■StMinivViSflix I
■ÉRiiss(nrrsm
Door
Qp-hKSPILS-







SCANDINAVISCHE REISSCHETSEN.







pée. &£<i4'/p&-yw4s>-+x.A6e.
l£. $. is CL/&~v&»-*£, 'Kre^u*vaU. £ d/jf'-ééijt 06%
fiéw- &/*>*■ ür A/t*i tyL / / *r- sforty~fór- '9**/ /^^riW »jf/\
^«V {&■ •&. ^lëlsélij' cV
rft xjfyjl t£ ^ëverfc^ptA- J&tsH^C/céty
0Cc*/du W\^£s>rU\A£é <% dé^> //^r /4ru\*> Ij'^S'v . •""/
SCANDINAVISCH ^ REISSCHETSEN
0.0/
\ f if \
- (v^j ~^> DOOR yV^yjl ' L
O. F. HASPELS
f ' ^OÓy.£- ' ^
S?e>? v*4*„ I
/6(P*téfc ^/éjft-
w« . 6 ' ;-i ua u j{ £&*
/
^ /" lm'. fifo
^1 CtUvanp*.
//KONINKLIJKE^
taUPTHEE^ - ■—
NIJKERK - G. F. CALLENBACH.



Stoomboekdrukkerij — C. C. Callenbach — Nijkerk.



Et vetiligt Minde om Sömandsmissonen i Boompjes, til min ven
NILS C. CHR1STIE
fra
Forfatteren.







EEN MOOIE DAG.
Het was afschuwelijk weer. Telkens had ik 's nachts den wind hooren aangieren over de hooge daken, hem dan hooren rondspoken door den hof, waar bloemen en boomen groeiden en geurden zoo goed als 't ging tusschen de hooge muren, en ook telkens had ik 's nachts den regen hooren druppen en kletteren. En nu in den morgen was het nog precies zoo. Wel waren wind en regen niet alleen meer aan het woord, wel werden zij begeleid of overstemd door 't gesuis der electrische trams en 't getoeter der zeebooten, maar zij huisden toch nog ongestoord op de asphalten straten en zouden mij 't genot vergallen van het wandelen door Kopenhagen.
Wat nu? Gezien waren de musea: soms een kerk, zooals de Frue kirke, die voorname protestantsche basiliek van grijzen natuursteen, waar het licht vooral van boven uit het blauw-gecassetteerde gewelf valt en men tusschen de meer dan levensgroote witmarmeren apostelen, langs den knielenden engel met het doopbekken, schrijdt naar het hoogaltaar, tot den Christus met de uitnoodigende armen — het werk van Thorvaldsen; soms ook, zooals



't gloednieuwe Statens Museum for Kunst, of 't Thorvaldsenmuseum, of de Hirschsprungske Samling of Danske Kunstneres Arbejder, verzamelingen die al precies aan schilderijen, beeldhouwwerk en gipsafgietsels te zien gaven wat hun naam deed vermoeden; vooral echter ook, zooals Rosenborg en 't afgebrande en herbouwde Frederiksborg, van die op Seeland ontelbare en voor alles gebruikte koningspaleizen, welker stijl aan oud-hollandsche renaissance en welker groen-koperen daken en opeenhoopingen van allerlei kunstschatten herinneren aan de rijke dagen der Sond-tollen. Gezien ook was de vesting en handelsstad Kopenhagen met haar forten midden in zee, met Christianshavn het geheel aan de marine gewijde eilandje, en haar rumoerige handelskaden'die volgen op de parkachtige kaden, waar de wandelaars zoo genoegelijk zitten te turen naar de zweedsche kust en Malmö, over de Oostzee met haar witte jachtjes, gele schoeners en zwarte, kraakoude, noorsche brikken; gezien ook de pretstad Kopenhagen, waar het in Tivoli altijd zoo'n beetje kermist; gezien ook om Kopenhagen Roeskilde met zijn dom, welks graven verhalen van oud-Denemarken's glorie en welks fjord het loflied blijft zingen op Denemarken's eeuwige schoonheid van zee en beuk en glooiende velden, en ook Klampenborg of Charlottenlund en hoe al die villadorpen aan zee of op de heuvels verder heeten, en die doen vragen of dan in Denemarken iedereen zoo'n houten of zoo'n wit optrekje met leien dak zijn zomerverblijf mag noemen. Alles gezien, en toch onvoldaan naar huis te moeten gaan, dit maakte dat ik, starende uit het kopenhaagsche hotelraam, me moedeloos zat af te vragen: wat nu? Die onvoldaanheid



en niet die regen en wind maakte mijn stemming afschuwelijk — en 't arme weer moest dan maar de schuld krijgen. Och, al ware het 't mooiste weer van de wereld geweest, al hadde ik over asphalt of langs zee kunnen flaneeren, mijn onvoldaanheid zou er alleen grooter door zijn geworden, daar het was een honger trots oververzadiging. Want ik begreep niets van dit deensche leven. Want er moest iets zijn waaruit althans eenigszins was te verklaren die vereeniging van eenvoud en fijnheid, van diepen ernst en hoogjubelenden lust, van praktischen blik en geestes-aristocratie, waardoor het tegenwoordige deensche leven, — hier genomen als zuster van 't noorweegsche en zweedsche, en met dezen vormende 't Scandinavische leven — zooals ik het meende te kennen, mij zoo aantrok. Maar dat iets — ik kon er niets van vinden. Thorvaldsen was het niet; vroeger misschien een groot volksopvoeder geweest, is hij thans niet veel meer dan een heerlijke herinnering. De jonge artistenbent ook niet. Wel is die in Kopenhagen, zeker ook door den invloed die van Georg Brandes is uitgegaan, bizonder groot — naar men mij verzekerde volgen in de kopenhaagsche beroepswereld in getalsterkte de kunstenaars onmiddellijk op de handelaars in koloniale waren! —; maar ook die artistenbent is het niet. Vooreerst niet omdat hun werk niet zoo apart is en bizonder — want al is b. v. P. S. Kröyer onder de nog levende schilders zeer voortreffelijk in het portret en het landschap, zijn krachtige voortreffelijkheid is meer een internationale dan een speciaal-deensche — en bovenal niet omdat kunst toch minstens zooveel vrucht is als wortel, zooveel gevolg als oorzaak van het



leven is. En de villaatjes en Tivoli waren het ook niet, neen, die vooral niet met hun goedkoope weelde en internationale losbandigheid — maar wat het dan wèl was, ik had het niet kunnen vinden.
Ik moest dus maar weer naar huis, rijker geworden in veel tamelijk waardelooze herinneringen en één echte teleurstelling. Zoo zuchtende daal ik de höteltrap af en krijg van den portier wat brieven. Daar is er één bij, waarin een kaartje: „Zur freundlichen Einfiihrung" bij Dr. Edv. Lehmann, wonende te Jagersborg bij Gentofte en, hoewel noch het weer nóch mijn stemming tot dit bezoek uitlokten, duurde het toch geen uren meer of ik liep te Jagersborg, onder eeuwenoude eschdoorns schuilende voor den regen, te vragen waar Dr. Lehmann woonde.
's Avonds te Helsingör keek ik eerst wederom naar het weer. Het was nu een stille zomeravond. Op het uiterste bastion van Kronborg werd met militair saluut de Danebrog neergehaald. Van het plein, van het als kazerne en vuurtoren gebruikte oude Koningsslot, toeterden de signalen over de stille Sond, waarop schoeners en brikken onbeweeglijk voor anker lagen, zag men de zweedsche kust vlak vóór zich, waartegen de rijen kanonnen van 't bastion waren gericht. Wat meer links ging een enkele stoomer den kant van Noorwegen op; en zoo stil was het dat men zijn slagen van de machine kon hooren. Een prachtige zomeravond, maar vandaag, wat had het vandaag gedaan ? Had het niet geonweerd? Of neen, had niet de zon geschenen? Was het leelijk, of was het heelemaal geen weer geweest? Zoo was het; het was heelemaal geen weer voor



mij geweest, want ik had wat beters te zien gehad dan het weer; ik had de mindere, natuurlijke schoonheid vergeten voor de meerdere, geestelijke schoonheid. Dit was al begonnen in de vroolijke, landelijke woning van Dr. Lehmann, wiens kleine meid mijn Deensch lang zóó erg niet vond als de groote menschen, die er altijd pijnlijke gezichten van trokken en er Duitsch van gingen spreken; en dit was volkomen zoo geworden toen Dr. Lehmann en zijn vrouw mij gebracht hadden op de Höjskole van Kongens Lyngby. Daar ik nu niet kan zeggen dat een schoolbezoek tot mijn grootste genoegens behoort, was ik eerst over de aankondiging van dat bezoek niet zoo bijster in de wolken. Maar de overweging dat een fijnvoelend man als Dr. Lehmann zijn gast wel niet zou voeren in een Gehenna van verveling, en ook de nieuwsgierigheid naar zulk een hoogeschool midden op 't platteland — Lyngby ligt een klein half uurtje sporens van Kopenhagen — en ingericht voor boertjes en boerinnetjes, deed mij met graagte er heen gaan. En toen ik er eenmaal was, toen kreeg ik vat op dat iets, dat Denemarken voor mij zoo aantrekkelijk maakt, dat iets dat ik nóch in Kopenhagen, nóch in de musea, nóch in de badplaatsjes had kunnen vinden, en dat iets is: een geestelijk ontwikkelde boerenstand '), een iets dat ik ook, zooals wellicht menige lezer, een contradictio in terminis zou noemen, had ik niet in Denemarken — en in Zweden en Noor-
') Bedenkt men dit, dan vervalt ook het eenige, met schijn van recht ingebrachte bezwaar tegen het aangrijpende en daarom door velen te spoedig ter zijde gelegde boekje van Egeberg: Voor de Poorten des Doods (G. F. Callenbach, Nijkerk i een stichtelijk boekje dat stil maakt, en dus niet mag vergeten worden, voor 't een of ander z.g.n. stichtelijk boek vol Amerikaansche hurry.



wegen is het ook eenigszins te vinden — iets van de verwerkelijking van dit ideaal gezien.
Want dat dit een ideaal is behoeft geen betoog. De boerenstand is niet alleen oeconomiseh de breede basis van het volksleven, maar ook ethisch. De boer is gezond, arbeidzaam, spaarzaam en voorzichtig, en denkt niet aan die dolvroege kwajongens-huwelijken waardoor in de steden een ongezond, de volkskracht verlammend proletariaat wordt gekweekt. Daarbij is de boer een aristocraat in zijn hart die wèt fijngevoelig is op het punt van de (d. i. natuurlijk zijne) etiquette, en blijft het afhankelijkheidsgevoel, met de daarmede samenhangende piëteit, veel lichter bij hem dan bij den stads- of fabrieksmensch levendig. En waar ook bij hem de zonde woont — hierin zijn helaas! alle menschen gelijk — daar is op de eenzame boerderijen de verleiding daartoe niet zoo sterk als in 't gewoel van electrische straten en 't donkere van stegen, en zal b.v. de boer dronkaard alleen bij gelegenheden, als markten en kermissen, en niet zoo dagelijks drinken. Ook is de zonde juist door haar grovere, ruwere uiting op het land niet zoo in-gemeen, als in de stad met haar muskus- en glacé-manieren.
Maar ook deze medaille heeft haar keerzijde. En daar staan maar twee woorden op, die men ook van achteren naar voren kan lezen, deze: dom en trotsch; trotsch en dom. En dit zijn al twee van de ontzettendste eigenschappen. Want gaat men zulk een dom en trotsch mensch ontwikkelen, dan zal mèt dat zijn domheid afneemt zijn trots toenemen tot in het belachelijke. Brengt men daarentegen zoo'n trotsch en dom mensch in aanraking met



het goddelijke, ja dan zal zijn trots wel breken, maar men heeft alle kans dat zijn domheid des te onverbreekbaarder wordt. Ja, dit zijn wel zulke ontzettende eigenschappen, dat die den stadsmensch op een oneerbiedigen afstand hielden van den boer, en dat die ook den boer zelfgenoegzaam maakten, wat er bovendien niet minder op werd, als hij „was rijk en verrijkt geworden en had geens dings gebrek". En zoo was er een scheiding, een gebrek aan harmonie in 't volksleven, die wel soms werd gezien en gevoeld, maar niet kon worden weggenomen.
En hoe kon dat in Denemarken dan wel geschieden?
Hiertoe waren — zooals voor elke concipieering en uitvoering eener grootsche gedachte — twee dingen noodig: groote mannen en zware tijden. Onder het gedonder van de kanonnen der Engelschen, die in 1807 Kopenhagen platschoten en de geheele vloot wegnamen, daar — echt-Engelsch argument! — anders Napoleon die misschien had kunnen wegnemen, ontwaakte in N. F. S. Grundtvig ') de begeerte zijn vaderland te redden, niet door geweld maar door innerlijke kracht, een kracht, die hij vooral sedert de groote crisis in zijn leven (1810), bij het christelijk geloof zocht. Hij wilde daartoe werken op de jeugd, en die krachtig ontwikkelen, maar dit niet op „een latijnsche hoogeschool, waar men leert den geest der vaders uitdrijven en de moedertaal radbraken, neen, maar een deensche hoogeschool". 2) Daarop moest plaats
') Over Grundtvig kan ik hier met een enkel woord volstaan, daar Dr. Leh« mann in „Onze Eeuw * 1903, bl. 142—256 zijn beteekenis voor de volks-hoogescholen voortreffelijk uiteenzette.
2) Cfr. Nogle Bidrag til Rödding Höjskole ved H. Rozendal 1894, bl. 31.



zijn voor geheel het volk en niet alleen voor hen die van duitschachtige gymnasia kwamen. Neen, juist deze hoogescholen moesten een bolwerk zijn tegen al wat ondeensch was. Van 1813 af leefde deze gedachte in Grundtvig en sinds 1830 verkondigde hij ze onophoudelijk in zijn politieke en patriottische geschriften en liet hij ze doorklinken in zijn talrijke gedichten en liederen. Vooral sinds het opkomen der sleeswijk-holsteinsche kwestie, verbonden zich velen met hem tegen het gevaar van verduitsching der natie of van een deel der natie, en daar de regeering zulk een deensche hoogeschool niet bouwde, deden zij het zelf en openden den 7den Nov. 1844 met 20 leerlingen de Rödding Höjskole. De inwijdingsrede begon met deze oproeping aan te halen, waarmede Ingemanns „Waldemar de Groote" opent:
Stijgt op uit uw graven, gedoemden tot sterven,
Verkondt uw val, hoe gij kwaamt ten verderve!
Herinnert aan wat in het oordeel brengt En zegt ons wat u verlossing schenkt! —
Maar Gij, die verlicht der tijden donker,
En leeft, als des nachts het stergeflonker,
Gij groote geesten, die in dit land Hebt d' eeuwige heilbanier geplant,
Toen God zijn machtigen arm uitstrekte,
Den volksgeest weder ten leven wekte,
Licht Gij ons weer vóór in den duisteren tijd Gij geesteskampers in 'sHeeren strijd!
En slaapt weer aan zijn stille stroomen Mijn vaderland zijn verweekende droomen,
Of waar het, verwilderd door weelde en lust,
't Verderf tegemoet vaart en wellekom kust,
Ontslaat Gij daar ziel en geest van hun banden,
Roept wakker de harten en sterkt de handen,
Tot het heerlijk werk, zoowel deensch als groot, Tot Denemark's redding uit nood en dood!



Uit deze verzen, van wel ietwat Teisterbantschen toon, ziet men gemakkelijk den geest waarin deze hoogeschool wilde werken. Het is de nationale, ongetwijfeld, maar niet die nationale geest op zijn smalst, die niets anders is dan een mooie naam voor egoïsme, maar die nationale geest, breed en diep, die zich bewust is van zijn hooge roeping. En deze geest is gebleven, ook toen deze volkshoogeschool-beweging zich uitbreidde en er nu reeds verscheidene, grootere en kleinere in steden en dorpen bestaan. Men was en is hier doodsbang voor enkel verstandsontwikkeling. Het woord dat men in deze sfeer telkens tegenkomt is: aandelig, dat wij wel niet anders kunnen vertalen dan met: geestelijk. Dit woord duidt echter bij ons alleen op 't religieuse en ethische, bij de Denen ook nog op het poëtische. Misschien is dit eenigszins te verklaren uit onze meer gereformeerde en uit de deensche meer luthersche levensbeschouwing, maar toch vooral uit het veel dieper en oorspronkelijker leven dat de Romantiek in Denemarken verwekte dan ten onzent. De Romantiek, met haar geestdrift voor vrijheid, vond hier groote karakters, die door haar werden geleid tot een levensopvatting waarin de persoonlijkheid meer tot haar recht kwam. Oorspronkelijk wilde men zijn, en daarom poëtisch. Of men instemde met Kierkegaard's kategorie van den enkele, en met zijn: de subjectiviteit is de waarheid, of men van Oehlenschlager leerde dat een werkelijk menschenleven een poëtisch leven is, of het Grundtvig nazeide: „dat men zich liever moest laten villen, dan te kruipen in eens anders huid, al ware die van een romeinschen keizer," altijd is het te doen om een oorspronkelijk, een poëtisch,



een geestelijk leven. Nu loopt zulk een levensrichting, bij den geringen voorraad van oorspronkelijkheid die er op deze versleten aarde te vinden is, groot gevaar van aanstellerij te kweeken, en daarom heeft zij een zwaar tegenwicht noodig en dit vindt zij in de eerbiediging van de historie. Die eerbied voor de historische lijn — natuurlijk op gansch verschillende wijze, juist omdat zij zulke persoonlijkheden zijn — vinden wij bij al die mannen Daarbij kwam het groote geluk, dat die eerbied voor de historie hen op dezen bodem meer gaf dan wat patriottisme, nl. ook den ganschen rijkdom van noorsche mythologie en natuurpoëzie, en den grootschen strijd en nederlaag der oude Goden tegen den „Witten Christus."
Doch met deze schoone gegevens zou het niet gelukt zijn op deze hoogescholen het volk geestelijk te ontwikkelen, indien Grundtvig niet, met juisten paedagogischen blik had gezegd, dat men met die ontwikkeling vooral niet te vroeg mocht beginnen, eerst na afloop der „Konfirmation". Juist die gevaarlijke jaren, als de kinderen menschen worden en het kinderlijke, dat is het schoonste en hoogste in den mensch, zoo licht voorgoed verloren raakt, juist die jaren zijn het, waarin de mensch geestelijk en maatschappelijk moet gevormd worden.
Zoo trof ik dan ook dien middag in Lyngby's Höjskole een 40 k 50 boerinnetjes van tusschen de 18 en 30 jaar, uit alle oorden des lands, die met aandacht zaten te luisteren naar een voordracht van den directeur H. Rosendal over 't begin der sleeswijk-holsteinsche geschiedenis, en het trof mij onmiddellijk, hoe ook hier weer het persoonlijke dadelijk op den voorgrond kwam. Geen jaartallen, geen



politieke beschouwingen, of groote woorden over Duitschland en Denemarken, maar korte levensbeschrijvingen van een koopman en een geleerde, die invloed hadden geoefend in die dagen. En straks zouden de meisjes wat hooren over: het begin der reformatie in Holland! en mij werd vast eens gevraagd hoe die onuitsprekelijke naam van Joh. Voes toch wel moest klinken. Dus historie genoeg; natuurlijk op een Grundtvig's Höjskole gelijk ten overvloede blijkt uit nevensgaand program: Deensch (daaronder 6 uur voor literatuur); Historie (bijbelsche, kerk-, wereld- en vaderlandsche geschiedenis); rekenen, schrijven, natuurwetenschap en gezondheidsleer, handwerken, gymnastiek en spel. Voor de jongens hetzelfde, behalve dat die wat meer natuurkunde, ook aardrijkskunde, boekhouden, teekenen, landmeetkunde krijgen, dus vakken die hun bij 't landbouwbedrijf te pas komen. Want, hoewel niet uitsluitend als zoodanig bedoeld, zijn toch de volkshoogescholen geworden boerenhoogescholen, daar in Denemarken „het volk" — door de weinige groote steden en geringe fabrieksnijverheid — veel meer dan elders is: de boerenstand. Zoo is dan ook de duur van den leercursus, voor de jongens van November tot einde April, voor de meisjes van Mei tot einde Juli, genomen met het oog op 't boerenwerk, waar 's winters de jongens en 's zomers de meisjes 't best kunnen gemist worden, gelijk ook de prijs van 30 kronen (ƒ20) per maand, voor onderwijs en inwoning, berekend is op de beurs eener gemiddelde boerenwelvaart. Dat op het leerplan der meisjes geen zang voorkwam, gelijk op dat der jongens wel, was hoogst natuurlijk, daar het vanzelf sprak dat zij hun Sangbog for hüjskoler og
2



landbrugsskoler — 579 nos., allemaal nationale poëzie! — altijd bij zich hadden. Want die Grundtvigsche geest wordt er niet ingepreekt, maar ingezongen, en dan nog eens ingezongen. ') Zonder zingen gaat het leven eenvoudig niet, zoodat dan ook, toen wij straks aan den disch des gastvrijen directeurs aan het nationale gerecht zaten — jordbaer med flöde: aardbeien met room, het deensche shibboleth wegens de onuitsprekelijk zachte d en tweeklanken —, er van zelf één nog eens een liedje aanhief, en ten slotte ik ook voor de piano zat en Wilhelmus zong — dat ik me een oogenblik later hoorde nazingen, veel beter dan ik 't gedaan had. En toen ik dan ook afscheid moest nemen, beladen met allerlei boekgeschenken, was het schoonste gastgeschenk, dat de directeur mij wist te geven: een nog bijna nieuw exemplaar van het Sangbog.
Maar moet dat met zulk een hooggestemde ideale ontwikkelingsmethode niet een boerenstand geven, die geheel ongeschikt is geworden voor de praktijk des levens? Het antwoord op die vraag geven de musea, die in vereeniging met Grundtvig's Höjsko/e door Landboskolen en andere dergelijke instellingen van Lyngby gesticht, grenzen aan de terreinen der Höjsko/e. Daar vindt men — en hoe aangenaam doet het aan dit alles in de vrije natuur, in genoegelijke ongegeneerdheid en niet in stijve, opgepropte, kille stadszalen te vinden — allerlei van den landbouw,
') Dat dit zoo blijft, merkte ik onlangs uit 't aardig beeld van het „Dagelijksch leven op een Hoogeschool" dat Niels K ierkegaard gaf in 1'. Munch's tijdschrift Del Ny Aarhumtreiie ide nieuwe eeuw). Na verteld te hebben hoe de belangstelling wordt gewekt voor godsdienstige en literaire, zoowel als sociale vragen, zegt hij: „de geur van den zang hangt in de HojskoUr als de geur der medicijn hangt in de apotheek. De zang is onze Alfa en Omega; we zingen onrust, humeur en gedachten en alle mogelijke narigheid naar de maan {.over alle Bjatrge)."



oud-saksische en oud-friesche boerderijen, interieurs van die oude boerderijen, waar deel en keuken nog ongescheiden en alleen aan weerszijden kabinetjes met de bedsteden zijn, waar het licht zoo genoegelijk door de in lood gevatte ruitjes valt op 't oude eikenhout, dat men dolgraag zou gaan wonen in zoo'n huiselijk huis, en waar alles, stoelen, bedden, kasten en goedskisten van het origineelste snijwerk zijn, en 't geel van den leemen vloer zoo goed past bij de trots hun ouderdom nog zoo frissche kleuren van gordijnen en doeken, die wij nog bewonderen in de scandinavische volksdrachten. Maar vooral vindt men dit antwoord in dat gebouw waar, boven een verzameling oudere en nieuwere landbouwwerktuigen, in een reeks kleurige teekeningen de stand van den landbouw van vroeger en heden is aangegeven. Tegen het bijna onzichtbare krielkippetje van vroeger staat dan de reusachtige hen van heden, en — om van andere tegenstellingen te zwijgen — tegenover het onmerkbare dobbelsteentje boter van vroeger staat dan de boterberg van heden. Deensche eieren en deensche boter, daarover springt het deensche hart op van verrukking en trots. Daarmede hebben zij de wereld overwonnen, en zullen zij het blijven doen, want zij zullen de beste boter en de meeste eieren hebben! Daarvoor alle krachten ingespannen, daartoe alles in dienst gesteld I Ja, met den grootsten ernst werd mij verteld dat er kwestie van was, of de petroleum niet een nadeeligen invloed had op de boter, en er werd mij bij verzekerd, dat indien zulks inderdaad het geval bleek te zijn, er voor de boterfabricatie electrisch licht zou komen, want de deensche boter moest en zou blijven de deensche boter,



de alleronovertreffelijkste — en dat terwijl die roode deensche koeien en hellende weiden lang niet zoo goed van deugde zijn als wel in andere landen. En indien men den Deen nu zou vragen, of die dienst van de boter nu niet een al te weinig ideale is voor een volk, dan zou hij dat geloof ik een ziekelijke, belachelijke vraag vinden, zoo niet erger. Neen het komt niet bij hem op te vragen, of de meeste eieren en de volmaaktste boter te leveren wel een volwaardig levensdoel zijn, evenmin als de Hollander van de 17de eeuw zich afvroeg, of hij wel mocht leven als vrachtvaarder van peper en gezouten visch. Integendeel, toen was 't aan het hollandsche volk opgegeven levensdoel, een handelsvolk te zijn, en omdat het zich daarop met alle macht- toelegde en dit nooit uit het oog verloor, daarom bracht dat handelsvolk juist onsterfelijke schilders en dichters, staatsmannen en geleerden voort. Want zooals met den mensch, zoo is het met een volk gesteld: het komt er maar op aan zijn roeping te zien, en dan met geestdrift en energie die te betrachten, wars van alle geliefhebber en gerentenier, zonder te vragen of die roeping nu ook hoog genoteerd staat bij de modemeeningen. En wie nu dat ééne noodige doet met al zijn macht, die krijgt het andere dan wel van zelf.
Zoo heeft dan ook Grundtvig met zijn Höjskole, het eene noodige voor zijn volk gezocht, en daarmede al 't andere voor zijn volk gevonden. Het was juist in den opkomst van den boerenstand — tegen 't midden der 19de eeuw — dat hij zijn machtige gedachte van een geestelijke ontwikkeling van het volk wist te doen aannemen door een milieu van krachtige persoonlijkheden. De boer



begon zich te voelen, met dat hij 't geld in zijn zak hoorde rammelen. Nu gold het hem zijn trots af te nemen en een fleren moed weer te geven, hem te breken en hem dan weer op te richten. Daartoe in zijn beste jaren,'s winters op de schoolbanken, van godsdienst en wetenschap dien duw krijgen, welke den trotschen vlegel uitdrijft, en dan van wetenschap en godsdienst dien steun ontvangen die een volmaakten man in hem doet geboren worden — en dit alles niet alleen als intellect en moraal, maar dit bovenal als poëzie, omdat het poëtische leven toch alleen het echt menschelijke leven is.
Wat moeten de vruchten nu van die Höjskole zijn? Wat hiervan: dat boerinnetjes uit alle hoeken des lands bij elkaar zijn gebracht in hun mooiste jaren, niet om een vernisje van uitheemsche beschaving of een voorraad onverteerbare wetenschap op te doen op een jongedameskostschool, neen maar om daar werkelijk geestelijk (aandelig) ontwikkeld te worden, en dat in nationalen zin, zoodat b.v. de 6 uur 's weeks literatuur geschiedenis niet loopen over allerlei buitenlandsche grootheden, maar over eigen literatuur, die zij kennen en die zij zingen; dat daarnaast evenzoo de boerenzoons den winter niet achter het vuur met een pijp doorluieren, maar doorarbeiden op de schoolbanken, bezig met al wat schoon en nuttig is — wat daarvan de vrucht moet zijn voor een volk, dat voor verreweg het grootste gedeelte bestaat uit boeren en niet uit stadsmenschen, ieder kan het nagaan.
Vooreerst komt daardoor een echte harmonie tusschen de verschillende volksdeelen. De kunstenaar, de geleerde en de handwerker ontmoeten hier elkaar en ervaren hoe



noodig zij elkaar hebben, zoodat noch de geleerde meer glimlacht over de domme boertjes, nóch de zich zelf bewuste boer meer scheldt op die peperdure geleerdheid daar men toch niets aan heeft, en daarentegen zij beiden erkennen dat het voor hen was, dat de dichter zijn liederen schreef. Toen mijn uur van vertrek was gekomen, zou juist Dr. Edv. Lehmann voor de boerinnetjes zijn voordracht beginnen over: het offer, maar natuurlijk niet dan nadat er flink wat gezongen was uit het Sangbog, want zonder gezang gaat 't nu eenmaal niet.
Dan heeft men daardoor kans op een eigen kuituur. Een volk dat zijn uiterlijke welvaart niet wil gebruiken tot verfijning en algemeenmaking van levensgenot, maar tot verhooging van het levenspeil en dat daarbij besloten heeft: liever zich te laten villen dan te kruipen in eens anders huid, al ware die eens romeinschen keizers, zoo'n volk heeft kans op een eigen kuituur. Geen renaissance dus, die edel, die zuiver kan zijn, maar toch altijd een socrt namaak blijft, en, door het nationale uit te drijven, licht opgaat in enkele, zij 't ook nobele, zinnelijkheid, neen maar een eigen kuituur, zooals de Vlamingen die in de 15den, de Hollanders die in de 17den eeuw hebben bereikt.
En die is hier bereikbaar omdat hier zoo eenvoudigweg, zonder eenige opwinding wordt gezegd en herhaald dat die moet zijn: aandelig. Want daardoor wordt die kuituur er voor bewaard te ontaarden in een origineel maniertje, in een kunstje om te leven zonder te worden een levenskunst; daardoor wordt zij genoopt haar kracht te putten uit de diepste bronnen die godsdienst, wetenschap en kunst kunnen ontsluiten; daardoor kan zij worden



een nationale — hoe jammer is 't daarom dat de deensche boer nog radikaler dan ten onzent in zijn kleeding internationaal is geworden! — zonder zich de vruchten van 't internationale leven te behoeven ontzeggen, of te stranden op de trotsche klip van een militairistisch patriotisme. Daardoor leeft die kuituur niet maar in de voordrachten van een professor in de aesthetica, of in kunsttentoonstellingen, of in een artistenbent, maar in het hart des volks, in zijn liederen, in zijn woningen. En daardoor oefent zij ook bekoring uit op hen die stammen uit een eigen kuituur of een eigene zoeken, de bekoring der blijdschap, als men zelfgezochte waarheid vindt bij een ander, en zich in diens schoon bezit kan verheugen als in het eigene.
Die blijdschap doortintelde mij dien stillen avond, toen ik, wandelend op 't bastion van Kronborg, herdacht hoe die droef-begonnen dag zulk een mooie was geworden, zoo mooi, dat ik zelfs niet meer gezien had, of't geregend had of niet. Die blijdschap deed me ook mijn bedenking weglachen: of ik niet op die kleine gevonden waarheid een te groot stuk levensbeschouwing had geplaatst. Want dit is immers het mooie van een zelf geziene waarheid, dat men daarmede oogen krijgt voor 't perspectief der dingen. En daarbij: ik stond hier op den klassieken bodem van Hamlet. Op ditzelfde terras liet Shakespeare zijn gestalten schrijden, die zoo diep en zoo ver zien. Van ditzelfde terras was daar voor mij in de Sond eeuwenlang de hollandsche vlag gezien, als de vlag van deze zeöen. En van dit terras groette ik het land van Selma Lagerlöf en dien gezegenden bodem der noorsche kuituur — en nu in dezen stillen avondstond, voor die wijde zee, waar-



uit de steile landen rezen, nu begreep ik wat mij zoo onwederstaanbaar hierheen had getrokken: het was de Nor den' s Aatid, die geest van het Noorden, die als een maagd met zingende sprookjesoogen, en tegelijk als een held, die de geheimzinnigste afgronden kent, met mannenstap het leven ingaat, en die in oude versleten levensstanden weer lenteleven weet te blazen, die weer nieuw maakt den band tusschen poëzie en praktijk, en van dat huwelijk getuigt in zijn lied voor God en vaderland. En toen dan ook met militair saluut de Danebrog werd neergelaten, lachte ik niet, zooals ik wel cynisch had gelachen, ziende dat die Danebrog nu letterlijk overal op stond te wapperen en dat elk villaatje, ja menige boerderij zijn deftigen vlaggenstandaard met langen wimpel voor 't huis had geplant, neen maar nam ik onwillekeurig den hoed af, en hier van 't bastion Kronborg over de Sond naar Zweden en over 't Kattegat naar Noorwegen ziende, hoorde ik nog eens heel duidelijk de jufferstemmetjes van 's middags, gesecondeerd door een paar mannenstemmen, zingen het lied van het Chr. Richardt uit het Satigbog for Höjskoler:
Een groet aan de zee, als een zilveren band
door Zweden's lokken gevlochten,
aan het staal, dat uit d'aard groeit den held in de hand,
aan het lied, daar de golven naar zochten I En zijn er de hoeven wat jufferig-fijn,
daar zullen de berken de schuld wel van zijn.
De Zweed is ons maat,
één bloed door 't hart ons slaat.
Zweden blijft geëerd,
want dat heeft ons geleerd:
voor „waarheid en recht"
streed niemand zich slecht!
Ja, 't hart voelt zich één met ons Deenmark.



Een groet aan der Noren feestlijke hal,
die als pannen slechts sneeuwvlokken kennen; waar 't noorderlicht aansteekt bij duizendtal
het Kerstlicht te velde op de dennen!
En zijn er de knapen wat vechtrig en boud, dat komt wel van al dat naaldehout.
De Noor is ons maat,
één bloed door 't hart ons slaat. Noorwegen blijft geöerd,
want dat heeft ons geleerd: dat gebonden aan 't veld men wordt vrij en een held!
Ja, vrijheid en éénheid met Deenmark.
Een groet aan de deensche rozen, tevrée
in het duin tusschen heide groeiend;
een groet aan het blad van de lelie der zee,
op de golven der Oostzee roeiend!
En zijn hier de keerlen wat lui en loom dat komt van den schauwrijken beukeboom. Deenmark moeder blijft tót ons 't hart verstijft.
Steeds zij ons geviel;
haar hoort stem en ziel;
en sneeuwt het vijanden,
wischt sneeuw uit met bloed,
waar het geldt te strijden voor Deenmark.
Want wel is het ver van de tafel der jeugd
tot 'skonings vorstelijke tafel,
wel ver van één Noorden door zege verheugd,
maar de drievork is toch maar één gavel; en eenmaal zal aanbreken schoonere dag als 't Kattegat kent slechts één Scandia-vlag! Weinig wij maar zijn,
maar 't volk wordt groot, hoe klein, zoo 't leeft onversaagd;
daarom gewaakt, gewaagd!
Een groet voor de twee aan gindsche zij der zee,
Met hen samen strijden en winnen!



OP ZEE.
— A Sunday never to be forgotten! siste verwenschend de jonge Boer, zich opnieuw omwerpend in zijn kooi.
Ik keek, languit op de canapé liggend, even op, witjes glimlachend, want ik herinnerde me wel erger Zondagen van zeeziekte op de Noordzee, en was tenminste blij dat ik gisteravond de tweede klasse had gekozen. Want nadat ik gisteravond laat, bij flakkerende lantaarns die over de regennatte straten van Hamburg weifelend licht wierpen, naar de Olaf Kyrre was gewaaid, was mij gezegd, dat alle hutten der eerste klasse bezet waren, maar in de salon een slaapplaats kon klaargemaakt worden. Evenwel daar in de salon zeeziek ten toon te liggen, lokte me ook niet aan. Want dat het er weer ouderwetsch van langs zou gaan, bemerkte ik niet slechts uit den wind, die door de touwen floot, maar ook aan de mij aan zeeziekte herinnerende geur van roestig ijzer, machineolie en zilt water. Dus de tweede klasse eens bekeken, of ik daar gezelliger zeeziek kon zijn. En ja, daar was nog een kooi open met een canapé er voor — en daar zaten vier afrikaansche studenten uit Halle, bij halve fleschjes bier, vroolijk te



„gezelsen": hoe zij hun zomervacantie in Noorwegen zouden doorbrengen. Dus dadelijk te kooi gekropen, om tenminste, als straks de Olaf Kyrre met den vloed de Elbe zou afvaren, nog eens flink uit te slapen, vóór de dans op de Noordzee morgen zou beginnen.
Gewekt door het: — caffe, caffe! ons, echt-noorsch, op bed aangeboden, zag ik al spoedig de Afrikaanders elkaar lachend aan de waschtafel bespritsen, waarop zij naar boven stormden. Daarop verscheen voor de waschtafel een jonge duitsche tooneelist, met rood haar en gouden lorgnet, en vervolgens twee Joden — een kleine dikke, met een „Kaiserbinde", die hij met zichtbaar verdriet eerst af bond, toen hij erg mooi was aangedaan met goud en juweelen — en een groote magere, met ernstige, bruine oogen, dunlokkige grijzende haren, en een gescheiden, grauwige baard. Toen ook zij zoo monter naar boven waren gegaan, het schip nog zoo vast voortgleed, en de geur van den gebakken ochtendzalm zoo verleidelijk naar binnen kwam, bedacht ik me misschien toch noodeloos bang te hebben gemaakt, en kleedde me vlug aan, vroolijk in 't vooruitzicht van een mooien Zondag op zee. Echter naar boven gaande, deed ik den eersten stap op de kajuitstrap in de lucht, — o wee, daar maakte Olaf Kyrre al zijn eersten zwaai! — en boven gekomen, jawel, weg was het zalmontbijt! Een stijf grijze lucht, nog niet kwaadaardig van uitzicht, maar degelijk zwaar, vol water en wind. In de verte, achter ons nog iets van de kust, om ons nog wat vletjes en loodsbooten, lustig huppelend op kleine zeetjes — maar daar voor ons: witte koppen, niets dan witte koppen op een groezelige zee! De Afrikaanders liepen nog heel parmantig op en



neer, de tooneelist stond met hooge belangstelling door zijn kijker de kust op te nemen, de Joden maakten een gemoedelijk praatje met een matroos, die aan de spilketting bezig was — allen wilden blijkbaar toonen dat zij geloofden in een rustigen overtocht en het dom was te denken aan zeeziekte. Ik echter was zoo dom, en ging al spoedig midscheeps staan voor de vastigheid, want de boot begon al raar te doen. Vroolijk steigerend de kop in de hoogte, en dan met snijdende vaart de diepte in, om dan links, onverwachts, een paffenden krachtslag te krijgen, waarvan ze schudde, terwijl als finale een tot droppels geklopte golf op het dek neerspetterde — jawel, we kennen dat! De Boeren riepen elkaar lachend toe, dat ze nu juist boven moesten blijven om zich te harden, maar ik ging met slachtofferspas naar beneden. Het uitgebreide noorsche ontbijt stond klaar, maar ik nam, met een zuurzoet knipoogje tegen den gebakken zalm, een droog beschuitje, en knabbelde het, me op de canapé uitstrekkend, in de aangename zekerheid dat dit nu 't allerverstandigste was. Wel kwam nog de tooneelist en een Boer even voor de ontbijttafel staan zwaaien, om gauw wat bij elkaar te grissen voor een boterham, boven te verorberen, maar de zwaaiende Olaf duwde hen hier beneden reeds zoo ruw tegen de kajuitsdeur aan, de trap op, dat 't ontbijt boven niet veel beloofde. Wat later kwam de kleine Jood beneden. Hij zag er mistroostig uit en zijn goud was dof. Tegen het beschot geleund overzag hij de geheele tafel, al de kaasen worst- en broodsoorten, de ansjovis en den gebakken zalm in 't midden, spreidde toen zijn beringde hand op zijn buikje met gouden ketting en zei, als een hartver-



scheurend verwijt tegen overmachtige belagers: — Ganz appetitlos! Ganz appetitlos! Nog eenmaal overzag hij de lokkende landouw van de vettigheden dezes lands met een smartelijken blik, en ging als een balling heen, met een laatste: — Ganz appetitlos'. Niet lang meer duurde het of het ontbijt was afgeruimd, en de Boeren kwamen beneden, bleek, met verwaaide haren en donkerwanhopige oogen, om te kooi te vallen, elkaar met galgenhumor uitlachend.
— A Sunday never to be forgotten ! siste de jonge Boer vervvenschend, nog eens, en ik glimlachte dat zij 't maar goed hadden met hun twee talen, één als je ziel zong, en één als je visite moest zitten. Als ze grapjes maakten dan spraken ze Afrikaansch, waren ze saai of ruw dan Engelsch. Een idee: ais wij zoo ook eens deden? In de huiskamer en onder de dennen dialect — ge bedoelt gouwspraak, hoorde ik vriend Winkler zeggen — en op de vergaderingen Hollandsch. Hoewel, als we dan in Rotterdam moesten gaan zeggen: — Kaik 's jo, wat 'n mauwje blomkauwl! .... Neen, maar die in Holland woonde, hij sprak gewoon Hollandsch reeds als zijn gouwspraak, hij moest dan maar het voorrecht der tweetaligheid missen ....
— Die ou-baas Olaf Kyrre lijk ver 'n dronkaard! lachte het uit de naaste kooi: — hij zwaai al te banja; ek zal die predekant op hom afstuur.
— Ek zeg: hij kan naar die hoenders trek! O, that beastley bother, o Sannie, mijn Sannie, d'is tog so beast/ey a boat!
Wat later kwam de hofmeester, een lange, bejaarde



Noor, die ons zoo'n beetje bevaderde, eens inspecteeren. Zijn ergernis, dat er aan zulke gasten niets te verdienen viel, deed hem de Afrikaners uitlachen. — Ach was! Wieder so ein games Hospital'. terwijl hij mij gemoedelijk toeknikte: — Sie habeti 's noch gut?
Ik, die juist, na manhafte verdediging, besloten had me dan maar aan de zeeziekte over te geven, zei niets, en keek hem heel politiek aan, waarop hij wegtreuzelde. Spoedig schoof ik naar boven, me verwijderende ter plaatse waar zulks behoorlijk is, dat is: ter lijzijde van het schip, onder den wind, over de verschansing om de golven te bestudeeren, om wat witjes aangestreken, naar beneden te stommelen, naar mijn canapé. Want hier was het toch beter dan boven in dien waterkouden wind, op dat natte schip dat sidderend, en onder vreemd geloei in de takelage nu rechts dan links overhellend, zich al stam pend, een weg worstelde door de vuilbruisende golven.
— Sie sind aucli noch niemals seekrank gewesen ?
Het was de Duitscher, die, zonder lorgnet, de flauwgevallen haren over de fletse oogen, in zijn kooi op zijn elleboog geleund, dit vroeg aan mij, aan mij! Ik glimlachte fijntjes en sloot de oogen. Want met dat loodzware gevoel in maag en achterhoofd wist ik dat men alleen zeeziek behoefde te zijn, en niet beleefd. Ja, ik voelde dit volkomen-onmaatschappelijk te mogen zijn als een croquant versnaperingetje van diezelfde ellendige zeeziekte. Want ik kon me nu maar laten gaan: weg zorgen, weg verantwoordelijkheid, weg gedachten! Nu alleen een speelbal zijn, en het zoete gevaar kennen van zich maar te laten meenemen het stormende leven in! Want met vasten grond



onder de voeten, en den plicht het leven te beheerschen steeds voor oogen, is het den mensch niet geoorloofd te vagabondeeren, maar platgeslagen op een slingerend schip is het een genot het wilde leven te hooren en te tasten, zonder er in mee te hoeven werken; en hierdoor krijgt een korte zeeziekte iets van een gezondheidskuur. Ga je gang maar Olaf Kyrre, en zie maar dat je Ran, de vrouw van den zeegod Aegir, ontloopt die met haar net nu aan 't visschen is, om drenkelingen in de diepte te halen! Jaag, proest en beuk maar voort Olaf Kyrre, en weet dat ik vandaag geen vinger uitsteek, want ik ben vandaag heerlijk onmaatschappelijk, ik heb vandaag overal mijn menschen voor, want ik ben zeeziek!
— Auch noch niema/s seekrank gewesen! herhaalde de Duitscher, — dreimal tiach Chili gefahren mit einem Segelschijf. Himmelhohe Wellen, immer himmelhohe Wellen, und nie seekrank! Aber diesen verfluchten Kasten!!
— Was seekrank! klonk het verachtelijk: — Macht nichts! Aber ganz appetitlos, ganz appetitlos! en ik zag het dikke Joodje zijn neus optrekken, waarop ik wat insluimerde.
....Toen ik weer opkeek, zeefde er reeds een vroege schemer door de steeds overgolfde raampjes. En daar stond de oude Jood, als in een licht van Israëls, bij zijn kooi, deemoedig gebogen over een trommel waaruit hij kauschere spijze stond te mummelen. Ik look mijn oogen, om hem in de idee te laten dat hij niet werd bekeken. Er lag een ongenaakbare trots over dien bruinig-grijzenden oude die daar zoo sjoveltjes iets kouds middagmaalde uit dien smoezeligen trommel: de trots zichzelven afgescheiden te houden en onbesmet te bewaren van de niet-uitverkorenen. Maar



ook iets van eeuwenoude eerwaardigheid en van voor elke scepsis onaantastbare zekerheid in dien toch meelij wekkenden vormendienst. Want het is mooi als een mensch het zich moeilijk maakt, maar dit mooie wordt ontluisterd en namaak, als men te gemakkelijk het zich moeilijk maakt. Waarvoor toch dit gedoe daar het zoo duidelijk is, dat „hetgeen ten monde ingaat den mensch niet ontreinigt, maar hetgeen ten monde uitgaat?" Het was als had de oude mijn vraag gehoord, want de trommel werd weggezet en iets anders voor den dag gehaald. Dat waren zijn gebedsriemen. De oude stroopte zijn mouwen wat op, wikkelde de riemen om de polsen en zorgde dat het blokje, dat den Naam des Heiligen bevat, op zijn voorhoofd tusschen de oogen hing. Toen.den hoed opgezet, en nu schichtig de oude, bruine oogen rechts en links gewend, met een angstige onderzoeking of hij wel alleen was. Er was iets schrikwekkend komisch in dit alles: dat kaashoedje zoo gek achter op het hoofd, dat zwarte blokje tusschen die deemoedig loerende oogen, die omriemde polsen en handen, als van een worstelaar, en daarbij zoo iets sjofels, versletens aan deze deftigheid dat men haast moest lachen. Haast — maar ik kwam niet tot lachen, want er was een aangrijpende ernst in dit getob. Ik voelde me ineens den mindere van dezen zoon van het oude volk. Door den storm op en neer gekwakt te worden, nu tegen de tafel dan tegen de kooi aan, en dan niet te mopperen of het zich gemakkelijk te maken op een canapé, maar een moeilijke bidhouding aan te nemen, met knikkende knieën zich op te heffen tot God — neen in plaats van te kritiseeren kreeg ik behoefte om met hem mee te bidden. Ik spande



me in om iets van het gemummel van den oude te verstaan, maar hoorde nu te duidelijker het aanklotsen en af bruisen der golven en daarboven uit het geloei van den wind.
.... Jeroeschalaïm! — zeide dat niet de oude: Jcroeschalaïm? En met schaamte hoorde ik daarin een kritiek op mijzelf. Die oude man vergat nooit waar hij heenging. Naar Jeruzalem, altijd naar Jeruzalem ging hij, al was hij ook tusschen ongeloovigen ; al was hij in een storm, nooit vergat hij het doel van zijn levensreis. En hoe vaak vergat ik dat ik tot Hem ging, wien ik in mijn beste oogenblikken aanriep: „o God, Gij zijt mijn God!"? Ik sloot mijn oogen — maar kon niet bidden. Toen hoorde ik tot mijn troost het woord van den laatsten profeet van het Noorden, van Kierkegaard, „God liefhebben is God noodighebben". En er kwam een rustig gevoel in me, zooals een kind dat de moeder noodig heeft rust op moeders schoot, en dat werd me al zekerheid genoeg, dat God wist dat ik Hem noodig had, altijd, ook dezen Zondag op een stormzee, en het was me als werd ik boven den storm opgeheven in een hooge, heldere lucht van enkel glans....
Het electrisch licht straalde fel van de zoldering neer, toen ik uit mijn dommeling opschrok, doordat er een zwarte gedaante zich boven mijn canapé boog. Ah, een matroos die de luiken kwam dichtschroeven; het ging dus ernst worden! Of die was het reeds! Aan den rand van elke kooi hing zoo'n koperen trechtervormige bak, waarboven zoo nu en dan een armzalig gezicht rare geluiden maakte. Men praatte niet meer over de zeeziekte; men had genoeg te doen met het te zijn. Er hing een zware lucht in de kajuit — en toch na weder even op het dek
3



de stormgolven aan de lijzijde bestudeerd te hebben, vluchtte ik naar mijn canapé, als naar mijn haven. Want daarboven: loeiende duisternis, waar de schampachtig verlichte Olaf Kyrre, als een van woede waanzinnige, met schor geweld en wild gestamp door worstelde, terwijl de hoonlachende storm alles en iedereen natkletste. Hier beneden was het tenminste licht. Maar nu zag men ook hoe schots en scheef 't wel ging. Alles wat niet stormvast was zwaaide, rolde, klepperde, rinkinkelde — en drukte ik me niet stijf vast tegen de einden mijner canapé, dan zou ik zoo gaan meerollen op den grond. Aegir, de zeegod, was blijkbaar met zijn reuzen aan het voetbal spelen en de bal was Olaf Kyrre. Hoep, daar gingen we de hoogte in, hooger al heoger, het schip, de kajuit, de canapé, en ik nog boven de canapé uit; en daar boem, de diepte in, als zakte ik door de canapé, en door het schip de zee in! En dan eens rechts op zij, als vloog je door de wanden midden in zee, en dan met een inelkaargedraaiden draai even ver links! En dan kreeg je het gevoel dat Ran, Aegirs vrouw, aan de natte wasch stond en alsof je in haar handen als een nat laken werd uitgewrongen, nog eens en nog eens, en ze je dan met een klets neersmeet, in den hoekl En toen ineens het electrische licht uitging, toen niets dan de holle nacht waarin de donkere Olaf Kyrre ons holderdeboldend voortsleurde, zonder vraag of antwoord den donderenden storm tegemoet, zoodat ik als een hulpeloos, weggeworpen ding me maar moest laten voortsleuren, zonder zelfs maar te kunnen gevoelen of denken dat ik me op genade of ongenade overgegeven had.



Het was een feestelijk wakker worden. Voor de waschtafel staande bemerkte je met verbazing, dat niets meer zwaaide of zeilde; keek je onderzoekend in den spiegel: waarlijk alles stond; en zag je nog eens schuw achterom of 't geen toovenarij was en niet dadelijk alles weer aan 't zwaaien zou gaan, dan bleek het dat we werkelijk zoo plat en vlak lagen als een hollandsche polder. En geen geloei, gebruis of gebulder meer, zelfs niet meer het getril van de schroef! Stilte, zingende, zondagsche stilte; ja, 't was of zoo de boomen konden gaan ruiscnen 1 Naar boven, naar boven, we waren te Christiansand! Op het dek met een zoeten schrik even stilgestaan, nu daar het lang gewenschte land voor ons lag. Stil, sereen, vol innerlijke schoonheid, zoo ligt het daar voor me, een middenwezen tusschen een geobjectiveerd sprookje en een geobjectiveerden psalm, maar in elk geval vol poëzie. En ik haast me van het schip en dwaal met groote oogen dit zoo geheel nieuwe land in. Hoe stil is het; stiller dan een dorpje bij ons; geen trams, geen treingefluit, al is er een spoorlijntje dat hier eindigt; en bijna alles van hout. Die gemoedelijke houten huisjes, die dan opeens doodloopen tegen rotsen, waartusschen echter wel een paadje opkronkelt, dat ik volg — en daar sta ik boven op de rots! Mijn voet rust in de bloeiende heide en mijn oog ligt op de wijde, blauwe zee; onder mij aan zee het houten stedeke, en op de reede wat vlugge zeilertjes en een enkele noorsche bark, geel en zwart; ik adem de poëzie in van het Noorden.
Maar dan terug; vlug, want de boot vertrekt zoo, en vroolijk, want zulk een begin belooft wat. Eerst echter



naar het ontbijt beneden, met een honger die zich niet laat afschrikken door de geuren der vele soorten kaas — ost als: appetitost, gjedost, mysost,gammelost enz. — waarvan de minst kwalijk-riekende toch nog wat erger is dan onze limburgsche. Juist toen ik de kajuit binnenkwam, stoof een Boer er uit, die vond dat deze ost een gezond mensch zeeziek moest maken, in plaats van een ex-zeezieke wat opmonteren. De Appetitlose echter zat achter zijn mes en vork, manhaftig in de vuist omhoog, alles naar zich toe of van zich weg te commandeeren. Als een veldheer zijn adjudanten, had hij zijn vragen gezonden aan alle aanzittenden: of ze eens wilden proeven hoe die ansjovis, die zalm, die worst, die ost was. En naarmate dan de rapporten inkwamen — tot zijn innerlijke verontwaardiging moest hij er wel eens tweemaal om vragen — maakte hij zijn veldplan op en sloeg er zich zegevierend door, waarop hij fluitende en zingende naar boven ging. De anderen en ik keken verstolen-lachend en bewonderend toe — neen, dat konden wij nog niet voor de helft hem „nachleisten". Toch was door zijn voorbeeld bij ons ook reeds die allergezegendste scandinavische eetlust opgekomen, zoodat al aten we nog niet veel, we toch reeds nu gevoelden dat we des middags zouden eten, zouden eten! En, bij Aegir, we hebben het gedaan, zooals men in het Noorden eet, of neen, we hebben toen gegeten zooals alleen ex-zeezieken eten!
Ex-zeezieken, dat waren nu alle passagiers, eerste, tweede en derde klasse, die nu allen op 't dek zich zaten te zonnen. Er was bepaald een weelde van genezing; vijftig, zestig menschen die zienderoogen aan het genezen zijn.



Ouderen in een leunstoel half doezelend en half in een Baedeker snuffelend; jonge mannen in vervaarlijk vacantiekostuum bezorgd doende voor witjes-lachende vrouwtjes, die erg mooi weten te werken met hun bont — daar zelfs een heel jong paartje dat bewijzen wil dat het reeds zeebeenen heeft gekregen, maar als de wedren begonnen is, laat het bleeke, lachende vrouwtje zich in een luien stoel vallen, en manlief alleen voort draven 1 En door dat vroolijke jonge gedoe heen de roode, gezonde kapitein, als de prettige papa, die precies weet te vertellen waar we langs varen. We zijn nu in de Scheren, die zee tusschen de eigenlijke kust en de tweede kust, door tallooze eilanden gevormd, in, zoo kalm als een vijver. Uit het land komen de reuzengebergten afdalen, om eindelijk in zee te zinken, en aan den anderen kant rijzen uit zee heele rotsburchten op, en daartusschen glijdt de Olaf Kyrre vlug voort, soms over een waterpad niet breeder dan den Rijn bij Hingen. Dan houdt ineens de eilandenreeks op en de open-zeegolven beginnen weer hun spel met Olaf, maar juist als we er over denken de horizontale ligging maar weer aan te nemen, glijden we in kalmer wateren. Zie, hoe het zwartgroene water tot licht-groenblauw schuim wordt geklopt door de schroef der boot, en hoe de zonnige wolkenlucht speelsch met kleuren toovert! Op hun eeuwige pilaren stijgen daar de licht-grijze en violette bergen uit zee, terwijl in een dalletje op zoo'n grasgroen weideke, een roodwit houten boerderijtje ligt, eenzaam, niet omwuifd van boomen, maar frischlevend als de zee. Naast ons op een kale rots een paar meeuwen, en wat verderop tusschen gindsche, bruine, zonnige rotsen, daar voorbij dat coquette



stoomertje en die gemoedelijke visschers met hun breede achterdek, daar werkelijk koeitjes! Hoe komen ze daar en hoe keeren ze terug van zoo'n saeter — zoo'n bergweideke — midden in zee! En werkelijk, dat vlammende violet daar op die zonnige rotsen dat is de lyng, de bloeiende heide aan zee. Als hier de menschen geen zeelui worden, waar dan wel? Dat is anders dan aan Hollands grijze, vlakke stranden of slikkige killen. Bij ons is de zee de grootsche vijand; de man die er zich op waagt is een sterke, een zeebonk, een soort desperado, en de moeder houdt 't zoolang mogelijk tegen dat haar jongen zoo'n ruwe zeeman zal worden. Zooals die moeder, die bij mij eens kwam klagen dat haar jongen zoo geheel en al den verkeerden kant opging. — Hendrik? vroeg ik: — dat is mijn beste catechisant!
— Ja, dat kan best zijn, maar hij wordt nu zoo'n goddelooze jongen; verbeeld u, hij wil naar zee, hij leeft voor de zee!
Hij leeft voor de zee, dat kan men haast van eiken noorschen jongen zeggen. Zie, als we zoo'n fjord binnenstoomen, om eens zoo'n houten stadje aan te doen, dat met zijn wit houten kerkje en huisjes zoo rein, kinderlijk en stil onder de hooge bergen aan de vlakke zee ligt, dan komen ze op ons afgevlogen met hun bootjes, jongens en meisjes, piepepeuters, die met hun drieën nog geen roeilap kunnen dragen en toch maar zitten te roeien, en wat lachen als ze eens dansen op de golven. Natuurlijk, dat hier in deze fjorden, deze nauwe bochten, Viken — in Overijsel heet ook nog een kanaal een wiek — de Vikingen gevormd werden, die prachtige zeelui, die van IJsland, ja van Amerika tot Constantinopel toe de kust



brandschatten, voor wie zelfs Karei de Groote bang was, en die onze voorouders het Onze Vader deden bidden: „en verlos ons van de Noormannen!" Natuurlijk, want deze zee doet niet vijandig zooals de onze op de grijze stranden, maar geheimzinnig, wekt op de verbeelding, belooft, lokt en vleit. Daar in die kristallen diepte daar woont het zeevolk, waarvan de noorsche sprookjes zoo vol zijn — en daar die vlakke baan dat is de weg tot de overwinning, waarvan de noorsche historie zooveel kan vertellen. Daar liet koning Olaf Tryggvesön de roeiers van zijn schip, „De Groote Slang" hun roeispanen uitsteken, en dan loopende op de uiterste punten der roeilappen zong hij, neen dan danste hij zijn lied, hij de volleerde Viking, evengoed skald als koning bij Gods genade, en vroolijk als een sterke. Een staaltje: hij was zendeling met 't zwaard in de vuist, maar zijn Jarls wilden zich niet laten overreden of dwingen het Christendom aan te nemen. Hij roept ze bijeen, en zegt, als zich gewonnen gevend: — ik wil 't heidendom weer invoeren maar in zijn hoogsten vorm en ga dus weer menschenoffers brengen aan Thor en ditmaal geen slaven of boosdoeners, maar van de beste; ja, mannen: ik dacht, als ik dan eens begon met u te offeren! waarop zij betuigden, dat zij dan toch maar besloten hadden Christenen te worden. En toen hij eindelijk door verraad in een hinderlaag werd gelokt, viel hij als een held. Hij stond op „De Groote Slang", hoog boven allen uit, zijn schild verguld, zijn helm met goud ingelegd en een korten, rooden mantel over zijn wapenrusting. Onvermoeibaar, tot zonsondergang vocht hij; bijna al zijn volgelingen waren gedood, hij reeds



gewond; toen sprong hij over boord — „men ziet zijn rooden mantel glanzen in de ondergaande zon" (Carlyle) — en zoo zonk hij rustig in de diepe wateren. Nog lang bleef men op zijn terugkomst hopen; hij is echter nooit meer gezien, maar blijft „de wild-schoonste man, naar lichaam en ziel, waarvan men ooit in 't Noorden hoorde" (Carlyle).
Geen minder zeeheld was de tweede Olaf, Haraldsön, de Heilige der Roomsche Kerk, wiens roem nog lang door gansch Europa weerklonk, zoodat ook onze Vondel spreekt:
„Ier eere van Gods Helt, Sint Olof, die zijn' troon In 't Noorden had gebout, en wien de martelkroon Met recht wert toeghekeurt."
En niet minder de derde Olaf, de kalme, die daarom Kyrre heette, meer een rystige bouwheer dan een wilde veroveraar, die Bergen stichtte en zoo van de zee maakte niet een veld waar roem, maar een akker waar rijke vruchten vielen te oogsten.
De zee, altijd de zee, was de woning van die oude Noormannen. Daar leefden en werkten ze, om na 's winters wat te hebben uitgerust op het land, met de lente weer te gaan leven op zee. En nog! Ruim twaalf procent van de huidige bevolking ligt op zee. Maar, dat zal dan even een ruw volkje zijn? Integendeel. Van ons Hollanders ligt tegenwoordig nog maar één en twee tiende procent op zee, tienmaal minder dan bij de Noren. En was 't nu maar waar, dat we daarom tienmaal ernstiger waren, dan konden we tenminste ons met onzen ernst en onze braafheid troosten over onzen teruggang op zee. Maar degelijk en ernstig — ik geloof niet dat er een volk zoo van nature ernstig is als de Noren. Ze



moeten ook wel ernstig worden in die donkere, stille, prachtige fjordennatuur. Sterk viel me dit op, toen wede Flekkefjord in- en weer terug uitstoomden. Zwijgend rijzen de bergen, waartegen Olaf Kyrre zich schijnt te willen verpletteren, uit de doodsche zee, mysterieus van diepe Böcklin-kleuren. Daar openen zich de bergen en daar ligt Flekkefjord-zelf, kinderlijk-stil, groen en liefelijk, met zijn huisjes en bootjes en weidekes, en daarachter de bergen, al hooger stijgend. En hoorbaar is de stilte. Elk tikje van den naar beneden ratelende ankerketting, maar ook elk lachje van die jongens en meisjes die in hun vletjes ons als omfladderen, wordt in deze scherpe, stille atmosfeer gehoord. En hoe stil zal 't eerst zijn als wij weer weg zijn! Zoo stil, dat een mensch wel moet gaan droomen en schouwen, fantaseeren en dichten — ja en vooral zingen! Zeker, dikwijls heel droevig. Hoe zou 't ook anders? Er is vaak iets van versteende tragedie en tranen in deze natuur. Zie gindsche verre, blauwfluweelen bergen, hier dichterbij de veelkleurige rotsen, zwijgend starend in de zwarte, gladde fjord, en dit alles in schaduw, en over dit alles het ernstige gevoel van de Böcklin-kleuren, tot uit den donkeren, gebroken hemel ineens licht neerweent, licht neerschreit over dit ontzagwekkende. Dan verstaan we den „Schauder" voor het leven, dien zekeren angst voor het leven, dat ons neen niet uitlacht — dat woord is te hard in deze stille omgeving — maar voorbij ziet, heelemaal niet opmerkt; dan zien we dat de tragedie des levens niet hierin bestaat dat verstandige menschen dikwijls, door zoo dom te doen, zich 't eigen ongeluk op den hals halen — zooals het dan heet, maar dit: dat er in zoo



menig menschenleven heelemaal niets gebeurt, daL daarin elke bloesem verschrompelt en elke poging tot heldhaftigheid belachelijk wordt, dat er zoo menig menschenleven sterft zonder geleefd te hebben. Het scheen mij dan ook zoo natuurlijk dat de vertroostende zijde van de religie hier de menschen 't aantrekkelijke er van moest zijn, natuurlijk ook dat zij zich thuis voelden in het luthersche leertype, waar de troost naast de poëzie zoo 'n groote plaats inneemt. En ook, dat zij er zich in thuis bleven voelen. Want bijna het geheele volk hield zich aan de ééne luthersche kerk. In Stavanger toch vond ik nog geen roomsche kerk; de domproost vertelde me, dat er maar zeer weinigen waren. De ketterij, ais 't Mormonisme, is ook meest geïmporteerd, terwijl de Haugianer — de nationale secte o. a. door Alexander Kielland zoo uitstekend in zijn Skipper IVorse geteekend — niet antikerksch maar kerkverlevendigend werkten. Neen, ernstig, de Noren schijnen 't mij meer van nature te zijn dan wij. Wij zijn het ook, maar niet vanzelf; eer omdat we 't moeten zijn. Onze bodem, dien we steeds hebben te veroveren op het water, onze welvaart, die we duur moeten koopen voor veel arbeid, onze volkstaak: de dierbare vrijheid fier te bewaren en als een eigen mogendheid het hoofd hoog te dragen en onzer eigen historie niet onwaardig te worden — dit alles eischt zooveel; moeten wij wel niet ernstig zijn, geheel en alleen ernst? En als antwoord op die vraag zag ik den ouden Jood naast me staan, en ik zag ons volkje met zijn groot verleden zoo alleen tusschen de natiën staan, als deze oude man met zijn grijze traditie alleen stond tusschen ons allen. Ik vroeg hem, of 't hem



veel kostte zijn gewoonten op reis te volgen, en zijn bruine oogen groot opslaande, knikte hij: — Das ist eine grosse Sache, drei Tage und drei Niichte auf einem Datnpschiff ! Aber Muss ist ein grosser Herrl en daarna, als zichzelf aan zijn levenswijsheid herinnerend: — Besser Vorsichtals Nachsicht! en met die woorden schoof hij gelaten verder. En hem naoogende dacht ik: is dat nu niet echt Hollandsch: Muss ist ein grosser Herr, en: besser Vorsicht als Nachsicht!? Zeker, wij zijn ook ernstig; wij mogen, durven, zullen niet anders, 't Is nu eenmaal onze taak, onze mooie taak zeker, maar toch een taak. De Noren echter zijn geboren-ernstig. Wat ons een tweede natuur kan woiden, schijnt hun van nature eigen. Met dat ze opgroeien onder die ontzaglijke rotsen, aan die donkere fjorden en diepe zeeën groeit de ernst in hen op. En daarom is voor hen spel en kleur en dans en feest ook zoo natuurlijk. Even natuurlijk als deze ernstige natuur zoo vroolijk kan lachen. Zie, nu de wolken zijn weggetrokken en de zonnige rotsen zoo kleurrijk zich spiegelen in het lachende, groene water, en de verre, licht-blauwfluweelen bergen zoo zacht bedonsd zijn met witte wolkjes, en op de groene weidekes tusschen de neergestippelde roode en witte huisjes kleurig gekleede menschjes zich bewegen — is dit nu niet een en al vroolijkheid, die doet huppelen en zingen? Moeten die menschen uit deze stralende natuur in den heerlijken, frisschen zomer geen armen vol sprookjes en liedjes oogsten, die ze in de warme winterkeuken elkaar zullen voorzingen en voordansen? Is het niet natuurlijk dat deze Noren ook geborenvroolijk zijn, evenals het vanzelf spreekt dat ons de vroolijk-



heid niet natuurlijk afgaat, daar toch steeds „dergrosse Herr Muss" zoo op ons neerziet? En als we hem eens niet willen zien, slaan wij dan niet uit den band, en eten we ons niet onmiddellijk een overladen maag aan die gestolen vroolijkheid, zoodat we zuchten: „Wij Hollanders zijn mooie menschen, behalve als we volksfeesten vieren"? En kan 't ook bijna anders: we zijn zoo klein voor onze groote taak, en de jas, die we moeten en met eere zullen dragen, is zoo wijd dat de jaren voor spel en dans voorbij zijn, als we er ingegroeid zijn! Het is nu eenmaal zoo: een goed hollandsch leven is het wijdste, diepste en hoogste dat ik ken, maar omdat het zoo mooi is, is het zoo moeilijk en heeft het altijd iets van een pijnlijk-ernstigen, van een calvinistischen trek. Gemakkelijker hebben het de Noren; in hun veilige onaantastbaarheid bereiken zij de eer zich zelf te zijn lichter dan wij, en verbinden zich hun nationale vroolijkheid en nationale ernst spoediger in een luthersche gemoedelijkheid. En omdat dit hun zoo gemakkelijk is gemaakt, hebben zij dat ook niet oppervlakkig, maar diep, wortelecht, frisch en waar. En daardoor was hun literatuur ons zulk een openbaring. Neem b.v. Björnson's Synnöve Solbakken. De mooie Synnöve woont op een boerderij die op het zuiden ligt, het eerst en het laatst de zon krijgt, en daarom heet Solbakken. Aan de andere, de schaduwzijde van het dal ligt in de donkere dennen de boerderij Granliden, en daar woont de sterke Thorbjörn. Naar volksgeloof kon de eigenaar van Gr an li den, die van vader op zoon Saemund of T h orbj örn heette, nooit op geluk rekenen als zijn naam Thorbjörn was. Welk een natuurlijk gegeven: aan de ééne zijde enkel zon en blijdschap,



aan de andere schaduw en dreiging. En dwars door deze natuurlijke tegenstelling, die om verzoening vraagt, een ethische. De ouders n.1. van Synnöve zijn Haugianer en leeren Synnöve wel in den bijbel lezen maar niet dansen; Thorbjörn daarentegen is een wilde knaap, niet bang voor een vechtpartij. Zal de liefde hier innig kunnen vereenigen wat zoo vlak bij elkaar ligt en zoo ver uit elkaar loopt? En Björnson's natuurlijk „ja" gaf ons die zeldzaam frissche en echte volksvertelling Synnöve Solbakken.
Ondertusschen dat was toch geen fort, daar ginds
halverwege dien rotsberg? Noorwegen is toch te wijs zich te gaan verdedigen, en wie zou het kunnen veroveren, om niet te spreken van behouden? En toch — al is het dan alleen om te toonen dat men hier ook weet hoe 't hoort - het heeft zoo iets van een fort, en we zullen dus wel dicht bij Bergen zijn. En zie, de Olaf Kyrre is zoo stil als nog nooit - en toch in zekere spanning. Men voelt de zenuwachtigheid, waarin ieder zich haast straks 't eerst klaar te zijn de boot te verlaten. Werkelijk, daar draaien we de baai in en gaan de stad tegemoet voor een negen eeuwen door Olaf Kyrre gesticht. Hoe wonderbaar is Bergen! Vroolijk vooruitspringend in de stille zeekom, die omgeven is door de hooge bergen van enkel statigheid en zachte majesteit. De fluweelen, diep donkerblauwe koningsmantel dezer bergen is rijkelijk besterd met ontelbare, witte villa's — het is alsof Tin tor etto hier zijn kleuren vond. Het teere licht dat onder de regenwolken door over de toppen der bergen deze zee zoo mysterieus verlicht, dat is 't verloren licht vanRem brandt. Wat is de Firth of Forth, en wat is Edinburg bij dit binnen-



varen in Bergen? Zag ik wel ooit iets, zal ik nog ooit iets zien als dit? Hoe stil ook om me — en toch gevoel 'k dat allen evenals ik stil zijn van genot. En even omziende, werkelijk daar staan ze, mijn medereizigers van de Olaf Kyrre. De tooneelist, met mij aan de tweede klasse trouw gebleven, toen de conducteur ons in Stavanger was komen vertellen, dat er nu hutten eerste klasse, waarop onze rondreisbiljetten recht gaven, open waren, knikt me even toe, en zegt: — Grossartig! met dezelfde „Begeisterutig", waarmee hij na zijn zeeziekte van het eerste glas bier had gezegd: — Der (!) Bier ist grossartig! Ook de Boeren maken geen grapjes, maar kijken zoo ernstig alsof ze den Tafelberg achter de Kaapstad zien oprijzen. Alleen de oude Jood is wat levendiger, terwijl de Appetitlose blijkbaar reeds geniet van de beroemde Bergensche visch. Nog een enkel woord valt er, maar anders wordt 't al stiller, hoe verder we de kom invaren, dit kalme zeevlak met de vele vischscheepjes, Norlandjachten, en ook driemasters en groote booten, die toch zoo nietig zijn tegen de majesteit dier bergen. Om ons de met witte villa's bestippelde bergen, donkergroen van den, altijd voor 't Noorden, bijna tropischen plantengroei. 't Is mild en welig in de lucht, en wolkjes van witte wasemen dwalen op de groene bergen. Heeft het geregend of gaat het regenen? Waarlijk, ik geloof alle beide. Dat hoort er zoo bij; Bergen is nu eenmaal de regenstad. En tegelijk een onbedekte broeikas in het Noorden. Vandaar dat frisch-weelderige van deze trotsche bergnatuur, en dat hollandsch-atmosfeerige van deze zondoorstraalde regenluchten die een geheimzinnige aantrekkelijkheid geven aan het eenige, éénige Bergen.



OP DE STOLKJAERRE ')•
Zou hij komen, en zou hij, zou het, zou alles meevallen ?
Zoo vragend stond ik in den vroegen Augustusmorgen voor m'n houten hotelletje van Laerdalsören - me dunkt in de stemming van een bruid op haar huwelijksdag. Want nu begon ik den tocht door de Vaiders, mijn eigenlijke reis. Al dat andere, 't was heerlijk geweest, of kon 't nog worden, maar zou spoedig verbleeken als de tocht door de Vaiders tegenviel. ,,Door de Vaiders naar Christiania. dat had ik als mijn troostbanier geheschen in de laatste, te drukke maanden vóór de vacantie. Op dien dagen langen rit toch zou ik met mijn koetsier, den skydsgut, wel Noorsch móeten spreken en niet een afschuwelijk hoteltaaltje, zou ik intiem kunnen worden met de grootsche, eenzame bergnatuur, zou ik eens echt weten wat reizen was, zelf 't vertrek bepalen en uitstappen als ik verkoos,
i) De kariool is 't bekende éénpersoons-wagentje, waarvan de zitting zoowat tusschen de boomen inliangt; de stolkjaerre is ook tweewielig, maar de op twee personen berekende zitting staat boven op t platte onderstel der kjaerrt.



en niet willoos meegenomen worden door een trein. Ja, echt-reizen zou ik als alles meeviel, en ik voelde me reeds overweldigd door den reisdaemon, met zijn overstroomende kracht en koortsige blijdschap. En 't zou meevallen, want zie 't eerste onmisbare voor zulk een tocht, goed weer, kwam me reeds tegemoet. Gouden morgenwolkjes dreven in den hoogen hemel; berg en rots spiegelden zich stil in de blauwe, vlakke fjord en een morgenzon begon te zingen, alsof het geen zomer van 1903 was. Als nu skydsgut, paard en kjaerre ook maar meevielen! Want ik zou een dag of drie aan hen getrouwd zijn, en als ik nu maar niet als dat overijselsch boertje wilde doen, dat kort na zijn huwelijk bij den burgemeester kwam: „ie hebbe' mie noe an'etrouwd, ie mosten mien noe ok aftrouwen." En toch, was die wensch niet ondenkbaar, want tusschen kjaerre en kjaerre is „differentie van onderscheid", en vooral tusschen skydsgut en skydsgut. Ik had immers reeds ervaren dat ze niet allen zoo legendarisch aardig zijn, als ze in de meeste reisverhalen staan uitgeteekend. Wat een verschil toch tusschen den skydsgut, die me van Vossevangen naar Stalheim, en zijn makker die me van Stalheim naar Gudvangen had gereden! Want de eerste, gluiperig en onfrisch als zijn geheele spulletje, had zijn arme beestje zoo zitten afjakkeren, dat ik weinig had genoten van de sprookjesmooie bergen om Stalheim, door de dalende middagzon zoo geheimzinnig blauw en zachtlila getint. Maar de tweede, die allegro con brio zijn frischblinkende kjaerre op- en afwipte, en met zijn staalblauwe oogen mijn nog ongedane vragen radend, deze wist te beantwoorden, terwijl we onder 't gedonder van de water-



vallen, Sivlefos en Stalheimsfos, te voet den bijna loodrechten Stalheimsklev afschoten, om dan, beneden gekomen, met zijn paardje, waarmee hij geheel één was, dat donkere Naerodal dol door te vliegen als een stormwind van vroolijkheid, hij was, met zijn overbruisende jeugd, de skydsgut mijner verbeelding en de ideale gids door dit land. Maar deze die zou komen, zou hij...?
Gisteren, juist toen de boot uit de Sognefjord de Laerdalsfjord instoomde, was hij zich komen presenteeren, zoo heelemaal geen skydsgut om te zien: met zijn ouden grijzen flambard en zijn buisje, zweemend naar het rood der noorsche boerderijen. Maar met het open gezicht — van helblauwe oogen, zwarte wimpers en helderen mond onder strooien snor — en een rug, zoo recht om er een lineaal langs te leggen, had hij zoo beslist zijn voorwaarden, kloppend met de opgave van Baedeker, genoemd en zoo zonder zich op te dringen op mijn besluit staan wachten, dat ik opeens had geweten: dit was mijn skydsgut door de Vaiders! En ziende dat zijn dienst was aanvaard, had hij plechtig me uit zijn portemonnaie een strookje papier aangereikt van één bij vijf centimeters, waarop zijn naam in potlood: Mons Kroken, en had zich toen zwijgend en deftig verwijderd. Dus hij beloofde wel iets, maar als hij doch neen, hij kon niet tegenvallen ! Zie, daar kwam hij aangestapt, de flambard wat in den wind, de zweep geschouderd als een buks, aangestapt naast Stjaerna, zijn zwart paardje, dat aardige, kittige ding. Neen, dat kon niet tegenvallen — en mijn jubelend op de kjaerre springen was één danken aan God, dat ik dit nu mocht hebben. Mijn luttele bagage en boeken onder
4



me, in den platten bak, waarop de stol staat, het leeren zeil over de beenen getrokken en vastgeknoopt: en daar ging het vooruit de Vaiders door!
Eerst een rustige morgenrit. Een vlakke baan door het wijde dal, waardoor de Laera naar zee gaat, maar heel langzaam, als wilde ze hier blijven, 't Was hier ook zoo vredig, ook waar het zoo grootsch blijft. Het Laerdal, voor Noorwegen gemoedelijk wijd en breed en rustig, was toch ook omzet door hooge rotsbergen — en de witte houten kerkjes aan de stille wateren in de schaduw dier hooge bergen waren als altijd, ook hier, een beeld van grootschen vrede. Daarbij, hoog boven ons lichtte een nog rood-getinte hemel; Stjaerna, het zwarte rondehippetipje, draafde voor eigen pleizier; de kjaerre liep vanzelf, en Mons op zijn zitje achter mij, kon praten en zwijgen— hoerah, de reis was begonnen, en zulk 'n origineele, ouwerwetsche als deze!
De reis, want men reist om er eens heel uit te zijn. En daarom moet men zoo'n medelijden hebben met die Engelschen, die voortdurend op weg zijn om buiten de Engelschen te komen, en die dit, wat hun nu reeds zoo moeilijk is, nooit meer zullen bereiken, als Chamberlain's wensch vervuld is en de gansche aarde vol zal zijn van Engelschen.
Mij was trouwens ook reeds gebleken dat dit „er eens geheel uitkomen" hier zoo gemakkelijk niet ging. Noorwegen is nu eenmaal in de mode, en dus was alles, hotels, booten, kariolen, en kjaerren bedekt van toeristen. Wel niet zoo vol als de rotsen te Gudvangen met hun namen, want daarop hadden alle jachten en schepen naar Stal-



heim hun visite-kaartjes geschilderd — 't recentste was S. M. Württemberg 1903, maar toch wel zoo druk, dat ik zelfs op de Hoogstraat te Rotterdam nog minder 't gevoel had gehad dat mijn portie lucht reeds weggehapt en mijn plaats ingenomen was, dan soms in zoo'n toeristen-omgeving. Hier daarentegen leefde men in eigen sfeer. Men kon op gezelschap wachten, men kon ook, zooals ik nu, vroeg weg rijden en zich vermeien in zalige eenzaamheid, en het volle hotel vroolijk voorbij rijden voor een volgend stiller.
Daarbij, hoe origineel en ouwerwetsch was dit reizenI Hier had nog nooit de trein gefloten, nog nooit de stoomboot getoeterd. Vijftig kilometers, 't kon ook wel een paar honderd zijn, noordwaarts en zuidwaarts, nergens een weg dan deze grintweg, die is een der heirbanen van verkeer en beschaving, want de kortste verbinding tusschen de twee grootste steden des lands, Bergen en Christiania. Dus geen romantisch ontvluchten van het rumoer, zooals men bij ons de door geen stoom verjaagde stilte ook nog kan vinden op de Vliehors en in Otterloo, maar zóó alsof de ééne weg van Rotterdam naar Amsterdam liep over de Vliehors en door Otterloo. Dit reizen wordt nog eens rusten. Want de twee honderd kilometer die u van het eindstation scheiden, blijven twee honderd kilometer, en een paard blijft een paard, zelfs al is het er een van het Nordfjordras, door Jonas Lie beroemd gemaakt in zijn: Nordfjordhesten, ja zelfs al heet het Stjaerna. En geen weg dan de weg; hem dus genieten in alle lengte en breedte, want wat voorbij is keert niet weerl Het breede Laerdal ratelen we nu door. Blauwgroen zijn de



dauwfrissche weiden en bruinrood de carré's der boerderijen met talrijke bijgebouwen, en een enkele maal schittert, als een zeldzame verrassing, het wit van 'n kerkje en 't lichtgroen eener pastorie tegen haar schaduvvigen boomgaard. Soms staat er op het plein voor het posthuis één enorme wilg — onze dorpslinde. Eenzaam, zonder „joelende jeugd spelend aan zijn voet", staat daar die wilg, als verloren in het wijde dal tusschen de hooge rotsbergen, zooals ik me ook als verloren gevoel in dit wijde, zwijgende, grootsche land.
Onverpoosd ratelt ons karretje intusschen verder, en in deze morgenfrissche sfeer deel ik mevr. Valborg Isaachsen's bewondering voor de noorsche wegen, karretjes en paardjes, en gevoel ik dat ik nooit genoeg kan hebben van dit reizen dat is één vroolijk ritje over een vlakken weg omringd door rotsbergen. Langzamerhand klimmen we, de bergen naderen, en de bruisende Laerdalself (rivier) komt ons tegemoet springen. De grond wordt schraler, en de zuivere lucht is vol van de geuren der bergweiden, waarop witte en roode en hazenklaver, campanula en scabioos hun laten, maar sterken bloeitijd vieren tusschen rotsgruis en mager gras. Want al meer en meer krijgt de rots de alleenheerschappij. Waar er echter nog een weideke of gerstakkertje is ontgonnen — „gangs gemaakt" zooals ze in Overijsel teekenachtig zeggen — daar levert dit een zeldzaam gezicht. Niet om den schralen oogst er van gemaaid, maar om den enormen arbeid er aan besteed. Elk akkertje toch bijna is omringd door 'n soms meer dan één meter hoogen en breeden muur van rotsklippen en keien. Grootvader heeft de



onderste, allergrootste en nu reeds verweerende uit den akker naar den kant getorst, vader de middelste, al niet meer zóó zware steenen er heen gedragen en zoon de bovenste, al kleiner wordende keien er op geworpen. Wie straks den akker erft, erft ook den muur, die is een Gibea der gedachtenis aan zijn voorgeslacht. En nooit kan hij dien akker verkoopen. Dat zou een zonde zijn tegen zijn voorvaderen en tegen zijn nakomelingen. Neen, dan nog liever een laagheid begaan — zooals in Lagerlöf's Jeruzalem Ingmar Ingmarssen zijn geliefde Gertrud verlaat om de vrouw te huwen die door haar rijkdom hem in staat stelt de Ingmarshoeve, den voorvaderlijken hef en 't kinderlijk erfdeel, te redden van de vennootschap van opkoopers en sloopers. Dit door banden van piëteit aan zijn grond verbonden zijn is niet de minste poëzie van het leven van den boer. Wij stadsmenschen toch wonen vaak in huurhuizen, waar, den dag vóór wij er introkken, misschien nog de grootste barbaar sliep. En zoo we al het voorrecht hebben in onze vaderstad ons geslacht een tijd te kunnen nagaan, dan moeten we soms zien, dat het huis met die mooie tuinkamer, door grootvader nog gebouwd, op „geen stand meer" wordt getaxeerd, zoodat het nu onbewoonbaar is geworden en de tuinkamer voor teerpakhuis dienst doet. Hoe vast en onaantastbaar voelt zich daarentegen de eigengeërfde boer I Dat van geslacht tot geslacht deze gaard eigen huis en hof was, maakt hem rijk, al is hij nog zoo arm. Inderdaad worden de gaarde al armer, naarmate de weg klimt en de akkers al steeniger worden. Trots hun poverheid echter houden ze, al is het in miniatuur, iets van de grandezza



van een noorsche boerderij. Van dichtbij bezien, hier zeldzaam armoedig. Een paar bij de hand liggende rotsblokken wat netjes gelegd zijn het fundament, wat boomstammen en zelf gezaagde planken in elkaar gezet vormen het huis, en dit is bedekt met berkenbast en zoden. En zoo is het dak meteen een weideke, dat bij de schaarschte van gras hier vlijtig wordt gehooid, en met een rotsje wordt bezwaard, opdat 't niet wegwaaie. Maar naast dit staat een dergelijk huisje; er in rechten hoek tegenaan weer één en op diezelfde manier weer één, en zoo vormen woonhuis en korenschuur, veestal en bakhuis, houtschuur en werkplaats een kring gebouwen om den open hof, die zoo doet denken aan een middeleeuwsch klooster of ridderhof in miniatuur. Neen, als de boer over zijn hof van houtschuur naar stal, en de boerin van bakhuis naar keuken gaat, dan moeten zij zich, me dunkt, vrij voelen in deze hun eigen wereld, die zeker in hun oog niet klein is ook.
Naarmate we echter klimmen, worden de gaarde zeldzamer, en dra is het rots en nog eens rots. Ongetwijfeld zijn we nu in het land der reuzen, waarvan Asbjörnsen zoo mooi weet te vertellen. Volgens Baedeker en de geologen is daar niets van aan. Zie die Strandterrassen — om zoo te zien: een keienweg halverwege een steilen berg — volgens hen zijn die ontstaan door de branding der zee die vroeger hier den berg ondergroef en losbrokkelde; die Morainen zouden dan zwerfblokken zijn, door de gletschers indertijd van de bergen meegebracht, en die Jattegrytar holten door kolkende stroomversnellingen in de vorige rivierbeddingen geboord. Ik geloof er niets van, al hebben ze misschien op een examen gelijk,



en houd dit met de sprookjes voor gewoon reuzenwerk. Die Jattegrytar, wel die zijn wat ze heeten: kookpotten der reuzen, waar ze hun zeehondjes en elandjes in stoofden, die Morainen wel dat zijn de rotsjes, waar ze mee kegelden en die daar nu zoo zijn blijven liggen, toen de vervelende menschjes hun spel kwamen storen: en die Strandterrassen, wel dat waren hun voetpaadjes. Ja, ik zou het eigenlijk heel natuurlijk vinden, als daar boven gindschen berg opeens een reus zijn hoofd opstak en hij, mij pietepeutertje ziende, zóó moest lachen, dat door den stormwind van zijn lach ik, met Stjaerna en al, het dal weer invloog.
Als dit tot mijn verbazing echter niet gebeurt, krijg ik langzamerhand oog voor wat aan deze versteende reuzenwereld leven geeft — en dat is het water. Zie, het is hier alles en alleen rots. Geen akkers lachen van zon en zegen, geen wildzang schatert in 't kreupelhout, geen faun blaast zijn schalmei, geen vredeleven waart rond onder stammen met hoogwuivende kruinen — hier heerscht het starre, grootsche zwijgen der rotsen. Maar het water is hier het leven. Het babbelt, spreekt, lacht en loeit; het loopt, vliegt, danst en rent; het schatert, stormt, beukt en rameit, maakt zich wild en wit van woede, en dan rustig en vredig, en is altijd levend, klaar en doorzichtig, hemelschrein. Hetzij het als een lieve waterval (fos) van een zwarten rotsmuur afspringt, als één sprankelregen van diamanten en paarlen, en halverwege zijn val gaat stoeien met den wind, een elf gelijk die haar witte kleedje laat wapperen in de zon; hetzij het als een diepdoorzichtig bergmeer in hare klaarten de goudforellen laat spelen of de kleurige rotsen zich laat spiegelen op haar blauwend



vlak, een blinkend oog gelijk waarmede de aarde opziet naar den hemel — altijd is het water het levende element in het zwijgende, noorsche hoogland. Maar nooit overweldigde de schoonheid van het levende water me zóó, als toen ik door de rotskloof bij Galderne omhoog reed.
Wel had al luider en wilder ons de Laera bij het stijgen tegemoet gebruist, maar nu moest zij door den geweldigen rotsgrendel der Vindhelle zich een weg breken. Welk een werk! Mij dunkt ik zie haar, zooals ze na een kalmkrachtigen loop over de hoogvlakte, de zee zoekende, boven voor dien rotsgrendel komt te staan, die haar den weg naar het dal verspert. Want de rotsen zijn elkaar genaderd en stapelen zich nu steil omhoog, en het paadje, waarop wij omhoog klauteren, kronkelt zich met moeite langs de rotsblokken, soms onder rotsmassaas door, zoodat we elk oogenblik vreezen voor een ondoordringbaren rotsmuur te zullen staan. In werkelijkheid staat nu daar boven de Laera voor dien rotsgrendel. Ze kan er niet door, onmogelijk kan ze door die zwijgende, doodsche steenmassa heenbreken. Maar het leven laat zich niet door den dood opsluiten; de Laera moet er doorheen, zoo zeker als ze leeft. Hoor ze razen en bulderen daarboven, woedend over dien onverwachten tegenstand. En dan ... de bergen beven, werkelijk, ze is doorgebroken. Daar komt ze aangeraasd in donderende vaart, witte wolken van water voor zich uitjagend. Naar beneden schietend klopt ze zich tot blauw-wit schuim op de onbeweeglijke blokken, dan stapelt ze zich bruisend op tegen een muur onverzettelijke rotsen, zoekt met gebrul een uitweg terug, stoot echter op haar eigen razende vaart en boort dan in bliksemsnelle kolkingen



een gleuf, waardoor ze in witte woede haar schuimende wateren perst, die dan in razende vaart onder een donderend hoerah naar beneden hollen — dat is de Svartegjelfos. Bevend en gebukt kropen we voort onder de overschaduwende rotsdreigingen op het smalle wegje boven den donderenden, wit-kokenden afgrond. Als Stjaerna eens schichtig werd op dit wegje, slechts hier en daar door een opstaanden rotsklip afgesloten van den kolkenden afgrond! Als Mons eens of als die bergen Gelukkig, daar opent zich de rotskloof! Het wordt lichter, wijder, stiller en na een oogenblik staan we op een hoogvlakte, omringd door hooge bergen, stil voor een eenzaam, van ouderdom zwart, houten kerkje.
Het was de Stavekirke van Borgund, wellicht nog van vóór 1150. ') Ik stapte af, terwijl Mons doorrijdende, om aan het eerste huis den sleutel te gaan halen, in een oogenblik weg was. Geheel alleen bleef ik achter vóór het oude, zwarthouten kerkje. De morgenzon omstraalde me mild van den hoogen hemel en de grootsche bergen stegen met majesteit omhoog. Waarom — dacht ik — hier een kerk gebouwd? In ons laagland is het kerkspitsje, boven de olmkruinen uitstekend, een schoon symbool van het omhoogrijzen dat het gezonde hart wil doen uit de moerassen van het platte leven, maar hier? Welk een povere omhoogstreving van dit houten gebouwtje bij dat majestueus omhoogrijzen dier reuzenbergen! Hoe klein dat
') Deze Stavekirte van Borgund in 't Laerdal is wel te onderscheiden van die van Borgund bij Aalesund. De laatste, uit dezelfde eeuw, in 1869 gerestaureerd, en kort geleden voor vele onbehuisde slachtoffers van den brand te Aalesund een tijdelijke verblijfplaats, is echter dezer dagen, naar de couranten melden, geheel door brand vernield.



kerkje! Hoe nietig ik en benauwend-verlaten! Hoe zwegen ze die trotsche bergen! En of ik zong of stierf, zij zwegen en ze zouden daar altijd staan en zwijgen. O, een uitweg uit deze grootsche verlatenheid, o een verbreken van dit neerdrukkende zwijgen.... Daar hoorde ik de Laera bruisen, daar hoorde ik het leven. Maar een leven dat is strijden meer dan harmonie, strijden meer dan vreugde bedrijven — ons leven. Want wat we willen, mogen we niet; waar we om schreien, zullen we 't ooit bezitten? En ondertusschen dwalen we op en neer tusschen een tevroeg en een telaat; we zijn blind, en moeten vooruit; we weten onszelf een doode vlieg, en moeten doen als een held — ach, hoe hooger en dieper we willen leven, wij, gevangen vogels, des te meer slaan we onze vleugels bloedig tegen de ijzeren kooi met de koperen grendels. En toch — we weten ook: het leven overwint den dood, het kleinste zaadje splijt de rots en het zwakste leven doet de ijzeren kooien en koperen grendels in stukken springen. Breekt zich de Laera niet een baan door den rotsgrendel der Vitidhelle? Wat is weerloozer dan water en onbeweeglijker dan rots? En wat is natuurlijker dan dit wonder, wijl het water leeft? En wat is eenvoudiger, dan dat dit wonder een geweldigen strijd oproept? Ons leven nu is toch sterker dan dat van de Laera? Dus opgaan, overwinnen, vreugde bedrijven? Moeilijk, ach onmogelijk eigenlijk voor den eerlijke.... en toch onvermijdelijk. En in zijn hulpeloosheid schreeuwt dan de mensch om God. Laat dat „schreeuwen" voor ons slap geslacht, dat van leven vaak niet meer dan den vorm, en van godsdienst weinig meer dan een burgermansmoraaltje



behield, wat al te bar, enghartig en onwetenschappelijk zijn, me dunkt de nakomelingen dier Vikingen hebben die oude Psalmisten w^l verstaan als deze spraken van hun schreeuwen, ja hun brullen tot Jaweh. De Vikingen.... ah, speelt me hier de romantiek geen parten, die nergens zoo ingeburgerd is als in 't Noorden? Is dat geen kale drukte, me op dezen klaren Augustusmorgen van 1903 te gaan opwinden voor de Vikingen? Neen, want nu zoo nuchter mogelijk: waaraan doet dat zwarte, houten kerkje van Borgund dadelijk denken? Immers onmiddellijk aan het zwarte, houten Vikingschip, nog in Christiania te zien in den tuin achter de Universiteit! Diezelfde sombere kleur of liever kleurloosheid, en dezelfde stijl en afmetingen. En daaruit dezelfde conclusie: wij met onze electrische salonsteamers en gepantserde slagschepen tegenover die Vikingen met hun grootendeels open booten, waarmede zij Europa gingen veroveren - wij met onze gerestaureerde kathedralen en onze verwarmde catechisatielokalen met vensters van kathedraalglas tegenover dit donkere kerkje, ja we doen grooter: zijn we 't ook? We hebben t ons gemakkelijker gemaakt; ook mooier....?
Daar bracht een meisje me den sleutel, en toen ik haar gezegd had dat ik mezelf wel den weg zou wijzen, ging ze vriendelijk heen. Terwijl ik het kerkje opensloot, bleek het er nog donkerder te zijn dan ik vermoed had. In die dagen had men hier nog geen vensterglas, en bij den dienst zullen de kaarsen van het altaar wel 't eenige licht zijn geweest. Ik moest dus de deuren openlaten om iets te zien van de primitieve zuiltjes en het eenschepige koortje met halfronde apsis. Opeens bekroop me de lust



om een indruk te hebben van zoo'n middeleeuwschen misdienst bij kaarslicht. Ik sloot gauw, als was ik bang dat me iemand op 't brandgevaar opmerkzaam zou maken, de deuren en stak, midden in de kerk staande, wat lucifers aan en hield die boven mijn hoofd. En bij het weifelende licht en de zwarte schaduwen was 't me, als was ik omringd door oude stoere gestalten, die geknield opzagen naar den witten priester bij het altaar, die aanhief: de profimdis. Mijn lucifers gingen uit, en in den donker doorleefde ik nog eens een dergelijk oogenblik te Rome in de San Agnese-Catacomben: na een ondergrondsche wandeling in den weeken schijn van bevend kaarslicht langs graven en over graven eindelijk de kerk: een spelonk, voor niet meer dan dertig menschen, met ook te eenvoudig heilig gereedschap; dèt een kerk voor de eerste Christenen, hun opperzaal voor de hoogtijden des levens? En toch zuiverder dan in den schitterenden San Pietro vernam ik daar het de profimdis, de klacht die opstijgende wordt een lofzang tot Hem, van Wien de psalm zingt: Hij is ons een Toevlucht en Sterkte; daarom zullen wij niet vreezen... al werden de bergen verzet in het hart der zeeën.... Hij is ons een Hoog Vertrek.
En naar buiten tredende scheen 't me niet vreemd meer, dat hier te midden van deze zwijgende bergen een kerkje was gebouwd. Wel trof me nu ook uitwendig het innig nationale van den bouw. Want de daken — en van buiten is het bijna enkel dak — loopen kunstig in en over elkaar en hebben die eigenaardige drakenkop-versieringen die men aan de stevens der Vikingschepen terugvindt. Het onderste dak der kirke rust op een rij lage zuiltjes, die op een



borstwering staande, een gemoedelijke gaanderij om het gansche kerkje vormen, een schuilplaats bij onguur weder. De in verhouding hooge portalen zijn rijk versierd met houtsnijwerk van phantastische drakengestalten, figuren en slingers, soms ook met runen als deze: Thorir raist rioiar thissar tlian Olan misso: Thorir schreef deze runen op de Olafsmis. Op eenigen afstand een klokkentoren, of klokkenstoel {Stöpel), ook, hoewel van lateren datum, zwart van ouderdom, met het eigenaardige afdakje dat aan onze oud-friesche kerktorens herinnert.
Maar ginds stond Mons reeds op me te wachten; en dus draafde ik naar mijn kjaerre, die nu vroolijk verder ging ratelen. Even voorbij 't nieuwe kerkje van Borgund — een bespottelijke naaperij van het oude — wees Mons me een Engelschman, natuurlijk een hengelende. Hij keek er zelf van op, want hij had me juist verteld dat deze hengelaars al noordelijker, naar onafgevischte wateren boven Throndhjem waren getrokken. Daar zat nog zalm! Daar had den vorigen zomer zoo'n uit Zuid-Afrika teruggestuurd generaal een rivier gepacht voor 3000 kronen, en in drie weken aan groote zalmen, die hij ter engelsche markt zond, zijn water vrij gevischt. Onze Engelschman had echter niets gevangen. Een oogenblik later echter kwam een boertje met een in wilgenlot verpakte zalm in de hand ons vragen of we hem dien lax — ik geloof naar Nystuen — wilden meenemen. Mons en ik keken elkaar eens aan, en ja: we hadden beiden schik in het vrachtje; er was hier dus wel zalm, maar 't boertje bleek den Engelschman te slim af, zei het knipoogje dat we elkaar gaven.



Maar nog meer dan het geval amuseerde mij het praten met Mons. Want hij geloofde in mijn Noorsch. Terwijl toch ieder ander mijn Noorsch had beantwoord metEngelsch, hoogstens met Duitsch, geloofde hij er in, en deed tenminste of hij me begreep. Ja, hij had er plezier in, mij te onderrichten dat de esp asp, de lijsterbes rogn, de gerst byg, heette. En toen ik hem vertelde dat bij ons de overijselsche boeren den esp zoo aardig „Kloater peppel" noemden lachte hij dat die hier ook bij de boeren wel klirrepappel heette. Waarop ik verder vertelde, dat zij bij ons ook matigs zeiden voor „veelmalen", precies als hier: „matige 'Tak: veel dank". En hoe gul was hij met zijn matige Tak! Niet alleen bracht hij het met den hoed in de hand na elke versnapering op iedére pleisterplaats, maar ook telkens als ik zijn voorbeeld was gevolgd, en bij een sterke wegstijging naast de kjaerre was gaan loopen, kreeg ik daarvoor een matige Tak, omdat ik het Stjaerna gemakkelijk had gemaakt. Toch was M o n s geen babbelaar; neen, hij kon zwijgen als een aristocraat en een boer. Begon hij, achter me gezeten, weer een praatje, dan behoefde ik slechts niet te antwoorden en dadelijk zweeg hij. En er was reden tot zwijgen. Al stijgende, de naar beneden bruisende Laera tegemoet, bereikten we langzamerhand een dier vlakten die men in Noorwegen op en tusschen de bergen vindt, het Fillefjeld. De verre sneeuwbergen van JotunUeim (Reuzenhuis) schitterden op tegen den blauwen hemel en de midzomerzon straalde over eenzame vlakten, stille wateren, brokkelige rotsen en een enkele saeterhut op een armelijke weide. Hoe in zichzelf gekeerd was deze natuur, zichzelf genoegzaam in haar hoogen



trots. Geen kleurenweelden van bosch en beemd, geen vogelengefluit over lachende akkers, maar een volklinkende stilte, eerst recht vernomen als een klokje van een koe op den saeter even klonk, als een echo van verre. Wat zou men hier spreken? Zwijgen was hier het bewijs dat men deze ernstige, weemoedig-schoone natuur zag en verstond. En zoo zwegen we maar, terwijl de onvermoeibare Stjaerna nu een steilte opkroop, dan met zoo'n razende vaart naar beneden vloog dat ik er duizelig van werd en me moest vasthouden, en aldoor zóó onverdroten voortdraafde dat ik er honger van kreeg. Maar toen ze te Maristuen, waar we zouden middagmalen, werd uitgespannen, na van zes tot twee uur 56 kilometer te hebben afgedraafd en geklommen, was ze nog even frisch als,
ja als Stjaerna zelve.
Maristuen — evenals 't volgende station Nystuen, een dier Fjeldstue waarvan de eerste in 1120 door koning Eystein werd aangelegd, om reizigers op te nemen en in den winter de wegen open te houden — was reeds in 1300 een geestelijk gesticht. Nu, midden in den korten, maar hevigen hoogland-zomer, lag het roode hotel in groene weiden en sappige boschjes lachend tusschen de diep-blauwe wateren en de hoog-schitterende sneeuwbergen, maar hoe bar zou 't hier 's winters zijn, daar nu de sneeuw nog zoo vlak bij lag op de bergen en in de schaduw de wind zoo ijzig sneed. Ik klouterde een berg vlak bij 't hotel op en halfweegs las ik de groote letters in een rotsblok gehouwen: Denne (deze) Wei (weg) er anlangt af C. J. Hammer 1790. Hoe, deze steile helling dus blijkbaar de oude weg, nog in 1790 gebouwd als een kunststuk,



waarop de maker zich kon beroemen! Wat hebben wij 't dan mooier en gemakkelijker! Voor de oude Fjeldstue verrees 't groote, roode hotel met belvedère, en het dynamiet heeft er wel voor gezorgd dat de nieuwe weg heel wat vlakker was dan het kunststuk van 1790. En toen ik met de vele logé's in de kleurig-houten eetzaal, bediend door meisjes in museumachtig nationaal kostuum, zeker copieuser tafelde dan men indertijd in de Fjeldstue deed, zei ik nog eens: wat hebben wij het toch mooier en gemakkelijker! Maar ook: platter en vlakker. Rotsen slaan we plat, en we willen een half fleschje bier drinken op een belvedère, die brutaalweg de eeuwige sneeuwbergen staat aan te gapen. We kunnen en durven immers alles — wat zouden we dan schuchter doen tegenover die stille majesteiten, wat spreken van heiligschennis tegenover een ernstige natuur? En door de herinnering aan onze alles platmakende hoogheid werd ik al onrustig, en begon te luisteren, of daar nog geen trein floot en geen tram voor het hotel stilhield? En al stoorde niets de bergstilte, ik werd toch eerst weer rustig toen ik in de kjaerre zat en luisterend naar Stjaerna's hoefgeklep: rikketik, rikketik met zoo'n duizelingwekkende vaart den berg begon af te vliegen, dat ik tegen mezelf zat te knikken op 't gedans van de kjaerre, om dan den volgenden steilen berg gemoedelijk op te kruipen naast Stjaerna en Mons, met de leidsels om den arm, de zweep als een geweer op schouder, den rooden zakdoek fladderend uit den zijzak van 't buisje en 't mes in de scheede op zijde — dat mes, zijn Tollekmv, waar hij zoo trotsch op was, dat hij me er tweemaal speciaal op gewezen had dat het beslag van nysölv (nieuwzilver) was.



Ondertusschen heb ik de Laera voor het laatst zien schuimen en bruisen, want nu zijn we op 't hoogste punt van den weg door de Valders, op de waterscheiding tusschen oostelijk en westelijk Noorwegen. Hier loopt de weg dwars door een Saeter. Om ons het speelsch klokjesgebengel van het vee dat, tusschen de rotsen door, van 't grootbloeiend maar armelijk gras en van de dwergstruiken graast, en voor ons de breede, houten hut, waarin de Saeterjente den geheelen zomer boter en kaas maakt. Zie, een van die kleine, magere koetjes staat met haar ééne poot in de vuile sneeuw, terwijl ze een paar aan de sneeuw staande klavertjes wegsnapt, en daar Is de Saeterjente ook voor de deur der hut! Langzaam nu Stjaerna, dat ik kan zien of ze gelijkt op Synnöve Solbakken! Maar nauwelijks kan ik zien dat ze mijn vroolijken groet rustig, niet zonder zelfgevoel, beantwoordt, zoo vlug vliegt de sneldravende Stjaerna nu naar beneden. Schijnbaar in volle vaart tegen rotsen aan, die op 't laatste oogenblik zich openen, of waardoor het dynamiet een weg baande, onder overhangende rotsen boven een razende, schuimende Fos. Telkens ook andere, maar altijd ernstige uitzichten over rots en water, saeter en gaarde. En genietend van deze stille natuur, waarin het regelmatig hoefgeklepper van de dappere hippetip Stjaerna het eenige geluid is, voel ik me één worden met dit zwijgende land en tehuis geraken bij deze nobele, gemoedelijke menschen.
Want gemoedelijk dat ze zijn, tot in het onzegbare toe. Wie toch verwacht de plaats, waar de keizer te voet gaat, bestrooid te vinden met frisch groen van den juniperus; wie ook die berekend te vinden op meer dan één
5



persoon; wie ook daar vergast te worden op 't gezicht van de winterpelzen, wel niet zoo statieus als de onze, maar zóó gemoedelijk opgemaakt met een rand zwart laken en kleurige wollen knoopen, dat ze n mensch midden in den zomer naar den winter doen verlangen? Wie ook, die 's ochtends vroeg wil afrijden, kan vermoeden, dat als hij 's avonds - vaer saa god! (als 't u belieft) heeft geantwoord op de vraag: — caffeen pan Rununet? (de kamer) er dan 's morgens een half uur vóór zijn afrit een aardig meisje op zijn kamer komt, die gesmeerde boterhammetjes klaarzet en de koffie vast inschenkt voor den zoeten jongen? Maar dan had ik de deur niet afgesloten? Neen, dat had Mons me wel afgeleerd! Want toen Stjaerna haar eerste nachtkwartier betrok, en ik reisboeken, parapluie en dergelijke dingen, die een ander mensch ook wel eens noodig kon hebben, mee naar binnen had willen nemen, had Mons me zoo gemoedelijk uitgelachen om mijn bezorgd gesleep, dat ik alles stil had laten liggen, begrijpende dat ik me in zoo'n houten hotelletje in 't binnenland tehuis
behoorde te gevoelen.
Frisch, als was ze zes weken in de wei geweest, komt Stjaerna me 's morgens weer halen. Ze gunt me geen tijd om goed te gaan zitten, of daar gaat het weer: kleppeklep, tikke-tik, plakke-plak met haar snellen hoefslag over den gladden weg, vroolijk als een veulentje. Stjaerna loopt niet, Stjaerna danst: de kortgeknipte manen, de bles tusschen de opstaande ooren, het ronde, zwarte lijf, alles danst aan haar, terwijl haar onbeklepte oogen alles opnemen. Onverwachts houdt ze met een schok midden in haar vaart stil, om aan een waterbak aan den weg, waardoor



een bergbeekje stroomt, wat te drinken, en even onverwachts is ze weer in vollen draf. En dat puur voor haar plezier, alsof ze wilde zeggen: — och, de menschen zijn er om te tobben en te zwoegen, maar ik, Stjaerna, om te huppelen en te dansen, eens prettigjes te schrikken en op zij te springen, en dan te draven en te rennen voor de Stolkjaerre.
Onderwijl hebben we het urenlange bergmeer Vangmjösen bereikt. Hoe wijd en geweldig grootsch is het hier! De verre, glinsterende sneeuwtoppen van Jotunheim staan, felflikkerend omhooggesteigerd, scherp tegen den blauwen hemel; beneden ons ligt het zwartblauwe bergmeer, donker, diep en geheimzinnig, en tusschen de heldere hemelhoogte en de donkere basis een heele scala van kleuren. Potlood-zwarte, recht uit het water rijzende rotsen grimmen uit de schaduw de zonnige, violette en groene bergen van den overkant aan, tegen wier voet een enkele lichtkleurige gaard met zijn bruin-roode bijgebouwen leunt. Van de grijze rotsen, brokkelig als tot puin geschoten reuzenburchten, zweven en huppelen kleine Fosser naar beneden en als de zon fonkelt, en parelen sprankelt op hun witte schuim, glijdt er een glimlach over de rimpelige rotsgezichten. Morgenwolken zweven luchtig en hoog weg over verre smeltendblauwe bergen; beneden op de groene weiden aan het water heeft een roode gaard 't zich gezellig gemaakt, of schittert een wit kerkje, klein en prettig, als een zachte melodie in een breedgedragen hymne.
Maar daar steekt de wind op en met zijn geduw in den rug vliegen we de helling op, hooger en hooger, vlak boven het nu bruisende bergmeer. En dan de helling af,



aangejaagd door den vliegwind en meegedragen door de gevleugelde Stjaerna, nu onder roode rotsen door, die zoo sterk overhellen dat niet alleen men zich onwillekeurig bukt, maar ook de weg zelf soms voortloopt onder 'n op palen rustend afdak, dat den reiziger moet vrijwaren van neerrollende rotsjes - en dat, terwijl loodrecht onder ons de witgekopte golven wild bruisen en klotsen; waarlijk, het is mij precies griezelig genoeg. Maar voor Stjaerna en Mons nog niet. Want het is alsof ze elkaar aanhitsen, om dan als slotgrapje bij een wegkromming zoo'n scherpen draai te nemen, dat ik me moet vastklemmen om niet tegen de rotsen of te water geslingerd te worden, en het ééne wiel van de kjaerre zich reeds
optilt maar Mons komt kalm met zijn volle zwaarte
op dien kant van 't karretje leunen en lacht even: - meget pent! (alleraardigst).
Toen ik goed en wel bekomen was van den schrik, bemerkte ik dat we, wel met tusschenpoozen, maar toch voortdurend daalden; de eenzaamheid lag achter ons en we naderden de beschaving. De gaarde werden grooter, de akkers vruchtbaarder en de kerken talrijker. Wel bleef het landschap nog grootsch, vooral doordat de verre sneeuwbergen door hun fel gebhkker ook de stillere tonen ophaalden en beheerschten, maar de symphonie was rustiger, spande de ziel niet zoo tot ernst en zwijgen, kreeg iets van een pastorale, waarbij een praatje wel past. En zoo vroeg ik Mons, wiens zacht gezicht van helderblauwe oogen onder zwarte wimpers nu niets had van 't verweerde gelaat van een koetsier door de Valders, of hij altijd skydsgut was geweest.



— Neen, natuurlijk niet, hij was immers Skraedder!
— Een Skraedder, Mons, een eerzame kleermaker?
— Zeker; maar 's zomers was er geen werk voor de Skraeddere en dan moest hij toch wat verdienen.
— Ja, voor vrouw en kinderen, dat begreep ik.
— Neen, gelukkig nog niet, for gamle Foraeldre!
— Voor zijn moeder en vader! Dus die leefden nog!
En toen zwegen we, en ik vond dat Mons een mooi
leven had: 's winters bij moeder thuis en's zomers als een heer door de Valders rijden.
Maar nu was de beurt aan Mons om mij uit te hooren, en zijn open staalblauwe oogen zeiden me, dat ik toch vooral de waarheid zou zeggen, toen hij me vroeg:
— Of we in Holland niet heel groote paarden hadden, veel grooter dan Stjaerna?
— Ja, daar kon hij van op aan: dat was zoo.
— Nu, hij had gehoord dat heel Holland één weide was en dat de paarden er zoo groot en sterk waren dat ze wel twee duizend kilo konden trekken 1
— Wel vier duizend! waagde ik voor de eer van Holland.
— Nu, hij kon dat wel aannemen, 't was anders verbazend vierduizend kilo! Als ik dan maar toegaf dat ze niet zoo hard liepen als Stjaerna — en 't gebaar, waarmede hij naar haar wees, was als een zegenende liefkozing.
En toen ik haar vroolijke dapperheid geprezen had, begon hij me als belooning weer te onderrichten en het verschil aan te wijzen tusschen furu en gran (grove en fijne den).
Want we waren nu midden in donkere bosschen gekomen. En de geurige dennenlucht, de Waldeinsamkeit



en het Waldesrauschen deden me opeens denken aan Asbjörnsen's sprookjes, en vooral aan dat wat C. Honigh ook bij ons bekend heeft gemaakt van De twee jongens en de drie woudreuzen. Die jongens verdwaalden op een bedeltocht voor hun ouders 's avonds in het bosch. Maar nauwelijks hadden ze zich van heide en mos een bed gespreid of daar hoorden ze snuiven en snuffelen, en al spoedig een stem: „ik ruik Christenbloed." En meteen dreunde de grond als door een aardbeving. Nu wisten ze, dat er woudreuzen naderden. Ze vluchtten achter een dikken den en daar zagen ze de boschreuzen aankomen. Zoo groot en plomp waren ze, dat hun hoofden tot de toppen der boomen reikten. Drie waren er, en met hun drieën hadden ze maar één' oog, dat ze om beurten gebruikten. Midden in 't voorhoofd hadden ze een gat, daar legden ze het oog dan in en richtten het met de hand. Die het oog droeg, ging altijd vooruit; de anderen volgden en hielden zich aan den eersten vast. Maar de oudste jongen liep achter hen aan en hakte met zijn kapmes den achtersten reus de hielpezen door, zoodat deze een verschrikkelijken schreeuw gaf, waar de boomen van schudden. De reus viel achterover, en de grond dreunde en daverde als bij een aardbeving. Hij schreeuwde zoo hard dat de voorste reus er van schrikte en vergat zijn oog vast te houden. Het viel op den grond, en de jongste jongen snapte het dadelijk weg. 't Was grooter dan twee schotels te zamen en gaf zooveel licht, dat het den jongen klaarlichte dag scheen, toen hij er doorkeek. Nu moesten de boschreuzen wel zoete broodjes bakken, want bulderen hielp niets, nu ze niet konden zien. Maar de jongens gaven



't oog eerst terug, toen de vrouw der reuzen hun twee stalen bogen en twee emmers goud en zilver had toegeworpen. De jongens keerden vol vreugde naar hunne ouders terug, die nu geen armoede meer te lijden hadden, maar de reuzen gingen met hun vrouw naar 't gebergte en nooit meer heeft men daar gehoord van reuzen, die rondsnuffelden naar christenbloed.
En ik, kijkend naar die mossige rotsen, soms werkelijk op reuzen gelijkend, uit wier top en aan wier voet de dennen, soms ook weer echte „woudreuzen , in de hoogte schoten, verbaasde me opnieuw, hoe echt en breed de dichtende volksgeest in die sprookjes teekent. Hoe zuiver is hier toch uitgebeeld die schuchtere vreeze voor het oerwoud, die mensch en dier „skovtagen (door het woud gepakt» maakt, zoodat ze 't woud werkelijk als een wezen zien dat hun kwaad wil; hoe aardig spelen hier ook nog reminiscenzen door aan den tijd toen het heidendom moest wijken voor het christendom, en hoe typisch dat sinds die dagen de reuzen moesten uitwijken naar de bergen!
Maar wat? Ben ik ook skovtagen? Ik zit daar met groote oogen en uitgestrekten arm en breng er eindelijk uit: — zie dan toch Mons!
Maar Mons knikt slechts even, daar 't nog al duidelijk is, dat ze daar de Jernbane aan 't leggen zijn. Zoo waar, daar is de spoorweg! Door het zomerhout is een kloof gekapt, een gapende wonde in het levende hout. De nog gisteren frisch-bebladerde takken liggen te verdorren, een scherpen doodsgeur van zich gevend. Door het dal ligt een dijk van rotsblokken, met dynamiet uit de bergen



gehaald. Overal grondwerkers, en opzichters met lange meetlatten in de hand.
Neen, dat hadden ze nu niet moeten doen! Dat was een beleediging voor Stjaerna; een moedwillig wegjagen van de eenzaamheid; 't was echt een misdaad. Wel voelde ik het onnoozele van mijn verzuchting, maar het deed me toch goed ook Mons achter me te hooren brommen: dat ze daar toch onbehoorlijk gauw opschoten naar Fagrenaes!
— Wanneer, naar hij dacht, de trein dan zou loopen?
— Naeste Sommer!
— Aanstaanden zomer al! Dus — zoo troostte zich mijn trots nog al egoïstisch — ik was dan een der laatsten geweest die de Valders nog bijna geheel per kjaerre had afgedraafd, en dit niet als een grapje, maar als 't eenig mogelijke, natuurlijke en onvermijdelijke. Zeker, de Valders liep wel niet weg, maar den volgenden zomer bracht de trein reeds van Christiania misschien tot Fagrenaes, dus tot midden in de Valders. Dan kwamen de „Erholungsbedïirftigen" en de dames met mooie nationale pakjes en de heeren met bloote kuiten en bergstokken, en dan gingen ze misschien ook in een kjaerre toeren, terwijl de trein hen voorbij snorde. Maar dan was het onvermijdelijke, het kenmerk van het echte er af; dan was het „Spielerei" geworden, als zou men bij ons nog eens met de trekschuit meegaan van Amsterdam naar Haarlem.
Ondertusschen hoorde ik Mons achter me ook al mopperen, dat het tegenwoordig door de Valders niets meer gedaan was, dat er al bijna geen kariolen meer gezien werden, en de reizigers de kjaerre ook reeds gingen verachten voor de tweespannige wagens van de Reiseselskab, en dat



dus voor zijn part de treinen en de electrische trams konden komen. En — voegde hij er aan toe — straks gingen we in zoo'n sanatorium overnachten, en nu moest ik toch maar alles uit de kjaerre meenemen, want je kondt nooit weten....
— Zeker, dat begreep ik best: als men zoo in de sfeer van treinen en sanatoria was gekomen moest men oppassen 
Om tenminste in wat beter stemming te komen, gingen we uitrekenen wat Stjaerna kon verdienen voor degatnle Forae/dre. Ze had wel veel gekost: 300 kronen, maar met 40 a 50 kronen per tocht door de Valders — ongerekend mogelijke retourreizigers die hij morgen in Dokka zou krijgen — had ze zich gauw vrijgedraafd, en dan had hij wat voor den winter.
Maar ook dit praatje was gauw op, en ik merkte dat mij tenminste de reisdaemon voor 't oogenblik verlaten had. Voor mij was de tocht door de Valders voorbij. Voor Stjaerna echter nog lange niet, en zij had er niets op tegen nog heel wat uren voor de kjaerre te draven. Zie, hoe dapper ze weer begon aan dezen steilen klim, als had ze Mons' en mijn beleefdheid, er af te springen, niet noodig, wat we toch maar deden. Het was een lange, lange klim. Soms stak Mons zijn hand in de spaken der wielen, en zijn voet onder het wiel zelf, om Stjaerna eens wat te laten uitblazen. Ondertusschen klom ik aldoor, heel alleen. Op het hoogste punt, eer de weg draaide, keek ik om: daar lag de Valders. Op den voorgrond deden de heerachtige, rijke gaarde het heel deftig op de goede akkers; verderop spiegelden blauwe heuvels in de rivieren



die zoet gleden door fluweel groene dalen; nog verderop rezen de donker-purperen rotsen, met gran begroeid, uit de witgekopte, donkerblauwe wateren, en hoog boven dit alles uit stonden de verre sneeuwbergen te schitteren in het blauw, zij de allerschoonste en de allerheerlijkste, waar ook de eenzaamheid en de reuzen woonden. O. dat dit nu al weer voorbij was, voorbij, en ik had dit schoons nog niet half gezien, niet half gehoord en genoten ....!
- Matige Tak, zei Mons, die me had ingehaald, den hoed afnemende, omdat ik zoo vriendelijk was geweest
voor Stjaerna.
- Mange Tak, herhaalde ik onwillekeurig, toen ik weer insteeg. Eerst toen ik het gezegd had, vroeg ik of dit geen dwaas woord was geweest. Maar neen; ik had zooeven afscheid genomen van de Valders, die ik met Mons en Stjaerna zoo heerlijk had doorgereisd, en bij mijn afscheid was ik zoo gewoon-menschelijk begonnen te klagen, totdat Mons me dat afgenomen en daarvoor 't veel mooiere en zeldzamere danken me in de plaats gegeven had. Neen, 't was geen dwaas woord geweest en dus zei ik het zachtjes nog eens — en me dunkt, 't was niet alleen tot de Valders, tot Mons en Stjaerna dat ik nu zeide: Mange Tak.



TUSSCHEN SAGEN EN RUÏNES.
Daar is toch geen sprookje zoo teêr en onwezenlijk, of liever van zulk een hoogere wezenlijkheid, als de werkelijkheid kan zijn.
Want 't ging nu alles zonder tooverij of hekserij toe: ik stond in den nog nuchteren ochtend van een Augustusdag van het jaar des regens 1903 op het dek van de Poljhem; en ik wist het nog heel goed: gisteren middag waren we van Stockholm gestoomd — een heerlijke vaart over de zeevijvers der Scheren tusschen boschrijke eilandjes, met nu en dan een dorpje of een aristocratische landhuizinge, terwijl we soms een gemoedelijk houtschoenertje of visschertje passeerden. Ik herinnerde me ook nog hoe de kapitein, galant als een Zweed, me met een buiging de Leeuwarder Courant van Donderdag 30 Juli had gebracht, en hoe ik, wat doezelig geworden van dat zien aldoor maar punch drinken dier Zweden, me daaruit frisch gelezen had aan .... aan het Verslag van het Bezoek van het Koninklijk Echtpaar in Groningen en, de courant



aan den kapitein „voor een volgenden Nederlander" terugbrengende, bij mezelf besloten had, dat — want wie anders dan de „stanfriis" Johan Winkler zou zich op reis de Leeuwarder Courant laten opsturen? — dus Johan Winkler die in zijn bekend nederduitsch en friesch tongvallenboek („Dialecticon") reeds Dantzig, Koningsbergen en Rügen als tot ons taalgebied behoorende had gerekend, nu een paar dagen geleden naar Gotland was gegaan om ook dat daarbij te annexeeren. Ook wist ik heel goed dat Gotland, met de oude havenstad Wisby (of Visby), nu voor ons lag, maar eveneens dat ik moest oppassen dat de het dek schrobbende matroos me niet natputste, en ook dat de Poljhem met zijn verschrikkelijke stoomfluit me weer niet zoo'n stomp tegen de maag gaf. Er was dus niet het minste mysterie bij en de verstoktste paragraphenmensch en reglementenbetrachter zou tevreden erkennen dat hier nu eens niets achterstak — en toch een sprookje was het, niets anders dan een sprookje.
Dat zou toch de pure bespottelijkheid zijn zichzelf aldus te beschoolmeesteren: „hier ziet ge de Oster Sjön, oftewel de Baltische Zee, hier zoo licht van kleur van wegens haren kalkbodem enz.", terwijl men alleen tijd en oogen heeft om op te letten of de kristallen poorten van het zeepaleis, waarop men door de huppelende en doorzichtige golven heen de zon ziet spelen, nog niet opengaan, en de nimfen in sluiers van lichtgroen en blankblauw — die feeïge kleuren die de zee nu reeds draagt te hunner eer — komen spelemeien bij het geschater van water en zon! En daar dat land, dat is niet Gotland, ook al zoo lichtkleurig door dien kalkbodem, met warempel vier ordente-



lijke windmolens, net als bij ons in Holland — alleen staan ze bij ons behoorlijk op één lijntje en niet zoo boven op 't krijtgebergte — neen dat is geen land als elk ander; wat dat voor een land is, daar moet men de Sagen over hooren, aldus:
„Bij het begin aller dingen lag in de wereldzee een schip, Raftinut geheeten, en dit was zoo groot, zoo groot, dat iemand die als kleine scheepsjongen naar de groote wimpel klom, een grijsaard en wit als een duif was geworden wanneer hij weer beneden kwam. De marsen waren gevuld met aarde, en d:t was het zaailand ter proviandeering van de bemanning. Eens tuimelde hiervan een os met ploeg en al naar beneden, en hij viel in de kombuis in den ketel met erwtensoep, en met veertien sloepen moest men daarin drie weken zoeken voor men den os terugvond. Op zekeren dag wilde de kapitein, die met zijn schip in de Spaansche zee kruiste, eens de Östersjön bezoeken. Met bovenmenschelijke moeite brak hij zich een weg door de Sond, maar toen hij in de Östersjön was, wilde hij terug. Het wenden echter wilde niet lukken; het schip moest gelicht worden. Nu werd er een gedeelte van den ballast over boord gezet — en deze vormde aan den eenen kant Gotland en aan den anderen kant Öland. Waar Rafiïnut heenging, weet niemand; maar dat het bij storm en noodweer nog in zee rondspookt, staat vast.'
„Gotland - zoo vervolgt een andere legende - bleef echter ronddrijven, 's Nachts zagen de schippers het eiland op en neer drijven, maar 's morgens, bij zonsopgang, verdween het weder onder de golven, om, zoodra de nacht inviel, weer boven te komen en te gaan rondzwalken op zee.



Niemand durfde er te landen, hoewel men wist dat het vast en boven water zou blijven, zoodra er een vuur op was aangestoken. Thjelvar waagde het eindelijk met zijn mannen, ontstak oen vuur en het eiland verkreeg zijn vastigheid; en tot op dezen dag heet de baai, waar hij landde, „Thjelvarvik."
En nu een jong windje, op wattige rose wolkjes, op dat land toehuppelt, dat, binnen de geel-glanzende contour van zijn rotskusten en krijtheuvels, blauw-groene bosschen en welige landouwen laat pralen in de morgenzon, nu doet het er niets toe dat de geologen kunnen aantoonen dat vroeger de zee veel verder over het land spoelde, dus 't eiland heusch is opgestegen uit zee, want wij zien het voor ons als een zich realiseerend sprookje oprijzen uit deze feeachtige zee. Ook laat Visby ons in deze stemming. Amphitheatersgewijze geleund tegen de kalkrotsen (klynt) ligt de oude stad aan zee. Een stad van enkel ruïnes. Toen ze jong was zag zij de heele wereld tot zich komen, was ze een vorstin onder de steden, en schitterde met fabuleuze pracht en praal. Sinds reeds lang vergeten en verstorven, eenzamer nu dan zij ééns was gevierd, leeft zij echter onsterfelijk als een schoone doode, eerwaardiger dan ooit, in haar versiersel van enkel weemoed en herinnering. Als wachters over haar eerwaardheid staan de ontelbare torens harer rechte ringmuren, hoog opgericht, en 't grimmige gezicht gekeerd naar de zee die ze eens beheerschten — maar door en over die ruïnes klimt het levend groen en over die rechtlijnige gebouwen en torens en muren strooit de morgenzon zooveel stofgoud dat het alles schittert en fonkelt en spran-



kelt van leven, maar van onnoembaar oud, van roerloos, oostersch, aristocratisch leven. Zoodat Visby is een arabische stad, onder oud woestijnstof in sappig oasegroen en felle zon, maar aan een koele zee gelegen - dus een sprookje dat werkelijkheid is geworden. En hoewel we naderen, toch blijft het zoo. De Pol/hem stoomt nu langs een dierbaar oud brikje - en waar ziet men die nog?dat aan de ra's de 's nachts natgeregende zeilen gaat drogen, de haven in. Hoe stil is deze voormalige Hanzehaven 1 Niet slaperig-stil, als bv. Damme, eens de groote havenstad van Brugge, thans dommelt aan een dood vaartje, maar levendig-stil nu de lichte golfjes uit die mooie zee zoo frisch babbelen met de oude kade. En de bouwvallige muren en torens rijzen met hun ongerepte majesteit zoo vlak aan de haven dat de kennismaking met Visby onwillekeurig begint met de beklimming van den ringmuur.
Het steile walpad loop ik op, klauter dan, gelokt door een „verboden toegang," een brokkeligen muur op en sta bovenop een bolwerk, Skansen. Een klein ventje zit rustig op den rand en laat zijn afhangende beenen tegen de oude steenen trommelen, ter begeleiding van een liedje, waarvan ik niets versta. Hij is blootshoofds en zijn gelig haar ziet stoffig alsof hij bepoederd is met rui'nestof evenals alles hier die grijze ruïnekleur draagt. Al deze oude bouwwerken zijn opgetrokken van de kalkrotsblokken, genomen uit den krijtbodem {klynt), en zijn daarom saamgegroeid met de natuur, er mede geassimileerd. Precies als dit geelharige jongetje, wiens helder liedje een harmonisch contrast is met deze ruïnes. Want aan den voet der Skansen strekt zich een frisch park uit, waaruit



hier en daar groote brokken muur oprijzen. Dat zijn de resten van den Visborg, in zijn tijd een der geweldigste sloten van het geheele Noorden. 1 rotsch en grimmig heetten zijn talrijke hoektorens, als Kik ut en Sluk-itpp: wijdsch van naam waren de gebouwen binnen de geweldige muren als Amiralitets-kastillet en Kanslihuset, krijgszuchtig die koningen en stadhouders die uit deze ridderzalen neerzagen op de zee waar zij vochten met zeeroovers of daar zelf vrijbuiterden. In naam ter verdediging van Visby's haven, inderdaad een twistappel voor zweedsche, duitsche en deensche legers heeft „det stora (groote), starka och harliga Visborg" geen schoone geschiedenis en een smadelijk uiteinde gehad. Vóór de Denen het bij den vrede van Lund (1679) aan Zweden moesten teruggeven, lieten zij het gedeeltelijk in de lucht springen, en de geweldige bouwheer Koning Karei XI liet in Visborg 
twee koninklijke kalkovens aanleggen, waarin Visborg werd omgezet tot kalk, voor de paleizen van Stockholm en Karlskrona. En thans liggen de armzaligste hutjes van Visby met kleine tuintjes achter het plantsoen waar eens zich statige ridderburchten verhieven, en de norsche toren Slokop de zee bedreigde!
Gelukkig dat de ringmuur grootendeels is blijven staan. Hij dateert uit 1288 toen de heidensche „offerstede" (Vi = offerplaats, by = stad) een voornaam lid van het Hanzeverbond en de misschien belangrijkste stapelplaats van den noord-europeeschen handel was geworden. Want de handelsweg van Perzië en Indie naar Europa liep toen langs de Wolga naar Novgorod, en van Novgorod naar Visby, zoodat dan ook de Gotlanders in Novgorod hun factorij, de „Goten-



hof" en twee kerken hadden, gelijk de Russen in Visby eveneens hun handelskantoren en een eigen kerk bezaten. En zoo werd Visby de Beurs van Noord-Europa, waar de kooplieden van Lübeck, Brugge en Amsterdam hun oostersche waren kwamen inslaan, Visby kreeg gezag en gaf het Wisbysche zeerecht — in 't platduitsch zegt Baedeker, in 't middel-nederlandsch zeggen wij — het „Waterrecht, dat de Kooplüde und de Schippers gemaket hebben to Wisby." Maar nog meer kreeg Visby een fabelachtigen rijkdom. Een oud rijmpje zegt er van:
Goud wegen de Goten op weegschalen log;
Met d' edelste steenen zij bouwen;
De varkens eten uit zilveren trog;
Van goud is het spinwiel der vrouwen.
Eigenlijk staat er in 't oorspronkelijke: „zij spelen met d' edelste steenen." Maar onwillekeurig werd het bouwen door de herinnering aan de St.-Nicolaus. Deze was de voornaamste der zeventien stadskerken — waarvan er nog maar één, de St.-Maria in gebruik is, — door de prinselijke koopstad, als door een bouwmanie aangegrepen, opgericht. En toen de St.-Nicolaus zich hoog op de helling, waartegen Visby lag, verhief, toen plaatsten die handelsvorsten in haar westelijken topgevel, midden in de beide roosvensters, twee enorme karbonkels, die, zegt de sage, zelfs 's nachts zóó fonkelden dat zij de zeelieden tot een baken waren.
In elk geval moet Visby fabelachtig rijk zijn geweest. Want dat een kleine stad — van de ± tachtig duizend zielen mochten alleen de kooplieden, de goudsmeden en



de bakkers, een tien è twintig duizend binnen de muren wonen (een aardige tegenhanger van koopluitrots tegenover adeltrots) — zoovele kerken kon stichten, zegt daarvan misschien nog niet zooveel, als dat het dezen ringmuur kon bouwen. Deze geweldige muur begon aan de haven, klom langs de Skansen omhoog, over de hoogste klynt, om na de stad geheel afgesloten te hebben weer in zee te dalen. En op dezen muur stonden de tot zeventig voet hooge torens; — waarvan er nu nog acht en dertig staan, — terwijl tusschen deze een menigte hang- of zadeltorens, waarvan er nog slechts acht over zijn, zich omhoog beurden.
Geen wonder dat de koopman, in de laatste jaren der dertiende eeuw op deze Skansen staande, zich een vorst gevoelde. Daar die wijde zee was zijn gebied, waar zijn schepen schatten haalden van verre; deze stad van kerken en hooge huizen was zijn paleis, en deze ringmuur, grimmig oprijzend uit de stadsgrachten, zijn tegenweer en vaste burcht 1
Ik wandel op, klim van den muur af en ga, terwijl me een span van die Gotlandsche hitjes (skogsrttss) wild voorbijsnort, door de Sodra Stadsporten buitenom verder. En nog meer dan boven op de Skansen kom ik hier onder den indruk van dit wonderwerk van verweerkunst. Op het smalle paadje stoot mijn voet telkens tegen een ouden muursteen van kalkrots, en grijs, zooals hier alles grijs is. Boven me de blauwe hemel, gelijk die helder staat boven een vroolijke zee, waarvan ik ook hier de breede frischheid inadem. En vóór me de lange lijn van den machtigen muur, bij deze morgenzon hei-jong van



kleur en zóó weerbaar als telden we nóg de veertiende eeuw, en toch zoo sprookjesvreemd als een versteende fantasie van 't Oosten; en op den muur de gekanteelde torens als zoovele reuzenwachters, versteend in hun wil om te waken over de heerlijke veste Visby, en toch gedwongen haar tragischen val te aanschouwen. Tweegroote bressen in den muur vertellen daarvan. De eerste sloeg de koning van Denemarken, Valdemar Atterdag, in 1361. Valdemar was een monarch voor wien het volbrengen van zijn plicht moet bestaan hebben in het doen van zijn wil. Nobel, doorzettend, ijskoudberekenend, heden dat achteloos wegwerpend waarvoor hij gisteren alles waagde, een man van recht, mits hij den norm des rechts kon aangeven, begonnen als enkel overwinnaar en na jaren van verdiende ballingschap geëindigd als boeteling, maar trots alles een koning, kreeg hij zijn bijnaam Atterdag van het veerkrachtige van zijn karakter. Want bij het onberekenbare van zijn gewaagd leven placht hij te lachen: — I morgen er det atter dag, morgen komt weer een dag! en zoo noemde hem zijn volk Atterdag. Dat die Hanzesteden zich te hoog verhieven, en zijn plannen meer geld vereischten dan hij bezat, was voor Valdemar reden genoeg om Visby aan te vallen. In 1361 landde hij met een groot leger, en wat er toen gebeurde vernemen we een paar minuten verder. Daar ligt de Korsbetmngen, d. i. de Kruisweide, een glooiend grasveld, waar op een geringd kruis van kalksteen nog deze inscriptie leesbaar is: anno dotnini MCCCL.XI seria tertia post ) acobt ante portas Wisby tn manibus danorum ceciderent gutenses, hic sepulti, orate pro eis d. i. in het jaar



onzes Heeren 1361 den Dinsdag na St. Jacob (27 Juli) vielen de Goten vóór de poorten van Visby door de handen der Denen. Hier zijn ze begraven. Bidt voor hen.
Op dien dag toch deden 1800 burgers, vertrouwend op hun goed recht en dapperheid, een uitval om den roover te keeren, maar vielen allen. De stad opende de poorten voor Valdemar, die een stuk der muren liet neerwerpen, en door de bres de stad binnentrok. Op de markt liet hij drie van de grootste vaten die te vinden waren plaatsen, en beval dat deze binnen drie zonsondergangen moesten gevuld zijn met edel metaal; zoo niet, dan zou Visby verwoest worden. Zoo rijk was toen de stad, dat reeds den eersten dag de vaten waren gevuld.
Dit herlezende zag ik weer het groote schilderij van den zweedschenschilderC. G. Hellqvist (+ 1900), waarvoor ik eenige dagen geleden in het Nationale Museum van Stockholm zoo lang had stil gestaan. Onder het doek, in 1882 te München geschilderd, staat: Valdemar Atterdag brandskatter Visby. Op een troon zit hij, de man van ijzer, met de donkere, meedoogenlooze oogen. 't Is alles purper, de troon met het opschrift Waldemarus, de trappen en de koninklijke mantel, los om 't kuras geslagen. En daar komen de burgers met hun schatten: geld, armbanden, gespen, ketens en vaatwerk van filigraanwerk en massief goud (zooals nog in 't zelfde museum onder oude kleinoodiën van Visby een halsketen is te zien van een kilogram goud) van alle kanten komen ze; een prinselijk koopman, wiens page bezwijkt onder den last der kleinoodiën, een jong echtpaar hun kindje aan de hand, een monnik met scherpe, vragende trekken, tot een bede-



laar toe met zijn muntstuk, allen komen om die gierige vaten te vullen. De smalle, weelderig versierde koopmanspaleizen schouwen vreemd toe. Hoe stil is het op deze markt, waar anders in alle talen van het Noorden grootsche ondernemingen worden opgezet en afgewikkeld. En in de zware stilte niets dan de klank van 't edel metaal, dat, met woede neergeworpen, door den koninklijken roover niet eens zal worden geteld, maar eenvoudig gemeten. Scherp en valsch klinkt het anders zoo welluidend metaal! Koud zit echter Valdemar toe te kijken, alsof 't hem niet aanging, en hij eenvoudig een plicht vervulde. Meesterlijk heeft Hellqvist naast den troon een geharnasten schildwacht gezet. Als een rots van ijzer, staat daar deze, onbewegelijk, met gesloten vizier. Hij is het eigenlijk die het geheele tafereel beheerscht, de Blinde Macht, waaraan de koning gehoorzaamt. Valdemar troont daar niet als triumphator; hij zit daar zonder deernis ja, maar ook zonder vreugd, wel onverzettelijk, en volkomen verzekerd dat hij deed wat hij wilde en wilde wat hij deed, en toch met een zweem van bevreemding in de koude oogen, zooals een man van groote daden midden in de aangrijpendste gebeurtenissen soms zich zelf aan het werk kan zien en zal vragen: „ben ik het, die dat daar doet?" Deze Valdemar is geen harteloos roover van beroep, geen geboren geldwolf — maar, dat moest nu maar eens uit zijn met die grootdoenerij van die kruidenierssteden, en hij zal bij de gratie van zijn zwaard hun geld eens gaan uitgeven zooals een koning dat doetl Eigenlijk moest &1 het geld in handen zijn van den koning! En God dan? vraagt hem het scherpe monniksgezicht. Voor zulke ijdele



vragen heeft Valdemar nü geen tijd. Als in één dag deze vaten gevuld zijn, zal hij de woningen, pakhuizen, kloosters en kerken toch laten plunderen, ja tot de kerkklokken en de karbonkels van de St. Nicolaus toe in zijn schepen laten dragen — om dan in een schipbreuk al zijn schepen te verliezen, en zelf ter nauwernood zijn leven te behouden! En een leven dat van dan aan één nederlaag wordt, en in angst en twijfel eindigt, zoodat hij op zijn doodsbed hulp smeekt van de stichtingen, die hij ten zoen had opgericht, en roept: — Help mij Esron! Help mij Sorö, en gij, groote klok te Lundl Maar nu zit hij in zekerheid, gebiologeerd door die ijzeren figuur naast zijn troon, een machtige op den troon, en toch een al te menschelijk mensch!
Ik wandelde op, en voelde een vreemd medelijden in me met het arme Visby, dat niet meer had misdaan dan dat het al te voorspoedig was geweest. En nog dieper gevoelde ik dit, toen ik, na een verdere wandeling langs muren en torens, voor de tweede bres stond, in 1525 door de Lübeckers in den muur gebroken. Lübeck was van den beginne Visby's concurrent. In 1280 maakten ze nog een bond tegen de zeeroovers, maar reeds in 1293, dus slechts vijf jaar nadat Visby zijn prachtigen muur bouwde, besloot de Hanze dat van het hof van Nowgorod nog alleen naar Lübeck appèl kon worden aangeteekend. Van dat oogenblik hield Visby op de regeerende stad der Oostzee te zijn. Lübeck nam de leiding in den oorlog der Hanze tegen Valdemar, Visby ging achteruit, en de eens zoo trotsche stad werd in 1525 als vrijbuitster door Lübeck getuchtigd.



De deensche admiraal Sören Norby toch had zich er genesteld, en pleegde met zijn kapervloot voortdurend zeeroof op de duitsche schepen. Lübeck duldde dat niet langer, nam de stad in, brak een bres door den muur, gooide de haven dicht, en reeds in 1530 schreef Maria, de zuster van Karei V en regentes der Nederlanden, in een openlijk schrijven: „Visby was eens de voornaamste handelsplaats der Oostzee, en nu liggen haar tempels in ruïnen; dat is Gods wil, die daarmede wil aantoonen dat er op deze aarde niets is te vinden, waarop men zich kan verlaten."
Overweldigd door het weemoedige van die muren en torens, half jammerlijke ruïnes, half verweerwerken zoo trotsch als men zich maar kan denken, en daarbij door die zonverlichte kalksteen zoo hel opstaande tegen die felkleurige zee, stond ik op de hoogte bij de Norra Stadsporten lang te kijken, doodstil, of — zooals de Zweden zeggen: tyst som muren, stil als een muur.
— Das hatten Sie ja nicht geahnt, dass es hier so wundervoll ware. Ja, ich sah' sogleich dass Sie kein Schwede sind. So Hollander? Nun das ist einerlei; hollandisch ist ja plattdeutsch. Nicht? Nun, auch gut, aber wundervoll ist Visby. Ich komme hier nun schon zehn Jahre jeden Tag, und es wird jeden Tag schoner. Sie bleiben hier lange? Ich werde Ihnen alles zeigen. Schaffen Sie den Baedeker nur fort.
Het was een oude grijze heer, met groote blauwe brilleglazen onder een strooien flambard, die me met zulk een vaderlijk gezag toesprak, dat ik dadelijk den Baedeker gehoorzaam bij me stak. En nu kreeg ik een lang verhaal



dat hij eigenlijk uit Pommeren kwam, en oeconoom was, maar nu zijn boerderij had verhuurd. Sinds dien tijd had hij eerst Visby ontdekt. Vroeger was hij er wel honderdmaal geweest zonder het eenmaal te zien. Hoe dat mogelijk was? Wel, vroeger was hij er altijd gekomen met zijn bouwknecht, en daar deze, heelemaal geen vriend van het Gothenburger-stelsel en vindend dat het onderscheid tusschen stad en buiten vooral hierin bestond: dat er in de stad geschonken werd en buiten niet, dan regelrecht naar de utsktinkningsbolag ging, om te probeeren in hoe korten tijd hij beschonken kon zijn, terwijl zijn meester nergens oog voor had dan om zoo spoedig mogelijk de stad en de verleiding maar weer achter den rug te hebben. Nu deze er woonde, deed hij eiken dag een bedevaart langs al deze torens en ruïnes, en met den dag werd Visby hem dierbaarder. Maar 't mooiste bleven toch de St. Katarina en Jungfrutornet. Daar was ik toch reeds geweest? Niet, ja, hij moest nu gaan eten, maar de Jungfrutorn lag daar voor mijn neus, en de St. Katarina, die zou hij me dan wel eens wijzen, daar kon toch niemand me brengen dan hij alleen.
Daarmede ging de oude heer naar huis. Een oogenblik later zat ik aan den voet van den Jungfrutorn, en herlas zijn legende: „er was in Visby een zekere Nils Guldsmed komen wonen, wiens dochter zóó hoogmoedig was dat zij in straatdeunen bespottelijk werd gemaakt. Om zich te wreken ging Nils Guldsmed naar Valdemar Atterdag en vertelde dezen van Visby's rijkdom. Maar daar Guldsmed Valdemar niet voldoende kon inlichten, verkleedde deze zich als koopman en reisde zelf naar



Gotland. In Visby echter kon hij niet komen; de poorten bleven streng voor vreemdelingen gesloten. Maar een zekere Unghanse, die onder den rook der stad woonde, nam hem gastvrij op. Deze Unghanse had een zeer schoone dochter, en het duurde niet lang of het meisje was verliefd op den knappen koopman, in wien zij geen verrader vermoedde. En daar zij vrijen toegang tot de stad had, kon zij hem al die inlichtingen geven, waarom hij verzocht. Toen hij genoeg wist, nam hij afscheid met de belofte over een jaar weder te komen. En mocht het soms geen vrede zijn, dan moest zij vooral een witte vlag uitsteken, zoo zou haar en haars vaders huis geen leed geschieden En toen Valdemar 't volgend jaar met
zijn leger weer naar Denemarken was gevaren, medenemende Visby's rijkdom, macht en eer, herinnerde men zich, dat gedurende het beleg uit Unghanse's huis een witte vlag had gewaaid, zag men dat zijn huis van plundering was verschoond gebleven, en begon men vermoedens te mompelen. In haar grenzenlooze droefheid, dat haar liefde 't verderf was geworden van haar vaderstad, bekende Unghanse's dochter alles. En het oordeel luidde dat zij levend zou worden ingemetseld in den toren aan de zee, die sedert Jiingfrutornet heet. Maar ook hier kon de schuldige jonkvrouw geen rust vinden. Eiken Dinsdagnacht staat zij tusschen de kanteelen van den toren, en ziet uit of niet eene van Visby's dochteren haar komt verlossen — want zij kan geen vrede krijgen, zoo niet een maagd van Visby aan de liefde haar leven offert, en met haar bloed verzoening doet over de schuld van Unghanse s dochter.
In het plantsoentje aan den voet van den Jungfrutorn



zat ik, luisterend naar het eentonig ruischen der zee op het strand van kalkgruis, langen tijd me te verdiepen in deze sage. Niemand stoorde me. Want hoewel Visby nu een badplaats heet, eenige malen vereerd door een bezoek van den „Reisekaiser", en in 't bezit is van een enorm Stadshotel met bijbehoorend Paviljong, waren er in dezen regenzomer bijna geen badgasten. Hier tenminste was er niet één. Daarbij liep het naar tweeën, het uur waarop de Zweed middagmaalt, zoodat alleen een paar kinderen aan zee naar aardige kalkformaties liepen te zoeken — en deze negeerden me zooals alleen kinderen dat koninklijk kunnen doen. En zoo in eenzaamheid luisterend naar die sage, erkende ik de schoone realiteit er van. Geen oogenblik kreeg ik last van de-vraag: of dit nu heusch zoo gebeurd is? Ook beving me niet de lust tot allegoriseeren, noch minder tot moraliseeren. Neen, deze sage is poëzie, de volkspoëzie die den val verhaalt van de schoone maagd Visby. In dien val is schuld, zeker, maar 't was reine liefde die den val veroorzaakte. Wie durft de liefde veroordeelen, ook al weet hij dat de liefde een mensch soms meer laat doen, dan een mensch geoorloofd is te doen? Is de liefde niet het absolute vertrouwen, en is het niet de wijsheid des doods die zegt dat niemand te vertrouwen is? Het is waar, de liefde is niet voorzichtig, maar leidt zij ook niet uit de kelders van angst en onzekerheid op de vrije velden der vreugde en zonnige kennis? Maar helaas, de mensch is zwak, en zijn arme ziel kan dronken worden van dien sterken zonnewijn, en smadelijk is zijn val; en als hij valt, valt er zooveel. En schuldig verklaard gaat hij gewillig en bevende tot de boete, en toch: hoe



noodzakelijk en goddelijk-recht ook de weg der boete is, vrede is er op dien weg niet te vinden. Alleen liefde verzoent liefde's schuld. Slechts hoogere en sterkere liefde schenkt herrijzenis aan de liefde door eigen schuld gedreven in den dood. O het is waar, om te schreien waar, dat Unghanse's dochter door het gevallen Visby levend is ingemetseld in den Jungfrutorn, maar het is even waar, om voor te danken waar, dat zij nog eiken Dinsdagnacht uit haar kerker opstaat om te zien, of die liefde naakt die met het offer van het eigen leven haar schuld uitwischt, en Visby zal geven haar herrijzenis.
Dit is zoo innig-poëtisch waar, dat het heiligschennis is dit te willen gaan realiseeren. Zooals Emilie FlygareCarlén heeft gedaan in haar roman Jungfrutornet, een werkje uit den nabloei der zweedsche romantiek van 961 ouderwetsche bladzijden. Door het breede, zoete Zvveedsch is de lectuur er van niet onaangenaam, en daar men geen oogenblik de gedachte krijgt dat het meenens gaat worden, laat men zich genoeglijk schommelen op de hooggaande golven dezer radicale romantiek — radicaal is men nu eenmaal in 't Noorden altijd, in de politiek, gelijk in elk genre van literatuur, ook in de nieuwste — zonder ook maar te denken aan de mogelijkheid van zeeziekte. 'tWas trouwens te verwachten dat Visby „ein gefundenes Fressen", een oestersoupeetje met champagne, moest zijn voor zekere romantiek. Vooreerst: het hartje der middeleeuwen, dan ruïnes in alle denkbare soorten, verder sagen en legenden voor het grijpen, en eindelijk de zee voor 't betoonen van Vikingermoed. Nu, Flygare-Carlén heeft ons niets gespaard. Op den voorgrond zeeschuimers,



kinderroovers en smokkelaars op wie thuis de zachtzinnigste der vrouwen en de aanminnigste dochters wachten. Op den achtergrond geweldig verwikkelde geheimzinnigheden die enorme onthullingen beloven, mitsgaders een rijke erfenis die — we zijn in de eerste helft der 19d" eeuw, toen Holland nog rijk scheen — uit Holland moet komen en waarvoor we op de reede van Vlissingen komen te liggen. En als hoofdpersoon het geroofde kind, dat in de zwaarste beproevingen wordt opgekweekt tot een branie van een held. Voor hem is de jonkvrouw van Visby! Maar, o wee, zij moet, om de bloedschuld haars vaders te verzoenen, haar liefde geven aan een doofstommen stakkert, wiens broeder door haar vader is vermoord. Zij heeft den held lief, maar offert haar liefde aan den stakkert. Maar nu blijkt op 't laatste oogenblik dat de vader onschuldig en het offer onnoodig is. Zij wil echter haar belofte aan den doofstomme gestand doen. Ook de held, die natuurlijk de broeder des doofstommen blijkt te zijn, staat zijn geliefde af aan zijn armen broeder — het wordt een combat de génerosités dat hooren en zien vergaat — totdat een pistoolschot weerklinkt van den Jungfrutorn, en men daar den doofstommen bruidegom vindt, die zichzelf 't leven benam om het geluk van zijn broeder niet in den weg te staan.
Hoe komt het nu dat de sage zelve de ziel zoo ontroert, de driedeelige roman erover niets doet, of neen de stemming bederft? Want de roman zet de sage op een draaiorgel, en maakt er van:
Komt vrienden, luistert naar mijn lied:
Wat er te Visby is geschied.



Want al die plassen tranen, al die heldendaden zoo enorm dat elke politieagent zich verplicht zou rekenen de bedrijvers van zulke buitensporigheden in te rekenen, al die fantastische verwikkelingen welke zoo natuurlijk worden opgehelderd, ze ontroerden me niet, brachten me geen oogenblik van mijn stuk, integendeel ze koelden me op, en maakten me zoo nuchter, dat ik overwoog: of die helden na hun opvoering nu eerst een broodje met ham zouden gaan eten, öf hun belasting betalen, öf hun haar laten knippen.
Deze averechtsche uitwerking is toch niet te wijten aan de romantiek? Of aan de zweedsche manier? Toch; ik meen eenigszins aan beide. De romantiek ging t pad der fantasie op, zocht daar het grootsche, en vond dat in het buitengewone. In haar jeugd vond zij het gewenschte in het Verleden, toen de menschen mooier, de harten grooter, de vuisten sterker waren. Het Verleden dan in fantastische kleuren weergevende schiep zij de voorbeeldige uitzondering. Sinds een realistischer geschiedsbeschouwing haar het geloof in 't Verleden ontnam, zocht zij het buitengewone in aparte moraal en uitzonderingsgevallen, die zij, bij gebrek aan geloof, met veel gevoelsopwinding als voorbeelden étaleerde, maar niet koninklijk oplei; en werd dus de decadente romantiek, een kerk ingericht voor café. Jong echter bleef de romantiek zoolang ze in 't Verleden geloofde, dat derhalve idealiseerde, en het weergaf eenigszins als heilige historie. Haar verlangen naar dat voorbeeldige Verleden goot over de historie het licht der sage. En de sage vergroot, maakt den gewonen mensch een buitengewonen, en daar heeft de romantiek het gewenschte



bereikt: het buitengewone is het eigenlijke, het echte. — Niets tegen te zeggen; de romantiek is een werkhypothese als elke andere; ja, minstens een zoo goede als 't realisme bv. is. Ook nog voor onzen tijd. Dat toonde Lagerlöf, die aan het realisme de romantiek paarde, in haar schitterend début: Gösta Berlings Saga. Wie echter dit fantastische werk niet als Saga leest, waarvoor 't zich geeft, laat zich öf verkeerd opwinden, öf moet zich ergeren. Maar niet slechts de lezer, ook de romantiek zelve vergat vaak dat zij het licht der fantasie en sage liet vallen over de historie. Dit vergat bv. Flygare-Carlèn toen zij haar keuze had laten vallen op dit romantisch thema. Want Jungfrutornet moest komen. Had zij dit werk niet geschreven, tien anderen hadden er voor klaar gestaan. De romantiek moest wel de hand leggen op dit gegeven. De grootsche historie, de ideale eischen, het heftig ontroerende, tot de couleur locale toe, alles gereedliggend materiaal voor een echt kunstwerk der romantiek — en 't werd de banale Jungfrutornet. Hoe werd 't zulks? Door gemis van sage stijl en sage-stemming. De poëtische gestalten der sage gekleed naar de laatste mode, en de meest alledaagsche menschjes opgevuld met sage-gedachten en woorden. Een tragisch-komische maskerade, een bespottelijk maken der poëzie. Dit willen realiseeren van de sage werd een ontbladeren van de roos, om daarna de rozebladeren, op ijzerdraad geprikt en rijkelijk besproeid met rozenwater, aan te bieden als de ware roos zonder doornen. Het werd natuur, nóch kunst; slechts zielig peuterwerk, dat den naam wilde hebben de natuur te verbeteren, inderdaad het bespotten nog niet waard was.



Hierbij werkte echter de zweedsche manier corrigeerend. De Zweed is eenmaal fantast, representeert gaarne, en leeft onder sterke impulsen. Hij doet iets altijd met al zijn macht, en groeit dan meer in zijn fantasierijke energie dan in de uitkomst van zijn werk. Kijk, die vletterlui daar geven me een aardige illustratie. Ze lagen, zoolang ik hier zat, zonder een woord op 't gras. Ineens, als door een electrischen schok, vliegen ze op, springen naar hun vletje, dat ze al dansend vlotmaken, tuimelen er in, roeien, roeien voort dat de riemen kraken en 't schuim spat, — en laten even plotseling de roeilappen rusten. Een Urker zou zich zuchtend op zijn beenen hebben geheschen, eerst eens in zee hebben gekeken, zijn maat een verhaal hebben gedaan, dan nog wat hebben vergeten, dit kalm zijn gaan ophalen, maar zou, als hij eenmaal achter de nemen gezeten was, ze niet hebben laten slippen, en wellicht eerder bij zijn netten zijn aangekomen dan deze Zweden bij de hunne.
Die branie, dat impulsieve geeft dat kranige aan den Zweed, waardoor hij minstens zoo veel verschilt van zijn „broeder" den Noor, als in 1830 de Belg van den Nederlander. Dat oogenblikkelijkgeestdriftige, onberekenbare, fantastische, ietwat theatrale, dat Karei XII het type maakt van een zweedsch vorst, en Gösta Berling het type van een zweedsch cavalier, en Strindberg, die bijna in elk boek voor een weer-nieuwere levensbeschouwing vocht zonder naar zijn vorige verder om te zien, het type van een zweedsch literator, geeft aan de zweedsche manier ook weer die zeldzame frischheid en dat gloedvolle dat aan de fantasie eigen is. Daardoor krijgt de idee van den dag een verbazende beteekenis. Daardoor leeft de Zweed



dan ook èn in geestelijken, èn, naar mij verteld werd, in natuurlijken zin van zijn kapitaal, en dat met gratie en gemoedsrust. Van de rente te gaan leven, dat mogen de Noren en zijn kinderen probeeren te doen; hij zal liever zijn luchtkasteelen betrekken. En zoo heeft nergens de mode zooveel kans de waarheid te heeten als in Zweden. Vandaar dat, toen de romantiek door Oehlenschlager in 't Noorden werd binnengeleid, en zij daar in den inheemschen mythen- en sagenschat een nieuwe wereld ontdekte, zij in 't fantasierijke Zweden door Esaias Tegnèr haar hoogste lied jubelde.
Dit verklaart en verontschuldigt een werk als Jungfrutornet. Hier spreekt de romantiek, maar eene die haar bezinning en kennis van feigen karakter verloor, echter nog geloovende in zichzelf er geniaal-onvoorzichtig op los fantaseert, en met een zelfbewustheid haar hoogsten deun zingt, die alleen wordt overtroffen door de volkomen gemoedsrust, waarmede straks het realisme bij Zweden, als Gustaf af Geyerstam, aan het woord komt, zichhandhaaft en de algemeene huldiging ontvangt. De felle tegenstellingen zijn hier inheemsch als bij hun karaktergenooten in Frankrijk. La mart ine staat niet verder van Zo la, dan Tegnèr van Strindberg of Geyerstam, en elk der eersten is niet minder Franschman, dan elk der laatsten Zweed. En de Nederlander, die geleerd heeft dat het niet goed is als fantast in uitersten, of van zijn kapitaal te leven, mag het hoofd schudden, hij heeft zijn oogenblikken dat hij den Franschman van het Zuiden of Noorden benijdt, en alleen zijn ervaring dat de Nederlander die den Franschman speelt een windmaker wordt, geneest



hem van zijn jaloerschheid. Wel zal zulk een Nederlander soms vaak dat zweedsche „faire grand" bewonderen. Zie dit Visby. Zou het ooit dien grootschen muur met torens gebouwd, die statige rij van kerken gesticht hebben, als het geen zweedsche stad was geweest? En zou deze schoone doode door een andere dan de zweedsche volkspoëzie zoo in lied en sage onsterfelijk zijn gemaakt? Ook, als zij had gelegen aan de Zuiderzee b.v. en niet aan de Östersjön?
Zelfs in 't meest materieele genoot ik van die zweedsche fantasie, toen ik in 't Paviljong ging middagmalen. Daar toch was het enkel gloria, victoria. Een feest- of concertzaal, in den vorm van een gekoepeld grieksch kruis met gaanderijen, doet dienst voor eetzaal. Onder de koepel de smörgasbord (boterhammentafel), dat luilekkerland van zure, zoute en gepeperde, warme en koude hors d'oeuvre s, in 't Noorden altijd overvloedig, hier buitensporig overdadig opgedragen rond het blinkende nikkelgevaarte met kraantjes, waaruit men zichzelf van de apetitsup (brandewijn enz.) bedient. Maar geen gasten; niet één te vinden!
Ik had honger gekregen en begon dus met meer moed
dan gewoonlijk de smörgasbord rond te wandelen en af
te proeven, toen ik verschrikt mijn vork op mijn bord liet
vallen. Boven mijn hoofd toch scheen ineens een orchest
losgebarsten. Ik keek op, en jawel; daar stond werkelijk
een man in 't zwart de maat te slaan, daar werd
werkelijk een concert gegeven. Maar voor wie? Toch niet
voor mij alleen? En ik wilde reeds, om die muzikanten
niet al te beschaamd te maken, onder de smörgasbord
kruipen, toen er gelukkig een Zweed aankwam, die als
i



weleer schrokkerige Gijs, begon alles weg te eten en te drinken met een gezicht, alsof hij 't schande vond dat er niet meer was. En werkelijk, aan den overkant nog één mensch — me dunkt, een Engelsche, een dame, die evenals ik wat rondsmikkelt aan al die eetlustmakende lekkerbeetjes zonder ons te kunnen voorstellen dat we nu aan 't eten zijn — en daar nogal één! Nu kan ik tenminste met een gerust geweten een dier ontelbare tafeltjes bezetten, en dra zit ik aan een raam onder de galerij te dineeren — eigenlijk weer in m'n eenigheid. Want de anderen zijn evenals ik weggekropen in een vleugel der eetzaal, en zij moeten ieder voor zich 't gevoel hebben zooals ik 't heb: dat ik nog nooit zoo ben voor den gek gehouden als nu ze daar zoo voor mij alleen een concert geven. En tot overmaat mijner beschaming beginnen ze nu op 't gazon voor mijn raam cricket te spelen: één jongmensch van het mannelijk geslacht, getooid met een verblindend witte broek en hemelsblauwe lendensjerp, en één jongmensch van het vrouwelijk geslacht, in een zeer lichte en doorzichtige kleeding en verbazend bedreven in schilderachtige standen en armbewegingen — en met hun beweeg en geroep de atmosfeer met den hartstocht van alle mogelijke wedstrijden vullend; en verder één dikke dame, voor de helft: moederlijke bezorgdheid en voor de andere helft: toejuichende volksmenigte, terwijl ze hierbij op mijn medewerking schijnt te rekenen, want als zij applaudiseert, kijkt zij me aan als begrijpt ze niet hoe iemand zoo onaandoenlijk kan zijn. Dat ben ik misschien ook wel, want ik betrap me er op dat ik een beetje zit te proesten over dit fantastische grootsch-doen der Zweden. Daar hebben ze op een goeden



dag Visby tot badplaats geproclameerd, en nu moet het dan maar ook een tweede Ostende worden! Het Stadshotel gebouwd met 80 slaapkamers, het Paviljong viert feest op feest — wat let dan de kleinigheid dat de badgasten uitblijven, en Visby een stadje is van 8000 inwoners op een afgelegen eiland? Is de Zweed niet juist Zweed om zulke kleinigheden met geestdrift te negeeren, en de ontbrekende badgasten er eenvoudig bij te fantaseeren en dezen een concert aan te bieden? Maar dan ook zich bespottelijk te maken? — vroeg ik, na het concert ontloopen te hebben, mijn vriend van 's ochtends, dien ik nu weder in de Studentencillee ontmoette.
Ja, gaf hij me toe, zoo waren nu eenmaal de Zweden. Groote, krachtige mannen, groote, prachtige vrouwen, maar die dan ook grootsch wilden doen. Altijd wat voorstellen, altijd elegant, en meedoen alsof ze de wisseltjes op hun bankier maar voor het schrijven hadden, terwijl ze aan chronisch geldgebrek leden — maar daartegenover ook met dezelfde gratie en hetzelfde enthousiasme ernstig, als ze dat wilden zijn. Neen, ik had dat nooit bijgewoond, maar had ik, zooals hij vaak op een dorpsbegrafenis, die stoere Zweden bij een open groeve gezamenlijk hooren zingen Nicander's lied: Mitt Hf ar en vag (mijn leven is een golf) dan zou ik erkend hebben, dat ze ook groot in ernst en weemoed konden zijn. Hij tenminste was er steeds door ontroerd en hij gaf er de schoonste liederen van zijn „Heimat" voor, om Nicander's psalm te hooren boven een geopende groeve. En dan, waren ze ook niet grootsch in hun piëteit, waarmede zij hingen aan de gedenkteekenen van hun grootsch ver-



leden? Daarin geleken ze zeker op de Hollanders?
Ik keek eens uit mijn ooghoeken op mijn grijzen, duitschen vriend, maar neen, achter de blauwe brilleglazen zag ik geen spot flikkeren en dus kon ik volstaan met een toestemmend knikje.
En als belooning van mijn niet-tegenspreken kwam toen de erkentenis dat van de 17de tot begin 19de eeuw ook hier het vandalisme aan den gang was geweest: St. Gertrud, de kerk der Nederlanders, St. Jabob, die der Lijflanders, en nog heel wat meer waren gesloopt, en dat zoovele anderen nog stonden, was wellicht meer te danken aan de weinige waarde van het sloopingsmateriaal in het doode Visby, dan aan liefdevolle waardeering der historische gebouwen.
We waren ondertusschen door de Botanische Tuin naar de bovenstad gewandeld en stonden voor de St. Nicolaus Kyrka. Machtig rees de grijze romp voor ons op, niet zoozeer door zijn enorme hoogte en grootte overweldigend, als wel treffend door een eleganten weemoed. Gaarne laat men de gidsenwijsheid — dat deze kerk als kloosterkerk der Dominicanen van 1240 tot kort voor 1400 is begonnen en voltooid, eerst in rondbogenstijl, en daarna in al bloemrijker wordende spitsbogenstijl — voor wat zij is, om zich te verlustigen in de schoonheid haar gelaten, na de plundering der Lübeckers (15251. En die schoonheid is in de eerste plaats die van den weemoed, die ontroert als men wandelt door de hier en daar daklooze, leege kerk. Machtig rijzen de pijlers, soms met fijne halfkolommen versierd, omhoog, maar een hard, schel licht uit den hoogen hemel laat het kleine dezer omhoogstreving zien.



In den vasten muur komt door roosvensters het bovenlicht, en lange spitsbogige vensters geven het wijde uitzicht, maar in die vensters bibbert hier en daar een klimopje in den tochtwind. In deze eens zoo zielvolle en bloemrijke, nu zoo naakte en ontluisterde gothiek voelt de mensch zich meer daklooze dan in een woestijn, en dat het huis Gods niet bestand bleek tegen den storm maakt hem moedeloozer dan eigen zwakheid.
De St. Nicolaus ontroert echter ook door blijder schoonheid. Want door een smalle trap in den muur bereikt men — een hoog in de lucht geheven warande. Ongeloofelijk, onbegrijpelijk; en toch is het zoo: het puin bovenop de gewelven is geworden tot één bloeiende tuin. Aan mijn voet bloost een wilde aardbei; een wilde roos haakt me vast aan haar doornen; mijn hand streelt het gladde blad van een notenboompje, terwijl mijn blijde ziel zingt: de zee, de zee! En dan een zee als deze: blauw en kleurrijk als die van Italië, maar levendiger, forscher, sterker als zee. Ja, nu versta ik de legende van de karbonkels, die dag en nacht van de St. Nicolaus, de schepelingen tegenschitterden. Zooals van hier alleen de zee gezien wordt, altijd weer de lokkende zee, zoo moest ook vandaar het eerst en het laatst, eigenlijk alleen de St. Nicolaus gezien worden. Zoolang daar hoogöp de karbonkels flonkerden, zoolang stond Visby, maar nauwelijks was de St. Nicolaus ontluisterd, of Visby viel in ruïne. Eén ruïne, dat is Visby werkelijk van hier gezien. Zie, binnen den getorenden ringmuur, kerken aan allen kant, grijze muur en torenklompen uit klimop en boomengroen zich beurend — één ruïne, maar overgoten van zon en



omwuifd van groen, èn aan vroolijk ruischende zee. O wondere wandeling op de St. Nicolaus! Huiveringwekkend, want geen hekken houdt u tegen van een diepen val in de kerk, en onwillekeurig loopt ge licht, als bang dat uw volle zwaarte dezen hangenden hof zou kunnen doen neerploffen; misleidend gewoon, want het paadje loopt door struweel en kruid boven de gewelven op en af; en trots hare kortheid een ontroering van eeuwigheidsfeer schenkend. Want hier boven op de in puin vallende schepping der menschen hoort ge het Te Deum van Gods schepping.
Mijne oogen schouwden nog lang in de schoonheid van de St. Nicolaus, ook toen wij de andere ruïnes bezichtigden — en ik deze met vermoeide verwondering zag. Misschien was het beter, zeker oeconomischer geweest de hoogste schoonheid voor de laatste te bewaren — en toch: zóó was 't wel goed. Een alomvattende blik op 't geheel toch schenkt zuiver gezicht op de onderdeelen. De onvergeetbare grootschheid van het geheel doet de kleinigheden niet voorbijzien, maar rangschikt ze in juiste proportie om dat ééne — de aparte stemmen voegen zich samen tot de ééne symphonie, waarin elke stem zijn eigen hoogsten triumf zingt. Zeker, gelijk de schepelingen de karbonkels van de St. Nicolaus zagen, en in hun schittering de glorie van geheel hun Visby aanschouwden, zoo had ik de schoonheid van al die kerken bij anticipatie gezien, nu ik die van St. Nicolaus in mij had opgenomen. Nu had ik nog slechts enkele détails wat op te halen in de reeds aanschouwde schilderij. Maar hoe rijk waren die détails!
Daar is vooreerst, vlak bij St. Nicolaus, de kerk der nederlandsche kooplieden, St. Gertrud, waarvan nog maar



één muur en deur, waarboven in steen het beeld der abdesse Gertrud, overbleef, nu ingezakt tusschen twee zwarthouten schuttingen in. Daar is verder de Helge-ands (H. Geest)-/hr£fl, een achtkantige kerk van twee verdiepingen. De onderste heeft, met haar zware achtkantige pilaren die de rondbooggewelven dragen en haar met romaansche kolommen versierde en naar den binnenkant opene trappen die naar de bovenkerk geleiden, dat deftigdonkere en geslotene van den romaanschen stijl; de bovenste, met haar ronde pilaren en spitsbogenstijl, meer de zoete energie der gothiek, terwijl ook hier een trap in den muur naar boven lokt om te genieten van 't heerlijkste uitzicht. Maar waartoe deze hoogst eigendommelijke architectuur? Door gebrek aan plaatsruimte, of misschien om de dienende zusters van het Heilige Geesthuis in de bovenkerk te vrijwaren van onbescheiden blikken, terwijl door de achtkantige zolderopening het gezang der benedenkerk zich met dat van boven kon vereenigen — eenigszins op de wijze der burchtkapellen, waar in de benedenste verdieping soldaten en gedienstigen en in de bovenste de burchtheer met de zijnen dezelfde mis bijwoonden?
Verder is daar de St. Klemens, eens een trotsche bouw in jongeren rondboogstijl, maar nu zoo vervallen, dat weinig meer dan een machtige triumfboog van zeldzaam edele lijnen, zich tusschen de hooge muren welft over een bodem waar struik en gras welig uit het puin opschieten.
Om St.-Drotten en St.-Lars niet te vergeten, die twee romaansche zusterkerken uit de 12de eeuw, enkele schreden van elkander gelegen, met hooge, als forten zoo zwaar-



gebouwde torens, zoo vreemd vlak bij elkaar gebouwd, dat het volk op den naam zusterkerken voortfantaseerend, weet te vertellen dat ze gebouwd zijn door twee rijke zusters, die elkaar zóó haatten, dat ze niet in dezelfde kerk wilden komen, en zoo eenig van architectuur dat archeologen hier niet uitgevraagd raken — maar den gewonen beschouwer met hun geweldige slechts door een straatje gescheiden torens een beeld gevend van de vroege, geharnaste middeleeuwen.
Eindelijk — om maar niet alle te noemen — de schoonste der schoonen, St.-Katharjna. Door de Franciscaners inde 13de eeuw in zuiveren rondboogstijl begonnen en in de 15de eeuw in gothischen stijl herbouwd, rijst zij nu in haar sierlijke slankheid en haar-volle breedte op aan de zuidzijde der markt, waar eens Valdemar Atterdag op zijn troon zat. Van binnen dragen de twaalf slanke pilaren nog de spitsbogen, maar het dakgewelf is reeds grootendeels weg. Door de rozen en klaverbladen der slanke, hooge koorvensters en door het open dak valt het volle licht op dit kunstwerk van eleganten ernst, dat met zijn reine, milde schoonheid verheft boven strijd, verval en vergankelijkheid.
Wel herinnerde mijn grijze vriend daaraan. Als hij met onvermoeibare frischheid, als ontdekte hij zelf ze heden, me in een kromloopend straatje een hoog, smal, trapgevelig, hanzeatisch huis wees, of op het plein om de St. Maria, de Dom die nog gebruikt en nu ook al gerestaureerd wordt, op de oude grafzerken de Bouiaerke — de oeroude merken van elke boerderij op haar grenssteenen en gereedschappen, soms ook van ambachtslieden, gelijk op één



steen de schaar was te zien van een skraedder — toonde, of me buiten de poort bracht op den Galgenberg waar de nu afgebrande Holliindsk Ovarn (molen) stond, altijd klonk in zijn eenigszins gebarsten stem de klacht van den romanticus over het grootsche verleden en de kleinheid dezer tijden. En hoewel ik hem niet tegensprak, overwon in mij, telkens dat we de klynt, waarop de bovenstad is gebouwd, bestegen en we dan door de steile straatjes, of over de huisjes heen de blauwe zee als onder ons zagen zilverglanzen, de jubel de klacht, en zong het in mij niet: hoe schoon was Visby, maar: hoe schoon is Visby!
En nadrukkelijker herhaalde ik dit aan den avond van dezen dag. Na het avondeten het Paviljong ontvlucht vond ik mezelf ineens voor de St. Gertrud. Hooger dan bij dag rees de St. Nicolaus in den gesternden blauw-zwarten hemel, en in den grijzen schemer scheen het deurportaal van St. Gertrud, die herinnering aan oud-nederlandsche koopmansglorie, nog meer in den grond gezakt. Een beeld van wat we ééns waren, van wat we nu zijn? Neen, „Sint Gheertruid ioncfrou", de heilige dochter van Pepijn en Itta, weerhield mijn klacht te worden tot een aanklacht. Zij, almee de populairste heilige van Nederland, was de schutspatrones van zeelieden en reizigers, en op het afscheid reikte men elkander de „Sinte Geerten minnedronk" of „St. Geertrui's minne",gelijk J. A. Alberdingk Thijm herinnert:
„„Sint-Geerten min! Sint-Geerten min!
Haar zegen, en Sint-Jans geleiden!"
Zoo stelde een vader, vroom van zin,
Zijns zoons behouden reistocht in,
Wanneer ze, weenend, scheidden!"



Maar wat T h ij m niet wist, of vergat er bij te zeggen, is dat „min" hier beteekent herinnering; en dat verstaat men te Visby gemakkelijk, daar het zweedsche „minne nog is ons „gedachtenis, herinnering".
Dus, al wilde ik gaan klagen dat het niet alleen komt omdat de verkeerswegen verlegd zijn dat de nederlandsche vlag niet meer te Visby gezien wordt; dus, al had ik reeds de aandoenlijke zucht van Potgieter, die als dichter, koopman en kenner van het Noorden meer dan één alzoo mocht klagen, op de lippen:
„Haesje Claes, die 's werelds hulde Plag te ontvangen in haar bloei,
Wijl de zee geen schepen duldde,
Daar haar wimgel niet van woei;
Haesje, die een huis zich bouwde,
Dat paleizen overtrof Haesje kwijnt nu, arme en oude Weg op 't stille Prinsenhof!"
toch neen: hier voor St. Gertrud staande mocht ik hem niet naklagen, maar liever luisteren naar zijn aansporing den weg te banen voor een nieuwen bloeitijd. Nog meer moest ik eigenlijk me herinneren, gaan herdenken. Maar wat? Den weemoed der vergankelijkheid, die te meer neerdrukt in kleine tijden? Ook dien; ja den bitteren weemoedsbeker ledigen, maar zóó volkomen dat men op den bodem daarvan vindt den zoeten dronk der hoop. Gelijk dat een echte St. Geerten minnedronk was toen Bilderdijk in 1810 uit zijn diep weemoedswoord:
„Opgaan, blinken,
En verzinken,
Is het lot van ieder dag:



En wij allen Moeten vallen,
Wie zijn licht bestralen mag;"
dat wonderwoord van hoop laat opbloeien:
„Holland groeit weer!
Holland bloeit weer!
Hollands naam is weèr hersteld!"
O zeker, een Nederlander reist niet straffeloos door landen, nu een periode van grooter bloei belevend, dari op het oogenblik misschien het zijne, en op zee, en vooral op de Oostzee, kan zijn oog moede worden van het smartelijk gemis van Neèrlands vlag — en toch, neen, niet wanhopen, maar „St. Geertrui's minne" drinken en uit de herinnering de hoop winnen op den komenden dag. En die herinneringsdronk houdt de liefde levend, en dan wordt het een vreugde het trouwe vermaan op te volgen van den middeleeuwer Hildegaertsberch:
„Nu rade ic allen heren ende cnechten,
sijn si arm of sijn si rijc,
si drinken santé Gheertruden minne waer dat si gaen of waer si sijn."
Ja, schoon was mij Visby toen het mij oude sprookjes en sagen vertelde, schooner toen het mij haar weemoedige schoonheid wees aan de eeuwig jonge zee, maar het schoonst toen het me in de avondstilte reikte de „St. Geertrui's minne."
Geroerd ging ik verder door het verstorven stadje, wit blinkend van 't maanlicht, en hard-zwart van de schaduwen der ruïnes. Daar zag ik de zee zilverrimpelen! En vóór



ik het wist, liep ik aan het strand bij den Jungfrutorn en probeerde de vertaling van Nicander's Avondlied:
mitt Hf ar en vag:
„Mijn leven een golf,
Die zwellende strijdt,
Dat geen wind haar dolt Een graf voor haar tijd.
Windstilte valt in;
De golf komt tot rust En sluimert zacht in Op 't strand dat ze kust.
In 't blauw' ligt ze neer En rust van haar strijd;
Men ziet haar niet meer,
Ze is er altijd!
Der wereldzee wijd Één droppel z' is maar;
Toch spiegelt verblijd De zon zich in haar.
„Zur Besichtigung von Wisby reicht ein Tag aus. Bei zweitagigen Aufenthalt mache man den Ausflug..decreteert Baedeker, maar nog nooit heb ik zoo trouw zijn wijsheid gelezen en herlezen, en toch tegen zijn raad in mijn willetje gedaan als hier te Visby. En dat niet om ook eens, al is 't dan maar tegenover mezelf en in mijn eentje, het anarchistje te spelen, maar eenvoudig omdat ik den tel kwijt was. Want het in de war komen met de dagen, een reisgenoegen waardoor een anders grauwe dag iets Zondagsch kan krijgen, was in Visby geworden een niet meer afweten van de dagen. Zelfs nu, terwijl ik dit schrijf, kan ik noch uit mijn aanteekeningen, noch uit



mijn herinneringen opdiepen hoeveel dagen ik er leefde.
Heel lang, tenminste heel veel leefde ik er, en ik zwelgde er in de zeldzaamste gerechten van 's levens disch — maar hoeveel etmalen dat was!? Dit weet ik vast en zal ik nooit vergeten: in de stille uchtendfrischte zag ik grijze torens stram en grimmig staan, als geharnaste ridders met gesloten vizier, trouwe schildwachten aan het graf van de schoonste der dooden: Visby; dan werd de zon warm, de blauwe zee vroolijk-luidruchtig en luchtige wolkschaduwen over de geel-grijs blinkende ruïnes glijdend schenen deze te bevolken, terwijl de atmosfeer dan vol was van dat sterke leven, waarvoor alleen sagen en legenden het scheppende woord hebben; en ten slotte zag ik de maan over de uitgestorven stad, en aan het strand hoorde ik uit de nachtelijke zee lange klachten en zuchten — als wachtten allen die daarin ter ruste waren gegaan het ontwaken der nieuwe aarde. — Dit weet ik vast en ook dat ik dit alles meermalen zag, maar hoeveel keer daarvan ik er lichamelijk bij was, dat weet ik niet meer. Nog wel, dat ik den laatsten, 't zij dan tweeden of derden, morgen door de straten dwalende uit mijn Visby-stemming ontwaakte, doordat mijn grijze vriend me vroeg of ik al weer terug moest.
— Ja, ik liep afscheid te nemen van Visby; zoo zou ik met de boot naar Stettin vertrekken.
— O, die „Carolus" was nog lang niet in zicht, die kwam wel eens twaalf uur te laat en soms in 't geheel niet, als er geen goederen waren te laden of te lossen. Kom, hij zou me iets wijzen wat niet in Baedeker, of eenigen gids stond.



En met hem opwandelende moest ik hem vertellen van Holland, dat toch zoo'n bizonder merkwaardig land moest zijn, tot we afdaalden in een doodlocpend straatje, en hij me plots alleen liet. Ik stond me even te verbazen wat nu hier te zien was aan de nieuwe maaimachines, die de smid van tegenover hier, om de landbouwers te lokken had neergezet, toen hij met een sleutel in de hand al weer terugkwam, en al vertellende dat dit de beroemde Klosterbrunsgatan, zoo geheeten naar de beste pomp van Visby, was, een deurtje in een ouden muur opensloot, en me noodigde binnen te komen. Eerst zag ik alleen een te lommerrijken stadstuin, te vol boomen en bloemen in den zwarten, zuren grond; verder gaande een zonnig grasveldje en daar — opeens de Middeleeuwen! Daar rees de Sl.-Katarina uit het groen, nog bijna geheel gaaf; de spitsbogige vensters, de pilaren met rijke kapiteelversieringen in slanke pracht, ja daar rees de zoete droom der gothiek achter dien muur van groen voor mijn verbaasde ziel op in het blauw. Onder een honderdjarige klimop, die zijn eikendikken stam, naast een pilaar liet opgaan, zetten we ons neder. Ook mijn grijze vriend zweeg. Verwachtte hij, als ik, zoo hier een Grauwebroeder te zien, die in zijn kloostertuin zijn brevier kwam lezen, in schaduw en zon? Daar klikte het tuinpoortje, geruisch van weggebogen takken, en daar stond een forsche jonge vrouw, de smidsvrouw, met een grootoogig, blond kind op den arm, tegen den muur van groen, half in de zon, als een Santa Katarina, een heilige reine!
Het was maar een oogenblik voor we opstonden, ik werd voorgesteld, en zij de nicka, die aardige zweedsche



dienaresse, waarbij de vrouw rechtop even kleiner wordt en zich even snel en recht weer opricht, maakte, om daarna met mijn vriend een gesprek te beginnen, dat ik niet begreep, — maar in dat ééne oogenblik had zich het beeld van Visby in mijn ziel vastgezet voor altijd.
Want toen ik werkelijk op de verschansing der „Carohts", die maar een paar uur te laat was gekomen, Visby met zijn zwarte domtorens boven de omgroende ruïnes zag wegzinken aan den einder, verrees heel duidelijk, zooals ik 't nu nog zie, Visby voor me in de gestalte dier forsche, jonge vrouw, die uit de schaduw van St.-Katarina's kloostertuin in het zonlicht treedt, met haar blonde kind op den arm, terwijl die beiden zoo rein en mysterieus me aanstaren met hun sprookjesoogen.



IN DE ROOKHUT VAN DE RÖST.
Zit men niet op een karretje, dan reist men in Noorwegen met de stoomboot. Er is wel een enkele spoorweg, en om in dit lange — zoo lang als van Amsterdam naar Gibraltar — en daarbij vooral door rotsen, en slechts door 2 millioen menschen bewoonde land er nog een paar bij te hebben, steekt men zich vroolijk in de schuld, maar voor den reiziger is hier de trein niet meer dan een gemoedelijk intermezzo.
Dat bleek me opnieuw toen ik hier de eenige lange route, van Christiania naar Throndhjem maakte. Die enkele sneltrein die gaat is een gebeurtenis; en waar het stoomdingkomt, vertoont zich aller belangstelling dat de wereld toch zoo vooruitgaat. Is de trein een paar uur die rotsen rondgekropen of afgerend, en bereikt men een station dat een restauratie rijk is, dan stroomen alle klassen leeg en gaan allen zich te goed doen aan dezelfde smörbrod's k 10 ore, die alleen dit gebrek hebben dat men er altijd te veel van eet, of waagt men zich aan een der gereedstaande



warme maaltijden. Vooral dat van Hamar is een verzoeking, en menige maag heeft daar stukken bestaan, waarvoor moest worden geboet. Vijf minuten voor 't vertrek van den trein waarschuwt een bel, en met soms nog iets van 't dessert op de vuist, kuiert men met z'n allen genoegelijk 't houten perronnetje nog wat op en neer, ten aanschouwe van de kinderen des lands die met de zakdoeken reeds klaar staan voor het wegwuiven. Dit reizen is zeker gemoedelijk, maar hier toch niet meer dan een intermezzo. Eerst toen ik te Throndhjem het dek weer onder de voeten had, wist ik zeker weer naar het Noorden te reizen.
Dit kan men doen met de gewone boot, de toeristenboot of de snelboot Ihurtigroute). De eerste echter kostte me teveel tijd. De tweede, behalve wat veel geld, teveel gedweeheid. Want in zoo'n varend hotel wordt men eigenlijk gereisd. De „bezienswaardigheden" — dit pedante woord is hier op zijn plaats — worden als op een blaadje aangeboden; de boot stopt dan om den reiziger gelegenheid tot bewonderen te geven en bij het passeeren van den Poolcirkel wordt zelfs uit kanonnetjes geschoten. Daarenboven acht dagen lang met de internationale en altijd dezelfde enkelplezierreizigers aan de overladen tafels aan te zitten — een dubbel: „wèl bekome het u!" is hier niet overbodig. En dus koos ik, als een verhard middenman, de hurtigroute.
Daarop ziet men, behalve vele Duitschers, Engelschen enkele Franschen, toch ook Noren en dat is niet oneigenaardig in Noorwegen. Toen ik met de Vesteraalen van Throndhjem naar Svolvaer, het hoofdstation der Lofoten, ging en in dezen zonnezomer onzen hollandschen mist
8



en nevel hierheen verdwaald vond, waren kiekjes uit het volksleven, als de volgende, mij een welkome afleiding.
Hoe echt b. v. had die oude havelooze op de voorplecht me staan voorsputteren dat het toch zulk stygt veir (gemeen weêr) was! En toen, de lapellen van zijn pet losmakend om die over de ooren te trekken, me een lang verhaal geklaagd, waarvan ik niet veel meer begrepen had dan dat ook hier „het hart een klager wil hebben." Maar daarop kon ik gerust eenige malen antwoorden: — ja saa! waarmee de Noor in allerlei stembuiging verzekert dat hij er bij is. En daarvoor dankte me toen de grijze stakkert, blijkbaar opgelucht dat er nu tenminste één was, die wist hoe zwaar hij het had, zoo mooi met zijn bibberend: — Tak, tusind Tak! En daartegenover dat moedertje, dat met haar twee peuters derde klasse reisde, maar voor hen de beste stoelen en het luwste hoekje van het voor de eerste klasse gereserveerde dek in beslag had genomen; niemand wilde dat merken, maar wel kwamen oude heeren al maar kijken naar die slapende kindjes, die nu wel niet zeeziek zouden worden als we in die leelijke Vestfjord de open zee zouden krijgen. En dan dienstmeisjes niet te vergeten die zich zoo naief te goed deden aan glaceetjes en matelootjes — hier boven den Poolcirkel!
Verder legt de Hurtigrouts wel eens aan — elf maal tusschen Throndhjem en Hammerfest, een tocht van 85 uur. En dan is 't meenens en niet een grapje, zooals op een toeristenboot. Dan moeten post en passagiers in en uitgeladen worden in een bootje. Het kan dan aardig zijn te zien met welk een vroolijke onverschilligheid menschen en met welk een teedere voorzichtigheid bloemen



in 't schommelend schuitje worden neergelaten — en men begrijpt hoe 't komt dat boven den Poolcirkel bijna achter elk venster u een bloem tegenlacht. Zoo sta ik, een of twee stations voor Bodö, naar de postschuit te kijken, en zie: daar komen een paar deerntjes, zoo van een dertien jaar, aangeroeid. Ze hebben natuurlijk iemand af te wuiven. De eene, met stuurmanspetje en cape, heeft het hoogblonde, geelzijden haar, de hemelsblauwe oogen en 't opvallend blanke gezicht van een Nordlandsche schoone. De andere, blootshoofds en in dunne blouse, is donkerder van tint, heeft brutaal-vroolijke oogen en een paar armen, die geroeid hebben van dat ze uit de wieg sprong. Ondertusschen heeft de Vesteraalen weer vaart genomen, en laat de postschuit zich een eindje meesleepen, terwijl in hun dansend schuitje de meisjes, sterk en frisch aflijnend tegen de bewogen zee, aldoor staan te lachen en te wuiven. Maar nauwelijks zien ze dat we wegvaren, of zij vallen aan de roeilappen om ons in te roeien. Ze vliegen met hun spitse, ranke boot door 't water. Werkelijk ze hebben de postschuit ingehaald, meren zich er aan vast en laten zich op sleeptouw nemen. En nu eerst wuiven ze alsof ze nog nooit gewuifd hadden, en alsof ze dit ongetwijfeld noorsche volksgenoegen voor 't laatst zouden smaken. Eerst wuiven ze zittend; dan staan ze er bij op, en beginnen te wuiven met alles waarmee maar te wuiven is, met de pet, met de cape, ten slotte met hun geheele lichaam — straks nemen ze nog hun geheele bootje en gaan er mee wuiven 1 Daar laat de postschuit ons los en stuurt op land aan. Nu worden ze uitgelaten en voeren luchtsprongen uit in hun dansend, schommelend bootje,



en wij hooren ze lachen, lachen! En wij allen lachen en wuiven terug, zelfs de Engelschman, met wien ik mijn hut deel, en die met een vriend in de Lofoten op de bergen in tenten gaat wonen, en die zulk een gewoon aardig mensch is, dat ik tot heden moeilijk kan gelooven dat hij van het echte ras was.
— So fresh and unconscious your English girls are never, and our Dutch neither! lach ik tot hem.
— Nor the German! lacht hij terug — they're too heavy and square!
Eindelijk is het laatste voordeel van een Hurtigroute dat men dan zijn reis zelf bepaalt. Wee, als de Vesteraalen een toeristenschip was geweest! Dan was ik in dit hondsche weer verder meegesleept-naar 't Noorden. Nu kon ik te Svolvaer uitstappen, na van de beroemde overtocht over de Vestfjord niets gemerkt te hebben, dan dat de meeste dames hier hun kans waarnamen zeeziek te worden, en kon ik, onder een rondreisje door de Lofoten, eens afwachten of die stralende zon van 1904, die nu ruim twee maanden het zuidelijker Noorwegen reeds dor had geblakerd, niet ook eindelijk over den Poolcirkel zou komen.
En zoo stapte ik getroost van de Vesteraalen op de Rost over, en vond daar, als een extraatje, mijn eigen belangwekkendheid. Op deze boot toch werd ik als een curiosum beleefd ontweken en eenigszins als kraakporcelein behandeld — want ik was hier de eenige plezierreiziger! Vóór mij hadden dezen in 't Nordland zoo hondschen zomer, behalve een paar Scandinaven, nog slechts één Duitscher en vier Engelschen de rondreis met de Röst meegemaakt. En zoo viel mij, als onbetwist bezit, de



röglugar (rookhut) van de Rost ten deel. Daar wilde men den Hollander, die bij dit weer zoo weinig van de rondreis zou genieten, tenminste zijn rust laten, met zijn kaarten en boeken.
Kaarten en boeken? Nu ja, Baedeker en nog eens Baedeker?
Neen, neen Petter Dass en de oude Snorre; want op reis te grasduinen in de nationale literatuur is grooter weelde dan te smullen van de nationale keuken. Petter Dass, geboren te Alstahaug en daar gestorven als prest in 1708, was de gemoedelijke volksdichter van zijn tijd, die in zijn Nordlands Trompet een berijmde gids van t Nordland gaf, en van wien Björnsön zegt, dat ieder Nordlandreiziger hem moet lezen omdat hij zoo onvergelijkelijk waar is. En als ik dan door de open deur mijner hut niets zag dan loomen mist, waaruit druilregen neerdroppelde, liet ik mij door het gemoedelijke Petterdigt, zooals het volk 't noemt, deze verborgen natuur verbeelden.
Maar wilde ik nu daarin ook met de oorspronkelijke Noormannen meeleven, dan liet ik me meenemen door den ouden Snorre. In Christiania had ik me de Nationaludgave aangeschaft, waarvan de titel is: Snorre Sturlasön, Rotigesagoer, overscit cif Dr. Gustav Storm, tned lllustrcitioner af Halvdan Egtdius, C/iristiai: Krog/i, Gerhard Munthe, Eilif Petersen, Erik Werenskiold, IVilhelm 11 etlezen; Kristiania 1900. Aan de binnenzijde van het titelblad staat: „den 12 Mei 1900 heeft de Storting een toelage bewilligd, groot 20,000 kronen, voor de uitgave van Snorre Sturlasön's koningssagen in de gewone schrijf- en volkstaal, opdat dit werk door zijn lagen prijs algemeen kan ver-



breid worden. Het Departement van Eeredienst (Kirke departementet) heeft den prijs dezer uitgave aldus bepaald: ingen. kr. 1.90; schoolband kr. 2 50; origineele band kr.- 3.00. De oplage dezer uitgave is 70.000 ex." Snorre — de velen die dit weten vergeven me dat ik 't nog eens zeg voor den enkele die 't niet weet — Snorre (1178— 1241), de zoon van Sturlo, behoorde door zijn geboorte tot een der machtigste vorstengeslachten van den vrijstaat IJsland. Door zijn aanleg en opvoeding te Odde, als voedsterzoon van Jon Loftsön wiens gaard Odde een soort centrum van de ijslandsche beschaving was, werd hij een skald, historicus en dichter, half kerkelijk ontwikkeld (want de kerk leerde toen lezen en schrijven, gelijk nog in Noor wegen de school behoort tot het Kirkedepartement) en toch vrij genoeg van kerkelijke vooroordeeleri, om zich met liefde te kunnen geven aan de volkstaal en aan der voorouderen mythologie, en die niet — zooals de kerk in Duitschland deed — te schuwen als afgrijselijke afgoderij. Zoo werd hij een representant, hoewel reeds een laat en niet heel zuiver type meer, van dat allermerkwaardigste ijslandsche leven der vroegere middeleeuwen, ons in de oude ijslandsche sagen beschreven. Dat is een genot zoo'n saga te lezen. Die pracht van karakters daarin geteekend! Hard als de rots en week als 't water; koud als het eeuwige ijs van den gletscher en heet als een ijslandsche zomer-zonnedag van vier en twintig uren; eigenwillig en stug als een heiden bij eigen gratie, en deemoedig en plooibaar als een christen door Gods genade. V&n dat ik die saga-menschen, en vooral die vrouwen, 't eerst zag, hielden zij mij in ademlooze verwondering. Ook in onze taal



is er een vertaald, nl. door wijlen prof. Lasonder: de Saga van Kodransoii, De Bereisde. Maar daar deze al een der onbelangrijkste is, doet de niet Noorsch lezende nog t best te nemen: The Humt A/a11 Saga, by Dasent Snorre s leven nu is een mildere afschaduwing van een dier levens. Ook bij hem die vereeniging van contrasteerende karaktereigenschappen: half een skald, halt een heerschzuchtig politicus; eensdeels een vredelievend boekenman, andersdeels een vorst die met zijn 900 volgelingen naar de 1 mg rijdt om een veete te beslechten; lang rustig op een zijner gaarde, als Reykjaholt, om dan ineens de zee over te steken, in Noorwegen hulp te zoeken voor zijn politiek levensplan heel IJsland onder zijn scepter te brengen, en bij de mislukking van dit plan den dood te vinden. Daarom was hij ook de man om zijn beroemde boeken te schrijven. Als skald schreef hij de Edda — 't geen, misschien met heenwijzing naar Odde, „dichtkunst beteekent en niet, zooals men vroeger dacht, „overgrootmoeder" — waarin hij de jonge skalden onderwees, hoe men de dichterlijke spraak en dichtvormen moest gebruiken. Deze Edda bestaat uit 3 deelen: le Gylvaginning (d. i. het tooverspel voor Gylve, en verhaalt van de mythologie en de Godenschemering) ; 2e Skaldskaparmal (d. i. dichterstaal, die b.v. een schip noemt „golven-paard"); 3e Hdttatal (d. i. een lijst van verssoorten). Maar als historicus schreef hij Kongesagaer, waarvan nu de Nationaludgave voor me lag, een statig boek van XLVI en 843 bladzijden. Maar dan zal 't volk het zeker niet lezen? Ik geloof van wel. Niet alleen dat ieder, wien ik er naar vroeg, mij dit verzekerde, maar ik merkte het ook eens in den trein, toen



ik terugkwam van zoo'n gemoedelijke stationsrestauratie.
Ik had nl. m'n plaats belegd met mijn Snorre, maar van mijn smörbröd terugkomend, zag ik 't boek in handen van een jongen man, te zien aan zijn eeltige handen een ambachtsman, en vroeg hem: — kent u Snorre's Kongesagaer?
Hij schrok even van mijn Noorsch, en antwoordde op dien leuken toon van den Noor op 't brutale af: — ja zeker, maar kent u hem?
— Neen! lachte ik — maar, ik zal zien kennis te maken. Dus hebt u werkelijk de Kongesagaer gelezen?
— Natuurlijk. Daar is bij ons bijna geen huis, of dit boek is er. En wat is het goed geschreven! vervolgde hij starende, als zichzelf een bekend stuk herinnerend — en toen vroeg ik niet meer, .want als men zoo zeker van een boek zegt dat 't goed is geschreven, weet men er gewoonlijk meer van dan den inhoud, of misschien wel de strekking, heeft men het in de ziel gekeken, het gelezen en meebeleefd. „Goed geschreven" had ik reeds dadelijk gezegd toen de eerste, de Ynglingesaga, in dien kurkdrogen kroniekstijl was begonnen, aldus: „Der aarde ronde schijf (Heinis Kring la, met welke aanvangswoorden, naar oud gebruik, 't boek vroeger werd genoemd), waar de menschen op wonen, is zeer gekloofd, want groote zeebochten gaan van de Buitenzee (Wereldzee) landinwaarts. Het is bekend dat er een zee door de Narvesund (straat van Gibraltar) loopt heel tot Jorsaleland (Jorsaler = Jerusalem); van deze zee loopt er een groote inham noordoost, die heet Zwarte Zee. Dat is de grens tusschen de drie werelddeelen; het oostelijke heet Asia, maar de westelijke landen noemen sommigen Europa, sommigen Enea



(naar Aeneas). Maar ten noorden van de Zwarte Zee strekt zich het groote of koude Svitjod (Zweden, hier voor Rusland) uit; het groote Svitjod houden sommigen voor even groot als het groote Serkland (Saracenenland), anderen vergelijken het met het groote Blauwland (land der Blauwen, Negers)." En na dit lesje in de geographie voor Vikinggebruik volgt het verhaal van Oden, wonende op Aasgaard, „een groot heirvoerder, die wijd en zijd rondtrok en zich vele rijken won; hij was zoo zegerijk, dat hij in eiken slag won; daardoor kwam het, dat zijn mannen geloofden, dat hij moest overwinnen in eiken strijd. Het was zijn gewoonte, dat als hij zijn mannen in den strijd op een heirtocht uitzond, hij eerst zijn handen op hun hoofd legde en hun zijn zegen gaf; zij geloofden dat het hen dan goed zou gaan." Waaruit dan vanzelf volgt, dat deze Oden van Aasgaard tot god wordt gepromoveerd.
Maar nog blijder zei ik: — wat is dat goed geschreven, toen ik voor den regen en wind in de rookhut van de Rost blijvende, daar mijn troost zocht in de Olav den hclliges Saga. Want niet meer zoo kurkdroog, maar sappiger is hier Snore's stijl geworden, nu hij den nationalen held met heldere kleuren aldus gaat uitteekenen:
„Olaf, zoon van Harald Grenske. werd opgevoed bij zijn stiefvader Sigurd Syr en zijn moeder Aasta. Rane, de wijdbereisde, was bij Aasta en was voedstervader van Olaf Haraldsön. Olaf was vroeg sterk, schoon van uitzicht, middelbaar van groei. Spoedig bleek hij goed van verstand en kloek van woord te zijn. Sigurd Syr was ijverig in zijn hof en had zijn mannen gestadig aan den arbeid, ging zelf ook dikwijls akker en weide of vee bezien,



of ook naar de handwerkslieden kijken, of waar ook maar zijn volk iets te bestellen had.
2. Het gebeurde eens dat koning Sigurd van huis wilde rijden, en dat er niemand thuis op den hof was; toen gebood hij zijn stiefzoon Olaf een paard voor hem te zadelen. Olaf ging naar den geitenstal, nam daar den grootsten bok, leidde dien naar huis, legde des konings zadel op hem, en ging dezen zeggen, dat hij 't rijpaard voor hem had gereed gemaakt. Toen ging koning Sigurd er heen en zag wat Olaf had gedaan. Hij zeide: — het is licht te zien, dat gij mijn gebieden wilt afwijzen; uw moeder zal 't ook wel behoorlijk vinden dat ik u niets, wat u tegenstaat, heb te gebieden. Het is duidelijk, dat wij beiden niet een van zin zulien zijn; gij bedenktgrootscherdingen dan ik. Olaf antwoordde weinig, maar lachte en ging weg."
Ook ik lachte: — een vreemd begin voor den loopbaan van een „heilige", maar goed geschreven!
Nu, ik had dit lachje tot mijn troost wel noodig, want ik voer nu door den Raftsund „den grossartigsten der Lofotenströme," en als zoodanig door Baedeker met één sterretje geteekend, en langs den Digermulen „der vielleicht die erhabenste und malerischte Aussicht des ganzen Nordlandes bietet, und weithin ist bekannt geworden u. a, durch den Besuch des Kaisers Wilhern II (21 Juli 1889)," en dus met twee sterretjes wordt versierd, en ik zag niets dan nevel en regen, en ik voeldeniets dan koude, en werd zelfs niet warm bij de vermelding van dien eeuwig-gedenkwaardigen keizerlijken datum! Neen dat ik, toen het al triester ging nevelen en donkeren en avonden, toch nog



telkens lachte en me hier thuis voelde, trots mijn koude eenzaamheid, kwam van Snorre, die tusschen zijn karakteristieke, droge houtsneden ineens een fijn etsje kon zetten als b.v. dit: „76, toen, zooals is gezegd, koning Olaf bij zijn moeder te gast was, haalde zij hare kinderen en wees ze hem. De koning zette zijn broeder Guthorm op zijn eene en zijn broeder Halvdan op zijn andere knie. De koning zag de jongens in 't gezicht, trok rimpels en keek ze boos aan; toen werden ze bang. Daarop bracht Aasta hem haar jongsten zoon, die Harald heette; deze was toen drie winters oud. De koning trok ook tegen hem rimpels, maar Harald zag hem onverschrokken aan. Toen pakte de koning den jongen in 't haar en trok hem er aan; maar de jongen pakte den koning bij zijn baard en rukte daaraan. — Je zult later wraaklustig zijn, broertje!
Den volgenden dag wandelde de koning den hof rond met zijn moeder Aasta. En ze kwamen bij een vijver. Daar waren de jongens Guthorm en Halvdan, Aasta's zonen, aan het spelen. Ze maakten groote boerderijen en korenschuren, veel koeien en schapen; dat was hun spel. Vlak daarbij aan den vijver, waar de grond kleiig was, speelde Harald met boomspanen, die in menigte naar land dreven. De koning vroeg hem, wat dat moest verbeelden. Dat waren zijn heirschepen, zeide hij. Toen lachte de koning en zeide: — het is niet onmogelijk, broertje, dat het er toe komt, dat je 't bevel voert over schepen. Toen riep de koning Halvdan en Guthorm tot zich en vroeg Guthorm: — Wat zou je wel 't liefst willen hebben, broertje? — Akkers, zei hij. De koning vroeg: — Hoe groote akkers zou je wel willen hebben?



Hij antwoordde: — Dat zou ik willen, dat eiken zomer deze heele landtong, tot aan de zee toe, was bezaaid. Maar daar stonden toen boerderijen op. De koning antwoordde: — Daar kan heel wat koorn groeien. Toen vroeg de koning Halvdan, wat hij 't liefst wilde hebben.
— Koeien, zei hij. De koning vroeg hem: — hoeveel koeien zou je willen hebben? Halvdan zei: — Dat als ze naar het water gingen, ze zoo dicht mogelijk rond het water konden staan. De koning antwoordde: — je wilt groote boerderijen hebben; je bent precies je vader. Toen vroeg de koning Harald: — wat zou jij 't liefst willen hebben?
— Keerlen! antwoordde hij. De koning zei: — En hoeveel wil je er hebben? - Dat wou ik, dat ze in één middag de koeien van mijn broer Halvdan konden opeten! De koning lachte daarover, en zei tot Aasta: — Hier voedt gij ongetwijfeld een koning op, moeder. — Meer wordt er ditmaal van hen niet verteld."
's Morgens waag ik me op de commandobrug waar de loods, een blondgebaarde reus met lichtblauwe oogen onder den zuidwester, aan het roer staat. We glijden over een licht zeetje langs de norsche, omwolkte reuzen van dit Alpenland, met sneeuw en gletschers gekroond, uit zee gestegen. Wat is de klein! Maar dat is wel goed; in een roeiboot zou ik nog liever mijn nietigheid tegenover die reuzen gevoelen. De Rost echter voelt zich niet klein. Want zij is de postboot en brengt de courant — hier groote lappen papier met veel wit en weinig pit. En de courant te lezen is hier nog 't bewijs van beschaving, zoodat de postambtenaar, naast wien ik aan tafel zit, mij



voor een barbaar houdt, omdat ik zes weken kan leven zonder mijn courant. De Rost brengt hier nog meer dan de courant, ook de lokking naar weelderiger oorden, den treklust. Telkens blijkt dat ook uit een gesprek, als men mij benijdt dat ik „in Europa" woon, midden in de menschen; ook als er een ongeloovig lachje om hun mond speelt, als ik hun die koninklijke bergen en heerlijke zee benijd. Des te erger dat ik er zoo weinig van zie. Doch daar dunt de mist wat op, en ik zie lichtkleurige huizen en een kerk stippelen tusschen groene boschjes en akkers, en daar ook weer 't hooi, ter droging over gespannen ijzerdraden gehangen, als een natte wasch. En ik herinner me hoe vreemd we van den Olaf Kyrre, toen we ze voor 't eerst zagen, tegen die grauwe lijnen hadden aangekeken, en de een het voor stokvisch, de ander voor hout, maar niemand het voor hooi had gehouden. En op dat druipende hooi wijzende, zeg ik den loods: — nu, daar krijgen ze ook niet veel van binnen.
— Och, dan geven we de beesten maar visch.
— Lusten die dat dan?
— Als ze maar niets anders krijgen! Geiten, koeien, paarden, alles vreet visch; gekookt, rauw, gezouten, net ais 't valt. Alleen de paarden zijn kieskeurig, die bedanken voor gezouten visch!
— Koeien die gezouten visch eten!
— En, in droge zomers, boombladeren! kan ik er nu bijvoegen, want terwijl ik dit neerschrijf in mijn pensionhut aan de Christianiafjord, komen ze een paar mooie esschen voor mijn raam omhakken, waarvan ze alle bladeren afstroopen.



— Waarvoor doe je dat? roep ik hun toe.
— Wel, voor de koeien! antwoorden ze nauwelijks, als sprak dat vanzelf.
— Jelui staat voor niets! lach ik tot den loods, endaar 't weer gaat regenen, vlucht ik naar beneden naar mijn Snorre, in 't vermoeden dat deze lui, die voor niets staan, ook wel van Olaf een heilige kunnen maken.
„11. Toen zeilde koning Olaf naar het Zuiden, naar Friesland en lag voor Kennemerland, in rauw weer. De koning ging met zijn heir aan land, maar de lieden des lands kwamen aangereden en vochten met hem. Aldus zegt Skald Sigvat: (als staaltje van een skaldvers, geef ik een letterlijke vertaling, met behoud van het stafrijm)
Uw vijfde strijd, vorst,
hevig in 't helmgras, wont gij (stevens ') leden stugge stormen aan Kennemerland)
toen daar het dappere heir toereed op 's vorsten schepen,
en zoo krachtig kampte 's konings leger.
... Koning Olaf had een leger voor Engeland en trok met zijn heirschepen langs het land, en legde aan in NyjaModa"...
Heeft daar straks dat „rauw weer" en „helmgras in 't Kennemerland" me reeds nationaal aangedaan, nu krijg ik bepaald een kriebeling van nationalen trots. Zoowaar, daar krijgt onze Vondel de kroon op het hoofd! Want in zijn Inwijdinge van het Stadthuis 't Amsterdam had hij van „Sint Olof' gezegd:
') Dichterwoord voor schepen.



want toen hy onder d' Ieren Tot kennis quam van Godt en Christus kruisbanieren,
En in Nieuw Megen sprack d' orakels van Godts mont,
Liet hy zich Kerstenen, en wasschen op de vont,
Van 't heiloos Heid< nsch slijm.
Dat Nieuw Megen zou dan toch ons Nijmegen zijn? Maar niemand — zelfs niet Nijmegen's archivaris H. D. J. van Schevichaven, die alles van Oud-Nijmegen kent — wist af van een kerstening van koning Olaf in onze oude Keizerstad. Wel dat de Noormannen in 880 en 925 Nijmegen hadden geplunderd en verbrand. En zoo had ik noode het liefelijk visioen moeten afwijzen dat mij koning Olaf toonde: in de kapel van onzen Christen-Keizer op't Valkhof gedoopt en daar het kruis hechtend op de witte mantels zijner helden. Maar zie, krijg ik 't nu niet terug? „Koning Olaf in Nyja-Moda" — en op de volgende bladzijden blijkt hij Christen te zijn! „In Nieuw Megen, liet hij zich Kerstenen" zegt Vondel. Is dus Nyja-Moda niet blijkbaar Nieuw Megen, Nijmegen? O heilige conjecturaalkritiek, hoe dank ik u! Jawel, Dr. Gustav Storm moet bij Nyja-Moda een nootje zetten: „een onbekende plaatsnaam in Engeland." Natuurlijk omdat hij Vondel niet kent, noch Nijmegen, de zeer bekende plaatsnaam in Gelderland. En ik juich dat wij, wij dien roover Olaf hebben „gewasschen van 't heiloos Heiden-sch slijm" ... totdat ik mistroostig 't hoofd schud. Komt het omdat het conjecturen-geloof kort en de twijfel lang is, of omdat ik al te ongeroepen ben tot het smaken van deze geleerdenweelde ? Ik denk wel het laatste. In elk geval laat ik, na herlezing van de woorden van Vondel en Snorre, aan anderen de eer Olaf gekerstend te



hebben. Maar over deze teleurstelling zet mijn nieuwsgierigheid me heen. Nu wil ik toch zien hoe deze roovende en brandende Viking het aanlei Christen te zijn. En met verbazing lees ik, dat hij dit wist te combineeren. Zoo deed hij b.v. op de ting in Valders:
„12. De ting werd zoo vlak bij het water gehouden dat de koning zich, zoo het noodig was, naar al zijn schepen zou kunnen doorslaan. De boeren kwamen ter ting in groote menigte en geheel gewapend. De koning gebood hen 't Christendom aan te nemen; maar de boeren riepen er tegen en verzochten hem te zwijgen; onmiddellijk maakten zij groot geweld en wapengekletter. Toen de koning zag dat ze niet wilden luisteren naar wat hij hen leerde, en ook dat ze zulk een groote menigte volks hadden, dat hij 't niet tegen hen kon harden, veranderde hij van woord, en vroeg hen, of er ter ting geen mannen waren die iets tegen elkander hadden, dan zou hij, als ze wilden, die zaken beslechten. Dadelijk bleek uit het geroep der boeren, dat er velen waren die met elkander overhoop lagen, maar nu samengegaan waren in hun spreken tegen het Christendom. Maar zoodra de boeren begonnen over hun moeilijkheden te klagen, zocht ieder van hen voor zich bijstand te krijgen om zijn zaak er door te halen; daarmee ging de geheele dag heen, en tegen den avond werd de ting opgeheven. De boeren nu hadden, zoodra zij vernamen dat koning Olaf door Valders naar hun streek was gekomen, den heirpijl laten rondgaan en alle man laten samenstroomen, met welk heir zij tegen den koning waren opgekomen, zoodat wijd en zijd de dorpen leeg waren. Nadat de ting was opgeheven



bleven de boeren vergaderd; dat kreeg de koning te weten. Toen ging hij op zijn schepen en liet 's nachts dwars over 't water roeien; daar liet hij zijn mannen in de dorpen gaan en hen er branden en rooven.
Den volgenden dag roeiden zij van landtong tot landtong, en de koning liet de dorpen overal afbranden. Maar toen de boeren, die in de vergadering waren, het zagen rooken en branden uit hun boerderijen, zwermden ze uiteen; ieder stevende weg en ging huistoe, of hij zijn volk nog kon vinden. Zoodra er echter een breuk in hun leger was gekomen, ging de een na den ander weg, zoodat het dra in kleine hoopjes was opgelost. Maar de koning roeide over 't water en brandde over beide kanten 't land af. Toen kwamen de boeren hem om erbarming smeeken, en beloofden hem ter wille te zijn. En aan ieder man die tot hem kwam en daarom vroeg, schonk hij zijn gratie en gaf hen ook hun bezitting terug. Toen zei niemand een woord meer tegen het Christendom; de koning liet het volk doopen en nam gijzelaars van de boeren." Maar dat hij met zulke gijzelaars soms gevaarlijk gezelschap bij zich kreeg, blijkt uit het volgend verhaal. „84. Het gebeurde op Hemelvaartsdag dat koning Olaf naar de hoogmis ging; de bisschop ging in processie om de kerk en begeleidde den koning, maar toen ze terugkwamen in de kerk, voerde de bisschop den koning naar zijn zetel in het noorden van het koor. Daar zat koning Rürek (zulk een gevangen genomen en blind gemaakt mededinger van Olaf) naast hem, zooals hij gewoon was; en koning Olaf had den mantel voor zijn aangezicht. Toen hij zich had neergezet, trok koning Rörek met de hand hem bij den



schouder, drukte dien en zeide: — fijn laken heb je aan, broertje. Koning Olaf antwoordde: — ja, nu wordt een groote hoogtijd gehouden ter herdenking dat Jezus Christus van de aarde ten hemel steeg. Koning Rörek antwoordde: — ik zie dat niet, wat gij mij van Christus zegt, zóó dat het zich vastzet in mijn gedachte. Veel van 't geen gij zegt, schijnt mij nog al ongeloofelijk, hoewel er in vroeger tijden veel wonderlijks is gebeurd.
Maar toen de mis aan den gang was stond koning Olaf op, hief zijn handen op boven zijn hoofd en boog zich naar het altaar, zoodat de mantel achterover van zijn schouder gleed. Toen sprong koning Rörek vlug en handig op, en stak naar koning Olaf met het mes, dat dolk genoemd wordt De stoot kwam in den mantel bij den schouder, toen de koning zich had neergebogen; de kleederen kregen een groote scheur, maar de koning werd niet gewond. Toen hij echter de bedoeling merkte, liep hij weg. Koning Rörek stak nog eens met het mes, maar bereikte hem niet en zeide: — nu vlucht je, Olaf Digre, voor mij, die blind ben? De koning beval zijn mannen hem te grijpen en uit de kerk te leiden; en zoo werd gedaan. Daarna stookte men koning Olaf op om Rörek te dooden: — want zeiden zij — 't is een waaghalzerij, koning, hem bij u te hebben, en hem te sparen voor 't kwaad dat hij nog kan doen; hij zit dag en nacht te verzinnen, hoe u om 't leven te brengen. Maar zendt gij hem van u weg, dan zien wij niemand, die hem zoo goed kan bewaken, dat men niet moet verwachten dat hij ontglipt. En indien hij los komt, zal hij dadelijk een bende bij elkaar halen en veel kwaad doen.



De koning antwoordde: — gij hebt gelijk, en menigeen is gedood om mindere misdaad dan Rörek deed; maar ongaarne wil ik de overwinning verspelen, die ik behaalde over de bovenlandsche koningen, toen ik ze alle vijf op één morgen ving en zoo al hun rijken kreeg, zonder de doodslager van een hunner behoeven te worden; want ze waren allen mijn verwanten. En zoo kan ik nog niet goed zien, of Rörek mij eens zal noodzaken hem te laten dooden. — De reden waarom Rörek koning Olaf bij den schouder had gepakt, was dat hij wilde weten of deze zijn harnas aanhad.
85. Er was een man die Toraren Nevjolvsön heette; een IJslander, herkomstig van Nordland; hij was niet van hooge afkomst, maar kloek en rustig van woord, en driest in 't spreken met vorsten. Hij was een groot reiziger en verkeerde lang buitenslands. Toraren was een leelijk man, vooral omdat hij gek gevormde beenen had; hij had groote en leelijke handen, maar zijn voeten waren nog veel leelijker. Terwijl dit, wat hierboven verteld is, gebeurde, was Toraren daar in Tunsberg; en hij was in kennis met den koning. Toraren maakte toen het koopvaardijschip, dat hem behoorde, reisvaardig en wilde met den zomer naar IJsland. Koning Olaf had Toraren eenige dagen te gast en sprak veel met hem; Toraren sliep in 's konings herberg. Het gebeurde op een vroegen morgen, dat de koning wakker lag, maar de andere mannen in de herberg sliepen nog; de zon was juist opgegaan en het was heel licht daar binnen. Daar zag de koning dat Toraren zijn eenen voet uit de dekens had gestoken; en hij keek een tijd naar dien voet. Daarop werd men wakker



in de herberg. De koning zeide tot Toraren: — ik ben een poos wakker geweest, en heb toen iets gezien wat de moeite waard was, en dit is een mansvoet zóó leelijk, dat ik niet geloof, dat er één leelijker hier in de stad kan zijn ! — en vroeg de anderen eens te zien, of hun niet hetzelfde dunkte. En allen die hem zagen beaamden zulks. Toraren begreep, wat daar besproken werd en antwoordde: — daar zijn weinig dingen die zoo bizonder zijn, dat men niet kan verwachten zijn weerga te vinden, en 't is waarschijnlijk dat 't hier ook zoo is.
De koning zeide: — nu ik meen dan zoo zeker en vast dat er zoo'n leelijke voet niet meer is te vinden, dat ik er om zou kunnen wedden. Toen antwoordde Toraren:
— ik ben bereid met u.te wedden dat ik hier in de koopstad een nog leelijker voet kan vinden. De koning zeide:
— dan zal hij, die van ons gelijk heeft, aan den anderen een verzoek mogen doen. — Goed, zei Toraren, en stak toen uit zijn deken den anderen voet, en die was heelemaal niet mooier, en daarbij was er nog de groote teen af. Toen zeide Toraren: — zie maar koning, hier is de andere voet, en die is nog veel leelijker, omdat daar een teen van weg is; ik heb de weddingschap gewonnen. De koning zeide: — de eerste voet is zooveel leelijker, als daar vijf leelijke teenen aan zijn en aan dezen slechts vier, ik heb het recht u een verzoek te doen. Toraren zeide:
— 's konings woord is kostelijk; maar welk verzoek wilt gij mij doen? Hij zeide: — dit, dat gij Rörek meeneemt naar Groenland en hem brengt bij Leiv Eiriksón [of anders naar IJsland bij Gudmund Egjolvsön; — gelijk is geschied]."



Maar, daar zie ik dat de lucht wat is opgeklaard, en ik m'n hut uit mag. Wat een natuur 1 Wildverlichte wolken jagen over een jong-groene zee tegen die met nevel omfronste lila bergen, wier gletschers zich ongenaakbaar hebben verborgen. En aan hun voet dat peutervolk van houten kerkjes en huisjes en ijzeren scheepjes. Zij vinden het er op neerzien nog niet waard 1 Laten de menschen zich maar wat opwinden of wat geneeren voor hun werk, zij, de blauwe bergen, met hun sneeuwtoppen hoog boven de wolken, zien er niets van. Zij zijn zichzelf genoegzaam, verzonken in zalige rust, of doen hun watervallen bruisen en hun dalen daveren bij het gedonder hunner neerrollende rotsen. Totdat de boot een hoek omzwenkt — en zie, de bergen zijn teruggeweken in lieflijk-blauwende verte, en de mensch is naar voren getreden. Door de regenklare lucht valt een zonnestraal op de kleurige huisjes die zich beuren uit bosschages tusschen de rotsen; over het water komt het tinkelend gebengel van een kerkklokje; op de heuvelen tusschen de berkenstruiken springen de geiten en schapen, en aardige bengels en fleurig gekleede meisjes komen op de hooge houten landingsbruggen naar de postboot kijken - er is moeilijk een lieflijker landschap met grootscher achtergrond te droomen. Straks draait de boot weer een hoek om - en daar zijn ze terug de grimmige bergen, nu zóó laag omwolkt dat het tegen de rotsen opspringende, groenwitte zeeschuim bijna de wolken raakt. En soms verliest men zich zoo in dat toezien, dat men bijna schrikt als de boot stil ligt. 't Is dan, alsof de boot ineens al haar leven heeft verloren, alsof ze een dood ding is, dat zich niet zelf meer kan bewegen. Ik ga eens aan wal om in een groot pak-



huis te zien de heerlijkheden deslands: vaten vol gistende vischlever, voor de levertraan; verder duizenden aaneengeregen gedroogde kabeljauwkoppen die naar The Norwegian Lmiitated Guaiiofabrik van Brettesnaes gaan, en van welke fabriek, toen we er langs voeren, de loods me met grimmig plezier verteld had, dat de buitenlandsche millioenen daarin gestoken nooit rente hadden opgebracht; een paar zalmpjes, en eindelijk — een cadeautje voor onzen kapitein — eenige £>z'<?/te-koppen. Deze Qveite is een reusachtige heilbot, die een lengte bereikt van 2 tot 3 meter, en ingezouten niet in één vat gaat. De Rüst nam er telkens wat in ijs verpakt mede voor de zuidelijker streken, en nu krijgt de kapitein eenige koppen, zoo groot als platte kalfskoppen cadeau. En verder in 't pakhuis netten, en snoeren, angels en haken, zoo groot dat men daar een Qveite mee uit de diepte kan halen; vaten en hoepels — enkel gereedschap voor 't werk op zee. Want de zee is hier alles. Dat merkt men ook aan de kleeding. Gelijk men in Pruisen toch het liefst „des Künigs Rock" draagt, zoo hier de uniform der zee. Een kapiteinspet is de schoonste mannenkroon; de man van 't meest huiszittend bedrijf draagt toch een pet model jachtclub; in een paar zeelaarzen voelt een jongen zich dadelijk groot, en een afgelegde zuidwester is 't bekoorlijke calotje voor een Nordlander in ruste. Dit, en dat ze zoo gehard schijnen, geeft iets stoers en frisch aan die menschen. Want frisch, in den zin van proper op hun lijf en hun huis, schijnen ze me alles behalve.
Bizonder groot van stuk zijn ze ook niet; in slechts een enkelen ouden grijsbaard zit het Viking type, zooals we ons dat voorstellen; maar wel gehard zijn ze. Zie, nu de



boot weer afvaart, valt t me op: met een neen overjas aan, en hoewel 't weer waait en koud-nevelt staan ze met de petten in de hand ons weg te wuiven, en vooral zij, voor wie 't een afscheid is op pier of boot, doen het ongelooflijk lang, met een vriendelijken weemoed in de blauwe oogen, en ongegeneerd, zooals nu eenmaal de Noor bijna alles ongegeneerd doet. En kijk, daar komt het hofmeesteresje ons opbellen voor het diner. I erwijl ik degelijk ingepakt aan de luwzijde sta te bibberen en me te vermanen dat ik toch geen kou moet vatten, komt zij daar aangestapt met de lange linten van haar schort uitwapperend boven haar onbedekt hoofd, en trippelt vroolijk en vast, haar handbei zwaaiend, het schommelende schip rond. Maar ik zal niet van de partij zijn. Want we gaan nu udenskjaers, buiten de scheren van het uit enkel schiereilanden bestaande eiland Langö om, de open zee in, en liever dan beneden met een bord soep in de hand op en neer te zitten zwaaien, blijf ik boven, in mijn hut met Snorre.
„204. Toen werd hem geboodschapt, dat de boeren met een leger hem tegemoet trokken en dat hij spoedig zou hebben te strijden. Toen monsterde de koning zijn leger en telde het volk; en hij had meer dan dertig honderdtallen (= 3600). Toen werden er in 't leger gevonden negen honderdtallen (= 1080) heidenen; maar toen de koning dat te weten kreeg, verzocht hij hen zich te laten doopen, zeggende dat hij geen heidensche mannen met zich in den slag wilden hebben. — Wij willen — zeide hij, — niet alleen heul zoeken bij de sterkte des volks; in God willen wij ons vertrouwen zetten, want met zijn kracht en erbarming kunnen wij overwinnen; maar ik wil geen



heidensch volk vermengen tusschen mijn mannen. Maar toen de heidenen dat hoorden, hielden zij tezamen raad, en ten slotte lieten vier honderdtallen (= 480) mannen zich doopen, maar vijf honderdtallen (= 600) verwierpen het Christendom, en dit volk keerde terug naar zijn land.
Toen kwamen de broeders Gauke-Tore en Avrafaste (groote roovers, die met dertig van huns gelijken hun hulp reeds vroeger den koning hadden aangeboden, maar waren afgewezen, omdat ze geweigerd hadden zich te laten doopen) met hun mannen, en boden den koning weder aan hem te volgen. Hij vroeg, of zij den doop hadden aangenomen. Gauke-Tore zeide, dat zulks niet zoo was. De koning vroeg hun den doop en het rechte geloof aan te nemen, en indien niet, weg te gaan. Zij keerden terug om met elkander te beraadslagen, wat ze zouden doen. Toen zeide Avrataste: — als ik mijn meening mag zeggen, dan wil ik niet terug. Ik wil in den slag gaan en een der strijdende partijen helpen; maar het is mij hetzelfde bij welken troep ik ben. Toen antwoordde Gauke-Tore: — indien ik in den slag zal gaan, wil ik den koning hulp bieden, want hij heeft het meest hulp noodig. En indien ik moet vertrouwen op een god, wat scheelt het mij dan te vertrouwen op Witten Christus, of op een anderen god? Dus is het mijn raad, dat we ons laten doopen, indien de koning daar zooveel gewicht aan hecht, en laat ons daarna met hem in den slag gaan. — Daar gingen zij allen op in. Zij gingen dus naar den koning en zeiden, dat zij nu den doop wilden aannemen. Toen werden ze door de priesters gedoopt, en daarna geconfirmeerd. De koning nam ze bij zich in zijn lijfgarde, en zeide dat ze onder



zijn veldteeken zouden staan in den slag. 207. Daarna ging de koning op marsch en zocht het dal op. Hij betrok een nachtkwartier (28/29 Juli 1030) en toen kwam zijn geheele leger bij elkaar, en lag daar 's nachts onder hunne schilden. 208. Maar de koning waakte lange uren en bad tot God voor zich en zijn heir, en sliep weinig. Maar zoodra het licht werd, liet de koning zijn leger zich gereed maken, en toen het was toegerust, trok het verder het dal in. Toen kwamen vele boeren tot den koning, en de meesten voegden zich bij zijn heir, en allen konden maar één ding zeggen dat de edelen een geweldig heir hadden tezamen gebracht om tegen hem te strijden. Toen nam de koning vele marken zilvers, gaf die in de hand van een boer en zeide: — dit geld moetje bewaren en later verdeelen: w&t moet je in de kerken brengen; w&t moet je geven aan de priesters; w&t aan de menschen die van aalmoezen leven; en het zal gegeven worden voor het leven en de ziel der mannen, die vallen in den strijd en vechten tegen ons. De boer antwoordde: — zal dit geld gegeven worden ten zoen voor de zielen uwer mannen, koning? Toen antwoordde de koning: — dit geld zal gegeven worden voor de zielen der mannen, die in den slag aan de zijde der edelen staan, en vallen voor de wapenen onzer mannen; maar de mannen die ons volgen in den slag en daar vallen, zij zullen allen tezamen verlost zijn Koning Olaf de heilige was 35 jaar oud toen hij viel, volgens het zeggen van den priester Are Frode. Hij had toen geleverd 20 echte slagen."
Daar zijn we udenskjaersl Dit zijn de loodkleurige, witgekopte golven van de Noordzee, de Vikingenweg naar



't broederland IJsland, de weg ook naar de te plunderen weeker landen. De Rost, nog nat van den regen, en door wat zon uit wilde avondwolken verlicht, springt en danst als een vroolijke Viking zijn element in. Niemand op dek; beneden schreit een kind. Op een eenzame, groenwit omschuimde klip zit een zwarte schollevaar, en hij rekt zijn langen nek uit naar de wijde zee. En waarlijk, vier meisjes, of vrouwen, in oliejassen, met wapperende doeken op 't hoofd, in een bootje aan 't racen met de Rost; patsch, daar slaat zich een golf tot schuim tegen den kop van hun bootje en proest uiteen over hun hoofden, zoodat men ze hier hoort lachen. Ginds een hoogere rots, wild ombruist door de branding en van boven wit van de meeuwen. Krijschend vliegt er een op, zeilt en tuimelt even voor zijn pleizier in den wind, en komt dan weer naast de zijnen kijken naar de mooie zee. Van die rots geldt ook wat Beets zegt van de Dass Rock :
„De Bass is voor de meeuwen;
Voor kap- en mantel-meeuwen,
Voor zilvermeeuwen blank en fijn,
En wat er meer voor meeuwen zijn,
Zich pluizende in den zonneschijn,
In rep en roer bij 't jagen Van storm en onweersvlagen,
Die met hun uitgelatentst woên De sterke rots niet wanklen doen,
De Bass-rots van de meeuwen."
Ja, Beets heeft gelijk: „de rots is voor de meeuwen." En toch, daar onder tegen die kale rots: huisjes met 't gezicht op zee. Nooit schaduw; wind en koude, storm, sneeuw of brandende zon, alles uit de eerste hand en nooit



luwte; nooit fluweelen boomenschaduw, geen andere dan de ijzige schaduw van de kale rots. Dat staalt en sterkt — of in 't goede of in 't kwade. Die sterke tegenstellingen van de menschen der Kongesagaer schijnen me begrijpelijker. Er is iets O.-Testamentisch in dien „heiligen" Olaf en zijn mannen. Zoo heelemaal geen „braafheid", geen deugd die gemakkelijk in weelde wortelt, geen vroomheid die de schaduw noodig heeft. Het is hard tegen hard. Te strijden is niet allen levensplicht, het is mooi ook; het is levensgenade, 't Telkens herhaalde woord der Kongesagaer: ha» dode söttedüd, hij stierf aan ziekte, hij stierf een stroodood (op zijn bed), doelt niet alleen op iets vervelends, maar, nu ja, eigenlijk ook op schande. Maar als er nu niets te vechten valt? Nu, dan 't even vaak voorkomende „kan skulde vestover" d. i. Kingsley's „ Westward Ho!" en „Hereward!" Dan zee op, daar wacht de storm. Want storm of klaterende zon; strijd of overwinningsfeest, dat is eerst leven.
Zoo waren ze die oude Noren — en die van nu? Tusschen den goeden ouden en den tegenwoordigen tijd liggen de slaperige eeuwen, dat de Noor een onderdaan was van Denemarken. De tegenwoordige heeft 't gevoel
dat hij veel heeft in te halen, dat hij 't kan ook Nu
ik weet 't niet; 't geloof in zijn toekomst is in elk geval reeds iets. Den strijd aandurven is reeds veel, vooral als men vertrouwt op dat spreekwoord der Kongesagaer: „hver har en ven blandt uvenner", „ieder heeft wel een vriend onder zijn vijanden." En is dat misschien nog iets van den ouden Viking-treklust dat er bijna evenveel Noren, als er in Noorwegen wonen, verhuisd zijn naar Amerika?



Of kwam dit, omdat de strijd des levens hier te onguur werd?
Dit helderblauwe, zoo diep doorzichtige water dat men, nu de boot in morgenzon stil ligt, vijf vaam diep de visch ziet zwemmen, dat is zeker van de Lago Maggiore en niet van Lofoten en Vesteraalen ? En toch 't laatste moet wel, want ik sta nog op de Rost, en de kapitein verzekert me dat die visch niets is dan kleine Torsk, die ik 't volgend jaar als stokvisch in Nederland zal eten. 't Is anders ongelooflijk dat dit liefelijke land hetzelfde grimmig-wilde is van gisteren. Doordat de Rost, een rondreis doet door de diep de eilanden insnijdende fjords van de Vesteraalen, komen we soms weer op dezelfde plaatsen van gisteren en eergisteren. Maar zooals nu de zon die heeft omgetooverd! Klaar staan nu de rotsen hoog tegen den blauwen hemel, in de meest fantastische vormen. Zie, daar het gezicht van een reuzenheks: de kromme neus bijna de opwippende kin aanrakend, en over den ingevallen mond een lach dat het zoo prettig is nu in die blauwe lucht te kijken. En ginds een heele veste: op de gekanteelde muren hangt hier en daar een zadeltoren, en die opening tusschen de twee hoofdtorens is de inrijpoort, en daar die omhoogslingerende berkenboschjes zijn de ruiters en 't voetvolk dat ter poort optrekt, en zoo het spel van de middeleeuwen zal laten beginnen. En wat verderaf worden deze wilde rotspartijen door het tooverachtige licht herschapen in droomerige blauwe landen, waar men de fluweelige ronding van beukenbosschen meent te ontwaren tusschen oude veelspitsige steden. Blauw en lilawazig zijn die bergen, soms



zachtpaers als woonde daar de weemoed. Ook wel halverwege door wolken omgord, om daarboven hun sneeuwtoppen in de zon te doen glanzen, zoo rein alsof daar de engelen huisden. Of ook hangt in de dalen een waas van wonder licht; men kan 't niet noemen; zacht, geheimzinnig, en zoo tooverachtig, dat 't heel natuurlijk zou schijnen indien daaruit nu de trolde, de berggeesten, te voorschijn kwamen. En eigenlijk altijd hetzelfde: hooge, soms omwolkte of sneeuwige bergen, met aan hun voet de vvijnroode huisjes of een klein kerkje, zich spiegelend in de biauwe fjords — en toch altijd anders, omdat de zon hier aldoor nieuwe kleuren op 't land legt. De loods zegt dat ik wel blij mag zijn dat 't gisteren zulk leelijk weer was, want vooral door die verschillende vochtlagen in den dampkring krijgt men dat tooverachtige licht.
In Stokmarnaes ligt de boot wat langer stil, en ik wandel het land waar Jonas Lie is geboren eens in. Langs de hier en daar, hooger en lager liggende huizen, loop ik een paar minuten, en sta dan voor een liefelijk dal, waar uit de berkenboschjes overal de frissche houten villatjes de Hadselfjord inkijken. En als de Rost dan weer verder stoomt, en we tusschen de aldoor dezelfde en altijd weer anders verlichte bergen doorstoomen, dan zie ik hoe echt Jonas Lie hier thuis hoort. Die verbazende fantasie in zijn talrijke werken, en dat toch altijd frissche en natuurlijk tooverachtige dat in zijn eersten roman „ Tremasteren, Fremtiden: de Driemaster De Toekomst" onmiddellijk werkte als , de verschijning van een meeuw uit nevelachtig land (Bjornsön), dat ligt hier voor het grijpen in deze natuur van altijd dezelfde en nooit zich gelijke schoonheid. Bv.



ik zie even naar wat watervogels — 't zijn de eiderganzen, iets grooter dan eendjes — die schrikken van de Rös/. Zij, ineens aan 't loopen, aan 't loopen! met pooten en vleugelen waggelen ze door 't water; ah, daar hebben ze vaart genoeg, fladderen een eind weg om dadelijk weer in 't water neer te strijken. Als ik dan weer opkijk, schijnt het landschap ineens veranderd. Maar neen, het is hetzelfde: alleen, dat de groene berg van daareven blauw, en de grijze rots lila is geworden, en over gindsch sneeuwdal een licht rose tint is gekomen.
En daar is de wildste rots van de Lofoten Mösadlen d. i. het zadel der jonkvrouw. Want — zoo weet de legende — in de oude tijden, toen hier nog geen menschen woonden zat zij op een zomernacht uit te zien over de zee. Daar naderen twee reuzen, maar zij vlucht weg achter de bergen van Hindö. Juist gaat de zon op en de reuzen worden in steen veranderd. Zij staan daar nog heden en tusschen hen in ligt het zadel, haar sluier die zij bij het vluchten verloor.
Slechts de onderkant van den zadelgletscher is nu te zien, hoogerop is Mösadlen onzichtbaar door de wolken. Maar hoe wonderbaar rijzen in deze zonnige regenlucht de massieve berggevaarten van Ost-Vaagö en Troldfjord, en Ulfö en Hindö omhoog, zich spiegelend in de donkere Hadselfjord. Welk een kleuren! Ja, de Stalheim-klev herinner ik me uit 't Naerodal; maar zijn dit geen vijftig, geen vijftigduizend Stalheimklev's naast elkaar! O die verre, teere kleuren over die stugge, stoere rotsen! En die strepen rosige sneeuw over de blauwe bergen! Dan schuiven al meer wazige wolken over de matzilveren zon, en wild staan



de blauwzwarte bergtoppen tegen helle, nevelwitte regenluchten. Zware wolken komen uit de Raftsund aanzetten en leunen als donzige nevelplekken tegen de blauw-paerse bergen. Nu weet ik waar De Regenboog woont; want dit is de tempel van Iris. Op deze duizend kleurige bergen is zij „geboren uit zonne-gloren en een vochtige zucht van de zee" (Jacques Perk).
— Storarted (grootsch) zegt de loods.
Ik knik, en hij vervolgt: — als loods heb ik de heele kust langs gevaren, maar daar is nergens zoo'n grootsche partij als deze.
Ach, dat we verder varen en, al is het over de wijde Hadselfjord langzaam, dat we naderen dezen waaier van regenboog-kleurige bergen die vochtig glanzen, als moesten ze van weedom weenen over zulk een schoonheid. Want nooit genoeg kan mijn oog zich verzaden aan deze kleurenweelde over forsche lijnen, alsof Rafaël zijn kleuren-zoetheid gegeven had aan een schepping van Michel Angelo. Doch wat hier gaan vergelijken! Dit is enkel wildheid, ijzer op ijzer — en dit is enkel tooverachtige zachtheid van engelen in 't lichtblauw, en daarover heen wazigt een neervallende, zonnige regenlucht, zoodat het wordt één wonder van paersviolet, fluweelblauw en rosige sneeuwglinsteringen, dat, den mensch slaande tot zwijgen en aanbidden, oprijst uit de wijde, wijde fjord.
Dan naderen de bergen en de wolken, en de Rost loopt er recht op in. De sprookjeskleuren vervagen en grijze, grimmige rotsen rijzen zoo hoog op, dat ze niets kunnen zien van dat stoombootje dat daar kriebelt aan hun voet. Op 't laatste oogenblik splijten de bergen, wij kruipen



de nauwe spleet in; dat is de Raftsund. Maar tegelijkertijd begint het te regenen en moet ik terug naar mijn hut. Maar zelfs hieruit word ik iets van de wilde schoonheid der Raftsund gewaar. De Riist stoomt nu zoo vlak onder de sneeuwbergen door, dat men 't hoofd buiten boord moet steken om de toppen te zien. Men hoort er kleine fosser afbruisen van de bruin-zwarte rotsen, en op een enkel nooit zonnig plekje ligt nog sneeuw, vlak aan zee. „En het was de tiende winter zijns koninkrijks", lees ik in Snorre. Ja, 't is te begrijpen dat ze niet bij jaren maar bij winters tellen; want de winter is hier toch 't eigenlijke, 't gewone; de zomer is maar een hevige inconsequentie.
De boot ligt stil voor Digermulen, en hier zie ik weer eens hoe schril de overgangen van het tragisch-schoone in het bijna komische soms zijn. Want in plaats van den Koninklijk-Keizerlijken berg krijgen we nu een dol ding te zien. Niet toch de gewone roeiboot, maar een soort water-auto, een ding dat leven maakt en vies geurt, schijnt te willen aanleggen. Het staat vol jongens, zoo van tusschen korte broek en achttien jaar, die verwachten dat wij op de knieën zullen vallen voor hun wonderding. Maar het kan zijn stuur niet houden en zwabbert in een draai om ons heen; en regenen, regenen 1 We moeten waarlijk nog terugstoomen en het wonderding een vanglijn toegooien en naar ons toe halen. De kletsnatte jongens weten niet hoe ze moeten kijken, krijgen een paar petroleumvaten en wat oud roest neergekletst in hun pocherig bootje, en beginnen, om zich houding te geven, elkaar uit te schelden en de schuld te geven, terwijl ze druipen van den stortregen. Maar van den Digermulen zelf niets te zien!



Te Svolvaer teruggekeerd beging ik een stoutigheid — zij t ook in mijn onnoozelheid. Kon ik het toch helpen dat Svolvaer was als die zweedsche stadjes, waarvan Lagerlöf zegt dat ze als Venus van Milo heel mooi zijn, maar geen armen hebben om vast te houden? Was 't mijn schuld dat ik dit luchtige stadje, met geen andere boomen dan telegraafpalen, dienend voor de visscherij in den winter, en dan vlaggestokken, opgericht tégen het „broedervolk" de Zweden, en met huizen die op de kale rotsen staan, als dachten ze voortdurend aan opstappen, dat 'k dit stadje steeds uitliep en me zelfs niet kon voorstellen dat ik er kon inwandelen? Was het zoo gek, toen ik eens aan 't speuren was, hoever de zee hier wel 't land insluipt, en ik plotseling boven me zag „Det elskende Par" (het verliefde paar), twee lage bergspitjes, gelijkende op 'nelkaar toelachende grootvader en grootmoeder, dat ik die toen eens dichterbij wilde zien, en wat omhoog-klauterde? Of dat ik van de klimpartij zweetende als een kaaisjouwer, me laafde aan „de grootste en blauwste boschbesschen der wereld", en ontdekte dat de beste altijd boven me stonden? Of dat ik er plezier in kreeg zoo'n óver me hangende rots „te nemen", en na een zigzag-klautering dien onder me te voelen?
En zoo was ik in mijn onnoozelheid bergbestijger geworden, en bemerkte mijn dwaasheid eerst na een uur klimmens, toen het te laat was. Want omkijkende en niets dan lucht ziende, en loodrecht onder me, in een kolkende diepte, de weide van waar ik was begonnen te klimmen, voelde ik me letterlijk verstijven van schrik. Hoewel stijf van schrik en zwaar van angst, toch vooruit! Want terug,
10



dat ware loodrecht de diepte in; dus omhoog! Rechts van me moest een fosje zijn, en aan de andere zijde daarvan had ik van beneden een groene helling gezien; die inoest ik zien te krijgen. Maar, o de angst dat ik om hulp zou gaan schreeuwen, en men mij zou komen helpen, en ik dan in de couranten zou staan — om uitgelachen te worden ! En dus voortgeklauterd, trots gehijg en hartklopping! En ja, 't gelukte! Daar was ik boven 't fosje. Even een blik op de sneeuwbergen achter me, en op Svolvaer recht onder me — kriebelhuisjes op zwarte rotsjes uit blakke zee, en ginds bij elkander een klompje van die roode, witomlijste Rorboder (de tijdelijke woningen der wintervisschers) — een korte, maar zeldzaam scherpe indruk, wijl mijn levensgeesten zoo gespannen en uiterst-gevoelig waren, en dan voort! Vlug naar beneden, want ik moest daar immers nog 't atelier van den gestorven Lofotenschilder Gunnar Berg zien, en dan met de Neptun mee verder 't Noorden in!! Ah, daar had ik de groene helling aan de andere zijde der /os! 't Afdalen was moeilijk; maar voort! Ik liet me maar glijden, sprong dan eens een stapje — werkelijk het ging. Dan zeilde ik langs een steile rots heel geleidelijk omlaag; liet me wat vallen, me vasthoudend aan dwergberkjes, gleed door een nauwe spleet — en stond verbaasd tusschen de losse steenen van een bergstroompje! Daar was ik terecht gekomen, wat ik aldoor had ontloopen, midden in de /os. Ik stond op zwarte, watergladde steenen. Boven me hoorde ik een waterstraal neerkletteren in een rotshol, onder me het water neerruischen den berg af, en daar stond ik op steile helling tusschen gladde rotswanden! Geiukkig gaf ik niet den



eersten angstschreeuw. Want dan zou ik zijn doorgegaan, en éindelijk als waarschuwend voorbeeld in de courant gestaan hebben. Maar, ik moest terug, een anderen afweg
zoeken Toehh! Ik dorst haast niet te kijken. Dat zou
de Neptun wel zijn! En ja, 't was de Neptun, ik zag de boot van hier x't peuterige havenkommetje binnenglijden, 'k Moest dus voort... Soms gleed ik over de gladde steenen, dan rolden wat rotsjes met me mee, dan klemde ik me even aan den wand om uit te rusten, want ik zweette alsof ik in 't water had gelegen. Waar ik 't fosje had hooren neerruischen had ik mijn slag van Nieuwpoort te leveren. Ik kon niet voor- of achteruit; om de rots heen te springen was ook een waagstuk .... maar een lijsterbeschje zag me springen, boog zich naar me toe, ving me op ... en vroolijk ging 't weer verder. Mijn nagels waren gescheurd, mijn handen bloedden, maar ik kwam er toch. Neen, nog niet. Ik stond op een plateautje dat over een groen grasveldje hing, misschien wat meer dan twee meter. Teruggaan? Geen tijd meer! Kom, ik zou wel zacht
springen en patsch, daar lag ik voorover geknikt,
met mijn handen en voeten in 't ijskoud water dat door gras en mos opborrelde. Maar nu was ik er ook. Rolde er nu nog eens een rotsje mee, dan was 't enkel voor de gezelligheid. Ik holde Svolvaer en mijn hotel door, en in de rookhut van de Neptun kwam ik eerst tot rust. Maar wat keken die menschen me aan? Ze waren misschien, als zooveel Noren, afholdntand geheel-onthouder, die zich ergerden aan mijn cognacgroc? Ik keek eens in den spiegel en begreep. Ik zat vol modderspatten tot op mijn voorhoofd toe; over mijn wang liep een bloederige veeg,



en mijn kleeding! Was ik waardig gezelschap voor hen, eerste klasse reizigers met de Neptun naar Hammetfest? Maar wisten zij ook wat ik de laatste uren had uitgehaald?
Ik het ze hun gang gaan; maar toen de boot de haven uitvoer, wilde ik niet naar buiten kijken. Ik wilde niet zien hoe laag „Det elskende Par was bij de bergen daarachter, en nog minder hoe ik nauwelijks den eersten stap op den berg gedaan had. Neen, ik wilde me zelf niet wakker schudden uit den zoeten trots dat ook ik een berg — tenminste geprobeerd had te beklimmen, al was het ook in mijn onnoozelheid.



TOT HAMMERFEST.
— En Italië, vervolgt de hofmeester, me 's morgens de caffe met kavringer (beschuit) voorzettend, waarmee de Noor zich ontnuchtert, om tegen tienen zijn frokost, met warm vleesch of visch en aardappelen, aan te kunnen: — Italië, ja daar ben ik ook geweest, de heele wereld rond; Italië is niet half zoo blauw, en de kleuren die we hier midden Mei hadden, dat was bepaald ongelooflijk. In October wordt het ook weer goed.
— Ja wel, maar dan is 't hier al weer koud, meen ik.
— Ja, lacht hij, de ontbijttafel dekkend, — dat denken de reizigers allemaal; als ze boven de Lofoten komen, dan is het altijd sneeuw en ijs. Maar gelooft u wel, dat ik 's winters hier nog precies zoo in mijn jasje loop? Ja, boven daar heb je natuurlijk je pels en handschoenen aan.
— Zoo dragen jelui hier allen pelzen?
— Ja, maar niet zoo laag uitgesneden met breeden kraag en breeden opslag op de armen, of ook niet zoo coquet als de fransche heeren, zoo kort als een paletot — neen,



maar zoo heel gewoon, en dan heb je voor een 80 kronen al zoo iets.
Op dek gekomen vind ik het toch zóó, dat ik geen pels zou geweigerd hebben. Misschien ligt het ook aan mij, want die Engelschman, dien ik bij 't „ijsbeeren" telkens passeer, heeft niet eens een overjas aan. Trouwens, hij zal wel een sportsman zijn, want hij is van pet tot kuiten in dat wollige geel gestoken, dat de uniform der sportslui schijnt. Zelfs zijn haren en snor, ja zijn pijp is geel. Hij gaat blijkbaar zoo afstappen, want hij sleept zijn bagage, leeren doozen en koffers van allerlei vorm, bij elkaar. Ja, te I" insnas, waar we voor een roeiboot even stoppen, komt een Noor, een reus met die helblauwe kinderoogen, op dek en begint, na een korten groet aan den Engelschman, de bagage naar beneden te dragen. Ondertusschen dalen reeds een stuk of tien andere passagiers met fietsen en doozen en vaten en koffers ook in de roeiboot, terwijl boven rustig de Engelschman blijft surveilleeren, of alles van hem wel in de boot komt.
Ieder haast zich gejaagd, want de Neptun moet verder, maar hij staat boven in 't hoekje van de trap, onbeweeglijk, de pijp in den mond, van een papier af te lezen hoeveel stuks bagage mee moet.
Elf stuks moeten er zijn — zijn ze er ook? De Noor roept van beneden dat alles er is. De Engelschman begint boven te twijfelen Onderwijl fluit, schreeuwt de Neptun nijdig dat we verder moeten.
- Ik zie de fishing-bag niet, roept de Engelschman naar beneden.
De Noor haalt alles overhoop.



— Zie je wel, m\)njishing-bag is er niet! De matroos, die helpt bij 't instijgen, gaat op 't dek zoeken, maar de Engelschman wandelt kalm naar beneden of daar soms zijn fishing-bag is blijven staan.
Ondertusschen schreeuwt de Neptun zich schor dat hij verder moet. Met kostelijke kalmte komt de Engelschman zonder bag terug, en kijkt eens over 't koperen hek naar beneden, naar die roeiboot, alsof die hem niets aanging. Daar haait de Noor de fishing-bag onder de andere bagage uit!
Tevreden, maar ook niet meer dan tevreden, en zonder ooit te zullen kunnen begrijpen dat hij ons onbehoorlijk lang had opgehouden, stapt hij nu, uit zijn pijp dampende, de roeiboot in. Ik zie eens op de kaart en ja, vlak bij Finsnas ligt het Finfjord-Vand. Daar zal hij wel gaan visschen, daar in de buurt van Hollandernas, waar wij ons eens hebben willen vestigen, maar waaruit de kooplui van Bergen ons hebben verdreven, zooals Petter Dass, meer klagend dan triumfeerend, vertelt:
Malanger behoort tot het Tromsöer-leen,
Daar zeilden eertijds de Hollanders heen,
En allerlei waren cr brachten.
Den vreemdeling gaf dit veel geld in den zak, Den inwoner was het een groot gemak,
En beiden 't een voordeel achtten.
Maar toen deze handel juist goed ging en wel,
Beletten de Bergensche kooplui dien snel,
De Hollanders moesten wel zwichten!
Want 't was de tijd van de strengste monopolies, en van onze vestiging bleef niets over dan de naam HollandernSs, en hier en daar een hollandsche spreekwijze, zooals men die ook in Holberg's comedies telkens tegenkomt, en



gelijk bij Petter Dass, eenige regels terug, het op onze vestiging toepasselijke woord staat:
Dat ist nah de Duvel to loopen.
„De Hollanders moesten wel zwichten," zal dat nu zelfs waar worden in den wedstrijd die hier dagelijks wordt geleverd aan de eettafel van de Neptun ? Want ongetwijfeld behooren de culinaire tot de genoegens van een Nordlandtur, en wekt de frissche zeelucht een vervaarlijken appetijt] maar even ongetwijfeld is het een te zware proef - ten minste mij was t zoo — zich door de drie daaglijksche warme maaltijden frokost, middag, aftenmad, van 10, 2 en 8 uur, met gratie heen te slaan. Dit schijnt niet het geval met mijn tafelburen. Over me heb ik een Weener met zijn vrouw. Hij is het type van een lustiger IViener; groote, glanzende blauwe oogen, een aardig opgewipt snorretje, levenslustige manieren met een tikje paljasachtigs in zijn houding. Als hij van zijn sophahoekje de overladen tafel overziet en de visch met aardappelen komt binnengedragen, dan kijkt hij zijn welgedaan vrouwtje en ook ons aan met deze vaderlijke vermaning in zijn gulle oogen: „Kinder, esst uur recht viel, bezahleu mussen wir docli alles." En als hij dan opstaat om zijn cigaretten te gaan rooken, ja, dan is het met een zucht dat er toch ook te veel van een mensch werd gevorderd, maar evenzeer met een zuchtje van welbehagen dat hij voor zijn deel zich niet behoeft te schamen.
Aan mijn linkerzijde heb ik een fransch dokter uit Lyon, met fijnen, zwarten baard, snor en kuif; enkel elegante twijfel. Elk oogenblik vertelt hij ons zijn petit plan de voyage, maar om ons te consulteeren of hij 't niet zóó



zou veranderen; met ophef zegt hij telkens dat dit 't mooiste is wat hij ooit zag, en vraagt dan of we dit reizen toch ook niet mi pen ennuyeux vinden, 't Leukst komt die elegante twijfel voor den dag aan tafel. Eiken schotel bekijkt hij met belangstelling; zeker, hij wil er wel eens van proeven. Met mooie vingerbewegingen pikt hij er zich iets uit, manuoevreert levendig met vork en mes, maar legt ze spoedig met een beleefd bedankje neer: neen, het is geen fransche keuken. Nog typischer vind ik dat terug bij een Parisien, die zijn plaats inneemt als hij, tot ons aller verbazing, ineens is verdwenen. De Parisien is een klein grijs heer, die met wonderbare gratie zijn servet ontplooit, in gewichtige afwachting van de dingen die komen zullen. De visch, die ik als bijna alle visch hier, uitnemend vind, kan hem maar half behagen, en na er zoowat aan rondgemorreld te hebben, legt hij zijn vork neer, met een gezicht alsof hem geen recht was gedaan. Daarna komt een schotel, half rostbeaf, half gebraden kuikens. Ontzet ziet hij toe — waarlijk, vleesch en gevogelte, overgoten met dezelfde saus, f donc, quel horreur! Met hooge minachting laat hij den schotel doorgaan, en zegt tegen zijn buurman terwijl hij met een gracieuse beweging den rug der rechterhand lichtelijk slaat op de vlakke linker: „mats monsieur, ce diner n a pas de caractére", plooit zijn servet losjes hoog op zijn bord, slaat de armen over elkaar, en kijkt de tafel rond, niet met het gezicht van een slachtoffer dat moet hongerlijden, maar met het overwinningslachje van eenen, te welopgevoed om zich te laten bedotten met karakterloos eten.
Aan mijn rechterzijde heb ik een Noor, in postuniform,



die met een collega zorgt voor de post tusschen Throndhjem en Hammerfest. Deze jonge man betwijfelt niet één gerecht, noemt mij met nationalen trots den naam van eiken voorgedienden visch, en rekent blijkbaar een onvernioeibaren eetlust tot 's menschen hoofddeugden.
Maar, terwijl ik wel iets gevoel voor 's Noren onuitgesproken moraal, is de praktijk er van mij te zwaar; en zoo zeker 's Weeners vaderlijke vermaning mij onwedersprekelijlc schijnt, schiet ik hem in de navolging heel wat te kort; en hoewel ik der Franschen elegante minachting bewonder, is mijn eetlust te burgerlijk, dan dat ik hen zou kunnen navolgen; zoodat ik dus aan de eettafel van de Neptun — en doet niet mijn volk evenzeer aan 's werelds disch? — een bescheiden en misschien daarom nooit ledig staande plaats inneem, en daarbij mijn gezondheid bewaar.
Bovengekomen zie ik voor 't eerst een paar Nordlandsjaegter bij elkaar, en zoo'n jacht is iets heel eigenaardigs. De slank zich opheffende voorsteven loopt uit in een rechtopstaanden paal — onze boegspriet — waaraan de touwen van de mast vastzitten. Aan den éénen mast spant zich het groote vierkante razeil, dat gemakkelijk naar den wind gaat staan, en daarboven bij weinig wind nog een kleiner trapeziumvormig zeiltje, waarboven de wimpel wappert. Tegen den breeden achtersteven hangt de boot, gewoonlijk die zeldzaam slanke Nordlandroeiboot, hoog van voorsteven en achtersteven en met zijn vooruitschietende slankheid het vermoeden wekkend dat zoo de Vikingschepen er moeten uitgezien hebben. En ik sloeg er de Kongesagacr eens op na en las: „toen had koning Olaf dat schip dat



hij den vorigen winter had laten bouwen, een zeer groot schip, dat de Bison heette; aan den voorsteven was
een bisonkop, versierd met goud (blz. 432) Toen Knut
de machtige zijn heir had uitgerust, had hij een menigte mannen en zeer groote schepen. Hij zelf had een draak, die zoo groot was, dat hij 60 zitplaatsen telde; daaraan waren met goud versierde hoofden. Haaken Jarl had een anderen draak, met 40 zitplaatsen; daaraan waren ook vergulde hoofden; maar de zeilen van beide schepen waren blauw, rood en groen gestreept. De schepen waren boven de waterlinie geheel beschilderd, en de geheele uitrusting der schepen was erg prachtvol" (bl. 436).
Dat laatste kan men niet meer zeggen van de Nordlandjachten; de blauw, rood en groene strepen zijn ook uit de zeilen verdwenen; alleen de hooge voorsteven is nog over, maar niet meer met vergulde drakenkoppen versierd. Want ook deze schepen gaan den weg van alle zeilschepen, helaas! en kunnen de concurrentie met de stoomschepen niet volhouden. De afstanden zijn hier boven den Poolcirkel zoo ver, en een zeilschip is maar een zeilschip. Reeds Petter Dass klaagde in zijn gemoedelijke rijmelarij, wat 't gevolg was van 't verdrijven der Hollanders:
Zal de Tromsövaarder nu koopen zich spijs,
Naar Bergen's stad, een tweehonderdmijls reis,
Hij moet met zijn jachten gaan maken!
Dat komt er van als men ons Hollanders wegjaagt! En zijn klacht over de lange terugreis, als eindelijk de inkoopen zijn gedaan, werkt meer op mijn leedvermaak dan mijn medelijden:



Want de mijlen zijn lang ') en de dagen zijn kort,
Denk eens, hoe zoo'n reis wel moet vordren! Dat langzame zeilen brengt nog deze spijt Dat het jacht met der lading geheele profijt
Verloren gaat, op wordt gegeten.
Ook kan het gebeuren dat nog wacht dit kruis,
Dat half de bemanning hij ziek brengt tehuis
Na in doodsgevaar te hebben gezeten.
Ja, 't is een ellendige, droevige zaak,
Voor alle Noordvaarders 'n gevaarvolle taak,
Met die opene booten en jachten Te reizen zoo'n langen, onnieetlijken weg!
En de tijd laat niet toe, dat ik wijders nog zeg Wat gevaren hem daarop wel wachten.
In dank echter voor zijn medelijden op rijm houden, naar het volk vertelt, de jachten thans nog hun bezinger in eere. Tegen eiken ranok namelijk zitten zwarte lappen, volgens de overlevering daar ingezet, als rouwteekenen over 't verlies van Petter Dass. Deze zwarte hoeken aan de zeilen echter zijn stukken haardoek, blijkbaar om 't enorme zeil dat door de geheele bemanning van 10 & 12 man moet geheschen worden, meer stevigheid te geven, en niet om te rouwen over Petter Dass. Toch spreekt uit 't verhaal duidelijk de dank des volks aan den dichter der Nordlands Trompet, die hun land liefhad en bezong, in dien lijdenstijd toen het óf brutaal werd geplunderd door russische roovers öf beleefder door de kooplieden die het monopolie van handel hadden, en toen het dooi de deensche regeering werd gebruikt als een soort Siberië, waarheen boosdoeners en liederlijke sujetten in ballingschap werden gezonden. Dat die tijden echter nu voorbij zijn, bemerk ik
') Accoord collega, de oude noorsche mijl is 11,3 kilometer, en de noorsche zeemijl ongeveer 1 kilometer!



als we Tromsö naderen. Eindelijk schijnt het mooie weer van Christiania te zijn aangekomen, want het houdt op met regenen, en bij tamelijk mooi weer leggen we Tromsö aan. Hoe ik opkijk! Hoewel uit reisbeschrijvingen het tegendeel wetende heb ik me na Svolvaer niet van de gedachte kunnen losmaken: nu komen er alleen nog maar ijsberen, walvisschen en sneeuwrotsen. En daar ligt Iromsö als een vriendelijk stadje op een groenen heuvel, aan alle kanten omringd door lichte villaatjes die komen kijken uit groene berkenboschjesl Maar hier kunnen we toch niet boven den Poolcirkel zijn, denk ik, aan land springende en het stadje inwandelende, totdat ik stokstijf stilsta, en ineens weet dat dit toch wel zoo is. Want ik sta daar voor een paar wezentjes: bruine oogjes in het tanig gezicht; een groote blauwlakensche slaapmuts op, waarover roode en geele naadjes, die uitloopen in een enormen blauw, geel en rouden pluim; een lange kiel van dezelfde stof en met dezelfde kleuren gegarneerd; een ongelooide leeren broek, stram getrokken om dunne hoepelbeentjes, en schuitschoenen van hetzelfde leer, als een friesche schaats van voren opwippend, me dunkt het ideaal van schoenen, waarop ze onhoorbaar zijn genaderd, om me lachend wat van hun snuisterijen: primitief snijwerk van rendiergeweien, tabakszakjes en schoenen van rendiervel voor te houden. Ik ben dus waarlijk in Lapland, eigenlijk hun land. Deze menschen die hier voor me staan, zijn Lappen, de oorspronkelijke bewoners des lands. Meer het binnenland in heeten de bergen niet op 't noorsch fjelde maar op het finsch of lapsch varre, de zeeën niet sjöer maar javre, de rivieren niet clvt'K maar jokkn. Maar de



tijden zijn voorbij dat zij baden: „Gedge olmutj! passé gedge vaekjet. Wezens der steenen! Heilige steen, help mij!" Zij zijn bekeerd tot het Christendom, d. i. zijn gedoopt, geconfirmeerd en trouwen in de kerk. Verder gaat hun Christendom niet, al heeft ook de predikant Niels Stockfleth met veel liefde langen tijd onder hen gearbeid, zooals ons Beets zoo juist beschrijft met zijn bewonderenden glimlach:
Collega Stockfletlis combinatie Sluit half een Neerland in;
Zijn kudde is een geheele natie,
En alles Lap of Fin.
Maar maakt de kuituur hen op den duur niet onmogelijk? Oorspronkelijk waren ze allen Berglappen, met hun rendieren over de wijde, wijde bergen en dalen nomadiseerend, 's winters in 't binnenland, s zomers aan de zee. Maar aan de zee kwamen nu de noorsche boeren en visschers, en zelfs stadsbewoners. Hun rendieren weten daar echter niet van, zijn 's zomers niet in 't binnenland te houden, en zoeken den zeekant. Daar grazen ze de weide af van den noorschen boer _ en waar een rendier graasde, wil geen koe meer weiden. De boer beklaagt zich bij den rechter, en wat moet deze doen? Arme Berglapl Zijn dagen zijn geteld. Van de 10000 nu nog levende Lappen zijn er nog slechts 1000 Berglappen; 9000 zijn reeds Zeelappen geworden, en dat is reeds afval van 't oorspronkelijke nomadenleven. De regeering behandelt ze zoo zacht mogelijk, maar moet wel voortgaan op den weg van Fitnnarkens foriiorsktiiitg, het noorsch maken van Finmarken! Daar is iets tragisch in dat ten doode gedoemd zijn van de wilde volken. Maar de Lappen die daar voor me staan, schijnen niets van dat



tragische te voelen. Met een clom lachje en gemoedelijk hun pijpje rookend, staan ze te hunkeren naar mijn paar kronen, en als ze die hebben, krijg ik den angst dat ze die wellicht gaan verdrinken. Dat die kuituur ook niet slechts den Bijbel, maar ook den sterken drank bracht! En hen zoo tevreden ziende heensjoksen, op hun kromme beentjes in de velleschoenen overleunend als oude zeelui, voel ik me eenigzins medeschuldig aan hun ondergang, zonder de mogelijkheid te zien hen daarvan te behouden. Ik tracht nog iets van Tromsö te zien, maar vind mezelf toch altijd weer staan kijken naar die tragische wezentjes. En als we weer wegvaren heb ik alleen maar oog voor hen. Kijk, daar staan er nu drie bij elkaar op hun schaatsenschoenen: een man van 50, 60 jaar, in verschoten kiel, een juist volwassen meisje in een nieuwer rokje, blauw, rood en geel afgezet, en een jonge man, geheel in vellen kleeding, met een pet van dezelfde kleuren, maar met grooten klep, daar hij, zooals zoovelen hunner, lijdt aan een oogziekte, het gevolg van hun altijd rookerige hutten. Gemoedelijk lachend, en elkander iets wijzend van de stoomboot, vinden ze het leven blijkbaar gezellig. Het is wel aardig om te zien, hoe die menschen uit de steden hard werken, want geloof maar dat het werk gekost heeft om zoo'n groot schip, als die stoomboot, te bouwen; neen dan hebben zij het toch beter: 's winters op hun wijde sneeuwbergen stralend van noorderlicht; 's zomers in de groene dalen aan de zee; en altijd hun rendieren bij zich, die zorgen voor voedsel en kleeding. Hebben zij dan een extraatje noodig, welnu, dan komen er van die schepen uit het zuiden die zij brandschatten, zooals ze nu ook weer met succes gedaan hebben —



neen, het leven, vooral van den echten Berglap, is nog zoo gek niet; — als de menschen dan maar niet teveel van die steden bouwen!
En als ik het laatste schijntje van hun veelkleurige kleedij zie vervagen in het grauw der stadsmenschenkleedij voel ik grooten spijt opkomen, dat ik hen niet eens kan zien in hun tenten op 't vrije veld.
Gelukkig dat het weer zich blijft beteren, en we nu iets zien van de grootsche eenzame pracht van het Noorden. De sneeuwbergen, deze eeuwige symbolen der absolute reinheid, probeeren door waas en nevel heen te blauwen, en het water, tusschen de met kreupelberken begroeide rotsen, is zoo kalm dat het niet te gelooven is dat men op zee vaart. Tenzij men op den voorsteven gaat staan en het klaardoorzichtige, maar een honderd vademen diepe, afgronddonkere, blauwe water zoo frisch ziet schuimen, en hoort bruisen en uiteenspetteren als alleen zeewater doet. En als de lucht blijft opklaren en de honderdduizende kleuren van het Noorden zich gaan leggen op rots en sneeuwberg en in dal, dan komen langzamerhand meer reizigers in zwijgende verrukking genieten. Op 't puntje, bijna op den boegspriet, zit de Lyonnais week van bewondering. Ik vraag hem of dan zijn Alpen of Pyrenaeën van Zuid-Frankrijk niet mooier zijn?
Neen, dit is geheel eenig, stamelt hij met enkele woorden van verrukking. Natuurlijk, zijn Alpen zijn geheel eenig, maar dit hierl
En werkelijk, het is ook meer dan eenig. Deze rotsen en gletschers heffen zich niet omhoog in 't onbereikbare azuur, maar spiegelen zich op het klare blauw der fjords. En



hoewel zoo dichtbij dat men ze als met de hand kan aanraken, met toch al het grootsche, wilde van het Alpenland. En altijd meer! Daar rechts de Lyngenfjord in altijd nieuwe, altijd weer hoogere gletschers en sneeuwvelden en troldvormige bergtoppen. En links duikt uit de grauwe geheimzinnige eenzaamheid der IJszee het Fuglö d. i. het Vogeleiland op, waar de mensch zijn plaats reeds ruimt voor het dier. Dan tusschen Arnö en Kaagö, de nauwe Kaagsund in; en waar dan de Sund als een breede rivier is, daar beweegt wat tusschen de even lilagetinte rotsen en dwergberkjes, daar kruipen menschjes op en neer over die bergweide aan zee. Zoowaar Lappen! Echte Berglappen; en die kegelvormige heuveltjes dat zijn zeker hun woningen. Maar nergens hun ren, het rendier, te zien. We wuiven hen toe, maar ze schijnen ons niet te bemerken.
Nog lang blijf ik naar die stipjes kijken, die langzamerhand verdwijnen, zooals de ongerepte natuur dat doet voor de beschaving. Maar dan voor ons uit aldoor die Troldtindere, deze paerse en blauwe en van sneeuw blikkerende bergen, die als versteende trolde om de fjords staan in de grootsche eenzaamheid dezer IJszee-natuur.
— Hoe heeten die toch? vraag ik onwillekeurig, wijzende op watervogels met mooie, zwart en witte vleugels, zoowat tusschen onze talinkjes en wilde eenden in, en die ik ook al voor de Rost zoo vaak had zien wegduiken.
— Dat is de Alkekongen, antwoordt een diepe stem op 't Noorsch achter me. Ik zie om me; ah dat is de medepassagier dien ik reeds vaak opnam, die goede vijftiger, zoo'n typische Noor met zijn zuidwester en pijpje in den
mond en met de losse manieren van een volmaakt heer.
11



— Ja, de Alkekongen — verklaart hij verder, als hij ziet dat ik 't fijne van de zaak niet begrijp — is op een aardige manier aan zijn naam gekomen. Volgens de sage hadden de vogels een koning (kongen) noodig, en toen werd beslist dat die vogel het zou zijn, die het hoogst kon vliegen. De Alke, een slimmert, begreep wel dat er voor hem niet veel kans was, maar daar hij het toch wilde zijn, zette hij zich op den rug van den arend, won op die manier den wedstrijd en heet nu: de koning Alke.
Als we daarop elkaar onze kaartjes willen geven, blijken we even rijk te zijn: die hebben we thuis gelaten! Nu, ik noem mijn naam en hij is blij weer een Hollander te zien, want hij behoudt goede herinneringen aan Amsterdam; hij is Staatsraad Hauge.'
— Toch niet die, van wien ik juist in de Aftenposten van 1 Augustus las, dat hij zijn maand verlof zou gebruiken voor een dienstreis naar Finmarken, en dat in zijn afwezigheid het Kirkedepartement zou bestuurd worden door Staatsraad Kildal?
— Dezelfde, antwoordt dus zijn Excellentie de Minister van Eeredienst in zuidwester, en met een pijpje in den mond.
— En misschien nog familie van den grooten Hauge, den vader der Haugianer?
— Hans Nielsen Hauge was mijn grootvader.
— Dan zijt gij voor mij al een van de merkwaardigste
mannen van Noorwegen, want ik beprijp niet hoepl
daar heeft de Neptun me tegen de verschansing aangekwakt. We hebben een „zeeoog" gekregen; we varen udenskjaers en krijgen dus den vollen golfslag van de Noordelijke IJszee.



— Ja, roept de Weener, die Insel dort heisst Loppen, und da der Hof meister mich fragte ob ich wiisste was das heisst Loppen ? sagte ich natürlich nein. Nun sagt er: Loppen das heisst der Floh. Aber nun begreif ich waritm sie das so nennen: da hüpft es ja immer! Adé, roept hij, met moeite balanceerend om niet te vallen, adé, das wird ■wieder was geben mit diesem Loppen, adé, ich lege mich nieder /
Ook de Franschman en de dames verdwijnen — als men zeeziek wordt zoekt men onwillekeurig een verborgen hoekje, gelijk een aangeschoten dier in een donker hol kruipt — en spoedig zitten Staatsraad Hauge en ik alleen in de rookhut en vertelt hij me dat hij naar Nejden, een heel eind voorbij de Noordkaap, gaat — preeken!
— Mooi! Wat ik echter niet begrijp is, hoe u hier nog een staatskerk kunt hebben. Dat is me dunkt moeilijk?
— Ja, het is wel moeilijk, maar....
— Maar ook mooi wilt u zeggen? Nu, als het kan, is het wel heerlijk een staatskerk, waar het geheele volk toe behoort.
— Zeker, men heeft zooveel meer gelegenheid iets goeds uit te werken. Maar gij hebt 't geheel anders bij u, dat herinner ik me van Amsterdam.
— Is u daar dan geweest?
— Ja, de Sömandsmission inwijden. Het was daar zeer sympathiek.
— Die hebben we in Rotterdam ook. En is nu dergelijk werk van inwendige zending vrucht van het Haugianisme ?
— Ja, wel eenigszins, want de Haugianer zijn, trots hun scherpe kritiek op de kerk, er in gebleven. Van weers-



kanten werden ook de scherpe punten wat afgeslepen, en het ietwat vijandige tegen het gewone leven hebben ze laten varen.
— Liggen ze dan nu misschien meer op de lijn van Heuch's Mod Strommen ?
— Hm, ja .. — op dit oogenblik echter komt zooveel gezelschap in de rookhut, dat wij ophouden met ons gesprek, en de Staatsraad zijn pijpje verder buiten gaat rooken. Maar daar we nog niet om de Loppen zijn, blijf ik binnen met mijn Kongesagaer, ook door den Staatsraad met een herkenningslachje genoemd: een bizonder goed boek.
En zoo lezende, hoor ik een jongen Duitscher aan een oostenrijkschen Herr Hauptmann en een berlijnschen Geheimrath een verhaal doen van zijn ontzettend groote parochie, die toch maar zeventig zielen telde, en van dat afgrijselijke leven 's winters in Harnmerfest: altijd nacht, opstaan met electrisch licht, op straat wandelen, thuis werken, eten, naar bed gaan, alles en altijd met electrisch licht — onder zijn vertelling ril ik van dit leven dat me er een toeschijnt als diep onder den grond, in een goed verlichten en verwarmden kelder — en dan daarop die dagen zonder nachten, altijd zon, altijd zon, ook als je dan maar eindelijk doet of 't nacht is en gaat slapen; neen, dat maakte hem zoo zenuwachtig en van stuur, dat hij het op den duur niet zou kunnen uithouden, zooals zijn hollandsche collega wel.
Hm, hollandsche collega? Ik kijk hem eens goed aan: een jong glad gezicht, een lange, grijze gekleede jas, halsboordjes die van achteren sluiten, ah, daar maak ik uit 't
gesprek op dat hij katolsk prest is maar voor ik me
aan hem kan voorstellen, is hij met zijn gezelschap naar



buiten gedrenteld. Ik ga ook en zie dat de Neptun nog rond de Loppen danst en dan onder Silden (De Haring, waarvan 't eiland eenigzins den vorm heeft) door nog steeds de open zee houdt. Er komt een frissche wind uit de IJszee en de boot stampt geweldig over 't wilde, bruisende water. De blauwende sneeuwbergen zijn in de verte geweken en zwarte rotsen, van onderen wit van brandingschuim, kruipen gedrochtelijk uit woelend water. En links niets dan de oneindige zee, grootscher dan ik ze ooit zag. De Poolzee 1 En ik kan niet verklaren hoe 't komt, maar ik voel iets van de geheimzinnige aantrekkingskracht van den Noordpool. Ja, daarheen, daarheen! Waarom? Toch niet om een open zee of een nieuwen handelsweg te vinden ? O neen, niet in den dienst der wetenschap of van den handel. Maar om die eeuwige eenzaamheid te zien, en om die alleenheerschende natuur te aanschouwen. Om den ijsberg te hooren breken op den ijsberg, en 't Noorderlicht te zien op sneeuwwoestijnen. Om de zeehonden en walrussen te zien spelen in hun klare wateren, en de ijsberen te zien wandelen op hun onbetreden gletschers. Ja, om in voortdurend levensgevaar de groote wonderen Gods te zien; waar zijne walvisschen nog wandelen in onbevaren wateren. Ja, om zooals Frithjof Nansen met zijn Fram en onze Koolemans Beynen met de Patidora en de Willem Barents zichzelf de schatkameren der natuurwonderen te ontsluiten, en daartoe zich op te voeden tot onverschrokken moed en geestkracht! Waarom gaat onze Neptun nu zijn voorgeschreven wegje? Waarom volgen we niet die twee notendoppen, kleine open bootjes met zwart zeil, die daar de Poolzee invliegen? En kijk, hoerah! hoerah! een walvisch! Twee



rechte fonteinen, om de paar minuten, even maar wit opspuitend uit de woelige zee, ja . .
— Dat is een walvisch - zegt de katolsk prest, die hoewel witjes ziende en naar hij me later vertelt, wat onwel geworden van dat dansen de Loppen en Silden rond, toch steeds blijft de vriendelijke gids die hier thuis hoorde: — ja, dat is een jonge Hval. En ze worden hier al zeldzaam ook. Svend Füyn heeft met zijn granaatharpoen er reeds zooveel afgemaakt dat nu de Hval ook al „gesetzlich geschiïtzt" wordt, en alleen van Februari tot September mag geschoten worden.
— Geschoten?
— Ja, als de Hval onder schot komt, dat is binnen 40, 50 vademen, jaagt de harpoenier hem de harpoen met bewegelijke weerhaken in 't vleesch; door den schok springt de granaat, en als dan de walvisch „bloed blaast" is het gauw afgeloopen, en 3 k 4000 kronen zijn verdiend. Want niet alleen het spek en vleesch gaan naar de traankokerijen, maar ook afval en been naar de guanofabrieken. Maar Svend Föyn heeft ook eerst honderdduizende kronen verbruikt voor hij klaar was met zijn uitvinding. Tegenwoordig is Ingebrigtsen van I~romsö de bekendste walvischvanger. Hij heeft zijn station in de Troldfjord op Rolfsö boven Hammerfest. Maar 't zal gauw gedaan zijn met de vangst van walvisschen.
— Zeker, omdat ze er de brui van geven door stoombooten met granaatharpoenen te worden doodgejaagd!
— Ja, van al die stoombooten, walvischjagers of postbooten moeten ze niets hebben, maar ook op een heel andere manier zal misschien hier een einde komen aan



de walvischvangst en wel door t protest van de andere visschers. Deze klagen toch dat, sinds de walvisch verdwijnt, ook de andere visch wegblijft, misschien ook omdat de zee verpest is door walvischbloed en afval van de guanofabrieken. Daarom eischen zij óf geheel verbod van wal visschenjacht, öf slechts een paar maanden open jacht. Dat is nu ééne ónzer kwesties.
Het eenige wat dan zeker hielp was alle stoombooten
te verbieden in deze wateren.
— Misschien kwamen dan de rijke dagen terug, als in de 17de eeuw, toen de Hollanders er duizenden vingen bij
Spitsbergen. ')
— Htrinnert men zich hier de Hollanders nog ?
— O ja. Oude visschers hebben me verteld, dat zij heel goed wisten dat in hun jeugd hier de heele vaart nog in handen der Hollanders was. Maar de stoom heeft al die „koffen" - geloof ik dat ze heeten - weggeblazen!
Ik zeg maar niet wat ik denk: dat wij toch ook wel hebben kunnen weten wat stoom was, en vraag of dat visschertjes zijn geweest die ik daar op de open zee heb gezien.
— Denkelijk Zeelappen en Quenen.
— Wat zijn dat, Quenen?
— Ja, het is een volkje dat uit Finland is gekomen, en zich wat apart houdt. Men zegt van hen: „de Queen houdt niet van den Noor, den Rus haat hij, en zijn stamgenoot, den Lap, veracht hij."
') Voor de Walvischvangst der Nederlanders in de IJszee zie Mr. S. Muller Fz. Geschiedenis der Noordsche Compagnie 1814, waar men in Bijlage XIII ook vindt een .Kort Vtrhacl van dc Gedaente der Walvisschen, En h ire Namen, en voorts Wiier, en hoe, dese/vt in zee gevingen worden. Vergelijk verder liet opstel van J. Herman Kiemersma: Om de Aoord in Onze henw 1903.



— Dat zijn dan gezellige menschen.
— Zeg maar gerust ongezellige.
— Maar u spreekt van Russen. Zijn die hier ook al? Ik dacht dat hier zoowat niemand woonde?
— Dat is zoo. In heel Finmarken wonen maar 30000 menschen, dat is 0.6 menschen per vierkanten kilometer, maar toch hebben we allerlei menschen.
— Zelfs Duitschers! lach ik.
— Zelfs Hollanders! lacht hij terug, — zóó zult ge uw landsman zien. Want daar is Hammerfest, en hij komt me zeker afhalen.
Dèt Hammerfest, gindsche rots, die aan 't eind dier bocht steil oprijst uit zee? Maar dan zie ik, als onder aan die rots weggekropen, een 1<erk op een heuveltje, een druk gekriebel van masten, een stoomboot, eindelijk wat menschen op de houten landingsbrug — ja, d&t zal Hammerfest „de noordelijkste stad der aarde" zijn. Maar erg duidelijk toch niet; 't begint ook al zoowat te schemeren. Hoe laat zou 't zijn? Twaalf uur! Middernacht! Deze verrassing is die niet de belooning van mijn berusting? Toen ik toch naar „het land der middernachtzon" zou gaan, was het me een hevige teleurstelling te bemerken dat ik te laat zou moeten gaan. Ik kon onmogelijk vóór Augustus in Hammerfest zijn, en 29 Juli is die zon daar, en dan nog maar gedeeltelijk, voor het laatst te zien. Ik kon dus wel thuis blijven — tenzij mijn verwachting van wat ook zonder haar zou te zien zijn, hoog genoeg ware om die middernachtzon zóó mijn zegen te geven, dat ik ze volkomen zou vergeten. En werkelijk dit is gebeurd. Want nu ik hier midden in den nacht op mijn horloge sta te kijken,



half verdwaasd dat ik geen lucifertje behoef aan te steken, moet ik me zelf heel deftig verklaren dat 't immers nog pas een paar dagen geleden is dat de zon op dit uur hier scheen in volle gloria.
Rang! Rang! Rang! Daar gaat de ankerketting naar beneden ; een licht gewemel van vroolijk snaterende menschen, en daar sta ik voor een verbruind gezicht, lichtelijk omlijst door een jongen baard, dat, 't is niet te gelooven, maar toch werkelijk nederlandsch, neen brabantsch spreekt, 't Echte brabantsch met zijn zwaar-breeden gemoedelijken tongval! Dat ik dan in Nederland dominee ben en hij hier katolsk prest is, dat vinden we geen reden zekeren afstand te bewaren, integendeel een grapje. Wij zijn broertjes, kopjebuitelen bijna ons bootje in dat ons naar land roeit, lachen daar samen om den afschuwelijken stank der traankokerijen, die mij Hammerfest nog veel meer onbewoonbaar zou maken dan de donkerste dagduisternis in den winter, klauteren over wat rotsen zijn houten pastorie binnen, en festijnen daar met een hollandsche sigaar en een noorsche toddy — en dat alles en alleen omdat we hollandsch kunnen spreken, dat gezegende hollandsch! Mooi dat het is, zijn brabantsch en mijn geldersch, sappig als een perzik en frisch als een zure appel! En wij samen genieten er van; dat festijn is voor ons alleen; die anderen, ook mijn collega de luthersche prest van Hammerfest, die naar ik later hoor de roomsche passagiers van de Neptnn in zijn stad alles liet zien, dat is alles maar vreemd volk; wij zijn eigen, wij ouderwetsche vaderlanders, zoo echt als ons hollandsch sigaartje. Ja, een oogenblik — zouden we anders ook wel van het zuivere ras zijn ge-



weest? — zitten we elkaar in het haar. En natuurlijk over de eeuwige en onoplosbare controverse: autoriteiten vrijheid Daar staan we als twee kemphanen tegenover elkaar, en 't is al heel mooi dat ik, hoewel protestant, zooveel voor autoriteit, en hij, hoewel roomsch, zooveel voor vrijheid gevoelt; maar verder dan een wel-willende, maar niet-kunnende appreciatie komen we niet, en we vinden elkaar toch eigenlijk een paar rare wezens: ik hem met zijn autoriteit, en hij mij met mijn vrijheid. Maar de zoete moedertaalklanken winnen het van onze scherpe gedachte onderscheidingen en vroolijk werpen we onze geschillen over boord, om in vree tot het eind te genieten van ons samenspanseeren in de wellustgaarde van het moedertaalwoord.
— Wordt het dan hiei* nooit donker? vraag ik, op mijn horloge ziende dat 't naar half twee loopt.
— Donker is 't ai geweest, en 't wordt nu weer licht! Laat zien: ja de zon is al opgegaan. Willen we eens omloopen? Dan merk je 't misschien.
Maar ik merk niets; het is buiten 't zelfde matte, b'.eeke licht van een paar uur geleden; ja toch, iets warmer misschien. En daar kraait een haan; dus de zon is weer op. De gesloten huizen staan echter doodsch in de leege straat en terwijl wij die in onze eenzaamheid afwandelen, vertelt mijn vriend me van 't leven hier. Die schepen in de haven dat zijn de Spitsbergenvaarders, ja met die ton in den mast, — en ik herinner me In 't Kraaiennest uit Ch. Boissevain's mooie boekje over Koolemans Beynen — daar zit de uitkijk; ook een baantje 1 Dit jaar was de vangst bizonder goed, maar wat helpt het? Alles wat onder de grootste ontberingen verdiend is, wordt aan wal



in een paar dagen vereten en verdronken; het harde leven maakt hen onverschillig.
Nu, het is een bar leven hier; zoo bar als deze rotsbodem die zoo hard is — en dit typeert — dat hier de aarde voor elk graf van elders op 't rotskerkhof moet gebracht worden. Ook wijst hij me nog een gamme, het oorspronkelijke huis der Finnen, een hut van graszoden met één venster, waarvoor echter, zooals overal in 't Noorden, wat bloemen — woning voor menschen en veestal tegelijk; onzegbaar benauwd, maar warm. En hier tot vlak bij de stad heeft hij vaak de rendieren zien grazen.
Maar nu niets te zien op de kale rotsen en in 't leege dal, waardoor een nuchter-opene landweg zich traag kronkelt naar de sneeuwbergen. Onder dit koude licht schijnt mij dit egaal grijze, vreugdelooze land een landschap uit het schimmenrijk en ik vraag mijn vriend hoe hij hier toch is gekomen en 't er kan harden?
Och, de bisschop had verteld van deze missie, en uit de drie candidaten is hij toen gekozen, en hij heeft het hier best. Neen, de koude en die oneindige nacht is zoo erg niet, maar die winterstormen! Aldoor dat geloei in die dagduisternis, zoodat hun huis en kerk kraken als zullen ze zoo invallen, en soms de rotsen naar beneden donderen — eens een dwars door hun heele school, gelukkig niet onder schooltijd — en dan niets te kunnen doen, dat is erg. Maar de menschen zijn hier zeer gezellig, 's Winters is de geheele stad 's avonds bij elkaar in gezelschap, soms in de huizen, soms ook hier in hun clubgebouw. We zijn nu in het sinds den brand van 1890 nieuw gebouwde stadsdeel, met de evangelische kerk, het raadhuis, de scholen en



de huizen der rijken. Ja, hij moet me toch even hun clubgebouw wijzen. We treden binnen, de trap op en waarlijk een leeszaal met „alle noorsche couranten", een conversatiezaal en een biljart, waarop mijn vriend „de matador" der stad was. Ja kom, ik zal eens zien of er nog iets van den student in mij is blijven hangen, en waarlijk tot mijn eigen verbazing doen de biljartballen het zoo mooi, dat een paar heeren van Hammerfest die toekijken en applaudiseeren, beginnen te denken dat wij in Holland niets doen dan biljarten. Maar daar toetert de Neptnn; een paar vlugge stappen door de traanatmosfeer; een hartelijk en wederkeerig woord van dank — en dra sta ik in 't bootje dat me naar de Neptun brengt, en zie mijn vriend in 't koude, nachtelijke licht de rotsen opklauteren naar zijn pastorie. Voor mij is de terugreis begonnen.
Den volgenden ochtend laat opgestaan met een behaaglijke slaapherinnering dat de Neptnn, Silden en Loppen rondspringende, mij heerlijk in slaap had gewiegd, wip ik vlug naar boven, want de zon lijkt te schijnen. Maar op het promenadedek gekomen ... neen, dat is geen gewone zonneschijn! Dat is het zonneglanzen van een reinere aarde dan de onze! Zeker, het is dezelfde Lyngenfjord van gis teren, dezelfde geweldig-logge rotsen en wild öppiekende bergen met hun sneeuwvlakken op de zijden en hun gletschers in de dalen, maar die koude, naakte natuur is nu bekleed met doorzichtige sluiers van lila en lichtblauw, of neen is niet bekleed, maar kleedt zich in de teerste en glansrijkste kleuren. Onmerkbaar glijdt de goudgloed over in even-blauw, en het glanzende grijs in zacht-lila en rose, en het schitterende wit in warm blauw. Is er wel een kleuren-



rijkdom als die dezer arme natuur? Plooien deze kleuren niet intieme plekjes op die sneeuwvelden in gindsche gletscherdalen, plekjes waar men zou willen wonen in die warmte van kleuren, een warmte, zoo zuiver als frisch? En welk een genoegelijk hoekje overschaduwt dat zuiverwitte weldoende wolkje daar beneden aan de blauwe fjord, waar roode huisjes staan aan het klare water! Dan komen grijswitte rotsen daar vlak naast opgerezen, en loopen er scherp gegroefde rimpels over hun oude koppen, hardzwart geschaduwd door den feilen zonneglans. Ook wemelt het even van witte schapen daar in die dunne schaduw van kreupelberkjes, en ginds staat in een glorie van licht een groenrompig, bruinzeilig Nordlandjacht op de van zon klaterende golfjes. Alles kleur, klaarheid en kracht in deze scherp- en wildlijnige landen, en alles frischheid en forsche vroolijkheid op deze zonnige door berglanden zich heenzwaaiende zeeën — en dit alles is trots zijn eentonigheid, zoo'n afwisselend festijn voor de fantasie, dat ik blijf verzonken in de aanschouwing er van, zwelgend in deze heerlijkheden van zonneweelde, en eerst wakker schrik als de Neptnn met hatelijk getoeter Tromsö signaleert.
Beneden komend hoor ik dat we, naar de kapitein gezegd heeft, zoo lang zouden stilliggen, dat het Lappenkamp kon bezocht worden. Dat was 'n cadeau! Natuurlijk zou ik met den Weener en wat andere passagiers van de partij zijn! En ik spring dadelijk aan wal om een bootje te zoeken dat ons de Tromsösund over zal zetten, want het Lappenkamp ligt in een dal aan den overkant. Een bj'bud (witkiel) belooft me naar den /lotmand (vletroeier) te brengen; ik roep den Weener me achterna te komen,



en volg den bybud. Deze loopt wel vlug, maar ik zie dat de Weener ook komt, en ga dus verder. Na een twintig pas door kromme straatjes, kruipen we onder hooge vischpakhuizen een houten brug op, en ja daar is de flotmand, een stevige grijsbaard, precies een hollandsche bootsman in ruste. Maar waar blijven de anderen? Ik stuur den bybud uit, om hun den weg te wijzen, maar nu blijft ook deze weg. We wachten, we wachten en — eindelijk, daar zie ik het geheele gezelschap in een bootje dobberen, reeds halfweg den Tromsösund. De /lotmand woedend, want hij is de veerman, en niet ieder losloopend persoon die een bootje kan bemachtigen. Ik beloof hem dubbel veergeld, als hij me maar tegelijk met hen overbrengt. Mopperend maakt hij zijn vlet los, en nu zie ik roeien! Die ronde roeilappen met groote bladen — model roeilap : Vikingschip te Christiania — maken enorme streken, en komen zoo plat tusschen water en wind terug dat het een lust is te zien. Er staat aardig water in de smid, en mijn demi is spoedig overspetterd met zwarte diamanten zeewater. Maar we halen in! Een groen jacht laveert rakelings langs ons heen, doch de vletman roeit in zijn woede door, alsof hij alles omver zal roeien wat in den weg komt. En we schieten de anderen voor, ja ik land reeds aan de voor den vloed meters hooge aanlegbrug, als zij nog voortploeteren in een klein tot zinkens toe geladen schuitje. Eindelijk landen zij ook, kletsnat en dankbaar als geredden van een schipbreuk. Ze hadden, vlak bij den Neptun, een boer met melkkannen gezien, die toch terug moest en waren mee ingestapt, niaar dat nooit weer! En nu gezamenlijk even 't strand langs, en dan door een berken-



laantje en over de plaats eener boerderij zie, daar komt
de melkboer ons achterop gehold. Hij zal ons kjüre (rijden)! Maar neen, we zullen maar loopen, en de helft is reeds doorgegaan. Als de boer echter zijn twee kjaerre uit de schuur haalt, is die verleiding mij en de Weener dames te sterk, zoodat na eenig marchandeeren de Weener met zijn dames — hij op 't zitje van den skydgut — op de eerste, en de oostenrijksche Herr Hauptmann en ik op de tweede kjaerre zitten, wij met onzen skydsgut achter ons. De eerste skydsgut draaft naast zijn kjaerre of staat met een voet op de trede, en vooruit gaat het den weg of liever de losliggende keien op. Maar de paardjes rennen er niet minder om, en de ratelende AyWé?rrowieltjes stuiven zoo wild over en door de losse keien dat die ons om de ooren springen, en wij op en neer dansen en zwaaien als stukkerijders op de hei. En 't wordt zoo echt, dat het onredelijk zou zijn iets meer of minder te wenschen. Maar de Weener, die op zijn skydsgutiitje ruim genoeg krijgt van 't gewip, miauwt met een knipoogje naar ons: Au, ist das ja eiu Weg seine Simden abzubüssen / En als op een steil eindje de weg zelf met ons naar beneden rolt, roept een zijner dames: I' wil/ 'raus! Bin ja seekratikgewesen, voill tiun nicht weg krank werden dazu!
Spoedig echter rollen de karretjes zoo beschaafd over een glad wegje door een berkenboschje — werkelijk zoo hoog boven den Poolcirkel een braaf boschje! al ziet het nu nog blauw van de winter-campagne — dat de dame er nu niet uit wil; en daarop platsen en hotselen we zoo door een geïmproviseerd beekje dat ze er niet uit kan; en eindelijk draven we lustig onze vooruitgeloopen reisgenooten voorbij en



staan met een schok stil: we zijn aan het Lappenkamp.
Niets evenwel te zien! Een menschenleeg land; over het wijde dai, met zijn beekje in de diepte en zijn knoestig dwerghout op dc flanken, en over de naakte, norsche bergen hangt dat trieste tusschen-dood-en-leven van het schimmenrijk. Plotseling, in schrille tegenstelling daarmede, zonder overgang, en onaangediend als 't leven zelf, trillert dan een fleurig gefluit langs den starren berg öp in de zonnige lucht. Dat komt van een slanken knaap, in blauw grijs lakenschen kiel met breeden, zwartglimmenden bandelier, hooge fijne laarzen, en breed-platte pet, een russisch graafje, dat zelfbewust naast zijn gouverneur, precies een gezellig slagerstype, staat en ons koel opneemt. En dat gefluit gaat öp naar een dito russisch graafje, dat op de helling van den berg bezig is met photografeeren. Heel aardig; maar waar blijven de Lappen? Ah, daar stijgt een blauw rookzuiltje uit een grooten molshoop en ginds nog een, en nog een, en hier een primitieve omtuining waarbinnen de rendieren worden gemolken, en dèèr, ja daar komen ze van achter hun rookende molshoopen uit. Precies als ik ze op de heenreis gezien heb. In hun kleurrijke sjovelheid van verkleurd blauw, rood-en-geel afgezet laken en van rendiervellen, met hun kleine oogjes in't gele gezicht gemoedelijk lachend, en met hun pijpje in den mond ons dwaze stadsmenschen bekijkend. Ik geef hun gauw wat als entreegeld om zoo'n gamme (op 't lapsch: darfe goattek) eens te mogen inkruipen. En ja, dit is de primitieve woning, namelijk een houtvuur op den grond, waar omheen, ter beschutting tegen den regen, een graszodentent op berkenstammen is gebouwd. Ik ga op den grond zitten, bevloerd met



berkentwijgen en kijk rond. Boven me trekt de rook zoo'n beetje uit 't open gat dat voor schoorsteen fungeert, hoewel er nog genoeg scherpe rook blijft hangen. Tegenover me zit een jonge vrouw wat goed te verstellen van twee kinderen die er rondkruipen, en achter het vuur, waar de eereplaats is, (lapsch: boasso) hangt wat gedroogd vleesch en schijnt de provisiekamer te zijn. Ik knik de vrouw toe en trach t wat te spelen met de kinderen, doch voel me een beetje beklemd. Niet omdat zij me wat uitlachen, maar wijl ik me niet geheel onschuldig gevoel. Ik behoor toch ook bij die beschaving, die hen verdringt en doet uitsterven. En als de anderen komen lachen en grapjes maken, wordt 't me te benauwd en kruip ik de gamme uit. Maar buiten valt 't me weer op, hoe zij niets van hun tragisch lot voelen. Daar staan ze weer dom te lachen, zeker omdat ze goed wat kronen hebben gekregen, of ons zoo bespottelijk vinden. Mij echter stemt hun lachen weemoedig, en als we terugrijdende een forsche Lappin passeeren, die, de vuisten in de zijde, ons met harde, honende oogen staat na te zien, doet me dat bepaald goed. Natuurlijk kan 't zeer goed zijn dat ik 't me verbeeld, maar me dunkt, ze ziet ons aan als indringers: — dit is hun land, en wat doen wij hier met onze hurry in de hooge rust hunner bergen? Waar moeten zij eindelijk blijven als wij aldoor steden bouwen? — Ik ben dankbaar dat ik haar niet behoef te antwoorden en weer op de stolkjaerre zit. We hebben nog een vermoeiden wandelaar opgenomen, zoodat onze skydsgut naast de kjaerre loopt. Behalve als 't naar beneden gaat. Dan wipt hij op de tree, houdt zich aan de teugels vast, en dan ratelt het volgepropte karretje zwaaiend, en
12



over de steenen hotsend, allegro con brio 't heuveltje af.
En als dan de Weener nog eens miauwt: An, meine Simden, meine Simden! heft ons karretje een hoeraatje aan, juist op 't oogenblik dat we onze russische graafjes op hun terugweg passeeren. Ze kijken ons hoogjes aan, alsof ze 't ons wel kunnen aanzien dat we niet zuiver orthodox zijn. Zoo rijden we tot aan zee, en daar stappen we in de roeiboot — en vinden dat een mensch in Noorwegen eigenlijk niet anders moest reizen dan op 't karretje, of in een roeiboot. Wat een heerlijk uitzicht hebben we op Tromsö! Om ons bruist de donkerblauwe zee; vóór ons ligt 't stadje, met zijn gele huizen en bruine pakhuizen, in een kring van lichte villaatjes tusschen de berken; en daarachter grijsblauwe sneeuwbergen, al maar meer blauwe sneeuwbergen aan allen kant, en boven ons hoofd staat de helderblauwe hemel.
Een land om er te blijden! Gelukkig scheept zich een stukje er van mee in op de Neptun, in den vorm van een Lap, die mee zal varen tot Finsnaes. En van Tromsö tot Finsnaes zie ik niets van 't land, zoo moet ik aldoor naar mijn Lap kijken. Hij zal een dertig jaar zijn, heeft een gouden trouwring aan den vinger, en ligt daar in zijn soepele kleurige kleedij op zijn rendiervel, als een banjerheer. Met de statige luiheid van een sultan rookt hij zijn pijp met zilveren dop, en knipoogt tegen de zon dat zoo'n stoomding als deze Neptnn nog zoo gek niet is. Wij, want ook de andere passagiers komen telkens kijken, zijn maar lucht voor hem, totdat een knap jongman, met een studentenpet, hem aanspreekt in zijn eigen taal. Even richt hij zich op, en zegt ook een woordje, heel welwillend,



maar met een afwezig lachje, alsof zijn rust hem toch liever is. Als ze zwijgen, maak ik kennis met den student, een Fin uit Finland (niet Finmarken). Hij vertelt, dat hij met de Finnen — zoo noemt men hier de Lappen altijd — wel sledetochten gemaakt heeft: één rendier met één stuurtouw aan de hoorns voor de slede, en één reserverendier er achter, dat ook tegenhoudt als het al te dol de steile sneeuwbergen afvliegt; en ook, dat het rendier voor de slede wel eens wild wordt en tegen zijn meester gaat vechten, die dan de slede omkeert en daaronder wacht tot zijn dier uitgeraasd is. Ik herinner me dergelijke beschrijving uit Jonas Lie's „De Driemaster Toekomst", en vraag hem of hij nog een verwachting voor dit volk heeft. Maar ik krijg hetzelfde antwoord van altijd: de beschaving maakt het nomadenleven onmogelijk, en door hun al maar brandewijn drinken maken ze zich zelf onmogelijk. Al pratende zijn we wat gaan ijsbeeren en vergeten onzen Fin, totdat onze Lyonnais me komt waarschuwen: „notre Lapon noits quitte!" En ja, de Neptuu stopt; de postboot van Finsnaes komt aangeroeid, en de Lap nadert onhoorbaar op zijn spitsoploopende vellenlaarzen. Hij heeft nu zijn rendiervel aangetrokken, een mooie pels met hoogen kraag en 't haar naar buiten, en haalt zijn biljet uit een zijner huiden gordelzakjes te voorschijn. In de boot dalen af zes internationaal gekleede fietsers, twee heeren met buitengewoon zomersche hoofdbedeksels, drie damesachtige vrouwtjes, en eindelijk onze Lap. En ik moet zeggen onze Lap doet het 't best. In zijn kleurig schilderachtig kostuum is het kereltje een fleurige verschijning tusschen die fletse beschaafde menschen; „landschaftlich" is hij de mooiste.



Maar als mensch, als mensch met een toekomst? En met een beklemd gevoel zie ik hem verdwijnen.
Met frissche oogen ga ik nu weer 't land zien. Soms zoo liefelijk, door een nauwe sttnd, langs begroende bergen en bewoonde oevers, dat ik meen een Rijnreisje te maken ; dan weer grootsch, als de fjord zich verbreedt, en de zonnige sneeuwbergen oprijzen in het blauw, en altijd frisch door de zwartblauwe, witgekopte zee waarover de Neptun vlug voortglijdt.
Als 't gaat avonden doen we Harstad aan, een jong stadje, dat bevallig tegen de heuvels ligt. Met den Zaterdagavond is alle man op de landingsbrug. En tusschen de stevige Noren, breede weldoorvoede mannen en flinkgebouwde vrouwen, staat daar zoowaar een Zeelap. Het snit zijner kleeding is nog lapsch, maar de kleur reeds flets-donker; een rood biesje is het eenige wat herinnert aan den onbeschaafden kleurenrijkdom van vroeger. Maar op zijn hoofd een verschoten flambard, en in de hand een parapluie — hij kan al niet meer tegen regen en zon. Wacht maar, hij wordt even beschaafd als wij.
We varen verder, en de zon gaat onder. Zoo mogelijk wordt de atmosfeer nog klaarder dan op den dag. De grillig gekante zwarte rotsen bijten zich scherp af van de gloeiende lucht. Nu is de zon in hardgelen gloed achter de bergen gezonken, en kleurt de tegenoverstaande rotsen in de roode glanzen van het stervend licht. Maar het wordt koud; en in de rookhut vind ik den student in lectuur verdiept. Hij laat me zijn boek zien. Zooeven verschenen: de nagelaten werken van Sigbjörn Obstfelder. Of ik hem nog niet ken? Neen? Nu hij is zoowat de Maeterlinck of ook



Nietzsche van het Noorden, en hij hoort tot de allerjongsten, als Knut Hansum, wiens roman Pan hij zeer bewonderde. Toch weer anders dan deze. Vooral als kriticus van beteekenis. Hij heeft de oppervlakkigheid van Georg Brandes aangetoond, en diens autoriteit aan 't wankelen gebracht. Als ik even gewaag van de ouderen, spreekt hij met gereserveerde bewondering van Jonas Lie, en Björnson, die echter op zijn ouden dag meer conservatief schijnt te worden, en van Ibsen, die toch in 't buitenland misschien nog meer dan hier opgang heet te maken en wiens laatste werk men hier eenvoudig nonsens vond, maar dan begint hij weer over de allerjongsten, mij onbekenden, als Obstfelder. En al luisterend zie ik door de openstaande deur het prachtige sterven van dezen schoonen dag. De avondbergen rijzen donker, massief uit zee, en staan zwaar tegen den hardgelen, helvioletten avondhemel. Zwijgend zien we ze komen en verdwijnen, en wanneer ik eindelijk mijn hut ga opzoeken, zie ik buiten tot mijn verbazing op mijn horloge dat het naar middernacht loopt.
Als ik den volgenden ochtend bij stralende zon op het dek kom, verlaten we juist Svolvaer. De kajuitstrap opgaande heb ik zooeven den hofmeester tot een passagier hooren zeggen: — Dus bekoinnit man am Sonntag nicht, en ik gevoel ook aan boord van de Neptnn iets, ick en weet niet wat, maar iets bepaald zondagsch, iets van rust en reinheid en pracht. Ook in de natuur. Dat dit dezelfde Vestfjord is waar, een paar dagen geleden, wij door onguren mist heen zwaaiden, en waarover 's winters de duizenden die hier de millioenen kabeljauwen visschen, bij plots opkomenden storm met hun open booten in groot lijfs-



gevaar vluchten naar 't vasteland, neen dat is niet te begrijpen! Want het is nu alles zalige zondagsche rusten schoonheid. Ik sta op den achtersteven der Neptun en zie nu Lofotvaeggen den Lofotenmuur als een wonder uit zee oprijzen. En hoe verder we er van afvaren, des te meer sluit zich de kring van bergen op de blauwgroene zee als een toovergordel van schoonheid om ons. Zie, de troldvormige, geweldige rotsgevaarten, piekend, of kratervormig, soms sneeuwtoppig en altijd indrukwekkend staan daar, van de zon af, zoo teer agaat blauw tegen een parelmoerblauwe lucht aan de donker-blauwe fjord, — links, tegen de zon op, doemen blinkende, kleurige neveltoppen uit een zee van bruisend zilver, — en wij glijden tusschen deze heerlijkheden voort over de klaarste zee in het stralendste licht. En aldoor één afwisseling en aldoor steeds hetzelfde, precies als de zon-zelve, en altijd heerlijkheid. En onder den blauwen hemel, op die schitterende zee, omringd door die sprookjeskleuren en versteende sagengestalten moet ik me verbazen dat dit is van deze aarde, en begint het heel duidelijk in mij te zingen: „Loof den Heere, mijne ziel! En al wat binnen in mij is zijnen heiligen Naam."
De zon staat op haar hoogst als de Neptun te Bodö aanlegt- Is dit hetzelfde stadje, waarvan ik een paar dagen geleden niets zag dan houten huisjes, druipende van regen ? Nu begrijp ik dat, vergeleken met de andere stadjes van Finmarken, dit „het Parijs van het Noorden" is. Wijd gebouwd op groenenden heuvel ziet het kleurig-houten stadje er nu zoo feestelijk uit in dezen stralenden zonneschijn I Maar hoe weinig menschen op de brug! Zou de kerk nog



aan zijn? En vlug loop ik het stadje in, door een Engelschman beschreven als „een lange straat met een gletscher aan beide einden." Tusschen grootere nieuwe, staan nog oude, echt-noorsche huisjes met zodenbedekking, fleurig groen, en een weelde voorde oogen die in't zuiden slechts verbrand gras zagen. Om de nieuwe kerk een plantsoentje dat nog bibbert van de winterherinneringen - en in de kerk een mooi tafereel. De kerk vervelend van stijl, en de groot geschilderde Heiland boven t altaar niet bizonder mooi, maar in de kerk is eenvoudig tont Bodö! Alle plaatsen, tot op de gaanderijen toe, bezet; en allen kijken met stil lachende aandacht naar het middenpad. Daarin zitten in twee lange dwarsche rijen misschien wel honderd jongetjes en meisjes, allen in hun paaschbest en de oogen naar den forschen knappen prest, in lange samarie, toga, met den mooien platten geplooiden kraag, — zoo een man om goed te kunnen zeilen. Zijn leerlingen zijn't, die hij nog eenmaal zegt wat dit beteekent. nu zij straks voor het eerst het Heilig Avondmaal zullen vieren Echt een protestantsche hoogtijd. Al die aandachtige ouders, sommige moeders met tranen in de oogen en vaders in herinnering verzonken, en dan al die blonde kopjes, meest hoogrood van spanning, gekeerd naar den prest, voor het altaar, waarboven de Heiland hen aanstaart. Het kon niet eenvoudiger. En toch voelt men de poëzie der waarheid uitzingen boven de huivering van den ernst, en 't is of wij ouderen ons verblijden dat deze kinderen het mysterie van Gods liefde beter begrijpen dan wij. Ik zie hen nog naar het altaar gaan en hoor den prest onder het toereiken van de gewijde spijze een woord murmelen tot elk, en moet



dan al weer gaan. Stralend ligt het houten stadje beneden me aan de blinkende fjord, omgeven door de trotsche bergen — een beeld van blijden vrede, dat ik als een schat ging bewaren.
Maar dat doe ik niet minder wat nu volgt nl. de terugvaart naar Throndhjem. Het is, zooals de zeeman hier zegt — solskinveir, zonneschijnweer. Het eerste wat men ziet van de gladde zee en den hoogen hemel, van de in zee gedoken scheren, en van het uit zee gerezen, en met het tien uur lange sneeuwveld Svartisen gekroonde gebergte is de zonneschijn. Niet het water, niet de rotsen, niet de sneeuw maar den zonneschijn ziet men het eerst — en het laatst; den absoluten zonneschijn. En het tweede: dat deze natuur is een retizenwereld, maar — zooals het in de legende steeds luidt, — maar versteend, midden in haar levensbewegen versteend, toen de zon over haar is opgegaan. Die in zee geschoven scheren zijn voor-wereldlijke dieren: hier, die twee langwerpige, zich slechts even uit zee beurende eilanden zijn twee slapende walvisschen, en verderop die gladde rondkoppige rotsen een school zeehonden, midden in hun spel versteend. En ginds — 't is Rödölöven d. i. de leeuw van het roode eiland — daar ligt een leeuw, in één sprong van 't land op die rots gesprongen, en met opgeheven kop over de zee kijkend, waar zijn prooi toch is gebleven. Eindelijk, nabij den Poolcirkel, de beheerschers dezer natuur, de reuzen zelf. Voorop komt aangereden Hestmanden, De Ruiter, den van zijn schouderen wapperenden mantel schuin afhangend over den rug van zijn paard. Hij wilde De Maagd van Lekö bezitten, maar zij had hem afgewezen, en 't is nog te



zien, aan de reusachtige rots in de gedaante eener jonkvrouw, hoe zij hem ontvluchtte, vervaard en stom, haar huive wapperend in den westenwind. In zijn jaloersche woede heeft de Hestmand haar nu een pijl nageschoten, maar een ander minnaar heeft zijn hoed in den weg geworpen. De pijl is dwars door den hoed gegaan, en daar ligt nog Torghatten d. i. markthoed op het water te drijven, met een breeden tunnel dwars door zijn bol, de weg dien de pijl heeft genomen. Midden op het wijde tooneel van dit versteende giganten-drama de Syv Söstre, de Zeven Zusters, hooge slanke bergen, die naast elkaar geschaard, verwonderd dit spel der hartstochten aanstaren. En zoo verdiept raak ik in deze legendenwereld, dat, als we dan door een nauwe sund varen, vlak langs een stokvischpakhuis aan 't water, of langs kleurige huisjes aan groene veldjes, vanwaar zondagswandelaars ons toewuiven, ik even opschrik, en me verheug dat ik niet maar droom van deze wonderwereld, maar ze in werkelijkheid zie. Maar dan versta ik ook hoe de Noren dit land moeten liefhebben en uit hun volle hart Björnson's volkslied kunnen zingen: w clskcy dcttc Lauiict , waarvan ik voor
eigen gebruik deze vertaling heb gemaakt:
Ja, wij minnen 't land, dat oprijst uit de zee, verweerd;
Waar zoo menig dak ons aanwijst een geliefden heerd.
Minnen, minnen dat en denken aan ons voorgeslacht,
Aan de droomen die ons wenken uit den sagennacht.
Ja, altijd wenken de sagen, ook als ik de landzijde



aanzie, die majestueuze, urenlange Svartisen, grooter dan de beroemde Folgefond der Hardangerfjord, en minstens zoo verheven als de Jostedalsbrae der Sognefjord. Langs het voorgebergte Kunnen, de verste uitlooper van het Svartisenplateau, varende, heb ik met een rilling van ontzag bemerkt dat we de woningen der reuzen zijn genaderd. Toen heb ik verlangd naar Bilderdijk's Ondergang der Eerste Wareld, om daarin te lezen van:
Dit schrikbaar Reuzenvolk, uit Kaïns zaad gesproten,
(En) over 's warelds vlak als veldkruid opgeschoten .... in 't eenzaam Noord.
Want die reusachtige rotsblokken, inspringend op elkaar gestapeld, dat is de trap 'naar hun reuzenburcht. En toch — ik zou niet gelezen hebben, want ik moet altijd zien naar dat teedere, niet-Teisterbantsche, meisjesreine van deze reuzen paleizen. Neen, ik zou Asbjörnsen's Sprookjes, of nog liever Jonas Lie's Trold of Bernt Lie's In 't Wonderland moeten hebben — en zou ook die niet gelezen hebben, want ik moet altijd genieten van die smeltende kleuren over deze barsche bergen, en me blijven verbazen over de majesteit dezer zon-beschenen eeuwige sneeuw. En zoo zit ik maar uren te kijken naar die vooruitgesnelde, neergestruikelde, steil opspringende of plots neerplonzende bergen. Daar rijst een gothische tempel: de zes of zeven zuilen van't koor staan nog, maar 't middenschip en 't overige is een neergerameide puinhoop; en ginds hangt nog een ruïne van een reuzenroofkasteel aan een steile klip. Maar dit alles is van een verdwenen wereld, en de reuzen, die daarop gewoond



hebben, liggen nu onder de lijkwade der eeuwige sneeuw; terwijl de gletschers, als de slippen van het sneeuwlaken, in de dalen glijden, soms tot vlak aan zee. Daar hebben ze zich neergelegd, toen ze zagen dat hun wereld voorbij was; daar hebben zij zich toegedekt met de witte sneeuwwade en zijn ingeslapen in afwachting van den grooten dag. En als den ganschen middag de zon schittert over de blanke sneeuw met sprookjesblauwe schaduwen komt een heimelijke begeerte bij me op daar ook te liggen, en in die majestueuze eenzaamheid, in ongestoorden slaap, den dag van Christus af te wachten.
Als we die wonderwereld voorbij zijn, blijven die tooverkleuren toch, en op den achtersteven zittend zie ik hun eigenaardige werking. Varen we vlak langs zoo n rots, dan is ze grijs en grauw van neergestort gruis, of ook dood van kleur met zwarte kriebels als piknaden; en zijn we 'n half uur verder dan is diezelfde berg van t diepste blauw, of van die onbeschrijflijke sprookjeskleur. En ik denk: ja de idealisten zeggen: die berg is blauw; en de realisten: dat is een leugen, die berg is grauw en grijs — en 't is maar de kwestie: of je atmosfeer hebt in je kijken. Zonder atmosfeer is ook 't prachtigste leven leelijk; en veel atmosfeer maakt ook 't leegste en leelijkste leven vol en schoon. Maar geen atmosfeer zonder afstand; geen heerlijkheid zonder herinnering. En de legende schiet me te binnen van dien voortreffelijken man die na zijn dood in den hemel wilde komen, maar geweigerd werd, omdat hij zich zijn aardsche leven niet meer herinnerde. En eerst toen hij van een reeks schilderijen, hem ter bezichtiging voorgehouden, zijn leven gezien had als één wonder van



Gods genade, eerst toen had hij oog gekregen voor de heerlijkheid en mocht hij ten hemel in. Zonder aarde dus geen hemel; gelijk zonder hemel geen aarde. Waarom zeggen dan de idealisten tot de realisten, en omgekeerd: gij ziet en zegt de waarheid niet! daar er toch geen ideaal zonder realiteit, en geen realiteit zonder ideaal bestaat?
En de avond vat de heerlijkheid van dezen dag, voor er afscheid van te nemen, nog eens te zamen. Nog is de lucht vol zonneschijn, nu hardgeel van kleur nu de zon achter de zwarte bergen in zee zinkt. Grijze rotsen lichten rose op, en kale rotspartijen in 't binnenland doen als enorme beukenbosschen beschenen door rood avondlicht. Al feller worden de kleuren; wat geel was, wordt oker, en ten slotte vloeien alle kleuren samen in één vlammend violet. En onder dat wondere licht ligt daar plechtig kalm de zee, wijd en stil.
En het wondere licht van dezen Zondagavond zingt over deze majestueuze natuur het psalmwoord: „van den opgang der zon af tot haren nedergang zij de Naam des Heeren geloofd"!



's LANDS HART.
Verbaasd stond ik stil voor het breede en grootsche panorama aan mijn voet. Ik was de Aasveien opgeklommen zonder iets heel bizonders te verwachten — en daar stond ik voor een panorama dat mooier was — ja laat ik nu maar iets noemen — dan van Edinburg, en niet veel minder dan bv. van Stockholm. Achter me de zon die wijd uitwaaierde over den berg; onder me de voorstad Ihlen met haar nieuwe kleurige huizen en kerk, en daarachter de blauwe fjord met de witgekopte golven tegen de blauwe bergen; rechts onder me de rivier, als een rondgeschreven N., zich breed uitkronkelend onder donker loofhout, langs frischgemaaide velden en den grijsblauwen Dom, en zich in het verre dal verliezend tusschen groene akkers en groene heuvels, waarop overal frissche buitenhuizen en deftige heerengaarde.
Wie had dit hier verwacht?
En toen ik, naar beneden gedaald met de electrische tram door de breede aan weerszijden met loofhout beplante straten reed langs schitterende winkels, en aan den anderen kant der stad de versterkte Kristiansten besteeg,



klom mijn verbazing. Ik stond nu op een eeuwenoude vesting. Op den berg was een muur van rotsblokken opgetrokken, en daarbinnen een fort gebouwd, met casematten, toren en wachthuis, het eene nog verlatener dan 't andere. Op den muur geklommen zag ik, tusschen een rijtje oude kanonnen en een jongen schildwacht, onder een hoogen vlaggestok een paar plantsoenbanken, waaraan het te zien was dat die trouw werden bezeten door kindermeisjes en burgerrenteniers. Gemoedelijker fort was niet denkbaar; slechts dienende om onder het gewapper der nationale vlag een mooi uitzicht te geven over stad en fjord, over welig beplante en schoon bebouwde heuvelen.
En onmogelijk zich in te denken dat dit de noordelijkste van Europa's grootere stéden was.
Waarom was 't me niet tneer gezegd, dat Throndhjem zoo mooi was?
Zeker omdat het voor de Noren een al te versleten gemeenplaats zou zijn. Een oud volksvers had toch reeds dit keerrijm: det er saa fagert i Throndhjem at vile, het is zoo schoon in Throndhjem te verwijlen. En waren de oude sagen niet vol lof over dit landschap Tröndelagen, en over zijn bewoners, de dappere en rijke Trönder? En was het wonder dat Nidaros — de oude naam voor Throndhjem — „altijd het hoofd is geweest van Noorwegen" (Kongesagaer), daar de Nid, die kronkelende rivier, zelden, en de fjord nooit bevroor, en in dit heerlijke klimaat de bodem rijke oogsten gaf? Werd er misschien daarom niet zoo geroemd op Throndhjem, omdat op den glorietijd der Groote Olaf s, die allen hier in Nidaros resideerden, het zoo groote verval is gevolgd? Toen in de dertiende eeuw Bergen op-



kwam en de voornaamste stad des lands werd, om op haar beurt het gehucht Oslo te zien groeien tot Christiania, dat alle krachten des lands te veel tot zich trok in de helaas bereikte begeerte een wereldstad te worden?
Toch heeft Throndhjem haar bekoring van 's Lands Hart te zijn eenigszins behouden, en het monument daarvan dat ik van Kristiansten afdalend, nu ging bezien — is de Dom, eigenlijk Noorwegens eenige Kathedraal, de Dom der Staatskerk, het symbool der nationale eenheid, de herinnering aan 's lands heerlijke historie.
Want hun grondwet — waarop de Noren zoo trotsch zijn, dat zij op initiatief van hun geliefden dichter Wergeland den datum der afkondiging tot een jaarlijkschen nationalen feestdag hebben gemaakt — bepaalt: § 2 „de evangelischluthersche godsdienst blijft, de openlijk erkende staatsgodsdienst. Alle inwoners, die hem belijden zijn verplicht hun kinderen daarin op te voeden. Jesuieten mogen niet geduld worden. § 4. De Koning zal steeds belijdenis doen van den evangelisch-lutherschen godsdienst, hem handhaven en beschermen. § 92. Slechts hij die belijdenis doet van den openlijk erkenden staatsgodsdienst kan lid zijn van den Koninklijken Raad (eenigszins: ons Ministerie)." En hoewel de Koning zelf kan bepalen, wanneer hij gekroond zal worden, schrijft de grondwet voor dat zulks moet plaats hebben in Throndhjem's Domkerk.
En terwijl de Dom eeuwen deelde in Noorwegens verval, is ook zij herrezen met Noorwegens nieuwe bloeiperiode. Reeds tientallen van jaren werd zij gerestaureerd, en herbouwd uit de bijdragen van den staat en van het geheele volk, en als |in 1914 Noorwegen zijn eeuwfeest zal vieren van



het bestaan der grondwet, zal dat zijn in den voltooiden Dom van Throndhjem.
Toch bleef ik mistrouwig om den Dom heendraaien; want och, dat nieuwe, nuchtere van gerestaureerde kerken, dat zoo schreeuwt tegen de oude traditie .... Totdat ik met verheuging zag dat dit hier nu niets hinderde. Kwam het van het schaduwige, vriendelijke kerkhof, waar op de graven, onder de oude boomen, de bloemen eiken Zaterdag worden ververscht? Of kwam het van het buitengewoon geschikte materiaal, waarvan de Dom is gebouwd, die blauwgrauwe saponiet, die, zoowel oud als nieuw, met haar nobele, blauwige aschkleur het tegenovergestelde doet van schreeuwen? Maar voornamelijk kwam ik niet tot misprijzen, omdat mij daartoe geen tijd werd gelaten, daar ik voortdurend van de eerste verwondering in de volgende viel. Was dit toch niet een der karakteristiekste kerken die ik ooit gezien had? Schijnbaar de stijlloosheid zelve. Want het kapittelhuis, waardoor ik binnen trad, was zoo romaansch mogelijk, en geleidde naar een koor, een gekoepelden achthoek, en een schip van zuivere gothiek Kwam men dan door een zijpoortje in den dwarsbeuk, dan was die weer romaansch, zoodat men lachend ging wedden dat 't langschip, dat daarop volgde, dus wel weer gothisch zou zijn; wat ook uitkwam En dan die kleine afmetingen 1 Was dat nu zijn stand ophouden voor een dom, toen de omloop rond die koorpilaren zoo nauw bleek, dat men elkaar nauwelijks kon passeeren, en toen die kapelletjes van 't koor maar krap twee meter in 't vierkant haalden? En toch maakte dit geen armelijken indruk, zóó'n schat van ornamentiek viel hier te bewonderen, een oneindige verscheidenheid



van in de zachte saponiet (zeepsteen) k jour gewerkte kapiteel versieringen. Vooral toen ik in het schip gezeten zag naar den gekoepelden achthoek van t koor, waar, tot de Hervorming, het graf onder zilveren schijn van den heiligen Olaf door talrijke bedevaartgangers werd bezocht, was ik één verwondering over die weelde van vroeg gothische versieringen, die de opwaarts strevende steen hadden doen ontbloeien tot gestileerde planten, met bloem en blad. En daarbij die egale, ongewoon stille, blauwgrauwe kleur van de saponiet, verlevendigd door allerliefste schraagzuiltjes van wit marmer, dat, zoowel als de saponiet, komt uit de eigen groeven in de nabijheid. Maar toen — en hoe prettig was het, dat geen zich opdringende gids hier verveelde! — toen dat dwarsschip, dat gaf bewondering en verkneukeling tegelijk! Eer klein dan groot maar toch met zijn paar kapelletjes en verdiepingen van romaansche zuiltjes en verschillende vensters een rijk Geheel; romaansch, en toch hier en daar wat ketterend in slanke overgangslijnen naar de gothiek; en vooral vol verrassingen van normandische zigzag-motieven en een weelde van ornamenten als gevleugelde drakenkoppen, een gebalde vuist, gestileerde bloemen en grappig-vreemde dierenkoppen die uit de lijst der houten zoldering omlaag keken. En niet het minste was het langschip, hoewel riu nog hoofdzakelijk werkplaats. Want daar kon men den steiger opgaan, en zich van dichtbij verbazen over die wonderfijn uitgebeitelde bladmotieven, met vogeltjes zingende tusschen de takken, of over goedgebeeldhouwde koppen. Waar had ik toch nog eens die weelde van beeldhouwwerk gezien, maar dan in zandsteen ? En opeens zag ik voor me dien met guirlandes omslingerden pilaar
13



in de Roslin Chapel van Hawthornden bij Edinburg — die pilaar, die als „Appraitice's Pillar" getoond werd ter herinnering aan een tragische historie. De bouwmeester toch van Roslin Chapel was op reis gegaan, tot Rome toe, om nieuwe motieven voor zijn kapiteelen. Teruggekeerd zag hij echter dat zijn leerling in zijn afwezigheid, dezen bebloemden onovertrefbaren pijler gebeiteld had, en in zijn jaloersche woede sloeg hij den leerling met zijn hamer dood.
Hoe werd mij door die herinnering opeens eigen gevon den waarheid, wat ik anders op autoriteit van Baedeker had moeten aanr.t men, nl. dat aartsbisschop Eisteinn (1160—88), de bouwheer van kapittelhuis en dwarsschip, en de latere stichters der gothische gedeelten zooveel onder invloed der engelsche architectuur hebben gebouwd. Niet dat ik veler vrees voor aannemen op gezag deel, integendeel; maar juist omdat ik me bewust ben dat bijna al onze kennis er eene is op autoriteit, vond ik het een aparte bekoring van den Throndhjemer dom mij ook eens een kleinigheidje te laten ontdekken. En bij dezen dom pasten die herinneringen aan Schotland uitstekend als aanduiding van 't levendig en veelsoortig verkeer der beide landen in de middeleeuwen. Toch waren die stijl-reminiscensen geen slaafsche navolgingen, maar zelfstandig verwerkt. De noorsche fantasie had zich ook hier doen gelden en door haar wonderlijk vrije scheppingsmanier, zonder zelfs maar te willen komen tot een eigen strengen stijl, van dezen dom niet alleen een geheel éénig, maar ook echt nationaal kunstwerk gemaakt, waardig den naam van den volksheld, den heiligen Olaf, in eere te houden.
Buiten gekomen zette ik me neder onder den schemer



der schaduwige boomen, en herdacht uit de Kougesa^aer hoe deze held, aan wiens gedachtenis deze kerk was gewijd, zijn volk had hervormd door zijn kracht. Hoe hij gekomen was in Dalene om 't volk te kerstenen maar Gudbrand, de koning van Dalene, den heerpijl had rondgezonden. „112 Toen kwam koning Olaf ter ting; maar het regende hard dien dag.... toen stond de koning op en zei dat ook de anderen 't Christendom hadden aangenomen, en hun offerplaatsen hadden afgebroken: „en nu gelooven zij in den waren God, die hemel en aarde heeft geschapen en alle ding weet." De koning ging zitten, maar Gudbrand antwoordde: „wij weten niet over wien gij 't hebt; gij noemt hem god, dien gij, noch iemand anders ziet. Maar wij hebben een god, die men eiken dag kan zien, maar vandaag komt hij niet buiten omdat 't weer zoo nat is; hij zal u verschrikkelijk en geweldig voorkomen, en ik denk, dat u de schrik om 't hart zal slaan, als hij ter ting komt. Daar ge echter zegt, dat uw god zooveel vermag, laat hij er dan voor zorgen dat we morgen een bewolkte lucht hebben, maar geen regen, en laten we dan weer hier komen." Daarop ging de koning naar huis, naar zijn herberg, en met hem Gudbrands zoon, als gijzelaar, terwijl de koning wederkeerig hem een man gaf. 's Avonds vroeg de koning Gudbrands zoon, hoe hun god er uitzag. Hij zeide: „hij is gebeeld naar Tor, heeft een hamer in de hand, is groot van gestalte en van binnen hol, en onder hem is een voetstuk, waarop hij staat als hij buiten komt. Aan hem mankeert goud noch zilver. Eiken dag worden hem vier brooden gebracht, en daarbij vleesch." Daarop gingen ze naar bed, maar de koning



hield nachtwaak en was in 't gebed. Terwijl het dag werd ging de koning naar de mis, daarop ter maaltijd, en toen ter ting. Het weer was juist, als Gudbrand het gewenscht had. Toen stond de bisschop in misgewaad op, met de mitra op 't hoofd en den kromstaf in de hand, en verkondigde den boeren het geloof, en verhaalde vele wonderen die God gedaan had, en eindigde zijn rede goed. Toen antwoordde Tord Istermage: „Veel vertelt die hoornman ') met den staf in de hand, die van boven krom is als een ramshoorn; maar daar gij en hij zegt, dat uw god zooveel wonderen kan doen, zeg hem dan, dat hij 't morgen voor zonsopgang klaar weer en zonneschijn laat zijn, en laten we dan elkaar hier weer zien, en een van beiden doen: of een vergelijk trrffen over deze zaak, of slag leveren." En daarmee gingen ze voor ditmaal uiteen. 113 Kolbein Sterke heette een man, die bij koning Olaf was, afkomstig van Fjordene. Gestadig ging hij aldus toegerust, dat hij zijn zwaard in zijn gordel had, maar in de hand een groote houten knots droeg, die ook wel knoddestok heet. De koning zeide tot Kolbein, dat hij 's morgens vlak naast hem moest gaan staan. Daarop zei hij tot zijn mannen : „Ga nu van nacht naar de schepen der boeren, en boor er gaten in, en breng de paarden die gij op de gaarde vindt weg;" en zoo werd gedaan. Maar de koning was den geheelen nacht in 't g^bed, en bad God dat Hij met zijn mildheid en genade hem uit deze moeilijkheid wilde verlossen. Toen nu de koning de mis had gehoord, en de morgen begon aan te breken, ging hij ter ting.
') I)e mitra bicornis van den roomschen bisschop heeft twee hoornen, 3en mystische aanduiding van d** twee testamenten.



Maar toen zij er kwamen, waren slechts enkele boeren aanwezig. Daar zagen ze een groote menigte boeren ter ting komen, die in hun midden een groot mannenbeeld droegen, geheel stralende van goud en zilver. Zoodra de boeren, die op de ting waren, dat zagen, liepen ze allen toe, en bogen zich voor dit schrikbeeld. Het werd daarop midden op het tingveld geplaatst; aan den eenen kant zaten de boeren, en aan den anderen kant de koning en zijn mannen. Vervolgens stond Dale Gudbrand op en zei: „Waar is nu uw god, koning? Ik denk, dat hij nu zijn kinbaard wat lager draagt, en 't schijnt me dat ge heden niet zoo overmoedig zijt als gisteren, en ook die hoornman niet, dien gij „bisschop" noemt en bij u zit — want nu is onze god gekomen, die heerscht over alles, en u aanziet met scherpen blik, en ik zie dat ge vol schrik zijt, en nauwlijks de oogen durft opslaan. Werp nu uw bijgeloof weg en geloof in onzen god, die u in zijn hand heeft," en daarmee eindigde hij. De koning zeide tot Kolbein, zoo dat de boeren 't niet konden hooren: „Als 't onder mijn spreken gebeurt, dat zij de oogen van hun god afwenden, dan geeft gij hem zoo hard een houw, als ge kunt, met de knots." Toen stond de koning op en sprak: „Van morgen hebt ge heel wat tot ons gesproken; ge verwondert er u over dat ge onzen God niet kunt zien, maar wij verwachten dat Hij spoedig tot ons zal komen. Ge jaagt ons schrik aan met uw god, die beide blind en doof is, noch zich noch anderen kan redden, en nergens kan komen, zoo hij er niet wordt heen gedragen; en ik vrees, dat hij nog binnenkort een ongeluk zal krijgen. En zie nu heen naar het oosten; daar vaart onze God op, enkel



licht." Daar ging de zon op, en alle boeren keken nu naar de zon. Maar in dat zelfde oogenblik hieuw Kolbein zóó toe op hun god, dat hij heelemaal in tweeën barstte; en er kwamen muizen uitgeloopen, zoo groot als katten, en adders en slangen. Maar de boeren waren zoo verschrikt, dat ze wegvluchtten; sommigen naar de schepen, maar toen ze die wilden vlot maken, liepen ze vol water, zoodat ze er niet in konden; en de anderen die naar hun paarden liepen, konden deze niet vinden. Toen liet de koning de boeren roepen, en zeide dat hij met hen wilde praten, en nu keerden de boeren terug, en zetten de ting voort. Toen stond de koning op en sprak: „Ik weet niet wat de oorzaak is van deze onrust en dit geloop, dat ge doet; maar nu kunt ge zien, wat uw god vermocht, naar wien gij uw goud, en zilver en spijze bracht; en nu zaagt ge, wie het goede daarvan genoten hebben: muizen en slangen, adders en padden; en gij zijt er nu het slechtste aan toe, die aan zoo iets gelooft, en zulke dwaasheid niet wilt opgeven. Neemt uw goud en schatten, die hier nu over 't veld liggen, en brengt ze naar huis, naar uw vrouwen; maar hang ze nooit meer aan stokken en steenen. En nu hebt ge tweëerlei om tusschen te kiezen: óf dat gij het Christendom aanneemt, of dat gij heden den strijd tegen mij aanbindt en dan zal hij de overwinning behalen, wien zijn god, waarop hij vertrouwt, haar zal schenken." Toen stond Gudbrand op en sprak: „Groot verlies hebben we geleden met onzen god; maar daar hij ons niet kon nelpen, willen we nu gelooven in dien God, waarin gij gelooft" — en daarop namen ze allen het Christendom aan. Toen doopte de bisschop Gudbrand en



zijn zoon, en stelde priesters aan; en toen scheidden in vriendschap die te voren vijanden waren; en Gudbrand liet daar in Dalene een kerk bouwen."
Was het wonder dat het volk van dezen Viking na zijn dood den nationalen held en heilige maakte, vooral ook omdat hij, wat hij anderen oplegde, zelf trachtte na te leven en de heiligmaking najoeg, op zoo kinderlijke en koninklijke wijze? Was toch het volgende, in al zijn ruwen eenvoud, daarvan niet een aangrijpend bewijs? „Het gebeurde" zoo vertelde de Saga (109) van een zijner laatste dagen, toen hij zijn droef einde reeds voorgevoelde, „het gebeurde op een Zondag, dat koning Olat in zijn hoogzetel aan tafel zat, en in zulke diepe gedachten verzonk, dat hij tijd en uur vergat. Hij had een mes in de hand en een stokje, en sneed daar wat spaanders van af. Een tafeldienaar kwam juist om hem een beker te langen, en zag wat de koning deed; en meenende dat deze aan andere dingen dacht, zeide hij: „morgen is het Maandag, heer!" Toen de koning dat hoorde, zag hij hem aan, en kreeg bezinning van wat hij gedaan had. Toen beval de koning dat men hem een brandende waskaars zou brengen; hij verzamelde in zijn hand alle spaanders, die hij had gesneden; zette er toen de vlam in en liet de spaanders opbranden in zijn holle hand. En hieruit kon men bemerken, dat hij wilde vasthouden aan wet en gebod, en niet wilde op zij zetten, wat hij wist dat recht was."
Het was gaan donkeren en ik moest verder; maar toen ik nog eenmaal den dom rondwandelde was er, me dunkt, in mijn huiverenden stap iets van bedevaartgangers eerbied voor „Olaf den heilige". 



CHRISTIANIA.
Wat zou Christiania een prachtige stad zijn, als ze niet in het Noorden lag, en men geen last had van dat verkleineerende vergelijken.
Want bij Kopenhagen vergeleken is Christiania niet alleen piepjong, maar ook een beetje 'n parvenu. Met amerikaansche snelheid is het binnen een eeuw, van een stadje van 11000 inwoners, gegroeid tot een aspirantwereldstad van '230000 zielen. En dat die eeuw juist de stijllooze negentiende moest zijn is wel een excuus voor de opzichtige nuchterheid van musea, koninklijk slot, universiteit, Stortingsgebouw enz., maar doet niet vergeten het statige en soms prachtige van al die paleizen in Kopenhagen als Charlottenborg, hristiansborg, Amalienborg en vooral van dat juweel van renaissancestijl Rozenborg. En al heeft Christiania met bijkans vervaarlijke energie een opruiming gehouden onder zijn burgerhuisjes om hiervoor wereldstadswijken — en daaronder, om het Slotspark, bepaald prachtige als Dfamtiieiisveten — te bouwen, men



wil in een groote stad toch niet slechts versche kalk ruiken, maar vooral historie, en dan biedt Kopenhagen oneindig meer dan Christiania. Het is dan ook alsof het dat weet en om 't te doen vergeten in de hoofdstraat, de Karl-Johatis-Gade, bijkans al zijn moois heeft opgesteld, op de manier eens parvenu's, om landgenoot en vreemdeling te overbluffen, en tot de bekentenis te dwingen dat het toch een echte wereldstad is.
En wat het tegenover Kopenhagen kon redden nl. zijn zeldzaam lieflijke Qord en vriendelijke heuvlen-omgeving, och wat is dat bij 't geen Stockholm biedt 1 Daar prachtige paleizen en standbeelden, daar musea overladen met kunstschatten — schilderijen, o.a. een rij Rembrandt's, om van te watertanden! — oude kerken en stadswijken, en al deze stedenstatigheid op eilanden en schiereilanden die met hun heuvelen en parken zich spiegelen in Ma/aren en de Saltsjön, waarover de vlugge ferry's vroolijk heen en weer vliegen — neen, het is wreed één stad bij Stockholm te vergelijken, ook voor Christiania is dit te wreed.
Kan men echter het vergelijken nalaten, of nog liever Christiania het eerst van de Scandinavische hoofdsteden bezoeken, dan doet de Karl-Johmis-Gade, het begin, midden en einde van Christiania bepaald aardig aan. Met deze straat klimt men van 't hoofdstation in het hartje van de stad. Rechts ziet men langs de Vor Tre/scrs kirke even in een marktdrukte, en van haar hoogste punt blikt men omlaag in de breede boulevard, vol menschengevoel. Knijpt men een oog dicht voor 't Stortinggebouw, dan ziet men links van het beschaduwd wandelpad en in het park, waaruit zich het National Theater verheft, de



tallooze bankeii altijd bezet door allerlei slag menschen, die den korten zomer hier lang willen genieten. En dan recht vooruit, hoog op een heuvel en omringd door een park, het koninklijk slot, dat hoog, vierkant en licht van kleur er van hier werkelijk vorstelijk uitziet. Dan afdalen langs mooie winkels, waar 'oeristen worden verwacht, en langs de Universiteit een belommerden tuin inkruipen, en in een houten loodsje een intiem half uurtje hebben met te wandelen onder en boven langs het oude donkere Vikingschip, in 1880 te Gogstad gevonden en in de blauwe pijpaarde bijna volkomen geconserveerd. Maar dan ook fluks de electrische tram in, en daarmede de ht-uvels op naar Holmenkollen en Frognersaeter. Gelukkig de mensch — die zich dan niet ergert aan hét upgerichte teeken, natuurlijk voor Kaiser Wilhelm II, die schijnt te meenen dat sinds het hem „gerukt kat" hier te reizen 't er eerst mooi is geworden? Ja, ook dat, maar ik bedoelde in 't bijzonder hem gelukkig te prijzen, die hier zijn noorsche reis kan beginnen en dan volop zal genieten van 't uitzicht op de Christianiafjord, dwars door het dunne bosch van palmslanke dennen en berken, of langs rood-en-witte villa's, op de blanke zee onder den blauwen hemel. Als hij de glinste rende daken van Christiania onder zich ziet fonkelen aan de blauwe fjord, bestrooid met eilanden en omringd door de biauw-gesluierde bergen, dan zal hein dit zeker zuidersch voorkomen, maar als hij den harsgeur en dennenlucht ruikt in de scherpe atmosfeer, en ziet hoe hard de boomen het te verantwoorden hebben in dien ruwen rotsgrond, dan weet hij toch ook weer dat hij in 't hooge Noorden is. Ja, Holmenkollen en Frognersaeter die vroolijke villabergen,



met hun heerlijke boschatmosfeer en hun wijd uitzicht op de gladde zee, waaruit, als ruige ruggen van zeemonsters, de eilanden, en, aan den kant, de heuvels met dennen en villatjes oprijzen, zij hebben een frissche, onvergelijkbare bekoring. En nu zag ik Holmenkollen nog niet in den winter, als de dennen zoo ernstig staan op de sneeuw, en het hier wemelt van s&/loopers en in Februari bij de skilöb de deelnemers aan den grooten wedstrijd ten slotte den soms 40 meter hoogen sneeuwheuvel afspringen. Dat moet iets zijn, ze dan in de lucht te zien zweven de lange ski's aan de voeten, de armen wijd uitgestrekt, vooruitzeilend als een meeuw op onbewogen vleugels I. ...
In de tram weer naar beneden gaande, hoor ik hoe eigenaardig, half-komisch, de groet: „tak for suist — dank voor laatst", waarmee intiemen elkaar groeten, wordt gebruikt. Twee vrouwen komen binnen, en gaan vlak tegenover elkaar zitten. Vooral de eene neemt de ander scherp op en vraagt eindelijk:
— Kent u me niet meer, juffrouw?
— Neen, ik kan me niet herinneren 
— Maar kent u dan Olga Sörensen niet meer?
— Och ja, nu zie ik 't, (en dan al handjes gevende) tak for sidst!
En eerst na dezen dank te hebben uitgesproken voor hun laatste samenzijn, waarvan zij zich eerst absoluut niets herinnerde, eerst dan gaat het gesprek zijn gewonen gang.
Aan Piperviksbryggen stap ik uit voor een tochtje op de fjord — en daar liggen op de reede onze „Prins Hendrik ' en „De Ruyter" ! En wat doen ze het goed tusschen de andere schepen! Kijk, naast dat duitsche opleidingschip



en die noorsche brik, ja wel niet groot, maar echt hoor! Leuk en gladjes, stijfjes en in de puntjes liggen ze als twee zoete iongens tusschen den Noor en den Duitscher — maar ondertusschen! Ze zijn leelijk, ongetwijfeld, die stijve, gele scheepjes, enkel pantser en kanon. Die Noor, een ranke, zwart en witte brik, met masten als kerktorens, is er een mooi vers bij; en die Duitscher, een fregat met stoomvermogen, een groote meneer — maar laten ze de ijzeren handschoenen eens aantrekken! Dan is die brik, met al haar fantasie, gekraakt voor ze 't weet; en die grooteduitsche school naar huis gestuurd vóór ze 't abc kon opzeggen. Want die pantserscheepjes zijn van zessen klaar, en ze kennen de kunst, ook de nieuwste. En in mijn trots en vreugde dat onze nederténdsche vlag hier zoo kranig voor den dag komt, begin ik een praatje met wie maar wil over „Prins Hendrik" en „De Ruyter". En ja, daar is maar één roep over: dat zijn nog eens mooie scheepjes! Van buiten ziet men ze aan, dat de boel van binnen in orde is. Terwijl we nog staan te praten, landt een stoombarkas aan de brug, en jawel, daar wippen onze Jantjes aan wal: den braniekraag breed-gesteven om den open hals, de mutsen met de lange linten een beetje op één oor, de sigaar in het hoofd en de „belze broek" — zooals ze in Rotterdam zeggen — strak om de knie en wijd flappend om de enkels. Eerst een beetje gegeneerd door zooveel bekijks, dralen de voorsten wat, maar dan krijgen ze een stomp in den rug en drentelen op.
— Goeden middag! Prettig passagieren! zeg ik, als ze langs komen. Een paar salueeren, verstolen amicaal, en dan gaan ze verder; en ze naoogende met schik in hun aardige



kleeding van frisschen braniekraag en flodderende broeken, terwijl door hun zwaaienden gang de mutslinten in den wind fladderen, zie ik ineens, wat verderop, hoog boven een Zeemans-tehuis onze prachtige nederlandsche vlag wapperen. Hiep-hiep-hiep hoerah!
Een oogenblik later landt een stoombarkas van den Duitscher. Nu zijn Jantjes kunnen er wezen: steviger en barscher, meer zelfbewust en stoer lijken zij me, alsof ze door veel gymnastiek stalen spieren hadden gekregen; en terwijl ik ze nakijk, krijg ik weer een vlaagje van onze nationale eigenaardigheid, het vreemde boven het eigene te bewonderen. Maar als ik den man naast me mijn bewondering vragenderwijze vertel, schudt hij 't hoofd:
— Neen, de Hollanders zijn beter.
— Hè, die Duitschers zijn toch flinker, zoo „stramm"
en „schneidig"?
— Jawel, maar ze kijken meer naar hun uniform en de menschen dan naar de zee; die eerste kereltjes zijn meer thuis op zee.
Nu, niet om dat compliment waar te maken — want het staat op 't reisplan van ieder die hier komt — maar al spoedig vaar ik op de fjord. En die fjord is toch het mooiste van Christiama. Overal schieten bootjes op en neer die de stadsmenschen naar hun houten zomeroptrekje brengen; in roeibootjes zit jong en oud zich een braadje te vangen voor 't avondeten; en telkens vliegen dappere zeilers en zeilsters ons voorbij, die er schik in hebben als t water over hun dansende notendoppen stuift. En terwijl men op de golfjes op en neer wipt, tusschen rotseilandjes door, en ziet naar de wazig blauwe bergen met de huizen-



stippen — daar hóóg: Holmenkollen en !■ rognesaeter! — zoo frisch afstekend tegen den klaargewaaiden hemel, heeft men 't gevoel dat men hier eigenlijk is in het mooiste, in 't hart van Christiania.
— En het Nationahheater dan, „onze trots?" Dat is 't hart van Christiania! — is het stereotiepe antwoord van den Christianiër, als ik hem mijn ontdekking vertel — hoe hebben we er nog onlangs uwen Heyermans bewonderd!
— Zoo? Ik heb zijn „Hoop op zegen" wel gelezen maar niet gezien; en ik heb er dit tegen dat het niet waar is. Die consequenties van het tegenwoordige realisme zijn al even onwaar als die van het vroegere idealisme.
— Niet waar? Kan best zijn; de hoofdzaak is als't maar mooi is; en gij moest hét onze acteurs hebben zien spelen!
— Ah! Is dat misschien het recept om ook uwen Ibsen te bewonderen? Evenmin vragen of het waar is, maar of 't pakt op het tooneel? Dan heb ik, die hem alleen gelezen heb, hem veel te ernstig genomen. Ik wilde in Peer Gynt b.v. den typischen Noor bestudeeren ...
— Neen, neen! Zoo is de Noor niet; dat ismaarlbsensche Consequenzmacherei!
— Haha, als hij u te na komt, dan is hij een doordraver, anders een Shakespeare? Nu voor mij is hij veel te veel een adept van de alleenzaligmakende consenquentie, een mode als elke andere, om ook maar eenigszins te gelijken op den „gentle IVil/".
— Redeneeren ze in Holland allen zoo zwaar? Ge moet hem gaan zien; ge moet hem gaan zien!
En zoo wandel ik een anderen avond tusschen Sinding's kolossale bronzen standbeelden van Ibsen, in gesloten



gekleede jas met denkersgezicht, en van Björnson, in opengeslagen schoudermantel en de houding van een volksredenaar, door, op het theater aan, met het blanke voornemen, mij, zoo mogelijk, van mijn Ibsen-vooroordeel te laten genezen. Maar er wordt dien avond een noorsche vertaling van een fransch vaudevilletje gegeven — en dat nu bij te wonen, dat is toch teveel gevergd 1 En als ik mezelf een beetje ken, dan ben ik er ook niet rouwig om in plaats van Ibsen in een zaal met electrisch licht, een zonsondergang op de fjord te gaan zien — tenminste ik kom niet ter neer geslagen op de Piperviksbryggen aan. Daar liggen altijd bootjes genoeg om over de tjord te komen, en ik kies dat wat me naar Bygdö zal brengen. Bygdö, een schiereiland ver in de fjord vooruitgeschoven, ligt met zijn beide badplaatsen, zijn breede wegen door het prachtige park in welks lommer een openlucht-museum is aangelegd, en zijn koninklijk slot, als een dagelijksche verleiding vlak tegenover Christiania. Want het moet een temptatie zijn in de stad te blijven werken, als men zoo vlak bij op Bygdö kan baden, wandelen in voor 't Noorden zeldzaam lommerrijke lanen, kan rondkijken door het Norsk Folkemuseum — met zijn Stavekirke, oudmodelsche boerderijen uit Thelemarken en andere oudnoorsche gebouwen werkelijk interessant, als men 't maar niet vergelijkt met Skanse» van Stockholm's Djurgarden, waarvan dit volksmuseum een /wakke navolging is — en kan genieten van een prachtig panorama van de tinnen van een koninklijk slot. Om nirt te reppen van dineeren onder de tonen van een goed orchest, in het drijvend restaurant der koninklijke Jacht club Dronningen. Vooral



verdenk ik de Noren van bizondere ingenomenheid met het koninklijk slot Oskarshall. Een voorliefde op 't eerste gezicht vreemd. Want van een volk, als het Noorsche, zoo democratisch dat het den adel radicaal afschafte, verwacht men geen buitengewoon royale gezindheid. Daarbij moet het nog een eeuw worden dat zij zich een koning zagen toegewezen door de Mogendheden! Eindelijk verblijft deze hun vorst bij voorkeur in zijn koninkrijk Zweden, dat zij met jaloersche liefde — de nadruk valt op het adjectief — hun broedervolk noemen! En toch schijnen mij de Noren royalisten, van onvervalschten bloede. Als er eens, en dan steeds zeer beleefde toespelingen worden gemaakt op een mogelijke afscheiding van Zweden, dan geschiedt dat nooit in den wensch zich van hun geëerbiedigden vorst te ontslaan, of het koningschap af te schaffen, integendeel: Noorwegen is, en zal blijven een koninkrijk. Werken de oude Koningssagen misschien nog door? Voelen ze misschien wat veel gedaan te hebben met die algeheele opruiming van den adel? Of hechten zij, in vergelijking met de Denen en de Zweden zoo arm aan koninklijke paleizen, daarom zooveel aan Oskars/iall, omdat dit, met het Slot in de stad, in dezen hun ooilammetje is? Hoe dit zij, ze schijnen niet weinig ingenomen met hun koninklijk slot Oskarshall. En ik deel hun voorliefde volkomen. Niet omdat het slot imponeert door grootschheid of pracht. Van architectuur geeft het precies wat zijn naam doet verwachten: een heerenhuis, in den engelschgothischen stijl uit het midden der negentiende eeuw, hoog opgericht op een heuvel, dien men bestijgt op breede trappen en opglooiende terrassen met een goudvisschen-



vijvertje en een allerstijfst engelsch-gothisch koepeltje. Van binnen krijgt men den indruk dat de koning, bemerkende dat zijn geliefde onderdanen zoo gaarne wilden zien hoe een koning woont, zijn zomeroptrekje gracieuselijk heeft overgegeven aan het geschuifel hunner voeten en het nieuwsgierig getast hunner handen, en in overvloeiende welwillendheid niet alleen Tidemand's zoetelijke schilderijvertellingen van het noorsche boerenleven heeft laten hangen, maar ook kleine huiselijke preciosa er liet staan, ja zelfs een paar vertrekjes deed inrichten met museumdingen — die echter de kennis bevestigen dat deze dynastie weinig, en in 't geheel niet een groote historie achter zich heeft. Maar wat van het slanke, witte Oskarshall geheel eenig blijft, is het uitzicht van zijn tinnen.
In wijden kring staan de beboschte bergen, hun wazigfluweelen ronde ruggen naast en achter elkaar aanschuivend, als een grootsche omlijsting om den zeespiegel der fjord. Eilanden en rotsjes, uit zee opduikend, breken het blikkerende watervlak, waarop elegantlijnige snelzeilertjes der jachtclub, voortstuivende stoombootjes en deftig-slanke schoeners en brikken fijne arabesken van menschenkunst trekken. En tegen de heuvels en bergen het levendig huizengestippel: recht vooruit Christiania, met hier en daar een torenspits of wat plantsoengroen uit haar druk, grijs huizengewemel; aan weerszijden haar voorsteden waar het donkere dennengroen 't al weer gaat winnen van de kleurige huizen, en verderop aan alle kanten de nationaalroode of lichte zomeroptrekjes aan zee, met de eigen miniatuur badhuisjes. En daarover, als een goddelijke groet,
14



uit klaren hemel 't gouden licht der zon die achter ae
bergen gaat zinken.
Vrede daalt neder over berg en fjord, een vrede zoo diep, alsof hier nooit is gestreden in satamschen trots of in hulpelooze onmacht, en een vrede zoo breed, alsof hij zijn zegenende handen uitstrekt tot aan de einden der aarde.



RINGERIKE.
Daar Ringerike zooveel is als „de mooie omstreken" van Christiania, had ik er bitter weinig verwachting van. Want iets jammerlijkers dan de platgetrapte „mooie omstreken" van een groote stad kan ik me moeilijk voorstellen De uitgetreden wegen met afgesleten bermen, waaraan siniestere cafées met koepeltjes — is dat niet erbarmelijk ? En de natuur die eerst vermoord is, en daarna geëxploiteerd wordt als een doode kikvorsch die per electriciteit aan 't springen wordt gebracht — is het niet om te schreien? Ja, menigen boom kan men 't zelfs in zijn haveloosheid nog aanzien dat hij zich schaamt voor die groote stadsmenschen, zóó barbaarsch als ze zich gedragen kunnen in Gods schepping.
Maar toen ik van Christiania eerst vijf kwartier met den sneltrein naar Lier, en vandaar met den dit jaar voor 't eerst loopenden locaaltrein nog eens vijf kwartier moest sporen vóór ik 't hart van Ringerike, de Hols- en Tyrifjord, bereikte, was mijn angst voor een verfomfaaide



natuur geheel verdwenen. Dit land was zoo uitgestrekt dat zelfs „de mooie omstreken" van de grootste stad niet zijn plat te trappen. En daarbij die onverwoestbare frischheid! Reeds in den trein naar Lier had ik genoten van 't gewone noorsche uitzicht op fjord, rots en dennenbosch, en in den locaaltrein van 't mooie binnenland: wijde dalen met gouden korenvelden, groene aardappelenakkers en gemaaide weiden, en die allen steeds zoo glooiend, dat men er geen vijf meter waterpas land zou kunnen vinden; en daarboven uit de heuvels, de hoogere ruig van dennen en loofhout, de lagere bezeteld door de trotsche boerderijen der Storböndcr grootboeren, zoodat ik den eerbied ging begrijpen, waarmede de Kongescigaer over deze heeren des lands spreken. En ook die vaart van een anderhalf uur met 't nieuwe stoombootje Ringerike over de Hols- en Tyriijord gaf aan rustig reisgenot en schoone uitzichten volkomen, — wat al die tochtjes over de noorsche meren geven. Daarbij was het loszinnig weertje; als men de parapluie wilde opsteken begon de zon te schijnen, en wou men zich gaan zonnen dan werd men kletsnat.
De sterke Augustuszon moest telkens wijken voor de vlokkige, dwalende wolken, en in die regennatte doorzonde atmosfeer de ongeloofelijkste kleuren, als van gedroomde landen. Paerse rotsen, van een paersheid die op een plaatje volkomen onbetrouwbaar zou schijnen, di oomden op uit een stille zee in fluweelige, groen-blauwe Böcklinkleuren. En aan den horizon hieven zich de verre lichtblauwe bergen van noordelijk Thelemarken, in een licht zoo teer en mysterieus alsof dit voor t eerst, en nog slechts voor een oogenblik, zóó scheen.



Zoo werd na een reis van vijf uur bereikt Sundvolden, aan den voet van Kr og kleven, die telken jare in de Pinksterdagen door honderden Christianiërs wordt bestegen, om vandaal de zon te zien opgaan. Ook ik zou den Krogklev bestijgen, maar — was het omdat ik er niet veel tijd aan kon geven, of omdat ik me van Svolvaer mijn daar gebleken onbevoegdheid in het bergbeklimmen herinnerde? — ik deed het op den rug van een paardje. Toen ik mijn bruintje, Blacken, voor me zag staan, kreeg ik grooten lust mijn demi en parapluie thuis te laten en den fieren ruiter te spelen ; maar mijn huisvaderlijk geweten wilde die parmantigheid niet gedoogen; en dra droeg Blacken mij, allergehoorzaamst in m'n demi gekropen en de parapluie dwars op 't zadel, den Krogklev op, tot nauwelijks verholen pret van pioenroode voetgangers, die pufwarm de steile klip kwamen afgedaald en mij blijkbaar een luie en komische verschijning vonden. Maar ik lachte ook, gewaarwordende dat een rit op den rug van Blacken op gebaand pad langs een fos omhoog, toch op zijn beurt wel even zoo prettig was als mijn onbeholpen geklauter te Svolvaer. Al klimmende trachtte ik niet om te zien, om straks voor het panorama te staan met frissche verwondering, en wijdde me nu geheel aan Blacken. Hoe ze de bijna muursteile helling vlug als een hagedis opliep, en, voorzichtig als een moeder, het bijna de steenen aanvoelde of die wel vast genoeg lagen voor ze er op ging staan! Maar haar kranigste stuk was dit: over het rotsgleufje, waardoor ze omhoog kroop, lag dwars een boomstam, half in den weg; maar ik had reeds uit de verte gemettn dat Blacken er nog juist langs kon .... en werkelijk 't ging ook, ze was



er reeds half door, toen ze stokstijf bleef staan. Ik wilde haar reeds slaan, toen ze omkeek naar mijn voet in den stijgbeugel, als wilde ze zeggen: „ik kan er wel door, maar ik weet niet of jij 't kunt." Ik trok mijn been op boven de hoogte van den boom — en zonder meer ging Blacken voort.
Daar waren we er; ik steeg af, en strompelde verder over wat ruwe rotsblokken, waartusschen werkelijk nog dennen groeiden! Toen een beetje afgedaald en daar lag voor me het beroemde panorama van Krogkleven. Heel in de verte in 't licht hemelsblauw het Norefjeld, een uitlooper van de Hardangervidda en de hooge Gausta van I helemarken; rondom in dieper blauw, hier en daar donker van wolkenschaduw, het land Ringerike; en diep zoo recht onder ons, alsof wij op reusachtige arendsvleugelen er boven zweefden, de Tyrifjord, met zijn eilanden groote en kleine, door een smalle streep, de brug over de Krogsund, gescheiden van de Steensfjord. En bij al dit liefelijke van die smeltende kleuren over fjord en berg, en het grootsche van deze wijde uitzichten, gal de Steensfjord hier prachtig den wildweerbarstigen toon aan. Want — zoo vermeldt de sage toen de reuzin (Gygr) van Gyrihaug, den berg naast Krogkleven, zag dat ze daar beneden in Steen een kerk gingen bouwen, werd ze zoo woedend dat, om die te verpletteren, ze er tevergeefs rotsblokken heenslingerde, ja, toen die op waren, ten slotte even vruchteloos haar eigen beenderen — vandaar al die rotseilandjes in de Steensfjord 1 Ik was zoo verdiept in die wijde uitzichten, en vooral zoo verbaasd hoe donker blauwzwart de Tyrifjord werd van een zwaren wolk die er boven hing, dat ik niet aan



de mogelijkheid dacht dat die mooie wolk mij nat kon maken. De werkelijkheid ervan dwong me echter naar Blacken en mijn parapluie terug te klauteren. En toen die terugtocht door de wilde rotsgleuf! Men spreekt wel eens van den meesterlijken aftocht van Willem III bij Mont-Cassel, of van dien van Koeropatkin in Mandschoerije, maar wat zijn deze bij Blacken's terugtocht van Krogkleven\ Onder dien kletsregen, onder die neersissende stortbuien en onder eindelijk zulke neerplassende wolkbreuken haren berijder, ik zeg niet droog, maar ten minste heelshuids die gladde rotssteilten af te brengen — dat was een heldenstuk Blacken waardig. Want bekend is deze naam in Noorwegen, door de aardige vertelling van Björnson: Blacken, die heldhaftige „dominees-.ö/<ïfZ.v;i" die zelfs de beren op de vlucht joeg; maar wat zijn deze heldendaden bij die van Krogkleven's Blacken! We moesten door donkere regengordijnen, maar Blacken wist het pad te vinden; de weg, dat is te zeggen, de groote losse steenen waren nu nog gladder dan straks, maar Blacken, ja of ze hem bekeek, er aan rook of er iets anders mee deed weet ik niet, maar Blacken, na er even met haar neus boven op gelegen te hebben, wist of ze op dien steen kon staan of niet. Eens maar struikelde ze even — ik had haar willen sturen! Maar toen ik de bespottelijkheid daarvan inziende, haar zelf liet zoeken, redde ze zich bewonderenswaardig. En zonder ook maar een oogenblik moedeloos te worden. Want toen ik van die neerkletsende en neersissende stortbuien, trots parapluie en demi, toch reeds doornat geworden, eindelijk door die wolkbreukjes gewoon tureluurs werd en me maar had willen laten gaan, laten naar beneden rollen, hoe dan ook, om uit dat geplas



uit te komen - toen was het Blacken die het verstand behield. Het was alsof ze, wel gevoelende dat ik tureluurs den boel maar wou laten waaien, toen echter nadrukkelijk zei: dacht je nu dat dit zoomaar ging! Tenminste, terwijl ik met mijn doornatte beenen in de stijgbeugels stond te bibberen, in mijn voor de helft natte demi toch ook weer zweetend van de inspanning niet voorover te schieten over den kop van 't naar beneden kruipende peerd, en ik dus maar één ding wist: vooruit te komen, gauw dit hondsche weer uit! — bleef Blacken ineens staan. Het kletste, gutste, striemde, plaste, kletterde en stroomde op ons neer, maar Blacken bleef staan - bleef zoolang staan, tot ik inzag dat 't nu ,niet te doen was om gauw dit noodweer uit te komen, maar hierom: dat ik met mijn gejacht haar niet over den kop zou vliegen, om dan van die steile rotshelling af te storten! Eerst toen ik dat had ingezien - maar 't was ook, of ze daarop kalm wachtte ging Blacken verder afdalen, al voorzichtiger en koelbloediger naarmate de wolkbreuk ons wilder voortzweepte.
En toen ik een half uur later, op mijn pantoffels warm en wel, aan droogstokken boven den keukenhaard van Sundvolden mijn schoenen, en sokken, en broek en demi zag druipen, heb ik Blacken geprezen nog boven Stjaerna (blz. 47 e. v.), niet om de ongeëvenaarde voortreffelijkheid van een goed noorsch kjaerre-peerd ook maar een oogenblik te verkleineeren, maar om te erkennen dat een goed noorsch bergpeerd een wonder is, eenvoudig een wonder.
Na den eten kwam in helderen zonneschijn de kariool voor, die me naar Hönefos zou brengen. Hoewel mijn skydsgut, een grijsaardje, een ouden zuidwester ophad,



als blijk van wantrouwen in die zon, bleef het droog. Wel zagen we, toen we Steensfjord langs karioolden, wattige regenwolken om Gyrihaug en Krogkleven dwarrelen, maar ze kwamen niet neer, en dreven alleen hun dreigende schaduwplekken over 't zonnige heuvelland van akkers en boerderijen. Mijn skydsgut wees me in de verte de vervallen kerk van Steen, waarbij de grafheuvel van koning Halfdan Svarte (+ 860) ligt, en bij de kerk van Norderhov, vlak aan den weg, den gedenksteen voor de dappere domineesche Anna Kolbjörnsdochter, die hier in 1716 den zweedschen overste Lüwen met zijn soldaten rijk regaleerde, en ondertusschen de boeren waarschuwde die den Zweed en zijn soldaten midden in hun maaltijd gevangen namen. En als aardige illustratie van die militairistische herinneringen kwam ons een troepje soldaten tegen. We weken uit om ze te laten passeeren: flinke jongens, die in opgeloste gelederen marcheerden, terwijl een voorganger den pas er in hield door een versje, waarvan het refrein telkens door den geheelen troep, de officier te paard deed lustig mee, werd aangeheven, en dat mij klonk als: hulderte, huidera, huider ar er ar er ie! En ondertusschen aan het wuiven naar een sanatorium of zoo iets op den berg, waar uit elk venster een witte doek op en neer wapperde. Toen ze voorbij waren, vroeg ik mijn skydsgut of een dier soldaten daar nu misschien familie had gehad op dat sanatorium, en of hij verstaan had wat ze zongen. Dat wuiven, zei hij, was maar een wederkeerig pretje geweest — ja, jelui kinderlijk nationaal volksgenoegen! lachte ik. En of hij dat versje kende? Zeker, dat was een inarsch; of hij hem voor me zou zingen? En nog eer ik kon antwoorden,



hief hij een voor mij volkomen onverstaanbaar krijgszuchtig geschreeuw aan, maar waarop ik als belooning wel het refrein moest laten volgen: huider ie, huidera, huider ar gr ar erie!
Of Hönefos me daarop ook tegenviel! Want ik had me van dezen „derden waterval van Noorwegen", dit land speciaal ingericht voor watervallen, niet weinig voorgesteld.
— Waar is nu de /os? vroeg ik, toen we er waren.
— Daar is de fos, zei de skydsgut, maar ze is dood, omdat het dezen zomer zoo verschrikkelijk droog is geweest!
Dat forfaerdeligt törrc! had ik hier honderd malen gehoord, maar nog nooit gezien als nu.
In de bedding der fos lagen zwarte door 't water rondgeslepen rotsblokken, en het weinigje water, dat de Baegnaelv nog aanvoerde, was zuinig opgevangen door de fabrieken, om daarmede hun raderen aan den gang te houden. Maar die doode fos, zooals de skydsgut goed gezegd had, maakte op mij, die had denken te genieten van de groenwitte en blauwwitte schuimgolven, die kolkend, bruisend en donderend naar beneden zouden jagen, zoo'n siniesteren indruk, dat ik dadelijk doorreed naar het station.
En werkelijk er vertrok spoedig een trein. Welwas het eigenlijk een goederentrein, met één hokkerig verveloos wagonnetje derde klasse voor alle passagiers, waaronder een paar dronkaards — maar wie let daarop bij dien rit, minstens zoo rijk aan prachtige uitzichten, als de rit van Bergen naar Vossevangen. Eerst kropen we langs de Tyrifjord. Door dunne dennen- en berkenbosschen blonk het onbewogen watervlak. Het groote bergwoud Krogskog, met de omwolkte toppen Krogklev, Gyrihaug en Bönsnaes, spiegelde zich in de zware regenatmosfeer droomerig en



rustig-voornaam in de donkerblauwe fjord. Later vernauwde zich de Tyrifjord en de roode gaarde van den overkant begonnen mee te spreken zonder te schreeuwen tegen de voorname rust van het avondblauwe water. Om dan over te gaan in de Drammenselv, waarlangs, en soms waarover de trein voortschoof door een zeldzaam mooi noorsch landschap. Telkens het machtige gebruis der watervallen als de Gravfos, Simoafos en Dövihsfos — en dan de snelglijdende Drammenselv, soms geheel geel van houtvlotten. En daarnaast — als om mij te doen zeggen: Lieb Valerland magst rithig sein. ga maar gerust voort met heien! — diepe, stille bosschen van statige dennen. Soms ook kale rotsen en eenzame hoogvlakten, maar • dan weer mooie gaarde in vruchtbare dalen, of fabrieken naast een fos die met haar gebruis het treingerommel over een ijzeren brug overstemde — en altijd zoo ontroerend schoon, dat ik noode mijn onoogelijk hokkerig wagonnetje te Haugsund verliet, en dat nog alleen, omdat de trein niet verder ging.
Op het perron zag ik dat het al half tien was, en Baedeker bij Haugsund geen hotel opgeeft. Na een wandelingetje over den kalen, eenzamen landweg en de lange, smalle brug over de Drammenselv bereikte ik 't stadje. Gelukkig scheen er nog een Haugsunder te zijn opgebleven, om mij te wijzen, waar ik misschien kon slapen. Het huis, dat hij me daarvoor wees, was echter aan alle kanten gesloten als een brandkast. Juist toen ik den zwijgenden binnenhof wilde verlaten, stond ik voor een matrone met een boodschappenmand aan den arm, die me toegaf dat ze wel eens reizigers opnamen, maar dit nu onmogelijk konden — want ze waren pas geverfd! Ik moest maar eens pro-



beeren bij het skydsstation. Naar 't skydsstation! Was dat niet hèt recept der oude reisverhalen: men wende zich tot den Skydskaffer om onderkomen '■ En ik vond het eigenlijk dol gezellig dat ik in die donkere dorpsstraat zoo iets van den goeden ouden tijd moest gaan zoeken. Eindelijk vond ik een groot huis, uit welks vensters een aarzelend licht zich naar buiten waagde. Ik trad binnen. Zware donkere schaduwen hingen tegen de lage balkenzoldering en waarden rond in de mysterieus-verre kamerhoeken. Vlak tegenover me bescheen een oudmodelsche petroleumlamp een witgedekte ronde tafel, waarachter een heer in eethouding zat op een mahonie-omlijste paardenharen canapé, en waarnaast een meisje stond met een eetserviesschaal in de hand. Om haar blooten hals had ze een zilveren ketting, waaraan een klein medaillon hing op haar simpel zwart japonnetje, en ze droeg heur met een krul gekapt haar zoo edel, en sloeg uit den lichtschijn haar donkere oogen zoo fier naar me op, dat ik een lichte verlegenheid moest overwinnen voor ik haar kon vragen of ik hier mocht logeeren.
Ze schoof een stoel aan tafel, en met de hand nog losjes op de leuning neeg ze uitnoodigend - vaer saagodt.
Ik maakte kennis met den heer, een koopman uit Christiania, en dra stond Helga - zoo heette het meisje - ook voor mij met de eetserviesschotel in de hand. 1 oen ze daarna, zonder me te vragen, een glas melk inschonk, begon de koopman me in te lichten:
— Ja, hier in Haugsund hebben de vroede vaderen besloten dat er geen alcoholische dranken mogen verkocht worden, zelfs geen bier.



— En als men dan toch eens bier wil drinken?
— Dan kan men 't halen of't laten halen in Kongsberg, niet waar Helga? Ja, Kongsberg! En ik zeg,'t is maar goed ook.
— Natuurlijk, om dronkenschap onmogelijk te maken.
— Jawel, maar vooral om 't geld in den zak te houden. Hoe zullen ze anders hun belastingen betalen?
— Hè, dat begrijp ik niet goed.
— 't Is anders duidelijk genoeg. Veertien en een half tot zestien procent van 't inkomen gaat naar de gemeentebelasting, half zooveel naar de staatsbelasting, en dan komt de armenbelasting en nog zooveel andere! De boer leeft hier voor z'n belasting.
— Nu begrijp ik u; maar tegen die hooge belastingen is hier met die dure wegen en sporen in dit wijde, leege land natuurlijk niets te doen!
— Niets dan landverhuizen! Er is reeds een half Noorwegen, met kerk, school en al, in Amerika. En dit jaar zal wel weer een goed contingent geven.
— Hoe zoo ?
— Is 't dan in Holland niet zoo verschrikkelijk droog
geweest dezen zomer ?
— Jawel; alleen wij verbranden niet zoo gemakkelijk als gij op uw rotsgrond. Want ik heb in Juli hier heel wat berken letterlijk uitgedroogd en door de zon verbrand gezien _ maar daarom behoeft men toch niet dadelijk aan landverhuizen te gaan denken!
— Maar 't verdriet ook, om met hard werken nog maar nauwelijks je belasting te kunnen betalen!
En daarop kreeg ik een uitvoerige uiteenzetting van de tegenwoordige moeilijkheden op oeconomisch gebied. Maar



of die cijfers en sommetjes, zooals wel eens meei, een slaapmiddeltje voor me waren, of die geheele dag in de lucht zijn werking deed — ik kon opeens mijn oogen niet meer open houden, en zei goeden nacht.
Helga wees me een breede houten trap op; mijn blaker wierp onze spookachtige schaduwen op den muur; en ik kreeg een enorme, lage kamer met oude, onmodische meubels en een vierkant, kort ledikant met dekbed. Het sluiten van mijn deur was het laatste geluid dat ik hoorde; binnen als buiten absoluut stil, en ik kreeg het gevoel dat ik verdwaald was in den tijd van mijn overgrootvader, in een leeger en kalmer leven dan het onze en sliep zooals men toen moet gesjapen hebben.
Zelfs bleef den volgenden ochtend dit wereldje even leeg en kalm als 's avonds. Want toen ik, na met den koopman ontbeten te hebben, wilde opstappen naar het station, was er niemand aan wie ik mijn rekening kon voldoen. De koopman en ik schelden om beurten, riepen, schreeuwden Helga 1 Helga! liepen eindelijk den open hof op, maar noch in 't huis, noch in al die gebouwen scheen iemand ons te hooren. Alleen een gans kwam op ons af, gevolgd door wat kippen, die blijkbaar verrast waren zooveel menschen bij elkaar te zien. De koopman zei dat ik maar 2 kronen op tafel moest leggen. Maar dat was toch niet genoeg voor logies, avondeten en ontbijt? Zeker, meer dan voldoende! Ik legde dan maar 2 kronen naast mijn bord, en een halven voor Helga er bij, en treuzelde onvoldaan weg, toen, ik stond reeds in de deur, Helga uit den hof kwam aangesprongen en, het geld ziende, blij tevreden me dankte en met de gewone kniebuiging me



uitliet. Toen ik een paar schreden de leege straat was opgewandeld, keek ik om en daar stond Helga nog voor de deur van het oude, roode Skydsstation, in haar eenvoudig zwart japonnetje; ik wuifde met de hand ten afscheid, en haar eerbiedige weergroet was me als een groet uit de verre wereld van oude reisverhalen.
Eerst in den trein naar Kongsberg kreeg ik weer oog voor 't schoone van de wereld van Baedeker. Want het was toch verrukkelijk uit de gemakkelijke coupé die afwisselende panorama's gade te slaan. Dat wijde uitzicht over de Ekersjö, waar de donkerpurperen rotsen zich zoo stil spiegelden in 't wijde watervlak, en waarachter de blauwe bergen wegweken in droomerige verte! En later dat diepe inzien in de dalen, waar uit de bewolkte zomerlucht een stille vrede zich uitbreidde over de roode gaarde, omgeven door groene heuvelakkers, die zich aanvleiden tegen donkere bosschen. Ja, het bekwam me zelfs niet goed dat ik meer wilde zien, dan Baedeker me aanbood. Want in Kongsberg wilde ik de zilvermijnen gaan zien, waarvan Baedeker zegt: sie lohuen den Besuch nicht. — Maar, redeneerde ik, een zilvermijn zou toch licht zoo eigenaardig zijn als die ijzermijn, die ik eens in 't Nassausche bezocht had. En hoe was de scherpbelijnde herinnering aan dien tocht me bijgebleven als: een snelle afdaling met de lift, vijftig meter den afgrond in, onder het doffe gebruis van het opgepompte water; een griezelige wandeling door de donkere gangen langs onzichtbaar kabbelend water, onder dreigende rotswanden, waarop onze lampjes spookachtige schaduwen wierpen; een angstig afwachten, als we tegen de rots gedrukt, een paar wagens met erts moesten laten



voorbijrollen; ons hevig schrikken van het donderend gedreun van ertsklompen naar beneden in een schacht naast ons; de boringen der mijnwerkers bij het fantastische licht, en de doffe ontploffingen met dien weeïgen geur van het dynamiet - en eindelijk weer opgestegen die nooit geziene glorie van de zomerzon over den berg, roodachtig van wilde aarbeien, over de groene dalweide, waaronder wij een vijftig meter diep hadden gekropen door den zwarten afgrond, en over onszelf, als van den dood herrezen — en in hevig contrast met die overweldigende levensschoonheid onze kleine, en toch onbedwingbare lachlust, omdat we in onze bergwerkersplunje er als afgedankte vagebonden uitzagen — — neen, al zou er iets aan deze détails ontbreken, nu hier mijnen te bezoeken waren, mocht ik niet verzuimen er in af te dalen!
In Kongsberg echter werd het geen afdalen den afgrond in, maar een half uur marcheeren op een vlakken weg den berg in; het werd geen schrikken voor onderaardsche gevaren en donderend gerommel, maar in een griezelwekkende kou een oneindig uitwijken en wachten voor voorbijrollende ertswagens — en toen eindelijk de schacht was bereikt en mijn geleider me beduidde, hoe men daarin afdaalde, maar eveneens dat dit voor gewone menschen als ik, volstrekt verboden was, werd ik zoo boos, dat ik geen oog had voor de machinekamer, midden in den berg, noch voor de hooge, diepzwarte gewelven, waaruit al zooveel zilver was gehaald, maar ging haasten om weer in den dag te komen, die, na weer een half uur loopens, vervelend langzaam en nevelig begon aan te lichten in de kokerende gang.



Zoodat van den tocht naar Kongsberg alleen als prettig overschoot de terugrit in 't karretje. Zoo eentonig toch als de heenrit, zoo aardig was de terugrit, een omweg over de Labrofos. Uit de kale rotsen met de diepe zilvermijnen, reden we het dal in, op de helling van een berg met dennen, en langs 't kerkje van Hedenstad, op een heuvel in gouden korenvelden gelegen, met de wijde uitzichten die ik ook reeds in den trein had bewonderd. Maar nog sterker dan bij de Hünefos werden we bij de Labrofos herinnerd aan den drogen zomer. Want midden op de brug, hoog boven den waterval gespannen, stilhoudende, misten we niet alleen het grootsche geruisch van 't naar omlaag jagende schuimende water, maar zelfs het gekabbel van een overgebleven beekje; zwart lagen de enorme blokken onbeweeglijk in de bedding, zoo dood, alsof er nooit meer leven van de bergen zou snellen naar de dalen. Ook de Labrofabrik, een groote houtzagerij, lag doodsch in 't zwijgende landschap. Tegen dat doodsche zwijgen in begon de skydsgut, zich bedenkende dat hij misschien vandaag nog den kant der Rjukanfos op moest, te jagen, te jagen I — en ik hield hem niet tegen. Hij ging achter me opstaan, en hield de leidsels strakgespannen boven mijn hoofd. En daar ging het weer; een steile berg werd zoo snel afgerateld, alsof de heele berg ons achterna kwam rollen, van welk bravourestukje een scherpe draai, in vliegenden draf genomen, de kranige finale was. Later kwam de Laagen, waaraan Kongsberg ligt, ons te gemoet stroomen. Mooi die breede kronkelrivier tusschen de groene heuvels, met het weinige water zoo kalm
ons tegen komend; en dan verderop, tegen den achtergrond
15



van blauwe bergen, het oude, oude Kongsberg. Hoewel tegenwoordig de mijnstad niet meer zooveel beteekent als in vroeger tijden, waaruit nog de oude kerk dateert. Verbeeld u, een stadskerk heelemaal van baksteen gebouwd, een wonder in dit land van rots en hout - maar dat prachtstuk (?) dagteekent dan ook uit de goede dagen toen 't zilver nog duur was!



NOG EENS ZWEDEN.
Wilde ik nog eenmaal probeeren iets van Zweden te zien, dan niet meer me een reisplannetje laten inspireeren door de poëzie, dan niet meer aan de hand van een vrouwelijke gidsl Want dat was me 't vorig jaar met Selma Lagerlöf op een teleurstelling uitgeloopen. Misschien tot straf omdat ik me niet had laten voorlichten door onze A. S. C. Wallis, blijkens haar romans, even goed tehuis in de historie als, blijkens haar studie over Zweedsche Poëzie (Nederland 1879), in de literatuur van het Noorden. Eigenlijk had ik ook vooruit wel kunnen bedenken dat Gösta Berling, de dolle kavalier, de gids niet kon zijn van een eerzamen Nederlander. Maar wie kan nog bedenken als hij ging dwepen, en dus niet, zooals gewoonlijk, blind is naarmate hij meende te zien, maar willens blind zijnde nu ziet, doch ook slechts dat waarmee hij dweept? En ik, ja ik dweepte met Gösta Berling. Niet met hem als ideaal mensch of collega, maar met die prachtige typeering van het zweedsch-romantische leven, uitgebeeld met de ver-



rassende onmiddellijkheid van het realisme, met die echtnationale schepping van een Karei XII in de literatuur. Die Gösta Berling nu, dien ik dus eigenlijk alleen van alle Zweden zag, woonde in Wermland. En mijn trein van Christiania naar Stockholm liep door Wermland. Ja, Gösta Berling woonde in westelijk Wermland, en mijn trein reed — was het geen wonder? — reed door westelijk Wermland. Dus ging ik Gösta Berling zien. En de overweging dat het bijna een eeuw was geleden, sinds deze ex-collega zijn laatste preek had gehouden, hield me niet terug, evenmin als sommiger heimelijk toefluisteren: „dat deze roman gegrond was op eene ware gebeurtenis", me porde om te gaan naspeuren, wat er van Ekeby's kavaliers was overgebleven. Want ik ging Gösta Berling zien, niet den al dan niet bestaan hebbenden mensch van vleesch en bloed, maar de schepping van Selma Lagerlöf, die daarin de zweedsche natuur, fantasie en galante heldenmanieren had getypeerd. Ik zou dus zoowel Gösta Berling zien in de berkenfreules, zich spiegelend in de klare meren en in de door oude parken omschaduwde heerenhuizingen, als hem hooren in de Werrnlanders, die ik, hoe dan ook, zou leeren kennen. En eerst als ik hem had leeren kennen, eerst dan doorgaan naar Stockholm.
Daarom getroostte ik me met den boemeltrein uit Christiania te vertrekken, om toch maar eerder in Charlottenberg, het eerste zweedsche station, midden in westelijk Wermland, te komen. Het viel anders niets mee, dat binnenkomen in Zweden. Tolbeambten, die argwanend aankeken wat daar uit het „broederland" Noorwegen kwam; en Charlottenberg aan weerszijden van het



station een nuchter,.straatje, geleidend in een kaal, vlak, droog land! En volgens Baedeker geen ander dan het Jernvags (spoorweg) hotel'. Maar daar wilde ik in geen geval mijn verwachting, Gösta Berling te zien, laten wegjagen door treinengefluit en gedaver. Dus eerst op den zoek naar een hotel, in dit nest zeker gauw te vinden. Maar jawel, geen Zweed was hier gediend van mijn beetje Noorsch; bij hen stond de broedertaai blijkbaar niet hooger genoteerd dan in Nederland, waar ze „norsch" zooveel als stuursch noemden; tenminste ik kreeg er ternauwernood een barsch woord voor terug. Eindelijk dan toch een privaathotelletje gevonden — juist toen de sneltrein van Christiania kwam binnenrijden. Dien sneltrein had ik ook künnen nemen; ik kón hem nog naar Stockholm nemen, want hij hield hier twintig minuten stil, voor het aangekondigde souper & 1.50 kr. En dezen niet te nemen beteekende: dan 24 uur te wachten op den eerstvolgenden sneltrein naar Stockholm! Twintig minuten twijfelen; twintig minuten de verlokking, van een geheelen dag langer in Stockholm, te moeten wegjagen met mijn aanvankelijk zoo gehavend geloof hier Gösta Berling te kunnen zien — puuh, ik was er warm van geworden, toen ik eindelijk den sneltrein naar Stockholm nakeek. Om toen dadelijk te zien dat ik mee had moeten gaan. Want wat baatte mijn koppig hierblijven? Den kalen landweg nog eens verder opgaan, waar noch nieren, noch heerenhuizingen, noch kavaliers te bespeuren waren, eindigde in een saai terugdrentelen op den kalen landweg. En toen ik vroeg in 't vierkante, korte bed me door een langen slaap wilde sterken voor een fermen wandeldag in Wermland, knepen



en beten de vlooien me er spoedig uit. En daarop mocht ik in een ouden leunstoel bij maanlicht — maar dat niet eens over meer en berk scheen, slechts over een leeg, doodsch land — me uitlachen over die dwaze verwachting, zonder kennis van land en menschen, eventjes, als in 't voorbijgaan, de poëtische verpersoonlijking daarvan, Gösta Berling, te kunnen zien! Alsof daarvoor niet een lang, innig meeleven met deze natuur en menschen vereischt werd! En alsof bovenal daarvoor niet het geniale, samenvattende en scheppende inzicht van Selma Lagerlöf onmisbaar was! Om toen 's morgens, baloorig volhardend in mijn dwaasheid, door te gaan boemelen naar Stockholm, vijftien uur in een strompelenden rammeltrein. En dat alleen om te weten dat een gedicht geen Baedeker, maar Lagerlöf wel een dichteres is — wat ik beiden reeds wist!
Dus nu ik dit jaar van Christiania weer een tochtje in Zweden zou maken ditmaal niet om voorlichting gaan naar een fantastische, te weinig gekende poëzie, maar tot onze eigen historie, in haar tijden van glorie zoo tehuis in Zweden. In die tijden, toen „de Sleutels van de Sont" — G. W. Kernkamp's aldus getitelde dissertatie is er een prachtige commentaar van — „in de haven van Amsterdam lagen"; toen „de Oosterse Negotie onze Moederhandel" heette, en een „Oosterling" zelf moest getuigen: „de Inwoonderen der Vereenichde Nederlanden, hebben eerstelick grooter experientie aengaende de schipvaert, dan de Oosterlinghen ... Houdende op haere schepen beter mesnagie, ende geven aen het scheepsvolck minder Tractement welck schipvolck in Hollandt ende Vrieslandt overvloedich is te becomen ende in de Oostersche steden daerjegens seer



raer, sulcx dat men het daer voor hout, dat een Hollants schip met ses mannen geregeert can werden, daer een schip van gelijcke groote van de Oosterlingen meer dan thien van noode heeft... De oosterlingen .. als sij eens des jaers den Sondt gepasseert hebben, laeten sij int gemeen daerbij blijven, de trafiquerende deser Landen passeren daer jegens op een jaer den Zondt wel 3 a vier reijsen, zoodat dan ook „van de 1035 schepen, die tusschen 19 Juni en 16 November 1645 uit de Noordzee de Sont binnenstevenden, 986 uit nederlandsche havens waren uitgeloopen". In die tijden ook, toen de amsterdamsche koopman Trip — de bouwheer van het Trippenhuis — leeningen sloot voor Zweden, en zijn vennoot Lodewijk de Geer, „in zekeren zin de Krupp van zijn tijd, leverancier werd van een geheele vloot aan Zweden, een bestelling welke hij zoo nauwkeurig uitvoerde, dat hij zelfs eenige zeehelden op den koop toe gaf' (ib. bl. 3, 9 ), en omgekeerd hij uit zijn zweedsche ijzermijnen en fabrieken de hollandsche havens en bruggen van balies voorzag. In die tijden ook, — scheen het op 't eerste gezicht geen opvijzeling wat de Zweed E. Wrangel in zijn werk: De Betrekkingen tusschen Zweden en de Nederlanden . (1901) ons daarvan vertelde? — toen niet alleen in koopman- en zeemanschap, maar ook in letteren en wetenschap, de Nederlanders de wegwijzers en leermeesters der Zweden waren geweest, zoodat, om één staaltje te noemen, in 1668 alleen te Leiden 30 & 40 Zweden studeerden. In die tijden ook, toen het nederlandsche officieren waren die den Zweden den oorlog, en nederlandsche boeren die den Zweden den landbouw leerden!
Of moesten die mooie herinneringen maar plaats maken



voor de beschamende erkentenis dat de twintigste eeuw in dezen de tegenvoeter scheen van de zeventiende? Had toch een noorsch kapitein, mij dezen zomer betoogende waarom zijn volk tegenwoordig zooveel meer een zeevolk was dan het onze, dit niet verklaard uit dezelfde oorzaken als hierboven: handiger bootsvolk, beter scheepsmenage, minder tractement en vlugger reizen? En is 't niet bekend dat de literatuur der Scandinaven ten onzent veel grooter belangstelling geniet dan de eigene, en zij er omgekeerd niet meer aan denken de onze te gaan bestudeeren?
Was er dan niets meer te zien van die oude glorie? Een antwoord daarop gaf, in Het Noorden, E. J. Potgieter — in 1827 naar Zweden gegaan om de in Holland gelegen bezittingen der familie Trip te regelen — toen hij zijn Schetsen uit Gothenburg aldus begon: „Ik weet niet of het u als mij gaat, bij wien een onbekende geen' beter' aanbevelingsbrief kan mede brengen, dan dat zijne gelaatstrekken iets gelijkends hebben met die dergenen, welke mij dierbaar zijn, maar ik ben er zeker van, dat Gothenburg u bevallen zoude, zoo gij eene Hollandsche stad fraai vindt... Hoe genoegelijk staart het oog die breede hoofdgrachten langs; derzelver regelmatigheid geeft haar een rustig voorkomen, en het frissche groen van gindsch geboomte (om een paar zijgrachten heen geplant) ontneemt der stad al het vervelend eentoonige. Wilt gij eene sprekende proeve dat onze voorouders bij haren aanleg geraadpleegd werden? sla het oog op het geelachtig water, dat, tusschen die ruwe granietsteenen heen, kabbelend voortstroomt... Herkent gij hunnen bouwtrant, in die kunstig



gewelfde sluizen van ijzeren leuningen voorzien, — in gindsche straat, die tot heden den naam van die der Hollanders plag te dragen, en eerst thans, nu Zweden ons begint te vergeten, in die der Koningin herdoopt is? Zie haar vooral in dat aantal huizen, uit gele klinkers opgebouwd, welke langer dan een naam van de overeenstemming zullen getuigen, die er nog in de vorige eeuw tusschen den smaak der beide volken bestond. Maar Gofltcnbttrg is te rijk aan geschiedkundige bewijzen van den invloed, welke Hollanders op haar lot uitoefenden, om er niet een oogenblik bij stil te staan." (I, bl. 161).
Ditmaal dus moest de reis naar Gothenburg; daaraan was geen twijfel meer mogelijk. En zoo stapte ik op een mooien morgen om negen uur uit den nachttrein, die 's avonds elf uur van Christiania was vertrokken, de stad binnen. Om echter, na een wandeling van 'n minuut of wat door buitenwijken, hier stijl- en karakterloos als bijna alle buitenwijken om een station, op de Hamngatan (Havenstraat) gekomen, mezelf eens aan te kijken... ik was toch niet weer student geworden en liep toch niet, van een wat-laat-geworden installatiepartij naar huis gaande, de Nieuwe Gracht af? Want er was ontegenzeggelijk iets utrechtsch aan die diepliggende door balies omlijnde gracht, met schaduwig plantsoen aan den overkant! Maar neen, de huizen waren massiever, niet zoo grillig-gegeveld, niet zoo knusjes en frischjes in de verf als te Utrecht; en het Brunnspark deed ook grootsteedscher dan het plantsoentje aan de Nieuwe Gracht. Wel bleef me de Hamngatan huiselijk aandoen toen ik, verder loopende langs de veel breeder wordende gracht en kaden opzag tegen het Stad-



huis, de Duitsche Kerk en 't Museum, vroeger 't kantoor der Oost-Indische Compagnie, alle gebouwen met iets van oud-hollandschen renaissancestijl, alsof ze uit het zeventiende-eeuwsche Amsterdam waren weggeloopen. En nog verder de breede gracht langs gaande, waar ze in de Göta Elf uitloopt, kwam ik hier niet in de buurt van de Leuvenhaven te Rotterdam, met al die scheepjes, mannetje aan mannetje gemeerd aan de breede kaden, vol langzaamgaande binnenschippers en drukke sjouwerlui? En de grachtbrug overstappende, daar zag ik — pour comble' dat ze hier zelf nu nog hollandsch wilden blijven indezen — daar zag ik ze de Vestra Hatnn dempen! Mijn eerste opwelling was of den vroeden vaderen van Gothenburg niet een exemplaar van Jan Veth's Stedenschenms moest gezonden worden? Maar dra bedacht ik dat de tijden reeds lang voorbij waren, dat ze hun besluiten zoowel in het Hollandsch als in het Zweedsch stelden, en voor beide talen een secretaris hielden. Ja, 't zou de vraag zijn of de hier door Potgieter vermelde huizen met de hollandsche gevelrijmpjes:
Oost, West,
T'huis best!
en
Eer wij wat weten Zijn wij versleten,
nog terug te vinden waren. Want Gothenburg is niet meer het ruim twintig duizend inwoners tellende stadje uit Potgieter's dagen, door hem een vervallen grootheid genoemd die „van haren onmetelijken handel, gedurende het Continentaalstelsel, van haren rijkdom, niet op Hollandsche wijze gewonnen en even weinig op Hollandsche wijze



besteed" zoo goed als niets had overgehouden, zoodat hij „het eensklaps rijk geworden en door de weelde verbasterd Gothenburg" het profetisch verwijt voor de voeten wierp: „Ghy hebt uwe wysheit bedorven van wegen uwen glans; door het onrecht uwes koophandels hebt ghy uwe heyligdommen ontheylight!" (ib bl. 172). Want nu is het vervallen stadje, sinds Potgieter's dagen, in verhouding oneindig meer gaan bloeien dan zijn Amsterdam, is het met zijn bijna honderdvijftig duizend inwoners geworden na Stockholm de grootste, en zelfs als koopstad voor Stockholm de eerste stad des lands. En de Amsterdammer kon in zijn beste dagen niet met inniger zelfgevoel hebben gezegd: er is toch maar één Amsterdam! dan de tegenwoordige „Jöteborger" — dien de overige Zweden zelf (en dan moet 't niet zoo heel gering zijn als't den Zweden zeiven opvalt) nog al hooggevoelende vinden — zegt of anders denkt: er is toch maar één Jöteborg!
Typisch zag ik dat voor mezelf in het standbeeld van Gustaf Adolf, op de markt tegenover het stadhuis, het meest hollandsche plekje van de stad, — daar hier de S/ora Hauw gekruist wordt door de nog (1) niet gedempte Ostra Hamn, en een gracht gesneden door een dwarsgracht toch maar de ware ijk van hollandsche stedenbouw is, — of moet ik zeggen was? Volgens den gids van Gothenburg zou zich de kunstenaar, die den heldenkoning op deze markt van de door hem gestichte stad moest zetten, een legendarisch, tamelijk sentimenteel oogenblik uit diens leven hebben uitgekozen om dat hier in beeld te brengen. Vorige stedestichtingen toch hier in de buurt waren steeds mislukt. Niet te verwonderen, als men Gustaf Vasa in 1537



die bewoners in een brief hoort verwijten: „de onordelijke gewoonte die gij er in de stad op na houdt, om, zoodra er eenige schepen of vreemde kooplui in de stad komen, hen op het lijf te vallen, en dan tegen elkaar te gaan opbieden als een hoop zwijnen, allen tegelijk, maakt dat deze zulks ziende, u hun waren veel te duur in de hand stoppen." En daar de Sondtol de Oostzee afsloot, en Zweden — Schonen was toen nog Deensch — niet veel meer kust hebbende aan open zee dan deze strook, zich hier wel een havenstad moest stichten, kwam Gustaf Adolf in 1618 er zelf een stad bestellen. Op zekeren dag — zoo vertelt bovenbedoelde legende — reed hij, de plaats voor de nieuwe stad zoekende, met zijn gevolg langs den voet van den ten westen der markt gelegen Otterlialleberg, toen plotseling een duif, door een adelaar vervolgd, neerstreek voor zijn voeten. De koning zag hierin een goed voorteeken, strekte de hand uit en zei: „hier zal de stad liggen."
Nu dit „hij strekte de hand uit" heeft den gids er zeker toe verleid te zeggen dat Gothenburg's standbeeld van Gustaf Adolf een uitbeelding is van de zooeven vertelde legende; terwijl, ware ik geleerde, ik er wat volklinkende woorden aan zou wagen om onwederlegbaar te bewijzen: dat hij ontbloot was van allen wetenschappelijken zin die in dit geheele verhaal niet onmiddellijk de protestantsche symboliseering herkende van deze gedachte: Gustaf Adolf, de beschermer der verdrukte onschuld!
Neen, ik geloof dat de kunstenaar hem zonder meer, en 't is genoeg, heeft willen beelden als den stichter der stad. In die prachtige zeventiende-eeuwsche dracht, die zoowel



den soldaat als den poöet paste, staat de koning daar: den forschen romp in den kolder, de sjerp om 't middel, den breeden kantkraag over de schouders, het vroolijke henriquatre-gezicht onder den breedgeranden vederhoed, zoo staat hij in zijn beenhooge laarzen en zegt: „hier wil ik een zweedsche haven hebben" — en hij zou het precies zoo gezegd hebben, indien er, in plaats van een duif neergestreken, een kikker opgesprongen was voor zijn voet; en de kunstenaar zou hem precies zoo hebben uitgebeeld in die fiere, vroolijke kleeding, met dat prachtgebaar van gebiedende hand. En een hand die zich wist te doen gehoorzamen. Want de rotsenbewonende Zweden mogen zeker gemompeld hebben dat deze vlakte van enkel moeras en lage weiden geen menschenland was, Gustaf Adolf wist wel, wie in zulk kikkerland bij uitstek aardden, en wie van elke stad aan 't water een goede haven maakten. En al heel spoedig waren ze er, de hollandsche kolonisten, wien twintig jaren vrijstelling van lasten en vrije uitoefening van de gereformeerde religie was toegestaan, „misschien" aldus Potgieter over de immigranten van OudGothenburg „misschien door winzucht aangedreven, maar wien het hemelsche meer gold dan het aardsche, die het laatste niet zochten, waar het eerste gevaar liep." Daar kwamen ze, kloeke mannen als Cabeljaauw, van Ackern, van Dyck, Hoefnagel, van Egmond, van Eyck, Amija, van Schoting, Herwegh, van der Hagen, Coopma^ mannen die der nieuwe stad niet alleen een stratenplan maar ook een regeeringsvorm schonken, en die er zelf, naar vaderlandschen trant, Burgemeester en Schepenen werden. Daar kwamen ook de hollandsche boeren die de Zweden



boter en kaas leerden maken, en hen tegen hun tigor landeriér leerden zeggen. En daar kwam zelfs onze dichtervorst Vondel, die na te Kopenhagen De Noortsche Nacht eg ael te hebben gekweeld:
.... voor 's Konings kroeghjes Gezongen in de Sont,
hier in 1628 het sonnet *) schreef: Tot tol van zijne Majesteit van Zweden, betae/t te Gottenburg, aen den Heere Jacob van Dyck,
't Aeloude Rome heeft eer barensnoot geleden,
Toen, overrompelt van der Gotten overtoght.
Het proefde, 't geen het schonck, dien die het overmoght, En zagh in roock vergaen zoo veel Tuskaensche steden.
Nieuw Rome, in arbeit, hoort de barsse wapens smeden, Waer meê de nederlaegh des Tibers wordt gezocht,
Door eenen Kristen Mars, aen 's hemels eet verknocht,
Geboren in den schoot des ysren Rijx van Zweden.
Dees blixemt met zijn zwaert, en zwangere pistool, En trappelt met zijn hoef op 't harte van den Pool, En d'Oostenrijckers heup. 't Is tijd dat Remus schrome:
Want Meester van die bey, vervolght hy 't oorlogslot, En voert zijn noodlot uit, en schrijft zich, als een Godt: Gustaef, de tweede August, en heerscher binnen Rome.
En hier zetelden ze op 't stadhuis, woonden in de Hollanderstraat, en leerden de Zweden boeren en visschen en koopmanschap drijven, om toen plaats te maken voor hun leerlingen — is het niet reeds bijna een eeuw geleden dat Potgieter de laatste zaken van Trip kwam regelen? — die zoo goedleersch bleken dat ze nu in rechtmatigen koopmanstrots niet voor hun leermeesters onderdoen.
Dien trots zag ik getypeerd in 't standbeeld van Gustaf
') I.ater, toen Gustaf Adolf deze profetie zoo schitterend had vervuld, herdoopt
in Orakel.



Adolf, die hier zoo vorstelijk staat alsof zijn levenswerk was het stichten van Gothenburg. Daarom is het meer een grapje dan een merkwaardigheid, dat hij precies zoo ook te Bremen staat. Bremen kocht namelijk het beeld van de Helgolanders, die in 1854, toen het in zijn schip op hun kust was gestrand, als echte strandjutten een zoo hoog bergloon van Gothenburg eischten, dat men daar liever een nieuw beeld liet komen, in de zekerheid dat toch altijd zij en niet Bremen den echten Gustaf Adolf hebben. Maar dien trots zag ik ook in den ofTervaardigen ijver, waarmede de bewonderenswaardige burgerzin der Jüteburgers, hun stad, die hen groot maakte, willen verrijken en vermooien.
Niet dat ze van hun Beurs een mooi gebouw wisten te maken; neen, met haar standbeeld van koning Oscar, portretten, muurschilderingen van Rome, Napels, Stockholm en Gothenburg, korinthische zuilen, spiegels en I horvaldsen's basreliefs maakt de beurszaal een barokken indruk ; evenmin dat hun Museum, 't gebouw der voormalige Oostindische Compagnie, met zijn ethnografische, historische, osteologische — waarin o. a. een groote walvisch, en geheele scholen zeehonden, walrussen enz. — munten-, oude meubel , beeldhouwerk , en schilderijen verzamelingen iets meer geeft dan elk dergelijk museum op 't vasteland. Maar èn de poging om van hun Beurs iets te maken, èn hun rijke schenkingen aan het Museum — o. a. die van Fürstenberg, welke zijn geheele kabinet schilderijen van vooral scandinavische meesters, waaronder enkele zeer goede stukken van Carl Larsson, Hellqvist en S. P. Kröyer, aan 't museum vermaakte — bewijzen genoeg hoe trotsch zij zijn op hun stad.



De hollandsche nawerking is nog 't best te speuren als men uit de oude stad over de Kiingsportsplats en de zigzaggegraven Vallgraf, de natte gracht der voormalige vesting, komt in de nieuwe stadswijken. Of moet men zeggen: in de oude lanen? Want hier is een weelde van boomenschaduw zoo ongewoon voor het Noorden, dat ik terdege moest toezien of die kale hoogten die ginds uit al dit groen opsteken niet soms scheveningsche duinen waren, zoo Haagsch deed 't me aan de huizen te zien oprijzen achter parkbosschages, of aan 't eind van donkerende schaduwwegen. Maar dat het toch Zweden waren en bleven, die indertijd van de Hollanders geleerd hadden schaduwboomen te planten en lanen aan te leggen, bleek me toen ik in de Tradghrds (tuin) föreniugen ging middagmalen. Zoo echt hollandsch als het park was, met zijn ligging aan de doode, donkerwaterige stadsgracht, met zijn slingerende grintpaden langs vlakke gazons, omzet met sierplanten en in 't midden even oploopend in een mozaiek-perk, zoo echt zweedsch was dat restaurant, met zijn breede trappen uit den tuin naar de wijde gaanderijen, die uitzagen op het park en de groote, klaterende fontein, waar aan kleine tafels rijkelijk gegeten en gedronken werd — natuurlijk onder de brutale marschen en jolige walsen van een strijkorkest, — èn nadat men eerst de smörgasbord met apetitsup met zweedschen zwier had rondgeproefd.
Ja „zwier" dat scheen mij het karakteriseerende woord voor de geheele nieuwe stad. Al die moderne woningen in dit parkachtige „nya Göteborg", die electrische trams door de breedaangelegde alleën, die trotsche publieke gebouwen, als de Volksbibliotheek, de Stadsbibliotheek,



allerlei scholen, waarvan Fürstenberg in de Reallaroverket en de Eleme)itarlïiroverket voor meisjes, de wanden door Carl Larsson prachtig liet beschilderen, en niet te vergeten 't koninklijk clubgebouw van de kristliga föreningen för unge (jonge) man (mannen), en het Alderdomshemmet (het tehuis voor de ouden), het leek me alles van een bijna overbluffende royaliteit en zwierigheid. Zelfs viel me dit op bij vele arbeiderswoningen, in wier gevel stond Rob. Dicksons stiftelse (stichting), die trots hun royalen bouw toch weinig huur deden, omdat koopman Dickson indertijd 330.000 kronen schonk voor dit doel. Eindelijk trof me dit ook in Slottskogen, het groote volkspark, sinds 1874 eerst als zoodanig aangelegd, dat met zijn vijvers, breede lanen, glooiende gazons, beboschte heuvels en restaurants, zonder „vergunning" zouden wij zeggen, een voornamen indruk maakt.
Het was er nu stil. Op de breede wegen en gazons, waar op feestdagen 't volk van Gteborg wandelt en danst, liepen slechts wat schooljongens, die genietend van de vacantie, hier „struikroovertje" speelden, en een enkel oud, altijd wandelend renteniertje. Ik beklom den toren Udsigten, hoog boven op een heuvel, en verbaasde me over dit wijde panorama. Ginds, beneden in de diepte, gleed de Gota Elf in de glinsterende zilveren zee, waaruit hier en daar rotsen als donkere gedrochten hun ruigen kop omhoog beurden; op de reede tegen den blanken waterspiegel het geestige etsgekriebel van zeilschiptakelage en de loggere vlakken en lijnen van stoombootrompen; aan den kant de statige drommen breedlijnige gebouwen,
straks omvangen door grootsche boschrondingen — en
16



dit alles, ook 't wijde park Slottskogen, ingesloten door reusachtige rotsen, nog kaler en ruwer, dacht me, dan die van Noorwegen; ja, Zweden scheen me niet het minst schoone deel van Scandinavië. En toch — kwam het misschien omdat 't voor een buitenstaander moeilijker te benaderen is, of omdat ik ook hier evenals in Wermland en Stockholm een introductie in intiemere kringen had moeten missen? — ik bleef me hier vreemdeling voelen, en verlangde weer naar Noorwegen, waar het zoo huiselijk logeeren was, als bij familie.



NAAR DE KERK.
Op dien Zondagsmorgen uit de kerk van Bodö (zie bl. 183) in den stralenden zonneschijn tredende, zag ik iets heel eigenaardigs. Voor heel wat huizen nl. was de vlag, neen niet uitgestoken, maar geheschen aan de hooge witte vlaggepaal, die in 't Noorden overal staat voor elk huis en elke gaard. En het stadje daarna doorwandelend zag ik menig dienstmeisje met bloemen en visitekaartje in de hand, zich spoeden naar de bevlagde huizen. Een nationale feestdag was het niet; zou dit dan zijn voor de bevestiging der nieuwe lidmaten ? En werkelijk: bij navraag bleek het zoo te wezen; in de kleinere plaatsen werd gevlagd bij die gelegenheid.
Ik vond dat een eigenaardig symbool van de beteekenis eener staatskerk, gelijk de noorsche — evenals de deensche en zweedsche — luthersche kerk is. De kerk verheugde zich over het openlijk toetreden van nieuwe leden, en deze blijde gebeurtenis werd o.a. gevierd met het laten wapperen van de nationale vlag, het symbool der volkseen-



heid. Zou de kwestie van de verhouding van kerk en staat dan zóó eenvoudig zijn, dat deze beiden feitelijk één zijn, en dat zij als moeder en vader des geheelen volks onmogelijk een kwestieuse verhouding kunnen vormen? Maar is dan het ideaal hier niet bereikt: als staatsburgers ook „medeburgers der heiligen en huisgenooten Gods; één Heere, één geloof, één doop, één God en Vader van allen, die daar is boven allen, en door allen, en in allen"? Wat wil men meer, dan dat deze Noren, die zoo dwepen met aller menschen gelijkheid dat ze alle titels hebben afgeschaft, ook deze gelijkheid vasthouden in het geestelijke, en nadat ze zijn gedoopt in dezelfde kerk, onderhouden door den staat, zijn onderwezen in dezelfde staatsscholen, in verband staande met de kerk, zijn gehuwd ten overstane van staat en kerk beide, eindelijk worden begraven in de schaduw en met den zegen ') der kerk die hun geheele leven het licht der eeuwigheid heeft laten schijnen op hun pad? Waarlijk, zoolang het: „ééne kudde onder den éénen Herder" blijft lokken en troosten op deze wereld van strijd, zoolang zal het een prachtig wonder blijven als een geheel volk kan zeggen: wij zijn het volk van den heiligen Olaf, en daarom vrij, en daarom Christenen. Werkelijk, is het ideaal hier niet bereikt? Jawel, maar — aan bereikte idealen is iets wormstekigs. Bereikte idealen zijn winterappels, die reeds in den zomer roodwangig, als rijp, af vallen, maar den echten smaak missen, en tegen dat met
') Hieraan hechten ze zoo sterk, dat waar op de afgelegen kerkhoven vaak zonder prest moet worden begraven, er dan een stok op t graf wordt gestoken, die eerst wordt verwijderd, als de prest bij zijn ambtclijken omgang ook dit graf heeft ingezegend.



den winter de tijd komt dat men ze zal genieten, al lang zijn bedorven. Zou het met dit ideaal anders zijn gesteld ?
Zie, bij mijn navraag bleek dadelijk dat alleen in de kleinere plaatsen nog werd gevlagd bij de aanneming van nieuwe lidmaten. Dat symbool van volkomen eenheid van staat en kerk zou ik in de grootere steden missen. En mijn ervaring bevestigde zulks. In de grootere steden schijnt de staatskerk reeds veel van haar invloed te hebben verloren. In Kopenhagen waar ik vaak kerkte — o.a. in de statige Vor Frue Kirke, met haar rijke grieksche renaissancestijl, haar prachtig koor met de bekende scheppingen van Thorwaldsen: Christus met de 12 apostelen en een engel die 't doopbekken houdt, — zoowel als in Christiania's Vor Frelsers (Verlossers) Ktrke bleek mij uit het al te geringe kerkbezoek dat het geheele volk als zoodanig hier niet meer samenkomt. En hoe zou zulks ook wel? De stroomingen onzer internationale kuituur gaan niet buiten de hoofdsteden van 't Noorden om. Integendeel, er zijn misschien geen steden ter wereld waar met zulk een geestdrift en geloof wordt gehangen aan de internationale kuituur als juist in deze hoofdsteden, wellicht omdat ze het gevoel hebben iets te moeten inhalen op Midden-Europa, en ze den wil bezitten dit spoedig te doen ook. Maar internationale kuituur en kerk dat zijn, och neen, doodsvijanden kan men niet zeggen; daar de internationale kuituur de kerk, als iets middeneeuwsch volkomen meent te kunnen negeeren. Vrijheid en individualisme dat zijn de idealen die het den mensch der internationale kuituur zoo volhandig maken, dat hij zich met autori-



teit en gemeenschap, waarvan de kerk hem spreekt, niet kan bezig houden.
En verder zag ik daar te Bodö te midden van die vlaggende huizen de sterkste verwerping van de staatskerk, en dat is de sectekerk. En deze zijn hier in soorten, van de roomsche kerk tot 't leger des heils toe. Naarmate deze zich uitbreiden wordt de staatskerk, met haar verbazende bevoorrechting: geheele bekostiging door den staat, en 't uitsluitend recht harer leden op de hoogste staatsambten, eenvoudig belachelijk. Want nu heeft heter alles van of ze niet alleen-zaligmakend, maar ook alleenrijkmakend wil zijn, en op die wijze het hatelijke van de secte en van den despotischen staat in zich weet te vereenigen. Om nu maar niet eens te raken aan dit bijna komische begrip van vrijheid dat hierop neerkomt: natuurlijk in Norge bestaat godsdienstvrijheid, natuurlijk, wij zijn beschaafde menschen - maar, neemt gij de vrijheid u roomsch, gereformeerd of methodist te noemen, ja dan kunt gij natuurlijk geen staatsraad meer worden, dan zijt gij toch een minderwaardig zoon van Norge, dat is zoo klaar als de zon!
Het bekrompene van dit standpunt schijnt zoo duidelijk dat men geneigd is het nog-bestaan dezer staatskerk te verklaren hieruit, dat haar onbestaanbaarheid in onzen tijd misschien nooit krachtig is aangetoond. Maar dan moest men zijn lectuur van Kierkegaard kunnen vergeten. En wie hem las, en ook hier is en wordt hij gelezen, kan hem niet vergeten. Nooit vergeet men zijn onvergelijkelijk bittere aanvallen op de staatskerk als b.v. deze, in Öjeblikket (het oogenblik): „wat de staat heeft gedaan en



nog doet, bestaat hierin: zoo mogelijk, het Christendom onmogelijk te maken; en zulks kan zeer gemakkelijk en heel kort opgehelderd worden, want de feitelijke toestand in 't land is werkelijk deze, dat het Christendom, het nieuw testamentische Christendom, niet slechts niet bestaat, maar, zoo mogelijk, is onmogelijk gemaakt.
Neem aan, de staat benoemde 1000 ambtenaren die, daarvan met hun familie levende, er dus geldelijk bij waren geïnteresseerd het Christendom te verhinderen; dat zou toch wel een proef zijn in de richting om, zoo mogelijk, het Christendom onmogelijk te maken.
En toch zou die proef (die daarbij het licht-erkenbare tegen zich heeft, dat zij openlijk geschiedde om het Christendom te verhinderen) bijna niet zoo gevaarlijk zijn, als wat nu feitelijk geschiedt, dat de staat 1000 ambtenaren aanstelt, die — onder den naam van het Christendom te verkondigen (juist daarin ligt het grootere gevaar in vergelijking met dat gansch openlijk het Christendom te willen verhinderen) er geldelijk bij zijn geïnteresseerd : a) dat de menschen zich Christenen noemen — hoe grooter schaapskudde des te beter — en den Christennaam aannemen; en b) er tegelijk voor gezorgd wordt, dat ze niet te weten komen, wat het Christendom in waarheid is" (bl. 6). Of elders: „toen de menschen zagen: met geweld het Christendom af te schaffen is niet doenlijk — welnu laten we het dan doen met Hst; we zeggen: wij zijn allen Christenen; zoo is eo ipso 't Christendom afgeschaft (bl. 79).
En nu, 50 jaar na deze scherpe kritiek op een staatskerk, wordt daarin toch nog gezien het palladium van het



volksgeluk! En zulks niet door wat verharde conservatieven, maar door de jongeren niet het minst! De JongeMannen-Vereenigingen toch van het Noorden zijn beroemd en terecht. In Kopenhagen was ik meermalen in hun prachtig clubgebouw en bewonderde daar hun frissche manier van voordrachten houden en zich amuseeren — en de vereenigingen van Christiania en Stockholm werden mij als niet minder geroemd. Welnu de zweedsche jongelingschap heeft de Fehr-Rydbergs dagen ingesteld, ter herinnering aan Fehr, den grootsten pastor, en Rydberg (+ 1895), den christen-philosoof en ideeëndichter, den Esaias Tegnèr onzer dagen; en op den Fehr-Rydbergs-dag van 1903 hield Pehr Eklund, professor te Lund, zijn voordracht over: IVenschen voor de toekomst der zweedsche kerk, ') en formuleerde hij deze aldus: le: in de eerste plaats een diepere opvatting van de hooge beteekenis onzer volkskerk als volkskerk ; 2e: een wijdere en vooral diepere opvatting van de verschillende richtingen binnen haar; en 3e: een diepere opvatting van den evangelisch-christelijken eisch tot mondigheidsontwikkeling, werkelijke mondigheidsontwikkeling, zoo mogelijk bij alle hare leden, zoowel mannen als vrouwen. Vooral in zijn eersten wensch had hij gejuicht in zijn overtuiging: de nationale kerk die is het, maar die ook alleen, welke kan redden van de beide gevaren waardoor het zweedsche volk wordt bedreigd, nl. het socialistische, internationale en het jesuïtische, internationale gevaar. Dat nu jonge mannen en daaronder van de beste krachten des lands met instemming luisterden naar
') Cfr. 1 Religiösa och kyrkliga Fragor, skrijtsamling i Evangelii Tjanst, grundad af Fr. Fehr, udgiven if S. A. Fries.



de verheerlijking eener voor ons zoo geantiqueerde instelling als een staatskerk, deed mij een verklaring zoeken van die gewillig aanvaarde autoriteit der staatskerk.
Toen meen ik deze gevonden te hebben in deze twee oorzaken — en al zullen er wel meer zijn, dan zij men zoo vriendelijk te bedenken dat ik hier geen studies, slechts reisindrukken geef; — vooreerst: inde goede verstandhouding van staat en kerk in de school. Dit blijkt het beste hieruit dat aan 't Kirkedepartement de zorg is opgedragen voor alle scholen, tot de universiteit toe, zoowel als voor musea en kunstzaken. En het clericale luchtje dat menigeen onzer speurneuzen daar overal zou meenen te bemerken, is heusch nergens aanwezig. Integendeel; alle scholen voor lager onderwijs zijn geen kerkelijke, maar staatscholen, doch op al die scholen wordt godsdienstonderwijs gegeven in de christelijke leer, naar ongetwijfeld luthersche opvatting. De prest te lande is gewoonlijk lid, vaak praeses van het schoolbestuur, gelijk de schoolmeester dikwijls de koster, de voorzanger in de kerk is, en dus bij de uitgebreide liturgie der luthersche kerk, een soort medeliturgant van den prest wordt. Heel het volk op dezelfde school en daar gevoed met dezelfde geestelijke spijze. Tot het goed-Noorsch zijn, behoort als van zelf het goedluthersch zijn. Zeker, bij het verplichte schoolbezoek is men wel niet verplicht, zijn kinderen de lessen in 't godsdienstonderwijs te laten volgen, maar ook de consequentste vrijdenker mag het toch wel dat zijn kinderen iets van
'I In Zweden bestaat die verplichting zelfs wel. Natuurlijk wordt men niet gedwongen te gelooven wat die staatskerk belijdt, maar inen moet althans weten welke is de onzienlijke bron welke het volksleven voedt, versterkt en gezond houdt.



godsdienst weten, en ook de zuiverste dissenter vindt 't zelden noodig reeds zijn kind te vrijwaren voor de dwaalleer der staatskerk. Zoodat dus het geheele volk in de staatskerk de nationale belichaming leert zien der godsdienstige gedachte. Nu ja, de dissenter kan een beste christen zijn, en zal misschien in den hemel een eerezetel innemen, maar met hem komt er toch in 't eigen land iets anti-nationaals, zoo iets amerikaansch binnen, en hier mag hij dus blijde zijn met een staanplaatsje. Dit mag de man van 't Noorden zichzelf niet precies zoo hebben uitgeredeneerd, het is voor hem een dier ethische axioma's, waaraan zijn geheele opvoeding hem wende. Sinds de schoolbanken is de kerk hem, zooals een prest 't mij eens zeide: het nationale kleinood. Bijna elke Noor wijst u met een zeker nationaal welgevallen naar zijn kerk, al komt hij er misschien heel zelden meer, en ziet in 't nieuwe withouten kerkje, zoo goed als in den dom van Throndhjem of een Stavekirke, iets van de glorie van gamle Norge; waarbij misschien ook meetelt dat bij 't voortdurend afbranden van de houten huizen de nog al eens steenen kerk bleef staan, en zoo bij uitnemendheid werd het gedenkteeken van vroeger tijden. Vandaar dat elke skydsgut u alle kerken, waar gij langs karioolt, zal aanwijzen, ook al vindt gij ze soms tamelijk onbelangrijk, en dat achter mijn Kirkesalmebog te lezen staat een Kort Oversigt over de norske Kirkebygningers Historie van 120 bladzijden, en versierd met 136 voorstellingen van noorsche kerken, waaronder m. i. heel wat erg gewone. Vindt ook deze bizondere belangstelling niet haar verklaring hierin, dat voor den Noor de kerk een nationaal kleinood is?



In de tweede plaats meen ik de populariteit der kerk te moeten toeschrijven aan haar meegaande houding. Natuurlijk geen sprake van strijd tegen den staat, wat ongeveer zou zijn zichzelf in de vingers snijden. Maar ook weinig verdeeldheid in eigen boezem, en een zachtaardige strijd tegen de kuituur. Weinig verdeeldheid in eigen boezem; want zoo goed als geen eigen theologie, daar deze van oudsher werd geïmporteerd uit Duitschland. En daar ginds de fabricage blijft bloeien, kan men hier rustig afwachten, welke nieuwe theologie, nè. Ritschl of Harnack, nu in 't Noorden dient vertaald te worden. En een zachtaardige strijd tegen de kuituur, die men zou kunnen noemen: een willen annexeeren zonder strijd. Een strijdmanier die uitstekende resultaten opleverde in de kerkelijke twistvragen. Toen b. v. het rationalisme met groote macht kwam opzetten, werd het rationalisme in de kerk ontvangen, luthersch gedoopt en confirmirt — zoodat een lid der staatskerk niet beter wist of het rationalisme was de echte, luthersche orthodoxie en omgekeerd — en eindelijk ook begraven. Want Niels Hans Hauge trad met nog grooter macht op predikende dat 't rationalisme „stoksteendood" was, en derhalve werd deze machtige in de kerk ontvangen en tot bisschop benoemd — zoodat de ex-sectariërs de Haugianen de voortreffelijkste leden der staatskerk.... „zijn geweest," werd mij ingefluisterd, daar het Haugianisme ook al heel veel van zijn zout verloor sinds het kerkelijk werd goedgekeurd. Welnu, wat zulk een voortreffelijke strijdmanier bleek tegen theologische bestrijders, zou dat niet een even goede blijken tegen de aanvallen der kuituur? B.v. dat men tenminste van het socialisme



niet veel goeds voor de kerk had te verwachten was duidelijk. En wat nu te doen, nu het hier opeens met zulk een macht zich deed gelden? Want zooals het hier gaat met de lente en den zomer; ze laten zich wat langer wachten dan in het zuiden, maar verschijnen dan ook met des te geweldiger kracht en pracht, zoo ging het ook met het socialisme, 't Liet zich lang wachten, maar nu het er is, schijnt het er altijd, en alleen, te willen blijven. En terwijl men zich al met angst ging afvragen hoe dat zou gaan met de kerk, hoorde men opeens dat een flinke, jonge prest, het hoofd der socialisten was geworden, en hun woordvoerder in de Storting. Ja, daarvan keek men toch wel wat op, en sommigen begonnen al het hoofd te schudden, totdat oudere inzichtigen zeiden dat dit nu juist echt was; de kerk moest voeling houden met ook de nieuwste stroomingen des kultuurlevens, en daarom was 't nu zoo uitstekend dat een prest, die in en bij alles toch prest bleef, de leiding nam van het socialisme, en op die wijze kerk en socialisme zóó vereenzelvigde dat socialist en kerksch mensch misschien over een paar jaar reeds synoniemen zouden zijn. Zeker, die prest was een flink man, die toonde te begrijpen dat de taak der kerk was te zijn de geestelijke leidsvrouw des volks.
Dat derhalve de voorzichtigheid, gelijk bij ons van de porceleinkast, hier de moeder van de staatskerk moet zijn, is duidelijk. Maar even duidelijk dat ook met de meest politieke voorzichtigheid de jammerlijkste conflicten niet te ontloopen zijn, gelijk dezer dagen bleek in de Nadver (avondmaal) kwestie. Er moest nl. een nieuwe theologische professor zijn Hiervoor worden heeren gegadigden opge-



roepen, gelijk zulks ook geschiedt voor predikantsplaatsen.
[Voor de aardigheid laat ik hier zulk een oproeping voor een predikantsplaats volgen, overgenomen uit het Norsk Kirkeblad, onder redactie van Th. Klaveness en Bretteville Jensen, en aldus luidende: „Fosnes gemeente ligt in het Ytre-Namdal en omvat eigenlijk de zuidelijk van den stormachtigen Foldenfjord gelegen öer (eilanden): Otterö, Jöen en Elven (gedeeltelijk), plus een stuk vastland ten oosten en westen der eilanden. Er zijn twee kerspelen, Vik de hoofdparochie, welker kerk staat op het 25 kilometer lange Otterö, de filiaalgemeente Fosnes met een parochiekerk midden op Jöen, en een kapel op 't vastelanddistrict Salen. De bevolking, die hoofdzakelijk leeft van de visscherij, bestaat uit 2958 zielen, waarvan 75 dissenters zijn; in de filiaalgemeente is een sterk-separatistische beweging. Van Vik naar Fosnes-kerk is 8 (of 14» kilometer landweg + 14 (of 6) kilometer zeeweg; de reizen naar de Salen-kapel zijn lang en bezwaarlijk. De godsdienstoefeningen worden beurtelings in de parochiekerken gehouden, met deze uitzondering dat er tien diensten jaarlijks in de kapel moeten worden verricht. De confirmatie geschiedt in de kerken van Vik en Fosnes, terwijl de voorbereiding daartoe in elke kerk plaats heeft. Voor het vastelanddistrict, ten westen van de Namsefjord, is een hulpkerkhof op Statland aangelegd, dat de prest tweemaal 'sjaars bezoekt, tegen vergoeding van skyds. Voor zijn dienstreizen krijgt hij skyds volgens besluit van het gemeentebestuur; ter tegemoetkoming voor nachtverblijf wordt 250 kr. betaald, waarvan 150 kr. overschiet.
Het tractement is 2400 kr.; hiervan zijn 470 kr. ver-



goeding volgens de geestelijke tractementswet §§ 12, 14 en 22; 264 kr. kapitaalrente en 200 kr. voor de visscherijtienden met bijslag. Hierbij is niet meegerekend het overschot der tegemoetkoming voor nachtverblijf, of de inkomsten van vreemde gemeenteleden (c.a. 40).
Op de pastorie kan men 2 k 3 paarden houden, 12 k 14 stuks grootvee en wat kleinvee. Er behoort meer dan voldoende bosch bij, verder 7 katersteden (een is verpacht voor 70 kr.) een winstgevende zalmvisscherij (netto opbrengst c.a. 530 kr.), en een bergweide met hut. Het hertenjachtrecht op de ongeploegde gronden is verpacht tot »/, 1914 voor 100 kr. jaarlijks en 30—100 kr. voor elk geveld dier. Op de pastorie ligt een hypotheek groot 1500 en 1200 kr.; beiden tegen 4 % 's jaars, welke moeten afbetaald worden de eerste in 25 jaar, te rekenen van den 30sten Juni 1901, de tweede in 20 jaar, te rekenen van denzelfden datum 1902. De prest heeft daarenboven aan te zuiveren een schuld, voorgeschoten daar 't staatskerkefonds groot 80 kr. tegen 4 °/0, terug te betalen in 40 jaar. Belastingen en assurantiën bedragen 250 kr.; rente en afbetaling der hypotheken 230 kr. De netto opbrengst (van de geheele pastorie) kan op 1000 kr. gerekend worden. De aftredende prest behoudt de pastorie tot '/s 1905. Fosslandsosen, 4 k 5 kilometer van de pastorie, wordt aangedaan door de groote stoombooten en de locaalbooten van Namsos.
De gebouwen die door den prest worden onderhouden bestaan uit: het grootste gedeelte van het hoofdgebouw (1850, onlangs degelijk gerepareerd), graanschuur en stal (nieuw), 2 voorraadschuren, boothuis, en 4 kleinere ge-



bouwen, die door de gemeente onderhouden worden; de rest van het woonhuis, stal en woningen voor het dienstvolk. De kachels met toebehooren zijn eigendom der pastorie. Op de plaats is een tuin, en een waterleiding voor het nevengebouw.
De aanstaande prest (er staat eig. embedsmand, ambtenaar, hij is ook ambtenaar van den burgerlijken stand,) zal denkelijk verplicht worden de bediening eener kapel op zich te nemen, die wellicht in de parochie Statland wordt gebouwd, tegen vergoeding van skyds en zoo noodig van nachtverblijf, die hem van regeeringswege wordt toegekend. De betrekking wordt aangeboden met 't gewone voorbehoud, als verkoop of reductie der pastorie.
De termijn voor aanmelding wordt den 30 Mei gesloten.] Heeren gegadigden nu voor het professoraat kunnen volstaan met hun geschriften enz. in te leveren, maar mogen ook hetzij door voordracht, hetzij door scriptie proeven van bekwaamheid afleggen, en — is dit niet oer-komisch? — zoowat examen doen voor professor. Dit dwaze gebeurde hier ook. Maar owee, de man die de alleszins begeerlijke professor bleek te zijn, kwam toen voor den dag met een avondmaalsleer niet vrij van den gereformeerden zuurdeesem! En had hij het nu maar niet gezegd, maar daar beleed hij openlijk niet zuiver-luthersch te zijn in 't meest luthersche punt der leerl Wat hielp het of hij wel tweemaal professor kon zijn in de theologische wetenschappen, en wel driemaal in het christelijk geloofsleven, nu hij dogmatiek moest geven volgens de leer der staatskerk en niet zuiver luthersch was in de avondmaalsleer? Daarbij was dit alles geschied onder de klare zon van Christiania, en



begonnen alle groote couranten, die hier voortdurend de kerkelijke kwesties bespreken of laten bespreken, alarm te slaan en te roepen dat het toch schande zou zijn, als zulk een voortreffelijk man niet benoemd werd, alleen omdat hij een eigen overtuiging rijk was. Maar de staat kon toch evenmin zijn eigen officieele leer verloochenen 1 Vooral nu in 't Westen des lands, onder invloed van Heuch — over wien in de volgende bladzijden — de orthodoxie zich zoo weerde, zou de benoeming van zulk een professor het sein kunnen worden tot een massale afscheiding — en dus: er moest iets op gevonden worden. Zoo werd, daar een benauwde kat benauwde sprongen maakt, de begeerde man aangesteld tot professor in de dogmatiek, maar half, zónder bevoegdheid les te geven in de avondmaalsleer — een luthersche dogmatiek zonder avondmaalsleer, d. i. een mensch zonder hoofd 1 — en werd een andere, die eigenlijk geen dogmatiek kon geven, ook half aangesteld, om te leeren dat de staat met zijn officieele orthodoxie toch maar de waarheid voor Noorwegen was. Totdat men onlangs, na een hernieuwing van den strijd, de beide aangestelden afzette, opnieuw een vacature aankondigde, waar nu ook buitenlanders voor in aanmerking konden komen! En dat, na dit karakterloos geschipper, de staatskerk niet opeens instortte onder het luide protest of de stille verachting van alle weldenkenden, maar ongedeerd bleef staan, zeide mij sterker dan een welsprekende apologie dit zou vermogen, dat de staatskerk werkelijk hier nog het volkskleinood kon heeten.
Dat dit ook nog zoo is, ondervond ik zelf. Herr Hövik, de eigenaar van ons pension, met wien ik reeds een Zondag



ter Höjmesse was gewandeld naar een der kapellen — want ook onze gemeente Röken was zoo uitgebreid dat onmogelijk allen naar de hoofdkerk konden komen — Herr Hövik zou me ook eens begeleiden naar de hoofdkerk, ruim één noorsche mijl, d. i. ruim elf kilometer gaans. We moesten dus vóór negen uur op weg, om te elf uur in Röken te kunnen zijn. Het was een heerlijke wandeling over den naaldbodem naast grijze rotsen, hooge dennen, berken en espen. Maar nauwelijks waren we een kwartier op en neer geklommen door het bosch, of daar wachtte ons — een verrassing van Herr Hövik — de vogn zijner ouders. Niet de kariol of de kjaerre, maar een kleine deftige blauwe char-a-bancs met een flink paard er voor. Spoedig ging het nu in dollen draf het dal in, dan een zoo steilen steenweg op 'dat we moesten uitstijgen, om paard en wagen voor ons te zien opklauteren. Een zeldzame rit door het bosch over half gebaanden weg; totdat we straks in meer opene streken kwamen. Het was een klare Zondagmorgen; de glorieuse zon legde rustige pracht over de bergen, over de bijna altijd sterk hellende akkers en weiden. Hier en ginds straalden de rood en witte schuren, glinsterden de lichtkleurige woonhuizen der gaarde en aan alle kanten blauwden de met donkere dennen bezette bergen, groen bespikkeld met berken en espen, terwijl de stille Zondagakkers en weiden hun goudgele en groene tapijten deden glanzen op de zonnige glooiingen. Na heel wat hotselen over het keiige boschpad, bereikten we den gladden hoofdweg. Dien klommen we op langs de Aaraaselv, soms in stralenden zonneschijn, dan in de schaduw van berken en espen, zoo zwaar als
n



bij ons volwassen eiken. En altijd opklimmend langs het kabbelend beekje, dat hier en daar wat uitrustte in een breeden vijver of zich met schuimend geweld door rotspoorten joeg, waarover een fijne den of slanke berk hing, 's winters, door zwaren sneeuwlaag op de kruin, geheel
omgebogen, en aldoor deze steeds afwisselende rotspartijen
bewonderend, reden we een kerkganger op, een arbeider die bleef staan en ons diep groette, gelijk wij dat gisteren zouden gedaan hebben, als wij hem aan den arbeid hadden getroffen, met den oud-noorschen groet: signe arbeidet, zegen op den arbeid! en bereikten we den top des bergs. En hier genoten we van een echt panorama van Ringerike. Wijd wenkten van alle kanten de blauwe bergtoppen en in de dalen schemerden overal op de heuvels, door de blauwe morgensfeer, de roode gaarde, die Herr Hövik me alle noemde: Björnestad, en Ölstad en al meer nieuwe namen. Daar uit de dalen en ginds over den hoogen heuvelweg kwamen van alle kanten wagentjes, soms een kariol, meer kjaerrer, die in vroolijken slinger in dezelfde richting reden: allen kerkgangers als wij. Eindelijk daar wenkte ons het witte, zwartgespitste torentje van Röken. Maar eerst moesten we nog een dal weg afrennen, zagen toen het torentje wegzinken, het straks weer oprijzen en nog eens wegzakken, om eindelijk op den laatsten heuvel gekomen onder ons het station Röken te zien, en daarachter op een hoogte de kerk — en nog wel een steenen kerk, uit de 12de eeuw! Tusschen kerkgangersin klauterde ons paard den laatsten klim, en bereikte een half overdekten paardenstal, waarvoor een tal wagens en wagentjes, die kerkgangers hadden gebracht. Herr Hövik bezette



voor zijn paard en wagen een der laatst opengebleven stallen, en we wandelden het kerkhof op. Vele kerkgangers vernieuwden naar landsgebruik de bloemen hunner familiegraven, en anderen hadden wat met elkaar te bepraten. Ik genoot van het heerlijke uitzicht; vlak bij de kerk de ruime school, wat verderop aan den anderen kant de prestegaard, met zijn lichtgroen woonhuis en zeven roodwitte bijgebouwen in niets te onderscheiden van een bondegaard, omringd door zijn welige akkers en weiden; en naar alle zijden het alomme gewone als altijd verrukkelijke vergezicht over glooiende, bebouwde dalen en verre blauwzwarte dennenbergen. Idyllisch klonk het kerkklokje in dezen vroolijken zonnigen zomermorgen; we drentelden de kerk binnen en zochten de plaats die ons leek, daar immers in deze kerk alles vrij was, er niet eens werd gecollecteerd, noch een bus te zien was. Voor het altaar stond de prest in toga, om met de liturgie te beginnen. De koster, om zoo te zien schoolmeester, las een kort gebed en de gemeente voorgegaan door't orgel antwoordde, van een paar groote borden de nummers der liederen aflezend. Daarna deed de koster den prest eerst de Messeskjorte, mishemd, aan en daarover de Messehagel, een purperroode borst- en ruglap, waarop een groot kruis van goud en zilverdraad was geborduurd met het jaartal 1797. Ondertusschen liep het kerkje nog al vol, zoodat het beneden bizonder en op de twee gaanderijen tamelijk bezet was. Het schip met muren van een paar meter dik, was door een lagen breeden romaanschen boog gescheiden van het koor, waar voor 't altaar de prest de höfmesse verder afzong, nu en dan beantwoord door de gemeente.



Daarna las hij den epistel en het evangelie van den dag — door de gemeente, die bij 't gebed met open oogen bleef zitten, staande aangehoord en door een langer lied beantwoord — en beklom toen den preekstoel.
Daar stond hij in toga met den mooien margarietenkraag (de margariet heet hier prestekraven, domineeskraag) en sprak over 't voorgelezen evangelie Joh. 9. Geen kwestie van preektoon en een korte preek, aaneen uitgesproken. Daarbij een echte tijdpreek over de „oplysning" (verlichting), 't woord door Björnson hier aan de orde gesteld; en vooral een verzoenende preek: verlichting is heel goed, uitnemend, maar daarnaast onmisbaar 't geloof in Jezus, Gods Zoon, onzen Zaligmaker, die het antwoord heeft op alle vragen. Nog eens: een goede preek, waarin ik echter me dunkt iets miste. Daarna werden door den schoolmeester de kaarsen voor 't altaar aangestoken, en deed de prest zijn altaarkleeding weder aan, want er hadden zich een paar gemeenteleden aangemeld voor 't heilig avondmaal (Nadver). Onder gemeentegezang naderden deze, knielden voor 't altaarhekken, en ontvingen de heilige spijze, door den prest aan ieder afzonderlijk bediend met een woord uit de heilige schrift. Ten slotte werd er nog een lied gezongen, en om kwart voor één stonden we weer in den stralenden zonneschijn. Om ons begon het eerst gedempte, daarna vroolijke gebabbel der kerkgangers — enkele heeren en dames uit Christiania, maar meest menschen van het land, helaas ook al in onze vervelende wereldstadskleeding — die, zich langzamerhand verspreidend over het kerkhof, bij groepjes stilstonden, praatten, of uitzagen over de zonnige dalen en heuvels, en eindelijk voor 't meerendeel weer bijeen kwamen



bij den paardenstal der kerk. Nog wat gelach, watgewuif, en daar gingen ze weer de slingers van wagentjes de dalen in, of over de heuvelwegen — en wij er achteraan, op onzen prachtigen weg, nu in vollen ren, eerst met de Aaraaselv mee, en dan het bosch door terug.
En terugrijdende vroeg ik me af, wat ik nu toch eigenlijk hier in de kerk gemist had? Ik had toch zooveel ontvangen! Zoo'n echten noorschen dienst als ik nu had meegemaakt! Daarbij lag Roken, een spoorwegstation tusschen Drammen en Christiania, hoewel plattelandsgemeente toch zoo „midden in de wereld", dat wat ik hier gezien had, gerust als norm kon dienen. Werkelijk had ik gezien dat de staatskerk nog een volkskleinood was; ook dat alles poëtischer, artistieker toeging dan bij ons, zoodat de „dominee bepaald iets plomps heeft naast den „prest". Ook dat een uitgebreide liturgie toch mooi was, wijl dan meer de belijdende gemeente en niet altijd de dominee aan het woord kwam — wat kon ik dan gemist hebben? Of was het maar collegiale kritiek, die is de vinnigste kritiek, dat ik meende iets gemist te hebben? Neen, neen, het gemis was niet denkbeeldig, maar heel reël, ook niet collegiaal, maar zuiver menschelijk; als gewoon belijdend christen had ik iets gemist. Was dan deze prediking niet orthodox genoeg? O neen, dkt was het niet: aan de leer der Drieëenheid ontbrak geen tittel of jota. Dan was dus deze prediking niet modern genoeg? Neen, dat kon het ook niet zijn, want we kregen citaten van Ibsen en engelsche dichters en ook dierbare persoonlijke geloofsovertuigingen van den prest, en hadden heelemaal geen last van teksten of dogmatiek - neen, 't was, me dunkt, ook wel modern ge-



noeg. Ah, maar dan was 't dus niet ethisch genoeg? Nu, 't was anders ernstig, en Christo-centrisch ook, en bovenal zoo echt een woord uit 't hart voor iedereen — neen dat kon ik toch ook niet gemist hebben. Maar wat dan? Was het misschien dat ik wèl gehoord had het: „Troost, troost mijn volk, spreekt naar het hart van Jeruzalem"; maar niet daarnaast het: „Jeruzalem, Jeruzalem! gij die de profeten doodt en steenigt die tot u gezonden zijn, hoe menigmaal heb ik uwe kinderen willen bijeenvergaderen, gelijkerwijs eene hen hare kiekens onder de vleugelen; en gijlieden hebt niet gewild?" — Was het dus het insnijdende, bijtende, aangrijpende, tegensprekende en verootmoedigende element dat ik in die prediking gemist had? Ja, dat had ik gemist; dè.t, en niets anders. Maar dit kwam misschien omdat ik gereformeerd en niet luthersch was? Ook dat niet; want bij Luther zelf had ik 't welzeker gevonden, die trouwens 't ook allerbespottelijkst ging vinden dat men zich ging noemen naar zijn „verdammten Namen". Neen, maar kwam het niet daarvan dat een staatskerk het persoonlijke, aangrijpende element in de evangelieprediking zoo licht uitwischt? Want aan de leer mag de prediker niet komen; die is officieel bij de grondwet vastgesteld. Evenmin mag hij raken aan de liturgie. Verder moet hij in zijn prediking den vrede bewaren met alle menschen, die immers allen staatsburgers en allen christenen zijn — en het onverstandigste wat hij alzoo kan doen is bekommering, onrust, ontevredenheid met zichzelf verwekken. En onder alle omstandigheden zal hij mee moeten gaan met zijn tijd, zich één en tevreden voelen met zijn volk, en zijn volk laten gevoelen welk een voorrecht het



is: allemaal Novskmctend en allemaal christen te zijn.
Summa summarum: wat ik in deze beste preek gemist had was het aparte, het persoonlijk element. Zich de orthodoxie niet schamen is schoon, mits men zijn tijd kenne en niet uit onredzaamheid orthodox blijft; een forsche belijdenis in een liturgie, zoo mooi om er jaloersch van te worden, telkens uit te spreken is een verkwikking, mits men zich aangorde de hoogte en diepte dier belijdenis uit persoonlijke ervaring gestadig te bereiken. Dit moet echter, gegeven 's menschen neiging het ideaal omlaag te trekken en den lust naar platvloerschheid bij den tijdgeest, telkenmale uitloopen op soms aanval, soms weerstand, om niet met den tijdstroom mee af te drijven. Want doode visschen drijven met den stroom mee, levende zwemmen er tegen op. Daarom was ik, die ditmaal de mogelijkheid bestond toch dat ik hem een volgenden keer wèl zou hooren — dien aangrijpenden toon gemist had, zoo blij een boek uit dezen kring te kennen, vol van dezen toon. Een boek met een frisscher, aanvallender openbaring van leven, al was die, dat moest dadelijk toegestemd worden, niet voorzichtig, en een weinig buiten de lijn der staatskerk.
En zoo greep ik na mijn kerkgang weer eens naar het boek van Heuch, Mod Strömmen: Tegen den stroom op! Heuch, in 1902 als bisschop van Christiansand gestorven, is een scherpe physionomie geweest in de noorsche kerk. Als prediker schafte hij den preektoon totaal af (die nu hier nog alleen wordt beoefend door de Laegpredikanter, leekepredikers), en was toch sterk conservatief. Hij had een afschuwelijke stem, zoo hol als sprak hij altijd in een leege ton, en toch waren zijn kerken overal en altijd enorm bezet.



Hoewel orthodox in de dogmatiek — Christus' verzoening voor onze zonden was de grondtoon van elk zijner preeken — was hij vrij in de ethiek, zoodat bv. toen de piëtisten hun vereerden prediker een verwijt kwamen maken over de kinderbals aan zijn huis gegeven, hij dezen antwoordde, dat, ofschoon zelf geen danser, hij zijn kinderen geen wet wilde opleggen, voor hen misschien te zwaar om te dragen; en bv. ook een juffrouw, die hem kwam vermanen dat het voor zulk een hoog heer der kerk onchristelijk was zooveel te rooken als hij deed, ten antwoord kreeg: — en u dankt het aan mijn mooie meerschuimen pijp ') dat ik u niet eigenhandig de deur uitzet!
Persoonlijk bang voor kritiek was hij echter moedig in zijn antwoorden. Toen Hij bv. eens ten hove was met den radicalen minister Steen, die in de Storting, waarin Heuch ook een tijd zitting had, veel van hem moest hooren, en Steen toen lachend vroeg, hoe hij, de bekende conservatief, het toch maakte als hij Zondags in de kerk moest bidden voor het radicale ministerie, antwoordde Heuch, dat zulks best ging, daar hij immers ook in hetzelfde gebed vroeg: „en bewaar ons van het booze."
En nu zijn boek. Het is heelemaal geen bisschoppelijk herderlijk schrijven, nog minder een min of meer populaire dogmatiek, maar echt een strijdschrift. Het is de gewetenskreet van een oud man, die zijn geheele leven „het zaligmakend geloof" heeft gepredikt, maar niet durft sterven nu hij ziet dat, met behoud van de oude vormen, een totaal nieuwe inhoud wordt geleeraard. In zijn jeugd heeft hij de heerlijke overwinning over het rationalisme (o.a. door het
') die men de Noren vaak met voorzichtige staatsie kan zien rooken.



Haugianisme) meegemaakt, en nu aan den avond zijns levens ziet hij een nieuw rationalisme met vlag en wimpel binnengehaald. In plaats van 't Christelijke (de gecursiveerde woorden zijn de titels van zijn boek) wordt het religieuse leven; in plaats van het leven in God, de moraal gepredikt. De nieuwe verkondiging weet meer van een Jezus van Nazareth, dan van het Woord des /cruises, meer van bijbelkritiek dan van bijbelgeloof. En derhalve: Tegen den stroom op! Zeker, hij weet best, dat zoo iets van hem, den bisschop der staatskerk, niet wordt verwacht; zijn persoonlijke bangheid herinnert hem ook dat „van alle kanten het Ramageschreeuw zal luiden: „Onrechtvaardig! Onverstaanbare taal! Fanatieke eenzijdigheid! Onbekwaamheid tot het verstaan der religieuse eischen van een nieuwen tijd! Wie denkt er aan iets van den geloofsinhoud te ontkennen, al geven we ook aan veel een andere plaats dan het vorige geslacht deed?" (bl. 80). „Ja, zoo zal het luiden in eenstemmig koor. Ik zal worden geteekend als de ergste vredeverstoorder, ja als hij die op 't brandsignaal drukt en brandalarm maakt, terwijl er heelemaal geen brand is." Maar al weet hij zulks, hij twijfelt of de anderen wel weten: „hoe het zal gaan, indien de prediker werkelijk in zijn preek de vele verschillende geloofstandpunten wilde samenvatten? Hij zou dan gelijken op een bediende, die rondgaat met zijn blad, waarop verschillende ververschingen staan. Zoo een zegt: „Belieft u koffie? Niet? Dan misschien thee? Ook niet? Maar dan toch chocolade?" Zulk een prediker schijnt op dezelfde wijze iets voor elk geloofstandpunt te moeten kunnen aanbieden. „Belieft u een prediking van den dood van Gods Zoon voor uwe



zonden? Niet? Dan misschien van den vromen profeet van Galilea? Ook niet? Maar dan toch een zuivere zedepreek, en enkel moraal? Dat zal u mogen believen." (bl. 103) En omdat dat niet alleen onmogelijk, maar ook onteerend voor prediker als toehoorders, en bovenal een minachting der waarheid is, trekt hij te velde tegen het nieuwe rationalisme. En dit niet — op hollandsche manier — tegen de nieuwe richting maar, op echt scandinavische wijze, tégen de personen die deze nieuwe leer verkondigen. Zelf vertelt hij hoe 't voorpostengevecht reeds lang was gevoerd in de courant; b.v. in de „Vestlands posten" tegen een zekeren pastor Jansen aldus: „In een strijd in het „Morgenblad" zegt gij, dat gij instemt met de orthodoxie van (Pastor) Tandberg. Gij erkent dus een rechtgeloovig Christen te zijn. Eenige regels lager noemt gij Adolf Harnack: „een zeer rationalistisch Christen". Die laatste woordverbinding is mij onverstaanbaar in den mond van een rechtgeloovig man. Voor mij is dat hetzelfde als te spreken van een mahomedaansch of een heidensch Christen. Want ook de Mahomedanen of Heidenen kunnen meerdere of mindere uitspraken aannemen van dien Joodschen profeet, zooals Jezus is geweest naar de inbeelding der rationalisten .... Vergun me u te verzoeken mij de volgende vragen te beantwoorden:
1. Is de Godheid van Christus en zijn verzoening der gansche wereld van zoo weinig beteekenis, dat zij, die hierin gelooven, en zij die dit ontkennen, evenwel kunnen gelooven in denzelfden persoon?" enz. (bl. 253).
Datzelfde scherpe en persoonlijke gaat door heel het boek. Daardoor verwekte dan ook bij de Noren, voor



wie namen als pastor Klaveness en Gleditsch meer dan namen zijn, dit boek een verbazend opzien. Maar dat wilde Heuch nu ook. Eenmaal begonnen met slaan, wilde hij dus ook raakslaan; en eindelijk begonnen te spreken nam hij geen blad voor den mond. „Ik heb geschreven voor de gemeente, niet voor theologen of liever slechts voor de theologen, voor zoover zij ook tot de gemeente behooren." En de gemeente - dat heet hier dus nog 't geheele volk — heeft hem gehoord en verstaan. De juridische student, in wiens gezelschap ik van Rotterdam hierheen kwam, had 't boek gelezen, en was er verontwaardigd over; de Staatsraad Hauge, met wien ik naar Hammerfest reisde, had het ook gelezen en was er, natuurlijk voor den kleinzoon van den grooten Hans Nielsen, blijde mede. Ja, mijn roomsche vriend te Hammerfest had het eveneens bestudeerd, en zag er het teeken in dat protestanten als Heuch wel weer in de armen van Rome zouden terugkeeren, evenals dat eenige jaren geleden pastor KroghTonnig gedaan had, langen tijd een beroemd prediker der staatskerk, nu een trouw zoon van Rome. En wie het boek zelf niet gelezen had, had er tenminste veel over gehoord en wist er de strekking van, want maanden had het in de couranten gedaverd van den strijd vóór en vooral tegen Mod Strömmen. Aan het zout van dit boek nu had ik behoefte toen ik uit de kerk kwam, en las daarom nog eens deze bladzijde. „Dit zijn toch geheel verschillende dingen: óf dat de waarheid zich betuigt voor 's menschen denken, zoo dat zij zich daardoor late grijpen, zich late begrijpen, óf dat de waarheid zich betuigt voor 's menschen geweten, zoo dat dit aan zich zelf ervaart



haar verlossende, vrijmakende macht. Het is op den laatsten weg dat een mensch tot het geloof komt, en op dien weg alleen.
Alle geloovigen weten dat zij zich niet kunnen doordenken tot de waarheid van Jezus' dood voor hun zonden; alle geloovigen weten ook, dat, schoon zij zoo gewis zijn van de waarheid van het woord des kruises, dat zij het durven „bezegelen" met hun bloed, zij daarom toch niet in logische sluitredenen kunnen verklaren die groote gedachten Gods, die hun uitdrukking hebben gevonden in zijn wonderlijke verlossingsdaden. Alle geloovigen weten eindelijk, dat de grond van hun geloofsverzekerdheid is de verlevendiging van het geweten, is de ervaring der waarheid van het woord des kruises, dat dit nl. is zooals de schrift zegt: „een kracht tot zaligheid, een' iegelijk die gelooft."
Met deze voor alle geloovigen gemeenschappelijke ervaring schijnt gegeven, dat wat de predikers zich ten doel hebben te stellen bij hun arbeid: de menschen tot het geloof te brengen. Dit kan nooit worden het onmogelijke en door God nooit geëischte: Gods gedachten te rechtvaardigen voor 's menschen denken, maar in te werken op de gewetens, zoodat deze zich bewust worden van een drang naar juist zulk een wonderlijke, en voor ons denken onmogelijke, verlossing, als het evangelie des kruises in al zijnen 's menschen rede zoo uitdagenden trots zoo recht en slecht verkondigt in de leer van hem, die „is zonde geworden voor ons, opdat wij in hem zouden worden rechtvaardigheid voor God."
En dit is al hun dagen het gevaar geweest der theologen, dat zij zich willen wenden tot de gedachte in plaats



tot het eigen religieuse orgaan, dat elk mensch als geschapen naar Gods beeld bezit, namelijk het geweten, (bl. 133).
Ja, het slapend geweten wakker te schudden, en het verontrust geweten tot zekerheid te brengen dat is het ééne noodige - maar ook het moeilijke der prediking. Daarom wijst Heuch alles, wat zich in de plaats daarvan wil dringen, smadelijk met een hoonlach soms te scherp zeggen zelfs zijn vrienden — de deur uit. Orthodox, wel hij is zoo conservatief dat de zwartste inkt er licht bij is, maar willen ze nu daarom dogmatiek gaan preeken, dan zal hij hooger dan de modernste lachen over die „stukken leer." Theologische wetenschap, wel, zijn geheele leven is hij een man van studie geweest en gebleven — als schrijver, hoofd van een praedikanterseminar, houder van voordrachten voor 't volk en voor gestudeerden een man van beteekenis — maar owee die dorre godgeleerden, die er hun geheele leven op studeeren om toch vooral „Godsgroote gedachten" uit den weg te gaan. Tot hun beschaming zal hij Mod Strömmen wijden aan de gedachtenis van zijn professoren: Caspari en Gisle Johnson, maar die behalve hun titel van theol. dr. ook dezen voerden: „mannen van God geleerd." Welnu, dat een boek als dit hier zulk een belangstelling wekte, schijnt mij een goed teeken voor de staatskerk. Naar onzen maatstaf gemeten zeggen we: — och, dat is nu een van die boeken die bij ons voor vijftig jaar werden gelezen; Heuch heeft het modernisme ontdekt in Noorwegen; en nu voelt hij de misschien wel wat onvoorzichtige roeping dien daar nog niet bekenden vijand te verslaan; het was wellicht wel zoo verstandig geweest



als hij die ontdekking maar vóór zich had gehouden, want nu zal men daar hetzelfde zien als bij ons: men loopt verontwaardigd uit elkaar, en bedenkt telaat dat de scheiding wel gemakkelijk, maar ook verkeerd was voor beide partijen. — Maar dan spreken we, geloof ik, toch niet volkomen juist.
Vooreerst toch was de belangstelling hier algemeener dan ten onzent, omdat de kerk als staatskerk zooveel plaats inneemt in 't publieke leven. Het regende dan ook kritieken en besprekingen van Mod Strömmen, waarop Heuch nog veel scherper weerwoord gaf in Svar (antwoord). Maar vooral, omdat het kerkelijke vraagstuk er mooier, persoonlijker en artistieker is behandeld dan ten onzent. Niet alleen vroeger, in den donkeren slaaptijd onder de deensche heerschappij, waren in 't Noorden de meesten van de dichters geestelijken, maar ook nu worden b.v. onder Denemarkens grootste schrijvers nog gerekend zijn grootste predikant Grundtvig en zijn grootste philosoof: Kierkegaard. Wat bij ons slechts een enkele, als Allard Pierson zei, en dit dan nog tamelijk wel tegen zijn levenspraktijk in: „Wat hebben de laatste achttien eeuwen weinig nieuws opgeleverd! Het schijnbaar nieuwe is veelal eenvoudig wijziging en verbetering van het oude. Is het de moeite waard, achttien eeuwen te leven, om die materieele verrassingen te vinden, die burgers en boeren staan aan te gapen op Algemeene Tentoonstellingen?.... Maar nieuw is de idee Kerk, de idee van een geestelijke en tevens zichtbare macht, van een civitas, een gemeenschap, die de gewone steunsels kan ontberen, en die niettegenstaande in levenskracht, innigheid en invloed elke andere gemeen-



schap overtreft," ') dat zegt men nier veei meer aigcu.cc... „de kerk is een wonder Gods", ook al verklaart men hier dat woord „wonder" meer poëtisch, en bij ons meer theologisch.
En dit zegt men niet omdat hun onbereikbaar was die hoogste hollandsche wijsheid: dat „het 'm in de kerk niet zit", maar uit de overtuiging — hoewel men hier veel minder domineespraatjes hoort en veel meer belang stelt in andere dingen dan ten onzent, om slechts te noemen, de nationale letterkunde — dat de kerk onmisbaar, onvermijdelijk is niet alleen, maar ook het mooiste wat een volk heeft. Steiger voor den opbouw van den eigenlijken tempel Gods die is het Koninkrijk der hemelen, en dus maar van voorbijgaande beteekenis; tijdelijk, en nooit eeuwig als het Koninkrijk zelf, is de kerk toch onmisbaar zoolang de opbouw van Gods tempel voortgaat, dat is zoolang deze aarde staat, zoolang deze tijd duurt. Daar nu een volk, dat gelooft in zichzelf en zijn toekomst, ook weet dat het er bij hoort waar Gods tempel wordt gebouwd, is het, waar dit kan, prachtig als een volk een levende volkskerk mag bezitten. En zou dit niet kunnen, waar hier zoowel ouderen als jongeren belangstellen in het kerkelijke, als in een der moeilijkste, maar ook mooiste vraagstukken? Vooral van die Jonge-mannen vereenigingen is dit een verblijdend teeken. Zoolang deze jonge mannen hun schouders onder de staatskerk zetten, behoeft men hier aan „de oude moeder de kerk niet te wanhopen. Maar der jeugd is eigen „Tegen den stroom op" te gaan - en dat dit noodig kan zijn voor een staatskerk zagen we. Of deze nog een schoone toekomst zal
~7>~ A. pierson. Studiën over Jokannes Kalvijn, Derde Reeks 1891 bl. XI, XII.



hebben, hangt dus grootendeels af van ons antwoord op de vraag, of zij deze „tegen den stroom op" beweging kan doormaken. Is zij daartoe al te oud en koud, dan verdwijne zij maar in dezen strijd. Kan ze daar echter tegen, dan wacht haar nog een prachtige bloeitijd. Dat ongehoord-platte en misdadig-leelijke van onzen kerkelijken strijd, zoodat het voor menig onzer een donker uur in zijn leven is geweest toen hij voelde de kerk te moeten liefhebben, en waarover anderen zich troostten met de maar tamelijk behoorlijke troost dat er toch wel iets goddelijks in die kerk moest zijn, die trots ons voortdurend afbreken, maar aldoor bleef staan; het feit ook dat wij allen blijven zuchten over dat ongehoord-platte en misdadig-leelijke van onzen kerkelijken strijd, neen, dat is in het Noorden niet zoo bekend. Dit neemt niet weg, dat ook hier de kerk davert van strijd. Zoo is het steeds geweest, en zal het blijven op een zondige wereld, of gelijk Luther het zegt: „kikvorschen verdienen ooievaars!" — Maar het is nu slechts de vraag hoè er gestreden wordt. Of men gevoelt dat er niet gevochten wordt om persoonlijke eer, of partijbelangetjes, maar om het behoud van eeuwige goederen. En of men gevoelt dat er gestreden wordt met den geestdrift van een vroolijk geweten en met het blinkende wapen van schitterende woordkunst. En of men gevoelt dat er gekampt wordt door de beste en stoerste zonen des lands, opdat nóch dit vaderland, nóch de verwachting van een Vaderhuis dat boven is eenige schade lijde.
Zouden wij dan voor onzen eerstvolgenden kerkelijken strijd niet bij het Noorden wat in de leer kunnen gaan?



HET PENSION.
Man ist sich fremd, man lasst sich nieder;
Man hat sich lieb, man trennt sich wieder.
Duitsch volksrijmpje.
— Precies een kinderjurkje! had me eens een vriend, die naar het gesprek van mij en een Noor had zitten luisteren, geantwoord op mijn vraag hoe hij nu die taal vond: — precies een kinderjurkje, hè?
— Ja! had ik geantwoord, blij verrast over die juiste vergelijking — ja, wanneer je die forschgebouwde, blauwoogige Noren op dien vragenden, zachtlachenden, soms bijna aaienden toon hoort praten, precies als wij doen als we vriendschap willen sluiten met een kleutertje van een broer of zus, dan is het werkelijk, of daar een kinderjurkje de kamer komt binnenhuppelen. Het Deensch klinkt eleganter, maar gemaakter, niet zoo natuurlijk; en het Zweedsch, geloof ik, want daar versta ik niet veel van, breeder, zwieriger, mannelijker — maar het Noorsch is werkelijk precies een kinderjurkje, en me dunkt niet alleen naar den klank, zelfs ook naar het gehalte. Want is dat kinderlijke
18



niet het aantrekkelijke van die literatuur, en is zelfs van den allerzwaarsten der Noren, van Ibsen, dit niet het eigenaardige, dat hij alleen maar vragen doet, soms heel moeilijke en scherp indringende vragen, precies als een kind? — Dat gesprek herinnerde ik me toen het locaalbootje Dueii (de duif) ons van Christiania over de Christianiafjord naar Hövik i Roken, ons vacantie-pension, bracht. Want op de landingsbrug was het één gewuif met witte zakdoeken ter wellekomst van de Hollanders, die echter, nog maar half bekend met dit noorsche volksgenoegen, die verwelkoming wel wat houterig beantwoordden of liever niet beantwoordden, daar zij meenden als onbekenden hier te komen 1 Maar hoe kwamen zij op die gedachte! Zij waren toch geïntroduceerd door hem, wiens naam op de eerste bladzijde dezer Schetsen mag staan; en de kapitein van de rotterdamsche boot had reeds getelefoneerd dat ze met de Diten arriveerden, en Olga, die voor zes weken op hun hollandsche kinderen zou passen, stond heel gewichtig voor op de brug — zou hun dan niet het wellekom toegewuifd worden als iedereen? En stond Herr Hövik niet met paardje en wagen klaar om hun verzameling manden naar boven te brengen?
En zoo ging het dus, van alle kanten bekeken en omsnaterd door noorsche kleuters, het rotspaadje naar boven, precies als speelden we pensionnetje. We hielden stil voor een houten poppenhuisje, waar Fru Hövik ons ontving, en vroeg of we hier wel wilden wonen? En ja, dit huisje, enkel houten vloer, houten wanden en houten zoldering met zeven primitieve, maar propere bedden, was dit niet geknipt voor een kolonietje van



hollandsche kindertjes? Hoorde je hier niet de zee zacht ruischen en de dennen even suizen?
Jawel, maar nu moesten we eerst wat komen eten. En zoo ging de heele stoet weer uit het hutje langs een dergelijk huisje, waar een mevrouw uit Christiania, ook natuurlijk met een Olga of Inga en vele kindertjes, woonde, even den berg op, dan door een boschje dennen, die zelf niet begrepen hoe ze het op die rotsen hardden, naar beneden. Daar was een kleine fjord in de fjord, een frissche waterkom tusschen rotsen, met een wit poppenbadhuisje, en een pracht van 'n jol, en uit de kleine fjord glooide öp tusschen dennen op rotsen, een tuintje, waar midden in een bloemperk van asters, goudsbloemen en afrikanen de hooge witte vlaggestok zich verhief, waaraan de noorsche vlag even flapte. En het tuintje werd afgesloten door het pension, aan beide zijden geflankeerd door een hoogen groven en een fijnen den.
— Nu zal de deftigheid beginnen, dachten we, en we keken, me dunkt, al weer hollandscher.
Maar nu bleek juist dat de deftigheid hier nog nooit haar moede oogen had opgeslagen en het ook nooit zou doen — want dit pettsiottal, zooals ik t maar met den noorschen naam zal noemen, daar hotel veel te steedsche benaming zou zijn, dit pensionat, dat was nu eigenlijk het blokhuis mijner jongensdroomen. Ja, het blokhuis uit de romans van Aimard, die gesnoepte lectuur mijner jongensjaren ! Balk op balk gelegd, ongeverfd en ruw geschaafd, met het werk zichtbaar tusschen de naden, zoo was het huis van buiten, zoo was het van binnen. De eetzaal wit houten vloer, balkenwanden, met een verdwaald nuchter



schilderijtje zoo op de onbehangen, dwars op elkaar gestapelde balken, en houten zoldering — had vele vensters die opensloegen op een hof waar kippen, kinderen en ganzen kakelden, lachten en schreeuwden in de vierkante ruimte omsloten door donkere dennen.
Nu was 't echter maar de vraag: hoe zou het gelegen zijn met de pensiongenoegens? En die bleken ons den volgenden ochtend hier geheel te ontbreken 1 Tenminste de gewone. Want er was geen concerttent, zelfs geen piano, criquet- noch croquetveld; geen voor offerlam spelende gastvrouw nam ons voortdurend de biecht af of we ons wel genoeg vermaakten ter eere van haar pension; en geen ons bevaderende gastheer liet ons aldoor vriendschap sluiten met zijn andere gasten, in de weifelende hoop dat die zich dan misschien iets minder zouden vervelen. Maar moesten we al deze gewone pensiongenoegens missen, des te mooier waren de buitengewone. Vooreerst de vele tooneelen van het blijspel: Olga of de noorsche kindermeid. Om één voorbeeld te noemen: op den eersten ochtend drukte ik Olga en mijn kinderen op 't hart dat ze toch niet met zichzelf en elkaar in de war zouden komen, daar 't noorsche „ik", jeg precies wordt uitgesproken als 't hollandsche „jij" en verder dat 't noorsche ikke niets met ons „ik" heeft te maken, maar „niet" beteekent — en liet ze daarna alleen met elkaar kennis maken. Ik hield toch een oog in 't zeil, hoe dat zou afloopen. Nu ze voelden zich al spoedig volkomen los van elkaar; niet het minst mijn kinderen, die vonden dat ze zich niets behoefden aan te trekken van al die gekke woorden, en dat het al heel mooi was als ze er samen eens om schaterlachten.



Zoo dwaalde mijn jongen over de rotsen wat veel den waterkant uit, zoodat Olga, het gevaar ziende, schel riep: — pas ciig! pas dig! (pas op!).
Maar dit klonk zuiver: „pastei! pastei!"
— Breng dan meteen een bordje mee! riep mijn jongen, zoo bijna omrollend van het lachen, dat het moederlief nu werkelijk te gevaarlijk werd, en zij hem dadelijk terug liet komen.
En daar stonden ze: mijn lachende meisjes en iongen, gierende van pret, en daarachter Olga, de blauwe oogen, in enkel zomersproeten, heel verschrikt slaande nu eens op die niet luisterende hollandsche kinderen en dan op dien hollandschen prest, met zijn buitenlandsch noorsch, waarvan zij eigenlijk niet snapte waar dat nu heen wilde — tot het heele geval mij zoo komisch werd dat ik het uitproestende ze allen wegjoeg, en het aan moederlijken tact overliet hier stuur te houden. En werkelijk het gelukte; ze wenden aan elkaar. Mijn jongen werd door Olga voorgesteld aan Inga, die een dikken Frithjof in den kinderwagen reed, en zoo soms in slaap zong. En konden ze dan al niet samenpraten, samenzingen ging wel, en spoedig hoorde ik mijn jongen in zuiver christianiaasch dialect zingen, terwijl hij met één hand zich aan Frithjof s wagen vasthield, het nu niet direct verheffende kinderversje:
Husker du den gang var Brand i vor Gaard?
d. i. Weet je nog wel dat ons huis stond in brand, Brandweerlui lieten ons neer aan een band,
Moed'r in de lucht hing en speelde gitaar,
Jij maar niet opkon dat zij deed zoo raar??
Om dan daarna een alleraardigst volksdansje te neuriën, dat herinnerde aan Grieg's muziek.



Verder behoorde tot de buitengewone genoegens hier het wandelen.? Want het was heel bizonder wandelen. Eigenlijk kon je geen voet verzetten of je wandelde. Dat kwam door de algeheele onbeschaafdheid dezer natuur. Het pensionat, met zijn groene hellinkje naar de fjord, maakte den indruk van een miniatuur-ontginning, al dadelijk gestuit door oerbosch en rots. En de kortste weg van mijn hutje naar 't pensionat was een geklauter een paar rotsjes op en dan steil naar beneden, links wilde rots en rechts de blauwe zee der fjord. Dan was de zonnige hemel precies zoo blauw als die van Italia; hoewel mijn vrouw volhield dat er hier, witte, melkachtige vegen doorliepen. Ja, je kondt den neus niet buiten de deur steken, of door die ongeciviliseerde natuur hadt je 't gevoel, ik weet niet hoe ver weg te zijn uit de bewoonde wereld en hier eenzaam te kunnen zitten op deze rotsen om te luisteren naar het ruischen der zee en het suizen der dennen. Maar ook werd er echt gewandeld het bosch in. Dat was altijd een ontdekkingstocht. Want dat bosch was ook weer iets buitengewoons. Vooreerst plantte en zaaide het zichzelf. Zoodat er niet de minste regelmaat te vinden was. Midden tusschen halfwas grove dennetjes rees een enorme esp omhoog, en naast een allerliefste verzameling kerstboompjes een paar witte, slanke berken. Maar ook waren er, een enkele uitzondering niet meegerekend, geen paden aangelegd. De paden, of wat daarvoor kon doorgaan, waren gebaand door de — paarden en koeien, die deze rotsen en boschwildernis voor weide moesten aanzien. Nu was dat op die paadjes het bosch inkruipen reeds een prettige pionierstocht opzichzelve, maar het pikante daarvan werd



nog verhoogd door kleine zus, die, hoewel doodsbang voor paarden en koeien, ze toch griezelig heerlijk vond, en in haar wagenstoeltje maar zat te roepen: — paartie doet niets! Stoute koeties, boehü - en ondertusschen met groote oogen zat te verlangen dat er om een rotshoek weer eens zoo'n paardje zou aankomen, dat dan hoogst nieuwsgierig ons een tijd naliep. Eén door menschen gebaande weg echter liep breed en deftig door het bosch; de weg naar de Isforrctning (ijshandel). Een mooie weg, eerst donker van de dennen, die er plezier in hadden gehad bijna een laan te vormen, en dan ineens hel-licht, waar de boschweg een dam werd tusschen de twee vijvers, waaruit 's winters de blokken ijs werden gezaagd. Nu echter lagen die vijvers zoo koel en blank verscholen in 't zwijgende woud, als wondere spiegels waarin we zagen de witte wolken glijden op 't diepe hemelblauw en staan het strakke, symmetrische takkengelijn der sparren op de stugge rotsen. En dan uit dezen wonderen vrede van onbewogen klaarheid weer het donkere woud in, nu op een voor het ijsvervoer breed aangelegden weg. Dan een voetpaadje af, waar het nog intiemer ging donkeren, en voorts ineens op een fjordweide in het volle licht voor de open zee! Daar verrees, vreemd eenzaam, een stoomboot, die vlak aan den kant aan het ijsladen was. Op een houten stellage, die schuin uit de boot het bosch inliep, waar in een groot planken gevaarte de duizende enorme ijsblokken, door zaagmeel bedekt, lagen opgestapeld, kwamen de glanzend-doorzichtige vierkante ijsklompen aangezeuld, gleden met voortijlende vaart naar het schip toe, sulden daar, zoover ze konden, een steile helling op, om dan



met een draai gelijdelijk in het scheepsruim te verdwijnen. En dit alles in de diepste stilte. Niets van't kettinggeratel, menschengeschreeuw, of stoomgesis van een gewone lading of lossing; neen, absoluut zwijgen. Het eenzame schip vlak aan de rots en het bosch, zoo scherp silhouetteerend tegen de onbewogen fjord, en onder den blauwen hemel onder een absolute stilte die ijsblokken inslokkend, dat was zoo iets aparts, op het geheimzinnige af, dat we altijd met nieuwe verwondering dit zeldzame gingen bezien. Zoo stil ging dit werk, dat, hoewel er een paar honderd meter vandaan, we de botsing, als het eene blok het andere inhaalde, als een schok voelden die het strakke zwijgen der natuur verscheurde.
Maar niet alleen uit de verte, ook aan tafel bewonderden we dit prachtige natuurijs. Wij gebruikten het niet zoo geregeld als sommige Noren, die het niet slechts in de melk, het bier, de soep deden, maar het ook puur knabbelden. Wel was het vaak een heerlijk zoethoudertje voor zusje, als die eens op hoogen toon tegen het eten protesteerde, maar dan innig vergenoegd met haar rose vingertjes een stukje ijs op haar bord trachtte te vatten, om ten slotte, als 't steeds ontglippende ijs was gesmolten, haar oogen vragend op te slaan, ontdaan over 't mysterie dat 't ijs ineens was weggeloopen!! Ook wel eens belooning voor broer, als het menu hein eens al te nationaal was, bv. als eerste gerecht flöde gröd, een soort lammetjespap met gesmolten boter, suiker en kaneel, waarbij kopjes bessenat werden gedronken. Ons mondde echter de nationale keuken best. Het sappige ossenvleesch en de weelde van hollandsche groenten misten we hier, of liever misten we



niet bij den bijna dagelijkschen overvloed van versche visch. Onvermoeid waren we in het prijzen van de sjöörret, zeeforel, als familie van den zalm, en op den duur beter dan deze voor een menschenmaag geschikt; voor de gebakken kleine torsk gezeten, noemden we het een hollandsch vooroordeel dat men kabeljauw niet klein, niet gebakken en niet in den zomer moet eten; zelfs werden we bewonderaars van de fiskeböller, een soort vischcroquette, die bijna alle vreemdelingen een rilling op het lijf jagen. En eiken morgen en avond was het een pretje de groote plakken zweedsch knückebröd en 't papierdunne noorsche gerstenbrood fladbröd te breken, te knappen en te knoepen. Alleen met de bruine myseost konden wij 't niet vinden. Op de Neptun had ik eens een Duitscher zoo'n vierkant bruin blok, in zilverpapier, naar zich zien toehalen en na een sneetje er van geproefd te hebben, hooren peinzen: — etwas Chocolad, etwas The, etwas salz-und-siïsses, und das so/l hiise sein? en dergelijke ontzetting overviel ons telkens als we er ons weer aan waagden. Zoodat we ons hielden aan de internationale kaassoorten, waaronder steeds een voortreffelijke Edammer, goudgeel als de hollandsche dotterbloem.
Het mooist echter vonden we het 's avonds. Geheel donker werd het den eersten tijd nooit. Dat het avendde merkte men meer aan het kleurloozer en nog-stiller dan aan het donker worden. Want stil was het altijd, maar zoo stil als 's avonds dit bosch! Onbewogen staken die dikke, niet te omvatten reuzendennen hun armen met zegenend gebaar over 't lagere bosch, of hieven hun top in 't blauwige zwart van den gesternden hemel. Nu die van blauw



verzadigde hemel, waartegen overdag het donkergroen der naalden en 't goudgeel der forsche /«r/f-stammen zoo krachtig zich aflijnde, niet meer jubelde, was het één breed zwijgen. Niet doodsch, want er was veel leven in, maar rust, reusachtige rust. Achter de heuvels een vreemde oplichting, waartegen de piekerige dennetjes stijfjes in het gelid stonden; over het dal een atmosfeer van wijden vrede; en in 't bosch — o zoo donker van de dennen, en plots feënlicht van de berken! — dat ingespannen, bangmakend geluister of de reuzen nog wel sliepen, om dan overhuifd door een den op een rots ineens uit te zien over de vreemdblinkende zee, wier rusteloos zacht geruisch het eenige geluid was in de avondlijke stilte. Want was ik weer het bosch ingewandeld, langs in slaap geraakte gaarde, dan was het dadelijk tooverachtig stil. Geen zingen of suizen of zwatelen van het woud; geen dier te vernemen; nooit een mensch ontmoeten. Soms door die breede, diepgeheimzinnige stilte, lief-zacht en van heel vérre het mollige, klagend en vragend gezang van een doedelzakmelodie; even slechts, heel even; en dan weer het volle breede en alomme zwijgen.
En nooit begrijpen dat men hier wandelde in 't bevolkste deel des lands, vlak bij de hoofdstad, waarvan bij helder weer ik Holmenkollen en Frognesaeteren uit mijn hut dwars over de fjord op den berg kon zien liggen. Wel bemerkte ik dit als ik van mijn avondwandelingen teruggekomen, in de gezelschapskamer van 't pensionat, de Noren, — want dit Hövik staat niet in Baedeker en wordt alleen door Christianiërs bezocht — vond aan hun nieuwe couranten, of aan een pasverschenen boek. Hèt



boek van dezen zomer was: Kvtnden skaüt aj mannen, ue vrouw geschapen door den man. Deze titel was de stelling van Dr. Otto Weiniger, die in zijn boek Geschlecht nnd Charakter had geleeraard: toen de man sexueel werd schiep hij de vrouw, en absolute kuischheid is dus het laatste geneesmiddel voor ons doodziek geslacht; en die, om zijn eigen evangelie niet ontrouw te worden, zich op 23 jarigen leeftijd in October 1903 van 't leven had beroofd. August Strindberg, tweemaal gehuwd en tweemaal gescheiden, had geroepen: vot/ïi wi hottwte. en Weiniger den meerdere genoemd van Nietzsche en 1 olstoy. Een anonyma, maar in Christiania werd hardop gefluisterd dat zij de vrouw van Anne Garborg was, had onder bovengenoemden titel, in een frisch, hartstochtelijk geschreven boekje, in den vorm van een autobiographie, verteld, dat het eigenlijk andersom was, en de vrouw zich den man schiep. En gelezen dat dit boekje werd 1 Het verscheen den 16den April 1904 en den 19den Juli kwam reeds de 9de druk uit! De couranten waren natuurlijk dol over zulk succes, en roemden het boekje als een prachtwerk van vrouwenpsychologie, doch toen een dame mijn oordeel er over vroeg, waren we het spoedig met elkaar eens dat het een verlaging van het levenspeil, een misdadige verarming en bederf van het leven zelf was dit alleen te laten draaien om het sexueele vraagstuk.
Toch was de belletrie en het praten erover slechts een onbeduidend apartje in het pensionat. Onze eigenlijke \erfrissching zochten we op zee. Toen we den eersten avond in ons hutje lagen te luisteren naar het geplas van roeilappen vlak onder ons raam, en wij in slaap werden ge-



zongen door de zachtruischende zee, scheen ons dat een verrukkelijke belofte — maar ook een gevaarlijke, want de kinderen! En die angst werd niet minder toen we den volgenden ochtend de jol van 't pensionat vol kleine kleuters op zee zagen, met een kortrokje aan de riemen! En toen ik van 't badhuisje was gesprongen in dat kristalklare water, aan de oppervlakte levend van jonge harinkjes en op den bodem van kleine knorhaan en kabeljauw, ja toen had ik genoten van dat inzoute, krachtige water, maar ook den bodem niet bereikende, gezucht: o wee de kinderen! Gelukkig hadden we een strandje gevonden; een minuut of tien achter het pensionat. Een mooie wandeling door donker bosch, en dan ineens een weide aan de fjord, met een kleine kreek in de volle zon. De schaduw van een rots was de kleedkamer, een kreupeldennetje de kapstok, en dra trippelden onze kleinen, met passestapjes oppassend voor de keien, naar het ondiepe inhammetje waar met groot gehallo geplast, en schelpjes en zeesterren gezocht werd. Maakten wij zelf ze daardoor te vertrouwd met het trouweloos element, of leerden ze het van al die andere noorsche zeerotjes, of was de lokking van het levende water hen te sterk ? — hoe het zij, het duurde niet lang meer, of het vereischte huismoederlijk genie om aan de onophoudelijke aanvraag naar droge kousen en schoenen te voldoen. Ja, het kwam zelfs zoover dat ze munt gingen slaan uit hun ervaring, dat een kind dat te water heeft gelegen veel interessanter is dan maar een gewoon kind. Tenminste het nufje van ons clubje zette haar verzoek om groot toilet te mogen maken kracht bij, door moeder in het oor te fluisteren: — toe, mag ik vandaag m'n witte



jurk met de blauwe sjerp om, dan denken de menschen dat ik weer te water heb gelegen!
En toen eenmaal het hek van den dam was, werden de meegebrachte vischsnoeren van den bodem der groote mand opgehaald. Onder leiding van een vriendelijken jongen Noor werden alikruiken gezocht, hun schelp kapot geslagen, het weekdiertje aan den angel gedaan — en daar ging de dobber I Wat een origineele vischpartijl Niets van 't gewichtig gezwijg en getuur van den officieelen hengelaar op den dobber die op drabbig water drijft. Twee meter zonk het aas en men zag de vischjes er op afkomen, er meespelen, het elkaar afkapen en: — beet! beet! riepen, kraaiden de kinderen! Het was een tumult om iederen welopgevoeden visch weg te jagen. Maar hier? Wel ze hadden zelf schik in de vischpartij, en buitelden, en doken, en sprongen met en om het aas, puur voor de pret. Dan. — Moeder, hij heeft er een! Maar jawel, toen het schelvischje, zilverglanzend boven water werd gehaald, sprong het er met een vaartje weer in, alsof het ons wilde uitlachen dat we met onze kleine hollandsche hoekjes hier noorsche visschen wilden vangen! Doch met een grooteren hoek waren we hun toch de baas, en werkelijk in triumf werden een klein knorhaantje, enkel stekelvin en booskijkende kop, en een paar donkere kabeljauwtjes met blanken buik, naar de keuken gedragen, in de ijshut gedeponeerd, en den volgenden ochtend gebraden genuttigd door de visschers. Vreemd echter, toen de kleuters maar een paar maal 't half-geoorloofde genot hadden gesmaakt, was het alweer genoeg, en bleven de vischsnoeren op het strand liggenwant er waren nu wilde frambozen, aard-



beiën en boschbessen ontdekt, die eenige, maar heerlijke vruchten van Hövik, door groot en klein, met zuiveren room bij bordenvol genuttigd.
Vaker dan de kleinen genoten wij van het visschen op allerlei wijs. Zoo zat ik eens voor onze hut op m'n canapé, een stoelvormige rots, met zonverbrand Imos in rug en zitting. Het moest eigenlijk avond zijn, maar het blauw wou niet wijken van den hemel en een ongemeen heldere volle maan verzilverde de fjordkabbelingen. Kleine even begroende rotsjes midden in zee en de verre hooge overkant weerkaatsten 't laatste violette licht der zon, en onder langs de rozige heuvelen stoomde een groote boot een paar schoeners voorbij, die met hun spookachtig verlichte, hooggeheven zeilen mysterieus voortschoven. En 't eigenaardigste misschien was dat ik dit alleen buitengewoon, en mooie woorden waard scheen te vinden — want speelde daar geen liereman in het gehucht, en kraaiden en lachten niet aan alle kanten de kinderen, die hier met dat zomeravondlicht aan geen bed dachten? Terwijl ik daar zoo zat, zag ik opeens onder mijn rots een net in zee. Ik zag 't nu eerst, omdat de kurken waaraan het dreef, op en neer tjoepten, en kringetjes trokken op 't water. Daar was visch in dat net geloopen; kijk, de stakkers werkten zich vast; daarom tjoepten de kurken zoo! Meteen kwam er een roeiboot aangeplast.
— Zeg, hoe heet je?
— Sigurd! antwoordde een knaap, zich in de boot half naar me toewendend.
— Ging je naar 't net toe? Er zit visch in!
— Ja, 't is ons net; maar ik ging voor plezier roeien.



Kom even hier, dan zullen we 't net samen inhalen.
De boot legde aan; ik sprong er in, en Sigurd keek me
scherpvragend aan.
— Ja, ik houd zoo erg van visschen; waarop Sigurd knikte, ten bewijze dat hij mijn verontschuldiging aannam.
Bij het net gekomen bukte ik overboord en zag in 't diep groene, klare water. Tusschen de sapgroene glibberige zeeplantslieren flitsten zilverstrepen; dat waren de makreelen! En toen ik 't net ophaalde, ja daar kwamen ze aan met hun zilverblanke buiken, blauw-groene met gestileerde zeekabbelingen gestreepte ruggen, met hun bloedroode kieuwen en spitse, verstandige kopjes. Zeven prachtige makreelen! Zeker, ik wist dat de makreel een mooie visch was, maar zoo!! Met die kleuren en gegolfde strepen en zijn sterke slankheid was hij een incarnatie van een
noorsche fjord!
Maar nog mooier bleek het visschen met het handsnoer. Dat was me onbekend, tot de jonge man die mijn jongens bij hun visscherij had geholpen, deze kunst nu ook hun vader leerde. We, of liever hij roeide eerst een eind zee op, en reikte me dan een zijner handsnoeren. Aan een boogje hingen twee angels voor 't aas, en aan het boogje zat het snoer dat opgewonden was op een gemakkelijk draaiende spil, waarvan men 't krukje in de hand hield. Was het aas, liefst mossels, aan de angels bevestigd, dan zette men het snoer overboord en liet het een tien, twintig vaam van 't rondsnorrende spil afloopen. Had het lood den bodem bereikt, dan dit een voet ophalen, en met het snoer over den top van den wijsvinger, en t krukje in de hand maar wachten. Daar we op geen dobber



hadden te letten konden we de heele fjord overzien — de schepen naar en van Christiania, voortglijdend langs den voet der overzijdsche bergen; aan alle kanten de heuvelen, donker van dennen, hier en daar licht gestippeld door huisjes; boven ons de blauwe hemel — en ondertusschen steeds die versterkende lucht, verzadigd van zee- en dennengeur, inademen! En daar we zoo diep vischten, konden we praten, lachen en roepen zooveel we wilden. Dan een trekje aan den top van den wijsvinger, nog een, beetl Een ruk, en dan aan 't inpalmen; onderwijl aan het schokken van 't snoer reeds voelend dat er wat aanzat. Dikwijls ook was de vangst luttel, maar bleven we toch drijven op de fjord, niet kunnende scheiden van die forsche en tegelijk liefelijke droomerige natuur. En begon het reeds te avonden dan zagen we soms een schel lantaarnlicht stralen uit een boot. Dat was een visscher op sjöörret, die als de nieuwsgierige visschen op dat licht toezwommen ze harpoeneerde.
Maar het meest typische pensionatgznoegen was het vuurtje stoken. En dit niet door de kinderen, maar door de groote menschen, 's avonds laat. Eens hadden we ons Sankt-Hans-feest gevierd, veel later dan den eigenlijken datum, omdat het op 24 Juni te gevaarlijk was geweest door de ontzettende droogte. Dit feest had ons niet zoo verbaasd, omdat we dit noorsche gebruik, ook uit 't aardige schetsje van mevr. Valborg-Isaachsen, kenden. Maar op een der laatste dagen, nadat 't wel een week geregend had, zag ik Herr Hövik weer takken en heele dennetjes naar de in zee verstvooruitspringende rots slepen.
— Hebben we weer Sankt-Hans-aften, Fru Hövik?



— Neen, maar we hebben nu zooveel mooi weer gehad, eerst dien hoognoodigen regen en nu weer zon, daar moeten we een vreugdevuur voor hebben.
En om tien uur trokken we zingende in optocht uit 't pensionat naar de rots, achter een groote mand aan, met witten doek bedekt, en door de dienstmeisjes gedragen. Van het badhuisbruggetje kropen we bij maanlicht de gladde rotsen over, en daar stonden we op de vooruitspringende klip. Door de blauwfluweelen donkerte goot de maan haar trillend bleek licht, en de zilveren kabbelingen der fjord kwamen en liepen weg als fefienvoeten. Toen op een tafel 't meegebrachte gereed was gezet, en we op banken of op de rots zaten, stak Herr Hövik 't vuur aan. Knetterend joegen de vlammen de millioenen roode vonken omhoog uit den brandstapel, de in doeken gehulde dames en donkere heeren met rossigen gloed fantastisch verlichtend. En toen: - Één, twéé, drie: hoerahl hoerah! hoerahl De warme koffie met wafelen werd rondgediend, en telkens hoorde men uitroepen van verrukking over het mooie, mooie vuur. Een oud heer zong humoristische liedjes in dialect, van boeren en zeelui die in de hoofdstad er tusschen werden genomen, en toen we geapplaudiseerd hadden, kwam er een applaus van de lieden van 't gehucht die aan den overkant, bij ons hutje, ook stonden te genieten. Dan, toen 't vuur ging minderen, het weer opgestookt, terwijl de jongeren een strooptocht hielden in 't bosch en aldoor dennetjes en juniperusstruiken op 't vuur wierpen. Weer sloegen de vlammen uit, en met verbaasde verwondering zagen we opnieuw den rossen gloed, de spookachtige schaduwen tegen 't zilveren maanlicht over



fjord en rots en bosch. Hoe die wondere, donkerzwijgende natuur begon te leven, en welke vreemde gedrochten er rondwaarden! Ja, dit was echt noorsch! Dit was het ontwaken der Trolden. En op eens klonk in vol akkoord door die geheimzinnige, verlichte stilte 't volkslied:
Ja, wij minnen 't land dat oprijst uit de zee verweerd;
Waar zoo menig dak ons aanwijst een geliefden heerd.
Minnen, minnen dat en denken aan ons voorgeslacht,
Aan de droomen die ons wenken uit den sagennacht.
En of wij het mee zongen!



INHOUD.
Een mooie dag ') 7
Op zee 2^
Op de stolkjaerre 47
Tusschen sagen en ruïnes 75
In de rookhut van de Rost 112
Tot Hammerfest 
's Lands hart '®9
Christiania 200
Ringerike 211
Nog eens Zweden 227
Naar de kerk 
Het pension 273
1) De eerste schets werd geschreven na een bezoek in Denemarken in 1902; de drie volgende na een reis in 1903 door 't midden van Noorwegen en /.weden; de laatste acht tijdens een langer oponthoud voornamelijk in Noorwegen.