Niet in den handel.
GESCHIEDENIS
DEK
HOOI!
O, TEÜNT CATE
2' druk.
Overgedrukt uit de „Doopsgezinde Bijdragen". Jaargang 1890
BOEKHANDEL EN DRUKKERIJ
VOORHKKN
E. J. BRILL
LEIDEN — 1908.
AAB
605
DOOPSGEZINDE GEMEENTE TE 'S GRAVENHAGE











KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK
uit d6 nalatenschap v*k)
DS. H.y. MEIHUIZEN
(i0oó-1(^82}











88011 bo^ Niet .n den handeL h i b
oo<
GESCHIEDENIS
DER
IiOOK
G. ÏEX CATE
2* druk.
Overgedrukt uit de „Doopsgezinde Bijdragen". Jaargang 1896
BOEKHANDEL EN DRUKKERIJ
VOOBHKEN
E. J. BRTLL
LEIDES — 190S.
jM_ BIBLIOTHEEK 0682 1844



T
BOEKDRUKKERIJ VOOrheeil E. J. BRÏLL, TE LEIDEN.



VOORBERICHT.
Het boekje, dat U hierbij wordt aangeboden, is geschreven door Ds. G. ten Cate, Emeritus Doopsgezind predikant en vroeger lid van den Kerkeraad der Doopsgezinde gemeente te 's Gravenhage. Het verscheen bij de tinna Buill te Leiden in 189t). Die oplage is nu uitverkocht.
De Kerkeraad van de Doopsgezinde gemeente te 's Gravenhage heeft het nuttig en noodig geacht dit boekje te doen herdrukken en kosteloos uit te reiken aan hen, die leden van bovengenoemde gemeente worden.
Hij ging daarbij uit van de overweging, dat men slechts werkelijk kan liefhebben wat men goed kent en hij hoopt dat kennismaking met het verleden en het ontstaan van deze gemeente de belangstelling der nieuwe leden zal vei'-
o o o
meerderen.
Het boekje eindigt met de mededeeling van de komst van Ds. Kossen, die zich in liet voorjaar van 1895 aan de gemeente als leeraar verbond. Hieraan zij nog toegevoegd dat Ds. Kossen tot 1898 de gemeente heeft gediend; zijn plaats werd ingenomen door Dr. Ei,horst, die slechts twee jaar zijn krachten aan de gemeente kon wijden, terwijl nu, sedert Mei 1901, Ds. Lur.ofs in haar midden werkzaam is.
Voor den uitwendigen bloei der gemeente pleit liet aantal van haar leden dat 12<i4 en dat van de catechisanten dat 280 bedraagt, volgens de telling op 1 Januari 1908. Moge de innerlijke bloei ook door dit boekje worden verhoogd.
's Gravenhage, Juli 1908.



Aangeboden aan:
door den Kerkeraad der Doopsgezinde Gemeente te 's Gravenhage.



GESCHIEDENIS DER DOOPSGEZINDE GEMEENTE TE 's GRAVENHAGE.
I. Haar opkomst.
Gelijk van de meeste Doopsgezinde gemeenten ligt ook «Ie opkomst van die te 's Gravenhage in het duister, 't Is mij niet gelukt haar voldoende te verklaren. Ik had gehoopt dat de verhooren en vonnissen onzer vroegste martelaren, in de op het rijks-archief aanwezige Crimineele sententieboeken te vinden, daaromtrent aanwijzingen zouden bevatten, doch vond 11a eene dikwijls vermoeiende lectuur bitter weinig. Eenige oude documenten, bij den ondergangder Haagsche gemeente aan haar Leidsche zuster toevertrouwd en door deze met groote zorg bewaard totdat zij ze na de wederoprichting kon teruggeven, hebben slechts betrekking op het tijdperk van verval en verspreiden dus over het ontstaan geen licht. Het onderzoek van den Martelaarsspiegel van van Bracht bleef tot heden mede zonder vrucht. Wij moeten ons alzoo ook hier in de eerste plaats behelpen met de bekende Dooplijst van Lebnert Bouwens. Volgens haar1) zou deze in, buiten of nabij 's Gravenhage 45 personen hebben gedoopt en te Delft
1) Zie over die Dooplijst BI. t. C. Friesl. b'. 87 en 88, Ho 11.t Zeel. enz. I bl. 24 en de Hoop Sc heffer, Doopsg. Bijdragen 1893, bl. 85.



30. Of dat lieeft plaats gehad in de eerste periode zijner werkzaamheid (tusschen 1551 en 1565) of in de tweede (tusschen 1568 en 1578), is onzeker. Nu neemt BI. ten Cate aan, en m. i. terecht, dat, waar Bouwens 25 personen doopte, hoogstwaarschijnlijk ook gemeentelijke vereenigingen zijn ontstaan. Zoovelen, op dezelfde plaats door een man zoo vurig als Bouwens gedoopt, moeten vooral in die dagen behoefte hebben gehad om zich aaneen te sluiten en oefeningen te houden. Op dien grond laat zich dus denken, dat ook in den Haag gelijk te Delft omstreeks het midden der 16de eeuw of iets later zich eene Doopsgezinde gemeente heeft gevormd, al mogen we ons haar niet voorstellen als een georganiseerd geheel met leeraar en opzieners naar de eischen van onzen tijd. 't Was eene vereeniging van gelijkgezinden die ter bespreking hunner godsdienstige belangen nu en dan op eene bepaalde plaats bijeenkwamen. Intusschen komt het mij voor, dat zulk eene vereeniging of huisgemeente daar nog wel vroeger kan zijn ontstaan, 't Ligt toch in den aard der zaak, dat Bouwens bij voorkeur die plaatsen beeft bezocht, waar zich reeds eenige Doopsgezihden bevonden. In den Haag zullen er toen zeker ook al zijn geweest. Vele wederdoopers waren er geëxecuteerd, nadat ze eenigen tijd, sommigen vrij lang, op de Voorpoort hadden gezeten. Hunne tegenwoordigheid, hun lijden, hun verhoor en 7uarteldood moeten een diepen indruk op het volk hebben gemaakt en zij 't ook maar enkelen voor hunne gevoelens hebben gewonnen. Het bloed der martelaren was ten allen tijde en overal het zaad der kerk; waarom dan hier niet.'
Denken we aan de terechtstelling van een Wendelmoet of Weijxken Ki.AAsdochter van Monnikendam. iet zeker, maar toch zeer waarschijnlijk behoorde zij tot de



Doopsgezinden'). Na zes maanden op liet kasteel te oerden gevangen te zijn geweest, Avaar men hoopte dat ze tot bekeering zou komen, werd zij, omdat ze verklaarde bij hare belijdenis te blijven, den IS"1611 Nov. 1527 naar den Haag teruggebracht en daar den 18den voor den stadhouder en 't Hof verhoord. In de daarop volgende dagen kree£r ze in haren kerker veel bezoek. Hare rechters hadden innig medelijden met haar en verschoonden baar van de pijnbank. Ook andereu betuigden haar hunne deelneming. Behalve een paar monniken kwamen twee vrouwen tot haar, van wie de eene „wt simpelheyt" (in eenvoud en oprechtheid) haar beklaagde. Toen haar vonnis haar was voorgelezen, sprak ze: „lek bidde u alle oft ick yemandt misdaen ofte vertoornt hadde, dat ghy my dat vergheven wilt." Op liet schavot „stont daer een bv, die sprack tot AYeynken (doelende op 't geen zij zooeven tot haar rechters had gesproken) seggende: „Moeder, keert u om tot den volcke ende bidt ze oft ghy yemant vertoornt liadt, dat sy 't u vergheven." Dat deed zij. Daarop sloeg de beul de hand aan den doodelijken strik, en zoo gaf zij den geest.
Zou er nu onder al de getuigen van Wexdelmoet's ongeveinsd geloof en vergevensgezindheid, volhavding en overgave, niet deze of gene zijn geweest, een rechter, een vrouw, een dienaar, iemand uit het volk, die er iets van in zijn hart bewaarde en later besloot zich bij de nieuwre secte te voegen ?
Gewis zullen velen in den Haag zich toen nog de uitvaart van Pistorius hebben herinnerd, met al wat pas twee jaren geleden daarbij had plaats gehad, het verheven antwoord en 't roerend gezang van zijne geloofsge-
1) Men leze wat daarvoor is aangevoerd door de Hoop Scheffek in zijne Gesch. der Kerkhervorming. bl. 582.



nooten voor het tralievenster van de gevangenpoort, liet aanheffen door hemzelven van den 318ten psalm, zijne luid uitgesproken bede om vergeving, zijne woorden van stille onderwerping in den vreeselijken doodstrijd. Immers eene onafzienbare menigte was op de plaats rondom het schavot van dien eersten martelaar in Holland vereenigd en had in ademlooze stilte naar de statige tonen van het kerklied, die uit den kerker weerklonken, geluisterd. Zij was er te dieper door ontroerd, naarmate zij 't er zekerder voor hield, dat hen, die door dat gezang de uitvaart van Pistorius verheerlijkten, reeds morgen ook de vuurdood wachtte. Echter hebben ze dien niet ondergaan. En waardoor niet \ Doordat deze strafoefening zulk eene diepe verslagenheid had verwekt, «lat alleen de gedachte aan eene herhaling* daar-
w O
van bijkans ieder met afgrijzen vervulde, 't Hof gruwde er van. Zelfs de inquisiteurs neigden tot verschooning. Nog klonk hun het Te Deum der gevangenen in de ooren; ze achtten 't bedenkelijk dezen in de gelegenheid te stellen tot het betoonen van denzelfden geloofsmoed als Pistorius, want zij vreesden den invloed daarvan op het volk ').
Nu sprak men toen — Pistorius onderging den dood 15 Sept. 1525 — nog bijna alleen van Evangelischen, Sacramentisten, Lutheranen. Doch sedert Wbndelmoet haar offerande gedaan had, en vooral na 1530, als de Sacramentisten door de vervolging bedreigd naar een veilige schuilplaats begonnen om te zien, was er een groote verandering in de denkbeelden gekomen. Duizenden hervormingsgezinden in den lande sloten zich aan bij de Anabaptisten, die alom sterk ijverden voor de verbreiding hunner leer. Wie dan ook na dat jaar in den Haag op last van 't Hof zijn gepijnigd, geworgd, verbrand, be-
1) Ik haal hier woorden aan van de Hoop ScntFFF.it, t. a. p. bl. 388 en 31)0.



hoorden meest tot hen. Jan Dikks (Walen of Walio), Corn'elis Luytgens van Krommeniedijk en Dirk Gek rits van „den busch bij Krommenie," waarschijnlijk den 15lleu April 1534 verbrand, waren wederdoopers, gelijk nog Jan Gerrits en Jan Tiiielsz, de eerste den 15lleu Dec. 1564 gedood, de laatste den 18de" Dec. 15(58. Doch daar is meer. \an de velen, die in den Haag zijn „geëxecuteerd met den viere, den watere, den zwaarde" '), was reeds in den eersten tijd een enkele daar te stede gevestigd en gedoopt. Zoo Corxeus Corxelisz. Kelder, die 2 Nov. 1534 bekende door Meyxaert op 't .Spui in den Haag herdoopt te zijn, en wien men anders niets te laste wist te leggen-). Deze Meixdert van Delft, ook uit andere vonnissen bekend3), moet dus lang vóór L. Bouwexs, daar als oudste of bisschop hebben gearbeid. AVie van de andere in den Haag (waar het Hof was) onthalsden er ook met der woon gevestigd waren, weten wij niet.
Bedenk ik nu, dat de verhalen van de verhooren en strafoefening der gevangenen met alle bijkomende omstandigheden en met de door hen in den kerker aan familie en vrienden geschreven brieven (zoogn. testamenten) in tal van vliegende blaadjes onder het volk werden verspreid: dan kan ik het mij niet anders voorstellen of de nieuwe gezindte moet te 's Gravenhage en in den omtrek reeds vóór Leexert Boüwens aanhangers hebben gehad, die met de 45 door hem gedoopten vermeerderd welhaast eene niet onbeduidende gemeente zullen hebben gevormd.
A\ aar die eerste Haagsche Doopsgezinden hunne konventikelen hielden, is niet meer op te sporen. Natuurlijk
1) Zie de lijst. Invent. Amst. Archief I, n°. 744 en 745.
2) Aldaar op 11 Oct. 1586, toen Kelder werd veroordeeld.
3) B. v. te Water, Re/, in Zeeiand, bl. 10, 11.



zullen ze uit vrees voor de overheid en het Hof er zich wel voor hebben gewacht geregeld en in het openbaar te vergaderen. We mogen dus aannemen, dat zij in den beginne slechts van tijd tot tijd en in een particuliere,woning zijn samengekomen, waar de een of ander die zich daartoe geroepen gevoelde, meestal uit hun eigen midden, de Schrift voor hen verklaarde en hen troostte en vermaande.
Ik heb wel eens gehoord, dat een huis op het Spui tot zulk een plaats van samenkomst heeft gediend. Het medegedeelde omtrent Kelder's doop maakt dat wel waarschijnlijk, maar het bewijs ontbreekt.
Haak verval.
't Schijnt vreemd, dat, terwijl zoovele Doopsgezinde gemeenten in de lijd6 en 17de eeuw overal in ons vaderland in ledental en aanzien toenamen, de Haagsche reeds zoo spoedig in verval is geraakt.
Toch laat zich dat wel verklaren.
Juist omdat die gemeente, zooals we gezien hebben, «rrootendeels de vrucht was van de door de martelvuren gewekte verontwaardiging en van de deernis met menschen, wier eenige schuld blijkbaar hierin bestond dat ze naar hunne conscientie God wilden dienen, moesten velen, toen door de verandering in den staatkundigen toestand aan de strafoefeningen een einde was gekomen, nu ook meenen geen reden meer te hebben om zich van „de kerk" af te scheiden. Zij zullen zich dus allengs aan de gemeente hebben onttrokken, 't Is geheel iets anders of men door eene oogenblikkelijke opwelling-, een gevoel voor recht en billijkheid, een aandoening van medelijden bewogen wordt om zich bij een partij te scharen, dan wel of men dit doet na overlegd beraad en uit volle overtuiging. In het eerste



geval zal men zicli lichter voor iets verklaren, maar er dan ook eerder onverschillig voor worden. Denk aan het zaad in de gelijkenis, dat hij den weg of op steenachtige plaatsen viel. Bovendien: gingen in Friesland, Groningen en Xoord-Holland overal tal van predikers rond, Menno en anderen, om aan liet volk de nieuwe leer te verklaren, in Zuid-Holland en vooral in den Haag, waar deze meer gevaar liepen van ontdekking, vertoonden zij zich minder. Zoover ik weet, was na 1534 Leexert Bouwens de eenige oudste die hier optrad en dan nog maar éénmaal. De Doopsgezinden in den Haag waren al dadelijk te veel aan ziclizelven overgelaten. Zij vonden geen steun en versterking dan misschien bij enkelen te Delft, Leiden en Botterdam.
Er kwam bij, dat den Haag, 't welk een opene plaats was, gedurende het beleg van Leiden in 1574 een tijd lang door de Spaansche troepen bezet is geweest, die er vreeselijk huishielden, zoodat een groot deel van de burgerij de wijk nam naar de naburige dorpen of liet ommuurde en versterkte Delft, waarheen ook in allerijl de staatsarchieven waren overgebracht. Daardoor was natuurlijk mede de kleine gemeente uit haar verband gerukt en verstrooid. En werd al Leiden nog in datzelfde jaar ontzet en konden alzoo de vluchtelingen naar hunne haardsteden terugkeeren, ze vonden er alles vernield, en 't heeft zeker heel wat moeite gekost het Doopsgezinde volkje weer bij elkaar te brengen.
Doch wat het meest aan de aanwinst en den opbouw der Haagsche gemeente in den weg zal hebben gestaan, dat is de uitbreiding van de Gereformeerde religie en hare verheffing tot heerschenden godsdienst van staat in de jeugdige republiek, 't Spreekt van zelf, dat den Haag boven andere plaatsen den invloed daarvan oj» den volksgeest moest ondervinden en er dus die enkele grootendeels



tot den kleinen burgerstand behoorende Doopsgezinden, verbonden niet door eenheid van leer maar van leven en door de herinnering' aan de vroegere bloedgetuigen, bij de steeds aangroeiende macht van het Kalvinisme ook op het Binnenhof tegen het einde der 16lle en in 't begin der 17de eeuw geen populariteit konden verwerven.
En nu laat ik de in dien tijd onder de Doopsgezinden zeiven bestaande verdeeldheid nog buiten rekening.
Ik spreek telkens van de Haagsc/ie gemeente. Intusschen heeft ook den Haag eigenlijk twee gemeenten gehad, eene Waterlandsche, van welke wij bijna niets weten, en eene Vlaamsche. De laatste was het, aan welke het gebouw in het Kort Achterom behoorde; deze ook, van welke de brieven van (3 Dec. 1032 en later, straks te vermelden, uitgingen: 't blijkt uit hun adres. Beide gemeenten dagteekenen ongetwijfeld, even als al hare naamgenooten, uit de 16de eeuw. "Wanneer beide zicli hebben vereenigd, weten wij niet. Maar in 1680 schrijven de vrienden: „alsoo wij hier in den Hage al over eenighe jaren met malkander vereenicht sijn door onsen goeden vrient Maeute Pieteuzex sijnde mede een oudste, ende al eonige tit (tijd) van beijdersijdts leraers sijn bedient geworden enz." En al in 1 <579 wordt de gemeente uitdrukkelijk „de Vereenigde Vlaemsche en "Waterlandsche doopsgezinde gemeente" genoemd '). — In 't vervolg bedoel ik met „de gemeente" vóór het jaar 1079 de Vlaamsche.
Ook bij deze schijnt het verval reeds vóór of althans kort na 1000 te zijn begonnen.
Uit de Jlandelinrje der Doopsgezinde, in het laatst van Juni 1649 „tot opbouwinge der gemeynte Jesu Christi" te Haarlem vergaderd, op welke vergadering ook afgevaar-
1) Inventaris Amst. Archief II, n°. 45S (onder litt. c, h en elders).



digden van 's Gravenbage waren verschenen, blijkt ons dat de gemeente aldaar toen al tot de vacante werd gerekend '). Hoe lang die vacature geduurd had weten we niet, maar zeker meer dan 15 jaar. Er is een brief2) bewaard gebleven waaruit we dat mogen afleiden en die ons bovendien meedeelt, dat men gedurende eenigen tijd zelfs geen vergaderplaats had. Hij is van den 6deu Dec. 1632, onderteekend door twee personen uit Delft (waarschijnlijk diakenen) en gericht aan de dienaren der \ laamsche gemeente te Amsterdam per adres „den eersamen vromen zeer discreten Abraham Dirks Rietmaker."
De schrijvers doen daarin het verzoek om in de aanstaande kerstdagen bezocht en bediend te worden met den dienst „des woords Gods," 't welk hun toch al te weinig mag gebeuren, — zoo heet het, — doordien de vrienden van Amsterdam zich meest op andere plaatsen laten gebruiken en dan met al te groote haast Delft voorbijreizen. En dan wordt door hen als drangreden voor de Amsterdamsche vrienden om zich ook eens over Delft te ontfermen het volgende aangevoerd: „dat de vrienden uit den Haag dan ook hunne gaven deelachtig zullen worden, de welke, alzoo ze nu wel omtrent 3 maanden stil hebben gezeten doordien men hen van het gebruik van het huis heeft beroofd, tot nog toe ook nog niet weten wanneer dat zij hetzelve zullen mogen (terug) bekomen."
De bedoeling zal wel zijn, dat indien een der Amsterdamsche leeraren op het kerstfeest eens te Delft (dat
1) Zie BI. t. C., Geselt, r. lloll. enz. 1ste deel. 1)1. 222 en 330, noot 4: ile mededeeling van IK ('ha.vNIiijk en de Hoor Scheffer in de Zondagsbede 1891. n°. 38 en 40: benevens het stnk van den laatste llulp lij rtica/i/res, Doopsg. Bijdr. 1892 1)1. 99.
2) De brief bevindt zich iu het archief onzer gemeente te Amsterdam. Zie Inventaris II, u°. 107? bl. 253.



mede vacant was) een predikbeurt mocht willen vervullen, men de broeders in den Haag daarvan zou kunnen verwittigen, die dan zeker gaarne zouden overkomen om de godsdienstoefening bij te wonen. Doch de vraag is, hoe we die woorden „van het gebruik van het huis beroofd" hebben te verstaan. Duidelijk is 1°. (en hierop vestig ik ook met het oog op hetgeen ik straks laat volgen de aandacht) dat de Haagsche Doopsgezinden destijds in het bezit waren van een eigen bedehuis, en 2°. dat ze niet van dat bezit, maar van het gebruik daarvan een tijd lang (sedert het begin van Sept. 1632 tot Dec. ?) verstoken zijn geweest. Ik vermoed, dat we hierbij te denken hebben aan een bevel van de overheid om hun kerk te sluiten. Hadden na den dood van Prins Maurits in 1025 onder het verdraagzaam bestuur van Prins Fkedekik Hendrik de üemonstranten over 't algemeen meer vrijheid verkregen, zoodat de vroedschap van Amsterdam in 1634 hun zelfs vergunde een kweekschool te stichten tot opleiding hunner predikanten: de Doopsgezinden werden hier en daar nog door de kerkelijke besturen en gevolgelijk ook door de regeering gemolesteerd. Men verdacht velen hunner, en niet ten onrechte, van op het stuk van drieëenheid en de voldoening de leer van het Socinianisme te zijn toegedaan. En de hoofden van kerk en staat waren daarvoor altijd zeer beducht geweest.
't Blijkt uit een staatsbesluit, reeds den 3deu Sept. 159S daartegen genomen op advies van de theologische faculteit te Leiden, welke die leer voor godslasterlijk en Turksch had verklaard. De Hervormde synode, in 1625 te Edam gehouden, had den wenscli uitgesproken, dat het den Doopsgezinden niet vrij zou staan gemeenten te vestigen op plaatsen, waar er vroeger geen was geweest, en Hoornheek, die een lijst van zulke plaatsen gaf, rekende daartoe



n. b. ook 's (jravenhage J)! De geschriften van Socinus, hoewel hier te lande verboden, werden er omstreeks 1630 opnieuw in grooten getale ingevoerd, en, naar men zei, ja ook wel door Remonstranten, maar toch voornamelijk door Doopsgezinden met graagte gelezen, 't Zou ons dus niet verwonderen, dat die sluiting van hun bedehuis in den Haag met de vrees van de overheid voor de verbreiding van Sociniaansche gevoelens heeft in verband gestaan en door de Hervormde predikanten aldaar was bewerkt. Te eer zijn wij geneigd dit aan te nemen, omdat de Haagsche gemeente behoorde tot de „Nieuwe Vlamingen" — ze wordt in verschillende stukken nu eens genoemd „de nieuwe gemeente" en dan enkel „de Vlaamsche", soms de „nieuw-Vlaamsche"; — en juist onder dezen evenals onder de vrijzinnige Waterlanders bevonden zich, dat was bekend, vele Socinianen.
Een betere verklaring voor die verstoring in de godsdienstoefeningen weet ik althans niet.
't Spreekt van zelf dat ze een groote ramp was voor de gemeente. Men kon ook wel naar het naburige Delft ter kerk gaan, maar, zooals we hebben gezien, was ook daar slechts zelden dienst.
Hoe lang die stilstand heeft geduurd? Vermoedelijk is het verbod spoedig weer opgeheven. Er bestaan nog vier brieven2), waaruit blijkt, dat men althans in 1635 de vrijheid om te vergaderen had terugbekomen. De eerste is geadresseerd aan den „eersamen discreten Tobias Go-
1) Wat nog erger was, op die lijst komen zelfs voor Deventer en Hoorn, namel. de Vlaamsche gemeenten aldaar, destijds wel reeds klein en herderloos maar toch van ouden datum. Deed Hooknbeek 't nit onkunde of uit kwaadwilligheid— zoo vraagt lil. t. C. Zie a.w. llolland I, bl. 222.
2) Ook deze brieven bevinden zich in het Amsterd. archief. Zie Inventari II, 1ste afd. n°. 1831, bl. 274.



yertsex vax den wijngaarden tot Amsterdam," en voor dien tijd bijzonder kort en eenvoudig. Er staat boven: „Looft Godt. In den liagh desen 7 Maart 1635." Hij luidt aldus: „UE. onse wensinghe alles goedts van den heere, waarde vrienden en vr. in Christo Tobias Govertsex : desen dient aen UE. alsoo liet die van Amsterdam haere beurt zal wesen om ons te comen bedienen met liet woordt des evangeliums dat is op paesdagh den 28e dito waerop wij ons willen verenen ende de (der) vrienden compste op dien gesetten tijdt sullen verwachten; hijermede den heere bevolen en sijdt tsamen met de vrede des heeren gegroet
Bij Mij, Isaack Aarahams Grave ')
? tot Dienst.
de vrienden sullen ghelogeert wesen tot Jax du Cloot (.' In der Cloot') op nieuwe veercaij."
Men ziet, er werden nu weer godsdienstoefeningen gehouden. En ook leert ons deze brief, dat toen reeds door verschillende Vlaamsche gemeenten was overeengekomen om elkaar in geval van vacature te helpen. Immers er wordt in gezegd dat op Paschen de leurt was aan die van Amsterdam 2). Welke de andere gemeenten waren, wier leeraren zich tot de vervulling van preekbeurten in den Haag en zeker mede te Delft hadden verbonden, is mij niet bekend. Waarschijnlijk Botterdam en Leiden, die ook in de
1) Hij was een zeemleer» erkooper. 't Is te hopen dat hij 'tin dat vak verder had gebracht dan in taal en stijl. Ik kom straks op hem terug.
2) Ik maak hierop opmerkzaam, omdat de Hoop Sl'hei'PEit met deze beurtregeling onder de Vlamingen ten dienste hunner herderlooze gemeenten vóór 1635 niet bekend schijnt geweest te zijn. In zijn stuk toch over Hulp bij vacatures wordt er geen melding van gemaakt. Daar wordt de eer van gezorgd te hebben voor de belangen van vacante gemeenten vóór de Haarlemsche vergadering in 1040 alleen aan de Waterlanders gezeven.



vergadering te Haarlem daarvoor waren aangewezen; Gouda en Zevenhuizen bovendien nog voor Delft, dat dan ook alle acht dagen een beurt kreeg, den Haag slechts om de veertien dagen. De meegedeelde brief geeft den indruk, dat vóór die regeling van 1649 de liefdebeurten althans in den Haag door Amsterdam met nog veel grooter tusschenruimten werden waargenomen, terwijl toch ook Leiden en Rotterdam naderbij gelegen waren. En dienzelfden indruk maken de twee volgende brieven, de eene van den 15lleu Januari, de andere van den 7llen October 1(536, beide wederom gericht aan Tonus Govertsen van den Wijngaart, wonende in de Oude Brugsteeg in den Zwarten hoed. Deze leeraar schijnt — zooals blijkt uit een aanteekening van hem op den rand — door den kerkeraad der Vlaamsche gemeente „bij 't Lam" te Amsterdam speciaal belast te zijn geweest met de zorg voor den buitendienst.
In den eersten worden de vrienden (meestal werd de leeraar door een diaken vergezeld) uitgenoodigd om over te komen op den 27steu Januari, in den laatsten op den 19deu October, „opdat er door de basuyne Godts veel mochten wakker worden en haer mochten bekeeren totten rechten harder der schapen Jesum Christum." Voorts behelzen die brieven niets bijzonders. Zij zijn onderteekend door Jan Thoenibben ') en Bkoer Janssen.
De vierde brief, gedateerd den 6lle" Januari 1643, is wederom van Isaack Abrahams Graye of de Graaf en in den vorm aan den eersten gelijk. Er staat weer boven „Looft Godt", en onder, „dat de vrienden willen ghelogeert wesen tot Claes Pyeterbbn crus(kroes ?)werker ofte crussmit. In de AVaghestraet recht over de veerkade2).
lï Deze Jan Thofnissen zal wel dezelfde ziju als Jan Anthonisz. Mart ijk, den passementwerker, die ook later voorkomt.
2) We hebben tot dusverre kennis gemaakt met een zeemleerverkooper, een
2



Doch het verzoek aan Todias Govertsen wordt nu met meer aandrang gedaan dan anders, 't Gold de vervulling van een tusschenbeurt, daar — zegt de schrijver — „hyer een jonghman is die hem geerne met de ghemeente door den waterdoop wenscht te verenigen."
Van den tijd tusschen 1635 en 1643 en van dien daarna zijn geen brieven meer in het Amsterdamsch archief aanwezig.
AA aar moeten we nu die oude kerk of dat huis van samenkomst, waarvan in 1632 het gebruik aan de Haagsclie gemeente ontzegd werd, zoeken?
De archivaris van 's Gravenhage, de heer Servaas van Roijbn , heeft eenigen tijd geleden in eene vergadering van het gezelschap „die Haghe," waartoe hij zoo beleefd was geweest den kerkeraad der Doopsgezinde gemeente uit te noodigen, die vraag behandeld. Naar hij vermoedde, zou onze gemeente oudtijds hare bijeenkomsten hebben gehouden in een nog bestaand huisje met een trapgevel aan de oostzijde van liet Kort Achterom, thans n°. 20. Hij had daarvoor de volgende gronden. In 1639 wordt in eene Haagsche acte vermeld „een huys" in het Achterom „toecomende de Mennoniten" en behoorende onder de adm nistratie van de „voorz. nieuwe (d. i. nieuw-Vlaamsche) gezindte." In 1641 verkoopen de Mennoniten datzelfde huis en wordt dit in de verkoopacte vermeld als te staan „aan de oostzijde van t Cort Achterom," terwijl daarna de kooper in een huurcedul erkent het door hem te verhuren pand gekocht te hebben van de „Vlaemsche menonist gesinde." Brengt men nu hiermee in verband,
passementwerker en een kroeswerker (loodgieter ?). 't Schijnt dus met de Haagsche gemeente ook al te zijn geweest als met de Corinthische, waarvan Paulus schrijftI ^niet vele machtigen, niet vele edelen."



dat Je Mennonieten in 1042 een huis in de Herderstraat tot kerkgebouw hebben ingericht, dan is het waarschijnlijk, dat het een jaar tevoren door hen verkochte huis op het Achterom, hetzelfde als het nog aanwezige met den trapgevel, vroeger tot hun „vermaenhuis" heeft gediend. Hij had er Prof. Scheffer over geschreven, en deze had hem dd. 3 Febr. 1S87 geantwoord: „Het krachtigst argument, dat het huis op 't Kort Achterom werkelijk de vergaderplaats der Doopsgezinden was, ligt dunkt mij hierin, dat liet in 1 <541 verkocht en het huis in de Ilerderstraat in 1042 gebouwd is."
Hoewel waardeerende 't geen de heer van Roijen in deze voor de geschiedenis van de Haagsche gemeente niet onbelangrijke quaestie aan het licht bracht, heb ik toch tegen zijne argumentatie nog al bezwaar.
Hieraan valt wel niet meer te twijfelen, of die gemeente heeft het bedoelde huis op het Achterom in eigendom gehad. Uit de acte van overdracht, te vinden in het op het liïjks-archief aanwezig Jiegister van verkoopingen van huizen, landen, etc. in 's Gravenhage van de jaren 1039—1641, blijkt zelfs hoe ze dat eigendom had verkregen, 't \\ as haar bij testament vermaakt door Pietertüen Ci.AEsdochter'), „weduwe geweest sijnde van Carel Jansz. Backer, in haar leven gewoont hebbende te 's Gravenhage," en die „als voogliden en volmachtigden gesteld had (de ons uit de hierboven aangehaalde brieven bekende) Isaack Grave zeemleervercoper en Jan Anthonisz (Theunis) Marti.in passementwercker, gesurrogeerde in de plaet^e van Sr. Meijndert van Bieren zaliger, wonende alhier te
1") Zou deze Pietektgen Ci.AEsdochter eene dochter zijn geweest van den „crussmit Ci.aes Pïetebsen," in den boven nangehaalden brief genoemd? Wel waarschijnlijk.
*



's Gravenhage." Volgt nu echter uit den verkoop van dat huis in 1041 en de inrichting van het gebouw in de Herderstraat tot kerk een jaar daarna, dat het eerste de voormalige vergaderplaats was geweest ' Die conclusie, ook door de Hoop Scheffbr gemaakt, gaat m. i. zonder nader bewijs niet op. 't Is even goed mogelijk dat de gemeente hier of daar elders placht te vergaderen, of liever dat ze dat reeds lang te voren gedaan had in de Herderstraat, terwijl ze het haar gelegateerde pand op het Achterom te gelde maakte om zich de contanten te verschaffen voor een noodig gebleken verbouwing en betere inrichting van het huis in de Herderstraat. Yan het aankoopen hiervan in 1642 heb ik althans niets kunnen ontdekken. Er bestaat echter nog wel een stuk, waaruit blijkt dat men, en reeds in 't begin van 1641, aan het huis in de Herderstraat heeft getimmerd, 't Is een copie van eene overeenkomst van 17 Febr. van dat jaar tusschen Jan Theünisz. Martijnsz. en Isacq Gravius ter eener, en een paar „naastlegers" ter anderer zijde „nopens de timmeragies die de eersten qualitate qua doen sijn ofte als noch sullen doen," en waarvoor zij aan de laatsten een kleine som zouden vergoeden. Ik erken, 't zou daarom toch nog kunnen zijn, dat kortgeleden, b. v. in 1(540 of aanvang 41, de aankoop had plaats gehad. Doch 't verwondert mij, dat dan daarvan geenerlei bewijs of aanteekening meer aanwezig is, terwijl de koopacte van een ander huisje (vermoedelijk in de Boekhorststraat) zorgvuldig werd bewaard'). Ook is het
1) Dat huis is tleu 7>leu Mei 1050 door Abraham AVrr.i.ems de Momber, servetmaker en waarschijnlijk diaken van de gemeente, hoewel er niet bij staat y. y., van Jan Pieters Sïïpesteijx, lijsteznaker, aangekocht voor f 650. 't Was bezwaard met een hypotheek van /5U0, waarop 't volgend jaar f 300 werd afgelost. Daar het huis op het Achterom ƒ AfiOO had opgebracht, schoot hiervan voor de gemeente zeker nog een aardig sommetje over.



vreemd, dat in de overdrachtsacte van het huis op het Achterom geen enkel woord voorkomt waaruit kan worden afgeleid dat het tot een kerk had gediend. Daarbij heb ik na nauwkeurige bezichtiging van binnen nergens iets opgemerkt dat daaraan nog herinnert, zooals dat met andere oude huizen, b. v. met dat waar eertijds de Hernhutters te Akkrum vergaderden, met de vroegere kerk te Huizen, te Blokzijl en elders wel het geval is. Zeker, door latere vertimmeringen kunnen alle sporen van den ouden toestand zijn verdwenen, maar van zulke vertimmeringen is den tegenwoordigen bewoner en ook den eigenaar niets bij overlevering bekend, terwijl de kleine onoogelijke vertrekjes u aan geen vernieuwing, hoelang ook geleden, doen denken. Hadden we nu het testament van Pietertgen* Claesd. nog maar, waarvan volgens de acte van overdracht een autenthieke copie aan den kooper, den zilversmid Mathijs Mulder, is afgegeven! Vruchteloos heb ik echter in de minuten van dien tijd met welwillende medewerking van den conservator not. Leesberg daarnaar gezocht.
Kortom, zooals men ziet, is deze zaak — en de Heer van Roijen zal wel de eerste zijn om dat te erkennen — nog niet in 't reine.
Doch 't zij dan dat liet huis in de Herderstraat een nieuw 't zij het een vernieuwd kerkgebouwtje is geweest, zooveel heeft er zeker niet aan veranderd behoeven te worden of men kon er al spoedig weer vergaderen. Wanneer dat voor 't eerst heeft plaats gehad, wordt nergens gemeld. Uit den laatsten uitnoodigingsbrief aan de Amsterdamsche vrienden weten wij dat er in Januari lt!43 een doopsbediening is gehouden. Omtrent 't geen in de eerstvolgende jaren met de gemeente gebeurd is ontbreken alle gegevens. Het éénige wat ik uit dien tijd vond is het ontwerp van een contract over de waterlossing van de kerk dd. 24 Juni



1044 met burgemeester Splinter, die er toen naast of achter moet gewoond hebben. Godsdienstoefeningen zullen er nog wel van tijd tot tijd zijn gehouden, maar het ledental nam moer en meer af. Na het overlijden van Isaac de Graaf in 1671, die met zijn zuster Aagje nog een sommetje aan de gemeente vermaakte, schijnt er geen enkele man meer te zijn geweest, geschikt om de administratie te voeren. Eene vrouw belastte zich toen daarmee. En zoover ik kan nagaan ging 't er niet minder om. Zij deed wat ze kon om de zaken loopende te houden.
Hoewel het schrijven liaar moeilijk viel, legde zij, 't geen hare voorgangers schijnen onnoodig te hebben geacht, een soort van kasboekje aan, liet kerkeboek genaamd, dat nog bestaat, en waarin de ontvangsten en uitgaven tamelijk geregeld zijn aangeteekend, nu en dan met een opmerking er bij. Kon ze 't zelve niet bijhouden, dan zorgde zij toch dat bet door een ander gedaan werd. Ze moet in vrij goeden doen zijn geweest en was ook zeer mild, want ze gaf wel eens ƒ100 armengeld. Wat ik verder omtrent haar en hare familie uit het kerkeboekje — nagenoeg de éénige bron — heb kunnen opdelven, wil ik hier meedeelen, maar 't is niet veel, en ik sta er ook niet voor in dat het alles juist is.
Zij heette Jannetje Harmens Slingert,andt en was c-e-
c
huwd met een zekeren Koster of Ivusters, van wiens hand ook de eerste bladzijde van liet kasboekje schijnt te zijn. Mei 1077 was ze weduwe en wordt sedert door degenen, die namens liaar de pen voerden of haar in de administratie opvolgden, steeds nog Jannetje Harmens of moeder Jannetje genoemd. Ze kan een broeder of neef hebben gehad, die geneesheer was: althans in 1(379 staat er een uitgaaf genoteerd voor 't geen ,.Docktoor Slingerlandt" aan een bedeelde „had verdiend en geleverd." Ik gis dat ze ge-



storven is in 1707. Als dochters van haar komen voor een Aagje en een Anna, beide ongetrouwd, van wie de eerste overleed denkelijk in 1714, de laatste in 1723. Bovendien had ze een zoon, gehuwd met een Geehtje van der Lis. Dit echtpaar liet drie zoons na, Jan, Hermanus en David, benevens een dochter gehuwd met een Nicolaas van der Lis, beide in 1738 reeds gestorven. Het laatste maak ik op uit een rekening en verantwoording van David Costkr, te vinden achter in het kasboekje.
Dat de Haagsclie gemeente nog eenigen tijd zoo kon voortsukkelen, had ze dus voornamelijk aan Jannetje Harmess te danken. Zonder haar en haar gezin ware ze ongetwijfeld reeds vóór 1700 tenietgegaan, en licht waren dan ook hare eigendommen verdwenen. Maar ze was nu ook hoe langer zoo meer eene familiezaak geworden, 't geen trouwens ook met andere kleine gemeenten bij ons het geval is geweest. Na moeder Jaxnet.ie's dood nam dochter Aagje de administratie waar tot 1714, daarop zuster Anna tot 1723, geholpen door broeder David, die 't vervolgens deed tot aan zijn dood, 18 Jan. 1752.
De Haagsclie gemeente mag dus wel een voorbeeld van Menniste taaiheid (Kleine bundel, gez. 27 : 1) heeten en van de macht der traditie. Waarschijnlijk heeft ze nooit een vasten leeraar gehad. In elk geval behoorde ze al vóór 1050 tot de vacante. Van 1050 tot 1700 werd er niet geregeld godsdienstoefening gehouden. Wel trok zich de Zuid-Hollandsche (Lamistische) Sociëteit met broederlijke belangstelling liarer aan. Uit haar notulenboek') blijkt, dat de vergadering van 11 Juni 1081 besloot „een leeraar te stellen ook te :s Gravenhage," en die van 1 Juli 1082 eveneens, zoo te doen in den Haag en te Delft, ,.daertoe
1) Inv. Amst. Archief I, u°. 7S2.
k



sy 100 gl. ieder en de societijt 300 gl. soude betaalen."
vv aarom er mets van kwam, weet ik niet. Ik hoop niet,
dat daartoe heeft medegewerkt 't geen in een brief uit
Haarlem dd. 30 Juni 1681 van Delft wordt bericht „dat
de vrinden tot Delft liever van een buijteman of buijte-
mannen om de 14 dagen bedient worden, als een vaste
man aldaar te hebben «)». _ Is er wel iets nieuws onder de zon l
Om de kas had men liet aanbod der Sociëteit niet behoeven af te wijzen. Hoe 't zij, in 1085 en 86 preekten er Maarten Jansz. van Hutten, leeraar bij de Waterlanders te botterdam, Matijs Ybrmüle of Vermute van Leiden en Matthijs Oosterwijk, eveneens uit Leiden. In 1688 en 1(589 worden op lijsten van predikbeurten in vacante gemeenten aan den Haag en Delft niet minder dan 55
b/r«nD 'T?rezen2)- Genoemde leraren deden het voor
'rit '/ v 6I! Z6lfS /L1°' ,1US te^en vergoeding van reiskosten. Len Amsterdamsch leeraar kwam op f'6 15 te
staan. Op Juli 1710 staat nog ƒ1.40 uitgetrokken voor
de „voorsinger, doe neef preekte," met wien Bastiaan
van Weexigem, leeraar te Botterdam, zal bedoeld zijn die
een neef was van Cathakina Schaaff, van wie hij in 1692 ook liad geërfd.
Reeds merkte ik op, hoe de gemeente van lieverlede haar karakter als godsdienstige vereeniging verloor en een familiestichting werd. In 1686 heet zij „eene swacke gemeente." in 1712 telde zij nog slechts 3 leden: zoo werd althans in de diakenvergadering der Rotterdamsche gemeente verhaald ). Ln dat juist nu de tijd naderde, dat men in dat-
1) Inv. Amst. Archief I. n°. 814.
2) Inv. Amst. Arch. I n°. 845.
3) Inv. Amst. Archief llb. n°. 458.



zelfde den Haag zoo ijverig voor de Doopsgezinde broederen in 't buitenland zou gaan werken als daar C. van Gemert als procureur van de „Commissie voor de buitenlandsclie nooden" deed ')! Wegens liet klein aantal leden kon men ook bezwaarlijk langer vergaderen. Ik heb de namen opgezocht van hen, die tegen bet einde der 17Je eeuw in verschillende stukken voorkomen — 't zijn er hoogstens 16: Jannetje Harmexs, haar man (Jan?) Kosten, Aauje Koster, Anna Koster, Dirk Potjss, Oatrijne Schaeff, Mar(;riet van der Hoeven, Severijn de krukkeman en zijn dochter Suzannette Jans, Jacobus ...,, lijsbet-meu, jenxeke-nicht, Maaike, en nog een paar anderen, 't Kan zijn dat er nog meer zijn geweest, die niet genoemd worden, maar dan toch zeker maar enkele. Van dezen werden althans vier bedeeld, en één, de krukkeman, van '72— '85 eerst met ƒ 2.15, daarna, toen 't zeker niet meer lijden kon, gedurende eenige jaren nog met ƒ1.50 in de week.
Wij zouden zeggen, hoe konden die weinige personen, onder wie maar een paar niet onbemiddelde, die zware bedeeling zoo lang bekostigen? Daarbij kwam nog het onderhoud van de kerk, de belasting, etc. En de laatste was ook in dien tijd niet zoo gering als men wel eens beweert. Ik lees van klopgeld, enemer(brand .'Jgeld, straatgeld, lantarengeld, verponding, extraordinaire verponding, de honderdste penning, waakgeld. De revenuen waren gering. Ze bestonden uit de huur van het huis achter de kerk (in de Boekhorststraat ?) en later ook van een huis in de Wagenstraat. Maar de otfervaardigheid was groot. Als moeder Koster met Dirk Pouss of met Catrijne Schaeff of met een ander „de bos van 't vermaenbuis" leegde, 't geen meest des Zondags geschiedde maar op on-
1) Inv. AMst. Archief 1, n°. 1802 en volgenden.
é



bepaalde tijden, om de drie maanden ot 't lialijaar of zelfs 't jaar, dan vonden ze daarin, boe zelden er ook gepreekt was, meestal een liïnke som: eens haalden ze er ƒ100 uit, en dikwijls ƒ30, ƒ40. En kon het niet uit, dan paste Jannetje of Catrijne wat bij, — zoo familiaar weg, zonder drukte of omhaal, gelijk het gelukkig nog wel gebeurt in enkele Friesche gemeenten op den rekendag. Op den 8*teQ Juli 16S5 staat in het kerkeboekje aangeteekend: „dat Katerijne Sciiaef aan moeder Jannetje gegeven hadt toe Maerte van Hute ') de laeste mael preeckte 2 ducatons
63 st. is 6. 6. 0. (ƒ6.30)." Natuurlijk, vaste contributiën zijn in onzen tijd, als de gemeente niet rijk is, noodig; de penningmeester moet weten waarop bij rekenen kan; maar zulk geïmproviseerd geven, als men door een preek bijzonder gesticht is of een buitengewonen zegen van God heeft ontvangen, gelijk liet oudtijds bij ons gebruikelijk was, mag ik toch wel. 't Bewijst dat men niet alleen geeft met zijn verstand en uit plichtsgevoel, maar ook met zijn hart. Daar is iets in van 't geen Maria deed in het huis van Simon den melaatsche. — Er werd ook nog al eens een legaatje gemaakt, b. v. door diezelfde Catrijne.
En al hoorde men geen predikaties, toch wist men zichzelven nog wel te stichten. Men had zijn boeken. Catrijne Schaeff liet eene voor dien tijd flinke verzameling na van voornamelijk godsdienstige werken, zooals blijkt uit den inventaris van baar inboedel na haar dood 20 Maart 1692 opgemaakt door Aagje Harmens (eigenlijk Koster). Op de lijst komen voor een Bijbel, de Martelaarsspiegel van van Braght, het Eundamentboek van Menno, liet christelijk Handboekje van Dirk Philips, de Predicatiën
1) Maarten van Hutten, de bovenvermelde leeraar eerst te Koog aan de Zaan, later te ltotterdain.



van Brandt, de theologische werken van Camphuizen, Westerhoven's Verdraagzaamheid, psalm- en gezangboeken, verder geschriften van v. Weenigen, Galknüs, enz. enz. '). Er waren leeraren in die dagen, welke Catrijne haar boekenschat mochten benijden. Trouwens het bezit van zulk een verzameling was toen bij Doopsgezinden niets ongewoons. De meesten, wier beurs 't eenigszins lijden kon, hadden een aardige bibliotheek.
Catharina Sciiaaff heeft bij testament, verleden voor notaris Zacharias van der Heijden', vermaakt: f 1000 aan haar neef Basti.yax van Weenigem, den bekenden leeraar der Vlaamsche gemeente te Botterdam, ƒ (500 aan de gezamenlijke leeraren dier gemeente, ƒ 1000 aan de familie van v. Beüsecom, leeraar der Vlaamsche gemeente te Goes, f 600 aan de Haagsche gemeente.
Hoe treurig het in 't begin der 18de eeuw met de gemeente «•esteld was, laat zich afleiden uit het verhaal van Mr.
O '
Jacob de blemer in zijne Beschrijving van 's Gravenhage, Delft 1730, ls,e dl. 1ste st. 422. Onder het opschrift „Mexkoniten vergaderplaats" deelt hij het volgende mee, dat wel weinig maar tocli niet onbelangrijk is.
„Nadien wij berigt zijn, dat diegene, die men Mennoniten, of gelijk zij zelfs verkiezen, Doopsgezinden noemt, alhier ook eene vergaderplaats gehad hebben, zoo is af te nemen dat er ook eenige van dat gevoelen gewoont hebben, in zulken getal, dat zij in staat waren het noodig onderhoud tot die plaats te bekostigen. Deze was in zeker huis in de Herderstraat, hebbende een rozen-krans boven de deur in steen uitgehouwen, waarom men die pleeg te noemen in 'l Rozen-kransje2). Het vertrek zelt, geschikt
1) Den volledigen catalogus vindt men iu de Zondaysbode Jaarg. 1S93 1)1. <9.
2) In het zoogen. kerkeboekje wordt de kerk in de Herderstraat ook dikwijls „Het rozenkransje" genoemd. Vóór de afbraak, een paar jaren na den



na de wijze van eene kerk, voorzien van een predikstoel en zitbanken, was egter zeer middelmatig, ten blijke dat liet getal der Leden van die gemeente nooit groot is geweest. En hetzelve is bij vervolg van tijd zoodanig verstorven, dat nu in vele jaren aldaar den godsdienst naar 't gevoelen en door Predikers van die gezindheid niet meer is verrigt geworden. De Gereformeerden hebben deze plaats zedert eenigen tijd gebruikt tot een Cathegizeer-plaats, om de jeugt in de gronden van de openbare religie te onderwijzen, doch staat nu geheel ledig. Verders is ons niets voorgekomen 't geen wij alhier tot voldoeninge van onzen Lezer zouden kunnen verhalen."
Zóóver was het dus in 1730 gekomen! Het huis in de Herderstraat bestond nog wel, maar godsdienstoefeningen werden er al sedert jaren niet meer gehouden.
Na Anna Koster7 s dood in 1723 bleek uit het kerkeboek, dat zij een sommetje in voorschot was, 't welk dus uit de gemeentekas aan haar erven moest worden uitgekeerd. Haar broeders zoon üavid Koster, die zijne tante al eenigen tijd in het beheer had bijgestaan, nam nu de administratie op zicli en heeft die tot den einde met groote nauwgezetheid gevoerd. Veel was er echter niet mee te doen. Hij ontving de huren, betaalde de lasten en zorgde voor het onderhoud der gebouwen. Voorts alimenteerde hij nog een paar armen ') en schonk van tijd tot tijd een
verkoop, heeft de schilder Bosboom een keurige aquarel van het huis gemaakt, welke door de leden van den kerkeraad aan den Hoogleeraar Dr. J. G. de Hoop Scheffer op het feest van zijn 25-jarig professoraat ten geschenke is gegeven en nog in zijne familie berustende is. In de kerkekamer in de Paleisstraat hangt eenc fraaie copie van die aquarel, geteekend door Mej. A. G. Dyserinck en namens haar door horen vader, den Heer H. Dïserinck, tot een gedachtenis aan de gemeente vereerd
1) Als bedeelden komen in dien tijd voor Denoka Sitse en Ante Lathouwer geb. Hartloop, een oude vrouw, die te Delft woonde en in 1740 overleed.



gift aan passanten die bij hem aanklopten. 1) Aan niemand deed hij rekening en verantwoording, omdat er niemand was aan wien hij dat kon doen. Een enkele maal pleegde hij overleg met een neef van der Lis, zoon. zijner overleden zuster. Wat reeds lang een zaak zijner familie was geweest, was nu geheel zijn zaak geworden.
De gemeente, die nooit gebloeid maar steeds een kwijnend leven geleid had, dat ze toch nog twee eeuwen lang had weten te rekken, was nu als een teringzieke veroordeeld om te sterven.
Haar ondergang.
David Koster moet een verstandig en degelijk man zijn geweest, die blijkens de door hem nagelaten staten van ontvangst en uitgaaf van 1724—1752 behoorlijk kennis van administratie had. Hij was linnenkooper en naar 't scbijnt ongehuwd. Uit sommige kwitanties blijkt, dat hij woonde op de Langegracht in een huis gen. de Wenteltrap. Den 5deu September 1746 had hij testament gemaakt voor not. AYijxaxts te 's Gravenhage, en daarbij tot executeurs benoemd zijn broeder Jan Koster en Jacob le Poole, en tot beheerders van de Menniste kerk mitsgaders van zeker huis en erf, staande en gelegen aan de westzijde van de middelste Wagenstraat aan de voornoemde kerk toebehoorende, de ouderlingen en diakenen in der tijd behoorende tot de Menniste kerk binnen de stad Leiden, met expresse
1) Als passanten of „pasasiers," die (loor Kostfk geholpen werden, vind ik vermeld: een Oostfriesehe vrouw, een Friesehe vrouw, wier man was verongelukt, een Guliker ambachtsman, een Zwitsersche Doopsgezinde, eene l'riesche die haar beesten verloren had, een man die schipbreuk had geleden, en nog vele anderen.
Op 30 Aug. 1733 zie tk nog aangeteekend: „voor een kerkkroontje aan de Ulokzielse gemeente vereert, betaalt somma ƒ28.—."



doch niettemin eerbiedige uitsluiting van alle Ileeren, Hoven, Weesmeesteren of Weeskameren, en wel special]k van diegenen daar zijn sterfhuis zal komen te vallen
Op deze laatste woorden moet wel worden gelet. Door ze in zijn testament te doen opnemen zorgde hij, dat er na zijn dood over de kerkelijke goederen met liet landsbestuur of eenig particulier geen moeilijkheden konden ontstaan. Toen hij den Januari 1752 stierf, waren
ook de benoemde executeurs reeds overleden, maar door hem in hunne plaats aangesteld Izaak Tïrion te Amsterdam, Izaak van \\ estërk appei, te Haarlem en zijn broeder Hermanus te Alkmaar. Op den 4('«" November daarna verschenen voor not. Johannes Tiiijssex te Leiden de twee eersten met volmacht van den laatste, benevens Martini's Arkenbout, Corxelis Izaak van den Bogaard en Hendrik van Heukelom, als representeerende de ouderlingen en diakenen der Leidsche gemeente, en werd door de comparanten ter eener zijde als executeuren te kennen gegeven, dat zij den 31sten Augustus 1.1. hadden overg-edrag'en, en door de comparanten ter anderer zijde, dat zij als vertegenwoordigers van den Leidschen kerkeraad in administratie hadden overgenomen alle de goederen en effecten, behoorende tot de Menniste of Doopsg'ezinde gemeente te 's Gravenhage, bestaande in :
1". liet kerkehuis van ouds bekend onder den naam van de Rozenkrans, welk huis voor f 100 's jaars is verhuurd aan de wed. Staak ').
2". een huis in de Wagenstraat, verhuurd aan Bai.thazar ISilderbeek 2) voor ƒ235 'sjaar3.
1) In eene kwitantie van 1740 wordt dat huis een „spiegelwinkel", in eene van 1742 „het spiegelhuis" in eene van 1744 „het spiegelmagazijn" genoemd. Dat er een spiegelmaker gen. Staak woonde, blijkt uit een kwitantie van 1743.
2) Er zijn kwitanties waarin deze Hildekbekk chirurgijn en ook barbier



3". een actie of pretensie van ƒ 4541 aan geld, gesproten en geaccresseerd uit de inkomsten van de voorz. twee huizen, zijnde deze som vooralsnog wel in den boedel van David Koster, maar moetende niettemin betaald worden door de erfgenamen, ingevolge zeker verbaal gesloten 5 i^ept. 11. enz., waarvoor alsnu een obligatie gepasseerd op zes maanden in behoorlijken vorm is overgegeven.
4". een som aan ƒ173.75 in contante penningen.
5". de huurcedullen, huisbrieven, oude kwitantiën en verdere papieren en documenten, tot de bovengen, twee huizen beboorende, zijnde de verhuringen gemaakt en gesloten door David Koster, als representeerende de Mennoniete gemeente te 's Gravenhage.
Daarentegen nemen de Leidsche ouderlingen en diakenen de verplichting op zich:
1". üm de executeuren en erfgenamen van den boedel van David Koster altoos te garandeeren en indemneeren van alle kosten uit hoofde van deze overgave te lijden.
2". de Doopsgezinde kerk te 's Gravenhage door behoorlijke reparatie in stand te houden en bij verandering (des gerequireerd) ook de hand te houden aan en tot den predikdienst in de Haagsche kerk, en dus in alle opzichten te trachten zooveel mogelijk te voldoen aan de oogmerken waartoe de goederen van de Haagsche kerk gemaakt zijn.
3°. om de armen van de Haagsche Doopsgez. gemeente behoorlijk te alimenteeren, zoo die er reeds zijn, als die in 't vervolg van tijd nog zouden mogen komen, en ten opzichte van deze alimentatie ook altijd bijzondere reflectie te nemen op zoodanige armen van de Haagsche gemeente, welke afstammelingen zullen zijn van de vroegere administrateurs ot oprichters dezer kas.
wordt genoemd, welke vakken in dien tijd, gelijk men weet, dikwijls door één persoon werden uitgeoefend.



4°. om aan de executeuren te bezorgen en ter liand te stellen een dubbel extract authentiek uit liet resolutieboek van de ouderlingen en diakenen en den verderen kerkeraad der Leidsclie gemeente, waaruit blijkt, enz.
Men ziet, de zaak was door David Koster en zijne executeurs goed in kalk en cement gezet, wat bier dan ook zeer noodig was. Zij kwam, dank zij de welwillende medewerking van den Leidschen kerkeraad, uitstekend in orde. En deze heeft zich in de opvolgende geslachten voorbeeldig van de vrijwillig op zich genomen taak gekweten. Hij droeg zorg voor de hem toevertrouwde nalatenschap der gestorven Haagsche gemeente als voor de belangen zijner eigene, en dit gedurende al de 13U jaren dat zij in het graf lag, zonder uitzicht dat ze ooit weer uit de dooden zou opstaan.
Leiden hield volgens belofte de kerk „in 't lïozenkransje" als een monument, gesticht op de grafsteden der oude martelaren, in stand, ging voort de enkele armen te ondersteunen, en beheerde de goederen alsof het ieder uur ter verantwoording van zijn rentmeesterschap kon worden opgeroepen.
En daarom behoefde Leiden dan ook niet te schrikken, maar kon het zich dankbaar verblijden, toen tegen alle hoop in eindelijk de dag der herleving voor de Haagsche gemeente aanbrak.
Hare herleving.
Vóór vele jaren werden uit Egypte enkele graankorrels naar Italië overgebracht, die een landman 35 of 40 eeuwen vroeger had opgelegd. Men wierp ze in den grond, en de kracht, die deze kleine korrels zoo lang bewaard hadden, ontwaakte in leven en groeide tot tarwe op. Zoo was



onder de Doopsgezinden, die zich een dertig jaar geleden in den Haag bevonden en wier aantal door de uitbreiding der stad steeds aangroeide, de herinnering overgebracht en bewaard aan de oude gemeente, en in dat zaad sluimerde nog eene kracht, die, als het in den akker geworpen werd, ontwaken en vrucht dragen kon. Maar gelijk in de natuur aan ieder seizoen en in de maatschappij aan elke hervorming een tijd van voorbereiding voorafgaat, zoo is ook de herleving of wederoprichting van de Haagsche gemeente eerst na vele voorloopige werkzaamheden tot stand gekomen.
't Waren de lieeren H. M. de Vriej?, S. Hingst, Mr. J. Kalff, G. de Vos en U. L. Boersma, die den moed hadden zich op te werpen als eene Commissie om te onderzoeken of en hoe het mogelijk zou zijn de doode weer in 't leven te roepen.
Ik behoef niet te verhalen, wat al moeite en arbeid die vijf mannen zich moesten getroosten om licht te scheppen in de duisternis en zich de zekerheid te verschaffen, dat hetgeen zij wenschten te ondernemen eenige kans van slagen zou hebben. Het terrein moest worden verkend, de verflauwde belangstelling opgewekt, gelegenheid gezocht om het verstrooide te vergaderen. Zij moesten voor de Doopsgezinde traditie en de zaak die zij voorstonden wel veel liefde gevoelen om zich door al de bezwaren welke zich voordeden niet te laten afschrikken. De leeraar van de Leidsche gemeente, Dr. Sepp, stond hen van den aanvang af met zijn raad en hulp krachtig bij. Ook bij Prof. de Hoop Scheffer vond hun plan al dadelijk instemming en medewerking. Zoo werd door hen den 13deu Sept. 137'J de eerste circulaire verzonden aan „de Doopsgezinden te 's Gravenhage," wier adressen zij hadden kunnen opsporen. Daaruit blijkt, dat de zich noemende voorloopige commissie,
3



na zich door persoonlijk bezoek van veler ingenomenheid met de zaak te liebben overtuigd, besloten had maar aanstonds de handen aan het werk te slaan. Terecht had zij begrepen, dat er, om de verspreide krachten te vereenigen, allereerst gelegenheid gezocht moest worden voor godsdienstoefening en godsdienstonderwijs. Maar waar en hoe die te vinden ? Zij wendde zich tot den kerkeraad der liemonstrantsch-Gereformeerde gemeente, die even als haar leeraar Ds. Herman de Riddek met groote welwillendheid van hare voorstellen kennis nam en zich bereid verklaarde haar éénmaal 's weeks hare katechizeerkaiaer ai' te staan voor het door den leeraar eener naburige Doopsg-ez. gemeente aan kinderen van Doopsgezinden te geven godsdienstonderwijs. Ook kwam men overeen, dat voortaan éénmaal 's maands en wel in den regel op den laatsten Zondagochtend van elke maand de godsdienstoefeningen in de Remonstr. kerk zouden worden gehouden door daartoe achtereenvolgens uit te noodigen Doopsgezinde leeraren. In genoemde circulaire werd dit aan belangstellenden meegedeeld, en hun tevens bericht, dat op Zondag den 28steu September 1879 e. k. bedoelde regeling in werking zou treden, terwijl Dr. Sepi* zich zou belasten met het geven van onderwijs.
Sedert hebben de maande]ijksche godsdienstoefeningen geregeld plaats gehad en „heeft het aan belangstelling van de zijde der Haagsche Doopsgezinden, aan bereidwilligheid van de zijde van verschillende Doopsgezinde leeraren en aan broederlijken zin van de zijde van het liemonstr. kerkbestuur niet ontbroken."
Van de gelegenheid tot het ontvangen van godsdienstonderwijs maakten aanvankelijk 25 ;'i 30 leerlingen gebruik.
Den 14,lcu Maart 1880 werd door Dr. Sepp aan een drietal de doop toegediend.



Die eerste doopsbediening werd den 27stea Maart 1881 door een tweede gevolgd.
Onder den indruk hiervan meende nu de commissie in overleg met baren raadsman Dr. Sepp, dat het oogenblik daar was om een poging te doen ten einde het doel, de stichting of wederoprichting van een Doopsgezinde gemeente te 's Gravenhage, te bereiken.
Den 28sten Mei 1881 wendde zij zich tot de haar bekende Haagsche Doopsgezinden met eene tweede circulaire behelzende de vraag, of men bereid was haar met eene geldelijke bijdrage te steunen.
Uit het bevolkingsregister van 's Gravenhage was haar gebleken, dat 350 inwoners tot de Doopsgezinde kerkgemeenschap behoorden. Hieronder waren echter begrepen 150 kinderen, eenige verpleegden in gestichten, en personen wier woonplaats niet meer ontdekt kon worden. Er bleven dus nagenoeg 200 over, aan wie de circulaire kon worden gezonden. Van 121 brr. en zz. kwamen antwoorden in') met de toezegging van jaarlijksche bijdragen of bijdragen in ééns, de eersten tot een bedrag van ƒ 639.75, de laatsten van ƒ180.50. Nu waren de 80 overigen niet alle ongenegen tot medewerking. Zooals 't met die zaken pleegt te gaan, wenscbte de een eene afwachtende houding aan te nemen, had de ander dit en die weer dat bezwaar; slechts enkelen betoonden zich onverschillig. De uitkomst was zeer bevredigend, vooral wanneer wij in 't oog houden, dat men zich bereid verklaarde voor iets wat voor een groot deel nog in de toekomst lag en waaromtrent met den besten wil geene zekerheid kon gegeven worden. Yer-
1) 't Is ons eene behoefte hier met een enkel woord te herinneren aan de belanastelling en de medewerking van een der eerste doopelingen van Dr. SEi'i', den jeugdigen broeder F. m: t.a Uiye Box, die persoonlijk voor de commissie de antwoorden giug afhalen en daarbij de noodige inlichtingen gaf en geven kon.



geten we daarbij niet, dat liet getal vermogenden onder de Haagsclie Doopsgezinden betrekkelijk zeer gering was.
A\ at nu de commissie moed gat om op den ingeslagen weg voort te gaan, was niet alleen de ondervonden belangstelling van het grootste deel der Haagsclie Doopsgezinden, maar ook de welwillende toezegging van den kerkeraad der Leidsche gemeente om baar uit de renten van bet Haagscbe kapitaal ƒ 250 's jaars af te staan, terwijl daarbij de verzekering werd vernieuwd, dat bet geheele fonds met de daartoe behoorende huizen zou worden overgedragen zoodra de Doopsg. gemeente te 's Gravenhage zich zou hebben gevestigd. Ook was het uitzicht geopend op geldelijke ondersteuning van Amsterdam en Haarlem.
Daarop werden er stappen gedaan om werkelijk tot de constitueering van een gemeente te geraken, zij 't dan ook aanvankelijk zonder kerkgebouw en eigen leeraar, waaraan natuurlijk vooralsnog niet te denken viel. Nadat de commissie reeds nu en dan aan het Remonstr. kerkbestuur haar wensch had kenbaar gemaakt om aan de getroffen schikking betreffende de godsdienstoefeningen eenige uitbreiding te geven, deed zich de omstandigheid voor dat de hooggeschatte leeraar dier gemeente aan eene meer geregelde verlichting van dienst behoefte kreeg. Zijne gezondheid vorderde dit, en zijne gemeente, die hem lief had, hoopte dat die verlichting een middel zou kunnen zijn om hem te langer voor zijn werk te behouden. Zoo ontstond tusschen het genoemd kerkbestuur en de commissie eene gedachtenwisseling, die het gelukkig gevolg had, dat het eerste zich bij een schrijven van 19 Juni 1881 bereid verklaarde oin bet kerkgebouw der llemonstr. gemeente voor 26 over de 12 maanden geregeld verdeelde Zondagoclitendbeurten aan de Doopsgezinden af te staan onder zekere voorwaarden en voor den tijd van 4 jaren, in te gaan



met 1 Nov. e. k., behoudens goedkeuring van de door de eventueele gemeente te benoemen kerkeraad. Reeds den 28sten Jnni daaraanvolgende gaf de commissie in baar antwoord aan bet Remonstr. kerkbestuur te kennen, dat zij met ingenomenheid de gedane mededeeling bad ontvangen en de gestelde voorwaarden, die zij alleszins billijk achtte, bij voorbaat aannam.
De veertiendaagscbe godsdienstoefeningen van de DoopsarezindeD in het Remonstr. kerkgebouw namen reeds den
O °
Hden ><ept. 1881 een aanvang.
Doch nu moest aan al wat de voorloopige commissie voor de goede zaak gedaan had nog de laatste bami gelegd worden. Er was nog geen gemeente.
Bij brief van 23 Sept. 1881, dus juist twee jaren nadat de commissie hare eerste circulaire aan de Haagsclie Doopsgezinden bad gericht, noodigden zij dezen uit tot eene samenkomst in de Kemonstr. kerk op den 27sten Sept. daaraanvolgende 's av. 7 uur.
Deze samenkomst, in de notulen „de Algemeene \ ergadering" genoemd, is gehouden onder voorzitterschap van den Heer H. M. de Vries, die haar opende met een toespraak, waarin bij een volledig overzicht gaf van 't geen de commissie tot beden had verricht. Aan die rede zijn dan ook de bovenstaande door mij vermelde bijzonderheden grootendeels ontleend. Doch niet alleen volledig is dat overzicht, maar ook zoo warm gesteld dat het ongetwijfeld op de geheele vejgadering een diepen indruk gemaakt heeft. Er werd dan ook niet gedebatteerd, geen enkele vraag gedaan, zelfs niet gestemd, enkel gehandeld. Allen die tegenwoordig waren, ten getale van 47, onderteekenden eene door de commissie opgestelde verklaring van dezen inhoud :
„De ondergeteekende op



belijdenis des geloofs gedoopt te verklaart lid
te worden van de Doopsgezinde gemeente te 's Grevenhage en machtigt den te benoemen kerkeraad dier gemeente om
O D
te zijner tijd de erkenning als rechtspersoon voor die gemeente aan te vragen."
En hiermee was de wederoprichting der Haagsclie gemeente een voldongen feit.
Wexdelmoet CLAEsdochter, Jannetje Harmens, David Koster, gij kondet niet denken, dat de zaadkorrelen van uw geloof, uwe liefde, uw verstandig beleid, eeuwen lang schijnbaar dood, voor bet late nageslacht nog zulke vruchten zouden dragen!
„Door 's Heeren alvermogen is dit geschied."
Nu bleef alleen nog over de benoeming van den kerkeraad.
Alvorens daartoe werd overgegaan, vroeg Mr. S. Vissering het woord. Hij bracht zijn hartelijken dank aan de leden der commissie en verklaarde zich oprecht te verbeugen, dat hunne pogingen tot wederoprichting der gemeente blijkbaar met een zoo gunstigen uitslag waren bekroond. Hij geloofde dat en bet belang der zaak en de erkenning van de goede diensten dier commissie medebrachten, dat de vergadering de heeren Mr. J. Kalff, S. Hingst, H. M. de Vries, G. de Vos en H. L. Boersma uitnoodigde om als leden van den kerkeraad op te treden, en hoopte dat zij zich die keuze in 't belang der zaak zouden laten welgevallen.
Behoeft het gezegd te worden, dat dit woord bij al de aanwezigen instemming vond ? De dank was ten volle verdiend. Intusschen gaven de heeren Kalff en Hingst te kennen, dat verschillende overwegende redenen hen beletten eene benoeming in den kerkeraad te aanvaarden. De drie overige leden, de heeren de Vries, Boersma en de Vos verklaarden zich bereid haar aan te nemen. Verder werden op



voorstel van den voorzitter in den kerkeraad verkozen de heeren P. Tiiïiox en Mr. C. Rueb, die zich mede de keus lieten welgevallen. Eindelijk werd op 's voorzitters advies nog eene commissie van Bijstand benoemd, om den kerkeraad in belangrijke zaken, met name in het ontwerpen en vaststellen van de noodige statuten en reglementen, behulpzaam te zijn. Daarin namen naar den wensch der vergadering zittine: de heeren Kalff, Hixgst en Vissering.
o 7
En hiermede waren de werkzaamheden voor dien avond geëindigd, waarop de voorzitter de vergadering sloot, na nog eens kortelijk op het hoog gewicht van het verrichte werk gewezen en de aanwezigen dank gezegd te hebben voor hunne medewerking.
Onmiddellijk daarop vergaderden de leden van den kerkeraad en van de commissie van Bijstand en werden door hen benoemd tot voorzitter de heer de Vries, tot secretaris de heer Boersma en tot penningmeester de heer de Vos, die na aanneming al dadelijk in functie traden.
Zelden had zeker de constitueering van eene vereeniging en nog wel eene kerkelijke, vereeniging een zoo snel en geregeld verloop. Wel een bewijs van den tact, waarmede de voorloopige commissie alles had voorbereid, maar ook van de behoefte der Haagsclie Doopsgezinden aan gemeenteleven. Misschien werd die behoefte juist door 't veeljarig gemis van bevrediging te dieper gevoeld. En zeker bleek dit: waar op die stichting in geloof en vromen christenzin, die eene gemeente bieden kan, het uitzicht wordt geopend, daar spreekt ook de onderlinge gehechtheid in onze broederschap wel weêr luide, daar blijven de harten niet keel.
Als de vrucht rijp is, dan kost het geen moeite meer haar te plukken, maar valt ze ons bijna van zelf in de hand.
De cemeente v:as er nu met een kerkeraad en com-
o



missie van Bijstand aan het hoofd. Maar hoeveel viel er nog te schikkeu en in te richten om aan alles een vasten vorm te geven.
De broeders diakenen en de leden der commissie v. Bijst. zaten dan ook waarlijk niet stil. Zij hielden vergadering op vergadering. Vóór het einde van het jaar 1881 was aireede het voornaamste verricht. De noodige kennisgevingen aan de Alg. Doopsg. Sociëteit, aan de zustergemeenten, aan Burg. en Wethouders van 's Gravenhagë, enz. waren verzonden, de statuten en het reglement vastgesteld. Het aantal van hen die bovengenoemde verklaring hadden geteekend en die dus als leden konden worden aangemerkt, al waren ook hunne attestatiën nog niet ingekomen, bedroeg reeds 150, en 18 Dec. 1881 werd de gemeente als rechtspersoon erkend.
Zoo ging men het jaar 1882 met goed vertrouwen in.
Intusschen werd het verlangen naar het bezit van een eigen leeraar steeds sterker, 't Was ook de overtuiging van den kerkeraad, dat de gemeente slechts daardoor zich zou kunnen staande houden en verder ontwikkelen. Wel vond men de leeraren, die uitgenoodigd werden om de 14 datjen een preekbeurt te vervullen, steeds bereid daaraan te voldoen en ging Dr. Sepp met groote toewijding en ijver met het godsdienstonderwijs voort, zoodat den 5llen Maart ten derden male door hem, nu aan 10 personen, de doop kon worden toegediend; maar uit den aard der zaak moest het herderlijk bezoek, onmisbaar vooral voor een nieuwe gemeente, grootendeels achterwege blijven. Doch hoe de middelen te vinden om tot een beroep te kunnen overgaan ? De renten van het kapitaal der vroegere gemeente, door den Leidschen kerkeraad, zooals we hebben gezien, met de grootste zorg beheerd, en nu benevens de opbrengst van de beide verkochte perceelen in de Herder- en in de Wa-



genstraat door hem aan de bestuurders der nieuwe gemeente overgedragen, waren verre van toereikend om een predikant een behoorlijk tractement te verzekeren. Door de krachtige hulp van elders en nieuwe offers van de leden zeiven kwam men echter het voorgestelde doel nader. En toen men bericht ontving van Dr. Sepp, dat hij voornemens was weldra zijn ambt neer te leggen, 't geen ten gevolge zou hebben, dat men van zijne hulp ook wat het catechetisch onderwijs betreft verstoken zou worden, achtte men den tijd gekomen om tot het doen van een beroep te mogen en te moeten overgaan. Den llden Juli 1882 werd dit door de brr. en zz. in een algemeene vergadering opgedragen aan Ds. S. de Waard, leeraar onzer gemeente te Westzaan op het Zuid. Tot aller groote teleurstelling achtte deze zich verplicht te bedanken. Hierna bood men het beroep aan Ds. J. Boetje van Harlingen aan, van wien men eveneens een weigerend antwoord ontving. Den 30sten Jfovember werd Ds. de Waard andermaal verkozen, die nu tot blijdschap der gemeente aan haar roepstem gehoor gaf, en, ofschoon niet vóór 1 April 1883 kunnende overkomen, zicli bereid verklaarde al aanstonds met liet godsdienstonderwijs een aanvang te maken.
Daarop werden in de kerkeraadsvergadering van den 15lten Jan. 1883 de twee volgende besluiten genomen:
o o
1°. om toe te treden tot de Alg. Doopsg. Sociëteit, en 2". om het perceel n°. 89 in de Bilderdijkstraat aan te koopen en dit tegen een matigen huurprijs den toekomstigen leeraar als woning aan te bieden.
Den lsten April van gezegd jaar deed Ds. de Waard zijne intrede met een toespraak, die de middelste woorden van 1 Kor. XIII: 7 tot onderwerp had.
Voorts had alles in de nieuwe gemeente een geregeld



verloop, en breidde zich haar ledental dermate uit, dat twijfel aan hare toekomst, bij enkelen misschien tot dusver nog bestaande, nu wel als opgeheven mocht beschouwd worden.
Intusschen, hoe meer zij zich consolideerde, hoe meer ook de wensch levendig werd naar een eigen kerkgebouw. Men kan 't goed hebben bij vrienden en magen — en de Haagsche Doopsgezinden hadden rt goed bij hunne Remonstrantsche broeders, — maar eindelijk verlangt men toch naar huis, naar de woning waar men geheel vrij is. Bij een eigen leeraar behoort een eigen bedehuis, anders is het nog het ware niet.
Het verdient opmerking, dat in eene der godsdienstoefeningen van Augustus 1883, dus ruim 4 maanden na de komst van Ds. de Waard, een gulden gecollecteerd werd met het bijschrift: „van een ambachtsman voor eene te stichten Doopsgezinde kerk." 't Was in elk geval een stem uit de gemeente, waarop gelet moest worden.
Intusschen zou er nog ongeveer een jaar moeten verloopen, eer een ernstige poging tot vervulling van den algemeenen wensch kon worden gedaan.
In 't begin van Juli 1884 vestigde de voorzitter van den kerkeraad de aandacht zijner medeleden op de zoogen. Gotliische zaal, die naar zijne meening ten gevolge van het overlijden van Z. K. H. den Kroonprins wel eens ten verkoop of althans ten algemeenen nutte beschikbaar zou kunnen gesteld worden, en welk lokaal zoowel wegens den stand als om de inrichting1 hem voorkwam niet onjrë-
o o
schikt te zijn voor een kerkgebouw. Er werd besloten hieromtrent nader te informeeren en een bod tot aankoop te doen.
In die dagen zag eene brochure het licht van den Eerw. heer E. Lacheret, predikant bij de Waalsche gemeente



te 's Gravenhage, waarvan ik hier tot mijn leedwezen melding moet maken. Zij strekte o. a. om te betoogen, dat men verhinderen moest dat de Gothische zaal kwam in handen eener „secte très-moderne," waardoor zij zou worden „un piëdestal de 1'incrédulité."
Natuurlijk verwekte dat geschrift in de gemeente, maar ook daarbuiten groote ergernis. Mr. S. Vissering kwam in Het Vaderland er tegen op en vergeleek met dezen uitval van den heer Lacheket de wijze, waarop de réfugiés van 1680 en volgende jaren hier te lande ontvangen waren, toen met name door de Doopsgezinden duizenden guldens voor de arme vluchtelingen waren bijeengebracht.
Einde December verkreeg de kerkeraad de zekerheid, dat Z. M. van den voorgenomen verkoop der Gothische zaal had afgezien.
't Was eene teleurstelling. Doch wel verre van hierdoor te zijn ontmoedigd, werd men er nog te meer door geprikkeld om te beproeven op eene andere wijze zijn doel te bereiken. Door geloofsgenooten gesteund zag men zich in staat gesteld 0111 in de nieuwe Paleisstraat tegenover de Gothische zaal een aan de gemeente 's Gravenhage in eigendom toebelioorend bouwterrein aan te koopen tot stichting van een eigen bedehuis. Nadat de koop gesloten en liet verzoek tot die stichting bij het gemeentebestuur was ingediend (noodig wegens de nabijheid van andere kerkgebouwen), kon deze gewichtige beslissing reeds den 17den Januari 1885 aan de gemeente worden meegedeeld, die zicli daarover hartelijk verheugde.
Na voorloopige besprekingen met den heer Iv. Stoffels, architect ter dezer stede, werd in de kerkeraadsvergadering van den 27sten Februari een door dezen ontworpen bouwjdan vastgesteld en had een maand later de iritbesteding plaats. Den 7den Mei geschiedde de opening van de



biljetten en bleek de laagste inschrijver te zijn <le lieer W. Frank, aan wien dan ook onder opzicht van den heer Stoffels de uitvoering van het werk werd gegund. Was men zoover gevorderd, er bleef nog heel wat te doen betreffende aanschaffing van meubilair, verwarming en verlichting, enz. Maar de kerkeraad met zijn ijverigen voorzitter wist alles tot een goed einde te brengen. De vervaardiging van een orgel, waartoe de gemeenteleden weer aanzienlijk bijdroegen, werd uitbesteed aan de firma van Gelder te Leiden. Uit verschillende liederenbundels koos men, hoewel de voorkeur gevende aan een Doopsgez. bundel, om zooveel mogelijk de zuinigheid te betrachten de Evangelische gezangen met vervolgbundel'). Eindelijk was alles geschikt en in orde gebracht, zoodat het kerkgebouw in gebruik kon genomen worden.
De inwijding had plaats op den 5den September 1886 door Ds. de Waard. De bij die gelegenheid door hem gehouden toespraak naar aanleiding van 1 Kor. VIII: 29a is uitgegeven ten voordeele van het Fonds voor Doopsgezinde weezen. In de inleiding dier toespraak wordt de geschiedenis van de wederopgerichte g-emeente in korte trekken meegedeeld.
De kerkeraadsvergaderingen, die tot nog toe steeds ten huize der leden waren gehouden, konden nu plaats hebben in de kerkekamer. Voor 't eerst kwam men daar bijeen op den 23sten Sept. 1886.
De nieuwe Haagsche gemeente was alzoo gesticht en georganiseerd, zij bezat haar leeraar en haar kerkgebouw, zij was gesticht zonder tweespalt, gelijk die wel eens in
1) Later zijn zonder bezwaar van de kas daaraan noaj toegevoegd de Bundel van den Prot. bond en de nieuwe Doopsgez. Haarlemsche liederen.



eene nog wordende vereeniging voorkomt, maar in volkomen samenwerking en wederzijdsch vertrouwen. Doch zij was ook tot stand gekomen door dien Mennisten practischen zin, die geen drukte maakt over „beginselen", waarbij zoo licht wat bereikbaar is in dienst van God en Zijn koninkrijk wordt nagelaten; met die Menniste voorzichtigheid, die niet alles dadelijk wil formuleeren en regelen, maar ook eens iets aan den tijd overlaat, eens afwacht hoe de dingen zich zullen ontwikkelen.
Ik zou hier dus mijn verhaal van de gemeente kunnen eindigen. Toch meen ik volledigheidshalve nog een en ander omtrent hare lotgevallen in de laatste 10 jaren daaraan te moeten toevoegen.
Den 23sten Maart 1880 werd besloten een bibliotheek aan te leggen, hoofdzakelijk voor de catechisanten bestemd, 't Geschiedde op initiatie! van Mr. S. J. Hingst — of liever, zooals Hooft zich uitdrukte: „op zijne aanstichting ofte immers dapper toedoen." Want zoo was het letterlijk. Die voor de Doopsgezinde traditie zoo warme en volijverige man had niet alleen anderen tot het in het leven roepen van die bibliotheek opgewekt, maar ook zelf dapper er het zijne „toe gedaan." De meeste historische werken, aanvankelijk in de verzameling opgenomen, waren door hem geschonken. ]\~a zijn heengaan heeft zijne weduwe ter zijner gedachtenis deze instelling, die meer waardeering verdient dan ze geniet, met een geldelijke bijdrage begiftigd.
Op voorstel van Mr. S. J. Hingst is in 1888 mede een leden-vergadering gehouden ter bespreking van gemeentelijke belangen. Jsog driemalen heelt zulk een vergadering plaats gehad, in '89, '90 en 91. Doch de beide laatste werden zoo schaars bezocht, dat de kerkeraad gemeend heeft de proefneming voorshands niet te moeten herhalen,



maar door een kort jaarlijkscli overzicht van den toestand der gemeente die bijeenkomsten te moeten vervangen. Er is voorts een zangkoor opgericht, dat echter niet heeft willen bloeien en met vallen en opstaan en weer vallen ten laatste ontbonden is. De al spoedig na de gemeentestichting opgerichte dames-naaivereeniging houdt moediger stand. De kracht tot volharding, die aan zoo menigeen en aan zoo menige instelling in onze dagen al te ras ontzinkt, blijft haar bij. In stilte doet ze haar werk tot blijdschap en zegen van vele misdeelden voornamelijk in, maar toch ook buiten den gemeentekring. Ze doe dat nog langen tijd!
De kerkeraad, in den beginne bestaande uit 5 leden, moest wegens den voortdurenden aanwas der gemeente in 1834 worden uitgebreid tot 7, in 1886 tot 8, het jaar daarop tot 10 leden, op welk getal het tot heden is gebleven. Nog altoos is hunne betrekking geenszins een sinecure. Er zijn vele zorgen aan verbonden, ook voor de geldelijke behoeften der gemeente. Vaste fondsen zijn voor haar stabiliteit noodig, maar de weg om daartoe te geraken, de oude beproefde weg van erfstellingen, werd nog slechts door enkelen betreden. Mocht hun voorbeeld navolging vinden! Gelukkig bewezen tot heden de jaarlijksche vaste bijdragen der leden en de zoogenaamde kerstcollecten, dat onder het tegenwoordig geslacht de geest van Moeder .Jannetje nog voortleeft.
Het oud-archief, dat na de wederoprichting der gemeente nog onder' de hoede van den Leidschen kerkeraad was verbleven, is den 31sten Oct. 1891 door hem aan den Haagschen overgedragen. Het behelst niet veel belangrijks, maar toch enkele documenten, die in de duisternis van het verleden eenige lichtstraaltjes werpen.
Den 12den Febr. van dat jaar werd ter vervanging van den heer van Lino., welke voor zijne betrekking had be-



flankt, tot organist benoemd de lieer H. L. Golterman, die door liet fraaie instrument het kerkgezang op uitstekende wijs weet te begeleiden en te verbetten.
Het vierde eeuwfeest van Menno Simoxs is door de gemeente, gelijk overal in onze Broederschap, met opgewektheid gevierd.
Met oprechte deelneming vernam zij het overlijden van den Ifemonstrantschen predikant hier ter stede Ds. J. Herman de Ridder op ~0 Jan., en van onzen hoogleeraar de Hoop Schei-ter op 31 Dec. 1893, aan wier leven en werken door Ds. de Waard in de godsdienstoefening hulde gebracht werd.
En nu moet ik aan het slot van deze nabetrachting nog melding maken van de leeraarsverwisseling.
Ds. de Waard had een beroep ontvangen naar de gemeente van Utrecht, en — nam dat aan, hoewel wetende dat het hem en der gemeente zwaar zou vallen te scheiden. De afscheidsure was den 7den October gekomen. Hij noemde haar in zijne toespraak naar aanleiding van Handel. XXI: 5, terecht eene ure des yebeds.
Intusschen keerde hij, na zijne intrede te Utrecht op den 21sten Oct., gedurende den winter van 1894—'95 nog wekelijks een dag in den Haag terug tot het geven van godsdienstonderwijs en bediende hij aan zijne laatste leerlingen den doop.
Den 8stcn Januari 1895 was in zijne plaats beroepen Ds. D. Ivossen van den Helder, die den 5den Mei zich aan de gemeente verbond.
En nu moge die gemeente met goed vertrouwen haar tocht voortzetten, overvloedig zijnde in gelooi, in lietde, in hoop.
Mij was het gegeven eenige jaren in haar midden en met hare bestuurders te verkeeren. Eene aangename en



vruchtbare herinnering zal mij daarvan bijblijven tot het einde mijns levens.
Ik neem afscheid van haar met de bede, „dat ik afwezig zijnde steeds moge liooren dat allen vaststaan in éénen geest, met één gemoed tezamen strijdende door het geloof des Evangelies
1) Filipp. 1 : 27.
's Gravenhage, April 1896.
G. tex Cate.















BOEKDRUKKERIJ voorheen E. J. RRILL. — LEIDEN.