net om dyn spraek werom to krijen, hwent Dy’t it dy üntnommen hat, scil it dy weromjaen.”
	Det haldde de jongfeint foar him sünder it bürkindich to meitsjen alhowól’t er skriuwe koe.
	Dêrnei is it bard twisken de saunde en de achtste Jannewaerje 1620, det er by syn baes yn it bakhüs, hwent det ambacht gong er op, oan in glêzen finster klopjen hearde, en in stim oppenearre hjar, dy tsjin him sei, alhowol’t er gjinien seach: „Dü hast biskied krige en moarn om dizze tiid scilstü sprekke kinne.” Untheistere en forheard forfette er syn wirk, bleau foar de oune om dy to stoken, krige gjin oanspraek mear en bleau oan ’e dage ta yn it bakhus. Do’t it dei waerd gong er yn ’e hüs, det in boargemaster sines wier, dêr’t de bakker it fen hierde, en sjende in great laei, skreau er dêrop hwet de geast him sein hie. De jouns dêrnei twisken de achtste en de njoggende Jannewaerje neffens dealde styl gong de feint wer yn it bakhüs, dêr’t er yetris in stim hearde, sizzende: „Dü kinst
	to bipraten, mar omdoch. Op ’t lést is de jonge dy’t snakte nei frijheit yn it godstsjinstige, tige bliid nei Braban tein.



	sprekke”. Do fielde er in greate foroaring yn syn lichem en in forromming of forlichting yn ’e kiel. En fornimmende det er sprekke koe, gong er yn ’e hüs, nei de keamer fen boargemaster Jan Jansen, lyk as de geast him sein hie det er dêrhinne gean scoe, en kommende yn ’e keamer joech er syn foarich lüd as in stom minske. De boargemaster frege him: „Hwet wolstü hawwe, Enno?” dêr’t Enno antwirdzjende mei in lüde stimme op sei: „O jimme ünleauwige minsken, hie ik jimme net iepenbiere det ik om dizze tiid myn spraek weromkrije scoe? God de Heare hat my de spraek weromjown, dêr’t ik Him for tankje.”
	En om’t ik dêr wissichheit fen hawwe woe, hat de boargemaster mei de jongfeint by my yn ’e hüs west en haw ik alles ut syn eigen müle heard, dêr’t er by sei det er nou trije moanne op twa of trije
	dagen nei stom west hie.
	Van Vervou, Enige Aenteekeningen van ’t gepasseerde inde vergadering van de Statengeneraal (1616—’20), bl. 229—232.



	Ho’t Kleaster Thabor stifte waerd. Om it jier 1400 hinne wenne der to Snits in ridder, hear Rienick Bockema by namme, in soan fen Bocke Doedingha. Hy wenne op in stins, Roedenburch hjitten, dy’t stie op it plak dêr’t nou de Burchstrjitte is. Hy teach mei de kening fen Ingelan nei it Hillige Lan dêr’t er him sa tsjin ’e Heidens warde, det er om syn trommens ta ridder slein waerd. Do’t syn wiif stoarn wier en hy syn dochter oan ’e man brocht hie, krige er gelegenheid to folbringen hwet er al lang yfl ’e holle hawn hie: in kleaster to stiftsjen fen ’e oarder fen ’e Regulieren.
	Yn 1406, de 26ste April, holden de Reguliers hjarren kapittel to Windesheim by Swol en hear Rienick reizge dêr hinne om hjarren in sté yn syn lan to Ysbrechtum oan to bieden, dêr’t hja mei stipe fen him en oaren in kleaster stiftsje koene. Neffens syn wil kamen
	E. FEN TSJERKEN EN KLEASTERS.
	Bouplak oanwiisd to Lidlum.



	in pear broerren om it sté to bisjen en it üt syn hannen oan to nimmen.
	En yn it selde jier, de saunde fen Simmermoanne, bigoun hear Rienick it earste hüs to timmerjen op Abordt (lyk as it by aids hiet), yn Ysbrechtmer hem, op syn eigen hiem en lan. De nachts dêroan, do’tit hüs set wier, waerd sjoen, det op it selde sté dêr’t nou it kleaster stiet, in great ljocht skynde, det yn ’e himel opriisde. Dit wünderlike fisioen seagen (lyk as hear Rienick seis mei syn eigen han yn syn register skriuwt) trije manljue en saun frouljue, dy’t it rounom forteld habbe. Do’t hear Rienick it hearde fen dejingen dy’t it sjoen hiene, wier hy tige bliid en tanke God almachtich, om’t er der nou wis fen wier, det it wirk dêr’t er mei bigoun wier, God hage. Troch dit fisioen binne ek in hopen oare goede minsken üntstitsen yn iver, dy’t de han lichte habbe by it bouwen fen it kleaster. It sté hiet fen to foaren Abordt, marde bisskop dy’t it kleaster lette wijde, neamde it Thabor en naem de letter T efter it wird wei en sette him foarenoan. Worp van Thabor, Kronijken van Friesland, IV, bl. 5, 8 en 9. Bouplak troch hegere macht oantsjut. Yn 1233 moast it kleaster fen Lidlum forpleatst wirde om’t it to deun oan ’e sé laei. Om nou in gaedlik plak to finen, sette abt Sibod Aytha in Marijebyld op in wein, spande der in pear oksen foar en liet se bitsjen. De bisten bleauwen stean yn in lichte midden yn it notfjild. Hjir liet Sibod foartdaelk it nöt öfmeane, degroun opheegje en it nije kleaster bouwe. Hènskrift Occo Scarlensis, fol. 165, yn: Vrije Fries 1906, bl. 314. Yn oeralde tiden habbe to Nijemardum twa sisters wenne, dy’t beide Martha ef Marte hieten. De aldste liet in tsjerke bouwe to Aldemardum en do’t dy der in jier ef hwet stien hie, woe hjar sister ek graech ien bouwe, mar hwersanne, det wist hja net. Do liet hja



	Ear’t Dronryp in tsjerke bisiet, stie der in great tal hüzen. De doarpsljuwe wieme it der al oer iens, det der einlings ris in tsjerke komrae moast, mar oer it plak dêr’t dy stean moast, tochten hja wakker üngelyk. Op ’t lést waerd bisletten, det men twa oksen, oaninoar keppele, de nachts it lan ynstjüre scoe. Hwêr’t de bisten de oare moarns foun waerden, moast it Godshüs forrize. Det barde en de oare moarne laeine de oksen midden yn in reidpoel. Op det sté waerd do de tsjerke set en hjoed de dei steane toer en tsjerke fen De Ryp dêr yette.
	Fr. Jierb. 1829, bl. I—7.
	Yn Iduna 1851 forhellet Y. H. Bosma dizze sêge op rym en hy komt derby teffens ta in forklearring fen de namme Dronryp, dêr’t hy it „dreunen” fen de oksen en de „ryp” dy’t op it fjild laei, mei yn forban bringt (!) De aldste „lêzing” fen dizze forklearring komt lykwols al yn Jeroen Jeroense syn Koddige en ernstige opschriften (le pr. 1609, 3e pr. 1846) foar dêr’t men (dl. 2, bl. 12) lést: „Waarvan Dronrijp, een dorp in Vriesland, zijn naam heeft:
	Door ’t droonen van twee ossen in het reid, Heeft Rijper Droonrijp kregen zijn bescheid.”
	Yn 1275 woene de boeren fen Nijlan by Boalsert in tsjerke bouwe. Hja teagen oan it wirk, mar it nuvere wier, det hwet de boeren deis opboud hiene, de oare moarns wer tsjin ’e groun laei. Det barde oant trijeris ta.
	Om’t men dit for in teiken Gods haldde, sloegen hja de fjirde jouns twa oksen foar in slide, dy’t hja oploegen mei modder en stiennen en seine: geane yn Gods namme. Hwêr’t wy moam dizze oksen fine, scille wy de tsjerke sette.
	hjar harder komme en frege syn rie. ’t Unskildige fé, tocht him, moast it plak oanwize, en sa harde it. Op dizze hichte (it Nijemardumer hof) laei ’t fé de oare moarne en sa is de tsjerke der kommen en hat it doarp syn namme krige. Nieuw Advert.bl. 27-7-1889. Ek yet yn ’e folksmüle.



	De oare moarns laeine de bisten op in sompich sté en droegen elts in barnend waechsljocht op ’e hoarnen. De boeren bigounen sa gau as hja koene de groun dêr op to heegjen en bouden dêr hjarren tsjerke, in wirk det net sünder in heap moeite en lésten syn bislach krige.
	Occo Scharl., fol. 123.
	Yn Iduna XIII (1857) fynt men dizze sêge hwet oars forhelle:
	It doarp Nijlan hearde earen ünder ’e Roomske miente fen Hartwerd, dêr’t in kleaster stie. De Nijlanners lykwols hiene ’t bigrepen om seis in tsjerke to bouwen en in ofsünderlike parochy üt to meitsjen. Dy fen Hartwerd wierne der tsjin, mar men kaem doch oerien, det der twa oksen oan in keppelstök boun wirde scoene en det de tsjerke stean scoe op it plak dêr’t de bisten de oare moarns foun wirde scoene. Marde Hartwerders jagen om de Nijlanners to forrifeljen de oksen yn in reidpoel, dêr’t men net fen leauwe koe det der in tsjerke stean koe. De Nijlanners lykwols bouden op det selde plak al in tsjerke en dêrfendinne komt it, det men yet altiten op it tsjerkhöf by ’t meitsjen fen grêven, reidtengels yn ’e groun
	fynt. Ta in gedachtenisse hjir oan hie men yn ’e finsters fen ’e tsjerke
	in glês set mei in öfbylding der yn fen twa oksen, oan in keppelstök boun. Det glês siet der foar in tweintich jier yet yn en wirdt nou yet hjir ef dêr biwarre. Ek hat men de hoarnen fen ’e oksen boppe de doar yn stien üthouwe litten.
	Iduna XIII, bl. 147—148.
	Dizze glêzen sitte yette yn ’e tsjerke. In öf-
	bylding derfen fynt men yn: J. J. Kalma, By üs alde tsjerken lans (pl. 8).
	Op Skylge wennen yn skiere tiden twa frouljue dêr’t de mannen fen fallen wierne yn ’e striid tsjin ’e sérövers üt it Noarden. Ta de neitins oan de forstoarnen waerden hja iens om in tsjerke to bouwen,



	De kou waerd foun yn in lege sompige krite efter de dunen yn it easten fen it eilan. Dêr lieten de frouljue in terp opsmite en setten der dêrnei in tsjerke op. Dy is der hjoed de dei yette, it is de tsjerke fen Hoarne.
	Wumkes, Tusschen Flie en Borne, bl. 25.
	Toer to Dokkum boud.
	Do’t men de toer to Dokkum oan it bouwen wier, trüzelen de mürren, as men healwei wier, allengedurigen om. Do t men yens rie to’n ein wier, frege men de divelbanners. Dizze rieplachten en wierne fen bitinken, der moast in bern socht wirde det gjin ierdske heit hie en mei it bloed fen det bern moasten de founeminten fen ’e toer bistritsen wirde. Do’t det barde, sieten der yn ’e djipte, ünder wetter, twa draken. Hja hiene dêr al twatüzen jier lein; sa gau de lést fen ’e toer hjarren to swier wier, kearden hja hjarren om en den kaem it gebou fen boppen.
	Nou bigounen hja inoar to bistriden, sa fül, oant beide kroandea wierne. Do koe ek de toer sünder tsjinstuiten ofboud wirde.
	Hs. 546 J. H. Halbertsma.
	Dr G. A. Wumkes merkt by dizze sêge op: „It is düdlik: dizze saga bringt de striid twisken heidendom en Kerstendom yn byld en it bem is us Heare en Forlosser”. (Bodders, bl. 20).
	Yn it Hs. is de sêge min to lézen, der is g&ns yn krast en dien. Der stiet yet hwet twisken, mar it is net düdlik eft det der wol by heart.
	It klokje fen Littens.
	Op ’e tsjerke fen Easterlittens, yn ’e midden fen ’e nael, sit in klokje det him nea hearre lit, bihalven ienris yn it jier. Den slacht
	dêr’t hja bidde koene for hjarren sielerêst. Mar hja wisten net hwêr’t de tsjerke stean moast. Dêrom joegen hja de ütslach yn Gods han en lieten in kou los yn ’e flakte rinne. Hwêr’t it bist him deljoech scoe it Godshüs komme to stean.



	it mei in fyn lüd – det is yn ’e Krystnacht, krekt om toalve üre.
	Folksmüle.
	Det klokje sit der nou noch (yn in dakruter) en yn in biskriuwing fen de tsjerke yn 1742 léze wy: „Op de Kerk boven het choor staat een klein spits torentje met lei gedekt, waarin het oude misklok je hangt”. (Wumkes, Stadsen Dorpskr. I, bl. 97.)
	De bylden fen Boalsert.
	Yn ’e Greate Tsjerke to Boalsert stienen ienris twa bylden. Op in kear hat men dy der uthelle en men woe se do yn ’e bran stekke. Marde flammen koene der gjin fet op krije en dêrom smiet men de bylden yn ’e grêft. Mar se kamen wer boppe en dreauwen oer it wetter nei de Lytse Tsjerke ta. Dêr bleauwen se foar de wal lizzen en om’t men dêr in teiken yn seach, det de bylden to plak wierne, fiske men se op en sette se yn ’e gevel fen it Godshüs. As it tsjerkje der noch stiet, den binne se dêr grif noch to sjen.
	Folksmüle.
	It wol my foarkomme, det dizze sège in typysk-Roomsk karakter hat. Det men de bylden opbarne woe, wiist op ’e Herfoarming; mei de LytseTsjerke kin de Hillige Geast-kapelle („Kapelle van Miraculen”, yn 1868 sloopt) bidoeld wêze.



	Gerbrant, de abt fen it kleaster Klaerkamp, makke ris in pylgertocht om utens en waerd ünderweis net goed. Mei in heap moeite reizge er yette nei it kleaster Folgny yn Frankenlan, en joech it dêr oer.
	Yn ’e üre fen syn forstjerren hie in non fen it kleaster Sion, det by de oarder fen Klaerkamp hearde, in helder fisioen. Hja seach, det abt Gerbrand syn siele fen ingels yn ’e himel laet waerd en joech krekt it kleaster en it plak oan dêr’t er opdroegen wirde scoe, ja ek it klaed dêr’t men him mei yn it grêf lizze scoe.
	Hja seach ek, det oan in oare geastlike, hear Guido, twa steven jown waerden; hy smiet de iene foart en haldde de oare. Dizze Guido hie prior west yn Klaerkamp, mar wier letter abt wirden fen it kleaster fen Sinte Bernardus. Koart nei’t Gerbrant yn Frankenlan
	F. OARE LEGINDEN.
	Olifemus preekjende.



	Do’t de abt fen Heisterbach *) ris in bisite brocht oan it dochterkleaster Klaerkamp yn Fryslan en ek de sisters fen it kleaster Nazareth opsocht, hie er yn ’e selde nacht it folgjende fisioen:
	Hy stie op in plak, miende er, det fen alle siden öfsletten wier en dêryn hearde er in great gejammer, gestin en gekjirm; mar ho’t er ek seach, hy koe neat gewaer wirde. Det like him nuver ta, en dêrom biswarde er yn Kristus Syn namme, det dejinge dy’t it lüd joech, him iepenbierje scoe. Do hearde er: Ik bin in earme illindige siele. Hy sei: Dou gulste earmhertigernöch. De siele spriek: Ik bin ek yn ’e aldergreatste pine en lij en. De abt frege: Ho komt det sa? De siele andere: Ik hab myn lichem net suver halden. Hy frege: Wierste man ef jongfaem? De siele sei: Ik wier in fromminsk en myn namme wier Marije. Hy frege: Kin men dy helpe? De siele sei: Ik smeekje Jo by God, det men de misse for my lést en in stikmennich psalmen. Hy ünthiet dit en frege, eft er de siele ek sjen koe. Do seach er in jonge keine faem, mei öfskeard hier en in swart klaed oan. Mar do’t er fierder mei hjar prate woe, waerd er wekker. Hy fortelde syn fisioen oan ’e abdisse en hjar konvint, mar hja koene net sizze hwa’t Marije west hie. Marde abt kaem efkes letter ek to Sion yn it Frouljueskleaster; dêr forhelle er itselde oan ’e abdisse en frege nei Marije. len fen ’e sisters sei: Hja wier myn sister, hear, en fen ’e swarte oarder. It is acht jier lyn, det hja to-höf brocht is. Hja waerd fen in prester skeind. *) by Keulen.
	forstoarn wier, waerd Guido keazen as syn opfolger to Klaerkamp. Sa barde mei him, hwet de non foarsein hie: Hy siniet de earste stêf foart, marde oarde haldde er. Dialogus miraculorum, V, 30.



	Do’t de abt det hearde, sei er, det God de siele dy’t oan Him leaut, net oan ’e helhounen oerlevert. Do krigen de nonnen wer hope en bigounen for it heil fen hjar forstoarne sister to bidden. En de abt liet oeral yn ’e oarder in hopen missen en psalmen léze.
	Id. VI, 25.
	Krüs yn ’e loft.
	Magister Olivier, fen Keulen, preke yn it bigjin fen ’e 13e ieu de trêften fen it hillige krüs yn Fryslan. Hy stie derby de Friezen op oan, hja scoene nei it hillige grêf tsjen en dêr stride as Gods ruters.
	Do’t hy sa ris oan ’t preekjen wier op in middei ’t wier sêft, moai, helder waer – seach men hommels yn ’e loftin great hear fen wapene ridders, dy’t tsjin ’e Friezen röpen: Earwirdige ridders Gods, dy’t teikene binne mei it hillige krüs, folgje üs nei it hillige lan, nei Jerusalem. It himelryk is for jimme iepene en jimme scille der mei in greate oerwinning komme! Do rieden hja tige hird troch de loft it Südeasten yn en waerden net langer sjoen.
	De Friezen makken hjarren ré en lieten hjar habben en halden om Gods wille efter, en binne mei hasten nei Jerusalem tagien.
	Gesta Fresonum, bl. 139—140.
	Neffens in oanteikening scoe dit fisioen west habbe by de twade krüspreek, yn 1223.
	Do’t Olifernus yn Sürhuzum preke, forskynde der neist de sinne in krüs, det blau fen kleur wier.
	De trêdde forskining fen it krüs (de earste wier to Bedum) waerd to Dokkum sjoen. Do’t Olifernus dêr de fyfte Juny 1214 de pauslike
	Do’t de üre fen hjar üntbining kaem, bychte hja iepentlik hjar sünde oan üs heit en mem en twa fen hjar sisters; do waerd hja hjir weinommen. Al hjar frjeonen twivelen oan hjar sieleheil en habbe dêr gjin goed oan dien.



	needrop hearre liet om it grêf fen ’e Forlosser üt ’e han fen de heidens to bifrijen, seagen de tüzenen in great wyt krüs, det troch de loft fen it Noarden nei it Suden sette.
	Dialogus Miraculorum, bl. 295—296.
	Schelte Lautha syn forstjerren foarsein.
	Yn it jier 1410 binne twa Fryske ealljue, Schelte Lauta en Lyatthie Ludinga, nei it Easten tein en habbe wakker striden tsjin de Turken en de Sarrasenen. Mei rom en eare oerditsen kamen hja oer Itaelje en Dütsklan yn Fryslan werom.
	Do’t Schelte Lautha likernoch in fearnsjier thus west hie, liet er efter yn syn tün in djippe saed dolle. Hy foun dér in wyt krüs yn lyk as de ridders fen ’e oarder fen Rhodus det droegen, det him tige kjel makke. Der kaem him n.l. yn it sin hwet in frommins op it eilan Kreta him foarsein hie.
	Foartendaelk liet Lautha al syn frjeonen by him komme en makke hjarren klear en düdlik syn léste wille iepenbier. Ek hat er hjarren planüt forhelle, det it wiersizzerswiif op Kreta him profetearre hie, det syn ein en stjerdei fiif dagen nei’t er sa’n soarte krüs yn ’e groun foun habbe scoe, komme scoe.
	Do sei er tsjin de ljuwe om him hinne: myn ljeave frjeonen, nou’t it forseine teiken him iepenbiere hat, hab ik soarch, det myn ein kommen is. Ik winskje jimme allegearre Gods seine ta.
	En sa barde it, det Lautha, fiif dagen nei’t er mei syn frjeonen syn saken ófhannele en oerlein hie, it oerjoech en fen ’e wrald skaette.
	Lyatthie, syn maet, is fiif wiken nei dit forstjerren wer nei Itaelje reizge, mar nei in fearnsjier is er al to Rome stoarn, forhellet Martinus de Ijlst.
	Fr. Volksalm., 1863, bl. 71—72.
	In wünderbaerlike redding.
	Yn it bigjin fen ’e 17de ieu wier Japik fen Warkum yn alle stiltrne as prêster yn ’e Südwesthoeke for de Roomske tsjerke yn it



	Hy ried mei Fokke Dykstra de nachts op redens de Sleatmer mar oer, om twisken Tsjerkgaest en Idskenhuzen it Krystfeest to halden. Underweis binne hja yntiidsfen in „boppe-ierdske frjemdling’’ warskoge for in kistwirk dêr’t hja oars sünder mis ynsketten wierne. Dêrtroch waerd Japik teffens gelegenheid jown om ien dy’t stjerrende wier, by to stean en in bern it doopsel ta to tsjinjen. Nettsjinsteande er hjirmei gans tiid forlear, wier de harder krekt op ’e tiid mank syn skiep, dy’t ek al op wünderlike wize de tynge krige hiene, det it Krystfeest ütsteld wirde moast. De oare moarns ried de prêster, as boer forklaeid, wer oer de mar en do waerd it him pas klear ho wünderbaerlik as er bihalden wier: in pear streken yet en hy en syn maet wierne de nachts fordronken.
	„Ons Noorden”, 30 Des. 1895, oanhelle yn: Siemelink, Geschiedenis v.d. stad Workum,
	bl. 117.
	30
	spier. Forskillende wünderlike stikken waerden fen him forhelle; ü.o. moat er ris op in wünderbaerlike wize by ’t winter rédden wêze.



	A. lERDGEASTEN.
	2. Reuzen.
	De reuzen jen ’e Wirge.
	(ta side 5/6)
	De reuzen hiene, sa forhellet de folksmüle yette, ek toarst krige fen it bodzjen en hja sochten dêrom in herberge oan ’e Wirge op.
	As lean for it wirk fregen hja dêr do hwet to drinken. Marde kaslein woe dêr neat fen witte en jage de reuzen foart. Do röp ien fen de reuzen: „Dy herberge scil tonei fen ,Untank’ hjitte!”
	En yet altiten is der in kloftke hüzen mei dy namme.
	Meidieling KL Sierksma.
	Reuzegrêf.
	Yn Dearsum laeine op in stik lan 19 koarte ekers dy’t delrounen neist inoar. Men neamde dizze ekers de Reuzegrêven; se hiene suver alhiel dy foarm: de foetten leger en smeller en de teannen wer heger.
	Meidieling dr Y. Poortinga.
	De Werp.
	In stikmennich pleatsen ünder Wirdum, net fier fen ’e Hearrenfeanster strjitwei of, hjitte De Werp. Neffens de oerlevering hat der ris yn in skiër forline in reus stien op it plak dêr’t nou Barhüs leit. Hy krige in balstien op en smiet dy in ein it Südeasten yn, dêr’t de stien delkaem op it plak dêr’t letter de hüzen fen De Werp kamen to stean.
	TAHEAKKE. 1. fllytfoo£oyyAke iEêqen. DE KWEAGEASTEN FEN ’E FJOUWER ELEMINTEN.



	It moat ris bard wêze, det dêr in skip mei boskrüd fear mei in fikse wyn, sadet der greate weagen tsjin it board sloegen. Mar hommels waerd it wetter sljucht en hoppe yn ’e loft forskynde in münsterlike reus, dy’t mei syn swird om him hinne houde nei’t er it skip mei syn gefaerlike lading trochslokt hie.
	In twade reus kaem om him to bistriden, mar do’t er fornaem det syn partuer pine yn it liif hie, krüpte hy him mei in ljochtsje yn it lichem op. Dêrby wier er sa sleau om mei it fjür to deun by it krüd to kommen. Der folge in alderheislikste üntploffing, alles fleach üt inoar en hjir üntstie in poel troch, dêr’t de reuzen yn weisonken en dêr’t letter de Wiel üt foartkommen is.
	Fr. Volksalm. 1847, bl. 43-47.
	3. lerdmantsjes.
	De dünaters jen Skiermüntseach.
	(Ta side 13.)
	De dünaters ef dünnatters haldden foaral ta by de Blinkert om, in heech en keal dun, dêr’t de eilanner lytsen weikomme. Hja soargje for de lytskes salang dy yette net fen in mem ütsocht binne. Mar, kwea as hja binne, triuwe hja üt en troch in berntsje alhiel ünder it san en litte hja it san ite.
	Yn it lést fen ’e foarige ieu wiisde men in famke oan mei in greate bult en sünder alden. Sahwet hommels wier dy op it eilan forskynd en yn ’e hüs nommen fen in ald man en syn wiif, dy’t for hjar soargen. Dy koene ek net sizze hwer’t it bern weikaem. Koe it
	Nei dy greate „werp” fen ’e reus sa’n fjouwer-, fiifhündert meter krigen dy hüzen de namme fen De Werp. Voor een halve eeuw, yn: Volksbl. v. Friesl., 16 Aug. ’4l. De Wiel. De Wiel is in bocht oan ’e Westkant fen ’e Tsjükemar, dy’t op dizze wize üntstien is:



	oars as det hja fen de dünnatters fêsthalden wier en sa mei san foltroppe det hja der in bult fen krige? KI. Sierksma, yn Hamer, Maeije 1941. B. WETTERGEASTEN. 1. De tiid is der.... Yn ’e foarige ieu laeine derby de Hege brêge yn ’e Grinzer strjitwei twa mannen üt Ljouwert, it wierne Bearzen; dy poerden dêr wol. Wylst hja dêr laeinen kaem der in keardel sjongendewei de Swarte Wei del. Do’t er op ’e brêge wier hearden de fiskers ynienen in plomp yn it wetter en in stim: „De tijd is verschenen en de man is er niet.” Foart dêroan wipte de man oer ’e lening en fordronk. De Bearzen waerden sa kjel, det hja binne foartendaelk öfset. Folksmüle. „De tijd is vervuld ...” Op in jountiid by ’t winter waerd der yn ’e Haske in lüd fornommen: „De tijd is vervuld, maarde man is er niet.” Efkes letter kaem der in mande Feanskieding delriden, hy skeat yn in wjek en fordronk. Folksmüle. ’t Is tiid. By de lesumer brêge, ünder Wanswert, hat sa’n tritich jier forlyn in man op in jountiid trijeris roppen heard: ’t Is tiid! Do’t hy der hinne scoe, wier de brêge der óf. Hy roun yn it wetter en forsüpte. (Folksmüle W4nswert.) Meidieling KI. Sierksma.



	Folksmüle Nijhoarne.
	„Se halde my ünder fêst!"
	Op in winter ried in pearke fen Warns de Geau by Imedaem del. Deun by it fabryk fen Van Swinderen rekken beide yn in wjek; hja jammeren lüd en fen it fabryk wier men der foart by om de jongeljue mei touwen en learren der üt to heljen. De faem kaem der üt, mar de feint koene hja mar net rédde, wylst er doch de touwen en de learren wol beet hie.
	Nei’t hja sa in skoft mei him dwaende west hiene, röp de feint: „Lit my mar los, hwent se halde my ünder fêstl”
	Folksmüle.
	2. Mearminnen en mearmannen.
	De sémearminten (lyk as men dêr seit) dêr’t alde minsken to Wierum wol praet oer heard habbe, wierne wêzens, heal minske, heal fisk.
	As it stoarmwaer waerd, waerden hja warber en kamen om ’e boaten. Den makken hja lüden ef songen.
	Men moast hjar in doek ef in stik klean tasmite as men hjar kwyt wêze woe.
	Folksmüle to Wierum.
	C. FJURGEASTEN.
	1. Gleone man. De barnende man.
	In oare boame oer de barnende man fen Skylge (sjuch s. 21)
	Slim üt in kolk. Efter de Nijhoarnster tsjerke del komt men oan in kolk fen de ald Tsjonger. Dy waerd wol de Grintsjekolk neamd. De jonges woene dêr net fiskje, hwent seine hja en de alderein wist der ek fen mei to praten der siet altiten in keardel yn dy’t fen ’e boaijem 6f raesde.



	is yet: „Zeeplanten, of voorlezingen uit het Noorden (Sneek, F. Holtkamp, 1837)”. De skriuwer („Insulanus”) fortelt der oars neat fen as det it spüksel tahaldde oan ’e Dellewalle.
	6. Gleon bist.
	Yn Ljouwert rint eltse nacht in great gleon bist dwers troch de stêd en rint alles ünderstboppenst det it tsjin komt; komt it sims foar in hüs, den giet it dwers der troch hinne. Komt men it yn’e mjitte, den moat men yen gau omdraeije; as men dêr net mear de tiid ta hat, moat men in stik bolle oer ’t skouder smite. Hat men gjin bólle, den is men forgoed forlern en komt de dea yen ynkoarten to heljen.
	Folksmüle Ljouwert. Meid. KI. Sierksma.
	D. LOFTGEASTEN.
	1. Pleachbisten.
	To Appelsgea.
	By Alle-lannen siet altiten by tsjustere moanne in pleachbist det de minsken mar op ’e rêch sitten gong en hjarren op alle menearen
	bang makke. Ek by Tonkes-draei wier sa’n bist, det ienris üs Ruerd-omme dy’t nei in forgearringe west hie, fen ’e draei yn ’e feart kügele. Dit pleachbist die jouns ek de hikken fen ’e lannen los, det it fé der üt komme koe, en it molk de kij. Hjir brükte men remeedzjes tsjin dy’t bistiene üt divelsdrek mei hinnekjitte. Det holp hast altiten.
	Meidieling W. Idema.
	Op oare plakken.
	Pleachbisten reizgen ek wol op ’e Prêsterikker (Feanwaldsterwal). Dêr seach men ek wol frouljue mei wite mütskes dy’t samar weiwaerden.



	2. Wite jiffers en „wite wiven”. Wite wiven by Wanswert. Foarhinne wieme der op ’e Wilsterterp twa wite wiven en oan it Jislumer binnenpaed wier der ien. Fierders kaem der earen altiten jouns om toalve ure in wite jiffer de Kleasterdyk delsweevjen (de wei fen Ferwert oer Kleaster Foswert nei Wanswert). Op ’e trijesprong swaeide hja den om en gyng wer foart. Meidieling E. S. de Jong. Ferwert. Yn ’e Singel, it earste ein fen ’e Meekmaleane dy’t nei de Ferwerter sédyk rint, hiet nachts toalven en ienen in jiffer yn ’e beammen to sitten, dy’t de foarbygongers kjel makke. Meidieling E. B. Folkertsma. Jelsum. Op de pleats foar „De Groote Bontekoe” oer, op it Aldlan ünder Jelsum, spükje wite jiffers; det binne de geasten fen nonnen, dy’t alearen wennen op in üthöf fen it Haskerkleaster, det hjir stie. Meidieling N. J. Waringa. Stiens. De wei by de Stienzer feart lans, dy’t nei de Langebürren rint, waerd Efter de Bosk neamd, dêr’t grif ünder forstien wirde moat de bosk ef it tün det alearen hearde by de ald Uniastins. Bieasten dêrfen moat eartyds in kleaster stien habbe, dêr’t nou in strjitte yette nei hjit, en dêromtrint hat men in „Spükepaed”, dêr’t „wite jiffers” kuijere hiene. P. J. Troelstra, Wording, bl. 56.
	Yn ’e Midsbürren to Warten hiene hja in bulte lést fen in pleachbist. It hie eagen sa great as tafelboerden en lei de minsken de beide foarste poaten efter op ’e skouders. Folksmüle.



	By Pitersbjirrum.
	De hear A. K. de Boer to Pitersbjirrum skriuwt my, det in ald arbeider to sines, dy’t sa’n tsien jier lyn forstoarn is, it faken hie oer it wite wiif det oan ’e Frou’s leane sjoen waerd. It forhael det er die, wier likernoch sa:
	As jonge tsjinne ik as lytsfeint op ’e pleats dy’t op ’e ein fen ’e Frou’s leane oan ’e lankant fen de Hoarnestreek stie. Do’t ik op in nacht om 12 ure by ljochtmoanne de barte bütendoar weihelje moast for koukealderije, hab ik it wite wiif seis sjoen. Op ’e Frou’s leane wier it; ’t wier krekt ef wier it in wyt wolkje det sa hinne en wer dreau. En sa wier it my ek altiten forteld. Nei in setsje waerd it wei yn ’e groun en de oare moarns seach ik wol det dêr allegearre gatten wierne lyk as molleridden. As men der mei it ear foar laei to harkjen koe men ek altiten wol hwet hearre, seine hja, mar det hab ik net heard.
	It wite wiif moat to krijen habbe mei in jiffer dy’t mei hynsteriden op ’e leane forüngelokke is. Sa wier it forhael.
	De Frou’s leane rint fen Liaukema State nei de sédyk.
	De ynstjürder hearde it forhael ek fen oaren, dy’t it yn forban brochten mei in frou fen ’e stins dy’t formoarde wier.
	3. Swarte jiffer.
	Swarte jiffer (tas. 31).
	De sêge oer de homeije fen Bennema State to Hirdegaryp waerd my ek in oare lezing fen forhelle.
	It scoe net in wite jiffer, mar in swarte jiffer west habbe dy’t yn ’e Huberts bosk spüke en dy’t troch de homeije moast.
	Folksmüle.
	Oare -plakken. Op Wantille ünder Wommels spüket in wite jiffer. Ek Bakkefean, lyk as it Goddeleas Tolhüs hat syn spükjende wite jiffer. Meidieling N. J. Waringa.



	Oanteikening yn skrift IV „Frysce Sêgen”, bl. 31, Hs. Portef. D., 41d-archyf Selskip. b. F orb alle ge ast en. De Skilige Piip (tas. 48). De menniste dümny Bouma, fen ’e Wal, gong wol ris to praten nei ien yn ’e Falom. Op in kear sei er, hy woe net werkomme ef hja moasten him hel je en bringe. Ho det sa? f regen hja. Do tortelde er, hy hie op ljochtskyndei wylst er de Goddeleas Singel delgong, de hear sjoen. Hy stie op ’e Piip, mei de rêch nei him ta; in greate keardel, mei reade hakken oan ’e toffels en in sjerp om ’e mil. Folksmüle Feanwaldsterwal. d. De spükjende gerjuchtichheit. Moddergat. To Moddergat wennen foar in 70 jier minsken yn in hüs foart binnen dyk, dêr’t fen sein waerd, hja hiene ien mei in boat fordrinke litten. Nachts stie dêr altiten in man by de mürre op. Follksmüle. Wierum. Yn de Tillebocht op it West fen Wierum spüken yn it foarige twa manljuedy’t ientwisken hjar yn hiene sünder holle. Hja gyngen
	4. Spük en. c. Spuk en sünder holle. Man sünder holle to Ljouwert. „Manljue sünder holle komme mear foar. Op it sté hwer’t by Ljouwert it ald blokhüs stien hat, spüket ek in man sünder holle.”



	altiten healwei de bütenkant fen ’e sédyk lans. Der moat dêr ris ien formoarde wêze. Douwe de J., in drysten spotter, dy’t neat fen de forskiningen leauwe woe, is yn ’e bocht in ein oer ’e dyk smiten. In man fen Wierum hat yn syn jonge jierren matroas west op in blazer, dêr’t de skipper fen üt Moddergat kaem. De skipper hie al ris klage, det er min sliept hie, mar hy sei net hwerom. Do’t de matroas ris in nacht allinne sliepte om’t de skipper der óf wier, hearde hy oant trijeris ta inpomp op it dek, krekt ef stapte der ien oan board, en waerd it luk der öfsmiten. Mar der wier neat to sjen, op it hiele skip net. De skipper dy itselde bilibbe hie, wier fen bitinken, it skip wier bistellen en de foarige eigener formoarde fen de séróvers. Dy kaem dêrom nachts om syn eigendom. Sa’n forhael gong der nammentlik oer dit skip. Folksmüle. Hantumhuzen. Under Hantumhuzen hat men de Spokereed, dy’t nei in pleats ta rint. It doochde dêr net; nei’t men sei wier der ien formoarde. Folksmüle. Ferwert. Om 1930 hinne waerd fen ljue dy’t yn ’e Ferwerter Ryp wennen it neifolgjende forhelle: Yn ’e keamer wierne twa bedsteden; yn it iene sliepten de man en it wiif, yn it oare in pear lytse bern. Op in nacht, toalve en ienen stiet my foar, wirde man en wiif wekker en sjugge in wyt skynsel, it stal fen in minske, oer de keamer biwegen en effen letter weiwirden. Sünt waerden hja alle nachten om de selde tiid wekker en seagen itselde. Alle kearen kaem it op ut ’e groun like it wol yn ’e



	finsters. Earst kjel, wenden de ljue der linkendewei oan en hiene allinne mar noed, det de bern ris wekker wirde scoene en slim skrilje. Det is lykwols nea bard, mar doch hiene de minsken der wol sa’n hekel oan, det hja de earste de béste kans waernommen habbe om to forfarren. . Neffens in oerlevering moast der yn it foarige yn det hus ïen formoarde wêze. Meidieling E. B. Folkertsma. Feanwalden. By it Goddeleas Tolhüs, op it hege stik lan oan ’e Boppewei efter Feanwalden by de Spükeleane, hat earen in hearehüs stien, dêr’t de biwenner fen formoarde is. By nacht en üntiden spüket dêr in sweevjende gedaente, de geast fen de formoarde man. Meidieling N. J. Waringa. De slepers fen it Amelan. It forhael fen ’e Amelanner slepers (side 52/53) wirdt hjoed oars forhelle: . Oan ’e Lieuwe-Lappesleat, dy’t earst in oare namme hie, waerd in Lieuwe Lap formoarde fen twa manljue. Hja groeven in gat om it lichem to bidobjen, mar it koe der net yn. Do smene hja him de holle óf en treauwen dy yn it gat. Mei it lyk ünder de earms togen hja nei de sleat om it dêr yn to bruijen. Mar seis rekken hja ek by de wal del en kamen net wer boppe. De sleat krige de namme fen Lieuwe Lap en de twa kearde s slepe sünt yet alle nachten it lichem sünder holle nei de sleat ta. Meidieling KI. Sierksma.
	hoeke by it bêdsteed dêr’t de bern sliepten, en alle kearen waerd it wei _ wer yn ’e groun de kant üt twisken de skoarstien en de



	Op in nacht yn Augustus hat men op in stik lan by it eardere Haersma-slot ünder Eastermar twa ridders sjoen, alhiel yn ’t harnas, dy’t fochten om in selde frêle. len fen dizze ridders scoe „de Ritmeester”, in bütenwenstich „raer hear”, west habbe. Meidieling N. J. Waringa. It Goddeleas Tolhüs (ta. s. 57). In dochter fen Germen Bosma fen ’t Tolhüs hat nea hwet sjoen, sei hja. Mar op in kear hearde hja op it ein fen ’e Goddeleas Singel trije slaggen op in tromme, wylst der neat to sjen wier. Mar hja foun al fjouwer dübeltsjes dy’t yn it gêrs stitsen wierne. Folksmüle FeanWildsterwêl. Spükerij twisken Ballum en Nes. It Drosterpaed, net fier fen Ballum of, twisken det plak en Nes, ried op in jountiid in man lans op in wyt hynder. Hy waerd fen twa manljue oanfallen, dy’t him bistielen, de holle öfsnienen en syn lichem foart togen. Nou sjucht men dêr nachts twa manljue dy’t ien sünder holle meitögje en in wyt hynder fljucht der los om. Meidieling dames Roorda yn 1894, to finen yn hs. Boekenoogen (Folkskindekomm. Ned. Ak. v. Wetensch.) Rut altiten stikken. Oan ’e Suderdyk fen Sint-Anne nei Berltsum stiet krekt buten Sint-Anne-bürren in pleats mei de foarein foart oan ’e dyk. Dêr wenje de broerren Lont. Der wirdt forhelle, det ien rüt yn ’e foarein altiten stikken gong; it koe net skille ho faek as it wer makke waerd. Dêrom sieten de blinen fen dy keamer altiten ticht. Nei’t der sein wirdt is derby aids ien yn dy keamer ef by det rüt formoarde. To Berltsum opteikene fen dr Y. Poortinga.
	De jiffer fen Haersma-slot (tas. 54).



	(Opteikene Sept. 1848.) Losse aanteekeningen betrekkelijk Hindeloopen, fen dr. J. H. Halbertsma. Hs. 238, Prov. Bibl.
	Deade münts oppeneanet him.
	Op Quadragesimo 1497 waerd de kok fen it kleaster to Himrnelom, Johannes Reef, fen de soan fen in konvers nei it libben stien. Hy waerd slim oan ’e holle forwoune en liet him to Wikel bihannelje fen de snijmaster Piter, fen de Limmer. Mar dizze joech him de deastek, yn pleats fen him to helpen. Johannes hie dit oankommen sjoen en wier yn ’e Wikeler tsjerke flechte. Lykwols, mr. Piter wist him mei swiete praetsjes bütendoar to krijen en formoarde de münts, dy’t it krüsbyld yn e han hie, foar it tsjerkhöf. De man hat syn eveldied boetsje moatten en is stoarn oan ’e
	Spaenske syktme. Do’t de abt fen Himmelom fen de moard hearde, liet er ït ly nei it kleaster bringe. Hy woe it op it Himmelommer hof bi-ierdige habbe en det barde de Snjeons foar de Snein fen ’e passy. De Sneins lykwols kaem alleman tit it karspel nei de heechmis gear en rieplachte. Yn it formidden fen dejingen dy’t it grou op ’e abt hiene, wier ek de pastoar Elias. Men wier it der net oer iens, eft it lyk al ef net opgroeven wirde moast, hwent de Friezen hiene in hate tsjin de Dütskers, om’t hja eangen, de Saksyske hartoch scoe hjarren oan frjemde hearskers oerleverje.
	Spükershikke. Twisken Skülenboarch en Molkwar leit in stik lan det Norch neamd wirdt. De hikke dy’t dêr foartby stiet, hjit dêrnei fen Norrigger hikke. By dy hikke spüket it. Der is in frommins fen in forgien skip op in kiste oan ’e wal dreaun en do’t hja de beide hannen op de peallen set hie, kaem der in keardel, dy’t se öfkapte. It frommins fordronk en de man hie de kiste. By dy hikke wirdt de foarbygonger nachts fen de skym fen it frommins oanhalden, det er gjin foet forsette kin.



	Hja kamen lykwols net üt ’e rie en de abt krige it klear, det men üt elkoar gyng en de saek nei de joun forskoude.
	Pastoar Elias bijoech him nei syn klüs om hwet lins to nimmen. Dêr forskynde him ringen de deade, yn ’e selde gedaente as do’t er yet yn wezen wier. Elias waerd rare kjel en kearde syn antlit öf. Op slach waerd do de geast wei, nei’t er him formoanne hie om dóch hwet meilijen to habben en der op steande, hy scoe tofreden steld wirde. Do’t de fijannen dit hearden, lieten hja hjar gearkomste net trochgean. En hja praetten allinne mar mei meilijen oer de deade. Proeliarius of Strijdboek, bl. 41-43. e. Spükhüzen. Hüs det net doocht. Alearen gyng it sizzen, op Jousembürren, by Wanswert, stie oan it binnenpaed in hüs dêr’t men net foarby gong, mar foarby set waerd. Men wier oan it hüs ta en sa wier men it ek foarby. Meidieling E. S. de Jong. De Spükepleats. Foart by de Aldwaldmer tsjerke stiet de Spükepleats, in rejael spil. Dêr doochde it yn it foarige net. Der waerd op ’e glêzen slein, de stoellen dounsen der yn ’e keamers en ek waerden der wol gün yn it dongsteal sjoen. Ek de Boarch to Aldwalde wier in spükerssteed. Folksmüle. Wikel. Yn ’e Wikelder lebert stiet in pleats dêr’t nachts om 12 üre alle binnendoarren iepen en ta slagge, trijeris efter inoar. In 30 jier forlyn hat der ek in divelbander by west, mar dy koe der neat oan dwaen. Meidieling KI. Sierksma.



	Do’t likernöch in ieu forlyn dr J. H. Halbertsma en ds R. Posthumus in tocht nei it Amelan makken, makke hjarren liedsman hjar yndachtich op in leechsteand hüs, det hwet fensiden laei en det der ütseach as hie men it bombardearre. Alle nachten waerd der hwet wei üt det hüs: in dakpanne, in balke, den wer in finster ef in stik fen ’e treppens. Posthumus frege, hwa’t det diene. Det dogge de spüken, dümny, andere de man, hwent spüken binne der by de rüs op it Amelan. De Vrije Fries IX, bl. 221. Yn in ald hüs op Laekwert ünder Tsjom, det foarhinne in pleats west hie, sloegen se nachts alles stikken, sa hearde it. Moarns lykwols wier alles noch hiel. Meidieling dr. Y. Poortinga. De deadskop op Harkema-state (ta side 63). Yn ’e „Fran. Crt.” fen 21 Okt. ’4l hat de redaksje oernommen itjinge op 12 Febr. 1865 yn det blêd üt Tsjommearum skreaun waerd oangeande de deadskop op Harkema-state. Wy üntliene oan it oars moai smeulske stikje it folgjende: „Eene oude (en dus waarachtige?) overlevering zegt, dat er ten huize van den heer F., onder het dorp Tjummarum, een doodshoofd bestaat, dat, als de bewoner dier hoeve zijne rust lief heeft, daar ten eeuwigen dage zal moeten logeeren. Geluiden, die mensch en dier doen sidderen,
	Jobbegea. De pleats by Homme draei to Jobbegea oan ’e feart wier in spükerspleats. Nachts om 12 ure gong der in doar yn ’e sydmürre iepen en ta, sünder det der ien wier. Deselde pleats is ek ris yn ’e bran sjoen, mar ear’t dit trochgong is der in nijenien set. Folksmüle. ’t Amelan.



	gezichten, die den moedigste de haren ten berge doen rijzen, zijnde gevolgen van de vermetelheid om dat doodshoofd te verwijderen.
	lemand, vast inden geloove, wilde, misschien dooreen ingeving daartoe gedrongen, voor eenige dagen de waarheid onderzoeken, om de twijfelmoedigen door zijne ondervinding te genezen, de ongeloovigen te beschamen en hun te prediken, dat daar iets is tusschen hemel en aarde, dat voor den sterveling verborgen moet blijven.
	Na verkregen toestemming haalt hij het hoofd van den zolder, en nauwelijks bevindt zich dat ineen der nabijzijnde appelboomen, of alle geesten schijnen samen te spannen om hun ongenoegen daarover te kennen te geven. Lieflijk psalmgezang mengt zich met ’t vreeselijkst gebrul! Bovennatuurlijk vuur straalt uit eiken hoek. ’t Doodshoofd en vele andere voorwerpen worden door eene onzigtbare hand bewogen en satan, als wil hij zelf ’t opzigt houden over zijn werk, verschijnt inde gedaante eener kat op het kabinet! .... Wie huivert niet?!”
	/. Pleatselike sftükerijen.
	Stienburch, in boskige hoeke mei bou op de hege sanrêch bisuden Boarnbirgum, dichte Sj. de Zee ienris fen:
	„Aid Stienburch dêr sit mannich sizke oan fêst, En doch ’k dêr in boekje fen iepen,
	Den waerje er by nacht wite skynsels faek roun, Wylst ’t tiid is om fredich to sliepen.
	Dêr weage ’m alear den ek nimmen op ’t paed, Hwent wylde lantearnen mei ljocht en mei skaed, Dy gongelen roun; gleone hynsders dêrby, En makken as nachtmerje Stienburch ünfrij.”
	De Zee, yn: Fen Lang Forlyn, s. 77.
	„De monik”.
	To Snits stie in oaljemounle dy’t „De monik” hiet; de „monnik” ef münts stie op in boerd ütskildere, det by aids altiten yn ’e mounle hong. Do’t men om de iene ef de oare reden det boerd der ris weinaem en nei in oar plak oer brochte, koe men, hwet men ek die,



	Letter hat men faken om it nijsgjirrige fen it gefal, it boerd der wol ris weinommen en sims wol tichte by de mounle set, mar ho ticht it der ek by stie, men koe, as it der net ynhong, gjin oalje slaen.
	Yet is it boerd op ’e mounle to sjen, mar yn pleats fen der yn, hinget it der nou bütenop. Wirdt it der hielendal öfnomd, den scil de mounle wer gjin oalje slaen kinne.
	Iduna, 1857, bl. 156.
	Yn in hwet oare foarm teikene ik dizze sêge yet yn 1937 op üt ’e müle fen in alde Gastlanner. Hy forhelle fen de „Munnikemolen” to Snits dy’t op it ein fen ’e Frjentsjerterfeart stiet. It wier in roggemounle en der hong bütenop in boerd oan mei in münts der op skildere. Naem men det boerd der of, den mealde de mounle wol, mar ’t moal det der fen kaem, koe men neat mei wirde.
	Skynsels yn 'e Dongeradielen.
	It Jellegatshout forboun yn it foarige it foetpaed fen it Heech ünder Wetsens mei de Grytmanslannen. Dêr laei by ’t jountiid faken in pleachbist, in ding as in skiep mei greate lange earen. Smiet men it in stik brea ta, den die er yen neat. Oars kaem men net oer it hout.
	Ek twisken Wie en Nes wier wol gauris sa’n bist. Det wier ek in brea-iter. Joech men him neat, den fleach er yen oan.
	Oer dealde haven by de Nijhüsterpiip (Nijewier) laei foarhinne ek in hout. Jouns by tsjuster kuijere dêr gauris in jiffer oer. Hja hie in spaenskreiden frouljueskoerke yn ’e earm. Hja tippeleden wol in kertier fierder. Men seach hjar ek faken op it stik greide fen de
	efterste slop-en-taei ünder Nijewier. By it Foarmersset, dêr tichteby, roun by jountiid in mdnskeardel. Dy hie in juk op ’t skouder; oan de iene heak hie er in tsjettel en oan de oare in koer. 31
	gjin oalje slaen. Sa gau as men it boerd mei de münts der op wer yn ’e mounle hong, kaem alles wer yn oarder.



	By de Stjelpsreed ünder Nijewier seach men faken in strüpte hynsteföle. By in Nijewierster boer draeide nachts wol gauris de tsjernmounle. Der wierne wol feinten dy’t dêrom allinne it net by dy boer üthalde koene en de tsjinst opseinen. By in oare boer hearde men faken det der tri je man oan it terskjen wierne. Meidieling A. M. Wybenga. De Roekoepölle (ta side 86). Dwers troch de Snitser mar rint in droege streek, dêr’t earen in wei west hat en dy’t men hjoeddeisk yette de Grevinnewei neamt. Net fier fen dy wei of leit yn ’e mar in pólle, Roekoe *) neamd, dêr’t it öfgryslik op spüket. Gjin skipper scil derby nacht lizzen gean. Docht in frjemdenien it, dy’t fen neat wit, den wirde nachts de touwen forsmiten en de spitten ef dreggen tit ’e groun skoerd en op it dek bruid. *) Dit is: Rea-kou. Iduna 1853, bl. 169. De Divelspólle. Oan ’e oare kant Snits hat men de Divelspólle, dy’t midden yn ’e mar leit. Dêr koene de skippen net lizzen bliuwe. Eelke Jongsma, in skipper fen ’t Ammelan, hie de gek der mei en gong derby jountiid al lizzen. Mar hy wier der noch net lang, ef de spitten fleagen üt ’e groun en waerden him op it dek lein. Eelke stiek se der wer yn, mar do waerden se mei sa’n gewelt oan board smiten, det syn feint in Wierumer faken forhelle: Ik tocht, se geane der troch. Eelke wachte de trêdde kear net öf! Folksmüle Wierum. De Wielshals. Yn ’e Wielshals de feart fen de Moark nei de Greate Wiellen



	Meidieling KI. Sierksma.
	It Trompegat.
	It Trompegat yn ’e Aldtsjerkster mar friest suver nea ticht. Der bliuwt altiten in iepen wjek. De geast fen mynhear Tromp, dy’t hjir troch it iis sakke ef, neffens oaren, fen kant makke is, reizget hjirre, is it sizzen to Oentsjerk.
	Meidieling KI. Sierksma.
	It Tryn Jelmersgat.
	It Tryn Jelmersgat, det de sé twisken Ballum en Nes slein hat, hat syn namme krige fen in Tryn Jelmers. Hja roun by joun yn it tsjuster fen Ballum nei Nes ta, rekke yn it gat en fordronk.
	As men der lans komt en men smyt in stientsje yn it wetter, den komt der in han boppe dy’t it stientsje pakt.
	Meidieling fen de dames Roorda yn 1894, to finen yn it hs. Boekenoogen (Folkskindekommisje Ned. Ak. y. Wetensch.).
	It Joadske tsjerkhóf.
	Yn Sibe-Annes-boskje efter Aldhoarne üt leit in lytse hichte dy’t it Joadske tsjerkhóf neamd wirdt. Der is wol ris yn dold en do binne der minskebonken oan it ljocht kommen. Yn it foarige is derby in deadskop fen ien meinommen ef forneatige en sünt spüke dêr de joad sünder holle, gong it sizzen.
	Folksmüle.
	It sprekt fensels, det hjir gjin joaden bidobbe binne. It folk hat wol ünthêlden det der in „tsjerkhóf” wier, mar net üt hokker tiid it datearre. Lyk as faker in sokke gefallen waerd it mei joaden (op oare plakken ek
	ünder Ryptsjerk kin gjin skipper it bankje. Nachts wirde de ankers lichte en oan board smiten. Det docht de geast fen in ünbikende, dy’t men dêr forsüpt hat, forhellet men to Gytsjerk.



	wol mei Turken, Heidens of Egypters) yn forban brocht. Det it hjir in 41d sté oanbilanget, hat bliken dien yn ’e Maityd fen 1942 do’t derby in opgraving onder lieding fen dr Burschfêst to steankaem,dethjirinier-kristlik tsjerkhöf west hat en der in ier-midsieuwske kapelle stien hat.
	Yn ’e Krüme Herne bi-easten Driesum spüke in rolle fyfskaft, wier it sizzen. Mear waerd der net oer forteld.
	Meidieling J. Minnema.
	Spükerij op ’e pleats.
	Om 1900 hinne doochde it net op ’e pleats fen v.d. W. to Firdgum, deun by de toer. It is in ald spil – it stiet der yette – mei in alde kelder yn ’e foarein, grif üt ’e tiid do’t der op dit sté in stins
	stie. De heit fen myn forteller arbeide wol op ’e pleats en om t er
	fiske, hie er in arkje. Dêr laei er den mei deun tsjin de pleats oan. „Op in jountiid üs mem sit to stopjen yn ’e arke fait der in ding op ’e tafel det in lüd makket krektlyk as in grouwe bakkert ef in persleinen knop fen ’e kachel. Hja wirdt kjel en ropt üs heit, dy’t op bêd laei. Mar dy is fen bitinken, it is forbylding. Deselde jouns stiet üs mem yn ’e doar en sjucht it hiem op. Hja sjucht in frommins oankommen, in greate rizige gestalte, mei prachtich lang swart hier. Hja kin derde eagen net ófhalde, hja moat der nei sjen. Mar by de homeije wirdt it frommins ynienen
	samar wei. Do rop hja us heit wer. Nou moatst der öfkomme, hear! Mar
	hy sei: Ei ju, gean dou op bêd. De oare jouns itselde. Wer dy „bakkert” op ’e tafel. Do binne
	hja der ofgien en habbe it skip forhelle.” ’t Forhael gong, in eardere boerinne fen ’e pleats dêr’t de man letter wer fen troud wier, koe gjin rêst fine. Jouns scoe gjin ien dy’t it wist dêr op it hiem komme.
	It folk hat itwol hawn as hja jouns yn it büthüs sieten to jirpelskyljen, den waerd der op ’e kouwegleskes en op ’e doar bounze.



	Folksmüle.
	Op ’e pleats fen Arjen Gerrits Wassenaar efter St. Anne, oan ’e Alddyk, seach men jouns yn ’e ruten in rydtüch mei twa hynders der foar, det net doochde. Nimmen doarst der jouns op it hiem. Oerdeis wier der lykwols neat to sjen. Folksmüle.
	Akke balke.
	Twisken de brêge oer it Ald-djip yn ’e Sweachster wei en dy yn ’e Hearrewei, ünder Lippenhuzen, laei earen in swiere balke oer it djip, dy’t de namme hie fen Akke balke. It wier dêr faken net pliis by joun. Sa kamen der ris op in joun in man ef fjouwer fen Boarnbirgum Óf op in hounekarre om tomük yn it djip to fiskjen. De karre lieten hja by de Alddjipster brêge efter en do setten hja it fjild yn.
	Tichte by Akke balke kaem der ynienen in tige lange nuvere gedaente op hjarren los. It wier lang gjin goed spil en de mannen binne mar hastich op Boarnbirgum taset.
	Meidieling H. v.d. Vliet Sr.
	Spükerij op Rinsma-state.
	Ik hab to Driesum in jongkeardel troffen, dy’t for ripperaesje hwet to dwaen hie yn it slot Rinsma-state. Dodestiids waerd ït slot simmerdeis noch biwenne en hongen der ek noch greate portretten fen de famylje Van Sytzama.
	Do’t de jongeman op in middei by de treppen op scoe, seach er klear foar him in ofsier by de treppen delkommen yn krekt deselde unifoarm as op ien fen de portretten. Hy neamde him de „ald baron . „Ik wier sa deabinaud,” tortelde er my deselde jouns, „det ik tnlle
	Hja stiene den om ’e hoeke klear mei it gewear. Sa gau it klopjen bigoun, smieten hja de doar op, mar der wier nea hwet to sjen.



	op myn skonken en ik bin hird werom gien.” Foart dernei wier der fen de „ald baron” neat mear to sjen.
	Det de „ald baron” dêr rounware, hab ik ek wol fen oaren sizzen heard.
	Meidieling S. Wendelaer-Bonga.
	De Aid Hear.
	De Mearikker is in foetpaed ünder Walterswald, det de Foarwei mei de Achterwei forbynt. Eastlik fen det paed leit in wiete strekke groun, dy’t „Middenwereld” hjit. De folksmüle seit, det derby aids in slot stien hat.
	Do’t ik yn ’e winter fen 1907 to Driesum-Walterswald skoalmaster waerd, fornijden ljue fen Walterswald my, det jouns let op ’e Mearikker in ald hear omstründe yn in swart pak klean mei in hege hoed op. Howol er nimmen net lêstich west hie, wierne der do noch wol minsken, dy’t de Mearikker by nacht ljeafst mijden en de Tsjerkeloane omrounen, al wier det paed dodestiids smoarger en ek fierder om.
	Meidieling S. Wendelaer-Bonga.
	Yn it Lange-ein, in ein strjitwei twisken it Fean en Nijbrêge, spüke earen in man mei in grouwe kneppel ünder de jas, gong it sizzen. Ljue, dy’t jouns by tsjuster dit ein dyk lans rounen, koene der mar fen op oan, det hja de man efter hjarren oan krigen. It wier in grouwe keardel en seach men om, den tichele er yen omraken öf! Men fielde yen net earder gerest, ef men moast it hüs fen ’e divelbander op ’e Nijbrêge foarby wêze.
	Meidieling C. Bosma.
	Efter ’e Hoven yn Ljouwert doarmet eltse nacht in wyt skynsel oer ’e beammen om it fjild dêr’t earen de skutterije oefene. It spüksel giet boppe oer ’e toppen hinne twaris it fjild om en fordwynt den. Men wol habbe det dit forban haldde mei de femylje Vegelin van Claerbergen, dy’t yn dizze kriten wenne hat.
	Folksmüle Ljouwert. Meid. KI. Sierksma.



	Dizze tsjettelljue wieme farrensljue dy’t by in stranning it stran birikt en allinne in greate koperen tsjettel as easfet brükt meinomd hiene.
	Hja wierne mei hjar fjouweren, mar twa habbe it doarp mar birikt. De oaren binne ünder it stouwende diinsan bidobbe en de tsjettel allinne is letter foun. Sünt sei men, det beiden noch altiten
	omdoarmen.
	L. de Jong-Mellema, yn: Eigen Volk, Juli 1939, bl. 285-286.
	( Skiermüntseach)
	It Bilt.
	„Men zegt, dat hier, in vroeger jaren, Het scheepsvolk vaak, om middernacht, Een maagd rondom de kiel zag waren, In ongewone kleederdragt;
	Een gele krans van tarwenaren Omving de vlechten van heur haren; Een sikkel hief ze inde eene hand,
	Inde andre een fakkel, flaauw aan ’t branden, Als zocht ze een’ oogst op dorre zanden,
	En korrlen inden hellemplant.”
	W. de Jong Jacobsz., „De Grietenij Het Bildt. Lofzang”, yn: Fr. Volksalm. 1847, s. 105.
	By de Stiennen daem in trijesprong twisken Birdaerd, Aldtsjerk en de Geast moat men nachts om toalf üre nea bisykje in bipaelde rjuchting yn to slaen; det komt altiten forkeard. Wol men fen Birdaerd of nei de Geast, den komt men yn Aldtsjerk, wol men
	De tsjettelljue. As it tsjuster waerd en de bern woene net yn ’e hüs komme, waerden hja bang makke mei it sizzen: Pas op, de tjattelljud nimme jemme moai.



	nei Aldtsjerk, den komt men op ’e Geast en wol men fen Aldtsjerk nei de Geast, den komt men yn Birdaerd. Men moat den oant ien üre ta wachtsje, den is it yn oarder.
	(Folksmüle Birdaerd.) Meidieling KI. Sierksma.
	It kostershüs to Reitsum mist altiten in soudersfinsterke üt. Det komt sa: der hat ris in dümny west dy’t hwet frjemd wier. Hy preke altiten oer forsüpen en wetter.
	Op in Sneintoneimiddei moat hy troch dit finster sprongen wêze yn ’e sleat en do forsüpte er. Sünt is it finster altiten stikken.
	Meidieling KI. Sierksma.
	(Folksmüle Birdaerd.)
	Pleats dêr’t it net doocht.
	Yn Boarnbirgum hat in pleats stien, dêr’t nachts om toalve ure de doarren iepenfleagen. Ek hearde men den amers ratteljen, ef wierne der gün oan it boarnen.
	Der waerd ofpraet, men scoe ris wacht halde om to sjen hwet der eigentlik barde nachts. Mar nimmen dy’t it oandoarst, oant einliks en to’n lésten dümny it op him naem. Op de biskate tiid seach er in spüksel sweevjen, det de geast wier fen in boer fen dy pleats, dy’t neffens syn sizzen yn in forkeard grêf laei.
	Do’t men letter it omskot fen de persoan opgroef en op in oar plak bidobbe, haldde it ratteljen fen ’e amers en it iepenslaen fen ’e doarren op.
	Meidieling J. Stienstra.
	g. Persoanlike spükerijen.
	Op in lette joun yn Augustus fen 1899 roun de widdou R. üt Finkebürren mei hjar dochterke it tsjerkhóf fen Likelsgea oer. By de ütgong fen it tsjerkhóf waerd it famke op ’e groun smiten troch de geast fen ien, dy’t hjar seis to koart dien hie, dêr to hof brocht



	Meidieling N. J. Waringa.
	Spükerij op ’e pleats. De foarige biwenners fen in pleats to Ginnum, beide frijhwet forstanlike en net bot mystike ljue, is om 1930 hinne it folgjende oerkommen. Man en frou sliepten togearre yn ’e moaije keamer yn in bêdsteed. Op in nacht wirdt de frou heal en to healle wekker, en fornimt, det der hwet by hjar lans strykt. Noch min efto mear yn ’e sliep fortiisd, fielt hja det der in han op hjar foarholle lein wirdt. Hja skrillet op, docht in taest nei dy han, dy’t ynienen fen hjar foarholle öfnommen wirdt, sjucht, klear wekker wirden, in man oer hjar hinne stean. Wylst hja hommels oerein komt, wykt it stal stadich efterüt oer de keamer. Yn it skynsel fen it slüch barnend lampke op ’e tafel kin hja sjen, det it in manspersoan is, mei in heech hoed op, lange deftige klean oan en in earnstich oantlit. Forheard stompt hja hjar man oan en ropt: Klaes, Klaes, der is ien yn ’e keamer! De boer is foartynienen wekker en oerein, en sjucht it stal ek noch krekt. Dêrmei is it lykwols wei. De man, net bang, giet der direkt of, ündersiket de keamer, siket it hiele hüs troch, sjucht om hus en hear; mar nearne is hwet to finen. Dizze pleats stie op it sté fen ’e alde Roardastins. Meidieling E. B. Folkertsma. Troch de earms hinne (tas. 98). Dizze sêge waerd my ek meidield fen de hear H. v.d. Vliet Sr. to Lippenhuzen, dy’t him üt in oare boarne hie as ik. Der waerd noch by forteld, op it plak dêr’t de spükjende jiffers sjoen waerden, moasten alris in pear skippersfrouljue formoarde wêze.
	wier en gjin rest yn hjar grêf fine koe. In heal jier dêrnei wier it bern noch sukkeljende.



	De minsken dy’t my dit fortelden, leine forban twisken de lossinnigens fen de feint en de forskynsels op ’e souder.
	Folksmüle.
	Sechsteheal fortsjinne.
	In boerearbeider dy’t moarns bytiid nei de boer gong to terskjen, moast altiten it tsjerkhóf oer. Op in moarntiid, do’t it yet tsjuster wier, kaem er der ek wer lans en do’t er njonken de tsjerke wier, fielde er, det er by de earm krige waerd. Do’t er om him hinne seach, wier der in lykstaesje en it waerd him bitsjut om mei ünder de bier to gean en to dragen. Hy forsette him der ek net tsjin en droech it lyk mei om it tsjerkhóf. Do’t er det dien hie, waerd de lykstaesje wer wei en hy gong nei de boer to terskjen. Hy seider lykwols tsjin nimmen in wird fen, seis net tsjin syn wiif, do’t er de jouns thüskaem.
	Do’t er de oare moarns fen ’t bêd kaem, foun er yn syn iene toffel in sechsteheal; det wier it lean for syn dragen. Dêr sei er ek tsjin nimmen hwet fen. Det gong alle moarnen sa troch en op t lést bigoun syn wiif to fornimmen, det er tige rom yn it büsjild siet. Hja frege him ho’t er dêr oan kaem, hwent hja hie soarch, det er der net earlik oankomd wier. Op ’t lést krige hja him sa fier, det er hjar alles forhelle hwet him bijegene wier. Mar do wier syn breawinning oer; fen dy tiid of krige er gjin sechstehealen mear yn ’e toffels.
	(Hwet bikoarte) Hs. mearkes en sêgen, portef. D., ald-archyf Selskip.
	Spükerij op ’e sóuder. In jongfeint to Walterswald die it faken jouns mal op ’e dyk, mar as er nei hüs ta moast loek er it gat al hwet yn. Hwent as er sa tit ’e ban sprongen wier en thüskaem, gong it op ’e souder der heil om seil troch. Der waerd mei dingen hinne en wer smiten det it sahwet die en de kat dy’t boppe wier, maude earmhertich en wier sa stiif as in planke. As men it bist der wei helle waerd it sa njonkelytsen wer linich en gewoan.



	Mar op ’t lést is er doch net mear biskerme, hwent hy is op ’e kop yn ’e sleat roun en mei syn hountsje forsüpt.
	Ut ’e folksmüle opteikene fen Theun de Vries.
	De Moskepaden.
	Op ’e Moskepaden yn ’e Knipe moat it alearen omraken spüke habbe. Dêr tsjüget byg. it folgjende fen, det myn pake om 1900 hinne ris fortelde, mar det er mülk al jierren tofoaren bilibbe hie.
	Hy roun ris yn ’e lette joun nei hüs ta yn ’e Boppeknipe, in stok yn ’e han. De moanne ljochte oer it paed en yn det ljocht seach er it hiele paed lans it skaed fen in houn. It bist die him neat en hy seach der ek neat mear fen as allinne it skaed. As er rop fen ~küst, kust!”, draeide it de kop om.
	Hast oan it ein glüpte it skaed oer it paed en det makke pake sa kjel, det hy sloech der mei de stok nei. Mar op itselde stuit krige er seis in wan bruijen. Hwa’t him det lapte, is er nea wiis wirden; hy hie
	gjin minske sjoen. Meidieling C. Bosma.
	Deaden forskine.
	It Wykblêd Kanton Bergum skreau op 1 Febrew. 1890 tit Feanwalden, det dêr in ynwenner A. P. hjitten yn in nacht in stik saun deaden forskynd wierne, dêr’t ien nou al tweintich ta tritich jier fen wei wier. P. hat de deaden net allinne sjoen, mar ek mei hjar
	praet. De foarste dy’t him oppenearre wier syn broer, dy’t neist in
	Hikken iepene. Der hat in boer yn ’e Hommerts west dy’t in ein it lan yn wenne. Hy dronk frijhwet en as er den jouns nei hüs tagong, hie er meastentiids in stik yn ’e krage. Marde hikken dêr’t er troch moast, gongen fensels for him iepen en in wite forskining kuijere foar him üt sa hat my ien forteld dy’t it seis sjoen hie en yette libbet.



	wykmennich forstoarn wier. Hy frege om in deadshimd, det P. him ünthjitten mar net jown hie. P. moast tajaen, det it sa wier. Hy is nou mei help fen de deagraver syn ünthjit neikommen en hat op it grêf fen syn broer in bierkleed lein, det de oare moarns foart wier.
	len fen de deaden woe himmele wirde en sa hiene hja allegearre hjarren bigearten. Forsafier dy bigearten net des divels binne, hopet P. der oan to foldwaen.
	De Blauwe Dobbe (ta side 107).
	Oangeande de sêge fen de spükjende skou yn de Blauwe Dobbe dielt KI. Sierksma yn „It Fryske Folk” (Iste jrg., nr. 8) yette mei, det dizze dobbe net yn it Bütenfjild leit, mar bisuden Hirdegaryp.
	De meidieler foun yn it wykblêd „Kanton Bergum” fen 3 Jann. 1885 in nijtsje üt Hirdegaryp, dêr’t yn sein wirdt, det op Sneintomoarn 28 Des. (1884) om saun üre likernöch üt ’e Blauwe Dobben wei wol in healüre lang roppen heard wier fen „Help! help! Ik forsüp!” Nimmen fen de ljue dy’t it hearden, stiek lykwols in han üt, alhowol it nei alle gedachten tige goed müglik west hie om de man to rédden. Op ’t lést bihelle ien de plysje deryn en mei in ploech folk teach men der op üt. Al moai gau foun men it lyk fen Klaes Piters Kupers, 57 jier ald, arbeider to Birgumerheide, dy’t de moarns der op üt gien wier om toerrebouten to sykjen.
	Dit kranteforslachje giet fensels oer itselde foarfal, dêr’t in ald man fen ’e Feanwaldsterwal Sierksma de sêge fen ’e spükjende skou oer forhelle. Blykber hie it feit gans yndruk makke destiids, det de ald man dy’t it as jongfeint bilibbe hie it hjoeddedei yette forhelje koe.
	Sierksma skriuwt den fierders:
	„Twa fragen komme derby it forklearjen nou op: 1. Hwêr hellet de man dy spükjende skou wei? 2. Hwêrom waerd, lyk as de krante skriuwt, foart gjin help bean en „duurde (dit geroep) wel ongeveer een half uur, zonder dat eender



	In oare, yette moai jeuchlike man, koe my neat fortelle oer de Blauwe Dobbe, mar hy hie der earen al ris praet fen heard, det men eartiids, üt de fen my oantsjutte rjuchting wei, faken in gestin en suchtsjen en sims in „help”-roppen fomimme koe.
	En ta bislüt wist in 41d wyfke fen hjar èlden, det der yn it foarige de kant fen de Blauwe Dobbe op in great skip mei de hiele manskip forgien wier by stil en moai waer.”
	Sierksma mient, det lyk as op gans oare plakken ek yn it gefal fen de Blauwe Dobbe it wird blau op in yn foarkristlike tiden tinklik hillich bigryp tsjut.
	Bihalven de Blauwe Dobbe is der yette in kampke lan det mei de namme fen de Blau-ikker yn deselde rjuchting wiist.
	„Dit foarkristlike hillige sté is in waes fen heimsinnigens en skrikwekkends oer kommen, mei’t men miende to witten fen in skip det dêrre forgien wier. De forsüpte manskip moat raesd hawwe en yette oant yn üs tiid ta heart it folk det gerop en gekjirm.
	Do barde it ünk yn ’e Blauwe Dobbe. Men hearde in help-roppen, mar miende hjiryn it spüksel wer to fomimmen. It die bliken lykwols echt west to hawwen.
	De forhalen fen it forgiene skip, de help-roppende manskip, it by 41ds heimsinnige sté en it wiere barren is, seis troch ien dy’t it biwust meibilibbe hat, trochinoar helle en mei inoar yn forban brocht en sa üntstie de sêge. It scil net faken foarkomme, det op sa’n menear yette it üntstean neigien wirde kin!”
	i. Spükbisten. Spükjende fölen.
	It Spükleantsje, sa neamde men in leantsje det fen’e Moun(le)-
	hoorders zich daaraan steurde of pogingen in het werk stelde om zijn medemensch te redden?” Wapene mei dizze fragen bin ik oan ’t neifreegjen gien en wol lans de Simmerdyk, dy’t ek yn de krante neamd waerd. En fortuten hat ik ek dien. Op ’t foarste plak fomijde my in êld man, dy’t neat mei spükjen to dwaen hawwe woe (1), det der tichte by de Blauwe Dobbe in kampke l&n leit by namme „de B 1 a u – ikker”.



	leane ünder Mildaem nei Ketlik op rint. Dêr spüke in föle mei in brijpot om ’e hals.
	As dêr ris arbeiders oan it slatten wierne, kuijere der wol in jiffer foarby, det in geast wier.
	Folksmüle.
	Yn in boskje oan it foetpaed nei de Van Engelen-feart to Nijskoat waerd yn it foarige in fole sjoen mei in brijpot om ’e hals. Itselde bist roun by de Berkeaper brêge, efkes oer de Tsjonger, de kant fen Makkingea üt yn in boskje.
	Ek by de Blauwe peal op ’e Sweachster wei twisken Lippenhuzen en de Sweach spüke sa’n fole.
	Folksmüle.
	Op ’e Bargekop, in stik lan efter de Aldtsjerkster tsjerke, spüket in fole mei in brijpot en izeren kjetlings oan ’e poaten.
	Meidieling KL Sierskma.
	By de Reade Tille to Winaem spüke foarhinne in filde föle mei in gleone bynstök dwers yn ’e bek.
	Meidieling dr Y. Poortinga.
	Op 28 Nov. 1939 forhelle de 82-jierrige Pieter Ophuis it neikommende oan R. S. Roarda, to Ljouwert, en yn Jann. 1940 is er rest to Eastermar:
	„Do’t myn heit sa’n 75 jier lyn noch as feint om myn mem stike, gie it praet, det der yn de omkriten fen Hamsterheide by nacht en üntiid in fole omspüke mei in brijpot om ’e hals. As heit fier nei midnacht wer op honk tasette siet mem altyd tige yn noed om dy föle. Hja stie der altyd weroan by heit op oan him biljeaven oan it biwende paed to halden. Mar dy bisloech it altyd mei de gek, hy woe de brij wol ris priuwe sei er den. Yn in moai ljochte nacht scoe er einliks it lok mei ha. Düdlik sjucht er de fole op him ta kommen, de



	Letter hat heit my it plak faek oanwiisd, marde föle hie er nea net wer sjoen.”
	Oan it binnepaed fen de Brédyk nei it ald Sillan to Britsum spüke it sa’n 80 ta 100 jier lyn noch. Oan det binnepaed, mar binammen op it Sillan fleach by nacht en üntiid in fóle mei in gleone bynstök yn ’e bek.
	Meidieling R. S. Roorda.
	Op it Haskerdykje ünder Jelsum spüket in gleone fole, mei in gleone pot om ’e hals; it spüksel moat der ütsjen as in geraemte, mei in trochskinend read flues der om hinne.
	Meidieling N. J. Waringa.
	Yn ’e Krüme Harne to Wierum spüke alearen in filde fole mei klapperearen.
	Folksmüle.
	Spukjende hynders.
	Twisken Ballum en Hollum stiet in alde hikke, dy’t earen tagong joech ta de „bureweide”. Do’t dy weide der yet wier, en letter ek, kamen alle nachten fiif swarte hynders troch dizze hikke en wer werom.
	In man dy’t it faken sjoen hat, libbet yet.
	Meidieling KL Sierksma.
	To Balk forhellet men, det alle nachten in wyt hynder fen Noard nei Süd oer ’e tsjerke fljucht en den yn ’e groun fordwynt.
	Meidieling KL Sierksma.
	pot om ’e hals. Yn wide bogen draeft er om hi hinne, mar komt tichter en tichter by. Heit hellet syn great knyft üt ’e büse (Piter lit it my sjen) en docht in raem op ’e fóle. Op it selde stuit sakket dy troch de groun mei pot en al. Der is neat mear fen to sjen, as it moast wêze det it gêrs hwet toskroeid liket.



	Alde S. to Ychten hat it ris meimakke, det er as jongfeint yn ’e herberge fortellen hearde, der spüke in wyt hynder by in hikke, in ein fierder op.
	len woe der net oan leauwe en hy sei: for in slokje gean ’k der hinne. En det die er en hy seach it hynder ek. Mar do’t er werom roun, siet der him ien op ’e rêch en dy koe hy der mar net ófkrije. Meidieling dr H. Tj. Piebenga.
	Spükjende hounen.
	By it brechje det oer de Jislumer feart leit, yn ’e reed fen ’e dyk Jislum-Birdaerd nei de pleats de Reamskütel, spüke yn it foarige nachts in wite houn, dy’t nimmen kwea die.
	Meidieling E. B. Folkertsma.
	By it nij febryk ünder Damwald seach ien dy’t dêr wenne, by jountiid in greate houn mei in keallekop oer de loane reizgjen. Folksmüle.
	Op ’e Slachte ünder Ryptsjerk roun in greate swarte houn. It paed wier sa smel, det der yen net ien foarby koe. Mar as men de houn tsjinkaem, waerd er njonken yen wei en seach men om, den
	wier er efter yen. Folksmüle FeanwaldsterwUl.
	Spükjende katten.
	Op trije dammen op ’e Waltersloane to Walterswald spüken katten. It moat al ris west habbe, det dêr ien forlegen mei waerd. Hwet mear er sloech, hwet fülder de katten him by it liif op fleagen. Folksmüle.
	Fegetaesjegeasten (tas. 123).
	„Antsje mei it tsjil” wirdt to Ikkerwald ek wol neamd: „Jeltsje mei it tsjeltsje”, wylst yn ’e Ikkerwaldster Broek de bineaming „Hoannemoais Jeltsje” opteikene is. Hja siet yn ’e rogge. Fraechlist 4, Volksk. Comm.



	Op ’e Ouwer. Sa’n fyftich jier forlyn kaem der op ’e Ouwer (Alde-Ouwer) in frommins wei to reizgjen. Dy hie bitsjoend west, hwent do’t hja stoar, wier der in hoanne yn it finsterbank sprongen en hie kraeid, it lyk wier net stiif wirden en in swarte kat wier meiroun nei it tsjerkhöf, dêr’t er ien fen it leedfolk oer ’e hoazzen roun hie.
	Folksmüle.
	In boldraechster fen it Fean wier in earste tsjoenster. As hja mei de lege koerren fen Nijbrêge kaem, hie hja it juk twisken de toetten en fleach sa de dyk lans, op it Fean yn.
	Yn ’e Haske wieme ek wol tsjoensters. Men sei fen hjarren, hja hellen de molke üt de rusken.
	Folksmüle.
	Slang yn it kjessen.
	Oan ’e Efterwei to Semar rekke it bern fen in arbeider üt stel. Alles wiisde der op, det it bitsjoend wier. Der kaem den ek by it iepenmeitsjen fen it holkjessen wol wis in heal makke kranse foar it ljocht, yn it stal fen in slang. De ljue gongen nei de divelbanner Greate Wopke to Kükherne ta en mei in mennich middeltsjes wier it bern rédden. Wykblêd Kanton Bergum. 27-2-1886. Bitsjoening op Birgerheide. Oan ’e Noardkant fen ’e Birgerheide doochde it yn 1895 net 32
	DE TOVERWRALD. A. TSJOENSTERS. Tsjoensters oan it wirk.



	By in oarenien in siik frommins foun men yn pleats fen in kranse in hiele fügel yn it kjessen, dy’t foartfleach do’t men him better yn it ljocht bisjen scoe.
	Troch de rie fen in divelbanner üt it tichtebylizzende H(irdegaryp ?) waerden yn in trêdde gefal de kweageasten by in bern forjage, mei’t it alhiel forfelle. Dit forfeljen wier in gefolch fen it bisprankeljen fen it bêd fen de lytse mei it iene ef oare fochte.
	Adv. en Nieuwsbl. v.h. Kiesdistr. Bergum,
	29-6-1895.
	Tsjoenderij yn ’e S'udeasthoeke.
	Op ’e ein fen ’e Hindrik Evertswyk to Wynjeterp wennen yn in lyts hüske in pear alde minsken, dêr’t fen sein waerd, hja koene tsjoene.
	Op in jountiid woene güds fen de bürljue ris sjen hwet dy alde minsken jouns yn ’e hüs ütheefden. Hja kipen ris ta in sydfinsterke yn en do seagen hja, det de minsken in lytse poppe by hjarren hiene, dy’t hja iderkear inoarren oerlangen. Den hie de iene him en den de oare wer.
	De bürljue gongen dêr do ta de hüs yn, mar do’t hja yn ’e keamer kamen, sieten de beide alde minsken elk oan in kant fen ’e tafel en der wier gjin poppe to sjen.
	De ald man woe ris fen immen dy’t ek oan dy wyk wenne, in geit keapje. Hja koene it oer de priis net iens wirde en de man gong wer foart, mar earst striek er de geit in reismennich oer de rêch.
	Do’t er foart wier, sei de frou fen ’e man hwaens geit it wier,
	alhiel. In bern wier üt stel en hofolle hüsmiddeltsjes men it ek joech, it holp neat. De mem wier fen bitinken: „Der pleage it bern hwet!” en hja helle de bürwyfkes derby. Der waerd in kranse yn it kjessen foun en do wier it düdlik: hjir wier bitsjoening mei mank. Teffens wier it klear ho’t de mem, as it bern nachts gülde en hja der of woe, hinne en wer slingere waerd. Den wier de kweade mei syn heilleas wirk to-set.



	Vn Hoarnstersweach wenne earen in ald minske, dêr’t fen sein waerd, hja koe tsjoene. In jonkje en in famke fen ljue dêr omhinne wei kamen ris by it ald minske oan hüs en do woe dy hjarren elts in bak jaen. It jonkje woe him net habbe, mar it famke iet hjarres op. Foart dêroan waerd it bern net goed en op in joun seach it ekris in tige nuvere grouwe kat bütendoar.
	It bern wier deabinaud en moast nachts twisken heit en mem yn sliepe. It barde den wol, det der in frjemd slepend lüd oer ’e souder gong; mar as hja der hinne gongen to sjen, wier der neat to finen.
	It kaem op it lést safier, hja wierne skjin forlegen mei it bern en dêrom gongen hja mar ris nei in divelbander ta, hwent it bern wier grif bitsjoend.
	De divelbander joech hjarren hwet güd mei, det it bern do ynnaem. Hja hearden dy nachts in nuver knappend lüd op ’e souder, krekt eft de naeld fen it hüs briek.
	It bern knapte dêrnei hird op, mar waerd op in dei mislik en spuide yn it minggat. It jonkje det dêr by stie, kaem do hird yn ’e hüs fleanen en sei, det syn sisterke in grouwe podde ütspuid hie. Hy hie him yn it minggat springen sjoen. De heit hat do it minggat leechskept, marde podde waerd net foun. It bern wier fen dy tiid of lykwols wer yn oarder.
	Meidieling H. v.d. Vliet Sr.
	Tsjoensters as bisten.
	To Appelsgea.
	In wyfke to Appelsgea det yn it fean arbeide, gong efkes foar hjar man nei hüs en scoe den gau pankoekbakke. Hja helle fen hjar bürfrou dy’t in winkeltsje haldde, in poun moal to-boarch en gong do nei hüs om to pankoekbakken. Do’t hja dêr goed en wol mei
	tsjin him: Ik hie him de geit mar dien, hwent dy giet der nou dóch oan. It kaem ek sa üt. Twa dagen letter wier de geit dea.



	Meidieling W. Idema.
	Tsjoenster as hazze.
	It wiif fen D. M., dy’t wenne oan it Semarder Miensker, wier oanhelle mei kweageasten. Hja krige in middel fen Greate Wopke en dy seider by, it koe wolris wêze, det as hja de middels ynnommen hie, dejinge hjar sjen liet dêr’t it fromminsk hjar lijen oan to tankjen hie. En det kaem ek nei. It die bliken, det in böllekoerrinster, de sister fen D., de tsjoenster wier. Hja wenne ünder Garyp en sutele for in bakkerinne üt det doarp. Nou seagen in hopen sünt in skoftsje op ’e Gariper en Semarder heide in frjemde hazze, mei lange earen en in koarte stirt. Mei strikken en it gewear waerd op it bist jage, marde strikken seach it net nei om en de kügels waerden yn ’e loft ef yn ’e groun lyk as men sjen koe üngefaerlik makke. En nou komt it üt, det dy hazze by in driuwjacht by dyselde böllekoerrinster oer de ünderdoar ljept en dêr yn ’e hüs weiwirden is. Wykblêd Kanton Bergum 27-2-1886. Op Skiermüntseach. „. . . ’t aud ticht hüs ken ik noch wol en al ken ik Edze-Grietjen net, forhalen krige ik al ieuwr hjór to hearen, dö ’k noch in bern wie. Möttebep fortolde my den hö’t Feije Jaski der ris yn schimmerjaune
	dwaende wier, kaem der in grouwe swarte kat by hjar yn ’e hüs en dy sei: „Pankoekbakke en moal to-boarch, Det’s hjir in spiltsje sünder soarch.” It wyfke, det hjar bürfrou fen tsjoenderij fortochte, smiet de panne mei hjitte oalje de kat op ’e hüd; dy fleach hastich de doar ut. Do’t hja efkes letter it moal bitelje scoe, kaem de dochter foar en sei, hjar mem hie sa’n pine yn ’e müle. Do’t it wyfke by ’t bêd kaem, laei de tsjoenster mei greate branblieren om ’e troanje op bêd.



	„Tjen ’e jaune gyngen hjö hönne, de kwaeijonges, en smieten hjör stinnen tjen ’e daer oon. Maer, fortölde de dader üs (hy is nü tjen de sestich), airst makke ik moai wyt kryt in krüs op ’e striete: in tjuenster, hiet it, ken ommers neuit ieuwr in krüs hönne roonne, dus hjö kue neuit by üs komme.
	En sjuch, det Edze-Grietjen in tjuenster wie, dêr twifelden hjö do net oon, hwent hie Jan Lieuwjes fen Jewke-Tryntjen de jonges net éven lind fortold, det hjö lotsten, dö’t hjö yn sorch sieten ieuwr it manfölk fen ’t schip hwêr’t Jewke Métes op fuer, by syn auders komd wie om tö sizzen, det hjö maer gerost wazze mosten, omdet alles yn order wie? En dy solde dei hie der feur Edze-Grietjens’ hüs de héle dei in krei sotten tö schreauwen! Né, hö kue hjö det wytte?
	Det most hjö toch sien ha?
	It Heiteïan, Jannew. 1940, s. 10-11. Forteld fen T. Mellema, opskreaun fen Martha W. Fenenga, Fryske stavering fen KI. Sierksma.
	Op Skylge.
	Yn „Sil, de strandjutter”, det op Skylge (om Aest) spilet, lit Cor Bruyn in ald wyfke fen tsjoensters forhelje. Hja ieten op it Hekkebosklantsje by de Oksedobbe oan in tafel dy’t kreas rémakke wier. It wierne almeast alde frouljue! Hja foelen om as men hjar salt op ’e rêch rügele.
	Dieuwke fen Japkes Dirk wier sa’n tsjoenster. As Neeke hjar „ta” (heit) net altiten de keallen in püdtsje mei salt om ’e nekke boun hie, den hie Dieuwke wol witten ho’t hja mei dy bisten oan moast! Kees Smit syn pake hie ris ien forgetten. En de oare moarns laei it keal wol dea, sa stiif as in doar, kroandea! Det hie Dieuwke fen Japkes Dirk op hjar breaprikke.
	feurby gyng moai syn kornuten en det er dêr ris op in swerts kat moai in stien smiet en him rakke aik. Dy ewre meurne roonde Edze-Grietjen dêr om moai de earm yn in duek. Dus, hjö kue hjör yn in kat foraunderje, det wie der üt tö bigripen!”



	Gjin minske doarst de earste dagen by Dieuwke hjar hüs om to sjen. Mar hja wier dea; det komt üt, hen? Krekt like dea as de hin. Sa stiif as in stok! Kroandea! En hja habbe hjar ek noch to-höf bringe moatten. Det woe dümny mar mei alle geweld. Dy moat boppedet ek noch lilk west habbe. Marde tsjoenster wierne hja kwyt.
	Cor Bruyn, Sil, de strandjutter, s. 234-235.
	Middels tsj i n bitsjoening.
	Diveldrek ünder de drompel.
	Op ’e pleats fen Simen Eelkes op ’e Wilsterterp (Wanswert) hiene hja dodestiids in faem, det wier in nuveren ien.
	Altiten jouns der op üt en it joech neat, ek al skoattelen hja ek noch sa de doar. Hja kaem der altiten yn, ho det wist nimmen.
	Op ’t lest joech men hjarren to rieden, hja moasten hwet diveldrek ünder de drompel lizze. Det diene hja en ja hear, do moast de faem klopje: hja koe der net ynkomme.
	De ald boerinne libbet yette, mar ho’t hja dit ding forklearje moat, wit hja net.
	Meidieling E. S. de Jong.
	In man ünder Semar siet hwet yn noed. In pear fen syn hinnen stoaren, syn skiep rekke üt stel en do waerd syn bern siik. De man
	Hja wenne earne yn in ald hokje, fierder om Aest, tichte by de dunen; it is der nou net mear. Mar hja libbe net lang mear nei it keal fen Kees Smit syn pake. Hwent dy alde pake en poeë Smit hiene in wite hin, sjuch. Dêr kroep Dieuwke fakernoch ta yn en den lei hja neat as wynaeijen. Mar hja wisten wol, ho’t hja Dieuwke in pyk sette moasten. Op in kear, do’t de wite hin him wer aldermalst tjirge, sette poeë gau in tsjettel fol wetter oer it f jür. En de keakeljende hin gong der libben ta yn, it lid kaem der op en in stok troch it hansel hinne, en do waerd it lid der mar stiif op halden en mar stookt en stookt! Hwent sterk det sa’n tsjoenster is! En bidobje de deade hin mar gans in ein yn ’e groun.



	Wykblêd Kanton Bergum, 30-9-1882. Unttsjoening to Twizel. In skoalmaster to Twizel waerd der fen fortocht in skoalfanke bitsjoend to habben. Hy waerd op in kear by de doar keard en nei hwet hinne en werpraten sei de heit it him planüt, hwêrom’t men him der net mear ha woe. De master hat syn rie to’n ein do oanbean om it bern wer om to tsjoenen. Det namen dealden daliks en bliid oan. De jouns by ’t tsjuster hat hy der hinne west mei in fleareprikke. Hy hat dealden bütendoar stjürd, in ramt opset, mei de fleareprikke yn it bedsteed omramaeid, op ’t lést roppen fen „daar gaat ie!” en hird it ramt wer ticht dien. Hy hat dealden der op ferge, syn rie oan to nimmen en nei to kommen; det wier: it famke in bulte bütendoar en sterkjende middels jaen. Nei koarte wiken wier it bern wer soun. Meidieling S. Wendelaer-Bonga. Yn de jierren 1850—1860 wenne op ’e Swarte Koai oan it Alddeel ünder Ryptsjerk in Abe Wartena. Alle boeren hiene it lang net op him stean, hwent as Abe by hjarren oer ’e flier kaem, wier it altiten mis mei de keallerij, stoaren der keallen ef woe it by it tsjernjen net büterje. En hja moasten den ek yette wer nei him ta, hwent hy wier in bésten genêzer. In alde boerefeint sette, sa gau’t er Abe oankommen seach, in great krüs op ’e sketten fen ’e keallehokken; den koe Abe de bisten neat dwaen. Letter wenne Abe oan ’e Simmerdyk ünder Hirdegaryp en dér is er om 1885 hinne forstoarn. A. Vr. to S. yn: Berg. Crt. 20-6-’4l.
	plakte do hwet divelsdrek yn in pompierke oan ’e widze, it skieppehok en it hinnehok en sünt fleure alles op.



	„Uit de XlXe eeuw. Anno toen men schreef ’t jaar 1892, de 6e maand den 7en dag,
	geschiedde het inde landpalen van Tietjerksteradeel, dat zich de vrouwe Gurbnetsoo (! Oostenbrug), eene zeer verstandige ende in vele wijsheid ervarene vrouwe, zich op reis begaf met eene andere vrouwe, Tirbejtrebla (! Albertje Brit) genaamd, een profetesse gansch klaar inde toekomstige dingen dezer wereld. Ende zij gingen samen naar eene zuster van vrouwe G., die lijdende is aan melancholie oftewel zwaarmoedigheid in haren hoofde, van wie vrouwe G. vermoedde, dat ze behekst was. Deze aan geesteskrankheid lijdende vrouwe, die van haren man verlaten ende gescheiden is, wordt teer bemind dooreen verliefd jonkman genaamd Sinuet (! Teunis), ende deze liefde begunstigde vrouwe Gurbnetsoo, ende daarom nam zij de profetesse mee om tot de ontdekking te komen of hare zuster behekst was. Ende Tirbejtrebla zag in ’t koffiedik. Ja, het was zoo.
	Dadelijk werden er nu door de beide wijze en verstandige vrouwen, wijze ende verstandige maatregelen genomen om den duivel te bezweren en de heks den toegang tot haar prooi te benemen. Zij lichtten de mat op, die voor de kamerdeur lag, en zetten daaronder, met krijt, negen kruisen over den vloer, bedekten deze weer met de mat, ende togen toen weer heenen, wetende een zeer wijs en verstandig werk te hebben verricht. Over die kruisen kon de heks de behekste vrouwe niet naderen. Den volgenden dag kookte vrouwe G. geheime tooverkruiden ineen gootling met water, dat zon noch maan gezien had, ende daarmee ging inden avond, zijnde Woensdag, de verliefde Sinuet naar de betooverde geliefde, die slapende was, maar hij wekte ze met teedere liefde ende verplichtte haar de voeten te plaatsen in ’t gootling met het onttooverende water. Zoo de booze
	Bitsjoening yn Tytsjerksteradiel. It „Advertentie- en Nieuwsblad voor het kiesdistrict Bergum” fen 18 Juny 1892, bifettet in biskriuwing fen in gefal fen bitsjoening. De redakteur, Tsjibbe Gearts van der Meulen, jowt it mei it doel it byleauwe to bistriden wer yn de folgjende smeulske wirden:



	Wichtich binne yn dizze biskriuwing de middels tsjin de bitsjoening dy’t de skriuwer opjowt.
	Middels tsjin bitsjoenen en om bitsjoening üt to bringen (tas. 153).
	Yn tsjerke kin men de tsjoensters ünderkenne as men troch in fingerring de frouljue dy’t dêr sitte, bigloerket. De tsjoensters habbe den in pear hoarntsjes op ’e holle. x)
	Om binammen lytse bern to ünttsjoenen moat in frommins op jierren dy’t „fen it wird” is, it lichem fen in hoanne dy’t libbensliif de kop öfslein is, ünder de earm nimme en üt ’e hals it bloed it bitsjoende bern op ’e holle dripkje, wylst hja it formulier opseit. Dit is in ünforsteanber gegrommel. De genêzing moat der op folgje. 2) Deaden dy’t bitsjoend binne, binne slop. 3) *) W. D. 11, 170; 2) Deselde, 257; 3) Meidieling N. J. Waringa. B. TSJOENDERS EN HEKSEMASTERS. Jehannes Tsiiske (ta side 169). Do’t Jehannes noch in jongfeint wier, stie er ris mei syn maten to praten op ’e Wal. Yn de fierte kuijere in kat. „Scil ik dy ris oer de feart springe litte?” frege Jehannes en sünder it andert fen de oaren of to wachtsjen fluite er efkes troch de tosken. En ja man, yn in omsjuch sprong de kat oer de brede feart. Jehannes fluite yetris en de kat sprong werom. Trijeris moast it bist oer de feart en do liet Jehannes it mei rêst. En dóch stie er in hiel ein fen de kat of, forhelle ien dy’t it sjoen hie. Jehannes hie ek sizzenskip oer deade dingen. Sa liet er sims de pankoekspanne troch de hüs kuijerje en koe er fen fierrens klokken stilstean litte ef oan ’e slach krije.
	geest nu van haar wijkt, welk een exempel is dit dan voor de nieuwlichters die aan de macht ende de kracht des duivels niet gelooven.”



	Mar nei in goed üre foei de wyn hommels en hja laeinen noch op itselde sté. En op ’e wal stie Jehannes to kaldgnyskjen. „Det gong hird, net?” röp er tsjin hjarren. „Mar jimme moatte it nou mar hwet kalmer dwaen, scoe ik sizze.” x)
	Jehannes Tsiiske waerd my fen forhelle, det er popkes dy’t er fen in büsdoek knope, oer de tafel rinne liet. 2)
	1) Leeuw. Crt. 29-3-1941:2) Meidieling D. Franke.
	De reis nei de divelbander.
	Sa’n goede fjirtich jier lyn krige in frou op ’e Noarderdwersfeart to Drachten tige slim it floeijen. It like de ein wirde to scillen, sa hird pakte it hjar oan. It minske waerd sa deamin det de man, mienende it gong om ’e léste siken, der mear as ienris de bürljue by helle; en ek haldden hja hjar de lippen wiet mei in fear. De dokter koe der neat oan dwaen; det bikende er seis ek. Op oanrieden bisleat de man, hy scoe nei Piter Poes, divelbanner op ’e Semarder heide. Om syn wirk koe er lykwols net earder as de Sneintomoarns. Mar de Freeds dêrfoar wier it effen rümer mei de sike, en de Snjeons like it de goede kant oer to gean. Sa barde it det de reisde Sneintomoarns oergong. In dei of hwet letter lykwols foei de frou wer tobek en rekke yetris op it uterste. En sa kaem it der dóch fen det hjar man de stap nei de Semarder heide sette, de oare Sneintomoarns. Piter Poes bliek in goedlike keardel to wezen; hy üntfong him frjeonlik mei de wirden: Kom, dér wiemen jo al? Ja; forwachten jo my den? Ja; ik hie jo forline Sneintomoarn al forwachte. Hea! do scoe ik hjir ek hinne west habbe; wisten jo det den? Ja, det wist ik. En hwer komme jo for? De man forhelle de banner fen syn frou. De banner makke in drankje klear. As de frou det ynnaem, scoe it
	Op in kear hat er twa fiskers to-fiter hawn. Hja stapten mei in fikse koelte yn hjar boatsje en hysten it seil op. Dér gong it hinne: hja sylden mei boarstend gewelt, it wetter spatte hjarren om de earen, de mest kreake derfen en de wallen fleagen foarby.



	wirden nei, en sei: Mar kin jou drankje hjar den better meitsje? Nou, jawol; mar as it hielendal goed scoe, moast ik seis oerkomme. Wel, doch det den! Ik bin in tige ald man, ik kin de reis nei Drachten net mear dwaen. Lit joden bringe mei in reau; ik stean for de kosten. Piter Poes seach der lykwols tsjin oan, en dêrom praetten hja sa of, hja scoenen it earst ris oansjen ho’t it mei de drank gong; den koe der altyd noch bisluten wirde oer kommen. De Noarderdwersfeartster gong de weromreis oan. De sike krige fen ’e drank, en knapte yn in deimennich hielendal op. Dochs wier hjar man net gerest, en in wike twa trije letter stiek er for de twade kear nei de Semarder heide. Hy die de divelbanner forslach, mar bigoun ek wer oer de oarsaek fen ’e kwael, en stie yetris op oerkommen oan. Einlings krige er de ald man safier, hy scoe den en den komme mei in reau. Op ’e stelde moarn wier hy der, praette mei de ljue, naem in estrik üt ’e gongsflier ticht by de foardoar, geat hwet fochte üt in fleske yn it san, lei de estrik der wer oer hinne, en mompele der in gebet oer. Do spriek er ta hjarren: Nou is de macht britsen, nou scil dit hüs net wer pleage wirde. Marde man fen ’e frou woe mear witte, en frege: Hwa hat myn frou den pleage ? Det woede banner net sizze. Do’t hja by him oanhaldden, sei er op it lést: De namme scil ik net neame, mar it is in fromminske. Hja hat yn it foarige ticht byjimme wenne,en komt hjir nochwolris. Hja hat ek wol goed oan jimmedien. Do bigriepen de ljue hwa’t it wier, en habbe hjar foartoan mijd. Ek sei de man: Ik hab wolris heard, mei sok ding is it net altyd plus yn ’e kjessens en sa. Moat dêr ek nei sjoen wirde? De banner antwirde: Det hab ik jisterjoun al dien; it is suver. Do’t hja hjar forwünderen oer sokken antwird, sei er: Mar om my meije jimme it wol mei eigen eagen sjen. Der waerden in pear kjessens iepen makke, mar der siet neat gjin forkeards yn. Fierder sei er: len fen jimme bern is ek pleage wirden. Do kaem it dealden yn it sin, ien fen hjar
	floeijen wol ta stean komme en oerbetterje. De man sette lykwols yette net of; hy woe mear witte, en frege nei de oarsaek fen ’e kwael. Piter Poes antwirde: Jou frou wirdt pleage. De man tocht oer dy



	jonges, in jier as acht, njuggen, bigoun nachts yn ’e sliep gauris eang to skreauwen, en koe den, wekker wirden, ek suver net ta bidarjen komme, sizzende det er rare mannen yn it bedsteed seach. Marit scoe nou wol oer wêze, en sünt is it ek ridlik gau oergien. Do’t hja rekkenje scoenen, woe Piter Poes oars net hawwe as itjinge it reau himsels koste. E. B. Folkertsma, dy’t my it boppesteande meidielde, skreau my ü.0.: „Ik haw dit forhael fen in soan fen dy bettermakke frou. For in diel hie er it seis mei bilibbe, for in diel hie syn heit it him mear as ienris forteld. It is in tige bitroud man, dy’t objektyf oerbringe en oardielje kin.” Pine yn ’e müle öfnimme. Om 1900 hinne wenne der oan ’e Bird, in streek boerepleatsen twisken Heech en de Gaestmar, in Roomske boer dy’t pine yn ’e müle öfnimme koe. As der immen by him kaem om holpen to wirden, gong er in set allinnich yn in oare keamer, kaem dêrnei werom en sei: Gean hinne; op wei nei hüs scil de pine wol ófsakje. Frege de bisiker, hwet er yn ’e skild wier, den krige er ta antwird: By my neat; jow in earm man mar in poun goede tabak ef sokssahwet, ef doch Snein goed hwet yn it ponkje for de earmen. Hwa’t det earlik foar him naem, dy sakke de pine öf; hwa’t net fen doel wier it to dwaen, dy haldde syn pine yn ’e müle. (My om 1921 hinne forhelle fen in Gaestmarder dy’t de boer skoan kennen hie.) Meidieling E. B. Folkertsma. Koarts öfnimme. „Jan Smid, op ’e Wal (Feanwaldsterwal) naem in ieu forlyn de ljue de koarts öf en dy joech er den oan in beam. Sa’n beam stie den to skodzjen. As er det die, moatte jo tinke, sei er wirden üt it Great Boek. Syn soan koe pine yn ’e müle öfnimme. Nachts kamen in bulte



	C. NACHTMERJES (tas. 184).
	„Ik en myn broer Anne, Jo witte wol, dy’t hjir oan ’e Tienewe wennet, scoene op in jountiid üs Mem nei hüs ta bringe. Do’t wy ticht oan ’e hoeke fen ’e Hegewei ta wierne, dêr’t it paed nei Teake Foekes derüt giet, roan dêr yn in stikje lan in hynderke hird op en del en det wrinzge krekt ef röp er: Och, help my! Ik sei jin Anne: Jonge, det is net plus! Né, Douwe, sei er en hy krong mar mear en mear nei de oare kant fen ’e wei. Ik sei: Sjuchste wol, hwet dêr oan miskearret? Det hynderke hat lést fen in nachtmerje. Dêr sit in frommis op en det is dy en dy (Ik bin de namme forgetten, koe hjar ek net, mar hy neamde dy derby). Det is in nachtmerje. Ik scil it dierke helpe. Och Douwe, sei üs Anne, doch det net! Mar ik der op ta; ik woe mines der fen ha. It hynderke draefde nei de hikke ta en do sprong it wiif der of en gong der fen troch, de wei lans nei de Miedwei ta en ik der efter oan. By de skürreside bleau hja stean en ik der hinne. Dêr stie hja mei de hannen op ’e heupen en de earmtakken foarüt, lyk as de frouljue wolris by de wasktobbe steane en nammersto tichter det ik by hjar kaem, desto mear krong hja yn e mürre wei. Do’t ik tichte by wier, seach ik allinne de plaskes fen ’e earmtakken noch en do wier hja foart. Troch de mürre .... hinnekrüpt! Mar, hja binne ek wol to fangen, hwent hja hawwe fen God net it rjucht krige, om hwet mei to nimmen en dêrom bistruit men de hynderkes mei moal. Det bliuwt den oan hjar klean sitten en hja kinne net foartkomme. Den kin men hjar de oare moarns pakke.” Sa forhelle fen dealde fisker Douwe F. yn ’e Ikkerwaldster Broek oan Sj. v.d. Veen.
	minsken, oeral wei üt Semar, lestrum, Eastermar dy’t by him op it finster kloppen. As hja den seinen, det hja sa’n pine yn e müle hienen, sei de smid: Nou, lit it hjir den mar bliuwe. En oer wier it.” Folksmüle.



	It wier yn ’e 80-er jierren, det yn Raerd (by Snits) boer P. mei syn wiif nei tsjerke scoe. Hja moasten midden üt it fjild weiriden komme mei it weintsje en do’t de boer al fjouwerris by de bok del kladdere wier om in hikke op to setten, hie er der genöch fen. Do’t de fyfte yn it sicht kaem, sei er oan syn wiif det hja it nou mar ris dwaen scoe. Mar dêr koe neat fen ynkomme, hwent den waerden hjar skoen smoarch. Hja tsierden yette hwet om, mar ünderwilens bleau it hynsder op ’e daem stean. De boer lilk en hy röp yetris nei efteren: „Wol divel, set dy hikke den dochs op!” En hy hie it mar amper sein, ef de hikke gong fensels en sünder det der eat ef immen to sjen wier iepen en moai efter it brikje wer ta! Mar by de folgjende is de boer der seis mar wer öfstapt. Meidieling KL Sierksma. De divel op it roer. It fearskip det yn it foarige fen Smelle Ie op Ljouwert fear, siet Freeds altiten fol mei keapljue. Do’t it praet ris op de divel kaem, forhelle de stjürman, yn ’e Smelle Ie siet de divel altiten op it roer. Nimmen fen de reizgers hie him ea sjoen, hwet ek gjin wünder wier, om’t hja sieten altiten yn ’e kajüt. Mar hja praetten mei de stjürman of, hy scoe hjarren warskögje as de divel der wer siet; den koene hja der ütkomme en him sjen. Do’t de stjürman warsköge, scoene hja nei büten ta. Marde earste dy’t de holle ta de kajüt üt stiek, seach de divel sitten en hie foartdaliks genöch. Hy doarst it net oan om der üt; ek de oaren woene net earder nei boppen ear’t de divel foart wier. Meidieling J. Stienstra.
	2. 9)JueJUêg,eri. A. DE DIVEL YN SYN WIRKEN. Hikke iepenmakke.



	As de manden oan de winnende han wier, sei er: ik kin ’t halde! Mar as det net it gefal wier, röp er: O Heare, help my! Sa gong it hinne ende wer.
	Det hüs is der al lang wei, mar sünt hat it by de Blauwe daem altiten spüke.
	Meidieling A. M. Wybenga.
	De skippersfeint en de divel.
	Under de titel Neednacht hat H. J(aarsma) yn it Frysk Jierboek 1941 (s. 144—148), in dripke literair biwirke, in sêge biskreaun dy’t er opheind hie, nei’t er my skreau, fen ien, hwaens beppe it him faken forhelle hie. In neef fen hjarres hie it foarfal meimakke. De man twivele net oan de wierheid.
	It forhael giet oer in skip det yn de twade helte fen ’e foarige ieu gans frachtfearn hat yn de Südeasthoeke fen Fryslan, de Kop fen Oerisel en ek wol yn Hollan op. Op in kear rekke it skip foar Sinterklaes noch nei Swol op reis, dêr’t de skipper fensels tige mei op hie, mar hy en syn folk hopen doch, det hja mei Sinterklaes wer thüs wêze scoene to Snits, dêr’t it skip thüshearde.
	Alles roun mei, marde deis dêrfoar waerd it stoarmwaer en moasten hja op ’t lést it anker falie litte oan ’e lijwal fen in eilantsje yn ’e Snitsermar. De jouns sieten hja noartsk en wirch byinoar yn it foaründer. Der waerd net folie praet, marien fen hjarren moat doch sein ha: Hiene wy nou alteast noch mar Sinterklazegüd, det joech tominsen hwet fordivedaesje. En hja stimden it mei.
	Nou wier der ünder it skipsfolk in frjemde stille maet, dy’t hja sünder erch allegearre hwet mijden. Diz’kear kaem hy fenwegen en hy röp tsjin it bearen fen’estoarm yn: Mar as jimme Sinterklaze-
	Mei de divel fjuchtsje. By de Blauwe daem ünder Peasens hat yn it foarige op in lytse hichte in hüs stien, dêr’t ien man yn wenne. Dy man hie it nachts wol gauris mei de divel to krijen. Den fochten hja togearre en gong it der alderdusdanichst om wei.



	güd ha wolle, kinne jimme det bést bisette. En as jimme efkes harkje wolle, scil ik fortelle ho’t it yn syn wirken giet. Moat it wêze, ja ef né?
	It andert wier ienstimmich fen ja. Dit wier den alteast in aerdich forsetsje op de mislearre joun. Sjuch, sei de frjemde maet, en hy rop lüd, mar syn stim wier earnstich en izich-kald, sjuch: aensten scille jimme klopjen hearre op ’e lüken. Den scil ien fen jimmes nei boppen ta moatte en den fynt er it stean. Fierders bart der neat bysünders en jimme ha marsepyn.
	Goed, det moat wêze, rópen hja, en hja seinen ta, ien fen hjarres scoe it helje as is safier wier. Hja wachten en der woechs in frjemde forwachtinge yn de herten. Do ynienen, hark klopjen. Düdlik en ünmiskenber: klopjen. Hja gniisden breed en ünforskillich: Dér hast it al. Nimmen wier rêstich lykwols, hwent it klopjen hold oan en waerd fülder. It bounze op ’e lüken.
	En heas kaem ynienen it lüd fen de boatsman: Nou, hwa scil gean? It is safier. Do waerd de rouste keardel kald: om det oanhaldende klopjen en it skierforlitsen wêzen fen hjarren maet. Nimmen dy’t hwet sei en nimmen dy’t oerein gong.
	Nou, hwa docht it? Nou moat it!, twong de frjemde maet. Gean nou mar. Wier, der is neat to rédden. Neat! Gean nou, jimme ha it ünthjitten. Der wier nimmen dy’t him hearre liet. En de boatsman mocht oanstean en twinge en biswarre nimmen dy’t it oandoarst. It klop jen hold net op.
	Wyt as in lyk gong do de skippersfeint oerein, it kalde swit stie yn kobben op syn hüd, syn eagen stiene eang en wyld. Is der nimmen dy’t syn wird halde wol?
	En do’t hja triljend swijden, kaem it der snijend en kald üt: Den scil ik gean moatte. Allinne, ik kom net werom. Der hie jimme neat fen oerkomd, i k gean for ’t lést. It béste.
	Syn jas teach er üt; dy liet er lizze. Do gong hy der üt hja hearden syn stappen droanen op it trepke, nou roun er oer de lüken. Nimmen dy’t hwet sei. Swier laei de spanning op in elk.



	Fol üntsetting seagen de manljue yn it foaründer elkoar oan. Hwet wier der bard ? Dy rouwe keardels, hja rydbosken en nimmen dy’t hwet sizze doarst en nimmen dy’t hwet die. Swijend en eang sieten hja dy hiele nacht gear.
	Do’t it skimerich waerd, mirken hja det it waer him deljown hie. Hja rounen oer de lüken en der wier neat foroare. Der wier ek net it minste biwiis fen de füle wrakseling fen dy nachts.
	Do lichten hja de ankers en hysten de seilen en fearen foart fen det ófgryslike plak. Dy deis kamen hja to Snits en hja habbe dêr dit forhael dien.
	B. DE DIVEL AS BIST.
	De divel ynwindich.
	Der wier ris in minske yn ’e Dongeradielen dy’t tsjoene moast om’t hja mei de Kweade yn oerienkomst rekke wier. Hja wier der seis faken aeklik fen, hwent hja hie de Divel yn hjar binnenste.
	Op in kear hie hja it dêr wer tige mei to krijen. Do waerd hja mislik, hja koarre der fen. En do spijde hja it üt. Suver, eft it in slak wier.
	Marit wier de Kweade yn it stal fen sa’n bist. Hja wier him dêrmei kwyt, waerd wer better en hoechde sünt dy tiid net wer to tsjoenen.
	Meidieling A. M. Wybenga.
	Hwet it folk seit.
	Nou en den fynt men ünder it folk ljuwe dêr’t men net rjucht fen wit ho’t hja oan’e kost komme. Hja arbeidzje in bytsje ef hielendal net; forsafier’t men neigean kin fortsjinje hja net folie, en hja 33
	Hark boppe holden de stappen op, der kaem in lüd trelit. Smoarde lüden krongen troch, it stompen en slaen fen in füle wrakseling. Ofgryslik wier elke tel. It wrakseljen waerd fülderoan. Yn it ein in skreau, in needgjalp do neat mear.



	F. FRIJMITSELDERS.
	To Dokkum.
	Oer de frijmitselders waerd forteld det hja slompen jild üntfongen by bimiddeling fen de Kweade. Hie de Kweade syn bikommen fen ien fen dizze tsjinstfeinten, den draeide er him dea-ienfaldich de holle oarsom op de romp.
	Süd fen ’e Sür-le, twisken Dokkum en it Skieppedykje, moat in hüs ofbritsen wêze dêr’t de frijmitselders hjar gearkomsten halden hiene en op ’e pünheappen forskynde de Kweade seis dy’t dêr iderkearen oan in laedtsje loek. Letter waerd det laedtsje foun mei alderhanne frijmitseldersark yn it silver der yn. Ek waerd yn in gelikens soarte fen hüs op ’e Geast by nacht fen de faem dy’t op bêd laei, faek in jiffer sjoen dy’t opkaem yn ’e iene hoeke fen ’e keamer en yn’e oare wer weiwaerd.
	A. M. Wybenga, yn: Frysk Jierboek 1941, s. 183. Meidieling fen deselde.
	Yn Dantumadiel.
	Yn it foarige wier ien fen ’e siktarissen fen Dantumadiel ek by de frijmitselders. As dy forgearringe hiene, waerd siktaris op in wein set en krige er in blyndoek foar: hy mocht nea witte yn hokker stêd de gearkomste wier.
	Meidieling KL Sierksma.
	libje doch, en faken net ienris earmoedich. Sa’n ien seach men der eartiids gauris op oan, det er him oan ’e divel forkoft hie en det dy him oan jild holp. Ek wol, der er frijmitselder wier. It leauwen, det in frijmitselder nea gjin forlet fen jild hoecht to habben, om’t de broerren elkoarren altiten helpe, is yette net ütstoarn, likemin de miening, det yn hjarren geheime gearkomsten de divel foarsitter is en hjarren helpt by it ütfieren fen alderlei grouwelige dieden. Men wit ek, det der iterijen by halden wirde en seit, det dêr wol ris bern by opiten wirde. W. D. 11, s. 182.



	F. FEN FOARTSJIRMERIJ.
	Foartsjirmerij yn ’e Südeasthoeke.
	In ald man, dy’t to Lippenhuzen by it Tolhek wennet, hat it ris meimakke, det syn folk, do’t hy noch in lyts jonkje wier, op in joun bütendoar gongen en det der do sa’n nuver lüd by de loft lans gong nei it Westen oer. Krekt eft der immen yn binaudens siet. Oew, oew, oew!, wier it mar.
	Syn folk wierne do nei de boer gien dy’t foar hjarren oer wenne en kloppen him der üt. Meienoar wierne hja do de reed ütgien, nei de heide ta. It lüd wier do noch fier nei it Westen ta to hearren. Hja hiene allegearre malle bang west.
	Fjouwer wike letter fordronken twisken Kolderfean en Venebuert *) op in joun in skipper en syn jonge. De jonge wier earst yn ’e feart rekke en de skipper scoe him der uthel je. It mislearre lykwols en beide fordronken.
	It wiif fen de skipper jammere do krekt sa as it lüd det hja earder heard hiene. It hie foartsjirmerij west.
	*) Kolderfean en Venebuert wierne twa bürrens de Terwispelder kant
	üt, dêr’t, lyk as de nammen oanjowe, feanarbeiders üt de Kop fen Oerisel
	hj arren delset hiene.
	De tram dy’t fen Donkerbroek of nei Wynjeterp troch it eardere heidefjild rydt, hat ek syn foartsjirmerij hawn.
	Do’t de arbeiders it eintsje 24ste wyk groeven, det by de trambaen lans leit, hearden hja op in kear in nuver gerattel en gerommel troch de loft. Hja makken do hastich det hja üt de wyk kamen en güds wierne der sa fen oeral, det hja doarsten der dy deis net wer yn en hja gongen nei hüs ta.
	Do’t de tram der letter lans ried, seine de minsken: det moatte dy arbeiders do heard habbe.
	3. UiAtaaAijA&e iPêgen.



	Immen dy’t oan ’e Hindrik Evertswyk to Wynjeterp wenne, stie ris op in joun efter hüs nei it Westen oer to sjen. Do seach er ynienen yn’e fierte ljochten by de loft lans gean en hy hearde meiiens in gerattel en gerommel. Do’t letter de tram dêr troch de heide ried, seach er jouns de rige forljochte tramweinen en hearde er it gerattel fen de ridende tram. Det hab ik eartyds earder heard en sjoen, sei de man do.
	Meidieling H. v.d. Vliet Sr.
	Houn as „spükkiker".
	Yn Jobbegea wenne eartiids in hüshalding, dêr hiene hja in brün hountsje mei ljochte stippen boppe de eagen, in saneamde „spükkiker”.
	Dy houn koe sims yn ’e hüs bigjinne to gülen en den liet men him der üt. Hy gong den stéfêst in ein fen hüs öf sitten to gülen en it kaem altiten üt, det derden mei koarten ien forstoar yn’e omkriten.
	Op in jountiid bigoun de houn wer to gülen en hy waerd der wer ütlitten. Foart deroan moast in soan fen ’e femylje der efkes üt, mar do seach er de houn njonken hjarren eigen hüs sitten en hy waerd der tige kjel fen.
	Hy gong do efter de houn op ’e knibbels lizzen en seach him twisken de earen troch de selde kant ut as de houn die. Do seach er in lykstaesje by hjarren hüs weikommen. De hiele femylje wier der efter, bihalven ien fen syn sisters.
	Do’t er wer yn ’e hüs kaem, wier er krekt sa wyt om e holle as in deade. Men frege him ek alris, hwet der oan skilde, mar hy sei neat. '
	Foart dêroan waerden de beide sisters net goed. De iene hie it sa’t it like frijhwet slimmer as de oare, marde soan sei tsjin syn mem, hja moast fral passé op dy’t it minst siik like to wezen. Det like de mem do raer ta, mar krekt det fanke kaem to forstjerren.



	Meidieling H. v.d. Vliet Sr.
	Skip sylt oer de miede.
	In man üt’e Kompanije hie lange jierren lyn hwet meanen yn’e mieden by de Tsjonger.
	Op in kear siet er to seineharjen. Hy seach do ris op en foar him üt en dêr seach er in skip mei folie seilen op him takommen oer de mieden. De man is do tige oerstjür nei hüs ta gien.
	Letter kaem op itselde plak it Tsjongerkanael.
	Meidieling H. v.d. Vliet Sr.
	N. WAPENS.
	It wapen fen Fryslan.
	„Van Frieslant maecte he (de Kening fen Denemarken) een coninckrijk en gaff desen syn jongeste soen, genoempt Radboet. Ende de Denen f oerden 5 leoparden voer hoer wapen. Ende de Fresen hadden altijdt gefoert 7 spanen van golt ineen velt van lazuur (blau) en dat daeromme dat se in soewen parten *) gedeelt waren.
	Deze Radbodus nam (üt) het wapen van syn fader (de 2 leoparden) en stelden dat in ’t wapen der Fresen, dat he en de synen gefoert hebben so lang se coningen waren.”
	Jancko Douwama, yn: Proeliarius, s. 38.
	c) Spanen waerd yn alde tiden yn ’e wapenkinde faken brükt for hwet
	nou „blokken” neamd wirde.
	O. OARE OERLEVERINGEN.
	Stien to Hynljippen (ta side 377).
	Bihalven de beide lêzingen op side 377 e.f. oangeande de stien mei it hountsje to Hynljippen is der yette in trêddenien, dy’t ik
	It wier it selde fanke det de broer dy jouns net by de lykstaesje sjoen hie.



	foun yn in hanskrift fen dr J. H. Halbertsma, oanlein yn Septimber 1848.
	Op ’e bürren, sa seit de skr., stiet in hüs W.C. no. 40? mei yn ’e gevel A° 1680 en dêründer A.G., alearen biwenne fen in stjürman, dy’t üt East-Ynjen wei yn Amsterdam oankommen, nei Harns reizge en dêrwei geandewei nei Hynljippen. Underweis roun him op ’e sédyk in houn oan, dy’t er net wer fen him êfkrije koe. In ein fierderop waerd er oanfallen fen rovers, dy’t him grif de kiel öfsnien hiene, as de houn him net fordigene hie.
	Ta oantinken oan dy help liet er in stientsje yn ’e gevel beitelje mei in springende houn derop en dêrboppe in ingelekopke mei wjukken.
	Yn in forbettering dielt Halbertsma mei, det de houn oan board bliuwe moast, mar det hy de stjürman efternei gien wier. Wylst dy mei de iene keardel ofrekkene, pakte de houn de oare oan.
	Losse aanteekeningen betrekkelijk Hinde-
	loopen. Hs. 238, Prov. Bibl.



	Advertentie- en Nieuwsblad voor het Kiesdistrict Bergum. Birgum. Akker, K. J. van den, Van den mond der oude Middelzee, 11. Leeuwarden, 1940. Andreae, Mr A. ƒ., Oudheidkundige plaatsbeschrijving van de gemeente Kollumerland en Nieuwkruisland, 11. Kollum, 1885. Archief voor vaderlandsche en inzonderheid Vriesche geschiedenis. Eerste stuk Leeuwarden, 1824; tweede stuk, 1827. (Hjiryn: Petrus Thaborita, Historie van Vriesland.) Beaken, It, Tydskrift fen de Fryske Akademy, Assen. Bekker, Balthasar, De betooverde wereld. Amsterdam, 1691. Beneficiaal-boeken van Friesland. Leeuwarden, 1850. Beninga, p., Volledige Chroniek van Oostfrieslant. Emden, 1725. Bergh, C. Ph. C. van den, Nederlandsche Volksoverleveringen en Godenleer. Utrecht, 1836. Benninge, S., De kroniek van V. Lemego. Utrecht, 1887. Bije-koer, De. Frysk Jierboekje. Jrg. 1875, 1890. Botke, Dr J., De gritenij Dantumadiel. Dokkum, 1932. Braaksma, P. ƒ., Wylde Rixt fen ’t Oerd. Yn: For hüs en hiem, 1889. Ameland. Berijmde gids. Heerenveen (s.j.). Bruyn, Cor, Sil, de strandjutter. Nijkerk, 1941.
	Burg, S. van der, De smid van Eemewoude. Yn: For hüs en hiem, 1890. Twa Fryske sêgen. Grou, 1915. Busé, H. J., De historische bizonderheden van Ijlst. Heerenveen (s.j.). Buttinghe Wichers, Mr J. van, Schaatsenrijden. ’s-Gravenhage, 1888. Cohen, Josef, Nederlandsche sagen en legenden, 2 dln. Zutphen, 1917—'19. Die olde Freesche Cronike. Yn: Werken van het Friesch Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde. Leeuwarden, 1853. Dieren, J. W. van, De lof van Schellingerland. Dijkstra, T. R., Over Friesche Mythologie. Hs. 555 en 556. Prov. Bibleteek, Ljouwert. Dijkstra, Waling, Aid en nij. Oarde printinge. Freantsjer, 1893. Uit Frieslands Volksleven, 2 dln. Leeuwarden, (1894). en T. G. v.d. Meulen, In doaze fol alde snypsnaren. Oarde printinge. Frjentsjer, 1882. Dirks, Mr Jacob, Geschiedkundig onderzoek van den Koophandel der Friezen. Utrecht, 1846. Douma, Ds J., It libben fen Frederik (Vita Fretherici). Yn: Yn üs eigen tael, 1923—’24. It libben fen Siardus (oerset üt it Latyn). Yn: Friesch Dagblad, July- Des. 1930. Douwama, J., Geschriften; Boeken der Partijen. Leeuwarden, 1849. Drachtster Courant, Drachten.
	BOARNEN



	Gesta Fresonum, Yn: Werken van het Friesch Genootschap. Leeuwarden, 1853. Gesta Frisiorum, Yn: Werken van het Friesch Genootschap. Leeuwarden, 1853. Gids voor Drachten en O. Drachten, 1925. Goslings-Lysen, J. H., Wat nog verborgen ligt. Yn: Leeuwarder Courant, 1936—37. Hdlhertsma, Broerren, Rimen en Teltsjes 3e printinge. Ljouwert, 1918. Halbertsma, Dr J. H., Verzameling van aanteekeningen over bijgeloof enz. .... bij het volk zelf opgezameld. Hs 546. Prov. Bibleteek, Ljouwert. ■— Lexicon Frisicum. Folio hs A 599 Prov. Bibleteek, Ljouwert. Losse aanteekeningen betrekkelijk Hindeloopen. Hs 238. Prov. Bibleteek, Ljouwert. Halbertsma, T. E., Ut it 41de laech. Den Haech, 1912. Hamconius, M., Frisia sui de viris rebusque Frisiae illustribus. Fran., 1620. Hamer, Maandblad der Volksche Werkgemeenschap. ’s-Gravenhage. Handschrift Boekenoogen. Volkskunde Commissie Ned. Akademie van Wetenschappen. Hdnskrift Mearkes en Sêgen. Aldarchyf Selskip for Fryske tael en skriftenkennisse. Prov. Bibleteek, Ljouwert. Hartlieb, Johann, Uebersetzung des Dialogus Miraculorum von Caesarius von Heisterbach. Berlin, 1929.
	Eekhof, IV., Geschiedkundige beschrijving van Leeuwarden, 2 dln. Leeuwarden, 1846. Eigen Volk, Folkloristisch maandblad. For hüs en hiem, Ljouwert, 1888—1895. Forjit my net! Utjown fen ’t Selskip for Fryske tael en skriftenkennisse. 1871 – 1915. Franeker Courant, Frjentsjer. Franke, S., Sagen en legenden rond de Zuiderzee. Zutphen. Legenden langs de Noordzee. Zutphen. Friesch Jierboeckje(n) .1829—1831,1833 —1835. Lieauwerd. Friesch woordenboek (Lexicon Frisicum). 4 dln. Leeuwarden, 1896—1911. Friesche Courant, Ljouwert. Friesche Volksalmanak, Leeuwarden, Sneek en Franeker. 1836—1866, 1884—1899. Friesland en de Friezen, Leeuwarden, 1877. Friesland van den waterkant bekeken. Heerenveen. (s.j.). Frisia Catholica. Byblêd fen Ons Noorden. Grins. Frysce Huesfrjeun, De. Freantsjer, 1851—1869. Frysk Jierboek, Assen, 1941. Frysk Studinte Almenak, Jrg. 1935 en 1942. Snits. Fryske Folk, It. Grou. Frystdn, Utjown fen it Selskip for Fryske tael en skriftenkennisse. Berltsum en Ljouwert. 1916—1941. Gabbema, Simon Abbes, Verhaal van de stad Leeuwarden. Franeker, 1701.



	Havard, Henry, De bedreigde grenzen. Haarlem (s.j.). Heiteldn, It, Algemien Frysk moanneblêd. Snits. Heijden, Pater Willebrord van der, Verhaal van de verrigtingen der Jezuieten in Friesland. Leeuwarden, 1842. Hepkema, Eenvoudige Memoriën, ensfh. Yn: Nieuwsblad van Friesland, Heerenveen. Ek oerprinte, mar net yn ’e hannel. Heuvel, H. W., Volksgeloof en volksleven. Deventer (s.j.). Hilarides, J., It aade Friesche Terp, Haarlem, 1743. Hofkamp, W. C. A., De toren van „De Oldehove” te Leeuwarden en zijn geschiedenis. Leeuwarden, 1911. Hoop Scheffer, J. G. de, Mennistenstreken. Yn: Doopsgezinde Bijdragen, 1868. Iduna, Utjown fen H. S. Sytstra in it Selskip fen Fryske tael en skriftenkennisse. Frjentsjer, Ljouwert, 1845 —lB7O. Insulanus, Zeeplanten of voorlezingen uit het Noorden. Sneek, 1837. Kalma, D., Skiednis fen Fryslan. Dokkum, 1935. Kalma, Ds J. J'., By üs alde tsjerken lans. Assen, 1941. Kempii, Corn., De situ origine etc. Frisiae. Col. Agr., 1588. Klopp, 0., Geschichte Ostfrieslands. Osnabrück, 1854. Koldyk, S., Oud-Friesland. Yn: Leeuw. Crt. jrg. 1924.
	Kooi, S. v.d., Hinlepper Fortoltjes’ Boalsert, 1930. Kronenburg, J. A. F., Neerlands Heiligen, Amsterdam, 1899. Laan, K. ter, Nederlandsche Overleveringen, 2 dln. Zutphen, 1932. Groningen voor honderd jaar. Groningen, 1937. Leeuwarder Courant, Ljouwert. Lübbing, H., Friesische Stammeskunde. Jena, 1928. Meuten, M. E.v. d., Bolsward’s kunsten kunstgeschiedenis. Sneek, 1888. Molt, W., Kerkgeschiedenis van Nederland voor de hervorming. Utrecht, 1864. Navorscher, De. Amsterdam. Nederlandsche Volkskunde, dl. Friesland. Groningen, 1931. Nieuw Advertentieblad, ’t Hearrenfean. Nieuwsblad van Friesland, ’t Hearrenfean (Yn it plak kommen fen it N.A.). Oude Friesche Kronijken (Gesta Frisiorum. M. Alvini Tractatus). Yn: Werken van het Friesch Genootschap. Leeuwarden, 1853. Oudheden en Gestichten van Friesland. Leiden, 1723. Oudheden en Gestichten van Groningen en Groningerland. Leiden, 1727. Ottema, J. G., Marten van Ijlst. Yn: Friesche Volksalmanak, 1863. Postma, G., Wirden en ütdrukkingen üt ’e Bibel. Hs. Prov. Bibleteek, Ljouwert.



	Proeliarius of Strijdboek, bevattende de jongste oorlogen in Friesland, in het jaar 1518, beschreven door broeder Paulus Rodolphi, van Rixtel. Leeuwarden, 1855. Reimers, Dr Heinrich, Friesische Papsturkunden. Leeuwarden, 1908. Richthofen, Dr Karl Freiherr von Friesische Rechts quellen. Berlin, 1840. Untersuchungen über friesische Rechtsgeschichte. Berlin, 1880. Rollema, H. van, Wandelingen van mijnen oud-oom den opzigter door een gedeelte van de provincie Friesland. Leeuwarden, 1841. Roorda, R. S., Liudger. Dokkum, 1936. Rypma, Joh., Spoeken fen earder en letter. Yn: Sljucht en Rjucht, jrg. 1902. Salverda, J. C. P., Hiljuwns-uwren, Leauwert, 1834. Santema, 0., Ut it lan fen ’e Wimerts. Yn: Drijfhouts Nieuwsblad. Snits. Scharlensis, Ocka, Chronyk van Friesland. Workum, 1753. Scheltema, P. C., Verzameling van spreekwoorden, enz. Leeuwarden, 1826. Schoo, Dr J., Over gelijkluidende kerkbouwsagen uit Friesland, Sleeswijk-Holstein en het Berner Oberland. Yn: De Vrije Fries. Leeuwarden, 1934. Schotanus, Chr., Beschrijvinge van Vriesland. Franeker, 1638. De Geschiedenissen Kerckelyck
	ende Wereldtlyck van Vriesland. Franeker, 1658. Schotel, Dr G. D. Vaderlandsche volksboeken en volkssprookjes. Haarlem, 1873—’74. Siemelink, Ds T. H., Geschiedenis van de stad Workum. Workum, 1903. Sjoerds, Foeke, Historische Jaarboeken van Friesland. Leeuwarden, 1768. Skylgerlaner Leishoek. Dokkum, 1935. Sljucht en Rjucht, Wykblêd. Ljouwert. Sloet, Mr L. A. J. W., De dieren in het Germaansche volksgeloof en volksgebruik. ’s-Gravenhage, 1887. Stim fen Frysldn, De. Kristlik Frysk wykblêd. Huzum. Swanneblommen, Tiidskrift for Fryske tael- en skiedkinde. Berltsum, 1919 —1922. Teenstra, M. D., Volksverhalen en Legenden, I. Groningen, 1840. Verscheidenheden betrekkelijk booze kunsten en wetenschappen. Kampen, 1848. Tegenwoordige Staat van Friesland. Amsterdam, 1785—1789. Thabor, Worp van, Kronijken van Friesland. Leeuwarden, 1850. Tiarae, Andreae, Annotationes. Leeuwarden, 1894. Tijdschrift voor Geneeskunde. Troelstra, Mr P. ƒ., Gedenkschriften. Eerste deel: Wording. Amsterdam, 1927. Veen, H. G. v.d., De Wylde Lanteame. Dokkum, 1852. De bitsjoende wrald, ef De nije wylde lanteame. It Hearenfean, 1880.



	Veldman, B. R., Oostermeer, geschiedkundig beschreven. Oostermeer, 1924. Verhael van geestelijke droefheid, ensfh. Hs B.H. 563. Prov. Bibleteek, Ljouwert. Vervou Jr., F. van, Enige Aenteekeningen van ’t gepasseerde inde vergadering van de Statengenerael (1616—’20). Leeuwarden, 1874. Vitae Sancti Liudgeri. (Uitgave dr Wilhelm Diekamp). Münster, 1881. Volksalmanak Mij. tot Nut van ’t Algemeen. Jrg. 1881. Volksblad voor Friesland, Ljouwert. Volkskunde. Tijdschrift. Volkskunde, Tijdschrift voor. Yn it plak kommen fen it foarige. Volkskunde und ihre Grenzgebiete, Die. Berlin, 1925. Vragenlijsten der Volkskunde Commissie der Ned. Akademie van Wetenschappen. Amsterdam. Vries, O. de, De Satan in sijn weesen. Vrije Fries, De, Uitgegeven door het Friesch Genootschap van geschied-, oudheid- en taalkunde te Leeuwarden. Wandelingen inden omtrek van Heerenveen. ’t Hearrenfean (s.j.). Waringa, N. J., Tusschen Flie en Lauwers. Yn: Leeuw. Crt. Weekblad Kanton Bergum. Birgum. Weitsrop, De. Boalsert, 1933.
	Westendorp, Nieuwe werken van de Maatsch. der Nederl. Letterkunde, 11. Wierdsma, Petr. en Petr. Brantsma, Oude Friesche Wetten. Campen en Leeuwarden, 1782. Wiersma, J. P., Friesche Sagen. Zutphen, 1934. Friesche Mythen en Sagen. Zutphen, 1937. Wilibalds Leben des H. Bonifazius. (Uitgave dr Bemhard Ed. Simson.) Berlin, 1864. Winsemius, P., Chronique ofte Historische geschiedenisse van Vrieslant. Franeker, 1622. Wolf, J. W., Deutsche Sagen und Marchen. Leipzig, 1845. Nederlandsche Volksoverleveringen. Groningen, 1845. Niederlandische Sagen. Leipzig, 1843. Wumkes, Dr G. A., Bodders yn ’e Fryske striid. Boalsert, 1926. It libben fen Dodo de Hearremyt. Huzum, 1932. Paden fen Fryslan, I. Boalsert, 1932. Tusschen Flie en Bome. Westerschelling, 1900. Stads- en Dorpskroniek. 2 dln. Leeuwarden, 1930 en 1934. Zee, Sj. de, Fen lang forlyn. Ljouwert (s.j.).



	Abbekatelan, 46, 47. Abordt, 462. Achlum, 8, 161. Achterwei, 492. Achtkarspelen, 15, 448. Aduard, 456. Aest, 506, 507. Akens, 264. Akke balke, 491. Akkrum (Akkrom), 5,7, 88, 89, 271, 277, 328, 335, 363, 364. Ald-Beets, 98, 305. Alddeel, 508. Ald-Djip, 223, 312, 495. Alddyk, 491. Ald-Kleaster, 150. Ald-Swimmer, 212. Aldeboarn, 15, 16, 45, 81, 109, 145, 153,154,179, 223 (Sjuch ek: Boarn). Aldegea-H.A.N., 89. Aldegea-Sm., 19, 23, 59, 67, 113, 124, 135, 181, 358, 361. Aldegeleijen, 146. Aldeholtwald, 271. Aldehou, 5, 323, 344, 345, 346, 347. Aldekleaster, 288, 317, 319. Aldemardum, 12, 52, 128, 143, 144, 445, 446, 462. Aldemardumer Klif, 204. Alde Müntsdobbe, 91. Alde-Ouwer, 503. Alde Wei, 87. Aldfeart, 6. Aldhoarne, 300, 489. Aldlan, 477. Aldskoat, 62. Aldskou, 5, 384, 386. Ald-Swichumerdyk, 296. Aldtsjerk, 121, 179, 366, 493, 494, 500.
	Aldtsjerkster mar, 489. Ald-Tsjerkhóf, 85, 86, 93. Aldwald, 121, 309, 484. Aldwaldmersyl, 212. Allardsoog, 348. Alle-Ulnnen, 476. Almenum, 267, 268. A(m)melan, 12,14, 20, 22, 52, 53, 77, 78, 91, 106, 113, 120, 261, 299, 364, 371, 372, 374, 376, 377, 400, 481, 485, 488. Amelanspiip, 25. Amelansstrjitte, 249. Amearika, 210. Amicitia, 253. Amsterdam 95,133,152,179, 199, 209, 280, 304, 378, 379, 380, 381, 524. Appelsgea, 205, 476, 505. Arum, 288, 331, 378, 379. Assyrië, 255. Axenthove, 263. Baensterbürren, 83. Baerd, 213, 294. Baerderadiel, 264. Bajum, 264. Bakhüster Heech, 116. Bakhuzen, 35, 99, 115, 129, 144, 150. Bakkefean, 8, 23, 92, 110, 204, 276, 348, 356, 412, 427, 428, 478. Balk, 31, 35, 150, 253, 310, 343, 501. Balkebrêge, 92, 109. Balkeslot, 92. Ballum, 53, 176, 482, 489, 501. Barend Fokkesstrjitte, 211. Bargekop, 500. Bar(ra)-hüs, 110, 121, 332, 472. Bartlehiem, 306, 421, 422. Batavia, 209, 211. Beakensdyk, 363.
	REGISTER FEN PLAKNAMMEN.



	Beampoel, 50. Bedum, 469. Beets, 55, 169, 175, 178, 304, 412. Begaerder Kleaster, 281. Beginestrjitte, 95. Beintemahüs, 293, 294. Beintumerfeart, 306. Bennema-State, 31, 60, 478. Bentheim, 265. Berkeaper brêge, 500. Berltsum, 407, 451, 482. Berlyn, 440. Bertsjemoai Singel, 117. Bethanië, 415. Bethlehim, 320, 413, 423. Bidlersbrêge, 224. Biesemmakkersset, 175. Bilt (it), 365, 493. Bilt-parochys, 280. Bird, 514. Birdaerd, 76, 121, 183, 307, 493, 494, 502. Birgerdaem, 49. Birg(um)erheide, 28,117,118,119,137, 160, 172, 175, 283, 498, 503. Birgerkleaster, 120. Birgermar, 188, 283. Birgum, 41, 42, 75, 98, 117, 120, 124, 147, 366, 387. Bisskop, 113. Bisskopsgrêven, 358, 359. Bisskopspdle, 358, 359. Bisskopstrije, 360. Bjirrumen (de), 291. Blauhüs, 27, 96, 174. Blau-Ikker, 498. Blauwe Daem, 517. Blauwe Dobbe, 107, 498, 499. Blauwe Hikken, 92, 93, 110. Blauwenek, 113.
	Blauwe peal, 500. Blauwe Stien, 361, 362. Bleke Fjild, 35, 36. Blija, 121. Blinkert, 473. Blodige Acker, 335. Bloedrige Ikker, 334. Bloemkamp, 456. Boalsert, 21, 129, 131, 199, 201, 202, 214,216,239,248,278,288, 317, 318, 326,330, 354, 382, 383, 384, 387,388, 452, 453, 463, 466. Boalserter feart, 179. Boarch, 484. Boarn (de), 81, 88, 364, 394. Boarn, 298,299,312,352,389(5juchek: Aldeboarn). Boarnbirgum, 54, 486, 491, 494. Boarne (De), 20. Boer, 238. Boersma leane, 91. Bokkum, 88. Boksum, 408, 410. Bolleholle, 306. Bolswert, 327. Bolta-State, 236, 237. Bomkleaster, 276 (Sjuch ek: Bouwekleaster). Boolswaerdt, 329. Boppeknipe, 497. Boppewei, 24, 50, 481. Born (Aldeboarn), 268. Bosk (de), 143, 148. Boskwei, 120. Bouma singel, 31. Bouwekleaster, 15 (Sjuch ek: Bomkleaster) . Braban, 459. Braband, 284. Bransingel, 111.



	Brédyk, 501. Brêgesleat, 16. Brekken, 16. Brekkerpólle, 33. Brélenswei, 310. Bremen, 274. Britsum, 5,6, 279, 416, 501. Broek (o. d. Ikkerw.), 22, 24, 26, 29, 58, 105, 119, 185 (Sjuch ek: Ikkerwaldster Broek). Broersleat, 6. Brol, 25. Brontegum (Brantgum), 414. Brunswyk, 257, 270. Buitenrust, 42. Bunschoten, 311. Burchstrjitte, 461. Bürfinne, 91. Burgwerd, 248, 278, 415. Bürren (Lytse), 18. Burum, 22. Bütenfjild, 107, 171, 498. Bütenpost, 56, 90, 159, 224. Büterhoek, 226. Bütewei, 300. Cluff, 274. Crockatoa, 210, 211. Damwald, 31, 502. Dantumadiel, 520. Dantzig, 438, 439. Davidsglopke, 21. Dearsum, 472. Deel, 73. Deinum, 112, 347, 349. Deldemannes, 262. Dellewalle, 476. Denemarken, 258, 264, 350, 375, 523. Diken, 107, 303. Dimter, 186, 187, 424. Divelseilantsje, 331.
	Divelspólle, 488. Doanjewarstal, 370. Dockenboarch, 15, 16. Dokkum, 3,15, 18, 20, 22, 30, 48, 49, 76,103,104,199, 224, 241, 247, 273, 302,309,385, 395,396, 397, 398, 412, 451, 465, 469, 520. Dokkumer Djip, 293. Dokkumer le, 305, 306. Dokkumer Wélden, 49, 105, 123, 124, 126, 303, 391. Dollen, 218. Dolsterhuzen, 151. Dongeradielen, 449, 511. Dongwier (Domwier), 272. Donkerbroek, 399, 521. Douwe hale, 124. Douwemar, 51. Douwesleat, 6. Drachten, 4, 25, 46, 54, 55, 70, 71,175, 301, 336, 358, 359, 511, 513. Drachtster Kompenije, 22. Drachtster Piip, 358. Drait, 358. Driesum, 175, 444, 490, 491, 492. Driesumerterp, 31. Driezicht, 54. Drinkuitsma State, 368. Drint, 1,2, 348. Droegeham, 4,15, 160, 276, 357, 444. Dronryp, 45, 463 (Sjuch ek: De Ryp). Drosterpaed, 482. Drylst, 121, 373, 386, 457. Duco Martenapiip, 25. Duerswald, 113, 356, 359. Duerswéldmer wei, 92. Duitsland, 285. Dümnysgat, 55. Dunegea, 28, 83. Dütsklan, 404, 470.



	Dwersfeart, 56. Dyksherne, 32. Dykster wei, 297. Ealskleaster (St.), 218. Eangwirden, 367. Eanjewier, 367. Eanjum, 96, 197, 199, 239, 320. Eamewdld, 65, 67, 68, 69, 70,74, 75, 76, 90, 135, 136, 300, 301. Easterein, 41. Eastergoa, 320. Easterlittens, 380, 465. Eastermar, 18, 54, 55, 80, 82, 93, 110, 116,137,142,181,188, 204, 302,482, 500, 515. Eastersé, 93, 113, 283. Easter-Wimerts, 271. Easthuzen, 77. Eastynjen, 153, 209, 524. Echterom, 90. Edens, 192. Eems, 325. Eeswei, 263. Efter de Bosk 477. Efter de Höven, 492. Efterom, 214. Efterwei, 185, 502. Eisinga-tsjerkhóf, 81, 109. Elfbergen, 35, 320. Embden, 320. Emerick, 274. Eswei, 264. Fallaet, 387. Falom, 479. Falomster feart, 57. Fean (’t), 300, 492, 503. Sjuch ek: Hearrenfean (’t). Feankleaster, 219. Feanskieding, 474. Feanw&lden, 24, 29, 48, 49, 50, 51, 60,
	65,112,115,117,120,157, 170,178, 225,229, 283,286,303,331,481,497. Feanwêldster wél, 65, 85,113,182, 282, 310, 323, 444, 476, 498. Sjuch ek: W4l (de). Feintens loane, 112. Feitesan, 89. Fernewolt (Ferwalde), 268. Ferwert, 31, 32, 85, 91, 206, 226, 306, 360, 371, 415, 477. Ferwerter Ryp, 480. Finkebürren, 494. Firdgum, 490. Fiskbürren, 441. Fivefal, 274. Flaenderen, 414, 415. Flarden, 88. Fliet, 39, 138, 204, 271, 323. Fljussen, 121, 218, 226. Fly, 256, 407. Foarmersset, 487. Foarnejacht, 68, 76. Foarwei, 492. Foksegatten, 113, 119. Folkertsleat, 75. Folsgare, 365. Fondi, 267. Forkearde wei, 327. Fosetelan, 403, 404. Fostelan, 258, 371, 400. Foswerd, 91, 371, 415, 477. Frankelan, 467. Frankryk, 257, 267, 279, 375, 376. Franicker, 329. Frisia, 255. Frjentsjer, 18, 51, 101, 102, 163, 165, 166,192,195,196,197,247,261,272, 277, 287, 315, 320, 321,352,365,382, 455, 459. Frjentsjerter feart, 487.



	Great Djip, 305. Greategast 302, 303. Greate tsjerke, 95. Greate Wjillen, 119, 308, 488. Great-Lankum, 51. Greau, 386. Grêftswal, 94. Grevens, 73. Grevinnewei, 488. Griene Dyk, 42,111, 203, 271. Grins, 19, 118, 224, 384. Grinslan, 7, 19, 24, 26, 71, 117, 348, 388. Grintsjekolk, 475. Grinzer (strjit)wei, 354, 474. Grjonterp, 51, 232. Grjonterpster polder, 13, 84. Grou, 17, 40, 121, 272, 335, 386, 389. Grouster le, 272. Groustins, 64. Grovestins, 289. Grüns, 307. Grytmanslannen, 487. Gytsjerk, 207, 366, 489. Haag (’s Konings), 261. Hachensé, 261. Haech (de), 383. Haersma-slot ,54, 482. Haersma-State, 93. Hakens, 264. Hallum, 8,109,121, 280, 352, 411, 415, 416, 417, 423, 424. Ham (de), 4. Hamsterheide, 142, 500. Hantum, 367. Hantumhuzen, 367, 480. Harich, 120, 343, 450. Harichster stikke, 150. Harkema, 158,173, 275. Harkema-State, 63, 64, 485.
	Froubuert, 365. Froubürren, 30, 296. Frou’s leane, 478. Frouwesan, 439. Fülda, 395. Fryske Peallen, 146. Gaesterlan, 150, 253, 442, 445. (Sjuch ek: Gastliln). Gaestmabürren, 355. Gaestmar, 75, 174, 227, 271, 302, 307, 445, 514. Galamadammen, 128, 218. Galgefinne, 335. Galgeheech, 133. Galgerek, 336. Garyp, 46, 59, 68, 118, 136, 181, 366, 506. Gastl&n 378 (Sjuch ek: Gaesterlan). Gau, 7, 448. Gau (Modderige), 6. Geast (de), 31, 43, 57, 119, 120, 133, 225, 290, 320, 331, 336, 493, 494 (Sjuch ek: Rinsumageast). Geastmer djip, 119. Geau, 475. Gerdyk (de), 105, 179. Gerkeskleaster, 63. Gernaerd, 415. Gersleat, 363, 428. Ginnum, 495. Gleister tsjerke, 95. Goddeleas Singel, 57, 58, 59, 117, 479, 482. Goddeleas Tolhek, 225. Goddeleas Tolhüs, 57, 58, 478, 481, 482. Gongryp, 362. Gouden Bal, 94. Goutum, 332, 368. Gravinnesingel, 305. Gravinnewei, 270, 272.



	Hemwert (Hemert?), 415. Herema-State, 85, 309. Herinkhaven, 440. Herne (de), 81. Heskampen, 360. Hesselsbosk, 116. Hiddesikker, 270. Hieslum, 51. Hildesheim, 415. Hillige Lên (It), 63, 430, 461. Hilligerlé, 329. Himmelom, 218, 450, 483. Himpens, 4, 139. Hindrik Evertswyk, 504, 522. Hinnaerd, 434. Hirddraversdyk, 42. Hirdegaryp, 31, 60, 98, 113, 171, 187, 355, 478, 498, 504, 509. Hoanne (de), 238. Hoame (de), 31,111,117,174,249,465. Hoamestreek, 353, 478. Hoarnstersweach, 276, 399, 505. Hoeksterpoarte, 52, 338. Holdinga-stins, 96, 197. Höle-paden, 104. Hollan, 304. Hollum, 224, 261, 501. Holms, 374. Holwert, 425. Homme draei, 485. Hommerts (De), 87, 334, 497. Hossebos (de), 213. Hou (It), 111. Houkesleat, 271. Hounenêst, 85. Hounestreek, 353. Houtleane, 113. Hubertsbosk, 31, 478. Huis ten Bosch, 355. Hulkenstein, 387. 34
	Hamser trekwei, 335, 336. Harste, 204. Harstewei, 354. Hartwerd, 317, 464. Haske, 139, 147, 428, 474, 503. Haskerdiken, 90. Haskerdykje, 501. Haskerkleaster, 477. Hasselt, 275. Haule, 53. Headammen, 28, 71, 72, 83, 182. Heale Wei, 204. Healweisleat, 75. Hearrenfean (It), 13, 18, 108, 133, 220, 305, 356, 357. Hearrenfeanster strjitwei, 472. Hearrewei, 47, 491. Heech (it), 487. Heech, 135, 271, 290, 385, 386, 514. Heechhiem, 294. Heechhüs, 249, 250. Heechsan, 80. Heemstra-state, 358. Heere weg, 283. Hegebeintum, 32, 143, 180. Hegebrechsterloane, 55. Hege brêge, 19, 224, 338, 474. Hege Dyk, 114, 277. Hege S4n, 150. Hege wei, 352, 361, 515. Heidbürsterwei, 82. Heidenskip, 33, 239. Heisterbach, 468. Hekkebosklantsje, 507. Helder (de), 276. Helwerd, 402.
	Hams, 30, 34, 121,139, 166, 236, 239, 282, 317, 348, 353, 406, 524. Hamser feart, 107. Hamser trekfeart, 335.



	Huzum, 176. Hynljippen, 94,134,149,153, 377, 378, 523, 524. Hijum, 92, 109, 281. Idskenhuzen, 470. le, 32, 298, 306. Ie (Dokk.), 59. Ie (de), 385. Ie (Krüme), 75. Ie (Wide), 17. leslumbürren, 161. lesumasyl, 32, 239. lesumer brêge, 474. lewèl, 116, 220. Iglewolde, 453. Ikkerwèld, 31, 57, 83, 100, 119, 124, 144, 185, 380, 502. Ikkerwèldster broek, 137,151,175, 296, 502. Sjuch ek: Broek. Imedaem, 475. Ingeian, 189, 375, 376, 402. Ingeleboarch, 266. Ingelom, 64, 65, 237, 269. Ingwjirrum, 37. Inkhuzen, 187, 322, 383, 453. Itaeljen, 265, 470. Jan Durks fean, 182. Jankeleane, 353. Jan KoartlUn, 204. Jansmahüs, 290. Japikstrjitte (Sint), 39. Jaringsleat, 6. Jellegatshout, 487. Jellum, 411. Jelsum, 221, 477, 501. Jemmingen, 329. Jeruzalem, 439. Jiffer Lyssebosk, 42. Jiffersbrêge, 30. Jiffershout, 29.
	Jimsum, 386. Jislum, 502. Jistrum, 354, 515. Joadske tsjerkhóf, 489. Jobbegea (Skürregea), 17, 22, 144, 148, 485, 522. Joereleane, 55, 120. Jolle-poel, 110. Jongebürren, 271. Jorwerd, 121, 347. Jousumbürren, 484. Jouuer (De), 330. Jouwer (De), 42, 53, 82, 85, 90, 115, 117, 180, 302, 309, 357. Jutl&n, 374. Kaep De Goede Hope, 208, 209, 210. Kaep Hoarn, 209. Kaap St. Vincent, 376. Kalahey, 316. Kalda del, 264. Kaldehüsterdyk, 202. Kdldemar, 33. Kampioen (De), 353. Kanael (It), 375, 376. Kattedouns, 151. Keallehei, 264. Keimpeboersfinne, 24. Keizersdyk, 98, 355. Kelders, 25, 35, 36. Ketlik, 113, 500. Ketlikerheide, 299. Keulen, 271, 392, 454, 468, 469. Kimswerd, 274. Kipenboarch, 120, 343. Kjilmoaihout, 79, 80. Klaerkamp, 456, 467. Kleasterdyk, 91, 206, 477. Kleasterloane, 120. Klooster Mariëngaard, 281. Knilles Sikkesmounltsje, 75.



	Knipe (De), 82, 180, 497. Knippegat, 204. Knjillesdjip, 4. Koai (De), 100. Koaipleats, 202. Koarndyk, 100. Koarnjum, 121. Koaten, 354. Koatstermounle, 159. Koatstertille, 160, 339. Koevoet, 370. Koevorden, 271. Kolderfean, 521. Kompanije, 522. Kop fen Oerisel, 517, 521. Kopkewier, 367. Koudum, 89, 128, 352, 364, 450. Koufirde, 370. Kreiler bosk, 322. Kreta, 470. Kromhaskerdiken, 88, 89, 277. Krüme Grou, 386. Krüme Herne, 490. Krüme Harne, 501. Krüspölle, 68. Krüssteich, 357. Krüswetter(s), 17, 47, 68, 71, 72, 76, 86, 387. Kubaerd, 387, 388. Kükherne, 29, 57, 148, 150, 179, 181, 503. Kükhernster feart, 354. Kylkamp, 23. Laars, De, 232. Laeksum, 310. Laekwert, 485. Lange Brêge, 380. Langebürren, 477. Lange-ein, 492. Lange Piip, 251.
	Langesleatten, 46, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76. Langwêl, 105. Langpaed, 203. Langsweagen, 81, 114, 300. Lansbürren, 188. Langwar, 370. Lauwers, 20. Lauwerssé, 32. Leeuwarden, 329. Legean, 7. Legemar, 31. Legewalden, 362. Leije (De), 233, 281. Leijen, 18. Lekkerterp, 88. Lekkum, 323. Leppedyk, 88, 109. Lettingastins, 279. Leuven, 244. Lidlum, 289, 408, 462. Lies, 189. Lieuwe-Lappesleat, 481. Lieve Vrouwe-Parochie, 365. Liiflan, 431, 433. Likelsgea, 494. Limmer (De), 82, 93, 113, 305, 313, 378, 483. Lippenhuzen, 23, 98, 288, 491, 495, 500, 521. Littens, 387. Lits, 302. Liuwert (Ljouwert), 415. Ljouwert, 19, 25, 37, 38, 39, 40, 52, 59, 94, 95, 101, 103, 116, 118, 133, 138, 141,146,152,158,160,162,166,179, 187,195,196,197,204,211,220,221, 241, 249,251,253,272,276,279,280, 302,305,306,308,313,317,323,335, 336,337, 339, 340, 341,342,344, 345,



	346,347,383,384,385,433,442,443, 453,454, 456,458, 474,476, 479,492, 516. Ljouwerterstrjitwei, 384. Ljussens, 241, 297. Loaije Rek, 371. Lodde Hel, 331. Loft en Fjild, 14. Loppersum, 264. Lünbird, 363. Lüntsjerk, 288, 318. Lwnckerck, 319. Lyaucama State, 407, 478. Lycklemabosk, 52. Lytse Geast, 121. Lytsew&ld, 76. Makkingea, 499. Makkum, 2, 32, 201, 206, 211. Malewei, 82. Mardyk, 27. Marrum, 367, 368, 446. Marwirderfeart, 80. Marijegaerde, 8, 411, 414, 416, 421, 424, 427. Marijehöf, 412. Marijekleaster, 93. Mear (It), 3. Mearikker, 492. Meddert, 425. Medemblik, 260. Medewerth, 425. Medum (Miedum), 415. Meekmaleane, 477. Meinesleat, 271. Meppen, 242. Mercelum (Marsum ef Marrum), 426. Middellanske Sé, 257, 313. Middelsé, 20, 202, 347, 373. Middenwereld, 492. Midsbürren, 477.
	Midslans, 120. Midstrjitte, 357. Miedwei, 514. Mildaem, 300, 500. Minnertsgea, 353, 372. Mirns, 115. Mitselwier, 415. Moaije Peal, 353. Moard (De), 17. Moardnersfinne, 335. Moardnershoekje, 54. Moark, 488. Moarmwald, 396. Moarra, 113, 198. Moddergat, 111, 155, 479, 480. Möddershek, 94. Molkwar, 94, 114, 150, 483. Moskepaden, 497. Moun-ein, 178. Moun(le)leane, 499. Munster, 402, 417, 418. Müntshüs, 408, 409. Müntsjesyl, 47. Nachtlan, 112. Nauwe Noarderherne, 318. Nazareth, 415, 468. Nes (A.), 53, 106, 376, 399, 482, 489. Nes (Ut.), 88, 271. Nes (W.D.), 111, 224, 487. Nieuwe brug, 378, 379. Nijbrêge, 178, 298, 492, 503. Nije Biltdyk, 32. Nijebürren, 19. Nijegea (Sm.), 235, 361. Nijehoarne, 18, 110, 299, 300, 475. Nijhüsterpiip, 487. Nijhuzum, 271. NijJan, 463, 464. Nijemardum, 37, 52, 85, 113, 114, 120, 462.



	Nijewier, 487, 488. Nijskoat, 277, 305, 500. Nijstêd, 25, 337, 433. Nijtsjerk, 31, 412. Nikelsgea(Sint-),8, 9,10,11,12, 28, 83. Nimwegen, 261. Noardbirgum, 41, 355. Noarde (De), 37. Noardein, 6. Noarderdwersfeart, 512. Noardermar, 50. Noard-Fryslan, 374. Noard-Hollan, 383. Noardsé, 207, 256, 322. Noarwegen, 375. Noed (De), 107. Norch, 483. Oasingahuzen, 271. Oedsebosk, 92. Oentsjerk, 332, 358, 366, 489. Oerd (It), 77, 78, 79. Oerisel, 1, 440. Oerterp, 213, 363. Offenwier, 271. Okke Hel, 203. Oksedobbe, 507. Olde doester, 320. Olfertsfjild, 3, 44, 45, 46, 112. Olofssteich, St., 406. Olterterp, 3, 44, 45, 46, 112. Oosterzee, 286. Opein, 46. Optwizel, 339. Oranjewald, 173, 356. Ostorraeche, 394. „Oudehooft”, 347. Ouwer (De), 503. Palestina, 63. Pankoeken (De), 239. Pantsjewier, 367, 368.
	Papenbrug, 380. Papensteed, 306. Parregea, 179. Pean, 298. Peasens, 155, 441, 517. Pein (De), 302. Peinjum, 112, 201, 202. Peinjumer Halsban, 202. Peins, 195, 365. Penningem (Peinjum), 415. Phoenix, 307. Piel (It), 302. Pikeloer, 368. Pikmar, 389. Pingmar, 17. Piperstrjitte, 39. Pipsterhóf, 112. Pitersbjirrum, 291, 292. Plachlannen, 51. Poalen, 375. Poalsbrêge, 358. Poarmerein, 335. Poarte, To’r, 408, 409. ( Poasterbrêge, 46. Poepekamp, 355. Poepekrüs, 354, 355, 356. Poelo-Bessy, 211. Poelo-Boerong (Kuiper-eilan), 212. Popma steichje, 85. Poppenwier, 108, 295. Postbrêge, 358, 359. Postleane, 54. Potmarge, 39, 40. Prêsterikker, 85, 171, 282, 476. Prinse Weetmounle, 95. Prinsessewei, 272. Prusen, 375, 431. Püs (De), 7. Put (De), 38. Pyamerhikken, 33.



	Pylkwier, 4. Quatrebras, 28, 118. Raerd, 83, 317, 328, 382, 516. Raerd (W.D.), 140. Rammelan, 67. Reabrêge, 18. Reade Klif, 114, 187, 219. Reade Tille, 499. Readtsjerk, 50, 331, 332. Reahol, 370. Reahüs, 117. Reakougat, 86, 87. Reamskütel, 502. Reawier, 321, 322. Reiderlan, 329. Reidswal, 113. Reitsum, 494. Reval, 433. Richtsjemoeis dun, 79. Rien, 336. Riga, 207. Riis, 31, 34, 120, 144, 310, 311, 446. Rinsma-State, 491. Risens, 176. Ritskeloane, 137. Ritsumasyl, 349. Roardastins, 289, 494. Roardhuzum, 239. Roaspöllen, 87, 271. Roazebosk, 53. Rochsleat, 73. Roekoe (piölle), 488. Rolbrêge, 59, 105. Rome, 239, 265, 267, 437, 470. Rotstergaest, 372. Roune skoarstien, 381. Ruterskertier, 133. Ryn, 275. Ryp (De) = Dronryp, 101, 117. Ryp (De) = Wymbr., 84.
	Rypster stringhikke, 83. Ryptsjerk, 24, 88, 171, 366, 371, 489, 502, 509. Saeilan, 94. Saiter, 46, 75. Saltkamp, 47. Saltkeetsbrêge, 30. Sanbulten, 308. Sanfirdterryp, 24, 114, 294. Sinjes, 60. Sape Douwes mounltsje, 75. Sasselari, 257, 268. Schrijershoeke, 305. Seisbjirrum, 30, 51, 242, 407. Semar, 29, 46, 47, 117, 118, 188, 204, 361, 366, 503, 508, 515. Semarder heide, 146,512, 513. Semarder Miensker, 506. Serivesstraetsje, 433. Sevenhuzen, 119. Sewald, 23, 61. Sewei, 31, 111, 117, 249. Sibe-Annes-boskje, 489. Sigerswald, 363. Sillan, 501. Simmerdyk, 124, 171, 509. Simmerwei, 355. Singel (De), 225, 477. Sion, 468. Sisterfeart, 59. Sjaerdemahüs, 264. Sjoerdereedtsje, 119. Skagen, 374. Skansterbrêge, 118, 119. Skarl, 192, 326. Skeanpaed, 3. Skiën, 82. Skieppedykje, 520. Skiermüntseach, 4, 13, 231, 399, 473, 493, 506.



	Skierstins, 65.
	Spükeleane, 481. Spükleantsje, 500.
	Skilige Piip, 48, 49, 57, 115, 283, 303, 479.
	Spükepaed, 92, 121, 477. Spükepleats, 121, 183, 484. Spükepoel, 121.
	Skoatterlan, 22, 367.
	Skoatterl&nske Kompejonsfeart, 399. Skoattersyl, 82.
	Spükershek, 82. Spükershout, 121. Spükerspaed, 121. Spükerspölle, 121. Spükersset, 121. Spükerssleat, 121. Spüke-seize, 121. Spüke-toalve, 87. Spüke-tsiene, 46, 75. Spükherne, 67.
	Skoenmakkersperk, 19. Skorum (It), 53. Skraerd, 111, 203, 391. Skülenboarch, 483. Sküstertille, 32. Skylge, 21, 119, 120, 148, 189, 294, 373, 464, 475, 507. Slachte, 502. Sleat, 100, 317.
	Sleatmer mar, 470. Slingewei, 54, 352. Slochteren, 277.
	Spükhikke, 37. Spükhüs, 121. Spukl&n, 68. Spükloane, 55. Spükmounle, 121. Spükmounltsje, 121. Spükmounltsj elan, 88, Spyk (It), 202.
	Smel-le, 66, 358, 359, 361, 516. Smellingerlan, 359.
	Smellinger Pein, 173. Smidshuzen, 72, 301. Smullèn, 81.
	Sneeck, 274, 275, 330. Sniksweach, 115. Snits, 38, 89, 160, 193, 194, 214, 223, 239,271,302,318,362, 386,388,389, 453,454,455,461,486,487,488,516, 517, 519. Snitserfeart, 39. Snitser mar, 86, 271, 362, 488, 517. Snitser wei, 381. Soenda-strjitte, 210. Sondel, 37, 113, 120, 442. Spanje, 137,150,151,152,257,349,430. Spitael (It), 31.
	Stannebuertster Südhoek, 32. St. Anne Parochy, 29, 30, 138, 365, 482, 491. Stapert, 370. Starum, 89, 114, 143, 186, 187, 215, 218,219,257,261,271, 310, 312,313, 321, 322,327, 383, 406, 438, 439, 451, 458. Starumer Klif, 186. Statenheidereed, 41. Steninga (Stiens), 414. Stienburch, 486. Stiennen Uleboerden, 237, 239.
	Spoekloane, 355. Spokereed, 480.
	Stiens, 5,6, 81, 91, 109, 236, 294, 318, 320, 477.
	Spükeberch, 31, 34, 115. Spükelan, 121.
	St. Jansgea, 277.
	St. Japikparochy, 365.



	Sylroede, 42, 302. Sylrytsbrêge, 31. Taenpólle, 312. Teadehoekje, 54. Teakesyl, 383.
	Stjelpsreed, 488. Stobbegat, 178. Stringen, 88.
	Strobos, 63, 139, 143, 224, 306. Strobostertrekfeart, 18, 175. Süd-Drachten, 352.
	Terbanster petten, 309. Terbanster Skans, 174. Teksel, 136.
	Südeasthoeke, 1, 517. Suderdyk, 482.
	Tergrêft, 306. Terherne, 271. Ternaerd, 441. Terneuzen, 208. Terpryp, 431. Tersoal, 108. Terwispel, 61. Thabor, 462. Thienen, 244. Tibben, 306.
	Suderhegewei, 25. Sudersé, 34, 313, 383, 440. Sudersédyk, 32. Südhoeke, 296. Südwesthoeke, 308, 360, 445, 470. Sunte Merten, 275.
	Sunte Michels Dom, 267. Sunte Piters Dom, 266. Sunte Piters Paleis, 266. Süpsteich, 116.
	Tibma, 32.
	Surch, 111, 121. Surgeroerd, 84. Surhuzum, 7, 469. Surhüsterfean, 173. Sür-le, 520.
	Tienewei, 515. Tillebocht, 479.
	Timen Koaningspoel, 41. Timpelpleats, 14.
	Tirns, 365.
	Sutri, 267.
	Tjirkenêst, 347. Tolhek, 521. Tongerloo, 415. Tonkes-draei, 476. Toppenhuzen, 6, 271. Traen (De), 306. Trecht, 393. Trije Dukatons, (De), 221, 223. Trijepypsgrêft, 309. Trijehüstersleat, 386. Trompegat, 489. Tryn Jelmersgat, 489. Trynwalden, 323, 366. Tsienmêd, 67. Tsjalbird, 363. Tsjalhuzum, 365.
	Swarte Koai, 509.
	Swarte Wei, 82,118,186, 204, 308, 474. Swartfean, 173. Swart Krüs, 354. Sweach (De), 3, 36, 44, 112, 136, 304, 500.
	Sweachster Wei, 491, 500. Sweden, 375.
	Sweins, 195, 365. Swette, 150. Swichum, 54, 238, 296, 360, 377. Swichumerdyk, 81, 109. Swimmer, 188.
	Swol, 194, 461, 516. Sydhüsterfjild, 88. Syl (De), 187.



	Wagentsje (It), 341. Wakens, 264. Wal (De), 23, 148, 169, 172, 181, 304, 479, 514. (Sjuch ek: Feanwaldsterwal). Wald (It), 356, 357. Walddyk, 31. Walden, 3, 84,123,160,166,175, 183, 226, 227, 282, 442, 452. Waldsein, 135, 213, 367. Walle, 36, 112. Wal-Part, 370. Waltersloane, 501. Walterswald, 104, 492, 496, 502. Wandelswert (Wanswerd), 415. Wanswert, 307, 474, 477, 484, 508. Wantille, 478. Warfum, 402, 403. Warkum, 32, 37, 92, 127, 136, 271, 302, 303, 307, 470. Warkumerdyk, 32. Warns, 192, 326, 475. Warten, 8, 17, 23, 67, 68, 69, 72, 73, 74, 75, 76, 90, 97,135,142,182, 272, 300, 301, 363, 385, 386, 477. Wartenster wiid, 40, 72, 73, 301. Wartnastêd, 66. Weard, 415. Wearing, 114. Weaze, 39. Weesp, 197. Werden, 404. Wergea, 17, 121, 364. Wergeasterdyk, 360. Werp, 472, 473. Westdongeradiel, 27. Wester-Bakkefean, 356. Westerbjirrum, 20, 323, 435, 436. Westerein, (De), 180, 213. Westergeast, 218, 293.
	Tsjerkeloane, 429. Tsjerkepaed, 29. Tsjerkgaest, 4, 107, 110, 294, 470. Tsjerkwerd, 21, 231. Tsjessingawei, 238. Tsjom, 352, 485. Tsjommearum, 63, 64, 110, 289, 353, 485. Tsjonger, 271, 300, 475, 499, 523. Tsjongerkanael, 17, 523. Tsjükemar, 47,111, 362, 369, 370, 473. Tsjustere Singeltsje, 91. Tuimelaersbosk, 356. Tünsterpoarte, 52. Twellegea, 6. i Twiskendiken, 41, 42. Twislem (Twizel), 415. Twizel, 123, 159, 509. Twizelderheide, 178. Tynje (De), 59, 105. Tynjedyk, 176. Tynjeset, 90. Tyrcks nest, 348. Tytsjerk, 118, 308, 366. Tytsjerksteradiel, 366. Ulixbonenses (Lissabon), 430. Uskwerd, 402, 403. Utert, 5, 20, 259, 368, 398, 402, 406, 407, 424, 431. Utrecht, 371. Van Engelen-feart, 500. Venebuert, 521. Vierhuis, 59. Vlaanderen, 284. Wachensé, 262, 264. Waddensé, 20. Waech, 249, 280, 323, 354. Waechsplein, 39, 251. Waed, 32, 33, 34, 77, 347, 436. Waeksens, 264.



	Wite Brekken, 271. Wjilsryp, 205, 334. Wolvegea, 18. Wommels, 41, 142, 290, 370, 387, 478. Wünseradiel, 83, 372. Wurgefeart, 92, 109. Wygeast, 309. Wyldpaed, 308. Wylgen (De), 112, 359. Wylp (De), 203. Wymbritseradiel, 83. Wyngaerden, 300. Wynjeterp, 399, 504, 521, 522. Wyns, 366. Wytfean, 137. Wytgaerd, 79. Wythearesteich, 129. Wytmarsum, 202, 278, 279. Ychten, 502. Ylst (Drylst), 275. Ynje, 255, 256, 257. York, 402. Ypkelsgea, 453, 457. Ysbrechtum, 365, 461. Zeeryp, 264. Zwartkruis, 355.
	Westergoa, 269. Westermar, 31, 42, 43, 111, 249, 428. Westerraeche, 394. Westertsjerke, 95. Westfalen, 452. West-Ynjen (pleats), 307. Wetsens, 487. Wide Saeiter, 75. Wie, 487. Wiel (De), 309, 473. Wielshals, 488. Wier, 231, 232. Wierum (Wjirrum), 77, 138, 149, 181, 232,266,401,402,475,479,480, 501. Wieuwerd, 368. Wiid (It), 135. Wikel, 61, 343, 483. Wikelder lebert, 484. Wilsterterp, 477, 508. Winaem, 500. Windesheim, 461. Wirdum, 79, 332, 351, 360, 430, 473. Wirdumerdyk, 39, 139, 280. Wirdumerpoarte, 40, 280. Wirge, 5,6, 472. Wite brêge, 31.