7. De fonteyne, die daer sproeyt, daer uvt melk en honing vloevt, uyt Mai'ias borst gezonden,
en uyt Jesus dierbaer wonden : zoo lang als Carmelis leeft, zyn sprinkaders altyd geeft.
8. De zonbloemme, die daer staet, zoo men in den lusthof gaet,
gaet ten lieinel op verheven,
zond 't wel Petrus Thomas wezen, aertshertog van Gordia
en broeder van Maria?
9. Zoo men in den lusthof gaet,
daer zien ik akelcyon staen.
't Is aen Simon Stok verheven, die Maria (juam te geven 't lieylig kleyd en schapulier, 't lost de zielen uyt 't vagevier.
10. Van de bloemkens uyt den hof krygt den genoffel den lof;
zy is rood in liefde teere tot Maria en ons Heere.
('orsenus in deugden leeft,
koleur aen genoffels geeft.
11. Zy is wit in zuyverheyd
en blauw in ootmoedigheyd; zy is rood in liefde teere tot Maria en ons Heere. Den genoffel staet geplant in het hemels vaderlant.
12. Theresia ziet men daer staen niet den vlammenden tulpaen. Maria kwam die besproeijen en in liefde te doen groeijen. Voor haer liefde ende deugd, zy is nu in 's hemels vreugd.
13. De goudbloemme 6taet daer by Magdalena de Pazzi.
Jesus kwam die af te plukken en van d'aerde zoo te rukken. Haren wortel is op d'aerd, zy haer lichaem hier bewaert.
14. Laet ons al de bloemkens zien. en gaen vliegen met de biën, en daer uyt zuygen den honing, om te schenken aen den koning eenen schoonen honigraet,
die daer in den hemel gaet.
2, 3. t : ie saeme. — 7, 3. t.: in uyt enz. — 8, 3. t.: <jaet den.
Str. 1. Op den Carmel of Dyebl Mar-Eliuts, gebergte in Palestina, werd in 1156 door Berthold van Calabrii», doch naar het gevoelen der monniken door den profeet Elias, «Ie Orde der Carmelieten gesticht. In 1223 werd de Orde als die van OnzeI.ieve-Vrouw door paus Honorius III bevestigd. Na de kruistochten door de Saracenen verdreven, hield zij in 1245 te Aylesford in Engeland haar eerste algemeene vergadering en koos Simon Stock tot generaal. — Str. 9. De H. Maria zelve bracht hun het scapulier, dat gedeelte der monnikskleedij, waarvan de eene helft de borst bedekt, de andere over den rug hangt. — Str. 10. Corsenus, 1.: Corcini, de naam van een rijk en aanzienlijk Florentijnsch geslacht, waartoe behooren: Andrea Corcini, bisschop van 1'iesole (1302 t 1373), heilig verklaard, — I'ietro Corcini, bisschop van Florence en cardinaal (+ 1405), — Amerigo Corcini, do eerste aartsbisschop van Florence (1420), en Lorenzo Corcini (paus Clemens XII), t 1740. — Str. 12. I)e heilige Theresia in 1515 te Avila in Oud-Castilië geboren, trad aldaar in 1535 in het Carnielieter klooster. Later zocht zij in de door haar verbeterde kloosters der ongeschoeide Carmelieten de Orde in hare oorspronkelijke reinheid te herstellen. Zij overleed in 1582. —• Str. 13. De heilige Magdalena van Pazzi, uit een aanzienlijk
168



Florentijnsch geslacht in 1500 geboren, trad insgelijks in de Orde der Carmelieten. Zij stierf in 1607.
Tekst. Van Paemel, los blad, nr. 32, „Een schoon liedeken van Carinelus-berg. Stemme: gelvk dit begint"; — I)e Coussemakeh, Chants populaires des Flamamh iIe trance, 1856, nr. 41, bl. 118, Carmelis-btrg, hierboven weergegeven.
Melodie. De Coussemaker, t. a. p. Deze zangwijze herinnert aan het door Handel bewerkte „Air", gevolgd door vijf variatiën, Suite voor klavier, verschenen in 1720, bekend onder den naam van „The harmonious blacksmith". o. a. te vinden onder G. F. Handbl's 11 'erke, Lieferung II, Ausgabe der deutschen HSndelgesellschaft. I.eipzig 1859, bl. 30.
Meer dan eens ontleende Handel thema's aan de werken van andere componisten. Vandaar ook, dat de bij uitstek populaire „blacksmitli'-melodie werd toegeschreven aan 6. Ciir. Waoenseil (volgens Fétis, biogr., geb. te Weenen in 1688, aldaar gest. in 1779), of aan eenig ander nog minder bekend componist. G. Grove, Dictionanj of music, I, 655, op liet woord Handel, getuigt daarentegen van deze zangwijs: „There was republished at Paris a version of it (air), adapted to words by Clément Marot, which was said to be its original form; but no copy of the air, in anv foriu is extant of an earlier date than the set of .Suites de Pièces" in which it appears; there is, therefore, absolutely nothing to show that it is not the work of Handel."
Latere uitgaven van de melodie zijn te vinden o. a. in Les plamrs de la sociili, Amst. 1761, IV, bl. 262, zangwijs nr. 166, aangeduid als „air", z. pl. van drukker voor een lied: „Lorsqoe deux coeurs d'un tendre feu", en in Monet's Anthologie franeoise, 1765, I, bl. 9 (wellicht de door Grove bedoelde uitgave van Marot's puntdicht): „Plus ne suis ce quo j'ay esté" ; onder dezen aanvang komt de melodie nog voor in La clef du eavean, 4" édit., ISrux. nr. 1000. Terecht meent Weckerlin, Échos du tempa passé, Paris [ 1853], I, nr. 12, bl. 24, die, naar Monet, Marot's tekst met de melodie heeft herdrukt, dat deze melodie jonger is dan het in 1537 door Marot vervaardigde puntdicht.
Integendeel zijn de vierstemmige liederen : „Plus no suis ce que j'ay esté", te vinden in Sixiesme licre, Paris. Attaignant, 1539, en in Huitiesme licre, gedrukt bij denzelfde, waarschijnlijk in 1540 (Eitner, liihlior/r., 1877, bl. 462 en 645), jonger dan het door Handel gevarieerde lied, en hebben niets gemeens met dit laatste.
Ook in Duitschland is deze zangwijs bekend. Eene variante wordt medegedeeld door J. Zaiis, Die Mei. der detUichen evang, Kirchenldr,, IV (1891), bl. 164, nr. 6738, naar Gregor, 1784, voor het lied: „Herz und Herz vereint zusanimen", gedicht van Graaf Nik. von Zinzendorf en als reeds voorkomende in „der Handschrift Herrnliaag, nach 1735, zum Lied : „Auf, und in das Herz gegangen". — Kom, (ieschichte ile» Kirchenliedes und Kirehengesanges, 1867—76, V, bl. 612, beweert, dat deze zangwijs van Franschen oorsprong is, van 1558 dagteekent, en in een Engelsih koraalboek overging, nadut ze in 1740 door Hiii.del was benuttigd. Men ziet niet in waarop die bewering berust. Zalin doet overigens opmerken dat Handel's Suite, zooals wij zagen, reeds in 1720 liet licht zag.



696. O soete bloemtjes van de hoven. EERSTE MELODIE.
TWEEDE MELODIE.



1. O soete bloemtjes van do hoven,
u ziende moet ik roepen uyt:
hoe schoon moet zyn den Heer van boven, uyt wien dat al die schoonheyd spruyt!
2. De somcrbloem, in 's winters dagen,
en vreest geen koude, sneeuw noch wint; tsoo moet een vrome ziel haer dragen als zy haer in bekoring vind.
De paeschebloem, mild in het groeijon, zyn d'eerste giften van de lent;
een kind moet ook in deugden bloeijen zoo haest liet zynen Schepper kent.
4. Dc lelie pronckt met meer cieraden als Salomon op zynen troon;
een ziel verciert met Gods genaden is nog wel duysend niael zoo schoon.
5. De roose, al is zy schoon in weirde, met regt haer doornens zyn gevreest; 't geluk en al de vreugd van d'eirdo baren veel kwelling aen den geest.
(>. Den Africaen, schoon hoog geresen, in hem word grooten stank gespeurt: d'hooveirdigheyd wilt vele wesen,
niaer stinkt voor God die d'herten keurt.
7. Aurikulaen en gaspilieren
zyn schoon en rieken wonder zoet; die hun met ware deugd vercieren stigten hun naesten in het goed.
8. O violette, als ik beseften
uw schoonheyd leggen plat op d'aeril', ik leer d'oodmoedigheyd betreffen.
die 't waer geluk en vrede baert.
9. De sonneblocm om glans te ontfangen, keert haer gestadig naer de son:
dus is tot u, myn ziel verlangen, o eeuwig ligt, ö vreugdebron!
10. Veel werk betuygt van Christus lyden, toont ons de passiebloem heel bloot,



op Jat wy zouden t allen tyden denken op syn bittere dood.
11. Men ziet den alo<?s maer bloeijen schier eenen keer in honderd jaer;
die van jonks af in booshevd groeijen,
ach! hun bekeeringe is zoo raer.
12. De blauwe bloemtjes, schoon van verven,
die schier maer dueren eenen stond,
die leeren, dat ik haest kan sterven,
schoon ik nog frisch ben en gesond.
13. Uwe schoonheyd, o zoete bloemen,
behaegt een ieder mensch die leeft;
maer vele meer is nog te roemen do schoone lesse die gy geeft.
8, 1. jiaesrhebloenie = madeliefje. — 6, 1. Africaen = tagète etalée of petit willet d'lnde, tagetes patula. — 7, 1. AurikuUutn = auricule, primula auricula; gaspilieren = uillet barbu of bouquet tout fait, dianthus barbatus. — 9, 1. t.: omglanst 't ontvangen. — 10, 1. Willems: Veel werktuigen tan. — 10, 2. passiebloem = passiflore, passiflora ceralea. Deze bloemennamen naar E. 1'aque, De Ylaamsche volksnamen dei' planten, Namen 189G. -— 1*3, 3. t.: veel.
Tekst. Df, Cocssemaker, Chants populaires des Flamands de Franre, 1850, nr. 37, bl. 107, „De bloemtjes", tekst hierboven weergegeven; — Willems, Oude VI. Idr., 1848, nr. 225, bl. 401, „Bloemenspraek", met deze aanteekening van Snellaert: „Dit lied wordt in de omstreken van Gent gezongen"; — Hond den heerd, Brugge, VIII (.1873), bl. 63, „stemme: Ah! Ie cruchon!", zelfde tekst in moderne spelling, met de aanduiding: „oud lied*. Vergeleken met de Coussemaker s tekst, volgen de strophen van deze lezing, waarin het tweede en derde vers onder 't zingen herhaald worden, zich op als 1—6. 8, 7, 9 13.
Melodie. I. De Coüssemaker, t. a. p. Deze melodie, alhoewel door d. C. oud genoemd, klimt waarschijnlijk niet veel hooger op dan in de tweede helft der XVIII'1" eeuw. De aanvang herinnert aan eene melodie van Dalayrac: ons qui d amoureuse aventure", uit de opera Itenand d'Ast (1787), melodie welke in 1791 tot zangwijs verstrekte aan het republikeinsche lied van Adrien Simox Boyl (gest. 17951: „Veillons au salut de 1'Empire" („Empire" in den zin van vaderland), lied dat onder het eerste keizerrijk een officieel karakter kreeg (zie Weckeriih, La chanson populaire, Paris 1886, bl. 154 en 166); — II. De Coussemaker, t. a. p. Deze melodie is ontleend aan do Fransche zangwijs: „Avec les jeux dans le village*. Zie hiervoron III. nr. 561, bl. 2199, Melodie I: „O Heer, wilt mijn stem verlichten".
De achtregelige zangwijs: „Ah! le cruchon!" of „Que j'enrage d aimer Nicaise , is te vinden onder nr. 1021 van La rlef du caveau. 4° édit. Urux. z. j., c. 1830.



697. lek ben een arme pilgrem hier.
A.
1. lek ben een arme pilgrem liier,
ick moet gaen doen mijn pilgrimnge; in drink, in lijden vol dangier, soe levt al mijn passage.
2. Pilgrems habijt en hooghe schoen om reysen worden my ghegeven, om pilgrimagie soo te doen
al naer het eeuwich leven.
3. Versleten heb ik mijn habijt
aen t' nieuw en can iek niet gheraken, dat is so veel bequamer tijt,
o Heer, wat sal ic maken?
4. Dander zijn voor en ick moet naer, iek soude gheerne noch wat beyden : de dood maeckt my den wecli soo dat my verdriet te scheyden. swaer,
5. Met zwoeren aerbeyt en verdriet ick moet de reyse gaen aenverden;
al mijn gheclach en baet mv niet, och wat sal my ghewerden.
C. De doot die moet mijn leytsman zijn, sy doet my aen soo groot verseeren; met haer te reysen doet my pijn, niemant can weder keeren.
7. Den wech is nauw aen elcken cant. die ick allene moet passeren;
och, in dat onbekende lant waer sal ick gaen logeren.
8. Den eersten nacht als ick dan sal van deser werelt moeten scheyden, Maria met Gods vrienden al wille my wel ghelevden.
9. Met t'heylieh weerdich Sacrament, met t'broot des hemels wilt my spijsen. op dat ick in den lesten ent •
in blijschap mach verrijsen.



na drie eeuwen nog goed te herkennen. Overigens heeft de lezing van 1609 reeds zelve, door bijvoeging van do cis, den invloed der moderne tonaliteit ondergaan.
De strophe door tekst C aan Hacco in den mond gelegd, wordt niet gezongen, maar wel gedeclameerd. Wat nu de slotstrophe van donzelfden tekst aangaat, ofschoon zij anderen versbouw heeft dan de strophen 1 5, toch wordt zij door Evermaar op dezelfde melodie gepast.
Aangehaald als stem bij Brederoo, J)e groole bron der minnen, Amst. 1622 (uitg. Amst. 1890, bl. 398), voor het lied: „De minne die in mijn hartje leyt", herdrukt door .T. H. Scheltema, Xederlandsche liederen uit troef/eren tijd, Leiden 1885, bl. 110, met de melodie naar Theodotus, vervolgens in Xederlandsch volksliederenboek samengesteld door D. de Lange, J. C. M. van Riemsdijk en Dr. G. Kai.ff, uitgave van de Maatschappij .Tot nut van 't algemeen", Amst. 1896, nr. 67. bl. 93; — Het pelt/rimken van Kevelaer. .. door den Eerw. Pater A. P. (Adkiaen Poirters), Priester der Societeyt Jesu, Kevelaer, z. naam van drukker noch j., geest, goedkeuring 8 .Tuny 1655, bl. 13, voor: „Komt pellegrims, komt volght my naer", herdrukt o. a. door Hoffmann v. F., Niederl. Volksldr., 1856, nr. 205, bl. 361; — I Geestelijck krui/dt-hofken, Alckmaar, 1664, bl. 18 voor: „Wilt ghy een pelgrims wegh ingaen", en voor meer andere liederen.
De bij Van Paeniel aangeduide „Stemme van de Miserere", die niets gemeens heeft met de melodieën hiervoren, is de voor onze oude liederen dikwijls gebruikte melodie van den zesden kerktoon; zie hiervoren III, nr. 545 B, bl. 2144: „Op eenen witten donderdag*.



698. Adjeu, adjeu, wy scheyden.
1. Adjeu, adjeu, wy scheyden, ad jen, ó Kevelaer;
al trecken wy ter heyden, wy laeten 't herte daer. Adjeu, ó maget soet, die ons hewaeren moet.
2. Wy sullen ons gesellen, als wy zyn weer gekeert, tot uwen lof vertellen, hoe gy hier wordt ge-eert. Adjeu, ö maget soet,
die ons bewaeren moet.
3. Die aen de Schamber woonen en die aen Kempen-lant
om eer aen u te toonen zijn daer gelijcker hant. Adjeu, ó maget soet,
die ons bewaeren moet.
4. Adjeu, adjeu. wy scheyden. adjeu dan, Kevelaer:
adjeu, wy gaen ter heyden. maer laeten 't herte daer. Adjeu, ö maget soet,
die ons bewaeren moet.
Tekst. Het 1'elgrimken run lierelaer . . . door den Eerw. 1'ater A. 1'. (Aubiaa» Poibters), Kevelaer, z. j. (geestelijke goedkeuring 1655), bl. 32, met opschrift: liet 1'elgrimken sclieydende van Kevelaer beceeldt zich in de bttcherminge eiw ile lieglige Maget, „<»p de wijse: Wat sal ick gaen beginnen', tekst hierboven weergegeven; — 8. Tiieodotus, Het Paradys iler geestelijeh-e en kerckelijcke lof zangen, Antw. 1665, bl. 774, zelfde wijsaanduiding, met bijvoeging dezer strophe, als voorlaatste:



L)e Maes moet ook belijden,
dat sy siet op de baen de pelgrims t' allen tijden soe vlijtigh naer u gaen.
Adieu, o maget soet,
die my bewaren moet.
In De Kereluersclie devotie, Kevelaer, z. naam van dr. noch j., bl. 48, vindt men -tr. 1, 2, 4 van bovenstaande lezing uit liet pelgrimken, enz., en als derde strophe:
Die aen de Y-stroom wonen en die al van Holland,
om eer u aen te tonen,
zijn daer gelijkerhand.
Adieu, o maget, enz.
Willems, Oude VI. Ulr., 1848, nr. 217, bl. 404, naar Geestelijk lusthof ken. Emmerik 1683, bl. 258; zelfde tekst als bij S. Theodotus, buiten deze strophe, bij Willems de vierde:
Wy hebben daer ghelaten van die sijn boven Rijn,
als ook van die u haten en die beneden sijn.
Adieu, enz.
Hokfmann v. F., HolUindische Volksldr., 1833, nr. 24, bl. 54, en Sitderliindisrhe \'olksl<lr., 1850, nr. 200, til. 362, telkens naar Ken gheestelijek hint-hof ken, Kevelaer 1083, bl. 261.
Kevelaar is een klein vlek in de Pruisische Rijnprovincie, in het district Uüsseldorf en in het arrondissement Geldern. Het ontleent zijne vermaardheid aan oen wonderdadig Mariabeeld, weshalve duizenden bedevaarders jaarlijks derwaarts trekken (Winklek Prins, Encgclopirdie). Zooals te lezen staat o. a. in het werkje beschrijving van Kevelaer, enz., Gelder 1792, bl. 14. dagteekent de „opkomst en voortgang der Kevelaersclie devotie* van het jaar 1041. — Eene latere beschrijving van denzelfden aard: I)e bedemert te Kevelaer, door .1. H. Krkkeliieku, pastoor te Kevelaar, uit het Hoogduitsch vertaald, zag het licht te Grave in 1842. — In 1K90—91 verscheen te M. Gladbach de eerste jaargang van de „lllustrierte Monatsblatter", getiteld: Murin-Kecelaer itnd Muttergottos-Uosen. — Hokfmann v. F., tiesammelte Werke, herausgegeben von Dr. H. Gerstenberg, Herlin, VII (1892), Mein l.ilien, bl. 85, beschrijft den terugkeer van do processie van Kevelaar, dien hij te Keulen zag in 1819, en spreekt over de bedevaarten in het algemeen.
Kevelaar maakte tot in 1559 deel uit van het aartsbisdom Keulen. In dit jaar werden in de naburige Nederlanden de bisdommen heringericht en werd de gansclie



landstreek tot dewelke Kevelaar behoorde aan het bisdom Roermond toegekend. Toen Napoleon van Pius VII de oprichting van het bisdom Aken bekwam, werd Kevelaar daarbij gevoegd. Door de pauselijke bulle „De salute animarum" van den 1 (jdcn jul,i 1821, verloor Aken zijn bisschopsstoel en maakte Kevelaar met den ganschen Nederrijn van Herdingen af, deel uit van het bisdom Münster in Westfalen, waartoe het nog heden behoort.
Niet alleen door het lied, maar ook door volksprentjes werd O.-L -V. van Kevelaar gevierd. np een dergelijk prentje te Turnhout bij lirepols en zoon gedrukt, leest men:
Komt Pelgrims komt met vlijt, wilt deze maget eeren,
7.oo hoort zij uw gebed, eer gy zult weder keeren,
Zy is een voorsprekeres by God voor al te gaer,
Hezoekt dan deze plaats en komt naar Kevelaer.
H. Heine s (1799—1855) bekend spotgedicht Die Wallfahrt nacli Keilaar, werd in 1890 door E. Humpehdinck in muziek gebracht.
Melodie. De wijs: .Wat sal ick gaen beghinnen// Maria maghet soet", is de aanvang van een lied geteekend „L. de G. Peyst om d'Ure", met zelfden strophenbouw, insgelijks voorkomendo in Het pelgrimken van Keceluer, 1655, bl. 1 <, en dat, omgekeerd, tot stemaanduiding voert: „Adjeu, adjeu wy scheyden". — In Theodotus verzameling, bl. 772, heeft het lied „Adjeu" enz. alleen tot opschrift: „Op de wijse alst begint'. ■— In Den Blijden-iregh tot Bethleem, Antw. 1645, bl. 170, en in Den fjheestelycken speelwagen, Antw. 1671, bl. 166, vindt men voor het lied: „Wat sal ick gaen beginnen// Maria" enz., de stemopgave: „Tousiours toute ma yie etc. , die eene variante van de Wilhelmus-melodie aanduidt (zie hiervoren II, bl. 1640), melodie welke dus insgelijks diende voor het lied: „Adjeu, adjeu wy scheyden . Het lied zal ongeveer geklonken hebben zooals wij het hierboven noteeren. — Naar heigene ons welwillend medegedeeld werd door den Eerw. Heer H. Koes, doet het lied. „Wat zal ick", enz. zich reeds voor in Drie vraegh-Mekens... door H. ïrederick Heyniersz. van Cranenburoh. Met noch eenige andere niewe liedekens dooi' P. Frakcisccs Costeru» . . . Antw. 1643, sign. C 3 r", exempl. ter Kon Bibl. te 's-Uravenhage. Echter is het refrein hier eenigszins verschillend. Volgens laatstgenoemde verzameling werd het lied voorgedragen op de wijs: „Sonatemi un balletto ; de melodie bij Valerius, A'etier-lamltsche gedenck-clanck, Haerlem, 1626, bl. 278, voor: „Des hemels licht,, doet ons bericht', en Stalpaert, Gulde-iaers feest-dagen, Antw. 1635, bl. 850, voor: „Seraefja, van de maeghden // d'aldersuvverlijckste blom .
Anderen strophenbouw hebben: „Wat sal ic nu beghinnen / waer sal ie gaen om raet", op de wijs „Hier comen drie licht gheladen / of het gaet op: O mey <"0<1 danck', „oft op: Wat gaf lii haer te loone", te vinden in ƒ>« den. en prof. boeexko>. 1539, nr. 47, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 114 (zie hiervoren I, nr. 80, bl. 360, „Hier zyn drie", enz.); — „Wat zal ick gaen beghinnen // ick ben beswaert van binnen"," voorkomende in liet prieel der gheest. melodie, Bruggho 1609, tekst bl. lol'.



melodie bl. 139; — anderen strophenbouw hebben mede de liederen die zich voordoen in De» boeck der gheest. sanghen, (Den blyden requiem) Ghendt 1678. bl. 6, 63. lil. 133 aldaar vindt men de wijsaanduiding: „Wat sal ick gaen beginnen / Maria maghet soet", voor: „liloot moet een ziel' van alles wesen.'
Van den Eerw. H. Heer Koes vernamen wij insgelijks, dat nog heden varianten van het oude pelgrimslied in Nederland worden gezongen, o. a. in de Nijmeegsche en in de Groningsche processie, doch telkens op eene andere, meer moderne melodie.



699. God is ons toevlucht inder noot.
God is ons toevlucht inder noot, ons huiper in ons liden groot, en schenct ons zijn ghenaden,
ui wort dat aertrijck seer verstoort, wy en worden niet beladen.
i. Al vielen die berghen inder ze,
en werden ghevoert al van liaer ste. al is die zee verbolgen,
nochtans en zijn wy niet verveert van die ons hier vervolgen.
3. Die soete stroom, vcrstaet den sin. die brengt ons stede blischap in; God heylicht zijn vercoren
daer toe zijn tabernakel fijn.
want si hem toebehooren.
4. Want Godt die coeint de stadt te baet vroech smorghens inder dagheraet; die heydens met liaer rijcken
die zijn verstoort; God gaf gheluvt, dat aertrijck moest beswijcken.
5. God is met ons; hem loeft en danckt een sulcken God, die ons ontfanct: coemt, siet zijn groote wercken, die hi ghedaen heeft op aertrijck;
sijn vrede wilt aenmercken.
(">. Den hoge end alle wapen fel,
die can hi breken en berncn snel; verbevdt, en wil aensehouwcn: „ick ben u God; ick sal mijn lof ter werelt wel behouwen."
7. God, die daer is van grootcr craclit. die blijft bi ons dach cnde nacht, en hi sal ons ontfanghen;
want Jacobs God is hi ghenaemt. nae hem staet ons verlanghen.



Tekst en melodie. Souterliedekens, Antw. 1540, Pa. 45, „nae die wise: Het voer een knaepken over Kyn". Zie over de Souterl., de Inleiding bl. XIV en aant. I. — Willems, Oude VI. Idr., 1848, nr. 226, bl. 474, str. 1, 2, 5, 7; zooals Biihme zegt, is de zangwijs van Ps. 45 bij Willems nauwelijks te herkennen. — Het slot van de melodie moet behoord hebben tot een refrein, dat in den tekst van Ps. 45 niet bewaard werd.
R. von Limencron, Die historischen Volksldr. der Deutschen, Nachtrag, Leipzig, 1869, nr. 105, bl. 91, was de eerste, die de zangwijs van het geestelijk lied: „Kombt her zü mir, spricht Gottes son", c. 1530 door Georg Grüenwald gedicht, in verband bracht met de zangwijs van Ps. 45 en met den ,Lindenschmidtton": „Was wollen wir singen und heben an? das best dass wir gelernet han*. Echter had A. Krktzschmer, Deutsche Volksldr., Berlin 1840, nr. 10, bl. 12, getracht de wijs van Ps. 45, zonder deze bron aan te duiden, op „Es ist nicht lang, dass es geschah" (Lindenschmidt) te brengen. •— Zie mede Böhme, Altd. Lb., 1877, nr. 376, bl. 461, en Erk u. Böiime, Deutaeher Liederhort, II, nr. 246—7, bl. 36 vlg. Varianten van de geest, melodie bij J. Zahn, Die Melodie» der deutschen evangelische» Kirchenldr., I (1889), nr. 1708; II (1890), nr. 2496 a, b, c; III (1890), nr. 5837. Zooals we zagen, hiervoren II, bl. 1576. was het oude Duitsche lied van den „Lindenschmidt" zeer waarschijnlijk ten onzent bekend. Immers I)r. G. Kalff vond in Veelderhunde Schriftuerlycke niernre liedekens, enz. vergadert door Lenart Klock, Utrecht 1593, de wijsaanduiding: „Van den Lindenschmidt*.
De melodie van Ps. 45 hoort in de XVde eeuw thuis. De oude vijfregelige strophenbouw waarop de melodie berust, treft men sedert de X\7(ic eeuw in tal van wereldlijke en geestelijke liederen aan; zie Dr. G. Kalff, Het lied in de M. E., bl. 555—6.
169



11. Al versmaet my de werelt quaet, de Heere is mijn toeverlaet;
ick hope hy sal my stereken ende crachtich in my wereken.
12. Och broeders ende susters fijn, laet ons altijt ghedachtich zijn den Heere der Heyrscharen: hy sal ons altijt bewaren.
13. Ick bid u al, die hoort dit liet, en wilt u doch verschricken niet het cruyce te aenveerden:
God cant ons helpen volheerden.
14. Die dit liedeken heeft ghemaeckt. by de blinde leyders was sy geraeckt; sy en brochtense niet ghevanghen, inaer quam van selfs gheganghen.
13. 4. t.: volheerdieh. 14, 2. blinde legders, eene gewone uitdrukking in de liederen voor de geestelijken, rechters en dergelijken, in het algemeen voor de „vervolgers* (Pr. Wieder. t. a. p.. bl. 74).
Tekst. Hel tweede Ib. van ditersche liedekens, Amst. 1583, bl. 358 r". „na de wijse: Wel hem, die in Gods vreese staet". hierboven weergegeven. — Aangehaald bij Dr. F. C. Wieder, De Schriftuurlijke liedekens, 's-Grav. 1900, bl. 74 en Begint. nr. 645, met verzending naar Ken nieu II). 1562, beschreven bl. 149, waarvan dat van 1583 een herdruk is. — Dit lied komt ook voor, gevoegd bij „Een Testament ghemaeckt by Soetken van hen Houte, het welcke sy binnen fihendt in Vlaenderen metten doot bevesticht heeft, anno M.D. ende LX. den XXVII Novembris..." eerste uitg. [Amst.1 Nic. Biest.kens, 1579. Soetken. waarschijnlijk te Oudenaarde geboren, weduwe van Gielis de Meulemeester. die. naar het voornoemde testament, mede den marteldood stierf, woonde te Gent. Zij zou, in deze stad. „ter causen van heresye", uitgevoerd zijn, niet op voormelden datum, maar wel op 14 Augustus 1561, toen zij o. 69 jaar oud was; zie Hibliotheca behjiea, Gand (1880—90). lr<1 série, t. XII, H. 148 vlg.
Met het testament van Soetken en het daarbij gevoegde lied, werden meermaals herdrukt het testament van Ankeren Jans of Annekes van Rotterdam en het aan deze toegeschreven lied: „Ken groote vreught": Bibliotheca behjiea, t. a. p. op Holte (Soetken vanden), en Dr. S. Cramer's bewerking van Het offer des Heeren (1570), in Bibliotheca reformatoria neerlandica, II, 's-Grav. 1901, bl. 70 vlg. Echter volgens de door Dr. Wieder te Hamburg ontdekte origineele uitgave van Anneken's Testament en lied. verschenen in 1539, door hem beschreven, t. a. p., onder nr. 3. bl. 126. is dit lied niet het algemeen aan haar toegeschreven, door ons hiervoren I. bl. 576 genoemde: „Een groote vreught", maar wel: „Ick hoer die basuine blasen" (Dr. W., bl. 88 en Hegist. nr. 413). Dit laatste voert tot wijsaanduiding: „Na Oostlandt (of „In Oostlandt", zie hiervoren I, bl. 714) wil ick varen". Het werd herdrukt door |'n. Wackernaoel, Lieder der niederl. Beformierten, 1867, nr. 5, bl. 82, naar Veelderhande liedekens, 1569. Volgens eene welwillende mededeeling van Dr. W. is het lied: „Een groote vreught", dat men in de uitgaven van Het Offer des Heeren van voor 1570 niet aantreft, ook niet van Anneken Jans, maar van hem die laatstgenoemde verzameling van 1570 uitgaf. Zie nog Dr. W., t. a. p.. bl. 106.



Melodie. Het tot wijs aangeduide lied: „Wel hem, die in Gods vreese staet" (Ps. 28) heeft voor schrijver Frans van Bolsweert en is te vinden in Veelderhande liedekens, 1569, bl. 320. Het werd mede herdrukt door Wackernaoel, Lieder der Niederl. Ref., nr. 22, bl. 97, met wijsaanduiding: „Een meysken had een ruyter lief" (zie hiervoren I, nr. 32 B, bl. 183: „Daer had een meisken", enz.), ofschoon de strophenbouw in beide liederen verschilt. Frans van Bolsweert stierf in 1545 te Leeuwarden den marteldood. Zie nog Wackernaoel, Dus deutsr.he Kirchenlied. V, nr. 1030, bl. 707, die t. a. p. eene Duitsche navolging geeft, met aanvang: „Wol dem der in Gottes forchtë steht // und recht auff seinem wegen geht". — Zelfden aanvang en strophenbouw heeft Luther's lied: „Wol dem, der yn Gottes furcht steht II vund der auff seynem wege geht", te vinden o. a. bij Wackernaoel, t. a. p., III, nr. 8, bl. 8. Anders is hier de melodie voorkomende in J. Walther's Wittenbergiich geistl. Gesangb. (1524), in partituur herdrukt door 0. Kade, Berlin, 1878, nr. 26, bl. 55. Zie mede Zahn : Die Mei. des deutschcn evang. Kirchenl., I, nr. 298, bl. 82.
De wijs: „Wel hem", enz. wordt o. a. aangeh. in Veelderh. Schrift, nieuwe liedekens, Utrecht 1593, bl. 120, voor: „Den tijt is hier, na Schrifts vermaen"; zie nog Dr. Wieder, t. a. p., Segist. nr. 877.
Voor de melodie: „Na (of In) Oostlandt", enz., volgens de Souterliedekens 1540, op negenregelige strophe gezongen, evenals „Ick hier die basuene blasen", zie hiervoren I, nr. 53, bl. 290.



702 Comt al van Zuyden en van Oosten. A.
1. „Comt al van Zuyden en van Oosten, die met Bonden zijn belaen;
ick sal u wel vertroosten,
met mijn vleesch sal ick u versaen;
ick ben de fonteyne verheven,
die dorst heeft, die come naer;
die daer wt drinckt, sal eewich levpn,"
spreect Christus int openbaer.
2. „Ick en ben hier niet gecomen, o mensche, zijt dies wel vroet,
dat ick u soude verdoemen,
maer verlossen al met mijn bloet; ick begheer in u herte te weunen,
daer moet geen ander in;
alleen moet ghy op my steunen, oft ghy en comt niet daer ick bin.



3. „Ick ben de wijnstock wtgesproten," spreect Christus, „verstaet mijn woort; blijft vast in my gesloten,
ghy sult .brengen goede vruchten voort; maer laet ghy u verleyden,
dat ghy menschen troost aensiet,
ghy wort van den wijnstock gescheyden, al >i vruchten sullen doogen niet.'
4. Hebt lief, mijn wtvercoren.
die u ter werelt doen quaet;
die u boosheyt leggen vooren,
bidt daer voor, 't is Christus raet;
want hij heeft selve gesproken aen den cruyce met luyder stem: „och Vader, latet niet zijn gewroken, ick bidde vergevet hen !
5. „En vreest niet al te samen;
mijn woort voor de werelt belijt,
of ic sal u beschamen
voor mijnen Vader gebenedijt;
aldus en wilt niet vreesen,
maer strijt met herten vro;
laet den knecht gelijck den meester wesen,
het belieft den Vader alsoo.
6. „Ick ben een goet herder wt der maten, ic ga mijn schaepkens veur;
ick begeer mijn leven daer voor te laten,
ick ben de rechter deur;
en laet u niet verleyden
van die daer buyten der deuren passeert:
het zijn dieven en moordenaers beyde,"
spreect Christus, so hy ons leert.
7. Niemant en comt tot den Vader dan door den Sone Gods alleen;
hy bidt voor ons allegader,
weest doch met Christo te vreen;
wilt vast op hem betrouwen,
hy is de verworpen steen;
doet ghy t' niet, het sal u berouwen
als ghy van hier sult scheen."



8. I'rince Godt, aensiet ons ellenden, hier in dit aertsche dal.
wilt uwen Geest hier neder senden, die ons vertroosten sal;
so mogen wy u de eere geven al inden hemelschen troon door Christum; hy is ons leven, wy verwachten van hem de croon.
Compt al wt zuyden en wt oosten. B.
Tekst. A. Veelderhande liedekens, Amst. 1599, bl. 43 v°, „na de wijse: De vogelkens in der muyten", hierboven weergegeven. Volgens Dr. F. C. Wieder, De Schrift, liedekens, 's-Grav. 1900, Hegist. nr. 491, is dit lied reeds te vinden in Veelderhande liedekens, 1556.
Het komt ook voor, telkens met dezelfde stemopgave, in Katholieke zangbundels, zooals: Dit is een schoon suycerlijck boecxken (geest, goedk. Antw. 1570), uitg. Amet by Cornelis Claesz., z. j., bl. 36 v°; — Het hof ken der geestelycker liedekens, Loven 1577, bl. 110; — Veelderhande Schrift, leysenen, 't Hantw., z. j ., geest, goedk. 1587, sign. G—5 r°; — Het paradiis der gheest. vreuchden, Antw. 1617, bl. 81. In deze bundels luidt het slot: „dat wy eere moghen bewijsen //Godt en onsen medebroer;/ soo moghen wij mede verrijsen // met Godt en zijne lieve Moer".



Melodie. Souterl. 1570, I's. 44; zie hiervoren I, nr. 98, bl. 412: „Die vogelkens in der rauten*.
Tekst en melodie. B. Ken Duytscli musyck-boeck, Antw. 1572, uitg. XXVI der Vereeniging voor N.-N. mzgsch. 1903, nr. 4, bl. 15, één strophe; de melodie naar de vierstemmige bewerking van Gerardus Turnhout. Bij het meerstemmig lied, waarin de muziek de hoofdrol speelde, werd gewoonlijk slechts de eerste strophe gedrukt. Gerardus Turnhout, geboren o. 1520 te Turnhout, kapelmeester van Philips II, stierf te Madrid in 1580. Wellicht is deze fraaie zang, die, alleen voor den aanvang, aan de oudere zangwijs herinnert, aan dien componist zelf te danken.



703. Mijnen gheest die heefc altoos verlanghen.
1. Mijnen gheest die heeft altoos verlanghen om van dit vlees verlost te zijn;
want my die sonde neemt ghevanghen,
dies lijdt mijn herte een groote pijn.
2. En hoe dat ick altoos moet strijen,
dat weten sy wel diet hebben gheproeft ; ick worde bestormt van alle zijen,
waer door ick dick ben seer bedroeft.
3. Ick heb wel dick eenen goeden wille,
maer het voldoen en vinde ick niet;
daerom moet ick hier af swijghen stille,
want van my selven en mach ick niet.
4. Maer als ick dan (!ods goetheyt aenschouwe, so wort mijnen gheest wederom verweet,
dat ick zijn woort [weer] vast betrouwe, hoe seere my tquaet oock daer af trect.
5. Sijn woort en sal ick nemmermeer laten,
want het geeft my so stereken moet,
dat ick met recht dat vleesch moet haten, al vallet alle sinnen hart en onsoet.
ti. Mocht my Gods goetheyt altijt gheburen, so leefde ick vry sonder verdriet;
verblijden sou ick tot allen uren,
want sonder hem en can ick niet.
7. Maer die dit liedeken eerstmael stelden, sy converteerden in haren sin;
en veel vianden haer daghelix quelden, en <iod seynt haer altoos zijn gratie in.



5, 3. t.: tvleesch. — 5, 4. vallet = valt het. — 7, 2. Zinspeling op de conversio in se ipsum der mystieken (zich in zichzelf keeren). „Dese gherechte mensce, in sinen inkere mach niet ghehindert werden, want hi keert hem in ghebrukelike ende werkelike": Kuusbroec, 6,166 (Verdam, met nog vele andere voorb. uit R., ook voor 't werkw. inkeren). Zie Dr. F. C. Wieder, bl. 74, waar de meening wordt uitgedrukt, dat er continuïteit bestaat tusschen de devoten der XVde eeuw en de Doopsgezinden der XVIde: „De toestand van martelaar zijn, om het geloof gevangen zitten, was in de plaats gekomen van het monnik of non zijn, van het geesteljjke leven."
Tekst. Veelderhande (jheestelickc liedekens [Eniden], 1558, (beschreven door Dr. F. C. Wieder, De Schriftuurlijke liedekens, 's-Grav. 1900, bl. 139, nr. XXXIX), Sign. T v°, „na de wijse: Veriubileert", hierboven weergegeven; — Veelderhande liedekens, Amst. 1599, bl. 213 v", zelfde tekst, „nae de wijse: Verjubileert, ghy Venus jonghen". — „Dit lied is van eene vrouw, die dikwijls tegen de zonde moet strijden, maar die door Gods goedheid weder opgericht wordt* (Dr. F. C. W.). — Het is dezelfde strijd tusschen „tvleesch" en den geest (vgl. hiervoren nr. 701, bl. 2687, str. 4), dien men in de 15^-eeuwsche geestelijke liederen ontmoet. Zoo leest men in Hofkmann v. F.'s Siederl. geistl. Ldr., 1854, nr. 56, bl. 125, str. 3 :
O schalc natuur (tvleesch), ghi wort mi suur altijt in mi te temmen;
en nr. 63, bl. 137, str. 2 en 7:
Xatuurken, du inoetste di liden dijns herten onghevoecli.
Hier bi so mach men merken,
hoe menich edel hertken staet [stout (?)],
dat sijn natuur moet crenken ende smedet daer op dat gout.
Melodie. In het Lb. met emblemata, van c. 1635, Hs. nr. 19544 der K. Brusselsche Bibliotheek, komt, onder nr. 43, een lied voor met aanvangsstrophe:
Verjubileert «, ghy Venus jonghen,
in desen lustelycken tijt,
een vrolijck liedeken wordt u gezongen,
omdat gy Venus kinderen zijt.
Dit lied voert aldaar tot wijsaanduiding: „op de stem van Susanna", stem die slaat op het lied: „Ghy mannen ende vrouwen"; zie hiervoren III, nr. 670, bl. 2571. — «Ghy mannen", enz, werd voorgedragen op de Fransche melodie: „O



nuict, jalouse nuiet', welke ook diende voor liet lied van „Mijn here van Mallegem": zie hiervoren I, bl. 73 vlg., 617 vlg., en III, bl. 1975.
De wijs: „Verjubileert u ghy Venus jonghers', wordt aangehaald in Refereinen ende liedekens van Diversche Khetoricienen. .. ghelesen en ghesonghen binnen Hruessele (26 Juni 1562), Bruessele, Micliiel van Hamont, 15Ö3, bl. 51, voor: „Wilt wt den slape", terwijl „Verjubileert ghy Venus jonghen" nog wordt aangehaald in Y'eelderlianile liedekens, 1599, bl. 282 r°, voor: „O cranckheyt des vleesch, nu wilt u treuren laten'.



704. Hemels Vader ontfermt doch my.
1. Hemels Vader ontfermt doch my; ick ken dat ick een sondaer sy, iek hebbe gedwaelt en gesneeft, na uwen wille niet geleeft;
dies ghy my vaderlyek castijt en toocht dat ghi ghenadich Rijt.
2. lek danck u, Vader, meenichfout, dat ghi my voor u kint noch hout, twelck ick mercke aen dijn castien, dnt al u kindera moet gheschien; anders liepen sy heel verdwaelt,
als een die vanden wege faelt.
3. U castyden is mi seer goet;
ick wilt ontfangen met ootmoet, want ghy geesselt doch alle kint het welcke ghi dwalende vindt, als ghijt wederom wilt ontfaen en niet laten verlooren ghaen.
4. Alst in castien zijn schuit bekendt end hem wederom tot u went,
na uwen vaderlycken aert en hout ghi hem voor gheen bastaert, maer ontfangt hem voor dijn kint Roet; een bruylofts cleet ghi hem aendoet.
5. In u huys ghi hem weder leyt, een maeltijt hebt ghy toe bereyt, daer ghi hem door u soons weldact sijn hongerige siel versaet,
die, als een onbevlecket lam,
de doot hier voor ons sterven (|iiam.
C. Eenen offer heeft hy ghedaen, die eewelyck sal blyven staen,
op dat daer duer worde gespijst die oprechte boete bewijst,
met wille om te doene voort al dat ghebiet dijn lieylich woordt.



7. Op dat ic so worde gesint,
sterct my door uwen aoon bemint, en geeft my, Vader, uwen geest, op dat ick worde onbevreest;
dat hi oock spreke, duer mijn niont, wat u behaecht tot alder stont.
8. Tot prijs ws soons gebenedijt ende tot mijns naesten profijt, tot beschaemtheyt, o Vader God, die met u woordt bedryven spot, dat hy daer duer oock si gesticht die wandelt in dijn clare licht.
9. Vader, ghi hebt al myne schuit vergeven, opdat si vervult
dat uwen mont ghesproken heeft:
dies mijn herte niet meer en beeft: uwen geest versekert mijn sin, dat ick, Vader, u soone bin.
10. Acht ghi my voor u soon bequaem, so ben ick oock u erfgenaem
duer Christum, die mi heeft ghecocht end in u ghenade gebrocht,
duer sijn doot ende dierbaer bloet, waer duer hi my troost gheeft en moet.
11. O goetheyt Gods ongrondelyck, o liefde onverniondelyck,
wie sal Gods barmherticheyt volprysen inder eewicheyt,
die hy ons wt ghenaden schenct; wel hem diet wel te recht bedenct.
Tekst. Veelderhande liedehens, 1558 (1559?) (beschreven door Dr. F. C. Wifdeh. De Schriftuurlijke liedekens, 's-Grav. 1900, bl. 142—4, nr. XLVI) II, bl. 90 v", ,na de wyse: Vader ons in hemelrijck". — Dit lied, waarin de vervaardiger zich vergelijkt bij den Verloren zoon, munt uit door de vrome blijdschap van den dichter, dat hij Gods kind en erfgenaam is (Dr. W.).
Melodie. Twee liederen hebben den als wijs voorgeschreven aanvang en worden aangehaald door Dr. W., t. a. p., Regist. nr. 811: ,Vader ons in hemelrijck // daer ia geen vader u gelijck", en nr. 812, „Vader ons in hemelrijck // dat roept de werelt al ghelijck". Het eerste komt voor o. a. in Veelderhande liedekens, Amst. 1599, bl. 329 v°, het tweede, in Het ticeede liedeboeck, Amst. 1583, bl. 120 r°. Heide hebben tot stemopgave: „na de wijse: alst begint", hebben denzelfden strophenbouw als het bovenstaande lied, en zullen wel navolgingen zijn van Luther's: „Vater unser itn Himmelreich // der du uns alle heissest gleich". De melodie van dezen tekst is o. a. te vinden bij Erk u. Böhme, Deutscher Liederhort, III, nr. 1984, bl. 692, naaide oudst bekende bron: Wolff Köphl's Gesangbuch, Strassburg 1537. Luther schreef voor dezen tekst eene zangwijs, die hij zelf verwierp. Men weet niet, of de bovenstaande melodie ook van hem uitgaat. — J. Zaiin, Die ifelodiett der deutschen evangelische» Kirchenlieder, II (1890), nr. 2561, bl. 141, zelfde melodie, naar Schumann's Gesangb., Leipzig, 1539. Wij geven de zangwijs met de door E. u. B . ook door .1. Z. bijgevoegde kruisen, die wellicht op eene meerstemmige bewerking wijzen, zooals de latere van .1. 8. Bach (1685—1750), in de Joannes-Passion. Deze zangwijs is nog in gebruik bij de Nederlandsche Hervormde Kerk voor het door Dathenus aan Luther ontleende „Gebed des Heeren*. Dathenus' navolging: „Onso Vader in hemelrijck", is thans vervangen door den meer dichterlijken tekst: „<• allerhoogste Majesteit", van de psalmberijming van 1773.



705. Hoe blaeckt mijn herteken, o lieflijc vier.
1. Hoe blueekt mijn herteken, o lieHijc vier; sal ick dit derven lange dragen?
lek en can noch macli noyt sulc dangier, daer sijn gepasseert geheel drye iaren.
Mijn oogen diet sagen, wnt mijns geschiet: voor een cleyn vruecht so menicli verdriet.
2. Sijn godlijck woort diet al geneest, ongevalscht als nardus oft conserven, gaf my confoort; maer tis geweest. Och, .lesus lief. sal ick u nu derven, «o moet iok sterven; hoort wat bediet:
voor een cleyn vruecht so menicli verdriet.



3. Wie soude lyden dit dootwondich grief,
daer elck ure is duy6ent iaren ;
segt my rasch, vrient, hebt ghy my lief?
Aylacen, waer is hy bevaren?
Segt, sonder sparen, dit niet en besiet:
voor een clevn vruecht so menich verdriet.
4. Wie sal u kussen, mijn mondeken root,
mijn handekens reyn om s:\lven poogen,
oft lustich baden inder tranen vloet,
met gulden liayr zijn voeten droogen :
ick en cans gedoogen. tis al om niet:
voor een cleyn vruecht so menich verdriet.
5. Ick en wiste noyt wat liefde was,
dan nu ickt derve en niet mach gehruycken;
die liefde is my recht als ick las:
veel waters en mochte niet in volle cruycken.
Wat sal ick beluycken? Wee die my dus riet!
Voor oen cleyn vruecht so menich verdriet.
6. Nu, .lesus lief, mijns hertsen vruecht,
laet my ghenade van u verwerven ;
ick bid u, troost my doer u duecht,
oft laet die doot mijn herte doer kerven,
oft ick moet sterven, mijn qualen siet:
voor een cleyn vruecht so menich verdriet.
1, 2. vlg. De zin is: Ik kan het niet langer uithouden, het duurt al driejaar: en dat heb ik met mijne oogen moeten zien. — 4, 1—2. Zinspeling op wat Mapdalena gedaan heeft; cf. I,uc. VII, .38, en Joh. XII, 8.
Tekst, feelderlmnde liedekens, 1556 (beschreven door Dr. F. C. Wieder. lte Schriftuurlijke liedekens, 's-Grav. 1900, bl. 135, nr. XXXI). sign. Lij r", „na die wyse: Dat ick om een schoon beeldeken soet". — „Wel een van de allermooiste Hervormde liederen", schrijft Dr. W., t. a. p., bl. 50, „en het zuiverste voorbeeld van een angstige liefdeklacht, naar het schijnt door iemand gemaakt, die reeds drie jaren gevangen zat om het geloof en die zijn wanhoop met zijn vurig verlangen vermengt in een smartelijken kreet van liefde tot Jezus ..."
Het refrein: „Voor een cleyn vruecht", enz. is ontleend aan het wereldlijk lied, hier tot wijsaanduiding aangegeven (zie I, nr. 9", bl. 410 hiervoren), dat tot dit Schriftuurlijk lied heeft aanleiding gegeven. I)e navolging staat echter ver hoven het model.
Melodie. Zie hiervoren, t. a p.



706. Hoe wonderlick sijn de wencken Gods.
1. Hoe wonderlick zijn ilc weroken Gods, onbegrypelick zijn zijn weghen:
hy leyt ter hellen en weder wt, hy can slaen en ghenesen.
2. Seer onbekent is den vernuft der goddelicker saken;
maer inden Heere set u gherust, hy weet so wel te maken.
3. Acnroept den Heere in uwen noot, in hem wilt u begheven;
hy is alleen die daer slaet doot en weder brenghet dieven.
4. Int oordeel en zijt niet ghereet, int doemen en wilt niet raken;
want dat de Heere ghebroken heeft, dat can hy weder maken.
5. Seer dom so is des menschen sin. heel ydel is zijn hantieren;
maer laet den Heere u sorghe zin, hy salt so" wel regieren.
0. Betrout den Heere al datter leeft, neemt hope tot eender erven ;
want so seer als hy gheslaghen heeft, so can hy weder sal ven.
7. Ghelooft dat daer gheschreven is. verstaghet tuwer leere:
dat by den mensehe onmogheliek is. is tnoghelick by den Heere.
8. Het was een vrouken van wesen slecht, die Heere was haer verbeyden;
alleen aen hem houdt sy haer recht, daer en wiltse oock niet af scheyden.
2, 2. t.: godlicker. — 5, 3. zin = zijn.
Tekst. Veelderhnnde gheestelicke liedekens, 1558(beschreven door Dr.F.C. Wieder, lle Schriftuurlijke liedekens, 's-Grav. 1900, bl. 139, nr. XXXIX), sign. M iv r", „na de wijse: Een ridder en een meysken ionck"; hierboven weergegeven; - Veelderh. liedekens, Amst. 1599, bl. 125 v", zelfde wijsaanduiding. „Dit lied drukt op schoone wijze het onbezorgd vertrouwen in God uit, zonder dat het verstand er zich rekenschap van geeft" (Dr. F. C. W.). Zie mede Ik Schrift, liedekens, Regist., nr. 324 en bl. 62.
Melodie. Zie het lied; „Ken ridder onde een nievsken ionck", I. nr. 25, bl. 156, hiervoren.
170



707. Blaest de trompetten in Syon reyn.
1. Illaest do trompetten in Syon reyn, gliy Ciodes wtvercoren,
ontspringt den slaep groot ende cleyn, gliy kinderkens nieu herboren;
de princen vraecht,
de vorsten daeeht,
wilt al het volck vergaren;
maent nn ten strijde ionck en oudt,
arm en rijcke, cloeck en stoudt;
wilt hier in niemant sparen.
2. Steect op een teecken in Syons stadt, laet de banieren waeyen,
verheft de vervallen standaerden pladt, doetse op de hoochten laeven,
op dat elck knecht
in zijn ghevecht ghemoet sou moghen werden;
weest neerstich en cloeck in dijn labeur, segt, dat sy ghehoopt, tot sconincx tsamen naer Syon terden. faveur,
8. Vertroct wt Babel, o volcken al, coemt Syon helpen bouwen; o kinders, verlaet dien ouden wal, wilt Syons berch aenschouwen;
coemt Wil gherust met cloecken lust,
men salder wel betalen:
haer coninck is rijcke en wel ghestelt. haer hnysen die zijn vol goet en ghelt, niet een en salder falen.



4. Coemt herwaerts, o kinderkens vigoreus, en vreest voor glieen glierucliten; Jen coninck is Christus victorieus, die nu zijn cracht laet luchten; coemt al ghelijck,
coemt, siet zijn rijck,
noyt schoonder stadt op eerde:
sy is ghebout hooch inde lucht, sy vreest tempeest noch oock gherucht, sy is van hoogher weerde.
De stadt is gheboudt van louter goudt, ghelijck den glaze schoone;
haer verciersel lustich die haer aenhaer maecksel seer vdoone; schoudt, haer peerlen fijn,
die daer in zijn,
sijn van tijnen corale; (groot,
haer straten die raeyen van claerheyt haer gheboutte gaet boven den goude en boven den cristale. root
t). Haer claerheyt blinct als reyn cristael, seer lustich om taensiene,
haer mucren die zijn seer triumphael, weerdich 0111 te bediene;
daer vloeyt certeyn slevens fonteyn seer schoon aen allen zijden;
haer poorten die staen altijt ontdaen, door welcke de wtvercoornen gaen die Christum recht belijden.
7. Hoort, ghy die Syon noyt hebt ghesien, wilt tsamen opwaert trecken;
daer sal sulcke een triumphe gheschien als noyt in gheender plecken;
daer sal de bruyt voort comen wt,
verchiert met reynder cleeren,
en sal den coninck in zijn gheinoet comen met al haer maechdekens soet, om hem daer te vereeren.
8. Daer sullen sy met grooter cracht Habels ghewelt verstooren;
haer dienaers die sullen dach en nacht de bazuynen laten hooren ;
hier om vergnert en wort ghepaert;
coemt, wilt ons dienstich wesen,
rust u ten strijde naer sconincx bevel; al die gheheyscht zijn, die comen snel naer Syons stadt ghepresen.
9. Grijpt spiesse en sweert, tis meer dan den coninck is te lande; tijt, bereyt de gheschutten tot desen strijt, en vreest noch druck noch schande; doet, op dit pas,
de schutters ras
schieten met een corage; (werek, beclimt haer mueren, beloopt haer belegt haer poorten, weest manlick slecht haer als een boscage. sterek,
10. Sy moet vervallen, den dach is by, haer eynde is ghecomen;
so sy ghedaen heeft Gods kinders vry, so salinen haer verdomen;
elck ionne haer scha,
sonder ghena,
tis so sconincx begheeren: (aen brant, cloecksinnich als kinders, steect haer maect van haer cirage een ledich lant, wilt haer tot niet verteeren.
11. Prince, ghy Godes kinderen, hoort, die hier toe zijt gheropen: (woort, weest cloeck ten strijde, neerstich int coemt vry, de stadt staet open;
in Christo wast,
in God vervast,
van dwoort wilt altijt spreken, op dat ghy Habel moecht wederstaen en also een eyndo van haerontfaen; want trecht is so ghestreken.
Vreest den Heere.



1, 3. t.: en cleyn. — 5, 1 vlg. Vgl. hiervoren III, nr. 087, bl. 2642: „Hierusalem ghy schoono stat". — 6, 4. om te bedicne = om krijgsdienst op te verrichten, te verdedigen; vgl. It'db. der Ndl. trial, II, kol. 1186.
Tekst. Veelderhande gheeslelicke liedeheng, 1558 i beschreven door Dr. F. C. Wieder. De Schriftuurlijke liedehens, 's-Grav. 1900, bl. 139, nr. XXXIX), sign. C vi r", „op de wijse: Mijns herten sin is der ioncheyt vol". Dr. NV', bl. 60, noemt liet: „een stout stuk allegorie, waar Zion de stad is die door het vijandige Babel belegerd wordt. Allen worden opgeroepen naar Zion te trekken om Babel te bestrijden, en. na Kabel van Zions muren teruggedreven te hebben, liabels stad zelf aan te vallen en hare muren met den grond gelijk te maken. l)eze voorstelling", zegt de schrijver, , zou ons doen denken aan de Wederdoopers, maar toch te onrechte, want de dichter is een Sacramentist, die omstreeks 1550 zijn liederen maakte". Zie nog Dr. W.. Jteijist. nr. 83, en bl. 7, 24, 77.
Melodie. De aangeduide wijs: «Mijns herten sin", enz. bleef ons onbekend. Het lied heeft denzelfden strophenbouw als: „Een goet nyeu liet heb ick gedicht" (zie hiervoren I, nr. 99, bl. 415) en kan dus op de fraaie, opgewekte, uitnemend passende melodie van Ps. 17, SoiUerlieiehens, 1540, gebracht worden.



708. Nu heffen wy een nieuw liet aen.
1. Nu heften wy een nieuw liet aen, van den Antechrist willen wijt bestaen; God wil hem openbaren ende met den gheest zijns monts verdat wil ick u verclaren. slaen,
'2. Opt rechte Duyts is synen naeni, die altijt sal teghen Christum staen met leeren ende met wercken; dit heeft die Paus so langhe ghedaen, dat machmen nu wel merckon.
8. Christus ghinck preken alle d.ighen, hy en reet op rossen noch op waghen; die Paus heeft so heylighe voeten, die aerde is hem niet weerdich te
draghen,
alle keysers zijn voeten kussen moeten.
4. Christus die leefde in groot verdriet, also veel eyghens en hadde hy niet
daer hy zijn hooft op rusten mochte; Sint Peter hy selfs visschen liiet, als hy de zijnspenninek broehte.
5. Hier teghen is de Paus so rijck,
ter weerelt vintmen niet zijns gelijck van steden ende van sloten :
die heeft hy ghekreghen met practjjck ; dat heeft God nu eens verdroten.
6. Nu siet aen Christus, die Gods soon. hy heeft ghedraghen een doorne kroon ; men mocht niet bv hem gheraken. want op den berch is hy ghevloen als men hem koninck wilde maken.
7. Hem selven heeft die Paus ghestelt boven alle koninghen met ghewelt ; hy draecht dry croonen van goude, veel kersten bloets stort hy int velt; dit moetmen voor heylichevt houden.



8. Sijn leer ghelt meer dan Gods gebot, niet Christus woort houdt hy zijn spot, sijn doen is niet dan lieghen;
sijn iongeren gaen gheschoren ghelijck eenen sot, om den armen te bedrieghen.
!>. Christus die heeft den doot ghe-
smaeckt; hier wt heeft de l'aus een kraem
ghemaeckt en aflaets brieven gheschreven, op datter niemant aen en raeckt. hy moeter veel ghelts om gheven.
10. Van die misse maeckt hy een offerant daer ons salicheyt aen hangt,
is dat niet seer gheloghen,
die men noch alleen door Christum ontfanct; dus heeft hy ons bedroghen.
11. Christus waer noch vermaledijt, hadden hem die missen niet bevrijdt; als sy haer canon lesen,
so bidden sy God den vader altijt synen soon ghenadich te wesen.
12. Hier wt heeft hy gemaect dat
vaghevier; daerin maect hy de sielen puer, als men hem ghelt wil toe dregen; dus heeft hy de heelo werelt schier met valscheyt in gekreghen.
13. Ja, Christum heeft hy nu vast gheleyt in yseren sloten, so men seyt;
als men hem ghelt geeft met lioopen. moet Christus altijt zijn bereyt de sielen te laten loopen.
14. Hy seyt: „God heeft ghemaect die
oore biecht," daer hy doch valschelick aen lieclit: hy heeftse self ghevonden ; (driecht, want hy die menschen daer door been om dat ghelt vergheeft haersonden.
15. Sijn boosheyt heeft hy hier door
gewrocht, en menighe vrouwe ter schanden
gebrocht, want sy klaghen haer gebreken: „och dochter, ick heb my also bedocht, ick moet u alleen wat spreken."
16. Deze sonden acht de Paus so slecht, daerom verbiet hy zijn geschoren
decht;
dit is de mensche der sonden,
daer Sint 1'auwels af heelt ghesecht; dat wort nu wel bevonden.
17. Dit is den rechten Ante kerst,
die sweet en bloet den armen wt perst met bannen en met iaghen;
nu is hy ghevallen dat hy berst. God en wil hem niet langher
verdraghen.
18. Ick bid u, Vader gliebenedijt, dat ghy hem doch ghenadich zijt en wilt hem gracie gheven,
op dat hy zijn sonden eens belijt. en eeuwich met u mach leven.
19. Die dit liedeken wt liet gaen, met lijden was zijn herte bevaen; bidt voor hem al ghelijcke,
dat hy op Gods woordt mach blijven en daer af niet en wijcke. staen.
2, 1. Dr. v. Vl. en J. H. v. L.: „Een oprecht guyt is sijnen naem", eene verbasterde lezing. — 12, 1. hy = de Paus. — 16, 1. slecht — onbeduidend, gering.
16, 2. decht = d' echt, het huwelijk. — 16, 3. dit is de meeste (?).



Tekst. Veelderhande glieestelicke liedehens, 1558 (zie Dr. P. C. Wieder, Le Schriftuurlijke liedekens, bl. 139 nr. XXXIX), Sign. T vu5, ,na de wijse: Trect aen mijn vrome lantsknecht". — „Dit lied is er een, in den trant van Luther over den Paus. Met liet oog op de wijsaangift en het laatste couplet, houd ik het voor oorspronkelijk Nederlandsch; men zou anders geneigd zijn cr de hand van een onmiddellijk navolger van Luther in te zien" (Dr. F. C. W.). Zie mede De Schrift, liedekens, Kegist. nr. 584, en hl. 80. — Dr. J. vax Vloten, Nederlandsche geschiedzangen, 1852, II, bl. 31, zonder wijsaanduiding, en H. J. van Lummel, Nieuw Geuzenlied-boek, bl. 96, „op de wyse: Te Mey als alle do voghelkens singen". deelen eeno variante van bovenstaanden tekst mede.
Melodie. Dit lied is gedicht in de oude vijfregelige Lindensohmidstrophe, waarvan de melodie ons is bijgebleven in Ps. 45 Souterliedekens; zie hiervoren III, nr. t>99, hl. 2084: „God is ons toevlucht in den noot". Denzelfden strophenbouw vindt men in het lied: „Wie was die ghene die die looverkens brac" (Van den storm van Munster), zie hiervoren II, nr. 424, bl. 1583, waarin het derde vers van de eerste strophe: „Het wil hem openbaren", nagenoeg het derde vers van de eerste strophe van bovenstaanden tekst teruggeeft. Misschien hebben wij aldus in Ps. 83, Souterliedekens, die diende voor het lied: „Wie was die ghene", enz., ook de zangwijs aangeduid door do Veelderh. geest, liedekens van 1558, te meer daar deze ook bij een landsknechtenlied behoort.
Voor de wijs: „Te Mey", enz., zie hiervoren II, nr. 287, bl. 1024, eerste melodie.



709. Het blijct nu alle dagen.
Het blijct nu alle dagen,
dat de werelt is heel verkeert; want men can niet verdragen die God hier singt oft eert,
alst blijct aen de ghevangen, die leggen al op de poort en na haer God verlangen; die sijn daer niet gehoort.
Esaias heeft recht doen leeren van deser nacye fijn,
die tgoet int quaet verkeeren, en het goet quaet hetende sijn; het licht heet d uysternisse, en de duysternisse heet licht. Gods gracy moet ghy missen, wort ghy niet anders gesticht.
3. Dat wy daer nu toe lagen om dieft of moordery,
men soud ons wel verdragen en seggen: nu singt toch vry; men soud oock niet verbieden om voor de poort te staen, alsmen nu siet geschieden: men moet ons niet spreken aen.
4. Hoort menschen allegader, hoe sijt ghy dus verblint?
Hebt ghy God tot oen Vader? U eens toch wel besint;
als ghy hebt op gehangen een haen oft anders yet,
om die te winnen met sangen, daer loopt elck lieen niet vliet.



5. O straten ende stegen die wort dat cont gedaen;
merct. of het is te degen dat ghy alsulcs voorstaen; daermen boosheyt hantieren, dat laet ghy ongestraft,
sulc drincken en hoerieren als daer geschiet met craft.
(5. Ghy moechtet doch niet seggen, met de waerheyt dit aenhoort, als wat ghy ons opleggen, dat wy doen tegen Gods woort; ons singen ende roepen is tcch altijt van God;
op hem ist dat wy hoepen: dus worden wy bespot.
7. Het is seer te beclagen,
dat ghy dus sijt verdwaelt, en na God niet en vragen
oft wat de schriftuer verhaelt; dat ghy niet weet te scheyden Christum van Belial,
en laten u verleyden van lfabels priesters al.
8. Sijt ghy de Christen gemeente daer voor ghy u gheeft wt? Vleesch, been van sijn gebeente, als gy roept overluyt?
Geen vlecke noclite rempel wort daer gevonden in,
sulck een is Godes tempel,
daer wil hv woonachtich sijn.
9. Meent ghy dat Christus wil woonen onder alsulcken gebroet? Ghi muecht u niet verschonen daermen sulcke gruwelen doet;
recht tegenst Christus leeren hout ghy u insettingen al,
ghi soect ons te verkeeren met u luegens sonder getal.
10. Ghy gaet hem dagelycs bespotten met cenen dooren cleet;
u goden eten de motten.
denct eens oft hijt niet weet;
want ghi anders leeren oft leven als Christus heeft gedaen.
ghy soect tl selfs te verheven, en Christus moet achter staen.
11. O God, wilt haer verlichten met uwen heyligen geest,
in uwe waerheyt stichten die minste met de meest;
och willet haer vergeven,
sy weten niet wat sy doen; wi biddent al sonder sneven door uwen beminden soen.
12. Och broeders, wilt ons gedencken altijt in u gebet,
dat si ons niet en crencken die staen na ons belet;
wy groeten u met sangen, wy gevangen int gemeyn; wy hebben seer groot verlangen om te sijn in shemels pleyn.
5, 4. t.: alsult; — voorstaen, 2<l0 pers. nieerv.; cf. 6, 3. opleggen en 10, 5. leeren en leven. — 10, 1—4. Er was in den uiterlijken eeredienst iets, wat den Hervormden zeer veel aanstoot gaf: de dienst der beelden (Dr. Wieder, t. hierna a. p„ bl. 82 3).
Tekst. I 'eelderhande Uedekens, 1559 (?) (beschreven door Dr. F. C. Wieder, De Schrift, liedekens, 's Grav. 1900, nr. XLVI, bl. 142) II, bl. 7 r", „na de wyse: Waect op, ghy Christen alle, waect op met grooten [vlijt]". „Dit lied van



gevangenen, ongetwijfeld door lien aan de broeders gezonden, heeft om hetgeen gezegd wordt over den aard van hun opsluiting en over het prijs zingen om een .liaan", ook historische beteekonis" (l)r. F. C. W.ï. Zie nog Ik Schrift, liedekens, J{pijist. nr. 302, en bl. 82—3.
Vgl. het fraaie lied: „Met bangicheden groot" (De gevangen Rederykers te Lier), uit het laatste vierde der XVIde eeuw, uitgegeven door Willems, Oude VI. Idr., 1848, nr. 38, bl. 85, naar het Hs. van liarth. Boeckx, nr. 14275 der K. Brusselsche Bibl. In de vierde strophe worden dezelfde klachten gehoord, die men in de derde strophe van bovenstaanden tekst verneemt:
Men hout alsoo geen wacht op moorders ofte dieven,
als men doet, dacli en nacht,
op ons, naer tspaens believen, enz.
Over I!. lioeckx, zie hiervoren I, bl. 553 en 766, en II, bl. 1742.
Melodie. Zie hiervoren II, nr. 432 bl. 1G15, het lied: ,Als men schreef duysent vijfhondert" (Dood van Egmont en Hoorn i. ■— De bovenstaande zangwijs ons medegedeeld door I)r. F. C. Wieder, naar het door hem beschreven werk: De C l. 1'nalmen Davids, enz., Hamborg 1652 (De Schriftuurlijke liedekens, bl. 175, nr. CXXXIV), stemt overeen met de Duitsche variante herdrukt door Ekk u. Büiimk. Deulscher Liederhort, II, nr. 187, bl. 97, naar Eleii, Canlica na cru, 1588.



710. Verhoort mijn bitter claghen.
1. Verhoort mijn bittor claghen, o minnelijcke Vader goet,
mijn cranchevt wilt helpen draghen, strijt voor my, so crijch ic moet; want vleyscli en bloetcostmy die strijt al om u rijck te behouden,
dat ghy my wt genay schenekendezijt.
I)e werelt met haer regenten, raetsheeren en vorsten me,
hebben geslagen haer tenten om mijn siel brengen in groot onvre;
mer (iod, die heeft my by gestaen, verhoort mijn weenen en kermen, en liy is my niet afgegaen.
3. Te recht heeft Christus gesproocken : „trijck der hemelen lijdt gewelt;" ick hoor die weirelt tvier opstoocken, dagelijcx eoemtse strijden int velt om moorden en branden, mijns
maken een ent; och sy slaet niet plompe sweerden, sy raect haer selven, want sy is blent.



4. Dan coemtso tot my keren met smeeckende woorden aon: ,ghy muecht Christum niet tenteren en blijven op u selven staen." Ick soud wel afgaen met de mont, en spreecken so sy willen hooren, en behouden God in slierten grondt.
9. Des nachts, al voor den dage, was den geest so deerlijc ontstelt; den geest quanit noch eens wagen, mijn harnas wasser doen afgevelt; als een verrader speelt hy sijn spel. Och met tranen moest icket beclagen, helpt my, o Heere, wt desen gequel.
5. De doot blijft niet verborgen :
o die tooclit my so bitteren dranck; sy coemt noch strijden alle morgen en sy maect mijn vleysche so cranck, denckende: och ic moeter aen,
ic en cans niet ontlopen; (staen. den geest hout mi in bedwanc vast
6. De Satan, boos van gronde,
coemt ooc al grimmende int spel, seer subtijl met losen vonde, verandert hem als slichs engel
om myn siel brengen in groot onvree; maer die Heer laet my beproeven gelijck hy Job zijnen knecht dee.
7. Dan comt hy my tenteren
met mijn wijf en kinderkens soet; sonitijts werpt hy my ter neren by na geheel onder de voet,
dat my weer oprechten moet do Heer en wapent mi met tharnas van
weerden,
daer den Satan moet afnemen keer.
8. Maer als hijt wert geware
dat ick seer vroom was gestelt, van veer ginc hy hem openbaren: seer haest sloech hi zijn scansen int velt en scoot zijn geschut met grooter cracht;
maer mijn vleesch, in mijnen slape, heeft hy gequelt al in der nacht.
10. De hel quam my doen noch storen, dat vreselijck gruwelijck dal,
de putier danste ïny noch eens voren en quam my aen met veel schriften al: „wat sit ghy hier siende in sterren en maen? Staet ghi int boec des levens
gescreven ?
hoe ghy leeft, worter wel wt gedaen.'
11. Doot, duyvel ende helle,
o vreeselijcke wereltsche strijt, hoe coemdy mijn siele quellen om int eewich verdriet brengen subijt, daermen nemmermeer sal wesen bly, dan huyleti ende bitter clagen ; och, datmen niet geboren en sy!
12. Och, genadige Heer verheven,
helpt my doch wt desen gequel. sonder u moet iet velt opgeven. Satan levert my duysent spel;
int midden der booser vyanden ie stae:
och leyt ghy my in slape,
helpt my doch, Heer, oft ick vergae.
13. De Heer, door zijn genaden,
seer haest quam hy my ter baen, en verdreef allo die quaden welcke tegen my wouden staen; om strijden heb ic nu wel een leer: waer ick door de enge poorte, o mijn leven geerde ic niet meer.



■
14. Ick danck u, God en Heere, van uwer genadicheyt,
dat ghy my proeft tallen keere hier op deser werelt breyt:
want self hebt ghijt al voorgetreen; helpt doch u volc wtet benauwen, die werelt roert haer in alle steen.
15. Oorlof aen broeders gemeene en susters, en vergeet dit niet:
laet u van vreese niet vercleenen, dats een geschut dat Sathan schiet; aenroept den Heer in al u lijen; och al schijnt hy somtijts in slape. hy verlaet de zijn tot geenen tijen.
1, 5. t.: di strijt. — 1, 6. al bijgev. — 6, 4. slich.1 eni/el = engel des lichts. Satan, woordspelling met Lucifer, 2 ad Corinthios, 11, 14. — 10, 3. putier — ganto (Kiliaax).
Tekst. Vtdderhande liedekens, 1569, bl. 220 r", (beschreven door Dr. F. C. Wiedek, De Schriftuurlijke litdekens, 's-Grav. 1900, bl. 157, nr. LXXVII), „na de wijse: Van den Keyser Maximiliaen", ofte: ,Hoort ghy inensclien opter aerden'. — Dit lied behelst de aanvechtingen van een gevangene tegen zijne standvastigheid : zijne vrees voor het lijden, zijne liefde voor vrouw en kind en de overweging, dat, als God hem uitverkoren heeft, hij doen kan wat hij wil. Wij hooren altijd van de standvastigheid der martelaren: het is van belang te weten, ten koste van welken strijd zij die standvastigheid hebben veroverd Dr. F. C. W.).
Melodie. Zie het lied: „Met luste willen wi singhen", II, nr. 415, bl. 1549, hiervoren.



711. Broeders en weest niet verbolghen.
1. Hroeders, en weest niet verbolghen, die nu gheroepen sijt
om Christus na te volghen;
verblijt u in deser tijt en wilt u cruyce blijdelijck ontfaen om den Heere nae te treden;
hy is selfs voor ghegaen.
2. Het is nu inden tijden,
die schriftuere bewijset claer, wie Christum wilt belijden, hem volcht een cruyce naer,
gelijck aen Isebrant is gheschiet: hy stond vast op den Heere, die wecrelt en vermocht hem niet.
3. Isebrant mocht hy wel heeten.
want het was sinen rechten naem: waerom, dat suldy weeten:
Godt den Heere was hy bequaem, is cout was hy in afgoderij:
maer hij brandc in Gods liefde, die wereken ghetuyehden dat vrij.
4. Hadde hy die weerelt ghedient,
soo hadde hem die weerelt gheloont: hy was die armer lieden vrient,
dies is hy by God ghecroont; hy spijsdese lichamelijck, soot behoort, en trooste altoos den crancken al met dat godljjck woort.



5. Den 1'aus en dedc hy gheen profijt met preken, dus wast hem verboden; vanden schriftgeleerden wirt hij benijt, sy sochten raet om hem te dooden; als I'aulus heeft in veel brieven
geschreven ende die ghenieynte haer salicheyt daer door te kennen ghegheven.
tl. Die glieschoren hebben vercreghen mandamenten, voor haer ghelt,
wten hove van skeysers weghen, en bedreven groot ghewelt;
sy hielen raet met grooten hoopen, hoe zijt onnoosel schaepken sijn vel af souden stroopen.
7. Den sestienden dach in Meerte so wert Isebrant ghevaen;
na der schrift gheleerden begheerte, moeste hy ten steen waert gaen, waerdoor die ghenieynte seer was
beruert;
des anderen daechs, by nachte,
wert hy na Vilvoorden ghevuert.
8. Van Antwerpen werdt noch een geal op dat selve casteel; bracht hy was ghevaen inder nacht.
het cruyce was hem oock ten deel; by name soo hiot hy Christiaen. Christum is hy by gheblcven,
inder noot niet af ghegaen.
9. Van Loeven cpiamen schriftgheleerden daer dees twee ghevanghen saten, en wilden wel dat si haer keerden om Gods woorden af te laten;
maer si zijn daer vastelijck by ghealsoo ghy noch sult hooren, bleven, want het coste haer beyde tleven.
10. In Julio den seventhiensten dach wert haer vonnisse af ghelesen; binnen Vilvoorden, soomen sach. werden si ter brande verwesen; als si dit hoorden bey ghelijcke, vijlen si op haer knien,
danckten (iod van hemelrijcke.
11. Na dat si tvonnis hadden ontfaen, hebben si thien daghen gheleeft; wat die schriftgheleerden hebben
ghedaen, haer werck ghetuyghenis gheeft; Isebrants hantschrift hebben si bedat si daer mede deden, gheert; wert noch hier na vercleert.
12. Dus waren si te Brussel ghebracht, elck op eenen waghen;
soo si met haer hebben gewracht, mochten si wel beclaghen: den onnooselen daer een vier bereyt en haer, ghelijck slachschapen,
alle bev ter doot gheleyt.
13. Sy en mochten spreken niet een woort; soo werden si ter doot ghestout. seer deerlijck zijn si versmoort, verdruct al onder thout,
verbrant tot polver in heelen gloet; ons Heere wilt haer vergeven
die sulcke iustitie doet.
11. Wat si nietten huntteecken bedreven, dat moecht ghy nu verstaen:
daer voor hebben si gheschreven, dat liijt al was of ghegaen: sy beloghen hem seere, ten was
soo niet; hadden si dwoort willen versaken, sy en waren niet gestorven, siet.



15. Dit hebben si doen wtlesen in Hollant, in lirabant me; ten wert haer niet seer gepresen tlie sulcken werck oyt ghedee; dit hadden die schriftgeleerden
bevolen,
ghelijc si den wachters deden seggen, dat (Yistus was gestolen.
IC. Int jaer van vier en dertich is dit te Hruessel gheschiet;
bidt, voor die daer zijn cleynhertich, datse God en wil verlaten niet, maer zijn gratie geven telcken
termijn;
dat si volstandich moeten blijven, die noch niet ghestorven en sijn.
termijn ;
3, 5. is coul = ijskoud. — 9, 2. t.: twee ghevaen. — 11, 6. wat si. (?)
Tekst. J 'eelderhande liedekens, 1550, (beschreven door Pr. F. C. Wieder, !><• Schriftuurlijke liedekens, 's-Grav. 1900, hl. 135, nr. XXXI), sign. C vu v", „nae die wijse: Van liefde coemt groot lijden". Dit lied behoort tot de .Offerliederen", waarover Dr. \V., t. a. p., bl. 92 vlg., daar men o. a. leest: „In .Broeders en weest niet verbolghen* (1534) wordt verteld, dat de „Schriftgeleerden" het handschrift van een der gevonnisten verlangden; en toen hebben zij, zegt de dichter, daarboven geplaatst een herroeping en die verspreid onder het volk: evenzoo lieten de Schriftgeleerden door de wachters zeggen, dat Christus was gestolen. In aanmerking genomen, dat die herroeping afgelezen was „In Hollant, in Brabant me", had de dichter den schijn tegen zich met zijn verklaring en daarom denkt hij aan een dergelijk bedrog bij Christus' opstanding." Zie nog l)e Schrift, liedehens, Rerjist. nr. 105 en bl. 103, 110, 112, 114.
Melodie. Zie I, nr. 44 B, bl. '.'44 hiervoren.
Een ander offerlied: „Alsmen schreeft duyst vijfhondert // en daer toe noch vijftich iaer, na de wijse: Vant liet van die Coninc van Denemerck. O rat van avonturen" (zie II, nr. 421, bl. 1509 hiervoren), vindt men herdrukt bij Wackehnagei., Lieder der niederl. Hefarm., 1S07, nr. 55, bl. 126, naar Veelderhuude liedekens, 1569, bl. 40. Het wordt besproken door Dr. F. C. Wikiiek, t. a. p., bl. 99, die het „een model van een offerlied" noemt.



712. Wt den Oosten schijnt ons den dageraet.
1. Wt den Oosten schijnt ons den dageraet,
so die morgensterre vercondighen ghaet;
siet, die sonne staet elaer int schynen:
die maen, dat oude schijnlicht vergaet,
daer den wilden dieren dat leven by staet;
die wolven moeten van 't licht verdwynen.
die do schaepkens willen verslynen.
171



2. Der wl den naclitegael veel laghen leydt,
sijn tonghe is tot den lof Godts bereydt,
hy singht boven alle voghelen daer;
die nachtegael kloeck, hoort dat bescheydt,
als die wysen, dat sehoone licht verbeydt;
vermaert is hy boven alle voghelen schaer,
onder den doornen woont hy voorwaer.
3. Wat toeft ghy, o wachter, blaest uwen hoorn,
soo mach der sayer gacn saeven sijn koorn;
t'is meer dan tijt dat die volcken ontwaecken,
spant in den esel, roept van den toorn,
plant die lelie, hout af den doorn,
treckt die lammeren al wt der leuwen kaecken;
hoort toe, ghy herders, wilt dit nu smaecken.
4. Drijft aen die beesten int blacke velt,
mit bloemen unde bladeren seer lustich gliestelt,
soo moghen die koeyen melck gheven;
siet hoe die bie al vanden honich swelt,
manghelt u broot voor vleysch sonder geit,
ghy rijcken, deylt u goet uit sonder sneven,
so moghen die armen blvdelijck leven.
5. («hy princen des volcks, bewaerders van 't lant,
mit bussen unde bogen, teghen den malen viant;
u sweerden wet seer fijn van stalen,
ghy krijchsluyden, ten oorden met grooten verstant,
te dooden den viant die daer sticht moort linde brant;
stereken haer handt mit schoonder talen,
unde konnen 't mit tonghen al behalen.
5, 3—4. m meerden net ten oorden = wet uwe zwaarden tot punten. — 5, 6—7. stereken: lees si dereken. De zin is: in plaats van de overwinning te behalen met hun zwaard, willen zij die bekomen met hunne tong.
Tekst en melodie. D|avid| J|orisz], Ken geestelijk liedt-boeexken., z. j. noch n. van den drukker, bl. 746. Over dit lb.. verschenen op het laatst der XVIde eeuw, zie Dr. F. Wieder, De Schriftuurlijke liedekens, bl. 165. Dit lied met den naam van MichaKl Ianssex, is gedagteekend 1532. — ,Het is misschien uit den kring van I). .1. of waarschijnlijk van een der eerste Sacramentisten. Het merkwaardige van dit lied, behalve den inhoud, is de stijl. Het schijnt geschreven in een nieuwen stijl,



die nog worstelt 0111 tot regelmaat te komen en die daardoor iets primitiefs heeft. Daardoor treedt de gedachte zelf meer naakt te voorschijn (Dr. V. C. Wieder). Zie mede De Schriftuurlijke lied ekens, bl. 60, waar het lied wordt aangehaald onder de weinige liederen, waarin over de Hervorming in haar geheel wordt gehandeld; waar deze wordt voorgesteld als de aanbrekende dag. Wij geven de melodie in de oorspronkelijke notatie terug en trachten de woorden op hunne plaats onder de noten te brengen.



713. Myn ooren hebben van boven ghehoort.
Myn ooren hebben van boven ghehoort, mijn oogtien hebben van verren int wout die onnooselheyt (verstoet dat woort)
in dio schapen Christi snellijck beschout, die al hupplende komen slecht,
enckel oprecht;
sonder schalckheyt sy simpel sijn als dtiyfkens, sonder rimpel fijn, one schaemt of eenich gheveynsden gheest, als Adam linde Eva eerst waren, leest.



m
Tekst. D[avid] J[(ikisz], Ken gecstelijck liedt-boecxken., z. p. noch n. van drukker, bl. 7ln, „op die wyse: Een vasten 13urch is onser Godt / etc. of: Die Heere is Coninck in Israël, etc.". Onderaan leest men: „In Decemb. anno 1536. Finis". Zie bij Dr. F. C. Wieder, De Schriftuurlijke liedekens, 's-Grav. 1900, bl. 166, nr. CIII, de beschrijving van deze uitgave en, bl. 165, nr. CII, die van een voorgaanden druk, beide dagteekenend uit het laatst der XVIde eeuw. — „Dit lied is een curiosum, door den dichter gemaakt in een visioen, en als zoodanig waarschijnlijk wel eenig in de lied-litteratuur"... „kam ihm" (d. i. aan David Joris') zoo leest men in Daiid Joris sonderbare Lebens-besclireibung aus einetn ilanu.icripto, te vinden bij G. Aiinold, Unpartlieyische Kitchen- und Ketzer-Historien, Schaffh. 1740, bl. 1323, „ein gesicht liedsweise vor, welches er mit geschwinder hand schnell hinten einander schrieb, auf die melodie: Ein feste liurg ist unser Gott, also lautende: Meine ohren haben ... als Adam und Eva erst waren. Lest." — Vgl. F. Niphold, David Joris von Delft in: Xeitschr. f. d. hint. Theo}., I (1863), bl. 70 (Dr. F. C. Wiedek).
Melodie. David Joiusz, t. a. p., bl. 58i, voor zijn hierboven als stem opgegeven lied: „Die Heer is coninck", enz.
De zangwijs van Luthers lied wordt voor de eerste maal gevonden met de vierstemmige bewerking van Johakn Waltiieu (1496—1570) in een Hs. van 1530, zoo niet van 1529. Kol. 8 van zijne inleiding tot de partituur-uitgaaf van Walther's Wittembergisch geistlicli Gesangbuch ion 1521 (VII. Hand der 1'ublikation ... der Gesellschaft für Musikforschung, Berlin 1878), wijst Otto Kade op een passage van den Bassus, van een daar voorkomend Latijnsch lied :
en gaat van daar uit om Walther als den componist van „Ein feste Burg" aan te zien. Anderen blijven de zangwijs aan Luther toeschrijven (zie onze verhandeling: De. melodie tan het Nederl. lied, 's-Grav. 1902, bl. 153 vlg.), waar wij, naar G. Paris en A. Gevaert, Chansons du XV' siècle, Paris 1905, nr. 14, een aanverwanten 15de-eouwschen vorm vermelden :
In de studie gewijd door Prof. Dr. Friedrich Zelle aan: Kin feste Burg ist unser Gott (Wissenschaftlicbe Heilage zuin Jahresboricbt der zehnton Realschule,



Hölieren Biirgersehule, zu lierlin) lierlin 1895, vindt men een dertiental lezingen van de melodie.
Zooals de rustteekens en de syncopen het bewijzen, is de bovenstaande lezing aan eene meerstemmige bewerking ontleend.
De beide liederen door D. J. op de melodie van Luthers lied gedicht, verschillen, wat het metrum betreft, met elkander en ook met Luther's tekst.
Ook in Fhuytiers' Ecclesiasticus, Antw. 1565, bl. 135, doet zich van de Duitsche melodie eene lezing voor met het opschrift: „Een vasten burch is etc.*, voor het lied: „lek sie dat een godvruchticli man". In zijne uitgave van Fruytiers' werk, Amst. 1898, teekent D. F. Scheurleer, bl. L, aan: „Een vertaling (van het Lutherkoraal) komt voor in het Nederrijnsche boekje van 1545, te Boskoop gevonden."
Van Luther's lied leverde Laurens Reael mede eene vertaling die, met het jaartal 1585, tot opschrift draagt: „Een nieu liedeken. Op de voyse als het hegindt". Deze vertaling met aanvang: „Een vasten burch es onsse Godt, // een goedt gheweer en waepen" (5 str.) komt voor in Archief voor Xederl. Kerkgeschiedenis, VI (1897) bl. 381.



714. Een nieuwe liet, vaet dit bediet.
(1560)
1. Een nieuwe liet, vaet dit bediet,
tAntwerpen geschiet al inden jare
van tsestich, siet, en verwondert u niet;
een broeder met vliet,
met grooter schare
van diefleyers, hoort, ghebracht al voort van de Steenpoort inde vierschare.
2. Willem hiet hy; och hy was so bly,
een cleermaker vry binnen stede.
Als hy nu by de heeren, tfy,
quam ende sy hem vraechden mede
oft hy was herdoopt: „ons dit ontknoopt,
waer ghy op hoopt?"
Die scout dede die rede.
3. Hy sprack tot haer: „waerom vraecht ghy maer na mynen doop claer ende niet na mijn leven, op dat elck voorwaer en ghy allegaer
een oordeel daer nae mochte gheven?
Want ic ben een roof, vraecht nae mijn geloof, op dat dees werlt doof daer na doe sonder sneven."
4. Die scout, sonder deer, die vraechde seer
oft hy herdoopt weer, als hy eens had beleden. — „Wat is u begeer? Ghy begeert niet meer dan een woort, o Heer,
om my te vertreden."
Hy sprac als een goet knecht: „oordeelt toch recht
en overlecht."
Aldus gingen zijn reden.



5. De schout int gemeen, hert als een steen,
was niet te vreen, vraecht wederom met lagen.
Willem sprac: „hoort reen; ghy hebt voorheen
my gevraecht alleen;
mach ick oock u niet vragen?"
De schout sprac: „ontbeyt; geeft eerst bescheyt
al van u feyt,
als dan sal ickt ghewagen."
6. „Ick wilde wel", sprack Willem snel,
met goed opstel, „dat ghy eens dachte op den dach seer fel, die branden sel gelijck oen oven rebel;
u toch daer voor wilt wachten,
als de godloose snoo verbranden sal als stroo,
al doet hijt noo;
dus wilt daer toch op achten.'
7. Willem sprac sonder vaer: „in Marco claer,
in zijn sesthiende, daer moecht ghijt lesen:
al wie ghelooft voorwaer en wort ghedoopt eenpaar die sal hier naer salich wesen."
— „Hen vraecht, hoordt mijn," sprack die schout seer fijn op dat termijn,
„u niet na desen."
8. Willem sprack voort aen als hy had gedaen:
„de kinder onbequaem en connen niet ghelooven;"
noch sprack hy saen, oock onbelaen:
„wilt dit verstaen,
nochtans voor de dooven
op mijn gheloove reyn, verstaet dit pleyn,
ben ick gedoopt alleyn;
hierom ben ick verschoven."
9. De heeren onvroet al metter spoet
maecten hen op de voet en ghingeu binnen vlieden. Met goeden moet sprack hy seer soet:
„ghy borgers doet boet."
De schout ginckt hem verbieden.
Willem sprack: „heer schout, my laet spreken onvurstout;
niet lange, ick hout,
sal moegen spreecken van u lieden."



10. Tefstont, verstaet, die heeren quaet met haren raet quamen, wilt hooren.
Willem sprac: ,vaet, mijn heren, het (loet u baet;
en wijst niet na tplaccaet wilt ghy niet zijn verloren,
denct doch op den dacli die niemant voorby mach,
als ghy sult roepen : ach,
oft ghy moet zijn herboren."
11. Sy hebben terstont, al gelijc int ront,
hem met eenen mont verwesen.
O Heer, doet cont haeren quaden vont,
dat sy werden gesont
en die Scriftuer lesen ;
maect dat haer hert, hard als een bert,
toch soeter wert;
dat bid ick u mit desen.
12. Smorgens, vroech tijt, op de marct wijt,
niet cleyn jolijt, sy hem brachten;
aen den staeck sonder strijdt, worgen met nijt,
sonder langer respijt,
gingen sy hem versmachten.
Och Godt, o Heer, siet doch eens neer
nae u leden teer,
want sy haer seer verachten.
13. Prince ient, mijn liedt bekent is nu ten ent glicsongen ;
ick wasser present en hem ontrent,
als liy was ghesent
voor den ouden ende jongen,
daer hy beleet, zijn gheloof gereet
voor d'overheet.
God moeten loven allo tongen.
1, 5. t.: schaer. — 3, 6. roof = slachtoffer van rooverij, van geweld iDr. Cramer). — 3, 8. sneeën = dwalen of aarzelen (Id.I. — 4, 1. sonder deer, zonder zich daaraan te storen. — 5, 6. ontbei/t = wacht wat (Iu.). — 7, 1. Markus, XVI, 16. 9, 7. ick hout = ik houd het er voor. — 10, 4. en icijst, enz. = spreekt geen vonnis volgens 't plakkaat (Dr. Cramer).
Tekst. Ken liedtboecxken Iructerende van den Offer des Heeren, enz., 1566, bl. 29, „nae die wyse: Kosiua hoe ist met u gestelt"; — Willkjis, Oude VI. Idr.,



1848, nr. 30, bl. 65, „Herdooperslied. Willem de Kleermaker', naar de voornoemde verzameling, ingekort en op negen twaalfregelige strophen gebracht met talrijke veranderingen aan tekst, metrum en spelling. — Zie Dr. F. C. Wieder, De Schriftuurlijke liedekens, 's-Grav. 1900, Regist. nr. 183, en bl. 108, 117. Dit lied is in hoofdzaak een uitvoerig verslag van het verhoor. Uit str. 13 blijkt, dat de dichter ooggetuige was; — Dr. S. Cramer en Dr. F. 1'ijper, Dibliotheca Reformatoria Neerlandica, Geschriften uit den tijd der Hervorming in de Nederlanden, II, Het Offer des Heeren (de oudste verzameling Doopsgezinde martelaarsbrieven en offerliederen) bewerkt door Dr. S. Cramer, 's-Grav. 1904, bl. 544, die vaststelt, dat het lied reeds in het Nieu liederboeck van 1562 voorkomt, en daarbij aanteekent: .Willem Cleermaker komt in de Antwerpsche boeken van de Hooger Vierschaar en de rekeningen van den Markgraaf voor als „Willem Enckus, cleermaker, geboren van Berck in 't Sticht van Colen, in de Heresie van de Herdoopers noch persisterende, op 5 Oct. 1560 opten Steen metten watere ter justicien gebracht"; Antnerpsch Archievenblad, IX, bl. 114, 121".
Aangeh. bij Dr. Küdolf Wolkan, Die Lieder der Wiedertüufer, Berlin 1903, bl. 62, 71.
Melodie. Zie hiervoren I, nr. 155, bl. 579, „Kosina, waer was dijn ghestalt". Daar de strophenbouw van dit laatste lied veel met den strophenbouw van „Een nieuwe liet" verschilt, moet de melodie van Ps. 35 Souterl., ten einde op dit laatste gebracht te worden, ook veranderingen hebben ondergaan.



BIJVOEGSELS EN VERBETERINGEN.
Dl. bl.
I. XXVI. r. 7—8 v. o. lees: Evenals uit de metriek der taal het metrum van het vers voortspruit, ontstaat, enz.
„ 1. ,Heer Halewijn", enz. Waling Dijkstra cn T. G. van dek Meulen, In doaze vol alde snypsnaren, 1882, bl. 118, met de Nederlandsche lezingen verwante tekst: „Jan Alberts stond op en hij song er een liet" (15 vierregelige strophen); — Vgl. Svend Grundtvio, Danmarks gamle folkewiser, Kjübenhavn, VI (1883), nr. 183, bl. I vlg.; bl. 8, Nederlandsche lezingen daar aangehaald;
't Daghet, Hasselt, XII (1896), bl. 120, „Zeg van Hieranewijn", uit Hasselt; — Biekorf, XII, bl. 137—141, lezing uit Moorslede: — Am. Joos, Waasch Idioticon, 1892, bl. 70 vlg., op het woord Alewijn: „Het vermaard lied van lieer Alewijns boschken is vroeger in het land van Waas zeker veel gezongen. Ik heb bevonden dat het nog van oude menschen gekend is te Sint-Niklaas, te Sinaai, te Sint-Pauwels en te Kruibeke. Ik geef de twee teksten die hier gekend zijn." Volgen de twee lezingen, met aanvang: „Heer Alewijn zong een liedekijn" (42 drieregelige strophen) en: „De boozc ridder Alewijn" (68 tweeregelige strophen): — Volkskunde, Gent, XIII (1900—01), bl. 186, Dr. M. Saisde, variante van den tekst medegedeeld door Lootens en Feïs (zie hiervoren I, bl. 6); — Blyau en ïasseel, Iepersch ond-lb., Gent, 2de aflev., 1902, bl. 130: „Mooi Amberecht schreef een brievetje fijn" (87 strophen); — Vlaamsche zanten, Sint-Nikolaas (Waas), IV, 1902, bl. 51, 63 tweeregelige strophen, medegedeeld door „Vrouw Weyn" ; aanvang: „Heer Alewijn was een ridder kloek en schoon//in een donker bosch had hij zijn loon" ; — Volkskunde, Gent, XVIII (1906), bl. 38, A. de Cock, Oproep tot het inzenden van nog bestaande lezingen; — hl., bl. 61, variante uit Mater bij Oudenaarde: „Hallewijn zong een liedeke tijn" (Van Hallewyns rijk hof), mededeeling van Lambrecht Lamhrechts, die de meening aanhaalt van Dr. Otto Driesen te Berlijn, volgens wien het Judith-verhaal zich bij oude Europeesche sagen is komen voegen; — 't Itaghet, Hasselt, XXIIS,<! jaarg. (1906), bl. 178, en bl. 181, Het Halewijnlied, door J. v. d. B., die, met Aug. Gittée, in Halewijn eene herinnering aan Wuodan ziet; — Wallonia, Liège, VIII (1900), bl. 82:



Dl. BI.
„Venez la belle, nous irons promener'. Itenard, die liier in de plaats van Halewijn optreedt, noodigt een meisje uit om met hem in liet boscli te gaan wandelen. Daar dreigt hij haar te verdrinken:
Pendant que Kenard défit son manteau,
Ia belle le poussa dans 1'eau.
Dit lied sluit zich aan bij het hiervoren aangehaalde van Benaud el ses quatorze femmes, met aanvang: „Renault avec son grand rabat // veut allez voir la fillo du roi", en bij do Fransche liederen, waarin het meisje hare eer weet te redden. Zie over deze liederen Dr. Jakob Ulrich, Framösische Volksldr., Leipzig 1899, nrs. 4 — 8, bl. 10 vlg. en de aant. bl. 162.
I. 16. „Daar reed een ridder", enz. aangeh. door Svend Grundtvio, Uanmarks i/amle folkcciser, Kjübenhavn, IV (1883), bl. 21.
, 44. „Daar ging een jager uit jagen*. Vgl. Blyau en Taskeel, lejtersch oudtb., Gent, 2d0 aflev., 1902, nr. 46, bl. 142: „Daar zou der eenen jager uit het jagen gaan" (telling).
„ 48. „Mi Adel en hir Alewijn". Vgl. Hlyau en Tasseel, lejtersch oud-tb., Gent, 2<1° aflev. 1902, nr. 43, bl. 123: „Bruid Ader en Heer Halewijn".
, 56. „Hoort toe, gy arm en ryk". De Verslagen en mededeelingen der K. Vlaamsche Akademie, Gent 1906, bl. 152, vermelden eeno lezing gehouden door Dr. W. de Vreese over „Eene derde redactie van het lied van den hertog van liruunswyck".
„ 85. „Daar was een oolijken schachelaar". Vulledigo Nederlandscho tekst herdrukt door Axel Oluik, vervolg op Svend Grundtvio, Uanmarks ijainle fotkeviser, KjObenhavn, V' (1877 - 1890), nr. 258, bl. 40, die acht Deensche, daarbij Zweedsche, Duitsche en Engelsche lezingen mededeelt. — Zie ook Erk u. Böiime, Deutscher Liedcrhort, I, nr. 184, bl. 564: „Es war cinmal ein Kipper schlau*. — Vgl. Blyau en Tasseei., lejtersch oud-tb., Gent, l5,e aflev. 1900, nr. 8, bl. 28: „Daar zonder een heer uit schachelen gaan*.
, 89. „Het wasser een coninc seer rijc van goet". Vgl. Ri,yaü en Tasseei., Iepersch oud-tb., Gent, 1"° aflev. 1900, nr. 13, bl. 38: „ Daar reed er eenen kapitein twers door den bosch*.
, 97. „De Keizer van Zweden'. „Vgl. Grundtvio, Ga mie danske fotkeviser (die), nr. 378*, aangeh. door Dr. Bolte, /eitschr. filr Volkskunde, Berlin, 1902, bl. 371; zie mede Blyau en Tasseel, lejtersch oud-llt., Gent ls,<! aflev. 1900, nr. 11, bl. 33: „Den Keizer van Zweden heeft brieven geschreven".
„ 100. reg. 4, 1846. 1.: 1896.
, 107. „Der was e keer e kind", tekst herdrukt bij Blyau en Tasseel, lejtersch ond-tb., Gent l'1* atlev. 1900, nr. 1, bl. I.



Dl. BI.
I. 131 vlg. „Ick stont op hooghe berghen". Vgl. Marius A. Brandts Boys, Liedjes van en voor Neerlands volk, Lei Jen 1875 [sign. d 5 v0]: „Toen ik op hooge bergen stond', met opschrift: „Een lied uit de XVe eeuw, gelijk men het tegenwoordig hoort zingen". Zie mede Blyau en Tasseei., lepersch oud-lb., Gent, l"10 aflev. 1900, nr. 17, bl. 51: „Ik klom er op hooge steinen // en ik keek"; 2dc aflev. 1902, nr. 49, bl. 152: „Daar was e stoute jonge ruitere", en nr. 50, bl. 15-3: „En ik klom op hooge steinen".
„ 141. „Er zat een vrouw maged op haar kasteel". Vgl. Blyau en Tasseei., lepersch oud-lb., Gent, lsle aflev. 1900, nr. 6, bl. 23: „Daar zouder een maged vroeg op gaan staan".
„ 146. „Dat alle berghen". Vgl. Blyau en Tasseei., lepersch oud-lb.. Gent l,te aflev. 1900, nr. 7, bl. 26: „Als al de boomen bergen waren", en zie: Gkundtvici, Ga mie danske folkeviser (»ie), nr. 306, aangeh. door Dr. .1. Bolte, Zeitsclir. des Vereins für Volkskunde, Berlin 1902, bl. 371.
„ 164. „Het sonde een fier Margrietelijn". Vgl. Blyau ciiTasseel, lepersch oud-lb., Gent 1900, nr. 9, bl. 29: „Des avonds in het klaar manesching".
„ 167. 2"" notenbalk, laatste noot, in plaats van c lees: c «.
„ 170. „Het waren twee koningskinderen goed". Vgl. de Brugsche lezing, medegedeeld door Dr. M. Saube, in Volkskunde, Gent, XIII (1900 — 01), bl. 191, „Daar waren drie gezusters" (Isabelletje). Regels 78 en 82: „Ga jen vader tegen in een heere bereid", — „En ze goeng (ging) hacr vader tegen in een heere bereid', zou Dr. Sabbe, naar hij ons welwillend mededeelde, thans verklaren door: „Ga uw vader te gemoet in eerbaarheid', enz. — Misschien kan men ook lezen: „in een heere gekleid', voor gekleed.
„ 185. „Daar zou 'er een magetje". Vgl. Svend Ghindtvih, Danmarks tjamlc folkeviser, Kjöbenhavn, IV (1883), nr. 254, bl. 565 vlg , die, bl. 577, den volledigen Nederlandsehen tekst mededeelt; zie mede Hi.yau en Tasseei,, lepersch oud-lb., Gent, l",e atlev. 1900, nr. 20, hl. 59: „Daar zouder een landsniaagdetje vroeg op gaan staan", en de lezing „opgeteekend te Hoesselt", te vinden in 't Vughet, Hasselt XX (1904), bl. 154: „Er was een mooi maagdeken vroeg opgestaan // om niet haar zoete lief uit wandelen te gaan" (9 str.).
„ 19:>. „De velden stonden groen". Aangeh. bij Axel Oi.rik, vervolg op Svend Gruxdtviu's Danmarks gamle folkeviser, Kjiibenhavn, V* (1890), nr. 303, bl. 201.
„ 198. „In eenen boomgaert fjuam ic ghegaen". Vgl. Axel Olkik, vervolg op Svend Gbijsdtvig's Danmarks gamle folkeviser, Kjiibenhavn, V® (1890), nr. 305, bl. 216 vlg., waar bl. 219, de Nederlandsche tekst herdrukt is.
207. „Ic weet noeh enen acker breit". — „Vgl. zum Stoffe: Montanus, Schirankbiirher, 1899, S. XXIX" (Dr. J. Bolte, Xeilschr. iles Vereins für Volkskunde, Berlin 1902, bl. 371).



Dl. bl.
I. 212 vlg. „Een boerman", enz. — „Vgl. Erk u. Böhme, No. 127. Frey, Gartengesellsehaft, 1896, zu No. 76; — Montanus, Schwankbiicher, S. 627* (Dr. J. Bolte, in Xeitschr. des Vereins für Volkskunde. Berlin 1902, bl. 371).
„ 226. „Ach, Tjanne", enz. — „Vgl. noch Wackernagel, KI. Schriften, 2, 400; — Varnhauen, Longfeüow, 1884, S. 131; — Wiener, Yiddisch literature, 1899, S. 264 ; — Nuira, ('anti pop. del Piemonte, No. 39; — Erk u. Büii.me, No. 202J ist kein deutsches Volkslied, sondern Chamissos Übersetzung einer litauischen Waisenklage" (Dr. J. Bolte in Xeitschr. des Vereins für Volkskunde, Berlin 1902, bl. 371). Zie mede Blyau en Tasseei.. lepersch oud-lli., Gent, 2dp aflev., 1902, nr. 38, bl. 110: „En ik klommere op hooge -temen', waar het lied van „Tjanne" aanvangt met de eerste twee strophen van eene variante van „Ic stont op hooghe berghen" (lJe drie ruitertjes); zie liiervoren I, nr. 21, bl. 131.
„ 232. „Tusschen twee berch hooghe". Zie nog Blyau en Tasseel, lepersch oud-lb., Gent, ls,e aflev. 1900, nr. 3, bl. 11, „Tusschen vier hooge muren".
„ 256. „Daer was een edel Paltzgravin". — „Genovefa vgl. die Monographien von Seufeert (1877) und Golz (1897)"; zie Dr. J. Bolte, Xeitschr. des I 'ereins für Volkskunde, Berlin 1902, bl. 372.
„ 261 vlg. „Aenhoord zonder vermeyden" (Griselle). — „Vgl. Kohler, KI. Schriften, 2, 501" (Dr. J. Bolte in Xeitschr. des Vereins für Volkskunde, Berlin 1902, bl. 372).
„ 281. 1'aesiello's Molinara (1788), als „Die schiine Xlüllerin", overgebracht o. 1791 in het Duitseh, gaf aanleiding tot het lied: „Mich fliehen alle Freuden", navolging van: „Nel cor non piü mi sento", te vinden, met de melodie bij G. W. Fisck, Musikalischer Hansschatz, nr. 904, bl. 612, en in andere verzamelingen vermeld bij Hoeemann v. F, Vnsere volksthiimlichen Lieder, 4't<' uitg. bezorgd door K. H. Prahl, Leipzig 1900, nr. 871, bl. 184.
„ 313. Mr. A. Péls, Minne-liederen én méngelzangen, Amst. 1684, bl. 68, „toon: Trompet Marin", heeft deze melodie:



Dl. Bl.
I. 315. .Schoon maegd", enz. ,0 maeght ick heb u nu soo langen tydt gevreyt", wordt aangehaald als stem in Nieuw Ut. genaemt den Vogel Phenix... door oenen Eerw. l'ater Capucyn ... den lesten ende vernieuwsten druk ... ver meerdert door .Tac. de Ruyter, Duynkercke, E. Laurenz., z. j., geest, goedk. 1717, bl. 110, voor: „Weest gegroet Maria, gy suyver maeght/,< die boven al de schoonste kroone dracght".
, 331. „Comt voort, comt voort sonder verdrach", Ps. 123 Souterl., 1540; volgens dt uitgave van Clemens non p. heeft het slot van den 2df" regel. str. 1, op het woord: „verborghen", de minder fraaie lezing: c b a.
„ 360. .Hier zyn drie lichte geladen", behoort niet tot de liederen gezongen tijdens de intrede van Kamers deelnemende aan een landjuweel, maar wel tijdens eene Mei-intrede, eene der minder prachtige .inkomsten", die, buiten eenigen prijskamp, in de maand Mei plaats grepen. Zie Prudens van Diyse, De Rederijkkamers in Nederland, Gent, I 11900), bl. 86.
, 392. ,Het vloogh een swarten raven". Het lied: ,En daar was een zwarte rave" (Van de drij landsheeren), Blyau en Tasseel, lepersch oud-lb., 2d° aflev., Gent 1902, nr. 45, bl. 140, is eene Nederlandsche lezing van den bij Ekk u. Böhme, Deutscher Liederh., I, nr. 45, bl. 160 voorkomenden tekst.
, 395. .Hoe mach een man zijns levens lusten". Volgens het Antw. Ib. is de aanvangsregel: „Och, hoe mach hem zijns leven lusten".
, 445. „Mijn oogkens weenen". Zie nog over den tekBt .Mein Aeuglein weinen'. voorkomende in Berg-Lieder Biichlein 1700/1710 (niet 1740 zooals algemeen geacht wordt), nr. 162, p. 196, A. Kopp in Kuphorion, X (1903), bl. 257.
, 483. .Bedroefde herteken, wat moet ghy lijden", komt voor in Parnassus dat is den Blijen-bergli, Antw. 1623 (2d<- druk); zie V. A. de la Montaone, in Tijdschr. voor boek- en bibliotheekwezen, Antw. I (1903), bl. 160.
, 518. .Flambeau, qui redorég le monde", III. Vgl. I. dï Hardüyn, Goddelicke lof-sunghen, Ghendt 1620, bl. 83, de melodie: .0 wereken Gods! die t'allen tijen".
, ">37. „Mijn hert altijt heeft vorlanghen". regel 2, v. b., 1.: 1480 — 1530.
. 539. ld. regel 2 v. o., 1.: tot op haar twaalfde jaar.
„ 543. .«ihequetst ben ic", komt voor in het XVd"-eeuwsch Hs. van Doornik, vermeld door Mone, Anzeiger fiir Kunde der Vorzeit, V (1836), bl. 351, en Id., Vebersicht, 1838, bl. 200, nr. 280, ook beschreven, doch zonder vermelding van de Nederlandsche teksten, door A. de i.a Grange, Annales de la Societé d'archéologie de Brureltes, Brux. VIII (1894), bl. 124 vlg., en, naar eene welwillende mededeeling van Mej. C. Catli. van de Graft te Utrecht, in het Hs. nr. 124 van de Bibl. van Kamerijk.



Dl. bi.
F. 566. „Ick weet een vrouken amoreus", variante van de eerste stroplie in G. Forster's Frische teutsche Liedlein, tekst, naar de uitgaven van 1539 en later, herdrukt door M. Elizabkth Marriaoe, Halle a. d. S. 1903, bi. 90, nr. 26.
, 574. „Gheen meerder vruecht". Dr. J. Holte, Das Lb. der Anna von Köln (15de-16de eeuw), in Zeitschr. für deutxche Philologie, XXI (1889), bl. 129 vlg., vermeldt, nr. 35, een Nederduitsch geestelijk lied: „Geyn besser vreuden up erden niet en is // dan der van hertzen zo vreden is". Van dit lied komt eene Duitsche lezing voor bij Wackernagel, Das deutsche Kirchenlied, III (1870), nr. 1029, bl. 876. Zie nog aldaar nr. 1028, bl. 875.
, 608. r. 32, 1.: volmaeckter.
* 636 vlg. ,Ik zag Cecilia komen*. In Hecueil von allerhand CMIeclaneis und Historiën, Das XIII. und XIV. Hundert. 1720, bl. 86, nr. 124 (de uitgever van deze naamlooze verzameling was een zekere v. Stoeterogge te Lüneburg), leest nien: ,Cecilia houdt veel van Castanien om dat de vyf eerste letters daer van op haeren appeteyt ten uytersten wel passen in den tydt van abstinentie. Sy hoopt eenen fraeyen man te krygen, te weten naer 1'aeschen, als de dagen lanck genoegh zyn om de minne konst t'exerceeren, als wanneer liaere vryers liaer sullen op wachten op dese wyse:
Ick sagh Cecilia komen met bloemkens in haer handt,
sy heeft myn hert genomen,
door waere liefde-brandt.
(Mededeeling van Dr. .1. Holte te Herlijn).
„ 690 vlg. „Ick seg adieu". Variante van de eerste strophe: „Ick seg adieu//wy twee wy moeten scheiden", enz. in G. Forster's Frische teutsche Liedlein, teksten, naar de uitgaven van 1539 en later, herdrukt door M. Euzabetii Marriaoe, Halle a. d. S., 190-3, bl. 91, nr. 27.
„ 694. ld. r. 5 v. o.: Eene citlierbewerking: „lek segge adieu" uit het tabulatuurboek van Sebastiaen Vreedman of Vredeman, Nova lonijeijue eleganlissiina eithara ludenda cannina ... Lovanii 1568, Fhalese, wordt medegedeeld door W. Tapi-ert, Siuii/ und Klant/ anx aller Zeit, Berlin |1906], bl. 37.
„ 706. „Een vriendelic beelt". Vgl. A. Kopp, Die Lieder der Heidelberi/er Handschrift, l'alatina 343 (Hand V, nr. 117, van de door de Berlijnsche Akademie uitgegeven Deutsche Texte des Mitldaltei s, Herlin 1905, Weidmann i, aangehaald door Dr. J. Boi.te, Zeitschr. des Vereins für Volkskunde, Herlin 1905, bl. 464.
„ 711. „Daar is een vrouw maget vroeg opgestaan'. Vgl, Blyau en Tasseel, Ieptrseh oud-lb., Gent 1900, nr. 20, bl. 59: „Daar zouder een landsmaagdetje vroeg op gaan staan".
„ 719. r. 6 v. o., 1.: van het 16de-eeuwsche.



Dl. BI.
I. 749. „De koekoek in den mei". Over bet 16dc-eeuwsch door H. v. F. aangehaalde lied : „Einsmals in einem tiefen Thai", zie Dr. J. Bolte, in Zeitschr. des Vereins fiir Volkskunde, Berlin, XIII (1903), bl. 221, waar men o. a. leest: „Die Grundlage dazu aber gab, was bisher nicht erkannt ward, direkt oder indirekt ein lateinischer Schwank des schwiibischen Humanisten Heinrich Bebel (Faretift' 3, No. 81 = Opuscula nova. Argentorati, Schilrer 1514, 1!1. Vv 5a), der vielleicht auf Grund antiker Sprichwörter wie: „Asinus ad lyram", ,In aures asini canere" oder der Verse Freidanks: „Der esel und diu nahtegal singent ungelichen schal; die nahtegal dicke miiet, swa ein esel od olise liiet. . . Des gouches sanc ist niergen wert", entstanden ist." Volgt de Latijnsche tekst onder den titel: „De asino imperitorumque iudicio".
„ 784. „Het reden twee liefkens". Vgl, Axel Olrik, vervolg op Svend Grundtvig's Dunmarks gamle folke eiser, Kjitbenhavn V' (1877—1890), nr. 271, bl. 234 vlg.
„ 792. „Daer was lestmael een ruyterken". Aangehaald door Svenh Grundtvki, Danmarks gamle folkeciier, KjObenhavn, IV (1883), nr. 229, bl. 351. — Vgl. de lezing „opgeteekend te Hoesselt", te vinden in 't Daghet, Hasselt XX (1904), bl. 158: „Daer waren eens drij gezellen gekomen bij mij" (12 vierregelige str.).
„ 795. „Een ruytertjen jongh van jaren*. Vgl. Blyaü en Tasseel, Ieperseh oud-lb., Gent 1900, 1"" aHov., nr. 19, bl. 57: „Een stout ruitertje, jong van jaren", fragment.
„ 799. „Wie wil horen singhen?" Vgl. Blyaü en Tasseel, Je/tersrh oud-lb., Gent, lst0 aflev., 1900, nr. 2tJ, bl. 78: „Daar was er een kapiteinsdochtere".
„ 802. „Wel Anne Marieken". Variante uit Groningen:
„Annie Marie,
waar gaat gij naar toe?"
— „Ik ga naar Leiden toe,
ik ga naar de studenten toe!"
Annie, Amiie, hopsasa !
Annie Marie!
(Mededeeling van Mevr. S. Troelstra te Scheveningen, 1905).
„ 845. „Daar kwam 'er een meisje van Schevening aan". De lezing 1$, met eenige varianten, is nog te Scheveningen bekend (Mededeeling van Mevr. S. Troelstra to Scheveningen, 1905).
„ 860. „Daar zou er een jager uit jagen gaan*. Do lezing B met enkele varianten is nog te Scheveningen „bij vele oudjes* bekend (Mededeeling van Mevr. S. Troelstra te Scheveningen, 1905).
172



bl. bl.
I 878 vlg. „Ik zat te spinnen*. De lezing van Mr. H. A. Spandaw: ,'k Zat voor mijn deur", enz. niet eene variante van Harders melodie, komt voor bij J. B. Kwast, Gezelschapsliederen, 4do druk, Botterdam, z. j. I, bl. 36.
. 804. „A, a, a, valete studia". — „ Auch bei uns existieren seit dem 18. Jalirhiindert verwandte fiinfstrophige Vokallieder aus Studentenkreisen: „A a a, vivat Germania" (Kopp, Deutse.hes Volles■ und Studentenlied, 1899, S. 120), „Aaa, proeul rlietorica* [Miinchner Cod. germ. 5290, fase. 3, Heft D, 10), „Aaa, pró ista studia" (ebd. Heft J); aus dem 19. Jahrh. ein deutsches Winterlied: „A a a, der Winter der ist da" (Büiime, Volkstümliche Lieder Nr. 637); „A a a, Theresel, sprich doch ja" (Holtei, Die Berliner in WÏMf. Theater 2, 289, 1867); ein von A bis Z reichendes Hirtenlied in einem Weihnachtsspiel (Mitth. des schles. Ges. f. VMsk., 7, 5, 1900): „A a a, was seh ich jetzt da" (Dr. .1. Bolte, Zeitsrhr. des I'ereins fiir Volkskunde, Berlin, XV (1905), bl. 464-5).
In eene 18^-eeuwsche handschriftelijke kleine liederverzameling in ons bezit, voortkomende uit het Klein Begijnhof te Gent, vindt men, naast het Latijnsche: „A, a, a, valete studia", en het hierboven I, bl. 896 aangehaalde: „A, a, a, singt nu allelitia!", een zesstrophig liedje: „A, a, a, niusisiens volgt my na // en zingt met Cecilia // gaudiamus jubila // a, a, a, viva Cecilia".
II. 906 vlg. „Dats wildi vander waerheyt horen singen". — „Über die Legende vom verleumdeten Jacobspilger*. Vgl. Ciiili>, Knglish hnllads, nr. 22. Kühler, KI. Schriften, 2, 558. 3, 223. 639 (Dr. J. Boi.te, Zeitschrift des Vereins fiir Volkskunde, Berlin. XV (1905), bl. 465).
„ 925. „Ik hoorde dees dagen". Bij N[icolaes] 0[mazur], Labi/rinthus Cupidinis, lht is den dool-hof der liefde, Antw., .lacob Mescns, 1663, exempl. in de K. Bibl. te 's-Gravenhage, bl. 25, vindt men den tweestrophigen „Clach-Sangh, stemme: Se mille tormenti, etc.", medegedeeld door V. A. dela Montaone, Tijilselir. roor hoek- en bibliotheekwezen, AntwMient, I (19031, bl. 237:
lek boorden dees dagben
een inaeghdeken claghen:
„wat moet ick, wat moet ick verdraghen?
Door 't minnen, dat sinnen
met vleyen quamp winnen,
dat pijnt my, dat pijnt my van binnen.
„Voor desen ick lachten;
nu eynd ick myn nachten in tranen, in tranen en dachten;
ghenuchten en eluchten van my nu ontvluchten,
verhandert, verhandert in slichten."



Dl. Hl.
Dela Montagne teekent (laarbij aan, dat de dichter „hier vrij natuurlijk don toon onzer oudere volksliederen treft", doch verwerpt ook het gevoelen niet, dat de twee strophen eene navolging kunnen zijn van een ten tijde van N. O. reeds populair stukje, dat later in T/iirsis Minnewit werd opgenomen.
II. 936. „Mijn vader gaf my enen man*. Het refrein: „meshouwet, soe es den name mijn!" wordt als wijs opgegeven in Het hofken der geest, liedekens, Loven 1577, hl. 169, voor: .Och wilt aenmercken, ghy weeldige herten", een lied dat, ofschoon niet gansch denzelfden strophenhouw hebbende, toch op de melodie van Ps. 58 Souterliedekens kon worden voorgedragen. Dit laatste lied doet zich reeds voor in Een dev. en prof. boecxken, 1539, nr. 71, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 96, doch met andere melodie, en zonder wijsaanduiding.
. 969. .Vrouw, je moet naar huis". Friesche variante (modedeeling van Mevr. S. Troelstra te Scheveningen, 1905):
1. .Vrouw, je mot er naar huis toe gaan,
je man die is ziek!"
— ,Ib ie ziek, dan blijft ie ziek,
dan krijgt-ie nooit meer rimmetiek.
Nog een dansje,
een — twee — drie!"
2. .Vrouw, je mot er naar huis toe gaan,
je man die ligt op sterven!"
— .Ligt ie op sterven?
Dan valt er te erven.
Nog een", enz.
3. .Vrouw, je mot er naar huis toe gaan,
je man die is dood !"
— . Is ie dood, d.an blijft ie dood,
dan krijgt-ie nooit meer k ... . nood.
Nog een", enz.
4. .Vrouw, je mot er naar huis toe gaan,
je man die wordt begraven !"
— ,\Vordt-ie begraven,
door zwarte raven?
Nog een dansje,
een — twee — drie!"
, 988. ,Ic rede eenmael". Vgl. in Arrhiv fiir dim Studium der neneren Sprnehen, CXI (1903), bl. 24: Artii. Koi>p, Die Osnabriirkitrlie Liederh*. rum Jahre l.r>7~>: .Ich reitt ein maell zu Huschwert alm" en de daar aangehaalde bronnen. Kuphorion, 9,295 (Dr. .T. Boi.tb, Xeitsehr. des Vertin» fnr Volkskunde, lterlin 1905, bl. 465).



01. bi.
II. 1009 vlg. „Ik voor al over Iiijn*. Zie B. Wolkan in Enphorion, VI (1899), 11.
056, naar eene Duitsche liederverzameling gedrukt tusschen 1558 en 1582, tienstrophigen tekst: „Ich fuhr mieh iiber IJ hein // anff einem Lilgen blate, blate // zu der hertz allerliebsten niein", en Akth. Korp, in Zeitsckr. iles Vereins fiir Volkskunde, Berlin, XIV (1901), bl. 01 vlg.: .Das Fitclisrittlied und seine Verzweignngen*.
. 1010. „Ik voer al over zee". Een liedje op dezelfde wijs word vroeger in Friesland o. a. bij 't pandverbeuren gezongen. — In 't Noorden van Friesland zong men:
't Oud wief, dat zat bij 't vuur,
't oud wief, dat zat bij 't vuur;
ze kookte baar potje met jopenbier.
jopen, jopen, jopenbier,
want de wijn was liaer te duur.
l)e vrouw zou maken 't bed - didelded,
de vrouw zou maken 't bed;
wat vond zij onder 't dekentje,
dekentje, dekentje, dekentje?
Een frissche jonge zoon.
(Mededeeling van Mevr. S. Troelstra te Scheveningen, 1905).
„ 1014 vlg. „Daar zat non uil en spon". Variante in Twentsch dialect: „Doar zat en oele op 't span", medegedeeld door L. H. Fikkert te Baarn, in Driemnandelijksche binden, uitgegeven door de Vereeniging tot onderzoek van taal- en volksleven in bet Oosten van Nederland, Utrecht, IV (1905), bl. 20 (Mededeeling van Mevr. S. Troelstra te Scheveningen, 1905).
„ 1017. „Daer was ii wuf die spon". Zie de varianten in Volkshinde, Gent, XVII (1905), bl. 6,1 vlg.
„ 1022. Daar was laatst een meisje loos". Vgl. Ma Rius A. Bhandts •Iuys, Liedjes rnn rn voor ^errlands volk, Leiden 1875, sign. d 7 v", 5 str., aan wien de melodie door de uitgevers van het Nederlundsck volksliederenboek, Amst. 1896, nr. 107, hl 145, ontleend is. M. A. li. B. deelt nog twee andere zangwijzen mede.
„ 1024. „Te mey, als al de vogelen singen". Tweede melodie, tweede maat, 1.: <j u o (i i; slot, 1.: c\i t f g a f <j f \
„ 1040. „Het voor een lantsknecht spaceren*. Vgl. in Zeilsrhr. des Vereins fiir Volkskunde, llerlin. XV (1905). hl. 264, It. Fr. Kaikdl, Ikutsche Ldr, mts Jlosrk (Bnkotcina): „Es wollt ein Leinweber wandern gehn*, en de aangeduide bronnen.
„ 1042 vlg. „Het was een proper knechtken reyn". — Zu dem haufig iind in vieltachen Abwandlnngen beliandelten Motiv von dem Ii 11)111■ r in der Trnhe und deren Verkanf, vgl lf. K.Iiileb, I, 537 (Hfirle): Val. Schcmahh, Xarhtbiirhlfin,



ui. BI.
Xr. 20 und 47 ; Wk kuam, Werkt, 3, 392 (Kollw. 111); Holte, Simjspiele der engl. Komödiunten, S. 20; Montasks, Schwankbiicher, S. 024, Nr. 95 (L)r. J. Holte, Zeitschr, des Vereins filr Volkskunde, Lierlin, XV (1905), bl. 465). II. 1076. „Ghi sotten ende sottinnekens". Str. 6, Maner. Vroeger meestal pocher.
zwetser, opsnijder; ook eene soort van Texelsche boot (Wdb. der Nederl. laul, op het woord: blazer).
„ 1119 vlg. ,'k Nemen uyt het glazeken een". Vgl. Dr. .1. Bolte, Zeitschr. des Vereins filr Volkskunde, lierlin XI (1901), bl. 405, aant. 3, en XIII (1903), bl. 87.
, 1122 vlg. ,'s Maendags". Over de „Schlemmerwoche", zie in Arch'w fiir dus Studium der neueren Sprachen (Braunschweig, Westermann), XCVIII11897), Dr. J. Holte, Die Wochentuge in der Poesie, bl. 89 en 28G.
, 1136 vlg. „Isser iemant". Onder den titel „The new Sa-Hoo", vindt men een variatie op het Fransche thema, door Giles Farnaby, voorkomende in The Fitztrilliam virginal book (c. 1550—1620), London—Leipzig 1899, II, nr. 148. bl. 161, waarop de heer Ch. van den Horren te Hrussel, mijn aandacht vestigde.
, 1149 „Soet, soet Kobbertjen". „Eine weitere deutsche Anfzeichnung fanil ich in Hs. R. 442 der Hreslauer Stadtbibliothek, Hl. 251 a; vgl. atich Waldherg, Xe,te Heidelberger Jahrbiiclier, 3 (1893), 297" (Dr. J. Holte, Zeitschr. des Vereins fiir Volkskunde, lierlin, XV (1905), bl. 465).
„ 1155. „Weduw' vrouwkens al te maele". — „Zum Schüler von 1'aris-l'aradies vgl. Wickram, U'erke 3, 391, wozu ich nachstens noch einen Nachtrag zu verüffentlichen denke" (Dr. J. Holte, Zeitschr. des lereins fiir I'olkskunde, lierlin, XV (1905), bl. 465), en ld. op Gkorg Wickbam's, Werke, lid. 8 (Tilbingen 1906), bl. 315, ,Ein lateinisches gedicht vom schiller aus dem paradies", voor het eerst in 1509 te Leiden gedrukt, doch door 1 >r. Holte met recht in de XV'1' eeuw thuis gebracht. Zie nog: Walloma, Liège, IV (1906), bl. 105, het lied aangeteekend te Hièvro llez-Gedinne): „Uil gar(,on fort bon tailleur// dans Paris d'uno vive ardeur" (Jean-Martin), herdrukt door Ern. Closson, Chansons populaires des provinces beiges, Iiruxelles [1905J, nr. 148, bl. 162. Zie verder l)r. (i. J. Hoekexoooen, Xederlandsehe sprookjes en vertelsels, in Volkskunde, Gent-Deventcr, XVr (1903), bl. 187, „Van den man die uit den hemel gevallen was', en do daar aangehaalde Nederlandsche en Duitsche bronnen.
„ 1164. „Komt hier al by". De jonge pellekaun, Amst. li. Koene, z. j. bevat, bl. 3, een lied: „Op het vinkje van l'ierlalu, op een fraaie wys", met aanvang: „Als Pierlala met min doorwond" ; verder bl. 22 en 40, „stem van Pierlala", de liederen: ,Ik heb laatstmaal eens overdacht" („Hoe dat men in de waareld aan geld geraakt") en .Goede avond! lieve bolle meid" (Vryagie tusschen een jongman en een mosselmeisjen).
„ 1168. „Savonds in een klaer maene schijn". Hobelbank (Lichtputzschere), vgl.
Hoiime, Kinderlied, .S. 666: C. Sun mann, Liibecker Spiel- und Itdtselbueli,



Dl. bl.
1905, S. 114 119 (Dr. .1. Holte, Zeitschr. des Vereins filr I 'ulkskunde, Herlin, XV (1905), bl. 465).
II. 11 /3. „Kort en hing". V olgens eene welwillende mededeeling van Mevr. S. Troelstra te Sclieveningen (1905), zong men nog vóór eenige jaren in Friesland, in „gebroken Duitsch", eene variante van „Kort en lang", die echter eene variante van de Duitsche „Hobelbank" is:
1. „Ist das niclit eine Hobelbank?"
(Koor). — „Ja, das ist eine Hobelbank,
O, du schone Hobelbank.
2. „Ist das nicht ein Kritzumklank (muziekspeeltuig)?" (Koor). — „Ja," enz.
3. „Ist das nicht ein Apfelgesnitzel?'
(Koor). — „Ja," enz.
4. „Ist das nicht ein alter Fritze?"
(Koor). — „Ja."
De voorzanger teekent achtereenvolgens, op den muur, met krijt, eene schaafbank, enz.
„ 1177. „Jan, mynen man". Vgl. Ehk u. Bohme, Deutscher Liederhort III, nr. 1753, bl. 537 (Dr. J. Holte, Zeitschr. des Vereins fiir Volkskunde, Herlin, XV (1905), bl. 465), en ibid. nr. 1754.
, 1188. „Altijd is Kortjakjo ziek". Waling Dijkstra en T. G. van der Meilen, In doaze ful alde snypsnaren, 1882, bl. 5, geven de eerste vier regelen. „ 1216. „Snyd den boer zyn hair af". Vgl. Leip;iger Commers-buch1869, S.
182: , lfeisst dein Kater den Schwanz aus" (Dr. J. Uoi.te, Zeitschr. des Vereins filr Volkskunde, Herlin, XV (1905), bl. 465).
„ 1217. „Als de boer een paer kloefkens heeft". Vgl. „Nu trekt den boor een paar klompjes aan", 6 str. in Nederlandsch Volkslb., uitgave van de Maatschappij Tot Nut van 't Algemeen. Amst. 1896, nr. 113, bl. 152, en deze lezing uit Zutfen, ons welwillend medegedeeld door M. A. Hrandts Huvs Jr. te Warnsveld:
hier lieij' de boer en daer heij' zien jur. , . . , had noe de boer'n paar klanikes,'t was ge-nog es nietstroodaer-m,



zin, jur-re, jur-re, jur, hier lieij' de boer en daar licij' zien jur.
In str. 2 worden de „klamkes" vervangen door „kniskes met bendjes deran" ; in str. 3 heeft men „bruuksken niet kneupjes deran"; in str. 4: „vesjen met kraagjen deran"; in str. 5: „jasken met slipjes deran", en in str. 6: „petje met klepken deran*.
II. 1222. „Een kalemanden rok". De melodie van't carillon van Duinkerke komt voor als: „Der alte preussische Zapfenstreich", in liet Manchulbum van Pauer (Volksausgabe, Iireitkopt' u. Hartel, nr. 372) met het jaar 1720, bl. 70. — In een Hs. met melodieën, in bezit van den heer J. W. Enschedé te Amsterdam, geteekend: Nicolaas Wimmel [te Amsterdam], anno 1779, vindt men de melodie als „Mars", zonder meer (mededeeling van den heer J. W. Enschedé). Zie nog over „Le carillon de Dunkerque", Desrousseai x, Mieurs populaires de la Flandre franraise, Lille, 1889, II, bl. 207 vlg. — De zangwijs te vinden onder nr. 739 van La dé du caeeau, l'aris 1811, is dezelfde als degene, die wij liiervoren geven onder li.
, 1241. „Al die daer zcidt". Het Gentsch 17de-eeuwsch beiaardboek van Pater Wijckaert, berustend op het Stedelijk Archief, bevat, niet liet opschrift: „Moerke set" (vgl. den aanvang van str. 2, tekst A), eene gesyncopeerde variante van de zangwijs, die diende om het kwartier vóór het uur aan te kondigen:



Dl. IJl.
II. 1257. „Compt al ter kermis". Brengt men 3, 2 in verband met het Frunsch refrein aangehaald II, bl. 1281, dan beteekenen de regelen 3- 4: die daar liggen op de kosten van degenen bij wie zij, zonder een cent, ter kermis komen,
„ 1304 vlg. „Hedde niet gehoord van den zeuven". Zie in Zeilsclir. des I'ereins fiir Volkskunde, Herlin, XV (1905), bl. 282, eene uitgebreide studie van Ed. Herman*, Der Siebensprung.
„ 1323. „Geeft wat". Vastenavondlied, zooals het nu nog in Tiel (Gelderland) wordt gezongen (mededeeling van M. A. Brandts liuys Jr. te Warnsveld):
lliff J1 j l >1 j
Hob-be-dob-be-dop, en mijn geld is op, en ik weet geen raad, en ik
IJTTTJIIJT? j-' Jl J J J
wordt sol-daat. Bo-ven in den he - mei, daarstaateen pot met ze-mol,
w
ie-de-ro ze - mei kost een duit, daar hangt scho-le Han-nes uit.
Voor het woord „zemel", vgl. hiervoren II, bl. 1347; voor het: „Itobbedobbedop", bl. 1442. Zie nog in Zeitschr. des Vereins fiir Volkskunde, lierlin, XIII (1903), bl. 226. Otto Sciibll, Ober den Gebrauch des ,lliiinmelpotls', en vgl. hiervoren II, bl. 1408 vlg., de melodie: „Daar ging een patertje".
„ 1325. ,'k Heb zoolang", enz. Vgl. Walimo Dijkstra en T. G. van der Meulen, In doaze fol <dde snypsnaren, 1882, bl. 17.
„ 1329. „Hier komt onze viere Pinksterblom". Uit eene aantcokening van mijn vader, in mijn bezit en dagteekenende van omstreeks het midden der verlodene eeuw, blijkt, dat het kind, knechtje of meisje, dat te Veurne (West-Vlaanderen) den avond voor Pinksteren het laatst in de school kwam, Pinksternbruid, in 'tVeurnsch dialect: Schiengschebruud (Sinxenbruid) werd geheeten. Men maakte liet een bloemenkroontje, bood het een met twee linten versierd zeteltje aan, waarop men 't kind droeg, terwijl de overige kinderen met bloemen volgden en zongen:
Schiengsehe bruud,
gi leegart (luiaard) uut!
II ad-je maer eerder op-ëstaen,
j' haddc veel eerder naer scliole egaen.
.1' het (hebt) de krone estolen
te Veuren in de scliole.



Dl. UI.
II. 1336 vlg. „Sinte Mertens vogeltje". Vgl. Walinu Dijkstra en T. li. van dek Meulen, In doaze fol alde smjpsnaren, 1882, bl. 47.
, 1353 vlg. „Sinte Niclaes". Vgl. Waling Dijkstra cn T. G. van der Meulen, In (lome fol alde smjpsnaren, 1882, bl. 19 vlg.
„ 13G5. „Nicolaï solemnia". Variante van de melodie in Het prieel der ijheest.
melodie, lirugghe 1609, bl. 300. — Vgl. Baumker, Das Uatholische denlsche Kirehexlied, I (1686), nr. 289, bl. 568; - Id , II (1883), nr. 140, bl. 179, andere melodie met eeno navolging van bet Latijnsclie lied. — Zie mede hiervoren III, nr. 682, bl. 2631.
, 1371, li. „Daer was laetstmael een jongman", en 1372, D, „Tsoren was een rijk man". Vgl. Walinu Dijkstra en T. G. van der Meulen, In doaze fol alde smjpsnaren, 1882, bl. 15.
, 1381. „Nu wil ik eens". Lezing uit Zutplien (mededeeling van M. A. lirandts liuys Jr. te Warnsveld):
't Velde is een landgoed te Warnsveld (M. A. 1$. U. Jr.). — Vgl. den aanvang van: „A l'aris est une dame", hierna II, bl. 1521.
, 1390. „Onder de groene linde". Vgl. Blyau en Tasseel, lepersch oudlb., Gent, 1902, 2dl' aflev., nr. 29, bl. 88.
„ 1447. ,Langs een groen heitietje*. Kene variante van de melodie IJ is te vinden in La elé du caveati, l'aris 1811, nr. 573, voor: „Triste raison, j'abjure ton empire, ou le eonnais-tu, ma chère Kléonore (zie de tafel bl. 46!. — ,Triste raison, j'abjure ton empire, // ton seul amour me peut rendre heureux* (5 vierregelige str.\ komt voor in een 18dl'-eeuwscli lis. in ons



Dl. BL
bezit; „Le connoistu, ma chère Eléonore // ce tendre enfant qui te suit en tout lieu* (3 vierregelige str.i, komt voor in een ander 18de-eeuwsch Hs. mede in ons bezit.
II. 1149 vlg. „ 'k En etwat in my koffertje'. Vgl. Dr. J. van Vloten en M. A. IJrandts ISuys, Nederl. baker- en kinderrijmen, Leiden 118'. 14], bl. 13G, nr. 5: „Ik kwam eens in mijn aliko".
, 1404. „Droben auf." Ook vermeld onder de „Ziihlgeschichten", door Dr. Karl Uücher, Arbeit und Hhythmns, 2rte uitg. Leipzig, 1899, bl. 91.
, 14G5. „ In Holland staat een huis". Vgl. Waling Dijkstra en T. G. van der Meulen, ln doaze fol alde smjpsnaren, 1882, bl. 79.
, 1480. „On doit soixanto mille francs". Op deze melodie werd ook voorgedragen het lied: „Van alle landen Ulo er zijn", gedicht door H. Tollens Cz., naar den Duitschen tekst van G. Pu. Schmidt von Lübeck (1766—1849). Tollens' lied is o. a. te vinden bij Marius A. Brandts liuvs, Liedjes van en vuur Neèrlands volk, Leiden 1875, sign. b 4 r".
„ 1487. „Daar komt al een klein nonneken af". Vgl. Waling Dijkstra en T. ti. van der Meulen, ln doaze fol alde smjpsnaren, 1882, hl. 72.
„ 1495 vlg. „Wie zit er in mijn torre?" Zie nog A. de Cock in Volkskunde, Gent, XV (1903), bl. 1 vlg.: „Het spel van de Koningsdochter".
„ 1502. r. 8 v. o., lees: „lek heb in', enz.
, 1504. „Isabelle, mijn dochterken". — „Grossmutter Schlangenköchin; vgl. Erk u.
liüiiME, Deutsrlter Liederhort, I, nr. 190°, bl. 583, en Grundtvig-Olrik, Ihtnmarks ijamle folkeviser 6, 146, nr. 341 (Dr. J. Bolte, Zeitschr. des Vereins filr Volkskunde, lierlin, XV (1905), bl. 465).
, 1520 21. „Ziet de arme peerdobeestcn". Vgl. Lootens et Feys, Chanls populaires fiamumis, 1879, nr. 110, bl. 204, „Meisje, met uw witte beenen" (Marie-Katrien), het refrein: „'t Is van den don merliton", en de melodie.
, 1592. „Ick hope, dat den tijt noch comen sal". Zie nog Dr. van Vloten, Nederl. jeschiedz., I, hl. 287—9, de Latijnsche liederen: ,Hactenus sancti docuere patres* en „Quos habeant proavos clara brevitate docebo // Heretici. . .*, waar „Vive Ie Geuse* voorkomt bij het refrein.
, 1645. „Pour aller a la chasse". Sedert onheugelijke tijden wordt St. Huibrecht vereerd in de parochiekerk te liorgloon (Limburg), evenals in het naburige Hern-St. Huibrecht, waar, volgens de legende, hel hert aan St. Huibrecht op de jacht verscheen. Deze bijzonderheden, zoowel als het lied dat volgt, aanvangend met de twee door Hoffmann v. F. opgegeven regelen, zijn wij verschuldigd aan de welwillendheid van den Eerw. Heer Mart. Coune, kapelaan te 13orgloon.



Dl. Bl.
Te liorgloo» bestaat sedert 170ti ecu broederschap van St. Huibrecht, die in 1806 hare honderdste verjaring vierde. Jaarlijks wordt aldaar op St. Huibrechtsdag eene plechtige mis gezongen met assistentie, d. i. met drie priesters. Deze dragen de gewaden der confrerie. De gewaden voeren tot opschrift: „Confr.faternitas] St. Huberti 1721", en zijn versierd met jachthoorns en herten, waaronder een hert met een kruis tusschen de hoornen, ter herinnering aan het hert dat verscheen aan St. Huibrecht lliisschop van Maastricht en Luik, 727). De confraters, een twaalftal leeken, zijn aanwezig bij de mis. Op hunne borst prijkt eene medaille met jachthoorn. Zij wonen ook drie achtereenvolgende dagen een lof bij, met zang en orgel. Op die dagen nemen zij hun ontbijt, middag- en avondmaal in de dekenij. Den derden dag worden de rekeningen vereffend en ieder confrater betaalt zijn aandeel. Op dien dag wordt, bij het middagmaal, als derde gerecht een haas opgediend. Vooraleer er van gegeten wordt, brengt men het oud-Register of Rekeningboek te voorschijn, waarin het „jachtlied" geschreven staat, dat de aanwezigen zingen en naderhand bij het avondeten herhalen. Het draagt tot opschrift: „1742, Liedeken van onse confrairie, welck moet gesongen worden snocnts en savons aen taefel sittende":
si char - mant <]ue le bruit de la clias - se.



Op de melodie van de derde strophe, zong men de vierde:
Le lièvre est mort, il est couché;
amis, buvons a sa santé!
Et qu'un cliacun lo fasse!
II n'y a rien de si charmant <(ue le bruit do la chasse.
II. 1772. r. 1, 1.: nr. 403, bl. 1776-7.
III. 2025. „Alleluya". Variante van de melodie, zooals deze nog te Ootmarsum
(Overijsel) gezongen wordt (mededeeling van Dr. G. H. Weustinck te Amsterdam):
, 22-15. „lletïe op dijn cruee*. C. G. N. de Voovs, Verspreide ilnl. geestelike ijedichten, liederen en rijmspreuken, in Tijdsclir. v. Ndl. taal en letterk , Leiden, XXI11 (1904), bl. 69, geeft, naar (W. ijerm., 103, fol. 187 v", te München, Hofbibl., den tekst eener variante: ,Hef op mijn cruus, ghcniimle bruyt", 15 str.



Dl. Bl.
III. 2235. „Heffe op dijn eruce", Str. 18. T. a. p„ bl. 59, doelt dezelfde deze vier regels mede, te vinden aan bet slot van liet Hs. 20105, der K. linisselsohe Bibliotheek:
Liden is mijn naeste cleet;
eenen mantel van comnior es mij ghereet;
hij is gevoedert met verdriet,
ach lasen, iek en cans ve[r]sliten nyet.
Aldus wordt str. 18 regelmatig.
„ 2262 3. „Heer .lesus, uwen brunen cop". Vgl. het lied: „Die coutste nacht die oit gewaert", uitgegeven door C. 6. N. r>E Voovs, t. a. p., bl. 03. naar Ms. \V 12" 25, bl. 157, van liet Stadsarchief te Keulen.
„ 2458. Laatste regel v. o. 1.: ma liesse.
Ter wille der volledigheid duiden wij hieronder de door ons behandelde liederen aan, die reeds waren afgedrukt toen het werk van Dr. .1. A. N. Knuttel, Ifet yeeslelijk lied, enz., 's-Grav. 1900. verscheen, en die eveneens door dezen besproken of aangehaald worden.
Het oude Ndl. lied. Hot «eest. lied.
Dl. Bl. Bl.
I. 119. „Het daghet* 453
„ 287. „Kijek (iod, hoe mach" 458
„ 360. „Hier zijn drie lichte" 445
III. 1841. „Tis een dach", tekst D 476
„ 1848. „In dulci iubilo" 487
„ 1852. „Laet ons mit hartzen" 90, 131, 137
„ 1860. „Ons is ghcboren een kindekijn" 100, 147
„ 1868. „Ons is gheboren een wtvercoren" 133
„ 1870. „O suver maecht" 91, 102, 483
„ 1876. „Het viel een hemels dauwe", tekst 11 442, 510
„ 1880. „Het cornet een schip gheladen* 497
„ 1882. „Een alre lieffelicken een* 329
„ 1888. „Waer is die dochter" 144, 479
„ 1896. „Had ick vloghelen" 144
„ 1996. „Mit descn niewen jare" 136, 472, 487, 510
„ 2023. „Een kint gheboren in Itethlehem" 101. 483



Hot miili' VII. ll. d. no, geest. lied.
Dl. Hl. ^ H|
III. 2026. «Een kindekijn is ons gheboren" 106, 510
„ 2035. „Ons naket eenen socten tijt" 93
, 2038. „Het quamen drie coninghen gliereden" 105
» 2041. „Het quamen drij coninghen wt verro landen" 106
„ 2092. „Jesus Kerst van Nazareene", tekst 1) 109, 139
„ 2098. „Van vrouden ons die kinder singhen" 96, 139
„ 2099. „Wete wel wat de kinderkens songen* 140, 253
„ 2107. „Met vruechden willen wi singhen" 111
„ 2111. „Wildi horen singhen" 114, 499
„ 2118. „Omnes nu laet ons" 122, 4S7
„ 2126. „Nu laet ons dancken* 122
„ 2143. „Het gheviel op eenen donderdach" 153
„ 2148. „Van liefden comt groot liden" 154
„ 2153. „Een liedekijn wil ic singhen" 159
„ 2157. „Ick wil mij gaen verheugen" 462
„ 2176. „Hoe minnelic is ons", tekst B 165
„ 2185. „Den lusteliken mey, Cristus playsant" 168
„ 2189. „Sijt vrolijc groot en cleyne" 170
„ 2206. „Och Heer, der hemelen stichter", tekst B 128
, 2211. „Mi lust te loven hoechelie" 45, 431
„ 2220. „O Jhesus bant, o vuerich brant, och waerstu", tekst li. . 53, 66, 450
„ 2222. „O Iesus bant, 0 vierich brant. hoe vast', tekst C 451
„ 2224. „Hi truer, die trueren wil" 187, 389
, 2227. „Och sterven mijnder natueren" 356
„ 2235. „Heffe op dijn cruce" 505
„ 2243. „Ic sie die morghensterre, heer Ihesus", tekst B 536
„ 2246. „Begheerte, nu vlieghet" 197
„ 2248. „O Jesus, soete aendachticheit" 480
„ 2253. „Siit vroelic" 179
„ 2259. „Die alder soetste Iesus", tekst li 320
„ 2262. „Heer Jesus, uwen brunen cop" 120, 217
„ 2269. „o ghy, die Ihesus wyngart plant", tekst li 58, 317
„ 2280. „Ick heb gheiaecht", tekst B 342
„ 2286. „This guet in Ihesus taverne te gaen" 469
„ 2296. „Solaes willen wi hanteeren" 188
„ 2307. „Verlanghcn, du doeste", tekst li 462
„ 2309. „Al binnen der liooger niueren 203
„ 2312. „Het staet een easteel" 333
„ 2314. „Sijn vriendelijc oogen schinen" 212
„ 2320. „Het daget in den oosten, die sonne" 44, 214, 455
„ 2330. „Nu hoort wat ic 11 schincke" 124
„ 2335. „Bedroefde herten" 



Hi't oude Nrtl. liort. °'1 K1'™- "™
Dl. BI. BL
III. 2356. „Ic wil mi selven troesten* 462
, 2360. „Tc wil mi gacn verbliden, verhnghen" 463
„ 2362. „Ick wil mi gaen vertroosten" 339, 463
„ 2364. „Ick wil mi gaen vermeyden, in Ihesus" 162, 463
„ 2390. „Och lieve Here, ic heb gheladen" 329
„ 2392. „Coemt ons te hulpen', tekst 15 3->0
„ 2415. „Ick wil van hier", tekst C 1;,0
„ 2492. „Ten was noyt mensche" 23
„ 2494. „Bereyt u huys ter stont" 311























































HET OUDE NEDERLANDSCHE LIED







HET OUDE NEDERLANLSCHE LIED
WERELDLIJKE EN GEESTELIJKE LIEDEREN
UIT VHOEttEKEN TIJD
TEKSTEN EN MELODIEËN
VERZAMELD EN TOEGELICHT DOOK
F. V A N DUYSE
DEKDE DEEL
\S-KRAVENHAtlK
M Al! TIN US N IJ li OF F
ANTWKKPKN DE NEDEKLANDSCHE BOEKHANDEL 1907







INHOUD VAX HET DERDE DEEL.
II. Het geestelijk lied.
1. Kerstliederen 
2. Nieuwjaarsliederen 
3. Driekoningen 
4. Vlucht naar Egypte 
5. Jezus' lijden f.n strijden . . . • (i. Meiliederen (geestelijke) . . . •
7. Minnende ziei 
8. Zielek lachten 
9. Verzaking aan de wereld .
10. Marialiedf.ren 
11. Heiligenliederen 
12. Verhalen ontleend aan den Bijbel 1 3. Legenden 
14. Verscheidenheden 
15. Liederen der Gereformeerden . Hijvoegsels en verbeteringen .
Nr. 47 ">—517 , 518 -523 . 524—533 . 534 539 , 540-553 . 554—561 , 562— 602 , (103-619 , 620—642 , 643—658 , 659 —667 668—672 . 673—679 . 680 -698 . 699—714
1837—1995
1996—2022
2023—2088
2089—2117
2118-2174
2175- 2204
2205—2355
2356-2404
2405—2499
2500—2535
2536-2564
2565-2589
2590—2625
2626- 2683
2684 2726
2727 - 2745







ALPHABETISCH REGISTER DER LIEDEREN.
Nrs. 475-714 (Deel III).
.. Bladz.
A
534. Alle enghelen van hemelrike. 2090
636. Ach! dat ik in den hemel ware 598. Als dorst een hert. dat wordt
al bij mijn zoete lief . . . 2484 geiaecht naer d water der
516 Ach, wat hoor ik voor een' fonteyne •
aangename stem 1991 623. Als ic mi wel versmne, so ront
611. Adieu mijn vroude, adieu so- "" seer den tljt ' '
jaeg .2381 619. Als Jesus in sijn inaiesteyten
,538. Adieu, natuêrlyc 'leven mijn 2488 met grooterechtveerdicheyt 2402
698. Adjeu, adjeu, wy scheyden, 619. Als Jesus m s.jn majesteyt sal
adieu, ó Kevelaer .... 2680 kommen 
652. Aenhoort, ick .sal beghinnen 647. Ave Maria, maghet reyn, gy
om te singen een nieuwe suverliker •
liet 2521 482. Ace Maria. O suyver maecht
521. Aensiet hoe Jesus schreijt, in van Israël. . . . . ■ • 18,2
hoy en stroy geleijt . . .2016 646. Ave Mana, soete maecht, ghe-
521. Aensiet hoe Iesus schreyt, in tlenct nliJns 
hoy en stroy gheleyt. . . 2014
586. Al binnen der hooger mueren , , ... ,
al van Hierusalem .... 2309 596. Bedroefde herten, wilt vreugde
506. Aldersoetsten nacht wanneer raepen ■-•••••■
dat is gebooren allen ons 572. Begheerte, nu vheghet ten
„eluk 1957 hemel op 
665. Al die Christen zyn geboren 640. Bereyt u huys t«r »tont met
(Van de H. llarbara). . . 2552 l»nghe en moechdy leven . 24.14
674. Al die wilt hooren een nieuw 707. Blaest de trompetten « byon _
jie(j 2604 reyn,ghv Godes wtvercoren .<02
673. Alle ding'heeft zyn mode (De 711. Broeders en weest niet ver-
wandelende Jood) . . . .2590 bolghen 



c.
J>'r' l)ludz.
673. Christenen, wie gy zyt (De
wandelende Jood) .... 2596 •">97. Cliriste, warachtig pellicaen.
een pellicaen ghepresen . . 2338 558. Christus is ons verresen. o
menschen zijt verheucht. . 2173 552. Christus is opghestanden al van
der martelijen allen. . . . 2108 615. ('oenipt ons te hulpe, guet lief
van mynnen 2392
615. Coemt ons te hulpen, Kef van
minnen 2393
702. Compt al uut zuyden en uut oosten, die met sonden sijt
beladen 2692
702. Comt al van Zuyden en van Oosten, die met sonden zijn
belaen 2690
502. Comt met vreugt naert stalleken om tkientjen te ver-
maeken. 1948
500. Comt verwondert u hier, menschen, siet, hoe dat u Godt
bemindt 1943
683. Criste du biste licht ende dach. 2632
D.
<178. Daer gingen dry herderkens
uyt om te jagen ... . 2620 528. I >aer kwaemen dry koningen met een sterr', uyt vremde
landen 2049
528. Daer kwamen dry koningen met een sterr', — nu wiegen al wy 2045
635. Daer was ec-n maeghdeken jonc
ende teer 2480
•>35. Iiaer was eens een maegdeken
jong en teér 2479
497. Dat dan Judaea nu verblij en
liaere palmen stelle vrij. . 1928
| Nr- Bladz.
672. D'Heylige Maria Madeleene
(Van Maria Magdalena). . 2588 568. Den edelen heer van hemelrijc
dien wil ic ommevanghen . 2230 504. Den engel komt van boven
uyt de logt 1954
557. Den lusteliken mev, G'ristus
playsant 2185
598. Des Hooghsten Moeder weest ghegroet, Maria Maghet
reyne 2343
672. Des morghens vroe bi tiden
(Van Maria Magdalena). . 2586 560. De soete tijden van den koelen Mey 2195
627. Des werrelts myn is al verloren 2437 624. De werld heft my in er gewalt. 2424 560. De zoete tyden van het mey-
saizoen 2197
575. Die alder soetste Iesus, die
alder miltste Heer .... 2259 575. Die alresoetste Jesus, die alro-
liefste Heer 2258
556. Die door Godes willen des
morghens wil meien gaen. 2182 555. Die mei spruut uut den dorren hout mit lover bloemkijns
breide 2179
592. Die vale is neder comen al
wt dat hooge lant .... 2325 624. Die werelt heeft mi in hare
ghewout 2423
624. Die werelt hoeft my in haer
ghewout 2423
624. Die werelt hielt mi in haer
ghewout 2420
024. Die werelt hielt my in haer
gewout 2422
• 132. Die Zoudaen liadde een doch-
terkijn 2451
643. Doe die rose van Jericho den
soon der godheit soud ontfaen 2500



Blad*.
>r.
530. Drie koningen, groot van macht, reisden te zamen,
dag en nacht 2070
530. Drie koningen met een ster,
kwamen gerezen 2068
528. Drie koningen met een sterre,
die kwamen gerezen . . . 2053 530. Drij koningen rijk en groot van macht, reisden zoo bij dag
en nacht 2072
C, 13 Dmc heeft bevanghen dat herte
2387
mijn 
530. Dry koningen, groot van macht,
reyzende by dag en nacht. 20Ü8
E.
485. Een alre lieffelicken een, dat
heb ic wtvercoren .... 1882 tï25. Ken cort jolijt in deser tijt, al
hier vercoren 242 <
593. F.en edel fonteyn is ons ontsloten 2327
692. Een geloove van Christus verheven 26«>9
633 Een goet man had een dochter-
' kijn . . . 2474
671. Een goet uieu liet al vant be-
ghin (Van den verloren zoon) 2576 692. Een is eene, eenen God alleene 2656 525. Een kindeken es ons geboren
in Bethleëm 2029
.V25. Ken kindeken is ons gehooren
in Betblehem 2033
525. Een kindekijn is ons gheboren
in Bethleëm 2030
525. Een kindekijn is ons gheboren
in Bethlehem 2026
524. Een kint gheboren in Bethlehem
verblidet alle Jernsalcm . . 2023
525. F/en kyndekyn is ons geboren
in Itethleem 2028
Nr. BuJz'
',47. Een liedekijn wil ic singhen . 2153 714. Ken nieuwe liet, vaet dit bediet,
te Antwerpen geschiet (1560) 2723 490. Ken seraphinsche tonghe mv
nu wel dient voorwaer . . 1900 599. Eens ick aensach des hemels
throon blincken schoon . . 2344 632. Een Soudaen had een dochter-
kijn 
677. Kn daar waren twee gezusters
(De steenen brooden) . . .2618 483. En er viel een hemelsch dauwken al op eene blij magedje
rein! W™
517. Er is een kindetje geboren op
d' aard 1993
528. Kr kwamen drie koningen met
eene ster, zij kwamen van bij 2054 635. Kr was een maagdetje jong
en teer 24811
P.
648. Fonteine. moeder, maghet reine 2511
G.
523. Geluck te saem. met Godt
den Heer benuaem! . . . 2020 488. Ghegroet so si die maghet soet 1893 577. Ghi die lesus wijngart plant. 2273 670. Ghy mannen ende vrouwen
wilt doch gedachtig wesen 2571 621. Gode wil ic mijn herte opgheven 2411 621. Gode wil ic myn hertien op
gheven 
645. God groet u, coninghinne,
Maria soet gheluit .... 2504 673. God heeft zyn wonderwerken
(De wandelende Jood) . . 2594 673. God is in al zyn werken (De
wandelende .loodt . . . • *



Nf. Uladz.
699. God is ons toevlucht inder noot 284 666. Gulde tyden, als men de gemeenten zag (Van St. Maarten) 2559
507. Gy feilen winter, wilt soet
weder geven 1963
H.
637. Had ick eenen getrouwen bode. 2486 489. Had iele vloghelen als eenarent grijs, ick soude so hooglie
vlieghen 1896
536. Hebt gij niet een' vrouw zien
passeeren 2104
489. Hed ic die vlogelen eyns aren
grijs, ich suld so hoge vleigen. 1898 607. Heer God, wie sal ic claghen
al mine verloren tijt?. . . 2366 534. Heer Ihesus Kerst van Nazarene, ghi sijt geboren van
eene maget rene 2091
634. Heer Jesus een ionghe maghet
ontboot 2477
595. Heer Jesus heeft een hof ken
daer schoon bloemen staen. 2332 595. Heer Jesus heeft een hoofken
daer lelien staen 2332
534. Heer Jesus Kerst van Nazareene, ghij zijt gheboren van een maghet reene .... 2094 576. Heer Jesus. uwen brullen eop,
eert mimdi ijmulia .... 2262 681. Heer vader, hebt den ewigen
loff. 2629
570. Heffe op dijn cruce, mijn alrc-
liefste bruut 2235
570. Heft op mijn er nvt-, wel soete
bruyt! 2237
609. Help rike hore God, mi is so
wee 2373
657. Hemelsche coninghinne, ver/ Mijt u nu 2582
Nr. Blad/
704. Hemels Vader ontfermt doch
my 2697
505. Herders, brengt melk en soe-
tigheyd 1955
495. Herders hy is geboren in eenen
kouden nagt 1920
495. Herders hy is geboren in 't
midden vanden nacht. . .1919 709. Het blijet nu alle dagen, dat
de werelt is heel verkeert. 2708 484. Het cornet een schip gheladen,
hent aen dat hoochste boort. 1880 591. Het daget inden oosten, die
maen schijnt over al. . . 2322 591. Het daget inden oosten, die
sonne scijnt over al . . . 2320 545. Het gheviel op eenen donderdacli. snachts ontrent der sester Oren (Jezus' dood) . 2143 475. Het is een dach der vrolicheit
in des coninx hove. . . . 1839 475. Het is een dach der vrolijcheyt
in des conincx hove . . . 1840 475. Het is een dach van vrolicheden
in des conincs hove . . . 1838
527. Het quamen drie coninghen
ghereden, wel verre wt Grienten lant 2038
528. Het quamen drie Koningen
wt verre landen, — nu
wiegen wy 2045
528. Het quamen drij coninghen wt verre landen, — nu
wieghen wij 2041
475. Hets een dach van vrolicheden,
Kersdach indes coninx hove. 1837 587. Het staet een casteel, een rijc
i-asteel 2312
549. Het stont een moeder reene
neftens dat cruycen hout . 216(1 4N3. Het viel een hemels danwe al
in een maechdekijn. . . . 1876



blad 7..
Bladz. Nr.
483 Het viel een hemelsdouwe 495. Huc ad reye,n ^ P>"
' op een jonc maechdelijn. . 1874 tor* 
483. Het viel eens hemels dauwe in j
een eleen maechdeken 1878 uden verborghen,
(i55. Het was een maghet suyver _ blO. 'C nunen gront; van
en net 2377
Hir z rr rz «». «»
' 0^17 in mynes herten grunt, van
zijn gheboren *01' J 2379
65°- Hi:::z^T02
, '2516 besloten m minen gront, van
siin gheboren 2378
• ju Het was eens op 'ne witten den avon
, eoo tc (lronc so gairne den zueten
donderdag dat Heere Jesus 2294
aan tafel zat ('t Laatste mos'
Avondmaal) 2135 578. Ic hebbe ghe.aecht mijn leven ^
528. Hier treden wij Heere met Ic hëb de' werèltseer bemint. 2496
onze «terre.wg zoeken Heer 2os2 641. Ic h ^ ^ ^
Jesus. ... . • • • • a) om ecn joncfroa
565. Hi truer, die trueren wil, mijn 2279
trueren is gedaen . . 2224 ic^aTwel seer bedrovet'(Van
565. Hi truur. die truren wil, mijn • ,ie H Magdalena) . . . .2536
truren ,s ghedaen . . Uto ^ Ic sie den daeh int oestopgaen. 2283
705. Hoe blaeckt mijn herteken, ^ ^ morghensterne. heer
liefl«cv.er ■■;••• • Jesus claer aenschfln . . .2242
H26 Hoe lude so sanc die leraer al o, .
2431 571. Ic sie die morghensterre, neer
opter tinnen. . . . . . -2431 ^ aenscün . . .2243
626. Hoe lude so sanc die leraer ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ mee 24U
opter tinnen. . . . . • • wij mi gaen verbliden, ver-
t'r'6 Hoe luyde soe sanc die lerer bi 4. 9^60
-b. noe my hughen minen moet . .
al opder tynnen . . . . - wi, mj splven troesten ende
554. Hoe minnelic is ons des crucen 603.
„,-6 maken enen moet, want ai
boom ontdaen -1,u 2356
706. Hoe wonderlick sijn de werc- 2353
2701 lc L.
ken uoas hen eell arme pelgrim Biet. 2675
B71 Hoort al te samen een vermaen • -««■» v»i«r 2fi74
(Van den verloren zoo,,,. . 2577 697. lek ben een armep.lgremh er -0,4
iT ir f i t\\i 010 lek drage dat liden verborghen
632. Hoort toe, al d.e vol l efdezijt. .466 010. ^ ^ grQnt
679. Hoort, vrienden, luystert naer 037n dit lied (De vier gaston). . 2022 van tsavonds 



Blad*.
578. Ick hebbe gheiaecht mijn leven lanc al om een ioncfrou
schone 2280
590. Ick minde eens conincx sone,
heer lesus is sinen naem . 2318 571. Ick sach de morgen 8terne
her Ihesus in (laren schyn 2244 571. Tck siedie morghensterre, heer
God u claer aenschijn . . 2243 653. Ick weet een suverlike, gheen
schoonder niet en leeft . . 2523 603. Ick will my gaeu ontlaeden en-
de verlichten mynen moet. 2357 606. Ick wil mi gaen vermeyden in
Ihesus liden groot .... 2364 605. Ick wil mi gaen vertroosten
in Iesun liden groot . . . 2362 548. lek wil mij gaen verheugen,
verblyden mijnen moet . . 2157 602. Ick wil my solven troisten und
maken eyne moit .... 2354 622. Ick wil van hier, ende dat
moet sijn 2415
547. lek zal een liedekin singhen. 2155 697. Ik ben een arm pelgrim
siet 2676
658. Ik voele dat myn herte leeft. 2534 671. In de heylige Schrifture vind ik een exempel schoon (Van den verloren zoon) .... 2580 693. In den hemel is eenen dans;
alleluia! 2663
668. Indien oyt maeght haer droeve
klachten (Klachten van Dina) 2565 476. In dulci jubilo singhet ende
weset vro 1848
520. In Jesu naeme, broeders eer-
saeme, stelt u eenpaer . . 2013 520. In Jesus name, broeders eer-
same, stelt u eenpaer. . .2012 501. In 't stalleken van Bethlehem
is dese nagt geboren . . . 1916
Nr. blad».
475. Is ('t) een dach der vrolicheit
al in des coninghes hove . 1842 475. Is ('t) een dach van vroliche-
den in des eonincs hove . .1841 580. Is ('t) goet in ihesus tavaern
te gaen 2289
580. Is ('t) guet in Goeds taweerne
te gaen 2285
580. Is Ct) guet in Ihesus taverne
te gaen 2286
674. Is ('t) wie wil hooren een nieuw
lied 2605
J.
687. lerusalem, ghy schoone stat, hoe staet ghy, bruyt in mijn
behaghen 2642
551. Jesu, ons Iiefd', ons wenschen
en ons verlosser goet. . .2166 534. Jesus Cristus van Nasarene, hi is gheboren van eenre ma-
ghet rene 2089
569. Jesus is nu een kindekijn
clein 2232
534. Jesus kerst van Nazareene, hi is gheboren van eender ma-
ghet reene 2092
573. lesu soete memorie, des hertzen
vreucht en glorie .... 2250 634. Jesntje had er een maagdetje
ontboon 2477
675. Jezusken, ge moet naar schole
gaan 2608
682. .Ihesus Cristus, Marien soen,
verlient die leven wel todoen 2631 569. Ihesus is een kyndekyn cleyn 2233 576. Jliesus nam dat kortt'gen in syn
hant, ecce mundi yandia . 2263 580. .Ihesus wyn is upgedaen, tny ut 2291 528. Joseph ghinck van Nazareth
nae Hethleëm 2047



Bladz.
Bladz. Nr.
522. Joseph, Jesus voeder, ging met 676. Lestmael op eenen somersehen ^
Jesus moeder zoeken een dagh. . . . 
hcrberg 2017 700. Loeft God den Heer .... -«Sb
K. M.
649. Kinder, nu loeft die maecht ^ 531 Maekt plaets, o herderkens,
Marie 2513 komt uyt den stal .... 2082
478. Kinder swijcht, so moochdi ^ Maene, sterren, nachtplaneten,
horen, ecce mundi (jaudia! 1858 n0yt en was u glans so claei'. 1925
512. Komt, herders en herderinnen, 5J9 jialewelleken is er niet geboren
gaet naer 't stalleken metter Jodeland 2010
spoedt iy81 -,09_ Maria die soude naer Bethlehem
506. Komt hier besoecken die u ziel ^ Kersavond voor den
bemint, Gods soon .... 1958 
695. Komt hier menschen wys be- 53(. Jie zou(]e gaan reizen
raen, en wilt in den lusthof naar stralenherg over den
gaen ...2668 Rijn 2104
502. Komt met vreugd na t stal- 500 >jarja die zoude naer Bethleem
leken om 't kindje te vei- n Kersavond voor den
maeken-. _• 1949 noenen ly''
680. Kyrie — God is ghecomen in -q<j Maria zoude naar Bethlehem
aertrijc tonser vromen . . 2626 ir Kerstavond voor den
197-2
noene ,
!«• 675 Meester Andries had dat gezien. 2611
512. Laat ons gaan om tebesoeken 563. Me iuvat laudes canere pre-
dat kleyn kintjen zoet van dare casMatu . .
1980 518. Met dese muwe ïare, soo wort
■i. ons openbare, hoe dat een
660. Laet ons aenroepen mit weer- P
dicheit (Van de H. CeciliaV 2538 maget ........ • - '
477. Laet ons met herten reyne, 518. Me, desen meuwen .are -
loven dat soete kindeken ons openbare,
cleyne 1856 een maghet . 
477. Laet ons met herten reyne 518. Met desen meuwen .are so
loven dat suete kindekijn . 1854 wort ons openbare, hot
477. Laet ons n.it hartzen reyne üen niaecht . . .
loven dat suete kindekyn . 1852 618. Met luien swaer ben .ck be-
644. Laet ons mit hogher vrolicheit vaen nu ende tot allen ^
loven die maghet der soe- stonden. . . . . • • • -
. . .. 2502 487. Met rechte singhen wy nieu-
. , ... wen sanck, Heer Ihesus is
580. Laist ons syngen md vroehch wen san ,
syn, in gen rosen .... 2290 



Nr. lltudz
620. Met vroeehden laet ons siu-
ghen ende loven die triniteit. 2405 •">37. Met vruechden willen wi sin-
ghen in desen bliden tijt . 2107 584. Mijn lyef is schoen ende su-
verlijek 2300
703. Mijnen gheest die heeft altoos
verlangen 2694
617. Mijntijtgaetwech.enicdaermot 2397 563. Mi lust te loven hoechelic die
reinieheit soo pure .... 2211 563. Mi lust te loven hoghelyc die
reynicheit so pure . . . .2213 518. Mit desen niewen jare so wort
ons openbare A 1996
518. Mit desen niewen jare so wort
ons openbare K 1998
518. Mit desen nyewen jaren soe wort ons openbaren, hoe dat
een niaghet 2001
620. Mit vrouden wille wi singhen
ende loven drievoudicheit . 2407 651. Myn hart is heymelic getoeghen 2520 612. Myn hert dat is in lyden, alst
denet op hemmelriic . . . 2385 584. Myn lieff is soet en suyverlick 2301 713. Myn ooren hebben van boven
gehoort 2720
518. Myt dessen nyen yare so wert uns openbare wu dat eyne maget 2006
628. My verwondert boven maten,
hoe dat enich mensch . . 2439
N.
708. Nu herten wij een nieuw liet aen, van de Antechrist willen wij bestaen 2705
594. Nu hoort wat ie u schincke met
desen nieuwen tijt .... 2330
629, Nu is doch heen der heiligen
stryt 2442
Nr. lll.vtr.
688. Nu laet ons alle danekbaer syn
ons Heer 2645
688. Nu laet ons allen danekbaer
zijn ons Heer 2646
540. Nu laet ons allen Gode loven 2122 684. Nu laet ons allen vrolic wesen 2634 511. Nu laet ons dancken ende loven
den hogen God 2126
529. Nu sijt willekome, Here t'hrist 2062 529. Nu sijt willekome, Jesu lieven
Heer 2061
529. Nu zijt wellecome Heere Christ 2063 529. Nu zijt wellekome Jesu lieven
Heer 2062
O.
515. O blijden nacht, Messias is
geboren! 1988
515. O blyden nacht, Messias is
gebooren 1989
499. Och, daer en is in desen stal
/ niet-met-al 1941
562. Och Heer, der hemelen stichter
end alder wereld verlichter 2206 554. Och hoe lustelic is ons die
■ coele mei ghedaen .... 2175 614. Och lieve Here, ic heb ghela-
den mijn sondich schip . . 2390 493. O Coridon, siet hier den stal,
daer tcleijne kintien liggen
sal 1910
493. O Oorijdon, siet hier den stal,
daar t' kleene kind je leggen
sal 1912
577. »• ghi die Jesus wijngaert plant 2265 577. O ghv, die Ihesus wyngart
plant 2269
701. O God, ghv zijt mijn helper lijn 2687 663. O God, lof moet u altijt sijn
(Van den H. llieronimus) . 2547 567. O goede Jesus, wees ons bi
mit uwer socter minnen. . 2228



Bladz.
bladz. yr.
561 O Heer, wilt myn stem ver- 508. Ontwaeckt, loopt herders,
ooi. u neui, j nacht, verlaet all uwe
lichten, en my geven goed uefn nacnl-
, 2199 schaepen '■
562. 0 ^herefder' hémelen stichter 542. Onzen-LievenHeer op een klein ^
en alle der werelden ver- ^ ^ "
494. 0 herderken»,' al soeijens en (Van Maria Maaien») 2587
sonder getier, Messias rust 539. Op eenen nacht, dat Smt
... 1913 Joseph lag te rusten . . . -1»'
alhier . . . . • • ■ • • ' f eenen Witten Donderdag,
494. O herderkens al soetjens en * P
*r als ons Heerken aan t taiei
sonder irhetier, Messias rust .
sonuer , ken zat ('t Laatste Avond-
al hier ,ï'1* _ 2136
o herders, laet u bocxkens en maal) . . ■ ■ • ■ ■ •
y ~t' 1906 545. Op eenen Witten donderdag,
schaepen . . ... ■ • • tusschen tien of elf uren
564. 0 lesus bant, o viench brant. 0
589 O Iesu soet, verleent mi doch |. ezus (ooi . .
2316 545. Op eenen witten donderdag,
. - . . ooi ft 's nachts omtrent op den
564. O Jesus bant, o vunch brant. —1 ,, , i i. 0144
573 O Jesus soete aendachticheit. 2248 twaelt «ren (Jezus dood) . -144
' 1-,i'? On oenen Witten Donderedag,
fifil O Jhesu Heer, verlicht myn •>*»• UP oenen ' . ...
, ,1 , „n| .t ) 2541 waardat Jezutje aan tafeltje
sinnen (Van de H. Agniet). lo41 t Avondmaal, 2137
564 0 Jhesus bant, o vuench brant 2—0 t
. . , ■ „ ,1. 521 O 1'etre gil alleen geweest sijt
/498. O Kersnacht, schooner dan de • s J 0,. .
/ 1931 desen feteen -ul"
540. Owines nu laet óns Gode loven A 2118 «54. O roode mont, ghi maect ghe- ^
540. Onmes nu laet ons Gode loven B 2120 0 ^ich, heylich Bethleem, o
510. O nacht, o blyde nacht, 0 nacht • ^ wiv),r(.oren . 190o
vol wonderheden. . . . ■ 0 soeto bloemtjes van de hoven 2671
4,°- ..*» a
1 • , ik-' O suver maecht van Israël,
47^ Ons is gheboren een kindeken -• IHTO
™ 6> verbhden u. . .
soet, aller enghelen coninc. 1>. •>-
479. Ons is gheboren een kindekijn p
noch claerre dan die soiine. 1860
481. Ons is gheboren een uutver- tisr( [>acientie is soo goeden cruyt 2636
coren clein kindekijn . . . 1868 ^ -1( /*,(?<• nobit iianritui' llrcloi' ««-
526. Ons naket eenen soeten tijt . 2035 ytforim 'S,1:'
689. Ons vader, Godt ghepresen,
die in den hemel zijt. . . -64.' R.
m :r,,t «. «»*«.— 
pit;»; «lat heymehjc luien mijn . -•>*»•*
scnapon 



Nr.
608. liijck God, wie sal ic claghen dat heymelijck lijden mijn . 656. Kijik moeder Gods, Marie, soeter dan honich-raet . .
S.
610. Sal ick sijns langhe ontberen.
die mi verblideri mach?. . 550. Sclioon boven alle schoone.
hoe maght gheschien .... 574. Siit vroelic, het i« geworden
dach 
588. Sijn vriendelijc oogen schinen ghelijc die sonne claer . . 574. Sijt vrolic, het is gheworden
dach 
558. Sijt vrolijc groot en cleyne met desen meyen tijt. . . •>40. Sijt willekome, heer iongelinck 522. Sint Joseph ging al treuren, hij ging van deur tot deure 583. Solaes willen wi hanteeren ende
altoos vrolic sijn 
583. Solaes wylle wy hanteren, myt •Ihesum vrolick syn. . . . 600. Soo diep in die groen heyden van swerelts wilt foreest . 496. Sterren, zonnelicht, planeten, nooit en was uw glans zoo
klaar 
60!*. Sulamite, keert weder! . . .
T.
639. 'I'en was noyt mensche van sonden, van sonden so ver-
saecht 
580. This guet in Ihesus taverne te
gaen 
475. Tis een dach der vrolicheit al in des coninghea hove . .
Nr. Hladz.
475. Tis een dach van vrolicheden
in des conincs hove . . . 1841 580. Tis goet in ihesus tavaern te
gaen 2289
580. Tis guet in Goeds taweerne te
gaen 2285
674. 't Is wie wil hooren een nieuw
lied 2605
566. Trueren alle die willen, mijn
trueren is ghedaen.... 2226 686. Trueren moet ic nacht ende dach ende liden groot ver-
langhen 2639
686. Trueren so moet ic nacht ende dach ende liden swaer ver-
langhen 2639
528. 't Was op eenen dertienavond
zeer wel 2057
672. 't Was op eenen Drij Koningenavend (Van Maria Magda-
lena) 2587
545. 't Was op eenen goeden-vrijdag nacht, de klokjes luidden daar al zoo treurig (Jezus'
dood) 2145
543. 't Was op een witten donderdag als Heer Jesus aan tafel was ('t Laatste Avondmaal» 2133
543. 't Was op een witten donderdag als Jesus zijn avondmaal dee ('t Laatste Avondmaal). 21" 1 543. 't Was op 'nen witten donderdag, dat ons Heerken aen tafelken zat ('t Laatste
Avondmaal i 2133
543. 't Wos up a witten dunderdag, os Heere Jesus aen ze tafeltje zoat ('t Laatste Avondmaal» 2134
513. t' Wyl in den nacht de herders hielden wacht .... 1984
Bind/.
2370 2530
2395 2163
2253 2314
2254
2189 2514
2018
2296
2297 2347
1927
2568
2492 2286 1842



Blailz.
u
niadi. genavend (Van Maria Mag-
?12. üut den Oosten schijnt ons dalena) ■ ' 2°8'
den dageraet 2717 545. Was ft) op eenen goeden-
533 Uyt Oosten landen quamen met vrijdag nacht de klokjes
offerhanden dry coningen . 2086 luidden daar al zoo trenr.g
(Jezus' (lood) -140
v 543. Was ('t) op een witten don¬
derdag als Heer Jesus aan 546. Van liefden comt groot liden. 2148 talel was ('t Laatste Avond-
53:. Van vrouden onB die kinder ' '
singhen des avondes . . . 2098 543. Was ('t) op een witten don-
559. Veel bloemkens ende cruyden derdag als Jesus z.jn avond-
groen brengt ons den Mey maal dee (t Laatste Avond-
voor oogen 2193 maal). . . . . . . ■ •
506. Verheugt u, verheugt u, Room- 543. Was ('t) op ren witten don
sche en waere kerk . . .1960 derdag, dat ons Heerken aen
710. Verhoort mijn bitter claghen, tafelken zat (t Laatste
o minnelijcke Vader goet . 2711 Avondmaal) ... . . . 2133
:,85. Verlangen, verlangen doet 528. Wat blijde maer .sser ul.eden
mijnre herten pine .... 2305 verkonden! Schaepherder- ^
585. Verlanghen, verlanghen du kens ■ • ■ ; 
doeste mijnre jongher hartje 517. Wat » er te doen zoo vroeg
oqat in 't seizoen ua-t
nyne 1
511. Vroolyk, herders, komt vry 514. Wat vreugd hoor ik uyt s'he-
binnen ^8 ™els zaelen .... 1»86
630. W at wonder heeft die myn
__ gewracht! 2446
630. Wat wonder heeft die mynne
486 Waer is de dochter van Sion, gewracht! . . . . . . .-44o
ick soud' haer blijde maken. 1890 503. Wat zang, wat klang van d en'
486. Waer is die dochter van Syon, gtlsclie schaeren . . . . .
ick soudese blide maken. . 1888 667. Wee, de woeste Nederlanden
1194 Waer is er kerke zonder zank. 2666 (Van den H. Vedastus) . . -o63
691, Waer toe dog maeckt u mon- 574. Weert vrolijc het is ghewor-
deken reyn, mijn lief . . 2653 den dach . ... . • • - *»
544. Waer toe laet gy u vervoeren, 622. Wel heen, wel heen ende .0
dat gy loochent uwen Heer ? wil mi van deser werelt
(De verloochening van Pe- scheiden 
tr ^ 2141 528. Wel sterre gij moet er zoo
528 Was ('t) op eenen dertienavond stille niet staan ... . . 20o9
• y ' ' . 2057 535. Wete wel wat de kinderkens
672. Was Ct) op eenen Dry Konin- | aongen, op den Kerstnacht. 2099



Xr.
636. Wie klopt er hier op dat
deurkon 2485
528. Wij komen getreden met onze
starre, lauwerier de cransio. 20-18 528. Wij komen hier heen met onze
sterre, wij zoeken heer Jesus. 2051 528. Wij komen van Oosten, wij komen van ver, — a la
berdina kosteljon 2056
528. Wij komen van 't Oost. en wij komen van ver; wij zijnde dry koningen met de ster. 2055 528. Wij kwamen al inne den avond zoo ver! Wij zagen drie koningen metter een ster . . 2059 6:31. Wij willen ons gaen verheffen
bovenalle aertsehen dinghen 24-18 642. Wilder dan wildt, wie sal my
temmen 2498
5:38. Wildi horen singhen enen soe-
ten sanc 2111
581. Wildi horen van Ihesus woir-
den ? 2292
690. Wilt ontspringhen, lofsanck singhen onsen Hoer' ghebenedijt 2651
llijvoegsels en verbeteringen 
Nr. Klad*.
664. Wi willen heden vrolijc sijn op desen hooghen dach (Van den H. Franciscus) .... 2550 543. Wos ('t) up a witten dunderdag, os Heer Jesus aen ze tafeltje zoat ('t Laatste
Avondmaal) 2134
712. Wt den Oosten schijnt ons
den dageraet 2717
532. Wy komen alle drie uyt vremde
landen, uyt l Irienten . . . 2085 513. Wyl (t') in den nacht de herders hielden wacht. . . . 1984 530. Wy zyn drie koningen, wy zoeken geen kind, maer een teugsken Lovenseh ... bier. 2074 530. Wy zyn dry koningen ryk aen magt, en wy gaen zoeken dag en nacht .... 2067
z.
675. Zij gaven moeie de kerk en
de choor 2609
530. Zoete kindetje, weet gy wel,
dat uw naam is Manuel 'i . 2<»71
2727



475. Hets een dach van vrolicheden.
A.
1. Hets een (lach van vrolicheden, Kersdach indes coninx hove,
want daer heeft ghewonnen heden eene niaget van groten love een kint te mael so wonderlijck ende daertoe genoechtelijck 11a sire nienscelichede,
wies wesen is ondenckelic ende daer toe ombegripelic,
na sire godlijchede.
2. l)e moeder is dochter wonderlijck haers soens, ende hi haer vader; hoorde yeman das saghen des gelijc? Hi es God ende mensce te gader,
hi is knecht ende daer toe heer,
hi es over al, dats meer,
ombegripelijc te winnen,
noch kan gheen man besinnen.
3. Inden donckeren wan die niaghet der sonnen verlichter;
die prence wert in den stal geleghet alder werelt stichter;
men bant ziin hendeken mit sletten,
1, 5. t.: tronderlijeh. — 1, 6. t. 1, 9. t.: unde. — 3, 5. = men bond 3, 7. icrachte = schiep. — 3, 9. domen
die die sterre ane setten doe hi den hemel wrachte. Hi weende oec als een kindekin mede, die donren in den wolken dede doe hi op voer mit crachten.
4. Dies quam die Gods sone goet van der niaghet pure.
ghelijc der lileyen bloeme soet; het wonderde der naturen,
doet ghewonnen had die maghet ende inder crebben was gelaghet, mit doekelkine bewonden,
die was alder werelt heer ende van ghedaente scone vil meer dan nye creature ghevonden.
5. Ghelijc dat niet en quetst dat glas daer die sonne scinet dore,
gheloven wi dat die maghet was na reyn als te voren.
Die moeder is gebenedijt dor wes besloten lichaem lijd Gods soen mensce geboren; die borsten oec wel salich waren, die God in sincn jongen jaren te sughene had vereoren.
Ghenade heere God, amen.
: genoeeldelijch. — 1, 8. t.: ondenehUc.
zijn hemdje met Harden. Vgl. B, 5, 5.
= donderen. — 5, 1- t.: qiiets.
116



Het is een dach van vrolicheden.
B
1. Het is een dach van vrolicheden in des conincs hove,
want daer heeft gewonnen lieden een niaecht van grooten love een kynt gemaect al wonderlijc ende alteniael genuechtelijc nae zijnre nienschelieheden,
dat daer is onwtsprekelijc ende daer toe onbegripelijc na zijnre godlicheden.
2. Die moeder is dochter wonderlijc dies zoons, hij is hoor vader;
waer boord yeman des ghelijcs?
Hy is God ende mensch to gader, hy is knecht ende daer toe heer,
hy is over al, dats meer,
onbegripelic te vynden;
hy is teglienwoordich ende veer, tis groot wonder ende meer,
ten can gheen mensch verzinnen.
3. Doe voort<|uam die Godes zoen vander maget pure,
ghelijc der lelyen bloeme schoon, verwondert der natuere,
dat die ionghe maghet wan,
was, eer ye dinc began,
mensch na zijn behagen,
dat die borsten der reynicheit gaven melck der kyntschlijcheit den ouden van den daghen.
4. Ghelijc dat niet en quetst dat glas daer die sonne schiint dore,
ghelovet dat sy maghet was
na der dracht als vore.
Die moeder is gebenedijt
door wiens besloten lichaem lijt die Gods zone geboren;
die borsten oec wel heylich waren, dio God in sine jonghe iaren te zuken hadde vercoren.
5. In den duuster nacht wan die niaecht der zonnen verlichter;
die prins wert inden stal gelaecht alder werelt stichter;
men bant hem mit een wieghe bant, die de sterren maecte niitter liant doe hy den hemel wrachte; hy weende als een kyndekijn mede, die donren inden wolken dede doe hy opvoer mit crachte.
6. God den harderkiin ontboot
des nachts al by liooren beesten, by den engel blyscap groot al vandes conincx feesten, dat gewonnen had een maecht. in eenre kribbe was hy gelaecht in doekelkijn gewonden;
hy is alder werelt heer, van gedaente scoenre meer dan ye mensche was gevonden.
7. Doe men al die werelt bescreef, doe ghinc die maecht mit kynde; te ISethleem dair sy doe bleef ende wan dat kynt dair ynne, die ons moet scriven in dat hof dair die enghelen singhen lof van zijnre waerdicheden.
Heer God van hemelrijc,
gheeft ons allen op aertrijc van goeden willen, vrede!
3, 4. verwondert = verwonderde 't. — 3, 6. tras = die was. — 3, 10. den bijgev.: vgl. D, 4, 10. — 4, 10. zuken = zuigen; vgl. A, 5, 10, C', 4, 10, en C*, 5, 10. — 5, 9. t.: dónri.



Het is een (lach der vrolicheit
in des coninx hove,
want daer heeft een maechdelicheit
ontfangen van groter love
een kynt dat is seer wonderlic
end altemael ghenuechelic
nae synre menschelicheden,
dat dair leyt ondachtelic
end daer toe onbegripelic
nae synre godlicheden.
Die moeder is dochter wonderlic haers soens, want tis haer vader; waer hoerde yeniant des gheliic? Hi is God ende mensch te gader, hi is knecht end dartoe heer.
hi is over al, dat is meer onbegripelic, te vinden, tegenwoordig ende veer,
waer hoerde yemant wonder meer? Ten can gheen man bescriven.
3. Doe voert quam Ihesus Gods soen van der maget pure,
gheliic die lelien bloyen fcoen, wonder der naturen,
dat hi in die ionc maecht quam, eer hi enich dinck began,
doen maecte hi hem behagen, dat ilie borsten der reynicheit gaven melc der kuslicheit den ouden kynt van dagen.



4. Gheliic dat niet en quetst dat glas daer die son scliynt doere,
geloett' ic, dat si maget was
nae end ooc reyn voire. Die moeder is gebcnediit,
in wyens liiff besloten leyt die Goeds soen geboren,
end die borsgis heilich waren, die God in sinen ionge iaren te suken bat vercoren.
5. Die heer den herdekyn ontboet des snaehts bi haren beesten, mitten engelen bliiscap groet van des coninx feesten,
die gewonnen had die meecht, end inder cribben wel gelecht in doekelkyn gewonden;
hi is al der werrelt heer, van gedaenten scoenre meer dan yeniant was ghevonden.
6. In den doncker van der nacht so wast daer alsoe lichte;
die prins wert inden stal gebracht, die al die werelt stichte;
men vant hem in den wandelbant, die sterren maecte mitter kant, doe hi die hemel wrachte; hi weende als een kynde mede, die die wolken donre dede,
als hy voer op mit crachte.
7. Doe men die werrelt al bescreeff, doe ginc die maecht mit kynde; te Bethleem al dair sie bleeff, Herodes en const niet vinden; men openbaerdet inden liove,
die glorie singen mit groten love van der weerdichede:
God, hiir boven in lienimelriic, verleen ons menschen op eertriic van gneden willen, vrede. Amen.
3, 4. der bijgev. — 3, 8. t.: dat hi die, enz. — 6, 10. t.: <nj hy, enz. 7, l. t.: leserejf. — 7, 10. t.: tril en trede.
ca.
1. Het is een dach der vrolijcheyt in des conincx liove,
bet heeft ghcbaert een maecht een kint, een kint van groeten love,
een kint dat is zeer wonderlijck inde all zoemael ghenuechtelijck nae zvnder menschelijcheden; zyn weesen is onbegrijffelijch ind alzomael onspreechelijch nae zynder godlijcheyden.
2. Moeder inde dochter is oucli zy iers soens, inde hij ir vader;
hoerten seytman dess gelijcks?
hij is God ende mensche te gader, hij is knecht inde daer tzo heere,
hij is over al, datz meer, onbegrijffelijck, zo vinden, und tsegenwoordich inde weere alsullighen wonder des groessen heere en can gheen man versinnen.
3. Doen God inde mensche geboren waert al vander maghet puere,
als vander lilien een rosen art, verwondert die natuere.
dat die niaghet eonen soon gewan, dye was eer eenich dinck began; sij was in zynen beliaghen,
dat die borsten der reynicheyt nielch gatf zijnder kintlicheyt deme was zeer alt van daghen.



4. Der engel deilet den herden cont,
iles nachtz, bij yren beesten;
inder middernachten stont eyn coninck waer geboren met feesten, dem ghewonnen hadt eene maecht, und hatten in eyn cribbo gelacht in doechelgheyn ghewonnen;
dat kint dat is der englielen heere; God die doet den menscen meer dan hy canne versinnen.
5. Eyn ghelass heel ongheschent
und schijnt daer duerch die sonne, alzoc hevet die maget, na ind vuere jouffrouwe, een kint gewonnen;
selich is die moder dan,
,lye Goeds soen ter werelt gewan in yren mechdelijcheeden;
dye borsten die auch wayl zelich waren, dye God in zyne ionghen jaren It/i Kiivphen hadde vercoren.
6. In den donckeren wan een maecht der sonnen verlichtere,
dat kint waert inden stal gelacht, allen der werelt stichtere;
dye moeder ym in dye doechelkens want, dye sternen ym stonden zo der rechterdoen hij den hemel wrachte; hant hij schreiden al» een kindeken doet, dye woleken dronghen hem onder zijn doen hij op voer mit crachten. voet,
7. Doe men alle die werelt bescreetï, die maget swaer met kinde was; tzoe Betleem, alldaer zij bleef, joncfrou aldae yers kints genass, dat ons moet bringhen inden hoft' daer die engelen singhen Godes loff van neuwer werdicheyden;
God hier boven in hemel rijck, nu geeft den menschen, up ertrijck van goeden wille, vreden. Amen.
2 8 Vel. C1 2, 8: tegenuoerdig ende veer. — 3, 5. t.: sou. Na dit woord is er eene opening in 't papier; er heeft waarschijnlijk gestaan; gewan.
D.
1. Tis een dach van vrolieheden in des conincs hove,
want daer heeft ghewonnen heden een maecht tonser vrome een kint volmaect al wonderlic ende altemael ghenoechelic nae sijnre menschelicheden, die daer is onsprekelic,
ooc daer toe ondachtelic nae sijnre godlicheden.
2. Die moeder is dochter wonderlijc haers soons ende hi haer vadei , waer hoorde iemant des ghelijc ? Hi is God ende mensch te gader, hi is cnecht ende daer toe heer,
hi is over al, dat is meer, onbegripelic, te vinden.
tegenwoordich ende veer;
tis groot wonder ende meer,
ten can geen mensch ghegronden.
3. Hi was gheboren in der nacht, der sonnen verlichter;
die prince wert in den stal ghelacht, alre werelt stichter;
men banten metten windebant, die sterren maecti mitter hant doe hi den hemel wrachte;
hi weende als een jonc kint mede, den donder die hi in den wolken dede, doe hi opvoer mit crachte.



4. Doe voortquam die Godssoon al van der maghet pure,
als een leliebloeme schoon,
wonder der nature,
dat een jonghe maghet wan,
die was eer enich dinc began; hi maecte nae behaghen,
dat die borsten der reinicheden gaven melc der kinslicheden den ouden van den daghen.
5. Ghelijc dat niet en quetst dat glas daer die sonne schijnt dore,
gheloof ie dat si maghet was,
daer nae rein ende vore.
Die moeder is ghebenedijt,
si is besloten lichamelijc, die Godssoon wert mensch gheboren; die borsten die wel heilich waren, die God in sinen jonghen jaren te sughen hadde vercoren.
1. Tis een dach der vrolicheit al in des coninghes hove,
het heeft ghewonnen ene meit een kint tot onsen love,
een kint volmaket wonderlic ende altemael genoechelic nae sijnre mcnschelicheden:
sijn wesen is onbegripelic ende altemael onsprekelicnae sijnre godelicheden.
2. Die moeder is dochter wonderlic, die soon die is haer vader;
hoorde iemant segghen desghelic? Hi is God ende mensche tegader, hi is cnecht ende daer toe heer, hi is over alle, dat is meer onbegripelic te vinden, teghenwoordich ende veer;
al sulkes wonder des groten heer ten can gheen man besinnen.
G. God den herdekens ontboot des nachts bi haren beesten, mit den enghelen blischap groot van des conincs feesten, dat ghewonnen had een niaecht ende in der cribben ghelaecht in doekerkijns ghewonden,
hi was alre werelt heer; van ghedaente schoonre wel eer en was nie mensch ghevonden.
7. Doe men al die werelt beschreef, ghinc die maghet mit kinde te Bethlehem daer si mede bleef, ende voortbracht daer dat kinde dat ons moet schriven in den hove, daer men sijn glorie sinct mit love, van sijnre waerdicheden.
God hier boven van hemelrijc verleen ons menschen op acrtrijc van goeden willen, vrede!
B.
3. Doe voortquam die Godes soon al van der maghet pure,
als van der lelien rosen schoon, verwondert haer nature,
mer dat een maghet enen soon ghewan: hi was eer enighes dinghes began; si was in sinen behaghen,
dat die borsten der reinicheit gaven melc der kintschelicheit dat was seer out van daghen.
4. Den wakenden herden God ontboot des nachtes bi haren beesten,
mit sinen enghelen blischap groot, een coninc gheboren mit feesten, die ghewonnen had een meit ende hadde hem in die eribbe gheleit, in doekerkijn ghewonden.
Dat kint dat is der enghelen heer, van ghedaenten schoon vele meer dan ie kint wert ghewonnen.



5 Ken glas al heel Jat schijnt daer door. die sternen makede hi ter rechter hant,
a. t.tii b"*n " i u: ,ien hemel wracnte;
ten breket niet van ^ M schreide a,8 een kindekijn doet,
so heeft ene maë ' , die wolken dienden hem onder sine voet.
joncfrouwe een kmt ghewonnen. ^ (.rachten.
Salich is die moeder dan Qoe 1
die Godes soon ter werelt ghewan, ^ J)oe men alle werelt beschreef,
God ende mensche te ?a, e^ doe ghinc die maghet sware;
Die borsten ooc wel sahch waren. Bethlehem dat si doe bleef,
die God in sinen jonghen jaren ^ ^ kin(]es ^ ^
te sughen hadde vercoren. als men schrivet, in den hof
6 In den donkere so wan een meit daer singhen die enghelen godes lof
ï nnnon verlichter • van n'ewer eerweerdicheden.
een soon JersonnenNcrhch hierboven in sijn hemelrijc
dat kmt wert n den stal ghele.t ^ ^ ^ ons menschen op eertrijc
Die mTedèr^iemlelven in den doekeren ende goeden wille ende vrede'.
Tekst A. Haagsch Hs. nr. 721, uit de XIV" eeuw, afkomstig nit de
r van Joncher Johas, Grave zo Nassou zo Vyanden, aldaar, nr. o4, verzameling van J°n=he T p c VAS DEN Beboh, N. uerken
der 'ZnlTett, Dordrecht 1841,'dl. V, stuk 2, bl. 112-4. Aan den uitgever medegedeeld door D. BvBmN.;» die nad«hana ^f het , stu. er, , ee e herdrukte in Verhandelingen over het WestlandLeyden 1844 bl. 364 en
um m. STi-t 4 4m Mp .4. MN» SO -*r « M
toch niet Noydekijn, maar Xotaber. Zie over het Hs. zelf: J. . x uw*», ^^ „» M m** ««"*»***. ,n.««. 1». «. m £ «
Ho uit de XV" eeuw; meegedeeld door Mr. L. l«. Vj. b,; 'f. ? «■
sa - i -
.Dies est leticie", naar het 15^-eeuwsch Berlynsch Hs. 8. 0 . _
nr. 22, bl. 52, zelfde wijsaanduiding, naar het Berhjnsch H - •
wordt de tekst gevonden: Ken dev. ei, prof. boeerken, Antw. 1539, nr. - ,



D. F. Scheurleer, bl. 277, aant. bl. 317 en 324; — DU is een schoon sugctrlijck boecxken (geest, goedk. Antw. 1570), Amst. Corn. Claesz., z. j., bl. 6 r", aanvang: „Het is heden ilen dach van vroolijckheyt" — op de wijse: „Doe Jesus ghebooren wert" (voor deze wijs zie hierna het lied: , W ildi horen singhen//enen soeten sanc");
Het hofken der gheest. liedekens, Loven 1577, bl. 33, zonder wijsaanduiding; — Veelderhande Schrift, leysenen, Antw. z. j., geest, goedk. 1557, sign. A C v", „op de wijse: „Hoen Jesus", enz.; — S. Tiieodotus, Het Paradijs der geest, en kerck. lof-sangen (1621), 1027, bl. 46, met de melodie en het opschrift: „Van oudts in't Latijn ghesteld ende nu versch in 't Duytsch over-geset, op de wijse als zy begint*. Daarnaar J. A. en L. J. Alberdingk Thijm, O. en n. Kerstliederen, Anist. 1852, nr. 9, bl. 18: ,'t Is een dag van vrolijkheid", gemoderniseerd. — Twee Latijnsche kerstliederen hebben tot aanvang, het eerste: „Dies est lastitise//nam processit hodie", het tweede: „Dies est l&'titin// in ortu regali".; zie Wackernauel, Dat deutsche Kirchenlied, I (1864), bl. 206 vlg. Heide worden vermeld door J. Holte, Das Lb. der Anna ton Kiiln, in Zeitschr. für deutsche Philologie, XXXI (1888), bl. 120 vlg. —Van het laatstgenoemde stamt onze tekst af. De Latijnsche 14<le-eeuwsche tekst, bij Wackernagel, nr. 322, 10 str., is ook te vinden in h'.en dev. en prof. b„ voormeld, nr. 238, bl. 276, 6 str.; verder bij Mr. van i>en Hergh, t. a. p., bl. 104; — \V. Baumker, Kin dentsches geistl. Lb., Leipzig 1895, Hs. daarvan; zie de Inleiding, bl. X; — Het prieel der i/heest. melodie, Brugghe, 1609, bl. 33; — Theodotüs, t. a. p.; — Dit is een schoon suijcerlijck boecxken, voormeld, sign. A 2 r"; — Dit is een tuycerlijck boecxken, Amst. Corn. Direksz. Kool, 1648, bl. 2; — Messis copiosa, Amst. 1761, nr. 18, bl. 24, en nog in Oude enile nieuwe lof-zangen, door J. S[tichter] (Amst. W«. C. Stichter, 1740), latere uitg. Amst. H. C. Heekman, z. j., bl. 106. — Aang. door Dr. J. te Winkel, Gesch. der Nederl. letterk., I (1887), bl. 428, t. p. waar door den schrijver wordt besproken het geestelijk lierdicht, „dat niet zoozeer om de zangwijze, als wel om den inhoud en de gemoedsstemming moet onderscheiden worden", en waar wordt gewezen op de vertalingen van Latijnsche kerkgezangen, als in de eerste plaats tot het geestelijk lierdicht behoorende.
lil de Inleiding tot de Niederl. geistl. Ldr., t. a. p., bl. 156, is Hiluniker van gevoelen, dat ons lied en tal van andere, die men in katholieke zangbundels gedurig terugvindt, tot bewijs verstrekken, dat in de Nederlanden, zoowel als in Huitschland, in de kerk, liederen in de volksspraak werden gezongen. Dr. Kalfk, in eene recensie van HiUimker's werk, verschenen in Juhrbuch dei Vereins filr niederdeutsche Sprachforschung, XIV' (1888), bl. 158 vlg., is integendeel van meening, dat die vertalingen van Oudlatijnsche liederen, welke ook in latere katholieke gezangboeken voorkomen, toch moeielijk kunnen bewijzen, dat zij vroeger werkelijk door de gemeente in do kerk gezongen zijn. „Zoolang", zegt Dr. KalfT, „geene sterk sprekende bewijzen zijn aangevoerd, moeten wij ons, meen ik, houden bij de oude zienswijze, dat de katholieke geestelijkheid het monopolie van het gezang in de kerk had en hield; dat eerst door de Hervorming het gemeentegezang in gebruik werd gebracht". In het decreet „Motu proprio", op 22 November 1903 uitgevaardigd door I'aus Pius X, wordt uitdrukkelijk gezegd: het Latijn is de taal der Kerk, liet is verboden van de volkstaal gebruik



te maken bij den eeredienst. - Doch dat deze regel vroeger niet altijd werd nageleefd, kan men o. a. leeren uit de „Épitres farsies" (zie het onm.ddellijk volgende lied).
Voor do Duitsche lezingen: „Der Tag der ist so freudenreich , zie Hoffmann v F , Gesch. des deutschen Kivchenliodes, 3*> uitg. 1861, nr. 161, bl. 299, en Baümkeb, Das kali, deulsehe Kirchenlied, I, nr. 43, bl. 286 en vlg. - H v F. z.et echter de tweede strophe, met aanvang: „Ein Kindelein 8o löbehch", aan als tot een zelfstand^ lied behoorend. J. Bolte, t. a. p., vermeldt eene Nederduitsche vertaling: „ e dach de is so fröwdenrich" en een daarvan afwijkenden tekst: „It is ein dach der vroelicheit // want god mynsch geboren is'. - Voor Engelsche lezingen zie J. Juliar,
A dictionary of hymnology, London 1892, bl. 294.
Melodie. Even talrijk als de Latijnsche lezingen en de vertalingen van dit lied, zijn de lezingen der melodie. Baumker, Das kath. deutsche Kirchenhed t a. p„ deelt acht varianten van deze zangwijs mede, terwijl J. Zahn, D,e Melodie de, deutschen eva»g. Kirchenldr., IV, nrs. 7869-7872, bl. 589 er ons doet kennen in gebruik bij de Lutheranen. Wij laten enkele lezingen uit Vderlandsche hederver-
zamelingen volgen:
W. Baumker, Niederl. geistl. Ldr., t. a. p., bl. 184.



De 15dl'-eeu wsche lezing naar het Hs. van Trier, medegedeeld door Baumker, 7lm kath. deutsrlie Kirchenl., bl. 289, en die van het Graduale van Leuven, 1033, bl. 173, herdrukt door Scheurleer, t. a. p., bl. 317, die ook de Triersche lezing geeft, bewijzen, zoowel als de lezing uit de Soulerliedekens, Antw. 1540, Ps. 118 li, te vinden hiervoren, II, nr. 292, bl. 1042, voor het lied: „Het was een proper knechtken reyn", dat deze melodie wel tot den iastisehen modus behoort.
Dezelfde lezing als in do Snul.: „op de wijse: Dies est lsetitite oft, Tis heden een dach, etc.", ditmaal in g, doet zich voor in Fruytiers' Ecclesiasticus, Antw. 1505, nr. 98, bl. 184, voor het lied: „Enoch behaechde (iodt seer wel".
Met de XVII"10 eeuw gaat de melodie naar den modernen durtoonaard over, immers zooals wij ze vinden in Het prieel der gheest. mei., 1009, bl. 33, oorspronkelijk in f met l>, en zooals ze onveranderd voorkomt bij Theodotis, t. a. p.:



1847
Holte, t. a, p vermeldt i„8ge>yWs twee
m.
;rJ: "^intrn:«.«. ~ * nog««*.
bl. 13, voor het lied : ,Gy dochter van byoiit reyn . ^ ^ ,ied; <Tia heden In Den gheest. mchtegael, Antw. Ib34, , , Vrouwen¬
een dagh van vroyelijckheyt // ontfangt hemel en aerde enz. l.u presentatie*), met anderen strophenbouw en andere melodie.
■ ,lip dan toch met de voorgaande eenige gemeenzame Eene andere zangwijs, die 2_(. yan del.. en pr. boecxken,
trekken heeft, is te vinden ^ ontbrekenden en verandering der
1539. Met bijvoeging van den aan ^ te zien) in 0> e, klinkt de melodie
laatste twee noten, bes bes (als eene » V00rkomende in Grad«aie, Leuven
MM.—»»- »; t L»:»"' - »•"»" •
1633 bl. 173, mede herdrukt uoor u. r 



476. In dulci iubilo.
er • go me - ri • to, des sul-lenal-le her - ten swe-ven in gaiidi ■ o. (1) Tekst: d; zie het vervolg der melodie.
—I
1. In dulci iubilo singhet ende weset vro; al onse hertenwonne leit in presepio,
dat lichtet als die sonne in matris gremio.
Ergo merit»,
ergo merito,
des sullen alle herten sweven in gaudio.
2. O Jesus parvule,
nae di is mi so wee.
Nu troost al mijn ghemoede,
til puer inrlyte,
dat staet in dijnre hoede,
til filter optime.
Tralie me post te,
tralie ine post te,
al in dijns vader rike, o princeps glorie!
3. Ubi sunt gaudia ?
nerghent anders waer dan daer die enghelen singhen nova tripndia,
daer hoort men snaren clinghen
in regis curia.
Eia qualia
so sijn die weelden daer; men leefter boven wesen Ckristi presentia.



4. Maria nostra spes, in u progenies.
helpt ons joncfrouwe des; 'itam nolj,i (,es
verghevet onse sonden vitam nobis des,
noch meer dan septies, dat ons te dele worde
op dat wi salich worden '<e,-n0 reqmes.
1, 10. De overwegende iambische dreun der melodie brengt de misselijke scansie sicecén voor. — 2, 5. t.: dijnre goede.
Tekst. Hoffmann v. F., In dulci iubilo, mm singet und seit frol,, uitg., Hannover 1861, nr. 45, bl. 49. naar het 15^-eeuwsch Berlijnsch Hs. 8.190; hierboven weergegeven; — Dit is ten schoon tuyverlijck boecxken (geest, goedk. Antw. 15(0), Amst. Corn. Claesz., z. j., „een schoon ende geneuchlijck sanck vant Kindeken .Tesu ,
bl. 48 r", zelfde tekst met enkele varianten.
De tekst van Hoffmann's werk is ontleend aan eene Duitsche lezing van ons lied, en het werk zelf is te vinden achter 's mans Geschichte des deutschen Kirchenhrd,*, 3de'uitg Hannover 18C1, die niets anders is dan de tweede uitgave van 18o4 met vernieuwden titel; - Baoikek, Xiederl. geistl. Ldr., nr. 63, bl. 301, eerste strophe naar hetzelfde Hs.; — Dr. Acyuov, Hit geestel. lied in de bederl. foor de llertormmg, bl 65 naar H. v. F. - Voortgekomen, zegt Dr. Acqcoy, uit het streven voor Lat iinsche kerkzangen en gebeden nu eens vertalender-, dan eens omschrijvenderwijze algemeen verstaanbaar te maken - daarom noemt men ze „glossenliederen
vonden zij (die liederen) in de middeleeuwen grooten bijval ^ ijl het lner eene
dichtsoort betreft, zegt Dr. Acquoy voorts, die ons niet anders dan als wansmaak kan voorkomen, kies ik als voorbeeld de kleinste (bovenstaande) mij bekende proeve, zijnde een kerstlied, dat reeds in de 14d« eeuw moet hebben bestaan."
' Over de glossenliederen (bij de Duitschers, Mischlieder, bij de Franschen Chansons favcies), zie Mone, Uebersicht, 1838. bl. 166-171; - Hoffmann v F Inleiding op het eerstgenoemde werk; - J. Bolte, In dulci jubilo in Festgabe an KartU emhold, Leipzig 1896, bl. 91 vlg., waar men leest: „Eine eigentümliche und auf den eisen bliek befremdende erscheinung in der geschichte der poetiscl.en form ist die einimschung lateinischer worte und satze, die uns in der geistliclien und weltlichen lynk Deutschlands seit dem 10. jahrhundert haufig entgegentritt, und deren bekantestes beisp.el in dem schonen weihnachtsliede „In dulci iubilo, nun singet und seid froh vorhegt Verder wijst de schrijver met W. Wackernagel en met Hottmann v. 1. op de verschillende oorzaken der glossenliederen. De geestelijke middeleeuwse!» dichter dacht zijne rede door het inlasschen van vreemde woorden te versiereni; waar hij kerkelijke teksten in de volkstaal overbracht, voegde hij gaarne de woorden van het origineel bij zijne paraphrase of glosse. Meermalen ook gebeurde het in de 15d0 eeuw, dat tusschen den priester en het volk gedurende den dienst het voordragen
van Latijnsehe sequenties en Duitsche regelen afwisselden.
tv. !.■ fcnnt kenden de Kpitre farsie of farcie, fa,sa, fa,c„i.
UC r IttllBtHCii «nu -— - * _
epistola farsita, woorden door Du Cange afgeleid van j ar are, tuu»u, -p-
,on



appelait autrefois ainsi", zegt (J'Obtioue, Diclionnahe liturgique. Paris 1853, op liet woord Êpitre farsie, 1'Epitre de certaines messes solennelles, tirée soit de la Bible, soit de la legende latine du saint de qui on célébrait la féte, et dont les versets, reproduits dans une paraphrase ordinairement rimée en langue vulgaire, étaient chantés alternativement avec des couplets francais par plusieurs personnes, qui se répondaient ainsi dans un idiome différent ... Le catalogue des livres liturgiques conservés dans leglise de Saint-l'aul, a Londres, en 1295, atteste également cette singuliere innovation introduite dans le rite catliolique de 1'Europe occidentale.' En "verder leert de schrijver, hoe de „Epitre farcie" nog in sommige parochieën van Frankrijk („dans les paroisses du Poitou et du Berri') sporen heeft nagelaten, en wordt door hem aangehaald een ,Magnificat farci\ dat hij zelf heeft hooren zingen in de kerk van Médan, in het bisdom van Versaillcs. Het volk vangt aan in de Fransche taal, de priester antwoordt in de l.atijnsche taal. Ziehier de eerste strophe.
Un Ange ayant dit a Marie Que le monde aurait un Sauveur,
Et que le Ciel 1'avait choisie Pour Mère du Dieu Kédempteur,
Toute ravie Elle chante ainsi son bonheur:
— Magnificat anima tnea Dominant.
(Koor) Et exultavit spiritus meus In Deo salutari nieo.
In Ken nieuw der. geest. Ib. van Nic. Jasssess (kerk. goedk. Antw. 1594), uitg. I'. J. Kvmers, Antw. z. j., bl. 9, vindt men als wijsaanduiding: „In dulci iubilo singen en wesen vrolyck', voor het lied: „Gy die in droefheyt zyt", terwijl, bl. 56, de wijs „In dulci jubilo' wordt aangehaald voor: „Ave moeder vruchtbaer .
Over de l.atijnsch-Duitsche lezingen, zie H. v. F., t. a. p, nr. 14; — Dr B Hölscher, Xiederd. Ldr. nnd Sprüehe, Herlin 1854, bl. VI (3 strophen); — Böhme Md. Lb.. nr. 528a en 5286, bl. 633-4; - Baimker, Das hatholische deutsche Kirchenlied, I, 1888, nr. 50, bl. 308-312; - Erk u. Böhme, Dmtscher Liederh., III, nr. 1929, bl. 636. — Iadwiu Voltz, in Munatshefte für Musikgesch., XXX (1898), bl. 135, deelt eene lezing mede naar „die Hs. 2276 der Grossherzoglichen Hofbibliothek zu Darmstadt, sicher dem 15. Jh. angchiing, aus der Karthause zu K.iln stammend', die zich bij de bovenstaande Nederlandsche lezing aansluit en bi| degene die men aantreft in Hölsiher's uitgave.
Over Engelsche lezingen zie John Julian, A dictionary of hgmnology, London
1892, bl. 564.
Ee =t in den aanvang der XVII"« eeuw werd het lied toegeschreven aan 1 etrus Dresdensis (Peter Faultisch), die naar het schijnt in 1440 te Praag als leeraar stierf; doch H. v. F., t. a. p., bl. 8, bewijst, dat het reeds in de eeuw bekend was.
In een 14de-eeuwsch Hs., waarin verhaald wordt het leven van Heinrich Suso



, % * iw. leert men hoe op zekeren dag aan susu
terwijl een lmnner het vroohjke kersthei . , n ^ deutsche 1'hilologie,
XXXI Tm ÏTliïZ ^ einde .er XV. en het
^ : , vVT^e eeuw een volledigen Latijnschen tekst mede. Ebk u. lloinit, bl. >•-> , X—^^.te, kunnen niet aannemen - - - «t waarom -
" 89,vermeldt
Z't Erlied van vier strophen
waarvan de eerste luidt:
In dulci jubilo, nun singet und seyd fro;
unsers Herzen Wonne liegt in presepio,
und leuchtet als die Sonne matris in gremio.
Alpha es et O, Alpha es et O.
ii r.ir > a. p.. bovenstem der aldaar voorMelodie. Bacmker, birdeil. geisti. Lar., i. 1
^v^^^melodie van dit Jubellied geven wij in J.
populaire « maat terug. Ook £ ^maat aan.
'• bl
W. 26, tweestemmige bcwerk.ng, naar een H . van u, g
t. Trier, zich bij de Nederlandse de me,odie: .In
;!°?r fu2rRbl bU' der gl.eest sa„ghen (Blüden requiem), Antw. 1631
Ï hierna'de melodie^ ,Waer toe doch maeckt u mondeken rey»'):



477. Laet ons mit hartzen reyne.
A.
-« # - ^ g-3
mmmm
® ♦ "5.
Laet ons mit hartzen reyne loven dat suete kindekyn: het brinet ons wten weyne.
1. Ons is een kint gheboren, een sone ghepresenteert,
lii wil die helle gaen storen, als mensche ghefigureert ; hi wil ons allen ghenieyne verlossen wter pine met sinen bloede alleyne. Laet ons, enz.
2. N11 moghen wi wel dancken der maghet, dien droeeli
in hare sueter lancken ;
die vrucht hair niet en verwoech:
weest vrolic, groot ende cleyne,
om dat suete kindekyn,
het behoot ons voer alle weyne.
Laet ons, enz.
3. Die vader van hier boven sprac sinen enghel an:
„ic wil die helle gaen verstoren en verlossen wyf ende man;
gaet tot ter schone fonteyne,
Maria claer aenschine,
en segt hair wat ick meyne.
Laet ons, enz.



„Gruet si my vriendelike,
die suete, suver iuecht,
ende segt hair blidelike si mach wel syn verhuecht;
want si, en el nye gheyne,
Gods moeder moet si syn;
ic bin met haer ghemeyne.'
Laet ons, enz.
i. Al binnen Nazarette quam denghel Gabriel ende sprack totter fioletten mit sueten woerden snel: „God gruet u, maghet reyne, vol gracien is u aenschine,
God is met u alleyne.
Laet ons, enz.
6. „By u sal noch becliven dat Adam heeft ontvryt,
want boven alle wiven sidi ghebenedyt;
ghi salt ontfaen een greyne in uwer herten scryn,
des vaders soen alleyne."
Laet ons, enz.
7. Si sprac oetmoedelicke : „hoe soude dat comen by ? ick en kende sekerlike noyt man; het wondert my, dat ic, en el nye gheyne,
(iods moeder soude syn;
myn herte wert cout als steyne.
Laet ons, enz.
8. Die enghel sprac tot hare : „o waerde suver maecht, en weest in ghonen vare; tis wonder dat ghi claecht,
want ghi sult sonder pyne
baren een kindekyn
ende blivcn een maghet reyne.
Laet ons, enz.
9. „Die heilige gheest sal comen in u, wel suete wyf,
ontfaet doer onse vrome
in u al smenschen lyf;
hi wil ons alle ghemeyne verlossen wter pyne met sinen bloede alleyne."
Laet ons, enz.
10. Die maghet hair conforteerde in dat haer denghel seit,
Gode si respondeerde :
„oec sie, ic bin bereit;
in uwen woerden alleyne set ick den wille myn,
siet hier Gods dierne cleyne.' Laet ons, enz.
11. Die enghel schiet van hare; Maria bleef bevrucht;
al sonder pyne oft vare, oft sonder herten sucht baerde si, die suver reyne, den hemelschen drochtyne, des vaders soen gemeyne.
Laet ons, enz.
12. Gheloeft so moet si wesen nu ende in alder tyt;
bi hair wi syn ghenesen, si bracht ons groot yolyt; o waerde maghet reyne, des sondaers medicyne,
bidt voer ons allen ghemeyne. Laet ons, enz.
1 4 = in de menschelijke gedaante. - 2. Met deze strophe sluit de lezing te vinden in het Hs. van Meerman. - 2, 2. t.: den maghet, d. i. die + heteronomen



en, dien. — 2, 3. lancken, waaruit Fr. flanc, zijde. — 4, 1. si is accusatief. — 4, 4. t.: si moeh u-el syn verblyt. — 4, 5. si en el nye gheyne, zij en geene andere. — 5, 3. toller fioletten, tot de violette. — 6, 1 en 2: Door u wordt nog goedgemaakt wat Adam heeft verdorven. — 6, 5. greyne, korrel, kern, de keur van iets, het liefste, het voortreffelijkste. — 6, 6. t.: hertten scryn; scryn, kast. De zin is: in 't binnenste van uw hart. — 6, 7. soen, zoon. — 7, 5. Zie 4, 5 en vgl. met deze strophe Een dev. en prof. boecxken, nr. 110, bl. 137, str. 3 van het lied: „Een maechdeken wtvercoren". — 9, 3. doer onse vrome, tot onze baat. — 9, 4. t.: in u als mensehen. — 10, 1. Hs. van Meerman: „Die maecht doen consente[e]rde. — 10, 4. t.: oec si. — 10,7. dierne, deerne, maagd, dienstmaagd. — 11, 6. drochiyne, Heer. — 12, 6. t.: medicyn.
Laet ons met herten reyne loven dat suete kindekijn ; het brinct ons uter weyne.
1. Die vader van hierboven sprac sinen ingel an :
„ic wille die helle scoren, verlossen wijf ende man ;
gaet wech toter fonteynen, Marien claer aenschijn,
ende segt haer wat ic meyne. Laet ons, enz.
2. „Gruet my wel vriendelike, die suete, suver juecht,
ende segt haer blidelike,
si mach wel sijn verhuecht; want si, ende el negeene, Gods moeder moet si sijn."
Laet ons, enz.
3. Al binnen Nazarette (|uam dingel Gabriël, hi gruete die violette met suete woerden snel: „God gruete u, suver reyne; vol gracien es u schijn; God es met u gemeyne.
Laet ons, enz.
B.
4. „Bi u soe sal becliven dat Adam heeft ontvrijdt;
want boven alle wiven sidi gebenedijt;
ghi selt ontfaen een greyne in uwer herten scrine,
ende bliven een maget reyne.* Laet ons, enz.
5. Si sprac oetmoedelike : „hoe soude dat gescien? en kinde sekerlike
noyt man; des wondert mie, dat ic, ende el negeyne,
Gods moeder soude sijn,
mijn herte es cout als steyne. * Laet ons, enz.
6. Die ingel sprac tot hare: „o weerde, suver maecht, en sijt in genen vare;
hets wonder dat ghi claecht, want ghi selt sonder peyne baren een kindekijn,
ende bliven maget alleyne.
Laet ons, enz.
7. „Die Heilege Geest sal comen in u. wel suver wijf,
ontfaen, tot onser vromen, aen u menschelijc lijf;



hi wilt afdwaen die bleyne, hl comt d'e hel'e
verlossen uter pine * ™he ^reert.
alle sine vrienden gemeyne.' Hi wilt ons alle gemeyne
verlossen uter pine,
Laet ons, enz. met singn Woede alleyne.
8. Die maecht haer conforteerde Laet ons, enz.
in dat haer dingel seide,
ende si respondeerde: 11. Dies mogen wi wel dancken
„tot Gode benic bereit; der maget, diene droech
na uwen woerden reyne, in haer wel suver lancken;
stellic den willen mine, die dracht haer niet en verwoec .
giet hier Gods deerne cleyne." Nu laet ons, groot ende cleene,
Laet ons, enz. loven die maget fine;
si brenct ons uter weyne.
9. Die yngel sciet van daer; Uet ongi enz.
Maria bleef bevrucht;
sonder wee oft vaer, ^. Gelooft soe moet si wesen,
oft sonder herte versucht, nu en(je jn alder tijt;
baerde die edel, suver greyne y |iaer 8ijn wi genesen,
den hemelschen drochtijn, en(je bracht in dit jolijt ;
des Vaders Sone alleyne. Q weerl]e, suver reyne,
Laet ons, enz. des sondeers medecine,
. , bidt vor ons gemeyne.
10. Ons es een kint geboren,
een sone gepresenteert, Laet ons' enz"
1, 3. scoren; in de andere lezingen: storen. — 5, 3. ick bijgev. — 7, 5. Bleyne, met de figuurlijke beteekenis van schande, smet (C. Lecoutebe).
Tekst. A. Baumker, Niederl. geistl. Ldr., Vierteljahrsschnft 1888, nr. 48, bl. 249. naar het Uerlijnsch 15e.eeuwsch Hs. 8° 190, hierboven weergegeven^
B. C. Lecoutebe, Middelnederl. geest, ldr., in Leuvensche bijdragen, ^ntw' 111 (1899), bl. 58 vlg., nr. 8, naar een Hs. van het einde der X\ " of het begin de XVI"" eeuw, ter „Bibliothèque nationale" te Parijs, zonder w.jsaandu.d.ng. De uitgever doet opmerken, dat de strophen, die in de meeste ovenge lezingen aan het S komen, werkelijk beter passen aan het slot. De hierna vermelde lez.ng van het Hs 1042 van Meerman, die aanvangt met str. 1 van A, s uit me it srop . 5- Wen wi wel dancken// die moeder', enz.; al de ovenge ons bekende
lezingen hebben denzelfden aanvang en hetzelfde slot als A.
Verder wordt de tekst gevonden in: DU is een sncerhjc boecxken, Antw. 1508 nr 2 [bl 12], 9 strophen, met enkele varianten, str. 1—8, 10 en 1- van . , er< ru door Dr J G. R. Acquoy, Kerstliederen en leisen (Verslagen en mededeel.ngen de K. Academie van Wetensch. Afd. 1-etterk., 3« reeks, dl. IV, 1887, hed
aanhaalt als voorbeeld van leis (beurtzang met solo en koor). Hs. nr.



Meerman (na 1525), thans nr. 2631, 2de serie, der K. Brusselsche Biblioth., lied nr. 61, 10 strophen, met betrekking tot A in deze volgorde: 1, 3—8, 11, 10, 2;
— Een dei\ en prof. boecxken, Antw. 1539, nr. 226, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 258 en aant. bl. 333, met eenigszins jongere spelling, in den grond geheel en al dezelfde tekst als A; herdrukt door Dr. Acquoy, Middeleeuwsche ijeest. liederen en leisen, 1888, nr. 214, bl. 48, aant. bl. 56; — Dit in een schoon suycerlijck boecxken (geest, goedk. Antw. 1570), uitg. Amst., Corn. Claesz., z. j., bl. 6 vu, nog jongere spelling, zonder str. 9; — liet hofken der geestehjcker liedekens, Loven 1577, bl. 8, sluit zich aan bij Een dev. en pr. b., echter zonder str. 9 en 11 van A; — Veelderh. Schrift, letjsenen, Antw., kerk. goedk. 1587, sign. A 7 v", 11 str.; — Het prieel der gheest. melodie, Hrugghe, 1609, bl. 83, „op de wyse alsoot beghint", 10 str.;— Parnassus, dat is den Blijen-bergh, Antw. 1623, bl. 135; — Theodotüs, Het Paradijs der geest, en kerck. lof-sanyhen (1621), Antw. 1648, bl. 62, 4 str.; — Den geest, nachteyael, Antw. 1634, I, 180, 12 str.; — Den blijden-icegli tot Betlileem, Antw. 1645, bl. 6; — Den gheestelycken speelwagen, Antw. 1G71, bl. 5; — Oude en nieuwe lofzangen, Amst. 1740, bl. 37, „stemme als 't begint", 11 str.
Aangeh. als stem: Catltolijck sancboeck (later verschenen als: Gheest. harmonie), Embrick (1620), uitg. zonder titelblad (1633?), bl. 24, voor: „Met eenen soeten schal // nu frolick singet al" ; — üolognino, Den gheest. leeuwercker, Antw. 1645, bl. 82, voor het lied: „Laet ons met vreught beghinnen// 'tkinneken te loven en te minnen*.
Melodie. Bai mker, t. a. p., hierboven weergegeven. — Naar dezelfde bron herdrukt door Dr. AciiOOY, Middeleeuwsche geest. ldr. en leisen, t. a. p.; — Een dev. en pr. boecxken, t. a. p., zelfde melodie doch onduidelijk tengevolge van den druk;
— Het prieel, t. a. p.:



Zoowel .1. a„. taW. mv*. STS
2ÏZSZ.-Z »- -H- - —•■ V
(1880), tl. 25: 
variante » het „,»» « - ^
TT* "ÏX''"'">«»■ '"""'■ - -H"g,,0,gl 18 ~ ~+*
van 1609, van bet Amsterdamsche liegijnhof:
- , rjrr ss
„Orgelsatz anonym. I-aet un , n_ jn 40 1628 gesehrieben und
r™ ™hL~pD J, i» *«•—«»
XXXIV (1902), bl. 93 vlg.



478. Kinder swijcht, so moochdi honen.
1. Kinder swijcht, so moochdi horen,
ecce mundi gaudia !
hoe heer Jesus is gheboren.
In te simt solemnia,
o virgo Maria,
Dei plena gracia!
2. Denghel die die bootschap brachte, er quam ter maghet in der nachte, enz.
3. Hi groetese also vriendelike mitten Heer van hemelrike.
4. Hi seide datse soude ontfaen Jesum Cristum sonder waen.
5. Dat was een wonderlic dinc :
die maghet mit een woort ontfinc.
6. Si droech hem maenden neghen, als vrouwen bi naturen pleghen.



7. Gheboren wert die edel dracht snachts in couder middernacht.
8. Men leiden in een cribbekijn,
.Jesum dat soete kindekijn.
9. Dat kint moet sijn ghebenedijt ende sijn moeder in alre tijt!
Tekst. Hoffmann v. F., Niederl. geistl. Ld,, 1854, nr. 13, bl. 38, zonder
wijsaanduiding^ ^ ^ ^ ^ ^ vierteljahrsschrift 1888^bL
306' kfrktoon)' Zie
zangwijs behoort tot de ,ve mei0die van het Nederlandsche lied,
hiervoren I, bl. XX, en onze verhandelmg . Ve melodie
's-Grav. 1902, bl. 53.



479. Ons is gheboren een kindekijn.
Melodie naar Een dec. en prof. boecxken. 1539.
nej dat sal ons al - le vrou-de sijn al tot - ter en-ghe-len won - ne.
1. Ons is gheboren een kindekijn noch claerre dan die sonne;
dat sal ons alle vroude sijn
al totter enghelen wonne.
2. Die sterren gheven ons lichten schijn al door den hemel ghedronghen.
Maria die heeft haer lieve kint
mit ganser minnen ghewonnen.
3. Si lechden in een cribbekijn mit haren sneewitten handen,
si cusseden voor sijn mondelijn: des had haer seer verlanghen.
4. Dat kindekijn speelde der moeder toe mit sinen cleinen armkens;
het lachede haer also soetelike toe mit bliden blenkenden oochkens.
5. Wel di, wel di, joncfrouwelijn, der soeter weerder stonden,
dattu dat soete kindekijn
mit ganser minnen heefst ghewonnen!



6. „Nu swighet, nu swighet, mijn kindekijn,
mijn God, mijn troost, mijn here;
van di so sal ic moeder sijn,
behouden mijnre eren." Amen.
7. Een kint is ons glieboorn,
een soon is ons ghegheven ;
hi heeft versoont sijns vaders toorn,
hi brenghet ons int ewighe leven.
8. Doe Jesus Cristus gheboren was,
ghewonden in armen doeken,
daer en was bont noch daer en was grau,
hi lach mit bloten voeten.
9. Die osse ende ooc dat eselkijn en conden niet ghespreken;
doe Jesus in der cribben lach,
doe lieten si liaer eten.
10. Die osse ende ooc dat eselkijn die dreven daer grote feeste,
doe Jesus in der cribben lach tusschen tween stommen beesten.
11. Die osse ende ooc dat eselkijn die dreven daer groten wonder,
doe Jesus in der cribben lach in cranken doeken ghewonden.
12. O et o et gloria.'
dat soetste van der minnen,
dat is Jesus. Marien soon ;
God laten ons ghewinnen!
1 2 t • clare, voor claerre, klaarder. - Stellig vangt met str. 7 een tweede lied aan. - 7, 3. versoont = versoent, - 9, 1. .Bekend*, zegt Dr. J. G. R. Acqüoy, ter hierna a. p., bl. 380, „is de eeuwenoude voorstelling van den os en den ezel in den stal te Betblehem. Zij is in verband met Jes. I : 3 ontstaan uit de profetie van Habakuk III : 2, niet volgens den Hebreeuwschen tekst, ook niet volgens de \ ulgata, maar volgens de Septuaginta. Reeds voor Hiëronymus bestond zij; De Rossi vond haar reeds in een gedeelte eener inscriptie van 343. Hoe veelvuldig zij op oudchristelijke sarcophagen voorkomt, kan men met de afbeeldingen zien bij VomLehneb, Die Marienverehrung in den enten Jahrkunderten, Stuttg. 1881, S. 314 320 en laf. VI en VII In sermoenen, kerstliederen en mysteriespelen, in de „liiblia pauperum , schilderijen en beeldhouwwerken, overal vindt men in den stal van Hethlel.em ook den os en den ezel." Zie verder de door Dr. Acquoy aangehaalde bronnen.



Tekst. Hoffmann v. F., Niederl. geistl. Ldr., 1854, nr. 15, bl. 40, „dit is die wise: Puer nobis nascitur". De Latijnsche tekst, waarvan de bovenstaande Nederlandsche eene verre navolging is, komt voor bij: Mone, Lat. Hymnen des Mittelalters, I, bl. 64; — bij Daniël, Thesaurus hymnologicus, IV, bl. 258, en wordt door Wackbbnagel, Das deutsche Kirchenlied, I, nr. 327, bl. 206, volg., gebracht onder de 14de-eeuwsche liederen. Verder vindt men Latijnsche le/.ingen in; Dit is een suverlijc boecxken, Antw. 1508, bl. 13 v°; — Hs. 901' der Gentsche Bibl., bl. 36 v°, met het jaartal 1517 (zie over dit Hs. C. P. Serbibe, Vaderlandsch museum. Gent, IV (1861), bl. 181 vlg.), „aliud carmen de puero" ; — Hs. (na 1525), van Meerman, thans nr. 2631, 2de serie der K. Brusselsche Biblioth., bl. 64; — Een dev. en prof. boecxken, Antw. 1539, nr. 216, uitg. D. F. Scheurleeb, bl. 247, en aant. bl. 341, onder de „leysenen", zonder wijsaanduiding; — Dit is een schoon suyverlyck boecxken (geest, goedk. Antw. 1570), Amst., Cornelis Claesz., z. j., sign. A 3 v°; — Het hofhen der geest, liedekens, Loven 1597, bl. 80; — Het prieel der geest, melodie, Brugghe, 1609, bl. 36, „op de wyse, alsoot begliint"; — Theoootcs, Paradys der geest, en kerck. lofsanghen, 1627, 2de druk, bl. 54; — Oude en nieuue lof-zangen, Amst. Erfg. We. C. Stichter, z. j., bl. 103 (waar: „Puer nobis nascitur", wordt aangeh., bl. 64, voor een lied: „Laat ons verheugt zyn in den geest"); — Mesais copiosa, Amst. 1761, bl. 50; — Dr. J. P. N. Land, Luitb. van Thysius, nr. 155,'naar het luitboek zelf.
Anderen versbouw heeft de tekst, zonder wijsaanduiding: „Ons is gheboren een kindekijn // daer om so willen wi vrolic sijn", voorkomende o. a. in Dit is een suverlijc boecxken, Antw. 1508, bl. 10 v°, en herdrukt door Dr. J. G. R. Acquoy, Kerstliederen en leisen, Amst. 1887 (Verslagen en mededeelingen der K. Akad. van Wetenschappen, Afd. Letterk., 3de reeks, Dl. IV, bl. 385).
Eene vertaling van den Latijnschen als wijs opgegeven tekst: „Puer nobis nascitur // rector angelorum", komt voor in Dit is een schoon suijverlijck boecxken, „op de selve wijse", bl. 47 v°:
1. Ons is gheboren een kindeken soet,
aller enghelen coninc ;
inder werelt wert hy gevoert,
een heer der heeren van alle dinck.
2. In der cribben lag hy neer op dat hoy der ezelen,
die hebben allen bekent den heer voor den coninc der hemelen.
3. d'Engel vanden hemel fijn heeft den herderen vercondicht,
in Bethlehem geboren te zijn
een kint dat al de werelt verlicht.



4. Hierom Herodes beanxtet was met grooter nijdicheden,
d'onnoselen liet hy dooden ras,
en kinderen met droefheden.
5. Die daer huyden gheboren is vander maghet reyne,
leide ons door zijn genade fris al in de vreuclide ghemeyne.
6. Laet ons van sulcken blyschap snel te samen gaen verblijen,
met sanghen en met orghel-spel den heere ghebenedijen.
6, 1. snel bijgev. — 6, 2. t.: gaen verblijden snel. — 6, 3. met bij ge v.
J. Bolte, Das Lb. der Anna von Köln, (TV-XVI* eeuw), in Zeitschr für deutsche Philologie, XXI 0888), bl. 129 vlg. vermeldt eene lezing: ,Ons ist geboren
evn kyndelyn II noch clare dan de sonne* j 5 str.
Melodie. Wij vinden voor het Latijnsche als wijs aangeduide lied, vier
melodieën, die nochtans met elkander zijn verwant:
L a. Een dev. en prof. boecxken, t. a. p.:
mm



c. Stalpaert, Gulde-iaers feestdagen, Antw. 1635, bl. 47:
rum, In hoe mun - do pas - ci - tur Do - nu - nus lJo • mi - no - rum.
Hierbij sluiten zich aan, ondanks transpositie door verwarring in de sleutels, de lezingen te vinden, t. a. p., in het Hs. 9011 en in Messis copiosa, t. a. p. IV. Lee rossignols spirituels, Yalencienne, 1616, bl. 110:



b. Een arrangement voor de fluit, medegedeeld door Dr. Land, t. a. p., naar Der fluiten lusthof, 1646, II, bl. 45 v°:
%r
De laatste acht maten zijn te aanschouwen als een bijvoegsel van den arrangeur. Bij dezen vorm der melodie sluiten zich op hare beurt aan de lezingen voorkomende bij Baumkek, Das Kath. deutsche Kirehenlied, I, nr. 95, bl. 351.
Deze vier melodieën vindt men terug in eene tweestemmige zetting voorkomende in een Hs. van 1482, berustend te Trier, medegedeeld door Boiin, Monatshefte fur Musikgeschichte, IX (1877), bl. 26:
De lezingen I staan in verband met de gedeelten 5 2 3 8 van bovenstaande tweestemmige bewerking; - II is ontleend aan de gedeelten 1 6, 7 8 _ II aan _ gedeelten 1, 6, 7, 4 of 6; - IV aan de gedeelten 5, 6, 7, 8 - Eene aJe^ eeuwsche met de voorgaande nauw verwante tweestemmige zetting, uit het ,g boek van het Lopsen-klooster, in het Sted. Museum te Leiden, komt; voor j Dr. Land, t. a. p., die daarbij nog twee andere tweestemmige bewerkingen
Luitboek van Thgsius mededeelt.
l)e door Scheurleer, bl. 341, naar Graduale Homanum, Loven 1633, bl. 1-6,
herdrukte niet ongedeerde redactie sluit zich aan bij I.



480. Ons is een kyndekyn geboren.
1. Ons is een kyndekyn geboren tot onser grote gewinne,
en waer dat niet, wi waren verloren, daer toe dwanc hem die mynne.
2. Adam bracht ons in groter noet, bi hem waren wi verloren,
dat kynt clam wt des vaders scoet end soende den ouderen toeren.
3. Te Bethleem een woestich huys, aldaer gelach die moeder
van eenre kinde, hiet Ihesus, een bliiscap alder goeder.
4. Hi was geboren ter midder nacht van eenre maget pure,
die Heer, die over al heeft macht, een scepper der creature.
5. bat Ysaias te voren screeff.
is nu vervult te tiiden,
die moeder suet, die maget bleeff, des willen wi ons verbliden.



6. In eenre cribben was hi geleyt twischen twien stommen dieren,
in hoy, als die scriftuer ons seit,
ende si bekendent schieren.
7. Die al die werrelt heeft gemaect end dat claer sonne schyne,
lach in die cribbe bloet, al naect; hem vrosen die ledekyns syne.
8. Noch bont noch graw was daer geleit, noch oic duyrbair ghesmide;
in Ioseph cousen was hi geleyt,
om ons woude hi dit liden.
9. Groet licht scheen inder selver tiit doe Ihesus wert geboren,
die herdekyns worden seer verbliit al uter enghelen scaren.
10. Die engelen songen allen loff mit luder stemmen clare
daer boven in dat hemelsche hoff, dat God geboren ware.
11. Nu dancken wy ghemeenentlic den Heer God van hiir boven;
dat hi ons is worden gheliic, des willen wi hem nu loven.
12. Bidden wy, cleyn ende groet,
desen sueten kynde,
dat hi ons brenct in Abrahams scoet ewelic mit hem te sine. Amen.
2, 4. t.: toeren = toorn.
Tekst en melodie. Baumker, MedeW. geisll. Ldr., nr. 12, Vierteljahrsschrift 1888, bl. 187, naar het 15^-eeuwsch Hs. van Weenen. - De melodie sluit zich aan bij de onmiddellijk voorgaande, nr. III.



481. Ons is gheboren een uutvercoren.
1. Ons is gheboren een uutvercoren clein kindekijn;
waert niet gheboren, wi waren verloren;
laet ons blide sijn !
2. Maket hem een bat van tranen nat,
badet hem daer in.
Hi wert gheslaghen, in bloede ghedwaghen om onse wil.
Ons is gheboren, enz.
3. Nu wieghet hem sachte mit reinen ghedachten ende singhet hein claer.
Het spreket sijn mont, hy mint een suver gront, ende dat is waer.
Ons is gheboren, enz.
4. Nu leert hem gaen in enen volstaen in doochden voort.
U afkeren vergrammet hem sero ende hi wort verstoort.
Ons is gheboren, enz.



5. Ellic si mit sinnen een voetster der minnen ende nemes hem aen.
Hi sals hem lonen mit hem selven,
dat weet ic wael.
Ons is gheboren. enz.
3, 1. Over de .wiegeliederen», zie hierna nr. 485, bl. 1882: „Een alre lieffelicken een".
Tekst Hoffmann v. F., Niederl. geistl. Ldr., nr. 16, bl. 42. „Dit is die wise Tis al' ghedaen mijn oostwert gaen // al teghen den wint" Een zesde strophe «et H v. F. achterwege als heel bedorven. - Dezelfde wereldlijke wijs. T.s al ghedaen' enz waarvan de verdere tekst onbekend is, wordt aangegeven bij H v. K t a p nr. 116, bl. 233, voor het lied: „Een cort jolijt in deser tijt ; zie hle™ " Melodie. BxrMKEB, Niederl. geistl Ldr., nr. 78, V,erteljahrsschr.fi 1888, bl. 315, naar het 15<k'-eeuwsch Berlijnsch Hs.
118



482. O suver maecht van Israël.
1. O suver maecht van Israël, wilt seer verbliden u
om der schoner bootschap wil, N die ic u brenghe nu.
Benedicta tu in mulieribtin, valastts, valasus,
ace pitna yracia,
ttcum dominus,
benedicta tu in mulieribus.
2. Al mitter bootschap schone die denghel heeft ghedaen, hebdi van shemels trone
den heilighen gheest ontfaen. Benedicta tu, enz.
3. Als Joseph dat verstonde, dat Maria was bevrucht,
hi peinsde in sinen ghemoede, hem waer beter ghevlucht. Benedicta tu, enz.
4. Des hem die enghel schone toesprac ende riet:
,Joseph, Davids sone. en wiltse begheven niet. Benedicta tu, enz.



5 Noch en ontsiet te nemen een kindeken van groter macht,
' die moeder Gods, Marien; als denghel ons verclaert.
dat van haer wort gheboren, Benedicta tu, enz.
sal ons van sonden vrien. g jjaer baerde die suverlike
Benedicta tu, enz. ,jpn here ghebenedijt
6. Maria ende Joseph mede van hemel ende aertrike.
voeren beide tsamen lof si haer talre tijt.
tot Bethlehem der stede, Benedicta tu, enz.
daer si haer herberghe namen. ^ ^ ^ ^ loven desen ^
Benedicta tu, enz. & ^ ghenoemt Je9US.
7. In een arme huseken \ stillen wi hem, hi weent so seer, al sonder wech of doren, ende singhen hem aldus:
om dat si waren van haven bloot, Deum laudamus,
moest hem also gheboren. valasus, valasus,
Benedicta tu, enz. swighet soete Jesus,
8 Alst quam te rechter middernacht, du bist ons dominus,
' so heeft die maecht ghebaert Deum laudamus.
1 3 uil biigev - 1, 6. In Züsteb Hadbwhch's Gedichten, Gent 1875 I,
i. u. 8, « liet lied: .Ay, ,1 „ -u dl. .1.» ~
vale millies". — 7, 2. wech = weeg (»), duren — deuren. i, ■ <J 'e "ten
Tekst. Hoffmann v. F., yiederl. geisll. Ldr., nr. 19, bl. 47, zonder wijsaanduiding, hierboven weergegeven. 7 r', bevat met eenige varianten
J)it is een suverlyc boecxken, Antw. loüö, nr. 4, di. ,
denzelfden tekst, daarenboven tusschen voorgaande str. 9 en 10 het volgen .
Doen sanc met bliden gheschalle Met groter anxticheyde
t u i werden si bevaen;
Joseph: alleh a enghel tot hem seyde:
ende die enghelen [alle], J hedaehten staen.
in excelsm gloria •
P( in terra pax hominibus! « ^ra Pax' enz"
vala sus, vala sus, „Ende gaet tot Uethleem binnen,
swighet soete Ihesus, daer suldi nu ter stonden
ghi sijt ons dominus, Jhesus Cristus gheboren vinden
et in terra pax hominibus.' in doekelkens ghewonden.
Et in terra pax, enz.
, , , . noen vonden si dat kindeken.
Die herdekens opten velde Uo ^ ^ ^
bi haren scapen laghen, S [go) was gijn beddeken,
met eender claerheyt snelle ™a hoey 1] ^
dien enghel dat si saghen. m en wuu
„ . . Et in terra pax, enz.
Et m terra pax, enz.



Tkindeken wert, na Moyses wet, ten achtsten daghe besneden, overmits sijn grote oetmoedicheyt, in sinen ionghen leden.
Kt in terra pax, enz.
Den naem die hem denghel gaf eert kint gheboren was, die wert hem daer ghegeven; Jhesus men seker las.
Kt in terra pax, enz.
Volgt, tot slot, de tekst van str. 10 hierboven.
Met de lezing van 1508 stemmen overeen, buiten enkele varianten in taal en spelling: Ken dei\ en prof. boeexken, Antw. 1539, nr. 228, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 262, aant. bl. 339; — Dit is een schoon en suverlijc boeexken (geest, goedk. Antw. 1570), Amst. Corn. Claesz., z. j., bl. 8 v"; — Het hofken der geest. liedekens, Loven 1577, bl. 37; — VeeIderliande schrift, legsenen, Antw., geest, goedk. 1587, sign. li 1 r".
Aangehaald door Dr. J. G. R. Ac<)üoy, Kerstliederen en leisen. Verslagen en mededeelingen der K. Acad. van Wetensch. afd. Letterk., 3de reeks, dl. IV, bl. 364.
Melodie. Baumker, Niederl. geistl. Ldr., nr. 66, Vierteljahrsschrift, 1888, bl. 304, hierboven weergegeven; — Zelfde mei. Ken dev. en pr. b., t. a. p.
Naar een Hs. gevoegd bij een zangboek van 1609, ter boekerij van het Amsterdamsche Begijnhof, deelt W. P. H. Jansen, Tijdschr. der Vereeniging voor N.-N. mzgsch., IV (1894), bl. 147, het volgende lied mede, waarvan de eerste strophe eene variante uitmaakt van de voorgaande lezing. De spelling van den hier voorkomenden Nederlandschen tekst dagteekent zeker wel van de XVIIdc eeuw; maar de tweestemmige bewerking bij de woorden gevoegd, is waarschijnlijk wel vroeger thuis te brengen. Wij geven de notatie naar Jansen, de noten met de helft van hunne waarde verminderd:



1. Ace Maria.
O suyver maecht van Israël,
wilt seer verblijden u
van desen bootschap schone,
die ic hier breng tot u.
Benedicta tu in mulieribus,
o Maria, Maria,
ave gr at ia plena,
tecum dominus,
benedicta tu in mulieribus.
2. Ave Maria.
O Moeder Godts van hemelrijck.
Jesum u kinde cleijn altijt voor ons hem biddet,
dat hij ons algemeijn
van onse sonden reijn maecken wil, groot ende cleijn. O Maria, enz.
3. Ave Maria.
U loven wij met harten blij per nova cantica,
want wt u is geboren daer Daniël verlangde na.
Benedicta tu in mulieribus,
O Maria, enz.



483. Het viel een hemelsdouwe. A.
1. Het viel een hemelsdouwe op een ,jonc maechdelijn;
men sach nie mere vrouwe; dat dede dat kindekijn,
dat van haer wert ontfanghen door een ootinoedich woort.
Adam, wilt niet verlanghen, ghi wort daer bi verhoort.
2. Die maghet wert mit kinde, nie reinre wert gliesien.
Als Joseph dat versinde,
hi dochte, ic mach wel vlien,
ic wil Marien laten,
ic en bin die vader niet,
ende gaen heen mijnre straten, eer mi meer schande ghesehiet.
3. Mit troosteliken worden sprac hem die enghel an:
„och Joseph, en wilt niet sorghen, keert weder, salich man,
ende blivet beide te gader; tis boven naturen cracht,
dat God, die hemelsche vader, in Marien heeft ghewracht.*
4. Hier nae so is ghecomen een keiserlic ghebot,
dat, niemant uutghenomen, hi soude comen sonder spot
die van Adam is gheboren,
ende bringhen sijn tribuut al bi des keisers toren;
dat riep men overluut.
5. Te Bethlehem dat si quamen, bewijst ons die scriftuur,
een herberglie si vernamen, men wijsde haer die duur.
Si en mochten nerghens inne, men wijsde haer altijt voort; die hemelsche coninghinne en was daer niet ghehoort.
6. Een liuusken dat si vonden dat was seer dunne ghedect,
daer Maria ter selver stonden haer stedekijn in heeft gheset. Daer wert die maghet moeder, si ghebaerde een kindekijn,
des menschen vader ende broeder; hoe mocht hi ons nare sijn?
7. Doe tkindekijn was gheboren, doe weendet al ter stont.
O maghet uutvercoren stillet uwen sone jonc,
ende voeden moederlike,
hi heeft den hongher groot;
al is die vader rike,
dat kint is van haven bloot.



Q Maria, maehet reine,
ft Si namt in haren armen, ' .. .
si custe hem voor sine[n] mont daer (iod sijn rust in nam,
„och meer dan dusent werven bid voor ons
, . paist ons dat goalie lam,
,n also corter stont wi moghen raUen
Daer omme is hi gheboren, P , .
.. al boven in hemelrijc,
die heveste here mijn, daer vr00cht .s boven maten;
dat h. ons soude verlossen, ^ ^ ^ gheen gheUjc gbelovet so moet hi sijn.
4, 1. snnder spot, zonder fout. - 9, 4. t.: paits.
Tnlrst A Hoffmann v. F., Niederl. geiM. Ldr., nr. 23, bl. 54, „dit is die
<*.*•££ <t L -«»-«• •*> f ■ 'l'u ST-
lijki„g. voor ie eerste .treph, l.n min.le, v.n nr. J ■
„Het viel een eoelen douwe// tot eender veynster in , o' .Het viel ee,n
douwe/; voor mijns liefs vensterkijn"(zie
is tevens eene navolging van het Latijnsch gedicht te vinden bij U , hymnologicus, II (1844), bl. 337:
Est virgo coeli rore repleta desuper,
cui par in decore non datur muiier;
hanc veneremur ore et sanctis moribus,
et sauciis amore divino cordibus.
De VmMX* 1- '» «f"*?'*
BiUioth. M.. gern). 8" 185; in het Hs. B, .tan. M,. germ. 8 190, ln.J.n .tr.
en 8 aldus:
7. Doe tkindekijn was gheboren,
het weende ter selver stont:
o vrou van Nasarenen,
haelt uut u borsten ront,
die vader van den trone doch is der minnen vul.
Nu sooch sinen waerden sone,
van den hemelschen dou vervult.
8. Si nam hem in haer armen,
si setten op haer schoot,
si custen wel dusent werven,
si dancten menichfout,



dat wi, die waren verloren,
verlost sijn jonc ende out,
waer om hi is gheboren,
om te quiten onsen schout.
Melodie. De aangegeven wijs: .Heer God", enz. is de aanvang van een lied te vinden bij H. v. F., t. a. p., nr. 66, bl. 143 (zie hierna), dat op zijne beurt tot wijsaanduiding voert: „Help God, wien sal ic claghen// dat, ic dus droevich bin? II ic en creech . . wellicht de aanvang van eene variante of van eene vergeestelijking van nr. 141, Anttr. Ib.: „Rijck God hoe mach dat wesen", (zie hiervoren I, nr. 52, bl. 287). Misschien werd de bovenstaande geestelijke tekst ook voorgedragen op de melodie van Ps. 148 Souterl., de wijs van nr. 141, Antw. Ib.
B.
1. Het viel een hemels dauwe al in een maechdekijn; ten was noeyt beter vrouwe; dat dede liaer kindekijn dat van liaer wert gheboren, ende si bleef maghet tijn. O maghet wtvercoren, lof moet u altijt sijn.
2. Die maghet ghinc met kinde,
gheen swaerheyt en ginc haer an;
als Ioseph dat versinde,
die goede rechtvaerdighe man,
hi dacht: ic wilse laten,
ic en ben die vader niet,
ende trecken mijnder straten,
eer mi meer schanden gheschiet.



3. Al van des hemels throne sprac hem die enghel an: „o Ioseph, Davids sone,
o goede rechtvaerdighe man, blijft alle beyde te gader;
het is boven natueren craeht, dat God almechtich vader in haer dus heeft gewracht."
4. Corts daer na is ghecomen een keyserlic ghebot:
dat, niemand wtghenomen,
hi en quame al sonder spot van daer hi waer gheboren ende brachte sijn tribuyt; dat dede men daer hooren ende roepen overluyt.
5. Maria ende Ioseph mede quamen te Ilethleem waert, want dat was Iosephs stede, als ons die scriftuere verclaert; si en mochten niewers inne, men wysdese altoos voort;
die hemelsche coningliinne en was daer noeyt ghehoort.
6. Int velt so hebben si vonden een huys seer dinne ghedaect; binnen so corten stonden hebben si daer logijs ghemaect; daer wert die maghet moeder al sonder wee oft pijn,
van smenschen sone een broeder; hoe mocht hi ons nader sijn.
7. Wt moederliker minnen
leyde si hem op haren schoot; haer herte verblide van binnen, dat dede sijn mondekijn root ; si custen aen sijn wanghen, si suchte nienichtout,
dat hi quam sijn ghevanghen verlossen, ionck ende out.
8. Maria, suver fonteyne,
daer God sijn rust aen nam,
bidt voor ons al ghemeyne, versoent dat godlijc lam,
so dat wi moghen gheraken hier boven int soete dal daer vruecht is boven maten, die eewelic duren sal.
Str. 2-3. Aangeh. door M. Veiikest, Tentoonsteltin9 tan Vlaamscheprimitieven 1903 bl. 71: ,Op de vertwijfeling bij Jozef en dezes geruststelling door den engel, wijst' ook een onzer oude liederen*. - 4, 1. t.: na een comen. - 4, 6 s,c, hen dl. en pr. b., t.: ende brenghen. - 5, 8. Een de, eii pr. b : en was daer met ghehoort. - 6, 1-2. M. Verkest, t. a. p., bl. 75, zegt: In de oude schriften wordt het stalleken juist niet voorgesteld als eene schuilplaats of toevluchtsoord voor dieren- het is meer eene soort van bouwvallig huis, atdak of loods . b, o b. Dezelfde, t. a. p., bl. 88; .Merken wij op, dat de prozaschriften eensluidend zijn om Jozef van de geboorte geen ooggetuige te maken: of wel hij keert zich om, of wel ij verlaat den stal. Onze oude geestelijke liederen zijn niet uitvoerig omtrent de geboorte en bepalen zich bij de beschrijving van hetgeen voorafging (het ronddwa en in Bethlehem het voorbereiden der kribbe, enz.) of van hetgeen na de geboorte voorviel; dezelve wordt zeer beknopt vermeld'. - 7, 5. si custen, voor: si custeen (en = Hgd i*»), zooals men leest in ^ de, en pr. b. - Str. 7. Aangeh. door M. Verkest bl. -
Het verblijf in den stal. van af de Geboorte (25 Dec.) tot de opdracht in den Tempel (2 Febr. O. I- V. Lichtmis), werd slechts door twee incidenten gekenmerkt:



het bezoek der Herders en dat der Drie Koningen. Het is begrijpelijk, dat de rest van den tijd besteed werd aan bakerwerk en huishoudelijke beslommeringen. Hierover zijn de oude liederen en prozaschriften onuitputtelijk en schilderen de heerlijkste tafereeltjes."
B. Dit is een suverlijc boecxken, Antw. 1508, bl. 32, „op de wijse: Het was een lodderlick pape", hierboven weergegeven; — zelfde tekst mits enkele varianten: Ken dev. eh prof. boecxken, Antw. 1539, nr. 14, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 34 en aant. bl. 325, „dit is de wise: Het viel eenen coelen dauwe (aanvang van het voornoemde nr 72 Antw. Ib.) ende gaet oock op die wise van Paep heer aert. oft op die wise vanden lodderliken pape" ; — herdrukt door Dr. J. G. K. AcquoY, Midd. geest. Idr. en leisen, 1888, nr. 7, bl. 14, aant. bl. 53. — Dit is een schoon sut/oerlijck boecxken (geest, goedk. Antw. 1570), uitg. Amst., Corn. Claesz., z. j., bl. 13 v., „op de wijse soo 't begint"; — liet hof ken der geestelijcker liedekens, Loven 1577, bl. 17, „die wyse: Het was een lodderlyc pape"; — Veelderhamle Schrift, legsenen, Antw., geest, goedk. 1587, sign. B 5 v"., „op de wijse alsoo't beghint". — Verder komt het lied voor in: Catholijck sanckboeck, Embrick (1620), uitg. zonder titelblad, 1633 (?) bl. 46, zonder wijsaanduiding; — Het prieel der gheest. melodie, Brugge 1609, bl. 64, „op de wijse alsoot beghint" J — t Klegn Paradijsken, Antw. 1619, II, li, overgenomen door Willems, Oude VI. Idr., 1848, nr. 186, bl. 415, en door H. v. F., t. a. p., bl. 57; — Parnassus, dat is den blijen-bergh, Antw. 1623, bl. 142; Iiieodotus, Het Paradijs der geest, en kerck. lof-sanghen, Antw., 2:le druk, 1627, bl. 55, „op de wijse: O eeuwig God almachtig". De tekst van dit laatste lied vindt men in dezelfde verzameling, bl. 4, „op de wijse: Het viel een hemels douwe" ; — Dit is een suycerlyck boecxken, Amst. 1648, bl. 55: „op de wijse: Het was een lodderlijcke I'ape" ; — Den geest, nachtegaal, Antw. 1634, bl. 192; — Den blijden-wegh tot Bethleem, Antw. 1645, bl. 4; — Den gheestehjcken speel-tcagen, Antw. 1671, bl. 4; — Oude ende nieuwe lof-zangen, Amst. 1740, bl. 10, „op de wijse: Het was een lodderlyke [pape]".
Aang. Dr. J. G. R. Aciji-oY, Het geestelijk lied in de Nederlanden vóór de Hervorming, bl. 41. die aan lezing B de voorkeur geeft boven A. Eene bijna letterlijke overzetting is de Nederduitsche tekst voorkomende in Hülscïier's Niederd. geistl. Ldr., nr. 2, bl. 3. Hoogduitsclie aanverwante teksten worden naar 17de eeuwsche liederboeken vermeld door Baumker, Das kath. deutsche Kirchenlied, I, nr. 100, bl. 358.
Melodie, ten dev. en pr. b., t. a. p. (zie hiervoren I, nr. 64, bl. 321); daarnaar Dr. Acquoy, Midd. geest. Idr. en leisenen, t. a. p. Dezelfde zangwijs is ook te vinden onder Ps. 54 Souterl., 1540, voor het lied: „Die winter is verganghen (zie hiervoren I, nr. 73, bl. 341).
Anders luidt de melodie te vinden in: Hel prieel, t. a. p :
Het viel eens he • mels dau • • we In een cleen maech - de • ken; Ten wasnoyt be • ter vrau - - we; Dat ded' een kin • de-ken]



Dezelfde zangwijs doet zich voor bij Stalpaert, Extradum cath., Loven 1631,
m l i». al>«■ * "■ " ZZ
duiding • «Het viel", enz. In de tafel van S. Thiodotüs' verzamel,ng: Het Paradys der geest en kerck. lofsanghen, «tg. 1638, wordt zij aangeduid onder den naam . Wilhelmus van Nas,ouwen" (zie hiervoren, II, bl. 1637). In EvcangeUche Antw 1582 TI, bl. 61, wordt zij aangegeven als: ,Het viel , enz. en „ i it 'van Nassouwe'' terwijl men in hetzelfde werk. t. a. p„ bl. 183, met opschrift: „Wilielmus - Het viel, etc.', de echte Wilhelmusmelodie aantreft (zie hiervoren
Oorspronkelijk zal deze zangwijs wel zuiver aeolisch (in , en eerst.n kerktoonaa l, plagalen vorm) geklonken hebben, zooals ze overigens voorkomt b.j F. ^ ' DeLke VMsldr., Elberfeld, z. j. (c. 1864), Heft 4 bl 22: .Es fiel « H mmebthauwe", naar .Münstersches Gesangbuch v. 1677, S. 33". De meiode buTheodotus, uitc. 1627 (?), is bedorven. — Eek u. Böhme, Deutsche) Liet et ioi , .
393r, bl. 205, geven, met eenige aanmerkingen over de Duitsche ronnen, ie a e jonger zijn, de zangwijs naar Het prieel, uitg. 1614. ,, .
Past zwei Jahrhunderte lang erhielt sich unser Lied , zegt H. v. *., t a. p., bl 57' doch het blijkt uit de Honderd Vlaamsche liederen uitgegeven door .1. Hols, 1897 nr 16 bl. 23, dat ons lied gedurende vijf eeuwen is blijven voortwortelen. Wij laten de eerste strophe van het door Bols in Brabant opgevangen stuk met zijne fraaie melodie in zuiveren aeolischen modus volgen:



484. Het cornet een schip gheladen.
boort; Ma - ri -a hout dat roe - der, die en • ghel stuurt dat voort.
1. Het cornet een schip gheladen, 5. In eenre stilre waghen
hent aen dat hoochste boort; cornet ons dat schip aen lant,
Maria hout dat roeder, het brenghet ons rike gaven,
die enghel stuurt dat voort. een soen is ons gliesant.
2. Maria, godes moeder, 6. Het leghet in eenre cribben ghelovet moetstu sijn, dat lieve cleine kint,
wi waren al verloren met sinen verweenden ribben
en dedet u lieve kindekijn. in snoden doekerkijn.
3. Maria, godes moeder, 7. Het leghet in eenre wieghen ghelovet moetstu sijn, dat lieve kindekijn,
verweende coninghinne, het lichtet als een spieghel,
der enghelen aneschijn. ghelovet moet het sijn.
4. Maria, godes moeder, 8. Mocht ic dat kindekijn cussen hoe is u lof so breit, voor sinen roder mont,
ten can gheen man beschriven des mochte mi wael ghelusten,
u grote eerwaerdicheit. van sonden werdic ghesont.
1, 2. hent aen = tot aen. — 2, 4. en bijgev. — 3, 3. verweende, Lat. gloriosa, roemrijke, gelukzalige. — 5, 1. waghen — vloed, Hgd. noge; zie hiervoren II, bl. 1546.
Tekst. Hokfmasn v. F., Hollündische VMsldr., 1833, nr. 4, bl. 19, 7 str.; — Id., Xiederl. geistl. Ldr., 1854, nr. 26, bl. 67, 8 str., deze laatste lezing hierboven



weergegeven. Die tekst is ontleend aan het 15^-eeuwsch thans te Berlijn berustend Hs Ms eerm. 8.185. Volgens H. v. F. is het lied waarschijnlijk in üuitschland ontstaan, daar str. 7 van den Nederlandschen tekst slechts met behulp van een lateren Duitschen tekst kan hersteld worden. In het Hs. luidt deze strophe:
Het leghet in eenre waghen dat lieve cleine kint,
het luehtet woe een spiegel als die kersten alle gader sijn.
Deze Duitsche tekst is te vinden in H. v.
nr 36 bl 107—9; — Wackernaoel, Das deutsche Kirchenhed, II (18b. 1, nr 4bO, b," 303; - Böhme, Md. LI,, 1877, nr. 517, bl. 622, eerste str ; - Ekk u. Böiime, Deutscher Liederh., III (1894), nr. 1921, bl. 628. Bij Wackernagel heeft de vijfde str..
Es ligt hie in der Wiegen
das liebe Kindelein,
sein Gsicht leucht wie ein Spiegel,
gelobet mustu sein.
Buiten deze lezing zijn er nog twee andere Duitsche bekend, de eerste in een VVO'-eeuwsch Hs. ter K. Bibl. te Berlijn (4 str.), de tweede voorkomende in een geestelijk liederboek, Straatsburg 1626 (6 str.). Zie de aangehaalde Duitsche schrijvers. Dit lied „ein uraltes Gesang' genoemd, wordt toegeschreven aan Joh. ^^eb den vermaarden mysticus en prediker, .doctor illuminatus , Dominicanermonn k, in 1.90 te Straatsburg geboren, aldaar in 1361 overleden. Doch volgens, E. u B b staat er meer dan een reden om het lied aan te zien als ontstaan aan den Neder-Rijn In geen van beide lezingen doet zich de strophe: ,Es liegt in er le8en ™ • Zooals E. u. B. het overigens doen opmerken, wijken de drie Duitsche tekste
tamelijk af van den Nederlandschen.
Melodie Voor de melodie, naar het vermelde Andernucher Gesangb., 1608, welke nochtans oud schijnt, en die wij onder den tekst brengen, zie Böhme, tap; - Erk u. Böhme, t. a. p.; - Bx.mker, Das kat li. deutsche a'^w n. 8o bl. 346, en Joh. Zahn, Die Melodien der deutschen ernng. htrchenldr., I, nr. löl, bl. -U.



485. Een alre Iieffelicken een.
su ■ yo, su - yo su, lie - ve sus - ters, is dat niet nu?
1. Een alre lieffelicken een, 4. Wi souden hebben bliiseap groet, dat heb ic wtvereoren; const wy ons wel besinnen,
dat is Ihesus van Nazareen, lioe dat vaderlike woert
is van der maget geboren. is worden mensch van mynnen.
Kepetitio. 5. Myn is wel die meeste scat,
Suyo, suyo, suyo su, (driemaal) <"e nu 's ^'er 'n deser tiit,
lieve susters, is dat niet nu? want wt mynnen quam ons dat,
dat wy syn dus seer verbliit.
2. Des willen wy nu blide wesen g 0ng k e(m kyndekyn geboren end hebben vroechde grote, end een BQen we, ghegevetli want h, is nu ons ghegeven wy 8yn daer toe wtvercoren> wt des vaders scote. dat wy des mynnentlic plegen.
3. Het was een grote tiit van screyen, 7. God die vader heeft gesent och lange tiit hier te voren, van mynnen opter eerden ende den moet (iod gheleyen, sinen soen tot een present,
want Ihesus is geboren. die scat van riiker weerden.



8. Van desen sueten gherechten sow wy dicwiil crigen,
waer wy getrouwe knechten,
dat ons nu moet ontbliven.
9. Mer onse vader die is riic,
al si wy arm van haven;
mynden wy getrouwelic,
hi soude ons wel begaven.
10. Hi heeftes nu so seer begonnen.
const wy dat wel begheren,
want die myn heeft hem verwonnen, hi en can hem niet geweren.
11. Och mocht ic bi der cribben sitten mit gedachte,
end sien hem daer in liggen arm end ongheaclite.
12. Als ic hem dan aldus vonde, wat mocht ic dan beghinnen,
dan wt reynen gronde
een liedekyn te singen,
13. Als die engelen songen mit enen bliden geeste wt des hertsclien wonnen tot des coninx feeste.
14. Dat deden si mit rechte,
want si wisten ymmer wel,
dat hi was heer, al scheen hi knechte dat bewisede haer spel.
15. Sie kondichten ons vrede,
die lieve engelen syn;
al woen wy noch beneden, wy willens ymmer vennoet syn.
16. Mit recht sal hi verbliden,
soe wie dit overdencket,
dat ons in desen tiiden dees graci is gescencket.
17. Men machs mit ghenen sinnen nummermeer volprisen
die overgrote mynne,
die hi ons woude bewisen.
18. Want dat zuete vaders hert heeft die myn ontsloten,
end al dat ons gebrac,
is daer wt gevloten.
19. Die langhe was verloren heeft hem laten vynden;
God is mensch geboren,
geworden tot enen kynde.
20. Want des vaders toeren was op ons hier alsoe groet, dat God is mensch geboren
end sterff so seer der mynnen doet.
21. Des wi te loven
hem hier nu beghinnen,
op dat wy hier boven in mynnen al volbringen.
22. Want wi synt so rechte cranc nu in desen tiiden,
mer waer wy in ons vaders lant, soe mochten wy verbliden.
23. Daer sel een yegelic syn hef nae sinen wil gebruken,
end hebben van hem alt gerieff alle anderheyt wtsluten.
24. Daer is dat suete vaderlant vol van allen vruchten,
mer dat my is soe onbecant, dat doet my die versuchten.
25. Daer werden vrolic in geleyt die mynnentlike gasten.
die hier nae corten arrebeit ontfaen die ewige rasten.



26. Daer is dat wesen sonder gront, wy konnens niet besinnen,
het soude ons wel worden kondt, konst wi hem leren mynnen.
27. (iod die vader, die is weert in des hemels throne,
end al dat mach werden verteert, dat heeft betaelt die sone.
28. Daer sal wesen ons eten dat oversuete lanimekyn van den wolven gebeten,
end woud ant cruys gebraden syn.
29. Die heilige geest sal scheneker wesen van deser sueter mynnen wyn,
die siecten can genesen,
daer is altoes guet blide te syn.
30. Die lieve seraphinne
syn te dienst daer al bereyt, si loven, dat ic mynne mit also groter vrolicheit.
31. Deus, wat is daer feesten in des alre oversten hof,
daer die hemelsche gheesten hem altoes singen groten loflF.
32. Och, waer ic daer boven,
soe waer my alte wel gheschiet, soe mocht ic helpen loven myn alre overste suete lieff.
33. Daer soud ic onbevangen
dat myn hertkyn oinmer meent, soe waer ooc myn verlangen seer salichlic gheeynt.
34. Mer ic moet my liden,
tis alsoe mit my gestelt,
end niet te recht verbliden,
ic en bin al claer mit hem verselt.
35. Hiir om mach ic wel screyen end wesen droevich van synnen, daer ic dus langh moet beyen, eer ic myn lieff gewinne.
36. Mer al is hi daer boven,
end ic hier beneden,
hy moet sonwyl comen end setten my te vreden.
37. Want sonder hem to leven dunct my syn te sterven,
ic en waers ooc niet te vreden, soud ic hem lange derven.
38. Hi is soe rechte mynnentlic,
ic en mach syns niet onberen hi is myns zielkyns himmelriic, wat mach ic meer begheren.
39. In mynre zielken binnen soe moet hi altoes bliven ende mit synre mynnen alle anderheit wtdriven.
40. Hy quam van hiir boven wt mynnen hiir beneder,
end al dat wy vermogen,
syn wi hem sculdich weder.
41. Hi heeft gearbeit sere
voer ons snachts oec ende dach, const wy ons tot hem kere,
hi en gheert dair niet meer af.
42. Dat morch van mynre sielen dat moet hi al verteren;
in hem om te verwilen,
is altoes myn begheren.
43. I.aet ons gheven hert ende syn Ihesu, onser alre vrient,
hi heeft des veel myt synre myn op ons altoes seer wel verdient.



44. Die mynnentlike here is van groter weerden,
ic gheef hem priis end ere voer al dat leeft op eerden.
45. Och, mocht ic hem mynnen,
hier nae is alle myn begheert; al coste my dat myn sinnen,
hi waert my alte mael wel wert.
46. Hi heeft ons alsulke myn bewiist in leven end in sterven;
wat niet en staet in synen priis, dat mogen wy gheern derven.
47. Hi heeftes nu soe seer begonnen met synre groter mynnen fyn, dat ic my gheef nu al verwonnen end wil altoes syn eyghen syn.
48. Want coem wy vroe of spade end hebben lang ghemerret, nochtans is syn genade
den sonderen niet ontverret.
49. Ic wil nu myn betrouwen setten altoes vast op hem,
ic hope hem noch te scouwen in dat hemels Iherusalem.
50. Daer is alsoe groet ioliit,
si leven in eenre mynnen,
si syn alre sorgen quyt end sweven boven synnen.
51. Die ons die vader heeft gesant wt herteliker mynnen,
die moet ons brengen in dat lant al daer die engelen singen.
52. So soude ic wel mogen cussen mit mynre zielen monde,
mit also hertliker lusten myns gemynden wonde.
53. In hem is nu hier al myn hopen; och, dat doet die riike scat,
die hi nu my heeft ontsloten,
doe hem syn suete herte brac.
54. Doe vloeyde die fonteyne der vaderliker mynnen,
diet al can maken reyne van buten ende van binnen.
55. Mitter menichvoudicheit myns gemynden wonden,
soe wart nae synre behaechlicheit gedeylicht al myn sonden.
56. Want dat syn die rosen roet van groter mynnen,
sy connen wel doen blosen die ziele die van binnen.
57. Hi heeft den doet verwonnen end den hemel opgedaen, syn hertkyn wort ontgonnen, om ons daer in te ontfaen.
58. Ic ben te cleyn te loven
den Heer van synre mynnen,
mer ic beveelt hier boven den lieven seraphinnen.
59. Si synt, diet hem seer wel verstaen, want siis altoes plegen,
doer hem soe moeten si ontfaen,
loff van mynre wegen. Amen.
1, 6. nu = nieuw. — 3, 3. den = dien. — 8, 2. sotv = souden. 8, 3, tcaer = waren. — 10, 2. const = consten = konden. — 15, 3. icoen = wonen. 15, 4. re/moet = vennoot, deelgenoot. — 25, 3. t.: arbeit. — 26, 4. const, vgl. 10, 2.
119



33, 1. onbevangen = ombevangen, omsluiten, vgl. hiervoren I, nr. 64, bl. 320, str. 1, v. 5. _ 33, 2. meent = mint. — 34, 4. verselt = vereenigd, verbonden. — 37, 2. te bijgev. — 42, 1. morch = merg. — 45, 2. is bijgev. — 49, 3. t.: ic hop, scoiren. — 50, 4. t.: sïieuen. — 55, 4. gedeijlicht, Duitsch: getilget = gedelgd. — 56, 4. t.: den ziele.
Tekst. W. Baumker, Niederl. geist. Ldr., nr. 17, Vierteljahrsschrift 1888, bl. 197.
Melodie. Baumker, t. a. p.; — J. C. M. van Riemsdijk, Vier en twintig liederen uit de 15** en 10''' eeuw, 1890, nr. 9, bl. 15.
Het refrein „suyo, suyo", enz. heeft aan de liymnologen veel werk geleverd. Elders lieet het: „susa ninna susa noe" (zie het lied „Ons ghenaket die avontstar", te vinden bij Hoffmann v. F., Niederl. geistl. Ldr., nr. 14, bl. 39) of „suja. suja", ook „suze nanje" (Dr. van Vloten, Nederl. baker- en kinderrijmen, 2de uitg., I, bl. 11, 12), en bij de Duitschers: „sausa minne* (Hoffmann v. F., Geschichte des deutschen Kirchenliedes, 3de uitg., 1861, nr. 248, bl. 420, het lied: „Do Gabriel deiengel klar").
Volgens laatstgenoemden schrijver, t. a. p., is „susa" eene vermaning tot stilte, en „ninne" of „minne", zooveel als lieveken. Het woord „minneken" voor „lieveken", is in Vlaanderen nog bekend. Een nog niet gansch vergeten wiegeliedje (zie hiervoren II, bl. 1309), vangt aan: „Do, do, kinne (d. i. kindeken) van de minne".
Het stuk behoort tot de „wiegeliederen" van den Kerstnacht. In Duitschland waren deze gedurende de XVIde eeuw algemeen in zwang. In l'rankrijk werd, volgens denzelfden schrijver, de geboorte van Christus, door middel van eene kribbe en zangers in herdersgewaad, reeds vroegtijdig voorgesteld. (H. v. F., Gesch. des deutschen Kirchenliedes, 3de uitg. 1861, bl. 416 vlg.). Hetzelfde gebruik bestond in de Nederlanden. Dr. J. G. R. Acquoy, Kerstliederen en leisen (Verslagen en mededeelingen der K. Akad. van wetensch. Afdeel. Letterkunde, 3de reeks, dl. IV, 1887, bl. 377—85; separaatdruk, bl. 26—37), haalt de getuigenis aan van een Amsterdammer uit de XVIde eeuw, zelf uit de R. Katholieke Kerk voortgekomen, den bekenden Walich Syvaerts. In de „Voor-reden" van zijn „Roomsche mysteriën", Amst. 1604, schrijft deze, zich beroepende op de herinnering van zijne vroegere geloofsgenooten: „Sy weten hoemen op Kersdach een wieghsken met een beeldeken daer inne, nae een cleyn kindeken ligghende in de luyers gefatsoneert, opt hooch Autaer plachten te setten: ende dat d'Ouders hare kinderen met een wieghsken ende schelle in de kereke leyden: ende als de Priester onder de Misse het kindeken opt Autaer staende begoste te wieghen ende te singhen Eia, Eia, Eia, etc. zoo vinghen de kinderen voort mede aen elck zijne kindeken te wieghen ende Eia te singhen, niaeckende daer benevens een groot gheluyt ende gheclanck met haere schellen, dat de gheheele kereke daer van vervult was: waer onder de Orghel op eene sonderlinghe wyse was spelende, die het spel hielp vercieren."
De Coi ssemakeb, Chants pop. des Flam. de France, Inleiding, bl. \ III, leert hoe voorstellingen van dezen aard nog in de verleden eeuw in de kerken, op Kerstdag, werden gegeven. D. Caksel doet er ons een staaltje van kennen in



't Kribbetje ou le Mgstère de la mtivité du Christ ehez les Flamands de France, eene „pastorale dramatique", verschenen in Annales du Comité Flamand de France, Duinkerke 1854. Deze „pastorale" door Camel gedeeltelijk uit den mond eener oude blinde vrouw opgeteekend, bestaat uit eene aaneenschakeling van Kerstliederen, tekst en muziek, waarvan sommige van elders bekend zijn, en die de verschillende tooneelen van het spel uitmaken. Zoo worden achtereenvolgens de hiernagenoemde liederen voorgedragen: Eerste tooneel. Den Engel komende tot Maria singt: „Ik groet u, weirde Maeght" enz ; Tweede tooneel. Maria en Joseph te saemen: „Wy komen uyt Galileen", enz.; - Joseph aen Maria: „Verslaet u niet Maget en weest met bedroeft" • — Derde tooneel. Den Engel, verschynende aen de herders: „Ontwaekt, loopt herders desen nacht" (zie dit lied); - Vierde tooneel. Maria in het stalleken met hoer kind, singt: „Wellekomme Jesse bloeme" ; - Vyfde tooneel. De herders komen binnen in 'i stal, eenen herder singt: „Komt herders en herderinnen (zie: Laet ons gaen om te besoeken"): - De herders aenbidden het k,ndt en smgen: "gv feilen winter, wilt soet weder geven" (zie dit lied); — Sesde tooneel. De drie Koningen: „Wy komen alle drie uyt vremde landen". Tot slot offeren de Koningen hunne giften „singende de volgende „sarabande", waarvan de muziek ongelukkiglijk niet werd bewaard:
Wy vallen alle dry voor uwe voeten wy vallen voor uw kribbeken neer;
wy komen u als koning groeten en kennen u voor onsen Heer.
Over de Kribbetjes (Kerstdagspelen) zie mede Prudens van Düyse, De Bede-
rijkkamers in Nederland, I (1900), bl. 216 vlg. „ llrii
Tot voorbeeld van wiegelied vermeldt Dr. Acquoy het lied: „Het quamen .) Coninghen wt verre landen" (zie hierna), met het refrein: „Nu wiegen, nu wiegen wij'. Ook het lied: „O lierderkens, al soetjes en sonder getier met zyn irefrein nu, nu, nu, kintje klein" (vgl. bij J. Hols, Honderd oude VI. ldr., 1897, nr. 4, bl 7- Hoe leit dit kindeken", met refrein: „na, na', enz.), duidt een wiegelied aan. _ E; ; B„ Deutscher Liederhort, III (1894), nr. 1951, bl. 656, brengen onder de „Krippenlieder" eene 17^-eeuwsche Duitsche variante van het lü<"-eeuwsche: „Met desen niewen jare"; zie hierna.



486. Waen is die dochter van Syon. EERSTE MELODIE.
TWEEDE MELODIE.
1. Waer is die dochter van Syon, ick soudese blide maken;
ick soude haer een boodtscap doen van also hoghen saken.
2. Doe men die werelt al bescreef, doen ghinc die maghet sware; te Hethleem, dat si doen bleef ende ghenas haers kints al dare.
3. Een ghelas, al schijnter doer,
^ ten breect niet vander sonnen; dus heeft die maghet, na en voer ionefrou, een kint ghewonnen.



4. Een duysternis is ons verclaert,
oen licht is ons verresen;
\ een maecht die heeft een kint ghebaert,
dat dunct mi wonder wesen.
5. Nu is hi teerder ende cranck,
een maghet die sal hem voeden;
wi moghen hem wel weten danc van sijnder groter armoeden.
6. Hi toont sijn goedertierenheyt,
wilen was hi verbolghen;
hi drift so grote oetmoedicheyt,
wien connen hem niet ghevolghen.
7. Maria nam hem op haren scoot,
si custen aen sinen monde;
die minne had si alsoo groot tot hem, in allen stonden.
8. 0 Heer, lof moet u altoos sijn,
wilt ons dan gheleyden,
met die waerde moeder dijn,
als wi van hier al scheyden.
3, 1. Vgl. hiervoren nr. 475, bl. 1837: „Hets een dach van vroliclieden", str. 5, en de varianten.
Tekst. Dit is een suverlijc boecxken, Antw. 1508, bl. 6, met wijsaanduiding: „Puer nobis nascitur"; tekst hierboven; - Een dev. en prof. boecxken, Antw. 1539, no. 218, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 249, aant. bl. 343, onder de „leysenen en „op de selve wise" als het lied „Puer nobis" ; zelfde lezing; — Dr. J. G. R. Acquov, Middeleeuw, geest. ldr. en leisen. 1888, no. 20, bl. 40, aant. bl. 55. - liet hof ken der geestelycker liedekens, Loven 1570, bl. 11, „dit gaet op Puer nobis nascitur", 8 str.; Veelderhande Schrift, leysenen, Antw. geest, goedk. 1587, sign. A 8 V; - Dit is een schoon suyverlijcx boecxken (geest, goedk. Antw. 1570), Amst. Corn. Claesz., z. ]., bl. 8 r"; — Het prieel der gheest. mei., Brugge 1609, bl. 60, „op de wijs alsoot beghint"; - S. Theodotus, Het 1'aradys der geest, en kerck. lof-sanghen, (1621) 's-Hertogenbosch 1627, bl. 73, zonder wijsaanduiding; — Den gheest. nachtegael, Antw. 1634, I, bl. 186, met de melodie; zie de vlg. blz. — Zooals Dr. Acquoy, t. a. p., het reeds deed opmerken, vindt men de eerste strophe van bovenstaanden tekst terug als derde strophe van het lied: „Had ick vloghelen als een arent grijs (volgens Een dec. en pr. b. no. 221, bl. 251, zie hierna nr. 489, bl. 1896), gezongen op de wijs: „Puer nobis nascitur".



Melodie I. Zie hierboven III, nr. 479, bi. 1860, het lied: „Ons is gheboren een kindekijn"; — II. De zangwijs voorkomende in Het prieel, bij Theodotus en in Den ijheest. nachtegnel, diende insgelijks voor het lied: „Maria die soude naer Bethlehem gaen" (zie dit laatste). Beide melodieën behooren tot den iastischen modus (zie hiervoren Inleiding, bl. XIX); de tweede staat in verband met de melodie der hymne „Veni Creator". De lezing van hen gheest. nachtegael is echter zoo bedorven, dat ze nauwelijks te herkennen is; de oude iastische modus is overgeloopen tot den modernen durtoonaard:
lek sou - de haer een boodt-schap doen / van al - soo groo - ten sa - • • ke. Vgl. hierna de melodie van: .Herders brengt melk en soetigheyd".



487. Met rechte singhen wy nieuwen sani^
1. Met rechte singhen wy nieuwen sanck, Heer Ihesus is gheboren;
hy heeft de menscheyt aenghenoemen, dat zal ons allen vromen.
2. All dat is in wesen sal,
heeft God in zynre machte;
all sonder wee was God gheboren ter couder middernachte.
3. Segt my, lieve her Joseph,
was daer eynighe feeste,
daer dat kint geboren was tusschen . II. stomme beesten.
4. Daer en was bont noch grouwe,
noch pelsen noch ghesmyde,
oreten was zyn wyeghe stroe;
dats ons een groete iolijde.
5. Dye osse ende dye ezell bedreven daer grote wonder,
daer dat kint gheboren wass in doeckelkeyn ghewonden.



6. Doen ons lieve vrou inden tempel quam,
Symeon quam haar teghen:
„nu heb ic al dat ic begeere,
ic en wil nyet langher leven."
7. O, o, o, o, gloriam,
datz tzuetste vander minnen,
dat is heer Ihesus Marien soen,
God dye laten ons ghewinnen,
1, 1. t.: neuwen. — 1, 3. t.: hie heeft, enz. — 2, 1. in = en. — 2, 2. t.: macht. — 2, 4. t.: middernacht. — 3, 2. t.: feest. — 4, 2. t.: pellen noch stnyde. Ken deo.: noch pelsen noch samnijt. Duitsch, sammet, fluweel. — 4, 3. oreten = overgebleven veevoeder. — 5, 1. t.: os. — 7, 4. t.: God dy.
Tekst. Hs. 901' der Gentsche Bibl., bl. 37, met het jaartal [15] 17, en onderteekend: „dat is wyt gescreven by my A. G.", hierboven weergegeven. Die voorletters zijn nog geen bewys, dat Anthonius Gyseleers de dichter van dit lied zou zijn, zooals C. P. Serrure, Vaderlandsch museum, Gent IV (1861), bl. 181 vlg., het meent in zijne beschrijving van dit Hs. Wel integendeel; wyt gescreven = uitgeschreven, beteekent in de eerste plaats „gecopieerd*; — Een dev. en prof. boecjcken, Antw. 1539, nr. 219, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 249, „op die selve wise" („Puer nobis nascitur, rector", enz.), zelfde tekst zonder str. 6.
Melodie. Zie hiervoren III, nr. 479, bl. 1860: „Ons is gheboren een kindekijn" en het onmiddellijk volgende lied; — Hs. 901', waar de reeds hiervoren aangeduide verwarring in de sleutels zich insgelijks voordoet.



488. Ghegroet so si die maghet soet.
1. Ghegroet so si die maghet soet.
daer God wt nam vleis ende Kloet al op den dach van heden;
si heeft ghebaert een kindekijn al sonder we of sonder pijn, dat teder was van leden.
2. Si leid hem in een cribbekijn, men sach sijn naecte ribbekijn, dat dexel was seer dynne;
van coude so weende dat kindekijn; doe sprac die lieve moeder sijn: „nu sus, wel lieve mynne."



3. Een os ende oec een eselkijn verwermden den kinde die leden sijn,
die aen der cribben stonden;
het was daer cout int huysekijn,
daer was noch roe noch hemdekijn;
in doexkens wert gewonden.
4. Die hardekens op die velden laghen;
een grote claerheit dat si saghen,
des waren si in vare;
die engel Gods die quam tot hem ende seide, dat in Bethleem een soen gheboren ware.
5. „Ghi, hardekens, weest doch niet vervaert,
gaet haestelic te Bethleem waert
daer is een kint gheboren,
ia, sonder we of sonder pijn,
dat onser alder Heer sal sijn,
daertoe is hi vercoren."
6. Die hardekens ghinghen al te samen so lang dat si te Bethleem quamen,
daer si dat kindeken vonden;
si songen, si sprongen, si waren blij,
si wiechden dat kint mit melodij,
si custent voer sine monde.
7. Nu laet ons allen mit herten reyn gaen loven dat soete kindekijn ende bidden hem nersteliken,
dat hi ons onderstant wil sijn ende hoeden ons voer die helsche pijn ende brenghen ons in sijn rike.
Tekst. W. Moll, Johannes Brugman, 1854, II, bl. 149, naar een Hs. van 1527 ;
— Dr. J. G. K. Actjuoy, Middeleeiitcsche geest, liederen en leisen, 1888, nr. 12, bl. 24.
— Het bedoelde Hs. schijnt thans verloren; zie Dr. Acijuoy, t. a. p., bl. 53, en Het geest, lied in de Nederlanden viir de Hervorming, 1886, bl. 12.
Melodie. Naar de tenorstem van de in het voornoemde Hs. voorkomende tweestemmige bewerking, hier in partituur gebracht, — Die bewerking is ons bewaard



door een facsimile te vinden onder de platen gevoegd bij Algemeene ophelderende verklaring van het oud letterschrift (plaat II, nr. 121, door Jac. Koning, uitgegeven door de maatschappij „Tot nut van 't Algemeen", 1818:
Naar dezelfde bron Dr. Acquoy, Middeleeuwsche geest. Idr. en leisen, t. a. p., die, bl. 53—54, mede de twee stemmen ondereen brengt. — De tusschen haakjes
gebrachte maat is door ons bijgevoegd.
Vgl. met bovenstaande zangwijs de melodie van: „Die werelt hielt mi in haer
gewout", tekst A hierna.



489. Had ick vloghelen als een arent grijs.
1. Had ick vloghelen als een arent grijs, ick sonde so hooghe vlieghen
daer boven, in dat schoon paradijs, tot minen soeten lieve.
2. Dan soude ick segglien: vader mijn, wanneer suldi mi halen
wt dese allende op aertrijck in uwer hoochster salen ?
3. Waer is die dochter van Syon? ick wilse vrolijck maken,
ick wil haer eene boetscap doen van also hooghen saken.
4. Die hoochste inder minnen dat is Iesus, Marien soon,
God laet ons hem ghewinnen daer boven inden throon.
5. Dat hemelrijc ende aertrijck noyt man en conde ghebruyken, dat sal een suyver maget reyn in haren lichaem besluyten.



6. Die duysternisse is ons verclaert,
dat licht is op gheresen;
een maghet heeft een kint ghebaert,
dat mach wel wonder wesen.
7. Dat kint was teeder ende cranc,
een maghet moestet voeden;
tis recht, dat wi hem weten danc van sijnder groter armoeden.
8. Heer Iesu Crist, wat hebt ghi ghemeent,
wij soudent u gaerne vragen,
dat ghi hier dus ligt en weent?
Ghi sijt so ionck van daghen.
9. Dat dus viel ende was ongereet,
dat moghen wi nu gebruyken;
dat Adam inden appel beet,
dat dede den hemel sluyten.
10. O moeder Gods van hemelrijc,
coninginne in shemels throne,
bidt voer ons allen innichlijc uwen alder liefsten sone.
11. Dat wij daer boven moeten,
daer die engelen vrolijc singen,
u ende u lief kint groeten,
dat wil ons God ghehinghen.
3, 3. t.: een. — 5, 2. Hof ken, 1577: Noyt en conste ontluycken. Moll stelt de vraag' „moet er misschien omluycken (= omsluiten, omvatten) gelezen worden? — 7 4. Hof ken: grooten ootmoeden. - 9, 1. is volgens de Nederdwtsche lezing die volgt, wellicht zóó te lezen: Dat ons wilen was ongereet. — 11, 1. moeten — mogen.
Tekst. Een dev. en prof. boecxken, Antw. 1539, nr. 221, uitg. D. F. Scheurleer, bl 251 en aant. bl. 322. De tekst doet zich nog voor in: Dit is een schoon suyvèrlijck 'boecxken (geest, goedk., Antw. 1570), Am*. Comelis Claesz., z. j, fol. 12 r»; — Het hof ken der geestelycker liedekens, Loven 15 <7, bl. 14: — Veelderhande Schrift, leysencn, geest, goedk., Antw. 1587, sign. H 5 r"; — W. Moll, Joannes Brugman, II (1854), bl. 151, naar Het hofken. - Aangehaald door Dr. Achjüot, Het geest, lied in de Nederl. vóór de Hervorming, 1886, bl. 46, die tevens de „vrij wat minder poëtische nabootsing* vermeldt, te vinden in Een dev. en pr. 6., onder nr. 217, bl. 248, met aanvang: „Had ic vlogel als Seraphin// ie soude so hooghe
vlieghen".



J. Bolte, Das LI. der Anna ion Kiiln (XVdc en XYId8 eeuw) in Zeitschr. fur deutsche I'hilologie, bl. 129 vlg. deelt, onder nr. 10, dezen Nederduitschen tekst mede :
1. Hed ic die vlogelen eyns aren grijs,
ich suld so hoge vleigen
dar boven int dat paradijs tzo myine suessen lieven.
2. Dan sulde ich sagen : Vader myn,
wanneir sulde ir mych halen
wss desem ellenden ertrych up in uren hoesten salen ?
3. Wair is die dochter van Syon?
Ich wil sy vroelich maehen,
ich wil ir eyn boetschaff doen van also hoegen sachen.
4. Der hoechste in der mynnen dat is Jhesus Marien son,
got laess den ons gewynnen hie boven in den throene.
5. Dat hemelrich int ertrich neman en coenst gebruchen,
dat sal eyn suver maget reyne in eren licham sluyssen.
6. Die donckernisse is ons verclairt,
dat licht is ons gebleven,
eyn maget hait eyn kynt gebeirt,
dat mach wail wonder wesen.
7. Dat kynt was teder int kranck,
eyn maget moist it voeden ;
it is recht, dat wir eme wyssen danck van synre groissen oitmoeden.
8. Her Jhesus Kerst, wat hait ir gemynt,
wir sulden ueh gem vragen,
dat ir hie sus licht ind weynt ?
Ir syt so ionck van dagen.



9. Dat ons wilen was ongereit, dat nioegen wir nu gebruchen ; dat Adam in den apel beiss, dat [dede] den hemel sluyssen.
10. Maria moder van hemelrich, conynck in den throene,
bid vur ons allen ynnenclicli Marien eren soene.
11. Dat wir dar boven moessen,
dair de engelen vroelicli syngen, uch ind ur kynt gruessen,
dat wil ons got gehengen. Amen.
2, 3. sie J. Bolte; t.: up ertryck.
Melodie. Volgens Een dev. en pr. boecxken werden het hier besproken lied en de liederen „Had ic vlogel als Seraphin", enz., en ,Waer is d,e dochter van Syon" (zie hiervoren, nr. 486, bl. 1888 en vgl. str. 3 h.erboven), voorgedragen „op de selve wise', d. i. de wijs: „Puer nobis naseitur , zie h.ervoren nr. 479, bl. 1860: „Ons is gheboren een kindekijn".



490. Een seraphinsche tonghe.
1. Een serapliinsche tonghe my nu wel dient voorwaer, een kele die wel songhe met soete stemme claer, om t' kindeken soo cleene, gheboren, soomen siet,
van eender maget reene,
te loven met een liedt.
2. Sijn twee bruyn oochskens schoone en zijn mondeken root,
sijn ledekens idoone,
sijn handekens minioot,
die tooghen ons de weghen die wy moeten ingaen,
op dat wy al den zegen van hem mogen ontfaen.
3. Sijn lief aenschijn geprezen,
sijn graci' aldermeest
in syn kinderlick wesen verheucht my in den gheest;



en, 800 ick wel aenschauwe, hy is geheel gelijck zyn moeder, onse Vrauwe, in goe manieren rijck.
4. Gheeert sy dan de moeder, nu en t' allen termijn,
die t' kint, onsen behoeder, gebaert heeft sonder pijn; glori' sy Godt gegeven, den menschen peys al hier, die op der eerden leven, van wille goedertier.
5. O Jesu, soete naeme,
ons troost, ons toeverlaet,
ons verlosser bequaeme,
aenmerckt ons simpel daet;
wilt duer u liefd' aanveerden ons hert voor een present,
al zijn wy cleen van weerden,
o Heer, 't is u bekent.
Tekst. Het prieel der gheest. melodie, lirugghe, 1609, bl. 67, „op de wijso alsoot beghint". De laatste vier regelen der strophe werden onder het zingen herhaald. — De spreuk: „Leght Tolle naer recht', onderaan dit lied en een volgend: „Godt die neemt zijn behagen", bl. 211, is die van Jan de Tollenaer, in 1582 te Brugge geboren, in 1602 in de Jezuïetenorde getreden.
Melodie. Het prieel, t. a. p.; — Stalpaert, Gulde-iaers feest-dagen, Antw. 1635 bl 827, voor: „Hoe'n hebdy geen meedoghen", zelfde zangwijs; — Baumker, Das 'kath. deutsche Kirchenlied, II (1883), nr. 62, bl. 128, naar liederboeken van 1623 en later:
120



491. O salich, heylich Bethleem.
co • ren, ver-eert Doven me - ru - sa• lem, wani ue-sus is m u gue- uu - ten.
1. 0 salich, heylich Bethleem,
o onder duysent wtvercoren.
vereert boven Hierusalem,
want Jesus is in u gheboren.
2. 0 Bethleem cleyn groote stat,
cleyn van begrijp, maer groot van weerden,
ghv zijt dat aldereelste vat
end' alderrijckste stadt der eerden.
3. Verheucht u dan o Israël,
hoe mocht m'u blijder bootschap bringhen?
^ Tot u soo comt Emmanuel,
wilt wt der sonden slaep ontspringhen.
4. 0 Coninck Christe, prince groot,
hoe wort ghy hier aldus ghevonden?
In hoy, in stroo, in slikken noot,
in aerme doecxkens teer ghewonden.
5. Ghy hebt het firmament gheniaect,
al waer u lovqji s' hemels gheesten;
maer nu gheheel blood ende naect light ghy int middel van de beesten.



6. Ghy wort gheboren in een stal,
niemant bekent in den nacht stille,
maer d' inghels singhen over al:
peys met den mensch van goeden wille.
7. O machtich Godt, o Jesu soet,
wat liefd' heeft u daer toe ghetrocken,
dat ghy aenneemt ons vleesch en bloet,
om ons tot u alsoo te locken.
8. Comt tot dit kint, ghy Adams kint,
hoe cont ghy noch de werelt minnen?
h Siet hoe Jesus hem met u bint,
offert hem heel u hert en sinnen.
1, 3. eeréert boven, misselijke scansie.
Tekst. Het prieel der yheest, melodie, Brugghe 1609, bl. 58, „van de gheboorte Christi. Op de wijse: Hierusalem die schoone stadt" (zie hierna), tekst hierboven weergegeven. Dezelfde tekst met dezelfde wijsaanduiding doet zich reeds voor in Veelderhande Schriftuerlijcke leisenen, Antw., geest, goedk. 1587, sign. D v"., en wordt verder gevonden in Geesteliick Paradiisken door G. P. D. (Guillaume 'de Pretere), Antw. 1619, II, bl. 28;- Citholijck sanckboeck, Embrick, 1620, exempl. zonder titelblad, 1633 (?), bl. 30; - Het klein prieel, Luyck, z. j. (na 1621), bl. 10; — Theodotus, Het Paradijs der geest, en kerck. lof-sangen (1621), 1627 (?), bl. 26; — Den gheest. nachtegael, Antw. 1634, I, bl. 196; — Den blijden-wegh tot Bethleem, Antw. 1645, bl. 7; — Dit is een suyverlijek boeckxken. Amst., Corn. Dircksz. Kool, 1648, bl. 22; — Den geestelijeken speel waghen, Antw. 1671, b]. 7; — Oude en nieuwe lof-zangen, Amst. 1740, bl. 5. — In Verzameling tan oude 'en nieuwe gezangen, Amst. 1799, bl. 18, vindt men eene navolging met zelfden aanvang: „O zalig', enz. — J. A. en L. J. Alberdiüuk Tiiijm, O. en n. Kerstliederen, 1852, nr. 10, bl. 20, gemoderniseerde tekst. Volgens deze schrijvers, bl. 2'J9, bestaat er .mogelijkheid, dat dit lied van Stalpaert van der Wiele zij, althans een bewerker, die van Stalpaert als van zijne eenige bron spreekt, deelt het mede. — Rondejaers liede-boek, enz." — In de voorrede van 't Ronde jaer of den schat det• geestdijcke lofsangen, door den Eerw. Hier. C. V. M. P. V. Sw„ Antw. 1644, bl. 4, zegt de schrijver, sprekende van Stalpaert, dat hij getracht heeft „dese ghesanghen soo uyt te Drucken ƒ ende haer sulcke stemmen te accomoderen I die Jan en alle Man bekendt zijn , niet als willende", voegt hij er bij, „de konst van mijn Heer en Patroon J. Stalpert verbeteren . . . maar als trachtende hier door syn Eer te meer aen de Man te brengen ende mijn onwetentheydt met syn Konst en wetenschap te suppleren". — Aan zijn kant getuigt H. Koes, in zijne voorloopige lijst van katholieke geestelijke liederboekjes, dat in gemelden bundel de meeste liederen van Stalpaert



„zijn op de jammerlijkste manier verwrongen*. — Daar onze tekst reeds in 1587 was gedrukt, en Stalpaert eerst in 1579 werd geboren, hebben de vermoedens van de gebroeders A. Th. niet den minsten grond. Voor het overige geeft 't Ronde jaer, enz. II, bl. 73, de bovenstaande lezing van ,0 salig, heylich liethleem", buiten de meer moderne spelling, getrouw terug. In laatstgenoemden bundel II, bl. 45, vindt men ook van ons lied eene navolging: „O zalich hemels Jerusalem".
Melodie. Het als wijs vermelde lied: „Hierusalem die" (of yhy) enz. (zie hierna) komt insgelijks voor in Het prieel, bl. 191, ,op de wijse alsoot beghint". Alhoewel onze melodie aldus in de eerste plaats bij dit laatste lied schijnt te behooren, wordt ze dikwijls aangeduid als: ,0 salich", enz. — Onder dezen naam of met onzen tekst, wordt zij nog gevonden in: Theodotüs' Paradys, t. a. p.; — Parnassus, dal is den BHjen-bergh, Antw. 1633, bl. 60, voor: „Hoe salieh zijn Godts vrienden claer"; — Stalpaert, Krtractum cath., 1631, bl. 208, voor: „Romeynen laet d'autaren staan"; — Pers' Hellerophon, 1633, bl. 213, voor: „O geestelijcke hemelstad"; — Den ylieest. nuchtegael, 1634, t. a. p.; — Stalpaert, Gulde-iaers feest-dagen, 1635, bl. 148, voor: „Chrysostome van Gods verbond"; — Den boeck van den voorslagh, Gentsch beiaardboek, „18 Januari 1661", bl. 2; — Evangelische leeuwerck, 1682, I, 136, voor: „Wilt ghy, o mensch, ootmoedigheyt*; — Den singende zuaan, Leyden 1728, bl. 372, voor: „Laet ons met Bethlemijtsche toon"; — Verzameling van o. en n. gezangen, 1799, t. a. p.; — Oude en nieuite Hollanlsche boeren-lieties, 2de uitg., Amst. (begin der XVIII11* eeuw), nr. 711, met de aanduiding; „0 Heijlig, heijlig liethlehem", waar het luidt:
Eene lezing van denzelfden aard doet zich reeds voor bij Hier. Sweerts, Innerhjkke ziel-tocht en (2de uitg., Amst. 1683), uitg. Amst. 1702, bl. 209, voor het lied: „Mijn ziel, als gy ter tempel treed".
Hij J. A. en L. J. Alherdingk Thijm, t. a. p , is de melodie gemoderniseerd.
De zangwijs medegedeeld door J. Zaiix, Die Melodien der deutschen evanyelischen Kirchenldr., I (1889), nr. 725, bl. 195, ook bewerkt door H. Albert, Arien, VII, 1648, nr. 5, is niets anders dan eene minder goede lezing van onze melodie:



Onze zangwijs wordt nog gevonden in La pieuse alouette, Valencienne, l (1619), 1638 bl. 205. „La me'me (chanson) 6", voor het lied: „Ignace soldat genereux^, terwijl men t. z. p., bl. 203, eene variante met opschrift: „Ayant aime tidelement , aanvang van een wereldlijk lied ontmoet. Dit laatste, met de melodie, is te vinden in Airs nouveaux, enz., Caen, chez Iacques Mangeant, 1608, II, bl. 36. Naar laatstgenoemde verzameling, deelen wij de eerste strophe en den zang mede:
Deze zang is ook te vinden in Gabriel Bataille's luitboek Airs de differents autheurs, Paris, I (1612), bl. 15. Van dit eerste deel verscheen reeds eene uitgave in 1608.' Dienvolgens moet deze melodie aangezien worden als zijnde van Franschen oorsprong en afstammend van een „air de cour" of „air de ballet .
Gedurende de gansche XVII"» eeuw en later nog was de melodie populair; men vindt ze o. a. aangehaald: Het paradiis der !,heest, vreuchden, Antw. 1617, bl 24 en 229 voor: „Laet ons den Heere danckbaer zijn", en „Jerusalem ghy schoone etadt"; - Geesteliick Paradiisken, 1619, bl. 2, voor: „Komt ionghe hertekens ; - Stalpaert, Gulde-iaers feest-dagen, bl. 225, 976, 1235, voor: „Tot Brussel
d'hoffelijcke stad"; - „Neemt, Musa! neemt hier nieuwe stof", en: b.ngt, Kersten^
singt een nieuwen sang"; - Krul, Pumpiere wereld, 1644, IV, bl. 8o voor „O mensch! vernieuwt in 't nieuwe iaer" ; - Medenbhcker scharre-zoodtje, 16o0, bl 15, voor: „o Medenblickl voormaels gebouwt"; - Het Brabandts nachtegaelken, Brussel, 1656, bl. 75, voor: „De suster van de toovery"; - Fr. Pobk, Keferegnboeck, Ghendt, z. j., kerk. goedk., Ieperen 1667, Sign. E, 3 V voor: .T-et ons den Heere dankbaer zijn'; - J. C. May-vogel, Yermakelgeke bruylofs-kroon, Amst. [1699|, bl. 162, voor: „O heyligh Godt! ghy die den echt", enz., enz. ook voor het hierboven I, nr. 170, bl. 632, gemelde lied: „Als ik myn Anna", enz.



492. O herders, laet u bocxkens en schaepen.
(1) Dezo maat door den tekst aangeduid, ontbreekt in het Hs.; men vindt ze echter in de variante medegedeeld door Willems, bl. 347 8.
(2) Zelfde opmerking.



1. O herders, laet u bocxkens en schaepen; den Godt en heer, diet al heeft geschapen, is voor u geboren,
die waert verloren,
in cribbe geleijt in eene stal.
Godt mensche door Adams val,
in doecxkens gewonden,
sal worden gevonden;
de moeder en maget is een;
Godt vaeder is vaeder alleen.
Sa, ras, herderkens, op de been!
Herderkens loopt, loopt, herderkens loopt, enz (Wy loopen, wy loopen, wy loopen). Herderkens loopt, loopt, (tweemaal) herderkens, noch eenen keer;
morgen comen wy weer'.
2. Gomt, laet ons gaen besoecken, in doecken, dat kindeken teere, des werelts heere,
die van onse kudden den wolf sal schudden,
die voor ons in een cribbe leijt,
soo heeft ons den Engel geseijt.
Die herders songen,
die lammerkens sprongen,
die aerde was vol van vreucht:
si) songen Godts glori en deucht,
voor de menschen, peys ende jeught. Kindeken slaept, slaept, kindeken, enz. (Wy wiegen, wy wiegen, wy wiegen). Kindeken, slaept, slaept, (tweemaal)
na, na, na, kindeken teer,
sus, sus, sus, en crijt niet meer.
3. Maer eer wy gaen al dander opwecken, eer wy van hier naer Bethleem trecken, wat sullen wy geven,
om niet te beven \ in desen seer langen couden nacht? Soo dient hem een velleken sacht. Soo tcrijten sal willen,
wy sullen het stillen



met spelen en met gesanck,
en singen, den geheelen nacht lanck,
onder ons, al mit soet geclanck:
singen na, na, na, singen, enz.
(Spelen na, na, na, na, na).
Singen na, na, na, (tueemaa!)
na, na, na, kindeken teer,
sus, sus, sus, en crijt niet meer.
Tekst. Hs. 4858, van c. 1621, ter K. Brusselsche Biblioth., bl. 24, hierboven weergegeven; — Den blijden-neg tot BetUeem, Antw. 1645, bl. 32; — Liefde-sier in den Kers-nacht, Loven, z. j., geest, goedk. 1669; — Den gheestelycken speel-waghen, Antw. 1671, bl. 30, telkens zonder wijsaanduiding; Oude en nieuue lof-zangen, Amst. 1740, bl. 23, „stemme: als 't begint" ; — Willems, Oude VI. Idr., 1848, nr. 195, bl. 428, naar laatstgenoemde bron.
Str. 3 wordt aangeh. door M. Vekkest, Tentoonstelling van Vlaamsche Primitieven, 1903, bl. 103: .overal brengen de herders (vgl. „Herders hij is geboren", str. 3—4) allerlei geschenken zelfs kleederen en beddegoed mede om het „lioorlingske" tegen koü te vrijwaren."
Melodie. Hs. voornoemd, met C maat, tweestemmige bewerking. Bij het dertiende vers van elke strophe, leest men het woord: „Bassus"; zoodat die regel door eene afzonderlijke stem werd voorgedragen. — Snellaert op Willems, bl. 547, deelt de melodie mede naar het Hs. van Leiden, nr. 1, met tusschenspelen voor orgel. Drie bewerkingen van onze zangwijs zijn te vinden in het 17^-eeuwsch Gentsche Beiaardboek, bl. 10, 42 en 88, als „ghestelt", 1661, 1663 en 1688.
In Haarlemsche mei-bloempjes, 1649, vindt men bl. 5, onder den titel Vulcanusdans, een lied, met kenspreuk: „Loon nae werck', onderteekend G. A. Ooyevaer, waarvan de eerste strophe volgt. Met wijsaanduiding: „Nova", treft mendenzelfden tekst aan in Haerlems oudt lb., Amst. 1716, bl. 82.



(1) Hs.: g. (2) ld. — Willems: a.
Ook in H. Sweerts' Innerlykke ziH-tocklen, Amst. 1702, bl. 5, treft men dezelfde melodie aan, .toon: Vulkanus dans", voor: .De werelt heeft 'er veel bedrogen . Het tweede deel vangt aan zooals bij Willems, met de bovenseconde.



493. O Coridon, siet hier den stal.
1. O Coridon, siet hier den stal daer tcleijne kintien liggen sal."
— „Spreeckt, Tietere, de moeder aen
en vraecht liaer eens oft wij te samen mogen binnen gaen?"
— „Comt, herderkens, maer sijt toch stil,
my dunct, dat t'kindeken wat slaepen wil."
2. — ,0 lieve moeder, weest gegroet;
sijt willecom, o kintien soet,
den hemel is om u verblijt,
en d'engelen die singen dat gy ons verlosser sijt."
— .Knielt, herderkens, knielt voor hem neer,
dit cleyne kindeken is uwen Heer."



3. — „O kintien soet, hoe light gij hier int cribbeken en sonder vier ?
Heeft Bethleem, die naeste stadt,
lieff kindeken, niet een cleijn camerken voor u gehadt?"
— ,0 herderkens, gelijck gij siet,
het volk van Israël en kent hem niet.
4. — „Loopt, engeltjens, laet oock u stem eens hooren over Bethleem ;
die poorten sullen open gaen
en alle huysen sullen voor Messias open staen."
— „Neen, herderkens, al sijnen wensch is maer een vierich herte vanden mensch.
5. — „O liefste kint, o Jesu soet,
wy schencken u ons hert en bloet;
maer geeft een voncxken van u brant,
wy sullen tot u trecken en onsteken heel het lant."
— „Gaet, herderkens, gaet overal,
roept u gebuerkens oock tot desen stal."
Tekst. Hs. nr. 4858 van o. 1621, ter K. Brusselsche Biblioth., bl. 15, hierboven weergegeven ; — Kers nacht en de naerrolgende dagen, Antw., P. J. Rymers, z. j., bl. 35, zelfde tekst; — Liefde-vier in den Kers-nacht, Loven, geest, goedk. 1669, bl. 35, zonder wijsaanduiding; — Oude en nieuwe lofzangen, door J. S[tichter], Amst. 1740, I (Oude en nieuwe Kers-gezangen), bl. 26, .stemme: als 't begint" ; — Hs. van Dokkum, 1757, bl. 26, bevatten telkens de eerste vier strophen. — .T. A. en L. J. Alberdinok Thijm, Oude en nieuwere Kerstliederen, Amst. 1852, nr. 16, bl. 30, „Ziet, broeders, hier den armen stal', moderne bewerking. Vgl. met str. I, het Kerstlied: „Als Jozef hoorde het zoet geroetel", één strophe, te vinden bij J. Boi.s, Honderd oude VI. Idr., 1897, nr. 8, bl. 13. - De wijs: „O Coridon* w°rdt herhaaldelijk aangehaald in het voormelde Hs. en in Den eerelijken pluk-vogel, 8a e^druk, Antw., appr. 1669, bl. 107, voor het lied: „O hellen glans, ö schoone maegd .
Melodie. I. Hs. nr. 4858 voornoemd, zonder tekst onder de noten, en Evangelische leeuwerck, door C. D. 1'. (Christianus de Placker), Antw. 1682, I, 118, zelfde zangwijs, met den volgenden tekst:



Hs. van Dokkum, bl. 120, nagenoeg dezelfde lezing voor: „Komt heilgen Geest daelt in ons hert"; verder, bl. 148, eene verkorte lezing der melodie voor: „k'YVens, dat mijn tong gelijk het sant".
II. Laatstgenoemde Hs., bl. 26:
ra. Den boert varnien voorslagh, beiaardboek berustend op het stedelijk archief te Gent, bl. 91, „Quart voor d'half ure* voor het jaar 1638.
Alb. Thijm, t. a. p., en aant. bl. 300, melodie zich bij de voornoemde zangwijzen aansluitend doch met jj-maat, „uit een Hs. der vorigo eeuw, toebehoorcnde aan den heer A. Smabers te Alkmaar", een vóór vijftig jaar tenorzanger-dilettant.



494. O herderkens, al soetjens en sonder getier.
A.
1. O herderkens, al soetjens en solider getier,
Messias rust alhier.
Na, na, na, kintje clein,
na, na, Emmanuel,
slaept, blom van Jesse stam,
nu slaept, onnoosel lam;
slaept cleynen coninck, slaept Emmanuel, slaept cleynen coninck, slaept Emmanuel.
2. Goe liedekens van buyten, nu stillekens al
die komt in desen stal.
Na, na, na, enz.
3. Hout op van u stormen gy Noorden wint:
t'is uwen Heer dit kint.
Na, na, na, enz.



4. Sus, lammerkens laet al u bleiten staen
oft van hier moet gy gaen.
Na, na, na, enz.
5. Swyght haentiens en wacht van te doen vermaen
hoe dat ons ueren gaen.
Na, na, na, enz.
6. Nu Jesu, nu slaept, nu is het al gestilt,
nu slaept gelyk gij wilt.
Na, na, na, enz.
7. Noch weent gy, noch schreyt gy, uit bittere rouw
in deze felle couw.
Het strooy is al te hert,
tdoet u teer leden sniert;
comt liever in ons hert op dat gy warme wert.
Comt, comt dan liever rusten in ons hert.
Comt, comt dan liever rusten in ons hert.
B.
1. O herderkens al soetjens en sonder ghetier, Messias rust alhier,
Na, na, na kincltje kleyn,
na, na, na kindtje reyn,
slaept, bloem van Iesse stam,
nu slaept onnoosel lam ;
slaept nieuw-gheboren vorst van Israi!l,
slaept cleynen koningh, slaept Emanuel.
2. Goe liekens van bu} ten al stillekens al die komt in desen stal.
Na, enz.
3. Houdt op van u stormen ghy Noorden windt, 't is uwen heer dit kindt.
Na, enz.
4. Nu Jesu, nu slaept, nu isset al gliestilt,
nu slaept alsoo ghy wilt.
Na, enz.



• \ mrno Vipt lipd • Lestmael op eenen somerschen dagh . #
zie hierna het lie . „ herdrukte Dr. Acquoy, Kerstliederen en leisen
nieuwste leyssem-liedekens ^ UeJer", immers zooals
Jesu', van d® Itroph^ vond in het Geestelijk leijsen-boecxken, Dordr. bij
Van Ook' in d'eTerzIeUng Liefde-vier in den Ke,-,nacht, enz., Loven, z. j., geest Ik 1669 bl 40 vindt men met wijsaanduiding: „Sa vriendekens , en o
rLT - J rsv nX
Oude en nieuwe Kerstliederen, 185<S, nr. o o, ,
-Jr.ïïi,i.:1 ïwrs
. . , , v»n T Hois Honderd oude VI. t«> •» ioji, *"• *» » ...
éi£riz» ü 'hien-oï:; m:8;;
485 bl 1882: „Een alre lieffelicken een .
Melodie. I. Hs. nr. 4858 voormeld: 



III. H. Pu. Iennyn, Gheestehjcken waeckenden staf der Iodsche scha ep-herders, Iirugglie 1653, bl. 38, „op de stemme: „O herders al soetjens", het tweede gedeelte der tweestemmige zangwijs zooals in melodie I:
IV. Evangelische leeutrerck, door C. D. P. (Christianüs de Placker), Antw. 1682, I, 83, „wyse: Nu heb ick het leven adieu geseyt. — ó Herders al soetjes en sonder getier', hierboven weergegeven in moderne notatie:



*" ais Je-susvoor-seyd: ick tot mijn va - der gae, hem me-mant vraegh-de na.
" Maer dit gaf groo - te smert d'A -pos - te - len in t hert, \\ ant sy hem
* min-den al om men-sche-lick ge-val. Die op wat we-reits sien sy,.
" sin -lick-lieyt. niet son-der droef-heyt hy daer af en scheydt. V. Den ringende zwaan, Leyden 1728, bl. 418:
O men-schen, ge - waer-digt uw oo-gen te slaen Op die u roe-pen aen.
A en-hoort het droef ge-schrei, Siet aen het droef ge-ween. Van die in
groo - te pijn In 't Va - ge-vier nu zijn. Och men-schen, men-scnen. nu»
zic|-kcns by: Och men-schen, doet dat nu en tal-len ty.
In het tweede gedeelte der eenstemmige lezingen II. IV en V, straalt de tweestemmige zang door. Bij Almsrdimik Th»., t. a. p„ treft men insgelijks eene
'«•noemde) bronnen, trouw gevolgd.
" Het lied ,N'u heb ik', enz., is mede te vinden bij Poihters, t. a. p.: het vangt aan.



Nu heb ick het leven adieu, adieu ghesevt,
en tré in d' eeuwigheydt;
d' lichaem is nu een lijek,
iae morghen stof en slijck.
en in dat edel bloet leet nu den worm en vroet.
Och menschen, 't leven loopt ghelijck een stroom!
Och menschen, 't leven vlucht ghelijck een droom!
In de uitgave van Ydelheid des werelds, I'. Kobyns, Antw. 1714, bl. 103, wordt terecht het woord adieu niet herhaald. In de IS"1' uitgave van Het masker, bl. 373. vindt men het lied: „Nu heb ick het leven", met wijsaanduiding: „Herderkens al soetjens". Hetzelfde lied: .Nu heb ick", enz., „op de wyse: O herders al soetjens. etc.", is ook te vinden, bl. 113, van Liefde-vier in den Kers-nacht, Loven, geest, goedk. 16G9.
De hierboven aangehaalde wijs „Sa vriendekens", schijnt de aanvang te zijn van een „nieuw drinckliedeken", voorkomende in Het Brabandts narhtegaelken, Brussel, 1056, bl. 188: „Stem: van Musica etc.", met aanvangsstrophe:
Sa vrindekens / weest altesaem verblijt /
terwijl wij hebben tijdt: (bis)
dire lin din, dire lin / Bore lom / bom bo lo bon /
fa la fa: la fa: Bore lom , bom bo lo bom ick heet u met een droncxken willekom.



495. Herders hy is geboren.
Naar Evangelische leeuwerck, 1682. 
Her-ders hy is ge • bo - ren in 't midden van-den nacht, die soo lanck van te
" vo-ren de wereldt heeft ver-wacht. „Vro-l.jck, o ner-entens. —
^ d' en - gel- kens, son-ghen met blij - de stem, .haest u naer »etn • .e - eu..
A.
1. Herders hy is geboren
in 't midden vanden nacht, die soo lanck van te voren de wereldt heeft verwacht. „Vrolijck, o herderkens!" songhen ons d' engelkens, songhen met blijde stem, „haest u naer Bethleem!"
2. Wy aerme slechte liekens ghelijck de boeren zijn, ontwekten ons gebuerkens, en, in den maeneschijn, liepen met blij geschal naer desen armen stal, daer ons den enghel sanck altemael toe bedwanck.
3. Als wy daer zijn gekomen,
siet, een clijn kindeken leyt op't stroy, nieuw geboren, soet als een lammeken; d'ooghskens van stonden aen 8achmen vol traenen staen, 'tweenden uyt druck en rouw in dese straffe kouw.
4. Ick nam mijn fluytjen, een ander die nam sijn moeseltjen,
en dus fluyten en songhen voor 'tsoete kindeken:
„na, na, na, kintjen teer, sus, sus, en kryt niet meer;
doet u clijn ooghskens toe, sy zijn van kryten inoe.



5. .Siet, wy schelleken u t'saemen een teer clijn lammeken,
boter, melck, en saene,
voor u lief mondeken:
na, na, na, kintjen teer,
sus, sus, en kryt niet meer;
doet u clijn ooghskens toe,
sy zijn van 't kryten moe.'
4, 1. nam bijgev. — 5, 8. t.: satH.
tï. 't Kintjen begonst te slaepen, de moeder sprack ons aen:
, lieve herderkens t' saemen wilt soetjens buyten gaen;
ulie zij peys en vree,
dat brengt mijn kint u me,
want 't is Godt uwen Heer; kompt morghen noch eens weer.'
B.
1. Herders hy is geboren in eenen kouden nagt,
die zoo lang van te vooren de werelt had verwagt.
,Vrolijk, o herderkens!'
zongen de engeltjens,
zongen met blyde stem,
.haast u naar Bethlehem!"
2. Wy arme slegte lieden,
gelijk de boertjens zijn, ontwaakten ons gebueren,
al in den maneschijn,
liepen met bly geschal naar desen armen stal,
al door des Engels stem:
„spoeyt u naar Bethlehem!'
3. Wat hebben wy daar gevonden? Een kleyne kindeken,
in doekjens teer gewonden,
by de liefste moeder sijn;
d' oogjens van stonden aan /.agmen vol traantjes staan, weenen van bitter rouw in dese felle kouw.
4. Wy offerden te zamen een kleyn jong lammeken, ook koekjens, melk en zancn voor 't zoete kindeken :
, na, na, na. kintje teer, sus, sus, en krijt niet meer; doet uw kleyn oogjes toe, zy zijn van weenen moe."
5. Het kint begost te slapen, de moeder sprak ons aan : .wel lieve herders knapen, wilt zoetjes buyten gaan; u lied' zy peys en vree, dat brengt u 't kintjen mee, want hy is God en Heer; komt morgen nog al weer."
Str. 3—4. Aangehaald door M. Vekkest, Tentoonstelling van onze Vlaanuche 1'rimitieven, 1903, bl. 102—3, ten bewijze hoe de herders met het lot der H. Familie zijn begaan en hare ontberingen schilderen.
Tekst. A. Liefde-vier in den Kers-nacht, enz., Loven, z. j., kerk. goedk. 1669, bl. 37, Herders-liedt, ,op de wyse: Huc ad regem pastorum etc.", tekst hierboven weergegeven; — Hs. nr. 4858 van c. 1621, der Kon. Brusselsche Biblioth., bl. 36 — 7; — Dr. J. G. R. Acquoy, Het geestelijk lied in de Nederlanden vóór de Hervorming, bl. 72, naar Een geestelijk leg.ien-boer.rken, Dordrecht, tweede kwartaal



der achttiende eeuw, op het einde .alwaar de tekst blijkbaar ouder en beter is da., in De alder-nieuwste leyssem-liedekens, Antw. 1701 (1735 ?), Kon. KM. te s-Gravenhage. bl 21 v°" • — Kersnacht en de naervolgende dagen, Antw. P. J. Rymers, z. j., Dl. 10, op de wvse: Huc ad regem", enz. (zelfde werk als het onmiddellijk voorgaande, zie H. Roe», voorloopige lijst, bl. 31); - J. Bols, Honderd oude VI. Idr., 1897, bl. 56, „aar laatstgenoemde bron; - B. J. 8. [Joannes Stichter], O en lof-zangen Amst 1740 1, bl. 24, ,op de wijse: Wonderlyk zyn de(r) werken . Verder vind men varianten in: Geestelijke liedekens, Hs. geschreven te Dokkum « 1757, vermei, 1 bii Bols t a. p.; - Willems, Oude VI. Idr., 1848, nr. 194, bl. 42,, naar O. en n. lof-zangen, uitg. 1757; - J. A. en L. J. Albekdinok Th»», O. en n KerMeren, 185" nr 12 bl. 24. gemoderniseerde tekst: „Op, Herders, Hij h geboren; ~ den 'heerd Brugge, I (1806), bl. 32, drie strophen, met aanvang: .Een kindeken is ons geboren // in het midden", enz.; - Lootens et Feys, Chants populair* flamands, 1879 nr. 6, bl. 10, vijf strophen, met aanvang: .Messias is geboren in duister van den nacht*- — -1 Bols, Honderd oude VI. Idr., bl. 56, vgl. aldaar, nr. -• , bl. 34; - Het daghet, Hasselt, dl. III (1890), bl. 158, fragment.
De tekst van het vrij onbeduidend „minnaers lied": .Wonderlijk zijn de wercken", stemaanduiding: „alst begint", is te vinden in Delfs.hen ^°"' Amst. 1729, bl. 91. en in Het „ieuue vermakdyke Thirsis minnewit, II, Amst. 17,11, hl. IJ.»,
.stem: Herders ons is geboren". .
Het hierboven als stem aangehaalde Latijnsche lied komt voor in het voormelde
Hs. nr. 4858, bl. 55, met wijsaanduiding: .Herders hy is geboren :
1. Huc ad regem pastorum,
pastores, currite,
huc, ad regem amorum,
amantes, pergite;
leta arundine canamus, socii,
festoque carmine pastorum principi.
2. En ut deus eternus ceu puer nascitur,
en ut pastor supernus ceu agnus pascitur;
agnum tenellulum, pastores, canite;
deuni puellulum, angeli, psallite.
3. Verbo cuncta qui creat,
elinguis canticet,
motu cuncta qui beat,
immobilis iacet;
quem non luvc capiant nova spectacula? quem non ha'C capiant nova miracula i



4. Agnurn novo pastori,
pastores, pascite;
novo flores amori,
amantes, carpite;
si desint lilia, forte quotl superest: non spernet vilia, qui ruri natus est.
5. Agnum parvo ne ferte nam ipse agnus est;
neque flores offerte,
flos ipse florum est;
sed corda tradite raptori cordium, mentesque reddite pastori mentium.
6. Jesum corde queramus,
Mariam pariter,
Josephumque visamus;
dicamus jugiter:
o puer rosee, o mater mellea, o senex Iactee, trinitas aurea.
6, 5. t.: roseif; m ellen-. — 6, 6. t.: laden-.
Melodie. I. Ven yheestelycken leeuirercker, Antw. 1045, bl. 93, daarna Alhebhinhk Thijm, t. a. p.:
Comt / Her - der - kens / comt pae ■ yen Mijn al ■ der • lief - ste kindt /
Siet dat sijn oogh • skens bae • yen / Soo seer dat u be - mint.
Sus/ sus / lief soon-tjen sus/ Den dorst staegh ick u blus,/ Na/ na/
mijn vreught / na / na / In als ick by u sta.
II. Evangelische leeuuerek, door C. D. P. (Christia>'L's de Placker), Antw. 1682, bl. 36, hierboven weergegeven :
t Wa ■ re Ge - loof met wer-cken/ Is als het Schip in zee:



Waer in Godts Woor -den mer-cken Als Je - sus snep ...
17 Dat op • stondt een tem ■ peest ƒ En maek-te s ai
Sy rie-pen Je-sumaen: Be - hoedt ons , wy vK.-e—
Zelfde melodie in het voormelde Hs. nr. 4858, bl. 36, en J. Bols, t. a. p.,
„aar een handschrift van het doksaal van Opwijk Herders* enz.
III. Den boeck vanden voordag van Ohendt, beiaardboek, bl. ,,
nhestelt anno 1662, thema:
H». van Dokkum, 1757, bl. '22:
^ Herders, hij is ge-boo-ren in f mid-den van-de nagt, D.e soo lang van
voo-ren de We -relt hadt ver-wagt: Vro • IqcK, o
+ .
^ gen de En - gel-tjens, songen met bly -de stem, haast U naer Beth -le - ëm.



Lootekk et Fevs, t. a. p„ zie ook aldaar bl. 298 :
Mes - si - as is ge - bo - ren in 't duis - ter van den nacht, die zoo lang van te vo • ren op de we-reld was ver-wacht.
Vroo-lijk dan, her - der-tjes, zon - gen de en - - gel - tjes. zon - gen met
blij - de stem: Haast u naar Beth - le - em!
Anders is de melodie: „Wonderlyk syn de werken", te vinden onder nr. 268. der O. en «. Hollantse boeren-lities, 2de druk, Amst. z. j., c. 1700 :
W on der -lijk zijnde wercken / Groot is de liefdekracht/ Ik ginck lestmael te
kercken ƒ Het was op een Kers-nagt / Ik vont een Ca - va • lier/Die
aen sijn juf-frouwtier / Oin-trentde mid ■ der - nagt Dee sulcken droe-ven klagt.
Het hier besproken geestelijk lied wordt aangehaald als stem, o. a. in Het eerste deel der gheertelijcke sanghen (Den blvden requiem), Gent, 1674, bl. 67, voor „Ghenuchelijke dinghen', en in Het tweede deel derzelfde verzameling (Den droeven alleluia), bl. 91, voor: „Soo die ziel comt t'aenmercken"; — door Elisabetii van Wouwe, Het glieeslelyck maeghdenUtyltjen, Antw. 1708, bl. 171 voor: ,0 doodt soo vol victorie", en bl. 193 voor: „Het Heyligh Sacrament hooghwaerdigh*.



496. Maene, sterren, nachtplaneten.
Mae-ne, ster-ren, nacht-pla - ne - ten. noyt en was u glans so
claer, o wat hemel - sclic se • cre-ten brengt gy in bet o - pen-baer! In het
mid ■ den van uw smae - len, met een aen - ge ■ nae • me stem siet men
ee-nen en-ghel dae - len. die ons noodt tot lleth - le ën».
1. Maene, sterren, nachtplaneten.
noyt en was u glans so claer,
o wat hemelsche secreten brengt gy in het openbaer!
In het midden van uw smaelen.
met een aengenaenie stem siet men eenen enghel daelen,
die ons noodt tot Bethleöm.
2. s' Hemels alderhoogsten coningh,
die het al te boven gaet,
die met d' enghels hebt uw woningli. hoe licht ghy hier soo versmaet!
Hoe is uw' ghesicht gheswollen!
Hoe is 't dat ghy sucht en beeft! Hoe siet men uw traenen rollen,
vreucht van wat op d' aerde leeft 1



8. Vorsten van de jodsche landen,
borghers van het Hethloëm,
herders der .Tordaensche stranden,
hoort ghy niet die droeve stem?
Hoort ghy niet Messias suchten9 't Is Messias die hier leyt;
hoort ghy niet vol onghenuchten,
hoe dat hy om hulpe schreyt?
4. Isser niemand van hier boven ?
Isser niemand op het land?
Enghels die Hodt stadigh loven,
die altijdt in liefde brandt,
daelt hier neder, allegader,
siet des hemels vreugt bedroeft,
siet het woordt van Godt den vader,
siet hoe dat hy troost behoeft.
5. Mensch, aenschouwt hier dat groot wonder, <iodt light machteloos en cranck,
die den blixem en den donder stadigh heeft in sijn bedwanck;
die, inet gheen ghewelt van wereken,
maer met sachte woorden cracht,
aerd en hemel kan verstercken,
weent om bijstandt in de nacht.
6. In de nacht, als selfs de beesten rusten by een stille wey,
light den schepper van de geesten waeckende met droef gheschrey;
als den mensch light in de sonden gansch verslonden tot de doot,
wordt den heer der heer' gevonden in benaudtheyt overgroot.
7. Soete kindt, siet ons hier knielen met een verootmoedight hert:
wilt ontfermen onze zielen
door uw lyden. door uw sniert;
wilt ons hier beneden geven,
o bedruckte majesteyt,
dat wy met u namaels leven boven in der eeuwicheyt.
1, 5. smoelen, smalen = o. a. uit de hoogte neerzien op.



Sternen, zonnelicht, planeten. B.
1. Sterren, zonnelicht, planeten,
nooit en was uw glans zoo klaar, o! wat hemelsche secreten
brengt men hier in 't openbaar!
2. Hoort gij niet Messias zuchten?
Hoort gij niet een droeve stem? Ongenuchten, zware zuchten,
in den stal van Bethlehem!
3. Als de zonne was verschoven
als men geen gewoel meer zag, noch in velden, weiden, hoven en alles in ruste lag;
4. Als men niet meer vond de dieren,
als het was te middernacht, als elk ophield van te zwieren, wierd Messias voortgebracht.
5. Nu komen d' herders verkonden
dat den Heere van 't heelal tol uitboeting onzer zonden,
ligt in eenen armen stal,
6. Waar hij reeds om ons te laven
bitter droeve tranen schreidt, en hem aanstelt tot een slave, tot ons heil en zaligheid.
Tekst en melodie. A. WILLEMS, Oude VI. l'lr., 1848, nr. 193, bl. met deze aanteekening van Snellaert: .Woorden en muzyk komen voor op een geschreven los blaedje uit het midden der zeventiende eeuw'. - Noor de dooi Willems in den vierden regel niet aangeduide modulatie naar de bovenqui.it, vgl. de melodie: „Int soetste van den meye", hiervoren I, bl. 151.
Tekst. B. Hond den heerd, Brugge, IX <1874), bl. 27, zonder bron- noch
wijsaanduiding.



497. Dat dan Judaea nu verblij.
Dat dan Ju-da' - a nu ver-blij en hae-re pal-men stel -le vrij voor de lau-
ne - ren al - ghe-lijck van liet ghe-hee - le Roomsche rijck.
1. Dat dan .Juda-a nu verblij en liaere palmen stelle vrij voor de laurieren alghelijck
van het gheheele Roomsche rijck.
2. Want sy ghewonnen heeft meer goet dan Koome met liaer vechten doet;
door een cleyn kint heeft zy be-erft den hemel, menigh eeuw' ghederft.
3. Dat z' haer in vreughden dan ontbindt en sing' dit nieuw-gheboren kindt,
die zaeligh' uer soo langh' ghewacht, die dit groot wonder heeft aenbracht.
4. Maer siet, hoe cleyn, hoe swack, hoe teer, hoe ist verworpen uyt zijn eer ?
Die Cherubin heeft overdeckt,
light nu, helaes, in hooy ghestreckt,
5. Diens lof en eer den hemel vuldt,
light nu in armoe met gheduldt;
en die hem over al verspreydt,
word nu in eene cribb' gheleydt.



6. Willecom kindt. dat in dc locbt vercondight heeft den ingheltocht, dat Salomon soo schoone noemt,
dat Amos soon soo hooghe roemt.
7. Willecom, Cananeetschen heldt,
ghecommen uyt dat zaeligh veldt van daer den honigh altijt vloeydt,
van daer den wijngaert altijt bloeydt.
8. Maer hoe! hoe zijt ghy soo ghedwaelt, hoe hebt ghy «wen wegh ghefaelt? Wie heeft u aenghedaen dit leedt,
u uyt te jaeghen sonder cleedt ?
9. Ter wijl' de coude nu soo snijt,
ter wijl' den wind soo spijtigh bijt,
die met den regen werre-balt
en in glat ijssel neder-valt.
10. Ke! comt dogh en wilt decken hem, ghy meyskens van Ierusalem;
die van de coude schudt en beeft, een weynigh van u clecrkens gheeft.
11. Dat de blom-rijcke lente soet
u, haeren God, gae te ghemoet;
en dat den hemel omme keer en stae ten dienst van zijnen Heer.
12. Dat /.ephyi'us u soo behijgh,
ghelijck hy voert den soeten crijgh, en reuselt tusschen menigh blad
op Libanus en (ialaad.
13. Dat alderhande cruyt en blom tot boven op u cribhe com,
en u becroon, om dat ghij zijt heer ende meester van den tijt.
14. Want, al lighdy nu naeckt en bloot, u moghentheydt is even groot;
de sonn', de maen', den dagh, den nacht, staen even wel in uwe macht.



15. Al lighdy schoon hier onder 't stof den hemel is altijt u hof,
zoo oock de locht u gaeldery,
de sterren u tapitserv.
16. Ghy zijt in 't uw' waer dat ghy gaet,
waer dat ghy light, sit ofte staet;
wy-lien zijn allegaer u werck,
en onse herten zijn u kerck.
17. Lof sy u, Vader, Soon en Gheest,
die dit voor ons al hebt aenreest:
dijn hooghen naeme sy verbreydt van nu tot inder eeuwigheydt.
Tekst en melodie. Justus pe Harduyn, God del ielte lof-samjhen, Ghendt, 1620, bl. 12, hierboven weergegeven. Op het exemplaar in ons bezit wordt schriftelijk aangegeven als wijs: .Cupido lest gaen jagen sou'. — J. A. Alberdinuk Thijm, Gedichten uit de verschillende tijdperken, Amst. II, 1852, bl. 190, str. 1, 2, 6—13, niet zonder veranderingen aan den tekst; — J. A. en L. J. Alberdingk Thijm, O. en n. Kerstliederen, Amst. 1852, nr. 58, bl. 116, ,0 dat Juda-a zich verblij", de tekst gemoderniseerd en op achtregelige strophe gebracht, de melodie insgelijks gemoderniseerd en daarbij uitgetrokken om ze op de nieuwe strophe te kunnen brengen. — Harduyn's lied wordt aangehaald door Prudenb van Doyse, Over de Kerstliederen, in De Eendragt, (Jent, nr. van 12 Jan. 1851, bl. 65.



498. O Kersnacht, schooner dan de daegen.
* O Kers - - nacht, schoo - ner aan u, —
.. , , jat in uw duis-ter-nis-se
kan He- ro-des'tlicht ver-drae - - ffen, dat
klinckt, en word ge-viert en aen-ge-be-den? ZUn hoogn-mo*» ^
. . | v 7ün oo • ren klincKi.
re . - - • den, hoe schel die in zijn
1 O Kersnacht, schooner dan de daegen,
hoe kan Herodes 't licht verdraegen.
dat in uw duisternisse blinckt.
en word geviert en aengebeden?
Zijn hooghmoed luistert na geen reden,
hoe schel die in zijn ooren klinckt.
2. Hy pooght d'onnoosle te vernielen,
door 't moorden van onnoosle zielen,
en weckt een stad en landgeschrey,
in Hethlehem en op den acker,
en maeckt den geest van Rachel wacker,
die waeren gaet door beemd en wey;
- - ren klinckt.



3. Dan na het westen, dan na'et oosten.
Wie zal die droeve moeder troosten,
nu zy haer lieve kinders derft?
Nu zy die ziet in 't bloed versmooren,
aleerze naulix zijn geboren,
en zoo veel zwaerden rood geverft ?
4. Zy ziet de melleck op de tippen van die bestorve en bleecke lippen,
geruckt noch versch van moeders borst.
Zy ziet de teere traentjes hangen,
als dauw, aen druppels op de wangen:
zy zietze vuil van bloed bemorst.
5. De winckbraeuw deckt nu met zijn booghjes geloken en geen lachende ooghjes,
die straelden tot in 't moeders hart,
als starren, die met haer gewemel het aenschijn schiepen tot een' hemel,
eer 't met een' mist betrocken werd.
6. Wie kan d'ellende en 't jammer noemen,
en tullen zoo veel jonge bloemen,
die doen verwelckten, eerze noch haer frissehe bladeren ontloken,
en liefelijck voor yder roken,
en 's morgens droncken 'teerste zogh?
7. Zoo velt de zein de korenairen.
Zoo schml een buy de groene blaeren,
wanneer het stormt in 't wilde woud.
Wat kan de blinde staetzucht brouwen,
wanneerze raest uit misvertrouwen!
Wat luid zoo schendigh dat haer rouwt!
8. ISedruckte Rachel, schort dit waeren :
uw kinders sterven martelaeren,
en eerstelingen van het zaed,
dat uit uw bloed begint te groeien,
en heerlijck tot (iods eer zal bloeien,
en door geen wreedheid en vergaet.
2, 1. d'oHHtjottle, het kind Jesus; cf. Matth. II, 16 — 18. — 4, 1. melleck, melk.
7, 1. zein, zeis. — 8, 4. Sanguis martyrum, semen ('hristianorum. Tertullianus.



Tekst. Vondel, Gyshreght van Aemstel (Rey van Klaenssen), 1637.naar VAN Lennep's uitgave, herzien en bijgewerkt door J. H. W. Lwbr, bl. . I A Alberdinok Thijm, in zijn bundel Gedichten uit de verschillende Ujdperken, Amst. U (1852), bl. 343, waar deze een vijfregelig versje van P. G .Hooft: , op een hersnachien gezongen (in 1632) door Ioffrou Tesselscha", mededeelt, teekent aan. , t Zal waarschijnlijk Vondel's Kersnacht zijn, met muziek van den organist Dirck Zwelinc 71652 maar dan bestond het lied voor het treurspel' l».t laatste werd een*„ Ïanuari 1638 opgevoerd. Dr. J. G. B. Acquov, in zyne keunge bjjd age. De zang irij-e van het „O Kersnacht' enz. (Tijdschr. der Vereenig. voor N,N. mzgesch., I ,1894) bl 177-200, stelt vast, dat alhoewel zich niemand met deze g.ssing vereenldè Alberdingk Thijm haar niet liet vallen, doch er integendeel herhaalde!,k op terugkwam Volgens Dr. Acquoy, laat het zich met denken, dat A ondel een zoo heerUik gedicht jaren lang in portefeuille zou gehouden hebben of ,n eene der rootste scheppingen van zijn geest een lied zou ingevlochten hebben, dat hy nog van vroeger ^vad liggen, vooral daar deze ,Key van Klaerissen' met het geheele stuk zoo innig te zamen hangt, dat zij we,
Melodie. I. Amsteldams nunne-beechte, Amst. lb4o. Dl. -3 tekst; — herdrukt door Dr. Acquov, t. a. p., bl. 184:
^ O Kers • - nacht! schoonderdan de da - gen, Hoe Kan ne-ro-ue»
't licht ver • dra ■ • gen, Dat in u duys ■ ter - n,s - se bUnKt, -
^ wort ge-viert en aen - ge - be - den? Sijn hoogh-moet luis • tert na geen
re - - - den, Hoe schel die in zijn oo - - • ren klinkt.
Zelfde lezing bij D. P. Pers, De laetste vernieuwde bl 53 stemme ,0 Kersnacht", enz., voor: ,Al heeft een vrome ziel te lijden , bl. 53, Stem , Tm-eift* bl 112 vle.; deze lezing die overeenstemt
zingenden zuaen, Antw. liioo, „loegi , • . , lotore uiteaven
met I, buiten de maataanduiding in plaats van C, en zich ,n de latere utgaven (Antw. 1664, Leyden 1728) niet voordoet, werd ons welwillend medegedeeld door
den heer W. P. H. Jansen te Voorhout. 0d t sheluvdt:
II. Asthosy Janssens, Chrü&elijck cermaeck, Haerl. 164o, bl.2o, ,op ^



O Kersnacht! schoonder dan de daghen"; — herdrukt door J. H. Scheltema, Nederl. Idr. uit vroegeren tijd, 1885, bl. 23, en door Dr. Acquoy, t. a. p., bl. 185, zelfde lezing als I, buiten deze variante:
Hoe kan He - ro - des, enz.
hierboven, vooraan den tekst gebracht, in nader verband met de metriek.
Cornelis de Leeuw, Christelijke plicht-rymen, Amst. 1649, bl. 16, ook aangehaald door J. W. Enschedé, Tijdschr. voor A'.-A'. mzgsch., VII (2d8 st.), 1902, bl. 108, „zangh: ó! Kersnacht", zelfde lezing als I, buiten deze varianten:
Hoe kan He - ro - des, enz. en verder:
Hieh. Sweekts, Innerlyklce ziel-tochten, Amst. (1673), uitg. 1702, bl. 107 en 142, zelfde lezing als I, buiten aanduiding van (J-maat in plaats van C-maat, en b in de elfde maat in plaats van bes. Bl. 251 komt de melodie wederom voor, doch gansch door tiorituren ontsteld.
III. Haerlemsche somer-Uoempjes, 1646, bl. 207, „Voys: O Karsnacht", voor het wereldlijk lied: „Wat rampspoet moet hy al verdragen?": — melodie met dezen laatsten tekst herdrukt door Scheltema, t. a. p., bl. 137, zelfde lezing als II, mei deze variante:
IV. J. van Lodensteyn, Uytspanningen, Amst. 1695, bl. 68 (Dr. Acquoy vermeldt de uitgave van Utrecht 1676, bl. 68), voor het lied: .Doe Israël sijn nare suchten"; zelfde lezing als I, buiten deze varianten:
Id. uitg. Amst. 1727, bl. 68:



V. Evangelische leeuwerck, Antw. 1682, I, 178, herhaling van II 1645, buiten afwijkingen in de maatstrepen en deze varianten:
VI. Carolus Tuinman, Mengel-stoffe van velerlei stichtelijke gezangen, Utrecht 1725, bl. 47, „Toon: ö Kersnacht":
Ont-fang mijn groet en her - te - wen - schen / 6 He - ve Je - au/
Heil der men-schen' Zo als Gy aan uw vloek-hout hangt:
L.
'k Be - geer my na uw kruis te voe - gen / ueei u hij
zo / 't zal my ver - noe - gen / Gy weet waar - om myn ziel ver-langt.
VII. Achter-hofje .in zich bevattende uytgesogte stigtelyke en zielroerende gesangen", Groningen 1736, Byvoegsel, bl. 202, stem: O Kersnacht, schooner", enz. Of aldus:
Hoe komt ons't God-lijk licht be - straa - len! Nu van den he - mei
af komt daa-len Em - ma - nu - ël / de schoon-ste zon! Die met
zijn' glans ons op komt wek-ken/ Om'tdof-fe hert tot zich te
trek-ken: O ƒ die vol-maak-te le - vens-bron.



VIII. Xut- en <lienntig zangboekje, enz., Amst. z. j., verschenen (zie bl. 1) na 1773, bl. 182:
O God! wilt. u - we Hond-ge • noo - ten, Om ha - re zon- den
4/ ' -
niet ver-stoo • - - ten, Maar toont uw va-der-lij - ke zorg; Be-
lieft het u haar te ka - stij - den, Laat zijn met maat het me - de-
lij • - - den, Aan schouwt voor haar uw Zoon als borg.
IX. Verzameling van oude en nieuwe gezangen voor alle de hoogtijden desjaars, enz., Amst. 1799, nr. 6, p. 13, voor het lied : „O Kersnacht een der langste nachten", navolging van Vondel's gedicht; de oudere notatie met quadraatnoot, hier in moderne notatie overgebrarht. Vondel s tekst komt voor in denzelfden bundel, nr. 26, bl. 52, met de aanduiding: „zangwijze, nr. 6, bl. 13":
ó Kers-nagt! een der lang - ste nag • ten, Des He-mels
licht breekt door met krag-ten, Hegtmid-den in de duis - ter-heid ; De
glans der star - ren in het duis - ter Ver-baast de Her - ders
door zyn' luis .... ter, Als 's wae relds vreê hun wordt ver-breid.
X. I.ezing van het N'ederlandsch tooneel, zooals zij dient in den Stadsschouwburg te Amsterdam voor den Rei van Klarissen, medegedeeld aan Dr. Acquoy, t. a. p.,



bl 195 door J. F. Wiedemeijer, voormalig orkest-directeur. Deze lezing stemt overeen met de voorgaande van 1799, buiten de variante:
XI I A en L. 3. Alberdinok Thym, O. en n. Kerstliederen, 1852, M. 40, «7 n ' 301 bii vergelijking met vele bandschriften' gebracht op voormelden
;ir o k™"m i,ot" ™"
Vondel". DC m.lofc bij Alb. Th. gcrfl. buil.» v«mni«". * '"'"j
IX terug, en niet, zooals door hen, bl. 301, wordt beweerd, de melodie van Ier.
Urania, 1656 (zie hierboven melodie I):
O Kers-nacht, een Recht, enz.
yil. p. Leendertz Wz., Bouusteenen, II (18r2 i4), bl. -lo. had reeds doen oomeriten dat ,0 Kersnacht' eenigszins veranderd voorkomt als zangwijs ,n den za-enaamden grooten bundel nog bij vele gemeenten der Doopsgezinden in gebr , nl"°voor de gezangen 37, 41, 139. De tot een koraal geworden :m^ zo» Dr. Acquoy zich uitdrukt, wordt dan ook door dezen laatste t. a. p., bl 90, naa Christelijke gezangen voor de openbaare godsdienstoefeningen, uitgegeven ten jare 1<. door Doopsgezinde Gemeente vergaderende in de kerk De Zon te Amsterdam.
aldus medegedeeld:
^ O Kers-nacht, schoo-ner dan de dae - gen, Hoe kan Me ■ ro - ue*
">tlicht ver-drae-gen, Dat in uw duys-ter - nis - se
word ge - viert en aen ■ ge - be - den? Sijn hoogh-moea iu>s -
na geen re • den, Hoe schel die in sijn -
L. Simons Mz„ Oysbreehtiana, Nederlandsche Spectator van 21 ^^« de meening uit, dat de verandering van de zangwijze: ,O Kersnacht .n de X\ III



eeuw, een gevolg was van de gelijktijdige verandering van den tekst. Schrijver wijst op een losliggend vel in een der tooneeluitgaven der Amsterdamsche stadsbibliotheek, waaruit blijkt, dat de „Rey van Klaerissen" door een anderen werd vervangen. Ziehier de eerste strophe:
O Kersnacht, die door heldre straalen L>e middagzon, bij 't heerlijkst praaien,
In schoonheid, glans en luister tart!
Wij kerkgenooten, eensgezinden,
Die hier én heil én toevlucht vinden,
Wij zingen u met mond en hart.
Doch met deze strophe onderging de versmaat geen verandering; dezelfde melodie kon blijven dienst doen. Wellicht wordt de reden, waarom de melodie voor een meer eenvoudige, meer tonale moest zwichten, door L. Simons nader bepaald ter plaatse waar door hem wordt gesproken van de „te groote uitgebreidheid van den zangen de onmogelijkheid om haar te bekorten". Hierdoor wordt zeker gewezen op de moeilijkheid, welke de melodie volgens de oudste lezingen voor den zang opleverde. Aldus laat liet zich begrijpen, dat zij tijdens hare invoering in de kerk en ten gevolge daarvan den meerstemmigen vorm van het koraal aannam.
Aan een anderen kant doen zich de tonaliteitstorende accidentalen, die men in de oudste lezingen op de woorden scliooner en kan (lsl« strophe, ls,e en 2de vers) aantreft, zich niet voor in de Christelijke gezangen 1797, noch in de Verzameling van oude en nieuwe gezangen 1199. ook niet in de met de oudste lezingen meest overeenstemmende melodie, te vinden in Nut- en dienstig zangboekje, na 1773. Wel is waar vindt men in den aanvang der XVII4» eeuw, bij het opdagen der moderne tonaliteit, melodieën met gansch nuttelooze verhoogingsteekenen (zie onze verhandeling Het eenstemmig Fransrh en Aederl. lied. Gent 1896, bl. 251 vlg.), doch sommige dier zangwijzen zijn ons zonder die verhoogingsteekenen door vroegere beter bezorgde uitgaven bekend. Derhalve hebben wij in de door ons voorgestelde notatie van ,0 Kersnacht* deze aan de toonladder vreemde accid jntalen weggelaten; tevens hebben wij getracht zooveel mogelijk rekening te houden met den versbouw.
Zooals wij zagen zou, volgens J. A. Alberdingk Thijm, — ook in de O. en n. Kerstliederen, bl. 301 en 309 wordt daarop aangedrongen — de melodie van Vondel's ,0 Kersnacht" op muziek gesteld zijn door Dirck Sweelinck, den begaafden zoon van den beroemden Jan 1'ietersz. Sweelinck (1552—1621). In zijne levensschets van dezen laatsten meester, geplaatst vooraan de Acht zesstemmige Psalmen van •I. 1'. Sw., bewerkt door R. Kitner, uitgave van de Maatsch. tot bevordering der toonkunst, Amst. 1876, bl. 36, onderzoekt F. H. I.. Tiedeman, of deze veronderstelling gegrond is. Men leest aldaar: „Ook gist (gissen) de heer(en) J. A. (en L. J.) Alberdingk rhijm, in zijne (hunne) O. en n. Kerstliederen, dat Dirk Sweelinck de componist kan geweest zijn van het bekende „O zalig, heilig Bethlehem" uit Vondels Gysbrecht van Amstel'. — Tiedeman wil spreken van het lied „O Kersnacht'; want het door hem genoemde ,0 zalig, heilig Bethlehem" (zie hiervoren, nr. 491, bl. 1902), is van



nvc rd^»rv^r^.- - »• - m •»
Dirk het ander bij dezes overlijden. Tiedetnan is echter van oordeel dat men u .« ïdl „t.kk.n kan „,n,.k.n, d.1 Di,k »il v«™. ». d.n Pm» ta
i
volzin m d.e st p , gen0emde Verzameling tan oude en n.euue
periode met d n derden regel.^1 ^ ^ me(le te vinden is, heeft men
bij het aanbreken der XVII-" eeuw door de Florentijnse school ^
te dien tijde verlieten de Italiaansche componisten, die ook .. , , , t
voordracht een tot daartoe onbekend verband tot stand te brenge ^
dat eigenlijk geen strophisch gedicht kan genoemd worden, - wnU ^
hoe de tweede strophe inbreuk maakt op de derde , ()M, 16521
r,.r.»«»• ü:—
ï 7—"'x£/s *<*-•. - rrvh"Wï - .-—
;:r"S;, ™r iïSr» »«.• <*»-. - « «* - •»
bl. oó4), voor. „.juyciu 1,u o God die door u grooto
1644); — 't Groot achter-hof hen, Alckmaer, 166 , . , ^ Als ick denck
-oedheyd" • bl. 85, .Hoe daeldt en steygert vaeck den eencn , bl. , »
ïïto -«.n-, b,. 1.2, .Heylige -
menschen*; bl. 148, ,Als ick aen 't eeuwich sahgh leven , .
, i . ■ | - if// i.^i. ,.(|rt de neme ene tang-stukken met
, *; tr^rr.,/7 rj;,
:tz r^«h^si^r^arrr £:z »«.»_**. »«-■ -
I)e nitRnven v»n Matthvs loopen vnn 1642 tot 1680.



Vermaketycke bruylof'a-kroon, Amst. c. 1099, bl. 164, voor: ,0 soone Gods, o heyligst weesen"; — Het nieuue vermakelijke Thirsis minnewit, Amst., z. j„ 111, bl. 66 en 105, voor: „Ag Marfus (Morpheus) wil dog neder daalen", en ,Waar zal liaar Lauwera verschuilen"; — Ib., 1731, IV, bl. 45 en 64, voor: „Ach Laura, die door u gefloncker", door M. Tengnagel (opgenomen bij J. H. Scheltema, t. a. p.. bl. 152, naar Utrechts zang-prieeltjen, 1649), en: „De liefde die u heeft gesloten" ; — Lusthof des ycmoets, Groningen, 1735, bl. 9, voor het lied: „Afe]n Godt alleen haer trouwe geven"; — 't Groot Hoorns lb., Amst., z. j., bl. 109, voor: „Dien Heer die 't aardrijk en de wereld" en Ib., vervolg, bl. 5, 15, 67 voor: „Hoe praalrijk sit de bruyd verheven"; „O hoogberoemde maagd verheven"; en „Eerwaarde vrienden aan weersijden" ; — Oude en nieuwe lof-zangen, Amst., Erfg. We C. Stichter, z. j., bl. 58, voor het reeds, onder XI, gemelde: „O kers-nagt, een der langste nachten*; terwijl Vondel's tekst zelf ook in deze volksuitgave te vinden is zoowel als in Thirsis minnewit, III Amst.. z. j., c. 1752, bl. 78, „stem: als het begint*.



499. Och, daer en is in desen stal.
Och, daer en is in de-sen stal niet-niet - al; on-der dit kleyn dack is
gheen ghe-mack. Ie - sus light hier son-der vier, in den windt, ghe lijck een
" Uindt vol van druck, en vol van on-ghe-luck.Siet, hy light daer op het stroy, en hy
* is ghedeckt met hoy. Is dit voor een ko-ninghs kindt niet moy ?
1. Och, daer en is in desen stal niet-met-al;
onder dit kleyn dack is gheen ghemack.
Iesus light hier sonder vier,
inden windt,
ghelijck een kindt vol van druck,
en vol van ongheluek.
Siet, hy light daer op het stroy,
en hy is ghedeckt met hoy.
Is dit voor een koninghs kindt niet moy?



2. Een-ieghelijck die gaet ter sy oft voor-by,
daer is gheen besoeck in desen hoeck;
noch aen de deur staet Monsieur,
noch Me-vrouw,
sy vreest de kouw;
daer is hier
noch maert, noch kamenier.
Ioseph die gaet op en neer,
loseph die gaet wegh en weer,
Ioseph dient den nieuw-gheboren Heer.
3. Ick sagh daer maer wat herders by,
twee oft dry,
en besyden stondt
den herders hondt;
d' een die brocht aen
melck en saen,
d'ander quani
niet een wit lam,
't derde schonck
het kindt een duyve-jonck.
En doen namen sy hun Huyt,
maeckten t'samen soet gheluyt;
daer mé ginghen sy den stal weer uyt.
Tekst. Ai>rianüs 1'oikters, S. J., Ydclhei/t des werelts, Antw. 1(145, bl. 160, ,op de wyse: O debonnaire Iesv!'
Melodie. Evangelische leeuwerik, door C. D. 1'. (ChrisTIanus de Placker), Antw. 1682, I, bl. 49, met wijsaanduiding: ,0ch daer en is in desen stal, niet met al"; — „Och Olijf-hofken", voor het lied: ,Als eertydts Jesus bij de stadt", de maataanduiding en maatstrepen bijgevoegd. — Aangeh. Id., bl. 2-38: ,ch daer en is', voor: „Geen meerder troost / dan als 't gewis", en bl. 260 voor: „Och! Olijf-hofken / laet voort-aen".



500. Comt verwondert u hier, menschen.
Comt ver-won-dert u hier, men schen, siet, hoe dat u tiodt be-
mindt; siet ver • vult der zie - len wen-schen, siet dit nieuw ghe • bo - ren
kindt; siet, die'twoordtis, son • der spre-ken; siet, die vorst is, son - uer
" pracht; siet, die 'tal is, in ghe-bre-ken; siet, die 'tlicht is, in • der
nacht; siet, die 't goet is, dat soo soet is, wordt ver-stoo • ten, wordt ver-acht.
B.
Comt ver won dertuhier,men-schen,siet,hoe dat u uoai pe-....uu., — —
^ vult der zie - len wen-schen, siet dit nieuw ghe bo-ren Kinai, siei,



't woordt is, son - der spre-ken; siet, die vorst is, son - der pracht; siet, die
't al is, in glie - bre • ken; siet, die 't licht is, in - der nacht; siet, die
't goet is, dat soo soet is, wordt ver-stoo - ten, wordt ver - acht.
1. Comt verwondert n hier, menschen, siet, hoe dat u Godt bemindt ;
siet vervult der zielen wenschen,
siet dit nieuw gheboren kindt ;
siet, die 't woordt is, sondcr spreken; siet, die vorst is, sonder pracht;
siet, die 't al is, in gliebreken;
siet, die 't licht is, inder nacht;
siet, die 't goet is, dat soo soet is, wordt verstooten, wordt veracht.
2. Siet, hoe datmen met hem handelt, hoemeu hem in doecxkens bindt, die met sijne godtheyt wandelt
op de vleughels vande windt;
siet, hoe light hy hier in lijden.
sonder teecken van verstant,
die den hemel moet verblijden,
die de croon der wijsheyt spant.
Siet, hoe teere is den Heere,
die 't al draeght in sijne hant.
3. Die den hemel heeft gheschapen, en verciert het firmament,
moet hier in eene «ribbe slapen wordt in hoy en stroy ghement;
die de schoone seraphienen altijdt heeft tot sijn ghebodt,
laet hem hier van beesten dienen.
laet hem steken in dit kot,
in dees' hoecxkens. in dees' doecxkens, in dit huysken sonder slot.



4. O Heer Iesu, Godt en mensche, die aenveert hebt desen staet.
gheeft my dat ick door u wensche, gheeft my door u kindtsheyt raet; sterckt my door u teere handen, maeckt my door u kleynheyt groot, maeckt my vry door uwe banden, maeckt my rijck door uwen noot, maeckt my blijde door u lijden, maeckt my levend' door u doot.
1, 7. Kond den heerd: „Maar wiens roem men niet kan spreken!"
Tekst Den blijde,i-uegh tot Bethleem, Antw. 1645, bl. 34, „op de wyse: Ecce tandem seinpiternus, sempiterni films, etc.*, hierboven weergegeven; - lengeesteh/cken speel-waghen, Antw. 1671, bl. 31, zelfde tekst en wijsaandmduig; -Lufdeme, L den Ke,,-nacht, Loven, geest, goedk. 1669, bl. 47, zonder wysaanduu mg; ,'orssEMAKER Cliants populaire» den Flamand» de trance, 18o6, nr. I, bl ó zt Tüt tekst, met e'nkele wijzigingen in de spelling, aan den uitgever Kdm. Ronse van Veurne; - Rond den heerd, Brugge, XIV (18/9), bl. 334,
Cherubijnen!", met zelfden tienregeligen strophenbouw; - B. OBCoüSsEMAKER.t.p De l.atijnsche tekst; „Ecce tandem sempiternus,sempiternigenitm (negenstrophen met twee melodieën, die beide heel en al met de twee bovenstaande verschillen, doch op denzelfden strophenbouw berustend en op bovenst,.andei, Nederlandsclhen'teks passend, is te vinden in liet prieel der ghcest. Me, Brugghe 1609. bl. o_.Nog een aXe melodie: „Ecce tandem', enz., werd herdrukt door Baumker, Da, KM. deutsche Kirchenlied, I (1886), nr. 118, bl. 380, naar eene Du.tsche verzamehn,
van 1619.



501. In 't stalleken van Bethlehem.
In t stal • le-ken van Beth - le - hem is de - se nagt ge • bo • ren den ko-ning van Je - ru • sa - lem, Mes - si - as uyt - ver - ko - ren *
hy leyt in hooy, hy leyt in strooy, in doek-jes kleyn ge-won-den, o
mensch, om u - we son • den.
1. In 't stalleken van Bethlehem is dese nagt geboren
den koning van Jerusalem,
Messias uytverkoren ;
hy leyt in hooy, hy leyt in strooy, in doekjes kleyn gewonden.
o mensch, om uwe sonden.
2. De engels singen met jolijt:
den grooten Heer der Heeren sy glory nu en t'aller tyt,
wilt zynen lof vermeeren;
komt lieven mensch, want uwen wensch die is geheel volkomen,
u zond' word weg genomen.
3. Gaet met de herders vlytelijk dit kleyne kint aanbidden,
en zoek geen uytvlugt, arm of rijk,



siet, God leyd in een kribbe seer armelijk, om 't hemelrijk u eeuwiglijk te geven,
daer gy altijt zult leven.
2, 3. en bijgev.
Tekst. Oude en nieuue lof-zangen, door .T. S. (Jöannes Stichter), Anist., bij d'erfg. van de Wed. C. Stichter, z. j., I, bl. 51, .stemme: Als t begint ; — Hoffmann v. F., Niederl. Volksldr., nr. 186, bl. 327, naar de uitg. van 1718, bl. 52.
Melodie. Naar een 17d'-eeuwseh Hs. in ons bezit, insgelijks den bovenhanden tekst bevattende.



502. Comt met vreugt naert stalleken.
A.
Lomt met vreugt naert stal-le-ken om tkien-tjen te ver-mae-ken door u soet ge-
klanck met spel en blijden sanck; hy sal u liert en siel door lief-de heel doen
blaeken. Komt, valt uwen Heer te voet, wantsijn we-sen is soo soet; siet, wat hy voor
u al doet. hy, schenckt hem, ey, schenckt hem,sehenckt hem toch u hert; want
hy dat wel ver-dient voor al -le, voor al - le sij - ne groo • te smert.
1. Comt met vreugt naert stalleken om tkientjen te vermaeken door u soet geklanck met spel en blijden sanck ;
hy sal u hert en siel door liefde heel doen blaeken.
Komt, valt uwen Heer te voet,
want sijn wesen is soo soet;
siet, wat hy voor u al doet.
Ey, schenckt hem toch u hert;
want hy dat wel verdient voor alle sijne groote smert.



2. Hy verlaet sijns vaders schoot en hemelsche wellusten,
en is naeckt en bloodt hier in de koude groot
int midden van twee plompe beesten comen rusten. Comt, enz.
3. Wat een soete melodij
is hier ontrent te hooren ;
d'engels heel verblijdt die maken groot jolijdt:
sij singen den gloria, en dat met volle kouren, Comt, enz.
Komt met vreugd na 't stalleken. B.
Komt met vreugd na't stal-le-ken om 't kind-je te ver mae - ken
met eenblyd ge-klank, met spel en bly-den zang ; hy zal uw hert en ziel uoor
lief - de g'heel doen blae-ken. Komt, valt u - wen Heer te voet, want zyn
we zen is zoo zoet; ziet, wat hy voor u al doet. Ey, schenkt hem, ey,
schenkt hem, schenkt hem dog uw hert; want hy dat wel ver-dient voor al - le, voor
al - le zy • ne groo - te sniert.



Tekst en melodie. A< Hs. van Iïoone, van het jaar 1695, ter Gentsche liibliotheek, eerste lied ; — B. De Coussemaker, Chants populaires des Flamands de France, 1856, nr. 3, bl. 7, zelfde tekst, met eenige veranderingen in de spelling, opgeteekend te Caestre (Fransch-Vlaanderen), uit den mond eener bijna tachtigjarige vrouw. Voor de Omwenteling van 1789, zegt D. C., werd dit liedje jaarlijks onder de Kerstmis gezongen, en werd het refrein door het volk herhaald. — Wij brengen de notatie in nauwer verband met de metriek; het valt moeilijk om te begrijpen, hoe deze melodie ooit heeft kunnen populair worden.



503. Wat zang, wat klang van d'engelsche schaeren.
Wat zang, wat klang van d' en - gel ■ sche scliae - ren ko - men < e
her-der-kens he - den ver-klae-ren, van de - zen nacht zoo lang verwacht, dat van een
ma-get nu is voort-ge-bragt een tee der kind uyt duyzend ver-Koo-ren, u«t
ri - a nu is ge-boo-ren in ee-nen stal, den Uod van a.,
zoe-ken in ar • me doe-ken, tot boe-ten Adams el • len - ai • gen \ai.
1. Wat zang, wat klang van d'engelsche schaeren komen de herderkens heden verklaeren. van dezen nacht zoo lang verwacht,
dat van een maget nu is voortgebragt een teeder kind uyt duyzend verkooren; dat van Maria nu is gebooren in eenen stal,
den God van al,
die ons komt zoeken in arme doeken, tot boeten Adams ellendigen val.



2. Pierken en Klaeyken, Hansken en Thoontjen, Maeyken en Anneke, Lynk en haer zoontjen, en Anthonet,
met Lizabeth
kwamen naer 't stalleken kuysch ende net. Theunen sprak eerst met zyn botte kaeken : „zoo m'ons bedriegt wat zullen wy maeken?' l.ynken zey gouw :
,o gy rabouw,
al zyn de vroukens wat licht van gelove,
wilt gy niet komen, blyft op uw getouw."
3. G'heel het gezelschap vol vreugd en vrede, d'een had een trommel of moeselken mede, d'een had een luyth,
d'ander een fluyt,
kwamen ten lesten op 't stalleken uyt, en hebben daer, naer 's engels verkonden, Jesus, Maria en Joseph gevonden;
een kind op hooy en weynig etrooy,
den aldermeesten, beademt door beesten,
lag in een kribb' in die schaepwachterkooy.
4. Door 't liefde vier hun hertje dat brande,
want elk kwaem offeren zyn offerhande ; met boter, zaen,
kaes, melk en graen,
honing en eyers, was elk op de baen ;
Pierken liep voor met Hansken, zyn broerkei),
en hy riep: „kom ras, vaerken en moerken ;*
zy sprongen wat;
wat vreugd is dat!
'■ heel het gezelschap was over van vreugden, terwyl de liefd' al hun hertjens omvat.
5. Elk lag zyn giftjens neder ter aerden voor den oodmoedigen Jesus vol waerden, op hun fatsoen,
en even koen,
zoo als ons boertjens nu nog zouden doen. Met eenen hoorden zy 't kindeken kermen, Maria nam 't uyt do kribb' in haer ermen;



elk riep met een,
zoo groot als kleen :
„mogten wy geven dat kindeken een zoentje,
wat groote blydschap voor ons in 't gemeen."
6. Men lioord' op velden en op de straeten al d'herders tegen malkanderen praeten :
„tot een present laet ons zeer jent spelen hier elk op zyn instrument ter eeren van het kindeken teere;
laet ons met vreugden dan huysewaert keeren.
't Moeselken gonk,
't fluytjen dat klonk:
„wy hebben onzen Messias gevonden."
Lisabeth danste, fwyl Pierken opspronk.
5, 1. lag, 1.: lei = legde.
Tekst en melodie. De Coüssemakeb, Chants populaire* des Flamands de France, Gent 1856, nr. 9, bl. 23: „De aenbidding der lierder.Valsgezongen.ne zondagsscholen van het arrondissement van Hazebroek, en gedrukt in tWey* liedekens enz. - BL 19 van zijn werk, haalt de Coussemaker aan: Ntetuee chnstetyhe liedekens, een bundeltje te Duinkerke gedrukt, waarin liedjes voorkomen d,e deel uitmaken van ,'t Kribbetje*. - D. Carnel, 't Kribbetje OH le mystere de la nat.vUe du Christ, in Annales du Comité flamand de France, 1 (1853), bl 120 Dunkerque o , vermeldt aan zijn kant een liederboekje getiteld :
gedrukt. - Over de Kribbetjes, zie luervoren III, nr. 48o, bl. 1882, het . „
alre lieffelicken een'. - E„m. Vasder Straktes, Le théatre ,Ula9eo,s en W, 1881 I bl. 188, deelt naar een 17"<-eeuwsch, niet verder aangeduid Hs drie strophen van het lied mede. varianten van str. 1, 2 en 4 van bovenstaanden tekst
De aanvang van de coupletten: „Suson sortait de son vülage , voorkomende de opera MarL.e van Mahsou.ieb en Dalavhac, Parijs 1796 (zie La rlef du caveau, 4^ uitg., Brussel, z. j., nr. 550), herinnert aan bovenstaande melodie.
Na te hebben vastgesteld, dat de middeleeuwsche prozaschriften die over Jesus geboorte handelen, alleen vertellen van de boodschap aan de herders (.^hem die vnehelen gheseet hebben*), en zwijgen over het feit der offergiften, z g . . TeloonsteUin,, van IVaamsche Primitieven, 1903, bl. 101, met het oog op het bovenstaande lied': „De Ylaamsche volksliederen, integendeel, schilderen m levendige kleuren den gang der herders naar het stalleken: hij wordt er voorgesteld als een foS partijtje, waar muziek en dans aan 't woord zijn. net eene kermis van Temers luidruchtig en opgewekt. Heel de buurt is verheugd over de geboorte van (■odskind: iedereen gaat zien en offert geschenken waarmede de hle.ne echter nog
niets kan aanvangen."



504. Den engel komt van boven uyt de logt.
Uen en - gel komt van bo - ven uyt de logt en heeft de
her-ders ee-neniaer ge-brogt. Sa, sa, sa, her ders, laet uw schaepkens al,
een kind gy vin-den zult in ee - nen stal, die u ver-los - sen zal.
1. Den engel komt van hoven uyt de logt en heeft de herders eene maer gebrogt.
Sa, sa, sa, herders, laet uw schaepkens al,
een kind gy vinden zult in eenen stal,
die u verlossen zal.
-■ Zy komen t saemen naer den stal gegaen ;
zy bringen boter, melk en een liaen;
zy groeten 't kindjen en zyn moeder rein,
zy wiegen hem en zingen in 't gemeen :
na, na, na, kindjen kleen.
2, 2. een haen, zeker wel vervormd uit zaan, vgl. bl. 1952, 4, 3.
Tekst en melodie. De Coussemakkr, ('kants populair es des Flaniands de Irance, 1856, nr. 10, bl. 27: „Den slaep van 't kindeken Jesu', aangeteekend, tekst en melodie, te Belle, bij kantwerksters.



505. Herders, brengt melk en soetigheyd.
V Her -ders, brengt melk en soe - tig - heyd; den l.e - ven .,e - sus -
wchreyt; hangt u-wen lankrock voor de wind, den voed-ster-va-der sorgt voor t kim.
1. Herders, brengt melk en soetigheyd;
den lieve Jesus legt en schreyt;
hangt nwen lankrock voor de wind,
den voedstervader sorgt voor 't kind.
2. Maria geeft hem suykerpap,
en Joseph brengt den windelap;
den lieven Jesus kryt van dorst,
zyn moeder geeft hem haere borst.
3. De logt vol schoone engels vliegt,
een engel met Maria wiegt,
daer Joseph werckt den heele nacht en wascht de luyers in den gracht.
4. Na maekt hy vier, dan raept hy hout,
want met den winter is het kout;
maer Joseph die was heel verblyd,
om dat het kind niet meer en kryt.
5. Slaept Jesus, slaept Emmanuel,
slaept grooten prins van Israil;
duyst en duyst zielen zyn verblyd om dat gy nu gebooren zyt.



6. Den goeden God in d'hemelpoort en is op ons niet meer gestoort,
want Jesus brengt den olyf meê,
liet kind dat brengt ons peys en vreê.
7. Zoo Maria liaer lieylig kind
voor 't vier in versche doeken wind,
zyn handen speelen hier en daer van haere borst tot in liaer hayr.
8. Uyt Jesus wesen vloeyt een soet,
een soet dat myn ziel leven doet;
segge ik nog Bethleem, ik mis,
want nu den stal een hemel is.
S'r. 1—4. „Zijnerzijds", zegt M. Vekkest, Tentoonstelling van Vlaamsche Primitieven, 1903, bl. 95, .druk in de weer, en ook met hem is de liederdichter begaan". 7, 2. t.: in ditersclie doeken. — 7, 4. t.: ran hoeren.
Tekst en melodie. De Coi'ssemaker, Cliants populaires des Flainands de France, 1856, nr. 13, bl. 32. De melodie stamt af van de hymne: „Veni ereator" (vgl. hiervoren I, nr. 14, bl. 89: „Het wasser een conine seer rijc van goet"); echter is de iastische modus met slotnoot ff, hier overgeloopen tot den modernen durtoonaard. Een voorbeeld van deze moderniseering zagen wij reeds voor de melodie II, van „Waer is de dochter van Sion"; zie III, bl. 1890.
In I'iETEii de Cacwe's lb.: Het geestelyk opeelken (Duinkerke 1696), Hrugge, z. j., c. 1820, bl. 46, komt, met enkele wijzigingen in de spelling, hetzelfde lied voor, dragende tot stemaanduiding: .op de voorgaende wyse". Hierdoor worden beduid de zangwijzen waarop, volgens de Cauwe's verzameling, werd voorgedragen het lied: „Ik voele dat myn lierte beeft"; zie hierna.



506. Aldersoetsten nacht.



B.



A.
1. Aldersoetsten nacht wanneer dat is gebooren allen ons geluk, ons vreugt en onsen wensch.
Dat kind was lang verwacht, Messias uytverkooren; wy gingen al verlooren,
waer hy niet geworden mensch.
Want om onzen 't wil laet hy zyn paradys,
en heeft voor zyn paleys den armen stal verkooren. Hy leyt hier op hoey,
hy leyt hier op stroey,
hy beeft van kou en weent van rouw;
den haeghel en wynd bestormen het kynd ;
ten zyn maer slechte doekskens daer men hem in wind.
2. Ach! hoe leydt dat kind, in 't midden van twee beesten, in een koude kribb', in eenen vuylen stal,
die boven wordt gedient van al des hemels geesten,
siet hoe den aldermeesten hier den minsten word van al.
Want om onzen 't wil, enz.
3. Sondaer, schept nu moed ; komt met een vast betrouwen bij dat hemels kind, die naer uw komst verlangt,
en valt hem eens te voet; ten zal uw niet berouwen, wilt met hem vriendschap houwen,
die uw in genade ontfangt.
Want om onzen 't wil, enz.
B.
1. Komt hier besoecken die u ziel bemint,
(iods soon voor ons geworden een teer kindt.
Siet, wat de liefde doet: den grooten Heer van al,
die leyd hier by de beesten in den stal.
Die God was van der eeuwigheyd,
is voor ons mensch geworden in den tyd.
Die 't al geschaepen heeft en kleed al wat er leeft,
die leyd hier naeokt van kou en schud en beeft.



2. Syn liefde tot den menscli die is so groot,
dat hy gedaelt is uyt zyn vaders schoot
en leyd hier op het hoey, doorvlogen van de kou,
dat een versteent genioet bewegen zou.
Och, wat en doet de liefde niet,
God-Mensch die lyd gebrek en groot verdriet.
Die 't al geschaepen heeft, enz.
3. Ach, wie en smilt hier niet in soet getraen ?
Het liefste kind spreekt ons inwendig aen,
hy vraegt, tot reeompens voor al zyn bitter sniert,
ook wederliefde met een dankbaer hert.
Heeft onzen God dat niet verdient,
die ons zoo ongemeten heeft bemint ?
Die 't al geschaepen heeft, enz.
O.
1. Verheugt u, verheugt u,
Roomsche en waere kerk,
want uwen vyand word onsterk,
tenemael magteloos gestelt,
dog word ellendig neergevelt.
2. Verheugt u, verheugt u nu, gy Christe bruyd,
strydende kerk in goed besluyt;
ziet, uw vervolger zwemt in 't bloed,
waer door gy triompheren moet.
3. Verheugt u, verheugt li staeg, o kerke Gods,
want Jovianus, keyzer trots.
als waeren bystand in beleyd,
sweert u zyne getrouwigheydt.
4. Verheugt u, verheugt u,
Christen zielen t' saem,
in dezen zegen wel bekwaem,
over de kerk, dat aldermeest,
door Vader, Hoon en Heylig Geest.
1, 2. t.: Fonisch. — 3, 3. Flavius Clandius Jovianus, een Homeinsch keizer



(363-364 na Chr.), hief de dwangbevelen op van Julianus tegen het Christendom. — 3, 5. t.: sireer n.
Tekst en melodie. De Coussemaker, Chanls populaires des Flamandsde Frame 1856 nr. 17, bl. 40. Volgens den uitgever bestaat dit Kerstlied, naar zijne meening een der fraaiste door hem gevonden Kerstliederen, uit drie deelen. De zang nam hij over van een vliegend blaadje, hem ter hand gesteld door den heer Dedrye pastoor van Craywyck, geboortig van Meteren. Doch d. C. moet bekennen dat het eerste deel ook voorkomt in: Christelycke liedekens gemaekt voor de sondagschole van de prochie van Meieren (leper, z. j.), waar het tot opschrift voert: „Liedeken op den
Kersnacht; stemme: soo t begint . .. . . .
Dat het eerste deel afzonderlijk gezongen werd, bewijzen nog de lezingen voorkomende in het Hs. nr. 4858 (c. 1621) der K. Brusselsche Bibl.. bl. 137 in het Hs. van Boonen, van het jaar 1695, der Gentsche Bibl. en .n dr.e verschillende
18d6-eeuwsche Hss. in ons bezit.
De aanduiding: „stemme: soo 't begint', zou, volgens d. C bewijzen dat de zangwijs opzettelijk voor de bovenstaande drie deelen werd geschreven. Zulke aanduiding slaat gewoonlijk op den eersten versregel van een enkel lied, en kan ook wel de melodie aanduiden van een vroeger lied met zelfden aanvang De door d. C. hier gebruikte spelling wijkt af van de gewone door hem gevolgde spelhng, en bewijst, dat de tekst niet uit den volksmond werd opgevangen, maar werd
afgekeken van een Hs. of van een boek.
Wij laten de eerste strophe met den zang volgen, naar het Hs. van 169o. aanvang herinnert aan de melodie: „O nacht, jalourse nacht'; zie hiervoren I, nr. 165, bl. 615, en hierna: „O nacht, o blijde nacht".







507. Gy feilen winter, wilt soet weder geven
1 Gv feilen winter, wilt soet weder geven;
„ noordtschen windt, en briescht soo rouw met -er; het kindt dat gy door koude soo doet beven,
kent gy het niet? 't Is uwen Godt en Heer.
Soete lente, komt verschynen,
doet den winter tydt verdwynen;
soete dagen, komt weerom en biedt Godt wellekom.
2. Het kindtjen wenscht door strenge wet te stryden, den vader selve scherpt dees felle kouw ;
het is geboren om veel smert te lyden,
maer 't hertjen wederstaet dees bitter rouw.



Hoort het suchten, hoort het kermen.
Vader, wilt uw' soon ontfermen;
wordt sijn pyne niet versoet,
met hem ick lyden moet.
3. Houdt op, soet kindt, en wilt soo lanek niet kryten,
of geeft, dat ick by u voeg myn geween ;
uw' wee, en smert, uw' traenen my verwyten,
dat iek, ondanekbaer, heb een hert van steen.
Hoort! terwyl sijn traenen leken,
ons het kindt begint te spreken:
„jae, ick ween, ick ben in druck,
maer 't is voor u geluck.
4. „De liefde daer ick mede ben verslonden,
heeft my gedwongen hier te daelen neer ;
met uw' natuere, nienscli, ben ick gebonden om u te brengen naer den hemel weer."
Hy wilt alles voor u derven,
voor u leven, voor u sterven;
waer is liefde voor dit lot ?
Leeft oock, en sterft voor Godt.
Tekst. Nieuwe ijeesteli/cle liedelens, ürugghe, by de \Ve van I'h. J. Vincent, geest, goedk. 1740, nr. 21, bl. 32, „stemme: van de Folies d'Espagne"; tekst hierboven; — D. Carxel, V Kribbetje, enz., Annales du Comité flumand de France, I (1853), bl. 144, Dunkerque 1854; de vierde stropho ontbreekt.
Melodie. D. Carxel, t. a. p. — Deze zangwijs stamt af van de „Folies d'Espagne* ; zie hierna het lied: „Christenen, wie gij zijt" (Van den wandelenden Jode), tekst D.



508. Ontwaeckt, loopt, herders, desen nacht. EERSTE MELODIE.



TWEEDE MELODIE.
1. „Ontwaeckt, loopt, herders, desen nacht, verlaet all' uwe schaepen;
uw' nieuwen koninck lof verwacht, en blyft niet langer slaepen;
geeft soet gesanck. en wilt schaltney noch ttuyte niet vergeten,
waer mé gy in de groene wey soo dickwils zijt geseten."
2. — „Wat een ontydigh stem voel ick soo vroegh myn ooren raecken,
en my op eenen oogenblick uyt mynen slaep ontwaecken?
Den nacht versoeckt noch lange rust, den liaen gaet noch niet schreyen ;
laet ieder slaepen naer syn lust,
eer gy roept naer de wey en."
3. — „Te lanck, ö herder, duert uw' rust, heft uw' vermoeyde leden;
het hemels licht schynt op deeg kust; verstaet gy wel myn reden?
Geboren is den Heer, Godt mensch, om breeder te verklaeren;
ick dael van boven om uw' wensch, en vreught te openbaeren."



_ „Wat klaerlieyt sien ick onverwacht voor myn gesicht verschynen i Siet seffens op den middor-nacht de duysterheydt verdwynen.
't Is seker dat den Heer van al op d'aerde wordt geboren ;
myn hert en ziele branden sal door 't licht soo lanck verloren."
5. — ,'t En is dan, herder, niet te vroegli; gaet, geeft hem hart en sinnen;
men kan niet haestigh zijn genoegli om Godt te gaen beminnen.
Spoeyt u, roept uw' gebueren al,
en gaet met vol betrouwen dien Godt vol teerheydt, in een stal, met teere liefd' aenschouwen "
0. — „Kloeck, herders al. staet op met my, den Heer komt ons ontmoeten;
leydt, engels geesten, ons daer by, om 't hemels kindt te groeten.
Thoont ons de plaets, wy gaen tot hem, den oorspronck van ons leven ; wy volgen t'saemen op uw' stem, om danckbaerheydt te geven."
Tekst. Nieuw* gtestelycke liedekem, Brugghe, by de W" van Ph. 3.\ meent, lk 1740 nr "6 bl 39, „Saemen-spraecke tusschen den enghel en eenen S£. de^te van den Salighmaecke, Stemme:
avez bien voulu me donner une femme, etc. ; luerboven e ,
hbmaker, Chants populair des Flamands de trance. 18..6 nr 7, bl. 16 D C*««t, V Kribbetje, enz., Annales du Comité flamands de France, I (1853),
' ' bi '135. _ Lootesb et Feys, Cliants populaties flamands, 18<9,
Dunkerque 1854, bl. ldo, u , , 19, naar een
nr. 9, bl. 14; — J. Hols, Honderd oude IJ. Mi-, nr- '*<
u 't ..irwlo dor \VIIIde eeuw, berustend te Aarschot.
De tekst is eene navolging van een Kerstlied ,e vinden onder
,1 • 1» 174r»^ 4do uitg., 2den bundel, 1 anjs i<uö,
van den abbe Pellekrin 4 uug., «ativitó
bl 104- Dialogue entre un ange et un pasteur, sur le mjstere de la nat de' .lesus Christ. Sur 1'air: de Joconde". Dit lied, dat mede u,t zes strophen bestaat,
vangt aan :



L'Ange.
1. \ enez, bergers, accourez tous, laissez vos paturages:
un nouveau Roi nait parnii vous, portez-Iui vos liommages. N'oubliez point vos chalumeaux, ni vos (louces niusettes ;
et faites de vos airs nouveaux retentir ces retraites.
Li Pasteur
2. Quelle est eette importune voix qui frappe mon oreille?
Ne puis je dormir une fois sans que 1'on me réveille;
tantót les coqs trop diligens,
tantót 1'enfant qui crie:
on doit laisser dormir les gens quand ils en ont envie, enz.
Melodie. I. De Coussemaker, t. a. p.; — Variante, Carxel, t. a. p., waar de melodie aanvangt op den slag. De wijs „Mon Dieu", enz., door Pelleobin' aangegeven als ,air de Joeonde ou Seigneur vous avez bien voulu// me donner une femme', is, in de vooraan het boek geplaatste „Table des airs', onder de vaudeville'» gerangschikt. Het „air de Joeonde" is te vinden onder nr. 30, bl. 35, van de „Airs notez" der Canlii/iies spirihiels van denzelfden Pellïobi.\\ Paris 1706, en in La clef des chansonniers van Batlard, Paris, I (1717), bl. 70. Naar dezen laatste:



Mon Dieu\ enz.,
Deze strophe, zooals zeker ook wel het voorschreven lied: „Mon Dieu , enz is ccne herinnering aan den held van Ar.osto's Orlando furmo canto . . ,
dezen ook bezongen door La Fo.ntaixk, Conles, Livre I, conté 1.
Dezelfde melodie werd herdrukt door Weckebuk, La chanson popala^ 1886, M 47 voor een spotlied: „Richelieu, Mazarin, Fleury medec.ns empinques (1648 '49) waarschijnlijk ontleend aan het liecueil de Mamepos, en tot wysaanjii.
.TtoÏtl^ZLre'ieièrèn aaVglaald. Z« U* popuWr tot in de XIXeeuw, daar ze nog voorkomt in La Wrf da caxau£
Air de Joeonde ou Monsieur le cure n'esperez plus . In deze vemme. g ^
jii met 8-maat genoteerd, zooals men ze overigens ook aan zij met 4 m.\ai genui<.ci , voor het ed van J. A. 1'.
nees z. p. noch n. van drukker, 11, 1774, bl. 8», voor u»
,1e Moncrif (1687-1770): „Catulle a tant imagine /ƒ d'attraits dans sa Le . de Moncnt (168 < i(< ) , _ „angch alldere, meer moderne zangwijs,
met dien van den Herder.



509. Maria die soude naer Bethlehem gaen.
A.
1. Maria die soude naer ltethlehem gaen,
Kersavond voor den noene;
Sint Josepli soud al niet liaer gaen 0111 haer gezelschap te liouden.
2. Het hageld', het sneeuwde, het maekte kwaed wéér,
de rijm lag op de daken;
Sint Josepli tegen Maria sprak:
„Maria wat zullen wij maken?"
3. Maria die zei: „ik bender zoo moé,
laet ons een weinig rusten."
— „Laet ons een weinig verder gaen,
aen een huizeken zullen wij rusten."
4. Zij kwamen een weinig verder gogaen
tot aen een boerescliure,
waer heere Jesus geboren werd,
en zij sloten noch vensters noch deuren.
5. Sint Josepli die moeste om waterken gaen.
en de lieije was toe vervrozen,



6. Caecilia kwam daer gegaen
al met haer handekens reine;
zii sloeg haer oogen ten hemelwaert.
' als zij hoorde dat kleen kindje weenen.
7. Dat kleen kindje weende op Marms schoot.
Komt Engels van hierboven,
komt, kroont dees maagd, 't is meer als tijd,
want zij heeft er den Heere ontvangen.
i . i)., ,i„ Wpstvlamingen, wanneer men op den
1 4 Houden. Willems teekent aan: „By de Westviaming , n; m„„nin„
o»-klank blyft staen. wordt deze volkomen gelyk aen .en> van » ~
i, verre van juist te zijn; er bestaat als met elkander
tusschen oe en ou, en moeilijk kan men ner ( ' . aak zjjn. _ 4, 2. Het
rijmende. Hoogstens kan hier van een soor van a „esproken; daarmede wordt
woord schoen wordt, in West-Ylaanderen. al, scheu.e U>W0^ Tel>tomstMiml
• x i i ode ViPt 4de vers onderhouden. — M. v erkest, umuj het rijm tusschen het 2 en he opmerken dat het stalleken hier
tan Vlaamsche Primitieven, 1903 bl. <», P ^ ^ ^ sta„ekell
eene „boerenschure" is. I)e ganse e s rop • ni::uen stal werd aangezien, dan van Bethlehem in vroeger tijd minder als een igenlijken stalgeld g
wel als een bouwvallig hu.s. een afdak o oo . , oorspronkelijke vorm
zegt A. DE Cock, r« ILaen ""verior'n Ü en kwam er iets in de
dit oiu,e
Driekoningenliedje door Guido t.ezelle in den te o f,
Sint Josef die moest er om watertje gaen,
cn de Leye was toegevroze;
Sint Josef die sloeg er een lommetjen in al met zijn toebakdooze.
6, 2. Lees: r,W, de afwisseling van scherplange ê en ei bestaat in het WestYlaamsch niet.
B.



1. Maria die zoude naer Uethleem gaen,
Kersavond voor den noenen:
Sint Josepli die zoude met haer gaen om haer den weg te toenen.
2. Het hageld, het sneeuwde, het mieker zoo koud,
den rym lag op de daeken;
Sint Josepli die tegen Maria sprak:
,och Heere, wat zullen wy niaeken?"
•3. Maria, die zei: ,ik zyn' er zoo moe,
laet ons een weinig rusten."
— „Laet ons nog een weinig verder gaen, aen een huysken zullen wy rusten."
4. Zij kwaemen een weinig verder gegaen,
tot aen een boere schuere;
't is daer waer Heer Jesus gebooren was, en daer sloten noch vensters, noch deuren.
3, 1. die ze<j.
c.
1. Maria zoude naar liethlehem gaan,
Kerstavond voor den noene;
Sint Joseph zoude met Maria gaan,
om hare boodschap te doene.
2. 't Hageld' en 't sneeuwde, en 't was er zoo koud,
en de rijm lag op de daken;
Sint Josepli tegen Maria sprak:
„Mariatje, wat zullen wij maken?"
3. ,'iaat er nog een kleen weinigje voort,
ja tot aan een ijdel schure."
Waar Jesus wilde geboren zijn,
daar en sloot er noch venster noch deure.



4. 't Was er wel zoo een koude nacht,
als Jesutje wierd geboren;
Sint Joseph zoude om watertje gaan,
en bet putje was toegevrozen.
5. Ceciliatje kwam daar gegaan,
met beide haar eemertjes kleene;
zij sloeg haar oogen ten hemelwaart op,
' en zij hoorde dat kleene kind weenen.
6. 't Kleene kind weende, Maria zong.
Gods engels uit de tronen,
zij kwamen samen nedergedaald,
zij kwamen Maria kronen.
7. Kroont er dees maged, 't is meer als tijd,
den zone Gods heeft zij ontvangen,
en die er den armen niet en vergeet,
Gods rijk, dat duurt er zoo lange.
« , jr, ,1 1 «IS nr 189 bl. 420, met deze aant. Tekst. A. WILLEMS, Oude VI. Idr., 1848, nr. 189 bh
van Snellaert: „Dit Kerslied wordt nog teken ..are tezyn gezongen. Het is opmerkelyk om de natu<;^on^ ® ; . ^ lU m dichtkunst gebragt." De schrijver verzendt nu naar zijne «/ J welke men thans
- Belgie, 1838, bl. 277, waar men leest. „De geestelyKe ^ ^ ^
in Vlaenderen zingt, zyn grootendeels van den y „ •„ de„ styi
worden in de bundels van dien tyd gevon en. o o i^ ^ middeleeuwen,
van die eeuw. De gedachten evenwel zyn nog omtrent dez ^ ^ kerst.
Het volk gevoelt slechts wat onmiddelyk met hem in betrck^ « ' . Hraband liederen laet men dan ook alles, rondom de krib, van koude bibberen. . . In Hraband
zingt men:
Sint Joseph die moest om water gaen,
maer de Senne was toegevrozen;
langs de Schelde:
maer de Schelde was toegevrozen;
en in de omstreken van Kortryk en Meenen,
maer de Leie was toegevrozen.
,in,mer.n, hu .pel il*1. m •!«»« l>" «««" """• /A*" *



meer gekende broodwinning kunnen uitdenken. In een woord, het geheele leven der Heilige Familie is dat van een vlaemsch huisgezin;" — M. Verkest, t. hierboven a. p., aan zijnen kant dringt er op aan, hoe nergens meer dan hier de voorstelling Westersch gekleurd is. — Hoffmann v. F.. Niederl. Volksldr., 1856, nr. 187, bl. 328, naar Willems; —- J. A. en L. J. Alberdingk Thijm, Oude en nieuwe Kerstldr., Amst. 1852, nr. 31, bl. 60, aant. bl. 303, naar Willems, tekst en melodie gemoderniseerd;
B. De Coissemaker, Chants populaties des Flamands de France, 1856, nr. 5, 'J'- 12; — C. Lootens et Feys, Chants pop. flamands, 1879, nr. 3, bl. 6.
Melodie. A. Bij Willems, t. a. p., vindt men de zangwijs aldus:
In plaats van deze, ten minste voor het tweede deel, vreemd gesyncopeerde zangwijs, geven wij de melodie zooals men ze reeds in 1609 aantreft voor: „W'aer is die dochter van Syon": zie hiervoren III, nr. 486, bl. 1888, tweede melodie; — B. De Coussemaker, t. a. p.; — O. Lootens et Feys, t. a. p., die daarbij aanteekenen, dat de zeer verspreide zangwijs, met lichte afwijkingen ook in de Vogezen bekend is, en dat ze, nog in 1830 diende voor een Passielied, door de koorknapen („enfants de choeur') aan de deuren der huizen gezongen.



510. 0 nacht, o blyde nacht.
1. O nacht, O blyde nacht,
o nacht vol wonderheden! Messias lang verwacht komt nu tot ons getreden; hy omkleedt zijnen troon, hy komt uit 's hemels woon hier op het aerdsche dal,
voor onze zonden al.
2. Maria, zuivre macgd,
in weenen en in zuchten heeft naer logiest gevraegd (ze en wiste niet waer vlugten) te Bethleëm in den stal,
voor ons verlossing al,
gebaerd heet't een klein kind, in grooten kouden wind.



3. Josepli heeft dan met vlijt voor onzen grooten koning een krebbeken bereid al in een beesten woning; op een weinig hooi en strooi, tusschen ezel en koei lag 't kindje Emmanuël, de vorst van Israël.
4. De herderkens verheugd van vreugde zy opsprongen, zy hebben daer met vreugd den gloria gezongen;
drie koningen van ver gekomen door een ster, zy hebben met ootmoed het kindeken gegroet.
2. 7—8. Aangeh. door M. Verkest, Tentoonstelling van Vlaamsche Primitieven, 1903, bl. 89; zie hl. 1877 hiervoren, aant. op str. 6, v. 5.
Tekst. Willems, Oude VI. Idr., 1840, nr. 191, bl. 422, met deze aanteekening van Snellaert: „Dit lied wordt thans in de omstreken van fient onder de kersmis gezongen", hierboven weergegeven; — Hofkmann v. F., Xiederlündische VMsldr., 185»!, nr. 185, bl. 326, naar Willems; — Fr. de Potter en J. Hroeckaert, Geschiedenis van de gemeenten der provincie Oost-V laanderen, VIII, bl. 158.
De tekst is eene geestelijke omwerking van het lied van Ph. Desportes: „O nuict ialouse nuict, qui contre moy iuree", in het Nederlandseh nagevolgd door Iacques Immeloot; zie hiervoren I, nr. 165, bl. 615.
Melodie. Justus de Harduyn, Goddelicke lof-sunghvn, Gent 1620, zie hiervoren I, bl. 618. — In Im jiieuse alouette, Valencienne, 1619, I, bl. 117 vlg., komen twee kerstliederen voor, met aanvang: „O nuit, heureuse nuit, nuit par trop honnorée', en ,0 nuit, heureuse nuit, ja long tans desirée", met aanduiding van een dertigtal wijzen ontleend aan wereldlijke liederen, waarvan de eerste: „O nuit, jalouse nuit contre moy conjurée", slaat op Desportes' tekst: daarbij deze variante van de melodie:



De hiervoren I, bl. 622, vermelde lezing uitgegeven ^Xe
lection de choeura saus accompagnement, is. voor . ^ ^ Harduyn. — In onze voornoemde Fransche kerstliederen,^ ^g' wjj de overeen.
Verhandeling: liet eenstemmig ■ > ' t jen zang; „Adoro te
komst doen uitschijnen van de melodie: „ n , • ,fh Aquinen
devote, latens Deitas', door de hymnologen aan den H.
TSÏTh..,. s™, >.«'¥*' *H**» (*-»• *-'■17m' 118
en 156, vindt men lezingen van deze melodie.



511. Vnoolyk, herders, komt vry binnen.
1. Vroolyk, herders, komt vry binnen, komt bezoekt met herte en wensch; lnet ons het zoet kind beminnen, want 't is God, den waren mensch. Wat een blydschap en geluk voor 't mensehelyk geslagt,
dat gy nu gebooren zyt op dezen kouden nagt.
Weest wellekom,
o kindtjen teèr,
weest wellekom,
o grooten Heer;



uw komste doet ons deugd met vreugd,
want gy, ó kindtje zoet,
bringt ons mede alle goed.
2. Wellekom, kindtje uytverkooren, kleenen koning, grooten al, die voor ons nu zyt gebooren en geleyd in eenen stal. Wat een blydschap, enz.
Tekst en melodie. D. Coussemakeb, m popMm de» Flamand» de Fnince, 1856, nr. 12, bl. 30, uit Helle.



512. Laat ons gaan om te besoeken. A.
1. Laat ons gaan om tc besoeken dat kleyn kintjen zoet van aart, dat Maria heeft gebaart.
Voor wie dat des hemels geesten staan en beven met ootmoet,
leyt hier in 't midden van do beesten ; siet wat [dat] de liefde doet.
2. Die het alles heeft geschapen, en gekleet al wat 'er leeft,
leyt hier naakt van kou en beeft.
Voor wie, enz.
3. Soete kind voor ons geboren,
voor u lyden, voor u sniert,
siet wy schenken u ons hert.
Voor wie, enz.



Komt, herders en herderinnen. B.
1. Komt, herders en herderinnen,
gaet naer 't stalleken metter spoedt
groeten het kindeken Jesus soet.
Voor wie dat all' de hemelsche geesten
staen en beven met ootmoedt,
hy ligt hier naekt in 't midden van de beesten,
siet wat dat de liefde doet.
125



2. Laet ons gaen om te bezoeken
dit klevn kindeken zoet van aerdt,
dat Maria heeft gebaerdt.
Voor wie, enz.
3. Zoet kindeken, voor ons gebooren,
voor uwe pyn en bitter sniert,
siet, ik geven u myn hert.
Voor wie, enz.
4. Zoet kindeken, voor ons besneden en gestort uw dierbaer bloed,
die voor ons schuld voldoed.
Voor wie, enz.
5. De drie wyze uyt den Oosten,
koomen hier uyt verre land om te doen hun offerand.
Voor wie, enz.
6. Jesus, zoeten naem verheven,
onzen troost en opperal,
nieuw gebooren in den stal.
Voor wie, enz.
1, 6. t.: hi/ legt.
Tekst. A. Oude en nieuwe lof-zangen, Erfg. W8 C. Stichter, Amst. z. j., bl. 58: .stemme als 't begint'; — J. Bols, Honderd oude VI. Idr., 1897, nr. 3, bl. 5, zelfde tekst, naar „een te Aarschot gevonden handschrift"; — Vgl. denzelfde, nr. 13, bl. 18, variante. — J. A. en L. J. Alberdinok Thi.tm, 1852, O. en n. Kerstliederen, nr. 21, bl. 46, aant. bl. 302, gemoderniseerd, naar O. en n. lof-zangen.
B. De Coussemaker, Chants populaires des Flamands de France, 185fi, nr. 6, bl. 14, gezongen te Helle en elders in Franseh-Vlaanderen; — D. Carnel, 't Kribbetje ou le iiiijstire de bi nativité du Christ, Annales du comité flamand de France, I (1853), bl. 141, Dunkerque 1854, do eerste drie strophen.
Aangehaald als stem: Elisabetii van Woüwe, Het gheestehjck maeghden-tuyltjrn, Antw. 1708, bl. 17, voor: «Wanneer den tydt van baeren nu gonck naecken"; — bl. 22, voor: ,Heden is ons een kindeken geboren"; — Apollo's nieuwe jaers-gift, 's-Grav. 1742, bl. 98, voor: ,'s Avonds als ik zal gaen ruste".
Melodie. A. J. Hols, t. a p., naar het voormelde Hs.; — J. A. en L. .1. Alh. Th., t. a. p., variante, naar de „Hss. van de Heeren Van Veen en Smabers"; — B. Carnel, t. a. p., gezongen te Helle en in andere gemeenten van FranschVlaanderen, zelfde lezing als de onmiddellijk voorgaande.



De aanvang van A en 15 wordt teruggevonden ... Tro.s cm James n .mpu
danst geut de M. de La Fontaine", Li,ge F ^ l' *
„Table XXII. La montagne en travail. Orand bruit, pen d effet .



513. t' Wyl in den nacht.
t' Wyl in den nacht de herders hielden wacht, met hunne schaepkens al die weyden in het dal, in :t groene veld,
pen engel uyt des hemels zael, kwaem by hun staen, met grooten glans om aen,



waerdoor de vrees stracks in bun rees,
en zey: „weest,
herders, niet bevreest;
een goede niaer die wordt u openbaer,
die door de propheten voorzeyd is menig jaer.
. , r iv.,1 - tewiil terwijl — 2. t.: d' herdérs warén op uagt.
1 t.: t voor 1 !/* — tewyi, lerwyi.
_ 4 t. •ceydéi o, he,V en dal - 6. ^ = zaal. -7. t,. ty hem. - 11-12. t.. „ zé,j: herdérs, „eest H „iet becréest. - 14. t.: kom é „ openbae,.
Tekst en melodie. De Cocssemakeb, Chants populaire» des Flamands de *V«I me, nr. 15, bl. 37, opgeteekend te Duinkerke. - Vierstemnnge bewerk.ng
in onze 0 Oude Xedl. Idr., Gent 1891.



514. Wat vreugd hoor ik uyt s'hemels zaelen.



Wat vreugd lioor ik uyt s'hemels zaelen,
't schynt het aerderyk is vol geschal;
ik hoor de eng'len nederdaelen en hier loven den Heer voor al;
Want Messias is dezen nacht
voort gebragt,
tot troost van s'mensch geslacht.
5. De volkszanger scandeert hier beurtelings in de melodie, Messias en Messias.
Tekst en melodie. 1)E Cocssemaker, Chanls populaire* de.• Flamands de Fraucr, 1856, nr. 16, bl. 39, opgeteekend te Duinkerke. D. C. doet opmerken, dat de leidtoon op het slot niet wordt aangewend.



515. O blijden nacht, Messias is geboren! A.
1. O blijden nacht, Messias is geboren!
Niet lang gewacht, laet ons den uytvercoren
met een danckbaer hert besoecken in den armen stal;
hy is 't die ons verlossen sal.
O wondre saeck, hier ligt den aldermeestcn
in grooten noodt, schier naeckt en bloct,
op hoij en stroij, te midden van de beesten.



2. O liefde groot, wie can dit achterhaelen;
het hemelsch broodt is conimen nederdaelen;
comt, devote ziel, hier is de goddelijcke spijs,
den stal wordt als een paradijs.
O wonder saeck, enz.
3. Ondanckbaer mensch, comt laet u hier oock vinden, dit hemelsch kint is uwen welbeminden;
blijft gij nog zoo flauw en zoo ondanckbaer van gemoet, daer Godt zoo veel uyt liefde doet.
O wonder saeck, enz.
B.
1. O blyden nacht, Messias is gebooren;
o wonderheyd, hier ligt den uytvcrkooren,
op hooy en strooy,
schier naekt en bloot,
in 't midden van de beesten.
2. O liefde groot, wie kan dat agterhaelen; het hemelsch brood is komen nederdaelen, op hooy, enz.



3. Komt, zondaer blind, komt ook om hier te vinden het hemelsch kind, die is uw wel beminden,
op hooy, enz.
Tekst. A. 18'k'-eeuwsch Hs. in ons bezit, hierboven weergegeven ; — J. Bols, Honderd oude VI. Idr., 1897, nr. 5, bl. 8, zelfde tekst. — B. De Coüssemaker, Chants populaire» des Flamands de Franee, 1856, nr. 2, bl. 5.
Melodie. A. J. Bols, t. a. p. — B. De Cocssemaker, t. a. p.



516. Ach, wat hoor ik voor een' aangename stem.
Ach, wat hoor ik voor een' aangenamo stem, die ons roept en leidt naar den stal van Bethleem? Ach, wat hoor ik voor een' aangename stem, die ons roept naar Bethleem?



In liet mijden van den nacht,
de Messias onverwacht,
die van een zoo zuiver maagd is voortgebracht. Ach, het is de wensch en begeert' altcmaal, door de zonde en Adams val.
Tekst en melodie. Lootens et Feys, Clianls populaires flatiiandx, 1879, nr. 12, bi. 29. De melodie herinnert aan het terzet uit het vierde bedrijf van Kossixi's II barbiere <li Seviylia (Home, 1816), waar Almaviva zingt:



517. En is een kindetje geboren op d'aard.
A.
1. Er is een kindetje geboren op d'aard;
't kwam op de aarde voor ons allegaar.
2. 't Kwam op de aarde en t en had geen huis,
't kwam op de aarde en 't droeg al zijn kruis.
3. Er is een kindetje geboren in 't strooi,
't lag in een krebbetje gedekt met hooi.
4. 't Had twee schoon oogjes zoo zwart als laget,
twee bleuzende kaakjes, dat stond hem zoo net.
5. 't At pap uit een pannetje, 't en maakt' hem niet vuil, en 't viel op de aarde en 't en had er geen buil.



6. 't Keek naar zijn moeder, en 't lachte zoo snel, 't kende de liefde zijns moeders zoo wel,
7. 't Keek naar zijn vader, en 't lachte zoo snel, 't kende de liefde zijns vaders zoo wel.
8. 't Leerde timmeren bij Josepli, den man.
en 't maakted' een bankje en 't steld' er hem aan.
9. 't Leerde timmeren bij Josepli, den man,
en 't maakted' een tafeltje en 't zett' er hem aan.
10. 't Leerde timmeren bij Josepli, den man,
en 't maakted' een beddetje en 't lei er hem in.
11. 't Kwam op de aarde voor ons allegaar, en 't wenscht ons een zalig nieuwejaar.
4, 1. zoo zwart als laget = gitzwart.
Wat is er te doen zoo vroeg in 't seizoen.
B.
1. Wat is er te doen zoo vroeg in 't seizoen,
zoo vroeg in 't seizoen,
dat alle die bloempjes zoo schoon staan in 't groen. (2 maal)
2. Daar is van den nacht geboren een kind,
geboren een kind,
en slaapt bij zijn moeder op hooi en op strooi. (2 maal)



3. Daar zijn alle nachten drie engelkens bij,
drie engelkens bij;
zij wiegen het kintje en 't slaapt er zoo blij. (2 maal)
4. 't Eet pap uit een panneke, en 't maakt hem niet vuil,
en 't maakt hem niet vuil;
het valt op de steenen, en 't heeft nog geen buil. (2 maal)
5. 't Vergiet al zijn bloed voor ons altegaar,
voor ons altegaar,
en 't wenscht ons een goed en een zalig nieuwjaar. (2 maal)
Tekst en melodie. A. Lootens et Feys, Chants populaire» flamands, 1879, nr. 13, bl. 21, waar het lied in de maat met \ voorkomt; — B. Volkskunde, Gent XI (1898 — 99), bl. 123, opgeteekend te Deinze door Arm. 1'auwels.



518. Mit desen niewen jare. A.
1. Mit deson niewen jare so wort ons openbare,
hoe dat een inaecht vruchtbare die werelt al verblijt.
Gheloeft moet sijn dat kindekijn, gheeert moet sijn dat maeehdekijn, nu ende ewelijc tot alre tijt.
2. Hoe wel was haer te moede,
doe si in vleisch ende bloede aensach haers herten hoede,
den heer der werelt wijt.
Gheloeft moet sijn, enz.



3. Si baerden sonder pinc ende si bleef maghet fine,
des sondaers medecine;
des hebben die Joden spijt.
Gheloeft moet sijn, enz.
4. Die enghelen songhen scone:
glorie in den trone,
ter eren ende ten love den kinde, seker sijt.
Gheloeft moet sijn, enz.
5. Drie coninghen onbecande quamen doen offerliande uut Orienten lande den heer gliebenedijt.
Gheloeft moet sijn, enz.
C. Elc vrolic singhe voertane ende bid hem ende vermane,
om ons bi hem tontfane.
als ons die doet verwint.
Gheloeft moet sijn, enz.
4, 2. in den trone, in den hemel, cf. Matli. V, 34.
Tekst. A. Hoffmann v. F., Hollündische Volksldr., 1833, nr. .! bl l < n.ui het hem destijds toebehoorende, thans te Berlijn berustend 1-, «-eeuwsc 1, Hs..8,190 hierboven weergegeven; - daarnaar Willems, Oude VI. Wr 1848 nr. 1#8 str 1-4, en de str. (zie de vlg. blz.ï: .Doen achte daghen . enz. - Hoffmann v F , Niederl. geisll. Ldr„ 1854, nr. 1. bl. 17. - Na str. 4 vmdt men (volgens Hollündische Volksldr.) van eene andere hand:
Dat kint van doechden rike bracht ons al in aertrike vrede ghcwaerlike,
die harderen haens jolijt.
Gheloeft moet sijn, enz.
Drie andere strophen, nogmaals van eene andere hand, kunnen, zegt Hoffmann, na de zesde strophe ingeschoven worden, indien het geheel daarbii wint.
Doen dat Herodes wiste,
sijn herte sere twiste,
hi vraechde daer na met liste,
noclitan so had hijs nijt.
120



Doen achte daghen waren leden,
so wert Jesus besneden al nae der joetscer seden,
dwelc ons van sonden vrijt.
Als Simeon die oude sacli tkint, sijn hart vervroude;
lii sprae: dat ons noch sonde van sonden maken quijt.
Het Weener Hs., nr. 7970, zie W. Bacmkek, Niederl. geistl. Ldr., nr. 47, Vierteljahrsschrift 1888, bl. 245, geeft, met het refrein, str. 1, 2, 4 van A weder, daarbij nog deze twee strophen:
Doe acht dage waren geleden,
doo wert dat kynt besneden al nae der ioedscher zeden,
des hadden si groet leyt.
Nu laet ons gode loven ende ihesum syncn soen,
dat hi ons wil verlienen sijn hemelriick scoen.
Vgl. het 14de-eeuwsche lied: „In hoe anni eirculo// vita datur Siteulo", te vinden o. a. bij Pu. Wai/kkrnauel, Da» ileiilsrhe Kirchenlied, I (1864), nr. 204, bl. 163, en variante, nr. 205, bl. 164, alsmede de Duitsche navolgingen bij Hoffmann v. F., Geschirhte des dentschen KircheiUimle», 1801, nr. 169—70, bl. 314—7: ,In des jares zirlickeit", en ,Zu diesem neuen jare zart".
B.
1. Mit desen niewen jare so wort ons openbare,
hoe dat een maecht vruchtbare die werelt al verblijt.
Ghelovet moet sijn dat soete kindekijn.
gheeert moet sijn dat maeclidelijn nu ende ewelic tot alre tijt.
2. Die enghelen singhen schono hier boven in den trone Marien der niaghet te loven.
daer driven si jolijt.
• ihelovet, enz.



3. Doe achte daghen waren gheleden,
so wert dat kint besneden
al nae der jootsctier seden,
des sullen wi sijn verblijt.
Ghelovet, enz.
4. Drie coninghe uut veren lande die quamen mit offerhande
tot alre werelde heilande in eenre corter tijt.
Ghelovet, enz.
5. Si gaven liare gaven,
een ieglielic van hare haven den kindekijn te laven ende ooc der moeder sijn.
Ghelovet, enz.
6. Daer Jesus in der cribben lach te Bethlehem dat dat geschach:
gout, wirooc, nierre nae hare maneren,
dat gaven si den kinde te eren.
Ghelovet, enz.
B. Hoffmann v. F., Mederl. geUtl. Ldr., nr. 2, bl. 19 naar het dest.jds hem toebehoord hebbende, thans ter Berlijnsche Bibl. berustend, lo^eeuwgch Hs. 8,18.r>, dat geen melodieën bevat.
c.
1. Met deson nieuwen iare so wort ons openbare,
hoe dat een maghct vruchtbare die werelt al verblijt.
Ghelovet moet sijn dat kindekijn, gheeert moet sijn dat maechdekijn nu ende eewelijc tot alder tijt.
2. Hoe wel was haer te moede,
doen si in vleysche en bloede aensach liaers herten hoede, den here der werelt wijt.
Ghelovet, enz.



3. Si baerden sonder pijne ende bleef een maghet fijne,
des sondaers medicijne :
des hebben die loden nijt.
Ghelovet, enz.
4. Die engelen songlien schoone:
glorie in den throone,
ter eeren ende te loone den kinde, des seker sijt.
Ghelovet, enz.
o. Als acht daghen waren leden.
so wert Ihesus besneden al na der loden seden;
dwelc ons van sonden vrijt.
Ghelovet, enz.
6. Wt orienten lande quamen ter oft'erhande drie coninghen onbekande,
Gode ghebenedijt.
Ghelovet, enz.
7. Des dertien daghes, sijt vroeder,
vonden si hem bi sijnder moeder:
Ioseph was sijn behoeder,
so ons die scriftuore belijt.
Ghelovet, enz.
8. Als die ses weken omme quamen.
so ghinc si na betamen,
onbevlect van alder blamen,
dwelc was om ons profijt.
. Ghelovet, enz.
9. Aldus ginc die maghet senipel ende droetli haer kint ten tempel,
alle vrouwen tot een exempel,
dies si haer niet en vermijt.
Ghelovet, enz.
9, 4. si bijgev. Vgl. D, 10, 4 en F, 10, 4. De beteekenis is: irat :ij zich niet ontziet, nl, te volkomen aan de Wet: zie Ex. XIII, 2.
C. Dit in ev suverlije boecxken, Antw. Adr. van Herghen, 1 '>08. bl. 1. zonder wijsaanduiding, hierboven weergegeven: — Dit is een schoon siii/cerlijck boecxken (geest, goedk. Antw. 1570), uitg. Ainst ('om. C'laesz., z. j., bl. 4, zelfde tekst, de tweede stroplie



is echter achterwege gebleven; — Het hofken der geest, liedekens, Loven 1577, bl. 20; — Veelderh. Schrift, letjsen, Antw., geest, goedk. 1587, sign. A 5 r°, 9 str., telkens zonder wijsaanduiding; - liet prieel dei■ gheest. melodie, Brugghe 1609, bl. 78, „alsoot beghint*; str. 1-5; — Gheest. paradiisken der wel-lusticheden, door P. G. D. P. (Pater Güill. de Pretere), S. I., Antw. 1619, II, bl. 41, zonder wijsaanduiding;— Kersnachtse nachtegael, eerste onderverdeeling van Catholijck sanckboeck (Embrick 1620), uitg. 1633 (?i zonder titelblad, nr. 40, bl. 52, aangeh. door H. v. F., Holliindische Volksldr., bl. 18-19, en Niederl. geistl. Ldr., bl. 18, str. 1-6, zonder wijsaanduiding; — S. Tmeodotus, Het Paradijs der geest, en kerck. lof-sanghen (162°), 's-Hertog. 1627, bl. 91, str. 1—5, zonder wijsaanduiding; — Den gheest. nachtegael, Antw. 1634, I, bl. 16, en nogmaals bl. 188, telkens 9 str.; — Dit is een suyverlijck boecxken, Amst. Oom. Dirckz. Kool, 1648. bl. 40, zonder wijsaanduiding, 9 str.; Den blijden-tcegh tot bethleem, Antw. 1645, bl. 15, en Den gheest. speel-tcagen, Antw. 1671, bl. 14, beide zonder wijsaanduiding, telkens str. 1—6.
W. P. H. Jansen, Tijdschr. voor N.-K. mzgsch., IV (1894). bl. 154, naar een Hs gevoegd bij een zangboek van 1609, berustend ter boekerij van het Amsterdamsche Begijnhof, met varianten, str. 1, 3, 4, 5 en 6 van bovenstaanden tekst, daarbij deze slotstrophe:
Nu bidden wij dees kinde,
dat het grati wil senden,
van sonden ons oock ontbinden en geeven dat heemelrijck.
J. A. en L. J. Albehdikok Thijm, O. en. n. Kerstliederen, nr. 73. bl. 144, „Met dezen nieuwen jare// verblijdt een wondre mare*, gemoderniseerd naar Theodotus.
D.
1. Mit desen nyewen jaren soe wort ons openbaren.
hoe dat een maghet vruchtbare die werelt heeft verblijt.
Gheloeft moet sijn dat soete kijndekijn,
gheeert moet sijn die liefste moeder sijn.
nu ende eweliken in alre tijt.
Benedicta tu in muiieribus
stto, sno, cari larij siaj,
ace />lena gracia, tecuin dominus;
benedicta ti< in iinilieribits.
2. Hoe wel was haer te moede,
doe si in vleysch ende in bloede aensach haer haerten behoeder,
den heer der werelt wijt.
(iheloeft, enz.



3. Si baerden sonder pijne ende si bleef magliet tijne, al sonder medicijne:
des hadden die joden spijt.
Gheloeft, enz.
4. Die enghelen songhen schoone: Gloria al inden throone,
ter eeren ende te love den kinde ghebenedijt.
Gheloeft, enz.
5. Dat kijnt van doeciiden rijke, broecht ons al in aertrike sinen vrede waerelike,
die herden haddens jolijt.
Gheloeft, enz.
(>. Als achte dagen waren leden, soe wort dat kint besneden als nader joodscher seden;
welc ons van sonden vrijt.
Gheloeft, enz.
7. Drie coninghen onbecande quanien unt Orienten landen om te doen haer offerhande den kinde ghebenedijt.
(iheloeft, enz.
8. Des dertien daghes, sijt vroede, vonden si tkijnt bi sijnre moeder; •losepli was haer behoeder,
als ons die serifture bewijst. Gheloeft, enz.
it. Als ses weken volquamen,
stont si op na betamen,
ghevrijt van allen blamen om die wet te zijn verwijt. Gheloeft, enz.
10. Doen ghinc die maghet r mpel. ende droech haer kijnt ten tempel, allen vrouwen tot eenen exempel, des si haer niet en vermijdt. Gheloeft, enz.



11. Elc binglie vrolic ane,
bidt haer ende vermane,
om ons bi haer tontfane.
als ons die doot verbijt.
Gheloeft, enz.
1 8 en 11. t.: tui mtilieribus. — 2, 3. t.: aen nach. 2, 4. t.. Iieet ilaei ■ 4\ t JL - 4, 2. t, throonne. -5,3.t.: waerlike. - 7, 2. t.: lande,, I 8', \ , vZt - 9, 3. aiun - 9, 4 ^ verleden deeIw
wwki,; misschien te lezen: om <*«> »»'«'. enz " 10' i' zle 9' 4 
vrolic ave.
D Hs nr. 1042 van Meerman, na 1525, thans nr. 2631, 2d serie, der K. Brusselsche Biblioth., bl. 76, zonder wijsaanduiding. Hie.- vinden 'Of* m n de verandering in het refrein (vgl. hiervoren III, nr. 48-, bl. 18(0. .
maecht van Israël), een samenvoegsel van strophen ontleend aan C en aan A.
E.



1. Met desen nieuwen iare so wort ons openbare,
hoe dat een maecht vruchtbare die werelt heeft verblijt.
Gheloeft moet sijn dat soete kindekijn, gheeert moet sijn dat soete mechdekijn nu ende eewelijck in alder tijt.
2. Hoe wel was haer te moede doen si in vleesch ende bloede aensach haers herten hoede,
den heere der werelt wijt.
Gheloeft, enz.
3. Sy baerde hem sonder pine ende bleef een maghet tine,
des sondaers medecine;
dies hebben die loden spijt.
Gheloeft, enz.
4. Die engelen songen schoneglorie inden throone,
ter eeren ende te lone den kinde ghebenedijt.
Gheloeft, enz.
5. Dat kint van 'duechden rijcke bracht ons hier in aertrijcke den vrede ghewaerlijcke;
die herden hadden iolijt.
Gheloeft, enz.
0. Doen acht dagen waren leden so wert Iesus besneden al na die ioetsche seden,
dwelc ons van sonden vrijt.
Gheloeft, enz.
7. Als Symeon die oude
sach tkint, sijn herte vervroude;
hi sprac, dat ons noch soude van sonden maken quijt.
Gheloeft, enz.



8. Drie coniiiglien onbecande wt Orienten lande i|uamen doen ott'erhande den kinde, dyes seker sijt.
Gheloeft, enz.
9. Sij seyden, het waer gheboren een coninck wtvercoren
der loden, welc ons voren verwinnen soude den strijt.
Gheloeft. enz.
10. Een sterre claer met lichte beweechde dese bedichte,
bi sijnder ghenaden ghifte,
altoos sonder respijt.
Gheloeft, enz.
11. Doen dat Herodes wiste,
sijn herte seere twiste,
hi vraechde daer na met liste; nochtans so hadde hijs nijt.
Gheloeft, enz.
12. Hi badt hen, als sijt vonden,
dat sijt hem oorconden;
hi woiidet in corten stonden aenbeden sonder verwijt.
Gheloeft, enz.
13. Sij maecten een ghesceyde;
sij reden met arbeyde,
so hen die sterre leyde,
tot in des kints berijt.
Gheloeft, enz.
14. Den veerthiensten dach, sijt vroeder, sij vondent bider moeder:
Ioseph was sijn behoeder,
so ons scriftnre bclijt.
Gheloeft, enz.
1.V Myhrre offerde laspar.
wieroock die coninc Melchior,
daer na gout Halthazar;
dies niet en ghelooft, vertijt. Gheloeft, enz.



16. Als ses weken vol quamen,
si stont op na tbetamen,
bevrijdt van aldor blamen,
om ra te volglien die wet.
Gheloeft, enz.
17. Dus ghinc Maria simpel
ende droech liaer kint ten tempel,
allen vrouwen tot een exempel,
dies haer niet en vermijt.
Gheloeft, enz.
18. Elck vrolijck si hier ane,
bidt hem nu ende vermane om ons bi hem te ontfane eer ons die doot verbijt.
Gheloeft moet sijn dat soete kindekijn,
gheeert moet sijn die lieve moeder sijn,
nu ende eewelijck in alder tijt.
15, 4. certijt = ga voorbij. — 17, 4. verwijt = ontsiet; vgl. C, 9, 4; D, 10, 4.
Tekst en melodie. E. Een devoot en prof. hoecxhen, Antw. 1539, nr. 225, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 256 en aant. bl. 335. De lezingen bij Hoffmann komen Scheurleer zeer verminkt voor; terwijl hem integendeel vollediger schijnt de uiteen grooter aantal strophen bestaande tekst C. Of een grooter aantal strophen voor meer volledigheid pleit, is eene vraag, die, zooals wij zooeven zagen, voor het hier besproken lied door Hoffmann zelf gesteld wordt. .Juist doordien zulke liederen veelvuldig gezongen werden", meent Dr. Acquoy, Kerstliederen en leisen, 1887, bl. 11, ter plaatse waar door hem ons lied wordt aangehaald, -kon ieder er van maken wat hem of zijn geheugen goeddacht". In den regel, mag men dus de oudste bronnen voor de vertrouwbaarste aanzien.
P.
1. Myt dessen nyen vare so wert uns openbare wu dat eyne maget vruchbare
de werlt hefft vorblydt.
Gelovet moit syn dat kyndelyn,
geëert moit syn dat megdelyn
nu und ewich in aller tyd.



2. Wu wal wa9 er to mode,
do se ansach vleisch und blode,
eres herten hode,
den lieren der werlt wytli. Gelovet, enz.
3. Se berde em sunder pyne nioder und maget fyne der sunder medecyne,
des hebben de Joden spytli. Gelovet, enz.
4. De engele sungen schone :
gloria sy in den throne.
to eren und to love
gode gebenediet.
Gelovet, enz.
5. Dat kynt van dogeden ryke brachte uns up ertryke vrede gewarlike,
de herdekens dreven vroude. Gelovet, enz.
tl. Als achte dagen weren geleden, so wort Jhesus besneden al na den Jodeschen zeden,
welck uns van sunden vryet. Gelovet, enz.
7. De konynge unbekanden quemen uth veren lande und brachten oflferhande
den kynde gebenediet.
Gelovet, enz.
8. Al an den drutteynden dage voer vunden se eth by syner moder. Joseph was er hoder,
als uns de schrift verclart. Gelovet, enz.
9. Als ses wecke weren geleden, wolde se na der Jodesschen zede er offer brengen tom tempel,
dat se gereiniget worde. Gelovet, enz.



10. Do genck de maget sympel und droch er kynt tom tempel allen vrouwen tom exempel, des se syck nicht versein. Gelovet, enz.
P. Hülscheb, Niederl. ijeistl. Ldr. und Spriiche, Berlin 1854. nr. 12, bl. 27, naar een Hs. van o. 1588, zonder melodie.
Melodie. A. W. Baumker, Niederl. geiall. Ldr., Vierteljahrsschrift 1888, bl. 248—9, naar het voornoemd Berlijnsch Hs. — De door denzelfden schrijver, t. a. p., nr. 47, bl. 245, naar het Weener Hs., medegedeelde lezing, levert geen noemenswaard verschil. — E. Een dev. en jirof. boecxken, t. a. p.
De bovenstem eencr tweestemmige bewerking uit het 15ae-eeuwsch Hs. van Trier, uitgegeven door E. Boiin, in O'icilia, 1877, en in ilonalshefle fiir Musikijeschirlile, IX (1877), bl. 28, overgenomen door Baumker, Das kath. deulsche Kirchenl, I, nr. 99, bl. 356 (vgl. aldaar I, nr. 98, bl. 354, en II. nr. 99, bl. 153), is nauw verwant met A :
mm



Aanverwante lezingen: Den yheest. nachteij'ifl, 1034, t. a. p.; &talpaeut, Gulde-iaers feed-daghen} 1635, bl. 1256, voor: „Herodes wreed van moede".
Erk u. Rohme, Deutsche)' Liederhort, III, nrs. 19-'»l 2, bl. 656 vlg., deelen 17de-eeuwsche lezingen der melodie mede.
Zeer afwijkend is de lezing medegedeeld door W. P. H. Jansen, t. a. p., bl. 154. naar het vermelde Hs.:
Voor den tweeden en den derden versregel geeft deze lezing der melodie de bovenstaande terug, het overige is zonder twijfel aan eene meerstemmige, waarschijnlijk tweestemmige, bewerking ontleend.



519. Malewelleken is er niet geboren.
Malewelleken is er niet geboren in het Jodeland; ziet vol bly.
(leeft iederen man een zangeken koren.
stelt hem met den Heere kwyt;
daer nog een paer worsten by,
met een verkens ribben zy.
Wilt u verblyden tot al den tyden,
tot in het zalig nieuwe jaer.
1. Maleuelleken = Emmanuelken. — 2. is er niet geboren is er nie(uw) geboren (?); ziel col blij — zingt al blij (?). — 3. zangeken, sangh, sanghe, fasciculus xpicarttm (Kiliaas). Zang, v., samengeraapt bundelken, bosje korenaren of handvol graanaren, die men achter do pikkers (maaiers) of liever achter de schoovenbinders of, wanneer 't graan reeds van het veld is, opraapt (Schuermans, Idioticon). — 4. Stelt hem, enz. = geef hem het Godsdeel, geef hein acquit op den Heer: zeg hem dat hij tegen u kwijt is, daar gij het niet aan hem gegeven, maar den Heer geleend hebt. Zie hiervoren II, bl. 1324.



Tekst en melodie. Opgeteekend in de Brabantsche Kempen door N. Lemmlns (1823-1881); ons medegedeeld door zijn leerling priester .lozef Duclos. De melodie is oud en kan in de XV- eeuw thuis behooren. - Omstreeks Nieuwjaar wordt het vette varken geslacht; zie de Nieuwjaarsliederen medegedeeld door KL. Uelafaille Gesel,. van Mechde,,, Mechelen, z. j. [1903], II, bl. 42 vlg., waar men o a. vmdt, zonder de melodie, een lied ,gezongen op de gehuchten" (voorgebergten de, stad).
Met dezen nieuwejaar wij komen ons vereeren;
want het is ons laatste jaar,
dat wij zijn kaal van kleéren,
honger en grooten dorst.
Geeft ons een verkensworst gezoden of gebraden;
want wij zijn zwart van dorst,
wij staan hier in de kou,
wij schudden en wij beven,
ons hert dat breekt van rouw,
wie wilt er ons wat geven?
Goed bier of brandewijn;
maar geld zou beter zijn,
want met die heilige dagen ons beurzeken is zoo klein.



520. In Jesus name.
1. In .Jesus name,
broeders eersame,
stelt u eenpaer nu te beghinnen hem te beminnen,
al in dit soete nieuwe jaer.
2. Hy heeft gheleden en is besneden,
dats openbaer:
wilt u besnijden,
solider vermijden,
al in dit soete nieuwe jaer.
3. Ken herte reene en anders gheene,
dat sal, voorwaer.
winnen alleene
t' kindeken cleene.
al in dit soete nieuwe jaer.
4. Ureect s' vyants tanden, der sonden banden,
al ist u zwaer,
wildy gheraken Godt eens te smaken.
al in dit soete nieuwe jaer.
5. Sinnelijck sterven, ghenoechte derven,
al valt het zwaer,
het doet verwerven d' hemelsche erven,
al in dit soete nieuwe jaer.
A.



B.
1. In .Tesu naeme,
broeders eersaeme,
stelt u eenpaer 0111 te beginnen hem te beminnen
al in dit soete nieuwe-jaer.
2. Een herte reyne,
ook anders geyne,
dits al voorwaer minnen alleene
't kindeken kleene
al in dit soete nieuwe-jaer.
3. Hy heeft gheleden.
hy is besneden,
dits openbaer;
wilt u bcsnydcn,
sonder verrayden,
al in dit soete nieuwe-jaer.
Tekst. A. Veelderhande Schrift. liedekens, Antw., geest. goeuK. sign.
U. 4 v", str. 1—3 en 5 van bovenstaanden tekst; — Het prieel der gheest. melodie, Biugge 1(109, bl. 76, hierboven weergegeven; — Willems, Oude 1 l. Idr., 1848, nr. 197, bl. 431, naar Het prieel, enz., Antw. 1030 (16»?), niet weglating van Kjr 4. p. G. d[e] P[retere], Glieesteliiek Paradiuken der u'ellusticliedeH, Antw.
1619, II, bl. 45.
B. Fkanvois Foret, Kefemjn boeek ofte nieuwe uandel-diW voor dejonetcheyt, Ghendt, z. j., aanvang der XVIII"8 eeuw, geest, goedk. 1667, sign. [L> i V]. Willem», Belgisch museum, IV (1840), bl. 148, vermeldt eene uitgave van 1696, en leert, dat'de schrijver den 27'"" April 1640 te Ieperen werd geboren. Foret of Forret, zooals Willem» schrijft, zou dus slechts de laatste twee strophen van het onder zijn naam gedrukte lied hebben geschreven.
Melodie, liet prieel, t. a. p.; - daarnaar Willems, t. a. p.; — Stalpaert. Gulde-iaers feest-dagen, Antw. 1635, bl. 842, voor: ,0 Heer genade;, helpt mijn beraden*; — G lieedel Hek parad iislen, de eerste maten; — H.u.mklh, Das lath olisch' deutsche Kirchenlied, II, nr. 98, bl. 158, naar liederboeken waarvan het oudste dagteekent van 1623, voor het lied: „Trost die Betrangten .
4. Sijn heylig sterven, ghenoechte derven,
dits openbaer,
dit doet verwerven des hemels erven al in dit soete nieuwe-jaer.
ö. Och, Maria schoone,
bidt uwen soone;
o maghet klaer,
den Godt hier boven wy eeuwig loven al in dit soete nieuwe-jaer.
6. Vader almagtig,
Sone eendrachtigh,
Heyligh Geest klaer, een Godt dryvuldig verheft ons schuldig al in dit soete nieuwe-jaer.



521. Aensiet hoe lesus schreyt.
1. Aensiet lioe lesus schreyt,
in hoy en stroy gheleyt,
in iloockskens teer ghewonden;
waer is u majesteyt,
(iodt vamler eenwigheyt,
•lat ghy soo naeckt hier wordt ghevonden?
Al schudt hy heel van kouw,
sijn traentjens zijn noch louw,
sijn ooghen zijn sijn monden;
o mensch, in liefden Houw,
komt, toont eens bitteren rouw,
en weent hier over uwe sonden.
•1. En vreest niet sondaer groot,
het kindt is naeckt en bloot,
sijn handen zijn bewonden;
hy jaeght van u de doodt,
hy helpt u uyt den noodt,
hy heeft u handen al ontbonden.



4. Ick ilanek' u Iesu soet.
ick schenck' u lijf en bloet,
ick schenck' u duysent herten,
iae, gansch mijn heel ghemoet,
met allen 'swcreldts goet,
schenck' ick u voor u hitter smerten.
5. Het bloedt is een Nieuw-jaer,
ghestort voor alle gaer,
schept nieuwen moedt, en sinnen.
Adieu, 't is 't leste jaer,
laet ons dit nemen waer,
en Iesum gaen voort aen beminnen.
Tekst P. Adr. Poirtebs, Ydetheyt des we,dis, Antw. 1645, bl. 166 ,liedeken van het nieuw-gheboren kindeken tot den sondaer. Op de wijse: Les araces e 1' \mour' tekst hierboven weergegeven ; - Den Uijdentcegh tot Beth eem, Antw, 1645, bl. 30; — Den gheestehjehen speel-traghe/i, Antw. 1671, bi. 27, telkens me ie \ooi
"0emrat'heTsctifnT mede te behooren tot do door Poirters gewijzigde teksten; z.e
"TJHBW , IOI. d,, K. Bibliotheek, bl. 81. O * *.
„mg,,in« andera; tic biern. d. «O etrophe «et de melodie- l~J< *"»"» 'i"1' •
Hy slicht» hy beeft van couw,
hy claegt van hitter rouw,
de traenen sijn de monden;
o mensch in liefde flauw,
o mensch zeer ongetrouw,
Godt wordt mensch voor onse sonden.
ft overige .trofb.n el.en gelijk met Poirter.' loket, tallen tel ,iot, voor >lr. 31 H. , —en-; 4: .me. .1 bet Ml 8- -»-> "* »
-KSüï&aï srz,», »*. —
tav," , geeet. goeilk. 1H89. -*~
- 1•—*A- 171°'
^rJ'r^uetiXnge-d in Dr K-ton* ■*<«<
.gedrukt voor de liefhebber.-. j. n«h neen, v. dr bl. 10. i. -" J ° » < schaer bereyd u met malkner", en zelfde verzameling m g. 1.«1, ,te bekom by do broedermeester» van de Amsterdamsche processie, b . • o, voor >^z' F G. Rrs.SK, Hel ijlirest. Wom hofken r«„ BtiUrtm, Antw. 1663, bl. -.8. ,Aen



wacr .Tosu.s leyt", navolging, „stemme: Lof sy u moeder Maeght (oftl als vulglit*; waarop volgt eene andere melodie dan de bovenstaande.
Melodie. Hs. 4858, t. a. p. en Eu. Greuoih, Iiibliotliè'iue mnsicale, lirux., II (1878), dl. 2, bl. 35:
In Evangelisch* leeuicerck, door C. d. 1'. (Chrjstiams de 1'i.ackee), Antw. 1682, I, lil. 108, voor het lied: ,Lof Jesu pelicaen", vindt men de wijsaanduiding: „Aensiet lioe Iosus schreyt*. met verzending naar bl. 253, waar men, met wijsaanduiding: „Ten lesten 't is gedaen", voor het lied: „De waerheyt Christus leert", dezelfde melodie aantreft als de bovenstaande.
Volgens het voornoemde Hs. werd het liod: „Ten lesten t is gedaen , te vinden bl. 278, voorgedragen op de wijs: „Ghy herders u verheucht". Voor dit laatsto lied vindt men mede daar, bl. 62 en 367, telkens eene andere melodie dan de bovenstaande.
In het Hs. van Doceum, 1757, treft men nogmaals de melodie aan, doch met enkele varianten, bl. 90, voor: „Wie hert heeft en verstant", en bl. 186:
Zijn de lezingen van onze melodie, die allen uit eene zeilde bron geput schijnen, in driedeelige maat genoteerd, feitelijk zul ons lied wel in tweedeelige maat geklonken hebben, zooals wij hierboven schrijven.



522. Joseph, Jesus voeden.
1. Joseph. Jesus voeder,
ging met Jesus moeder zoeken een herberg;
de weerdinne zeer onsteh,
zegt: . inyn kamer is bekwamer voor de boeren roet veel geld."
2, Joseph riep met klachten:
,laet ons hier vernachten,
want mvn vrouwe zucht;
bergt Maria om liaer kind by ulieden, kant geschieden;
ik zal slaepen in den wind."
Joseph bleef noch kermen:
.ach. wilt ons ontfermen,
verbergt deze vrouw."
Men wees haer daer naer een schuer,
daer de vlaegen den wind .jaegen
door 't huys zonder muor of deur.



4. 'T liuys was zonder zetel,
zonder pan en ketel ;
Joseph was benauwd,
want daer en was geen gemak : Jesus luiysken, met een kruvsken, was met een vervallen dak.
5. Joseph stilt uw Ivden,
gy zult haest verblyden,
d' herders komen af,
en zy brengen goede waer;
by dees vrienden zult gy vinden voor het kind een nieuwe-jaer.
6. Wy en zyn maer boeren.
derven ons niet roeren.
om het kind te zien.
nogtans brand ons herte zeer;
lieve moeder, Joseph, broeder.
toont ons den volmaekten Heer.
7. Herders wilt hem loven,
Jesus komt van boven,
niet naer ryke lién,
maer naer herders slegt en recht; die kan sterken al ons werken.
wilt hier lieden wezen knecht.
8. Wy zullen ons loven het kind eere geven.
want 't is onzen God:
en wy bidden altegaer:
Heer. hoort heden ons gebeden, en jont ons een nieuwe-jaer.
1, (>. t.: irel <jeh).
Sint Joseph ging al treuren. B.



1. Sint Josepli ging al treuren,
hij ging van deur tot deure gaan vragen om logist.
Maar de weerdinne sprak g'heel ontsteld: „zie, mijn kamer is bekwamer voor de lieeren al met veel geld.
2. Sint Josepli sprak met klachten:
„laat ons toch hier vernachten,
aanveerd hier Maria!"
En zij wezen hem daar een schuur,
door de liage, wind en vlage,
het huis was zonder muur of deur.
3. Het huis was zonder gevel,
't was zonder pan of techel,
Sint Joseph wierd benauwd.
En daar ligt de God van al.
.lesus huisje draagt zijn kruisje,
hij ligt in een verworpen stal.
4. Wij en zijn maar boeren,
wij en durven ons niet roeren.
Tekst. A. P. ('al-we, Het geestelijk opeelken (Brugge 1696). uitg. Brugge, z. i. (c. 1840). bl. 41, „Zorge van den voedster-vader, den H. Josepli . . . Stemme: C'est mon Isabelle (ofte) Liefste verheven", tekst hierboven weergegeven: L)e Coobsemaker, Chanla po,,, des Fhmands de France, 18o6, nr. 8, U. 20, zelfde tekst naar een lis. uit het klooster der Zwarte zusters te Belle; - B. Lootens et Fevs, Chants pop. flamand», 1879, nr. 4, bl. 7, onvolledig^
Vgl. Im qrande BiU'■ des Koels, uitg., Orléans 1877, bl. 4'. : „Nou* voici dans la ville", het lied voorgedragen op de wijs: „Chantons, je vous en pne, par exaltation" (zie hiervoren II, bl. 1290), en bl. 61: .Je suis le maitre de la grange .
Melodie. A. D. 0., t. a. p.. uit den mond eener Zuster van net vooinoemde klooster; B. L. et F., t. a. p., variante van de voorgaande zangwijs.



523. Geluck te saem.
$ l ; • MWmm •
maer; ick wen -sche u hier nied' een sa - ligli nien • we - jaer.
1. Geluek te saem, niet Godt den Heer be^uaem!
Is u mijn gifte aengenaem,
wilt singen allegaer de overblijde maer;
ick wcnsche u hier nied' eon saligh nieuwe-jaer.
2. Op den Kers nacht is Jesiis voort gebracht,
heeft ons verlost van 's vyandts macht,
al van een suyver maeght, die Godt in 't herte draeght:
voor al de sondaers groot dat zy genade vraeght.
3. 1 lien Godt van al is nu op s'werels dal geboren in een armen stal,
in een krib geleyt; sa mensch, maekt u bereydt,
en wilt hier uwen God dienen met neerstigheyt.
4. De herders goet vallen hier Godt te voet,
en singen : Coninck wees gegroet!
l-te engels vol gena, die singen vroegh en spa:
„och Jesus wees gegroet met uw moeder Maria."



5. llyt verre lant dry vorsten vol verstant,
doen hier het kintjen otferhandt;
goud, wierooek. myrrhe me, het is hier vollen vre,
elcke in t hesonder hier zvn oflerhande de.
0. Has op de haen, en wilt hesoecken gaen dit kindtjen, wilt liet bidden aen;
laet ons gaen na den stal, menschen veel in t getal,
en laet ons bidden aen den grooten Godt van al.
7. Nu, tot besluyt: looft Josepli met zijn bruyt;
singht hem den lof met soet geluyt;
wilt singen vroegh en spa, tot lof van Maria,
dien lieffelijcken sanck van Alleluia.
3, 3. t.: menschen. — 3, 4. hier bijgev.
Tekst. Jacobis de Rtyter, Nieuir liedtboeek ghenaemt den rroHjcken speettemglien, Antw., Petrus Schefïere, z. j., onvolledig exemplaar in mijn bezit, bl. 44, .Kerstliedeken, op de wyse: alsoo't begint", hierboven weergegeven. In Snellaert's lijst, Oude en nieuwe liedjes, bl. XXVII, wordt eene uitgave Antw. 1657 vermeld. — Nieuw liedt boeek yenaemt den Vogel Phenix bestaende in geest, liedekens, ,in 't licht gebracht door eenen Eerw. Pater Capucyn . . . den lesten ende vernieuwsten druck. vermeerdert ende van veel grouve (sic) druck tauten verbetert door Jac. de Ri yter," Duynkercke, E. Laurenz, z. j. (kerk. goedkeuring lili), bl. 57, zelfde tekst, met eenige veranderingen aan de spelling, en bijvoeging na de zevende stmplie van deze regelen:
Menschen siet den Heer der Hoeren,
komt aen ons den oodtmoedt leeren,
mits dat hy, den Godt van al,
rust in een verworpen stal.
De Col* ssem aker, Chants populaties des fiatnands de hrunre. 18oG, nr. 14. bl. 34, als opgenomen te Duinkerke uit den volksmond en met melding van den in den Vogel Phenix te vinden tekst. De tekst kan uit den volksmond zijn opgenomen, doch de spelling, die met de door de C. voor de meeste liederen van zijnen bundel gebruikte spelling verschilt, zal wel naar de eene of andere uitgave van den Vogel Phenix zijn weergegeven. 1>. leert, dat dit liederboekje verschillende uitgaven beleefde; de catalogus van zijn eigen bibliotheek, Brussel, Olivicr, 1877, ld. 103, vermeldt eene uitgave verschenen te Duinkerke bjj Pieter I.abus, z. j.. en een „derden druck* die het licht zag bij E. Laurenz, insgelijks z. j.
Aan het slot van Den Vluemselien ]\i,iegney door H. van \ ykherlye, Brugghe, by Andreas Wvdts, z. j.. vindt men aangekondigd als „nieuw gedruckt": II'' aeitgenaetii



li/sterken, liet Brabants nacht eyaelken en Den I oghel Phenix, «zijnde alle drye liede-boeckjens van Jacobus de Ruyter gliemaeckt".
Op den titel van een Nieuw Ib. genaemt den Maegdekrans, Duvnkercke, J. O. Laurenz, z. j., geest, goedk. 1712, en van De tcandelinghe ofte rei,se naer de voornaamste steden van Vlaenderen en llrabant, Antw. 1710 (geest, goedk. 1698), beide werken van J. de Ruyter. leest men dat deze was „Clerck van de Weeserije der Stede en Casselrije van Veurne*. Volgens eene welwillende mededeeling van den heer Leopold l'lettinck. Griffier te Veurne, blijkt het uit de parochieregisters, dat de Ruyter in laatstgenoemde stad den 16de" Januari 1716 is overleden.
Melodie. P. C.. t. a. p., waar de melodie op den slag aanvangt.



524. Een kint gheboren in Bethlehem.
1. Een kint gheboren in Bethlehem verblidet alle Jerusaleni.
Amor, amor
r/nam (luids est amor!
2. Die sone die nam die inenseheit aen,
die bi den vader comen can.
Amor, enz.
3. Doe Gabriel die enghel quam,
die joncfrouwe doe den sone ghewan.
Amor, enz.
4. Een brudegoro uut sijnre cameren gheconien sonder jameren.
Amor, enz.
">. Si leiden in een cribbekijn,
des ewighen vaders sonekijn.
Amor, enz.
6. Die os ende die esel die hebbent gheweten mer dat dat kint is Jesus gheheten Amor, enz.



7. Drie coninghen quamen nut Oostenlande ende brachten mit hem liaer oft'erhande.
Amor, enz.
8. Si ghingen daer te samen in ende groeten dat niewe kindekijn.
Amor, enz.
9. Die enghelen songhen doe ter tijt,
die herdekens waren mede verblijt.
Amor, enz.
10. Die meuschen in der eerden mede
ende die ghelovighen creghen den vrede.
Amor, enz.
11. Al mit den enghelen wille wi singhen
ende laten onse herten in vrouden springhen.
Amor, amor!
f/nam diilei* est amor.'
7, 2. hem, datief meervond.
Tekst. Hofkmann v. F., Siederl. geistl. Ldr., 1854, nr. 0, lil. 25, zonder wijsaanduiding; navolging van het Latijnsche lied: „Pner natus in I'ethleeni". dat te vinden is in: Dit is een suierlijr boerrken, Antw. 1508, hl. 12 r°; — daarnaar Dr. J. U. R. Acifuov, Kerstliederen en lemen (Verslagen en mededeelingen der K. Akad. van Wetensch., Afd. Letterk., 3d8 reeks, IV, bl. 383); — Dit is een selioon stii/verlijd,- boetxhen (geest, goedk. Antw. 1570), Amst. Com. Claesz., /.. j„ bl. 1 v"; — Daniël, Thesaurus hi/mnologieus, Halle I (1841), bl. 334, zie ook IV (1855), M. 258. — VVackernauel, Das deutsrhe Kirchenlied, I (1864), nrs. 309 — 318, bl. 198 vlg., deelt tien verschillende Latijnsche teksten mede uit de XVIlle eeuw, met aanvang: ,1'uer natus", enz., die ook allen met den tekst van 1508 verschillen: — J. Ji liax, A dictionary of hymnology, l.ondon 1892, bl. 940. Kngelsehe navolgingen.
De Latijnsche tekst doet zich nog voor in Het prieel der gheest. melodie, Brugge 1609, bl. 38, en aan het slot van Oude en nieuwe h'erstgezangen, door .1. S[ticiiter], tiitg. Amst. Erfg. Wed. C. Stichter, z. j., bl. 102.
,1'uer natus in Bethlehem" wordt o. a. aangehaald als wijs: X. Janssen* van KoosEnoaai., Ken nieuw deo. geest. Ib. (geest, goedk. 15941, Antw. Rymers, z. j, bl. 16 en 82, voor: „Verblijdt u nu gij Abrahams saedt" en „Alleluya den blijden thoon"; Paradijs der gheest. vreuehden, Antw. 1617, bl. 91, en 235 voor: „Alleluia den blijden toon", en „Is 't lief, is 't leedt, is 't soet of suer* ; — Den gheextelycken leemcercker, Antw. 1645, bl. 167 voor: „Ons is gheboren 't hemelsch kindt".



„Anior, amor, amor, amor, quant dulcis est amor, // anior, anior, anior, amor, anior, quain fortis est amor", komt voor in Het prieel der f/lieest. mei., 1609, bl. ">G, als refrein voor het lied: „Noyt suleken liefde op eertrijck was gevonden'.
Melodie, \V. ISaoikeh. Das kathoiische deutsche Kirclienlied, l. nr. 60. bl. 322, ontleend aan eene Duitscho verzameling van 1599, hierboven weergegeven. — In een Hs. van 1182 der Stadsbibliotheek te Trier vindt men een tweestemmig lied: „.Jesu dulcis mentona", waarvan de onderstem eene variante van onze melodie uitmaakt; zie hierna het lied; ,0 Jesu soete aandachticheit ; zie mede de Duitscho zangwijzen bij Ekk ii. Uöiime, Deiitscher Liederhoii, III. nr. 1930, bl. 639.
Het prieel, t. a. j>., „op de wijse alsoot beghint" ;



525. Een kindekijn is ons gheboren. A.
Ken kindekijn is ons gheboren in liethlehem;
des hachle Helodes toren, dat scheen aen hem.
1. Drie coninghen uut Orienten qoainen uut Jerusalem; si vraechden: ,waer is gheboren die coninc der Joden?
Wi saghen in Orienten die sterre sijn,
wi coinen om aentebeden dat kindekijn." Een kindekijn, em.
2. I>oe Herodes dat vernam, dnttet kint gheboren was. hi wert toornicli ende gram ende hi ontsach hem das,



dat hi verliesen soude sijn rike groot,
hi pensde hoe hi brenghen woude dat kiiit ter (loot.
Een kindekijn, enz.
8. Herodes vraechde die coninghen, waer dat kint gheboren was. Si seiden: ,te Bethlehem binnen, als ons die propheet las: dat daer comen soude een heer also groot,
dio al die werelt verlossen soude init sinen doot."
Een kindekijn, enz.
4. Herodes sprac den coninghen toe: „reist uut ende soeket dat kint mit also groter waerdicheit; men seit, hi is coninc;
coninc boven allo coninghen so wil hi sijn;
men seit, hi sal besitten dat rike mijn.
Een kindekijn, enz.
5. „Als ghi dat kint hebt vonden keert weder ende seeht mi,
dat ic in corter stonden mach weten waer dattet si; ic souden also gheern aenbeden, hi is so tijn,
hi heelt so seer doorsneden dat herte mijn.'
Een kindekijn, enz.
•5. Doe die coninghen quamen recht buten Jerusalem,
mit vroochden dat si vernamen die sterre staen voor hem,
ter tijt doe dat si vonden dat kindekijn in doekerkijn ghewonden bi der moeder sijn.
Een kindekijn, enz.
7. Doe si dat kindekijn vonden, doe wast dertien daghon out; si offerden hem daer ter steden merre, wierooc ende gout
mit also groter weerden,
het was daer noot:
ti vonden daer den oversten coninc
van haven bloot.
Een kindekijn, en:.
8. Snachts als die coninghen sliepen, die enghel quam tot hem,
dat si niet en souden keren weder tot Jerusalem.
Op enen anderen weghe sijn si ghekeert al in haers vaders rike,
als men ons leert.
Een kindekijn enz.
0. Nu bidden wi den kinde dat Jesns is ghenant,
dattet ons allen wil brenghen hier boven int soete lant,
daer hem die onghelen singhen tot al re tijt:
des gonne ons die hemelsche vader
ghebenedijt!
Een kindekijn, enz.
2, 4. hi OHlmich hem das. hij was bevreesd; das, vorm die dikwijls voorkomt nevens de». — 3, 2. t.: uaer tkint. — 6, 4. hem, datief meervoud. - 9. 2. ghenanl, genoemd.



B
Een kyndekyn is ons geboren in Bethleeni:
Jes had Herodes toerne, dat scheen aen hem.
1. Drie rollingen wt oesten lande quamon te Ihernsalem;
sie vraecliden waer geboren was
die coninc der loden:
,wy sagen in oesten landen
die stem syn,
wy comen om to aenbeden
den Here fvn *
Een kyndekyn, enz.
2. Herodes vraechdc den vroede syn. waert kynt geboren was?
Sie seiden: „in lSethleem,
als die prophete las:
in lk'thleeni sal comen een liere groet,
hi sal syn volc verlossen wt alro noet.'
Een kyndekyn, enz.
3. Mer als Herodes dat vernam, dat kynt geboren was,
soe wert hi toeruich ende gram end vermat hem des,
dat hi verliesen soude syn riicke groet;
hi dochte: hoe hi mocht brengen dat kynt ter doet.
Een kyndekyn, enz.
4. Herodes sprac den coningcn toe: ,vaert wech end soect dat kynt, ende al mit groter weerdicheit: men seyt, hi is coninc:
boven allen coningen soe is dat kyndekyn:
uien seit, hi sal regieren dat rike mvn."
Een kyndekyn, enz.
5. Mor als die coningen quamen buten Ihernsalem,
mit vroechden dat si sagen die sterro gaen voer hem;
tlient dat si daer vonden oen kyndekyn in doekelkyn gewonden.
mitter moeder syn.
Een kyndekyn, enz.
li. Si vonden daer een kyndekyn dat was dertien dach out, sie broehtein hem in offerhanden mirre, wieroec ende gout,
mit groter weerdicheden,
den here groet;
si vondent daer te male van haven bloet.
Een kyndekyn, enz.
7. Des snachts, als die coningen sliepen, soe sprac dio engel tot hem,
dat si niet keren en souden doer Ihernsalem.
Al doer een ander wege svn si gekeert in lmer conincs riike,
als men ons leert.
Een kyndekyn, enz.
8. Nu laet ons allen loven dit suete kyndekyn,
dat hi ons moet brengen in dat riike syn.
daer hem die enghelen loven in alre tiit;
des moet ons gonnen die vader ewelie ghcbenediit! Amen.
Een kyndekyn, enz.



O.
Et'11 kindeken es ons geboren in Bethleëm;
dies hadde Herodes toren, dat scheen aen hem.
1. Als Herodes dat vernam,
dat dat kindeken geboren was,
dies was hi tornich ende gram.
Want lii ontsach liem das,
dat hi verliesen soude sijn rike was groot.
Hi peinsde, hoe hi mocht bringen dat cleyne kint ter doot. Ken kindeken, enz.
2. Drie coningen uut Orienten quanten te Jherusalem.
Si vraechden waer hi was geboren,
die coninc der Joden.
Si sagen in Orienten
die sterre fijn;
si wilden hem aenbeden:
hi es soe fijn.
Een kindeken, enz.
:i. Herodes sprac den coningen toe: ,nu gaet onde soeket tkint mit alsoe grooter weerdicheit. Men soit, hi es coninc;
coninc boven alle coningen,
soe es hi fijn.
Men seit, hi sal besitten dat rike mijn.
Een kindeken, enz.
4. ,Als glii dat kint hebt vonden,
keert weder tote my,
dat ic, in corten stonden,
mach weten waer het si;
dat ic mach aenbeden dat suete kindekijn.
Het heeft soo seer doorsneden dat herte mijn!"
Een kindeken, enz.
Alse die coningen ([luimen buten Jherusalem,
met vrouden dat si sagen die sterre gaen vor hem.
toter tijt dat si vonden dat suete kindekijn in doekelkine gewonden,
al bider moeder sijn.
Een kindeken, enz.
(i. Die coningen aenbeden tkint van . xiij . dagen out;
si offerden hem met onsten mirre, wieroec ende gout,
ende al met grooter vrouden. Het scheen wel sijn noet :
si vondent daer ter stede van haven bloet.
Een kindeken, enz.
7. ïsnachts, alsi slapen souden,
quam dingel tote hem,
dat si niet keeren en wouden al dore Jherusalem.
By eenen anderen wege soe sijn si gekeert al in haer coninckrike,
soe men ons leert.
Een kindeken, enz.
8. Nu bidden wi den kinde, dat Jhesus is genamt,
dat hi ons wille bringen al in dat socte lant,
daer die ingelen loven Gode in alder tijt.
Des onne ons die Vader, die Sone. die Heilege Geest gebenedijt. Een kindeken es ons geboren in liuthlei'm;
dies heeft Herodes toren, dat scheen aen hem.
128



Een kindekijn is ons glieborcn in Bethleeni:
des hadde Herodes toren, dat schoen aen hem.
1. Drie eoninghen wtvorcoren quamen in Iherusalcm,
si vraechden: ,waer hi was gheboren
die coninc der loden?
Wi saghen in < >rienten
die sterre sijn,
wi conien hem aenbeden
dat kindekijn.'
Een kindekijn, enz.
2. Koen Horodes dat vernam,
dattet kint glieborcn was,
werd hi toornich ende gram ende ontsach hem das,
dat hi verliesen soudo sijn rijeke groot.
Hi dacht hoo hi mocht brenghen dat kindeken ter doot. Een kindekijn. enz.
•i. Hi vraechde met haesticliedo waer tkint glieborcn was? „Te Hethleem in die stede,"
so was dat men daer las.
„daer is gheboren die here groot,
die ons sal verlossen vander eewigher doot." Een kindekijn, enz.
4. Herodes sprac ten vroeden:
„gaet henen en suect dat kint met also groter hoeden;
men seit, hi is coninck,
boven alle eoninghen soe is hi tijn,
men seyt, hi sal besitten dat rijeke mijn.
Een kindekijn, enz.
5. „Als ghi dat kint hebt vonden so keert dan weder tot mi in also corter stonden,
en segt mi waer dat si;
ic sou so gaerne aenbeden dat cleyne kindekijn,
het heeft so seer doersneden dat herte mijn.'
Een kindekijn, enz.
li. Mer als die eoninghen quamen buyten Iherusalem,
met vrueehden si vernamen die sterre staen voer hein,
al tot si [hadden] vonden dat kindekijn
in doeckelkijns ghewonden,
bider moeder sijn.
Een kindekijn, enz.
7. Drie eoninghen aenbaden tkint van dertien daech out; si offerden met waerdicheden myrre, wieroock ende gout: dat deden si daer onimo
dat haer scheen groten noot, si saghen al orante enfde] ommc van haven bloot.
Een kindekijn, enz.
8. Des nachts, als si slapen wouden, quant die enghel Gods tot hem. dat si niet keeren en souden
al doer Iherusalem;
D.



met eenen anderen weeglie «lat bi ons w'' bringhen
so sijn si ghekeert llior boven int soete lant,
al in liaer conincrijcke, ''aer hem die enghelen eeren
als men ons leert. tot a'^cl' t'-'t>
Ken kindekijn, enz. -lat ionne ons die heero
der heeren ghebenedijt.
9. Nu bidden wi dosen kinde, Ken kindekijn, enz.
dat Iheens is becant,
3, 5—6. tekst: een regel. - 6, 5-6. t.: één regel. — 6, T. sic. Ken 'ter. en j/i\ b., 1539; t.: in doecken.
Tekst. A. Hoefman* v. F., Xiederl. geistl. Ldr., 1854, nr. <, bl. 2/, naar liet 15^-eeuwsch Herlijnsch Hs. 8.190, hierboven weergegeven; — Bacwkeb, Niederl. <1eisll. Ldr., Vierteljalirsschrift, 1888, bl. 190, zelfde bron, 1»"-' str.; - B. In., t. a. p.. nr 13 bl 188, naar liet 15d0-eeuwsch Weener Hs. 7970; — C. Middelnederl. geest, ldr., naar een Hs. van liet einde der X\Ti« of het begin der XVI*> eeuw, van de „Uibliothèque nationale' te Parijs, uitgegeven door C. Lecoiïere, Lonensche bijdragen, Antw., IV (1899), nr. 9, bl. 62 vlg.; — D. Dit is een suterlijc boeexken, Antw. 1508, nr. '2, bl. 2 r°, jongere lezing, waar zich bij aansluiten, telkens zonder wijsaanduiding: l)it is een schoon suyveriijck boeexken i geest. goedk. Antw. 1570), uitg. Amst. Oom. Claesz., z. j., bl. 5 r"; - liet hofken der geestelgcker liedekens, Loven 1577, bl. 3; — Oude ende nieuwe lofzangen, door J. S[tichter], Amst. li 10, bl. 3.
stemme: „Een kindeken*.
Verdere lezingen doen zich voor in Een der. en j>r. hoeexken, Antw. lod9, nr. 235, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 271, en aant. bl. 319; - Het prieel der gheest. melodie, brugglie, 1609, bl. 80, „op de wyse alsoo 't beghint; — 1'. <i. »[e] 1'[retere], Gheest. Paradiisken der welhisticheden, Antw. 1619, II, bl. 46; - 1'arnassus dat is dm blijen-herijli, Antw. 1623, den tweeden druk, bl. 133, zonder wijsaanduiding;
S. Theodotls, Het l'aradgs der gheest. en kerrk. lof-sangtn, (1621), uitg., 1648, bl. 23; — Het klein prieel der geest, melodgen, Luyck, z. j. (na 1620), bl. 24; l)'en~gheestelijekcn nachtegaal, Antw. 1634. I, bl. 164; - Den bljden-weyh tot Bethleem, Antw. 1645. bl. 18; — l)en gheestehjeken speel-wagen, enz., Antw. 1671, bl. 16. .1. A. en Ij. J. Alherdingk Thum, O. en n. Kerstliederen, Amst. 1852, nr. 84,
bl. 166, gemoderniseerd.
In Theodotus' voornoemde verzameling, uitg. 1665, vindt men den reeds verjongden tekst uit Het prieel der gheest. mei. met de vermelding: „Dit liedeken stact in 't appendix op do oude manier". Op bl. 817 komt inderdaad eene andere lezing voor. Spieghel'g „.laar Lied 1585', na de wijs: zoo "t begint:
Ken kindeken is ons geboren
een Middelaar;
liv dwingt des vyands toren volght ghy hem naar, enz.



te vinden in II. 1. Spieghel's HertspiegM, uitg. door P. Vlaming, Amst. 1730, bl. 215, komt ook voor, als slotlied, bl. 109 van: Dit is ren swjcerlijck boecxken, Amst.
Corn. Dirckz. Kool, 1648.
In het Hs. (c. 1621), nr. 4858, der K. Hrusselscbe Hibl., vindt men, bl. 4 v°, op eene, met de lezingen van Theodotüs en van Dan 'jhre.il. nacht eg. overeenstemmende melodie, liet lied:
Een kindeken is ons geboren
in llethleem,
op dat syne uytvercoren soun volgen hem, enz.
Liefde-vier in den Kern-nacht, Loven z. j., geest, goedk. 16(59, bevat, bl. 12, een .Kers-liedeken op de wvse: Een kindeken is ons geboron, etc.":
Een kindeken is ons geboren
in eenen stal,
dat ons, door Adam verloren,
behouden sal, enz.
reeds te vinden in G. Bolounino's verzameling: Den gheestehjeken letuwercker, Antw. 1645, bl. 81.
Ioannes van Sambeeck, P. D. S. I., Het glieest. iiibilee, Antw. 1663, bl. 168, heeft een lied, „stomme: alst begint":
Een kindeken is ons geboren
in Bethlehem,
en wilt u niet verstooren.
Jerusalem, enz.
J. C. Mav-voüel's Vermakelycke bruylofts-kroon, Amst. bij Casparus Lootsman, z. j. (c. 1699), bl. 131, .stemme: Een kindeken is ons geboren", bevat een lied met aanvang: „De liefde seer hoogh gepresen// duurt in der eeuwigheydt'.
In de vermelde Oude en nieuwe lofzangen, bl. 69, vindt men het lied:
Een kindeken is ons geboren
in dees Kers-nagt,
van een niaegt uytverkoren door des Geest kragt, enz.
Elizabetii van Woüwb, Het geest, maeghden-tuylljen, Antw. 1708, bl. 71, „stemme: Een kindeken is ons geboren// in 't midden van don nacht", voor: „Den Saboth-dagh die was voor handen'; — Kers-nacht en de naercolgendt dagen,



t < PT Rvmers z i (c. 1740), bl. 15, .stemme: Een kindeken dat is géboren oft Ik hoorde,'etc.', voor het zeer bekende Kerstlied: .Snachts als een igelj was in rusten»; - Nicx. Jabssens, Een nieuw devoot geest. lb. (kerk. goedk. lo. ), uit- Antw. J. Rymers, z. j., bl. 10, ,wyse: Dry koningen uyt Onenten, quamen te Jenisalem' (vgl. tekst A, 1, 1 en D, 1,1): voor:
suyver Maegt"; — Ven nieuwen bcrgh Parnassus, Brugge 1732, bl. 61, „stemme. Pen kindt is ons geboren", voor: .Coridon laet ons vertellen .
Zoo zien wij dit Kerstlied of ten minste de melod.e van hetzelve, gedurende
™r r"T Tt'Z™, mi. «• '»*»• ■ "*'K-
A J ».n W Wk-., 3- ,«.k., iv, A-. >887, bl. 363,
i«t hier besproken lid onder do KernUeta., ,1. i. Kmltoto™ n.d refrein genV
door allen, dus met een .tutti . , , lf, ,000 u ion
Melodie, w. Baumker, Xiederl. ijeisll. Ldr., \ïerteljahrsschrift 1888, bl. 190,
naar het ltorlijnsch Hs. 8,190, hierboven weergegeven. De zangw.js medcge ee«
doo Büumker, bl, 188, naar het Weener Hs. 7970, >s bedorven, zoowel ls de
melodie voorkomende in Ken de, en pr. b., t. a. p. - De volgende lez.ng
ontleend aan S. Theodotus, t. a, p., stemt overeen met degene die men aantreft
bij Baumkeh, Dos katholiscke deutsche Kin-henlied, I (1880), nr. 110, . < °»
die, zooals daar wordt gezegd, ook voorkomt ... liet pneel der gh. mei, mtg. 1614
(de uitg. van 1609 heeft geen melodie):



Met deze notatie stemmen nagenoeg overeen Den yliecslelijcken nachlegael, t. a. p.:
— Evangelische leeuicerck, Antw. 1582, II, bl. 56, voor: „O Jesu Heer, wilt ons bevryen". — Bij Stalpaekt, Gnlde-iaers feest-dayen, Antw. 1635, bl. 39, voor: „Wy vieren in de kercke". komt eene variante voor met liet refrein aan liet slot der zangwijs.
— Nog komen 17do-eeuwsehe lezingen voor: twee, bij I>r. J. P. N. Land, Luitb. run Thysins, nr. 150; één, in het Briisselsch beiaardboek beschreven door Ehm. vandeii Straeten, Lii witsirjue anx Piii/s-Ilas, V (1880), bl. 19. vlg.; drie, in Den boeck van den voorslagh. Gentsch beiaardboek, berustend op het stedelijk archief, bl. 62, 91, 101.
— Het „Iiegister der klokkendeinien van den Alkmaarsehen waagtoren", beschreven door Dr. H. Uoooe, Tijdsclir. roor X-X. miysch., V (1897>, bl. 275, bevat voor het jaar 1688 eene bewerking: „Eon kindeken is ons geboren".
Henry Davy, Monatshefte filr Miisikgeseh., XXXIV* (1902), bl. 95—6, vermeldt ,im britisch Museum in London, ein Virginal resp. Orgolbuch in 4°, 1628 geschrieben und zwar in den Niederlanden", bevattende twee bewerkingen van: „Een kindeken ist uns geborendoor Jan (sic) liull, Dr., beide van April 1628.
De melodie wordt door de gebroeders Albekdinok Tiiijm, t. a. p., voor de vier eersto regelen weergegeven in rf-mol, naar Theodotus gelezen, met c-sleutel in plaats van (/-sleutel; het overige der zangwijs, waaraan het slot volgens Stalpaert is gevoegd, wordt in rf-dnr gebracht.
Hofkmann v. F., Geschiclite dis dentsehen Kirchenlieiles, 3,lc uitg. 1861. nr. 312, bl. 506, vermeldt naar „Kölner GB. 1619* en ,Corner GB. 1625', eene Duitsche lezint?: „Ein kindelein ist uns geboren // in Bethlehem".



526. Ons naket eenen soeten tijt.
1. Ons naket eenen soeten tijt.
wi moghen al wel sijn verblijt met herten ende met sinnen;
ons is gheboren. des seker sijt. so soeten ionghelinghe.
■j. Ons is gheboren so cleynen kint, van eender maglict een ionghelinck. een sone is ons ghegeven;
dut is oiik allen een salich dinc,
in hem is deeuwich leven.
3. So schier als bi gheboren was.
wert bi gheleyt, also ie las.
in eender couder cribben;
want daer gheen ander wieghe en was
daer hi in mochte ligghen.
4. Op luttel hoey wert hi ghelevt.
Tosephs conssen, sijn eerste cleet,
daer wert hi in ghewonden:
novt en was meerder oetmoodicheyt in deser werolt vonden.



5. Die beesten vielen op haer knyen, waer was dat wonder meer gliesien? si bekenden baren lieore;
dat en sacli men noeyt gheschien.
liet is ons een grote leere.
0. Het wert den herderen gheopenbaert, al vanden enghel al metter vaert, die hem die bootscap brochte;
si liepen al te Hethleem waert.
daer si dat kindeken sochten.
7. Si vonden alle die waerheyt,
als hem die enghel hadde gheseyt, vanden kinde endo vander moeder; het is ons een grote waerdichevt, dat hi is onse broeder.
8. Die herderen liepen alteliant,
si maecten mecre al om int lant dat Iliesus was gheboren;
waer ons dat kindeken niet ghesant, wi waren al verloren.
!). Daer na opten achsten dach,
als ons sinte Lucas doet ghewach, so wert dat kint besneden;
sijn suver bloet men storten sach in sine ionghe leden.
10. lhesus wert dat kindeken ioiu gheheten op die selve stont:
des wi ons allen verbliden
en draghen in onser sielen gront hem eewelic tot allen tijden.
11. Drie coningen (pianien also verre wt haren lande, bi eender sterre, tot Hethleem in die stede;
si offerden wieroock, gout ende myrre tot sijnder waerdichede.
12. Doen Herodes dat vernam,
wert hi toornirh ende gram in alle sinen sinnen;
hi dacht, hoe hi dat ionghe lam al totter iloot mocht bringhen.



13. Herodes gheboot den ridderen sijn te doden al die kinderkijn
die inden lande waren;
sijn hert dat was in groote pijn,
hi en woude niemant sparen.
14. Ioseph doen met haesten groot nietten kinde ende sijnder moeder vloot als hem die enghel seide:
„vliet in Egipten, om den noot.
al door die langhe hevde."
15. Nu bidden wi dat kindeken cleyn ende Marien, die suver maghet reyn,
dat si ons willen beschermen
ende bi hem ons brenghen al ghemeyn,
ende onser altijt ontfermen.
1,1. sic, Een dev.-, tekst: Ons naket een. — 2, 3. t.: een suite in ons. 3 4. geen and'. — 3, 5. t.: mocht. — 8, 2. meere = mare, tijding. - 11, 4. end, b'ijgev. naar ft» dev. - 12, 1-5. Vgl. hiervoren nr. 525, bl. 2020, str. 2 en de varianten. — 14, 1. sic, ft» dev.; tekst: Joseph die. — 14. 2. sijnder moed . 15, 1. sic, Een dev.; tekst: ui tkindeken.
Tekst. Dit is een suverlije boecxkeit, Antw. 1508, bl. 33 v°, „op die wisi : lek weet noch eenen acker breyt", hierboven weergegeven; — Een dev. en prof. boeexken, Antw. 1539, nr. 98, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 125, aant. bl. 332, zelfde tekst met enkele varianten; - Het hofken der geest, liedekens. Loven lo7<, bl.
Melodie. Een dev, t. a. p.; zie het wereldlijke lied: .Tc weet noch enen acker breit", I, nr. 37, bl. 207, hiervoren.



527. Het quamen drie coninghen gheneden.
1. Het quamen drie coninghen ghereden, wel verre wt Orienten lant.
tot üethleëm der steden;
liaers ghclije men noyt en vant.
2. Te Ierusalem, so wij horen,
aldaer so wouden si sijn;
si vraechden: ,waer is hi gheltoren der loden coninc fijn?
3. „Wij comen hem aenbeden, wij hebben sijn sterre ghesien;
liet is seer corts glieleden,
het moet wonder bedien."
4. Als Herodes dat verhoorde,
wel seere ontsach hi hem;
van binnen hi hem verstoorde,
ende alle Hierusnleni.
"i. Hi beval hen te gano:
hi sprack: ,gaet. soect dat kint, iek wilt oock beden ane,
roemt segt mi als ghijt vint."



6. Als si buten lorusaleni quamen,
op dyen solven tijt
liaer sterre si weder vernamen,
dies waren sij seer verblijt.
7. Die sterre was hen voer gaende tot daer dat kindeken was,
ende daer bleef si staende:
sij buychden neder int gras.
8. Een huysken sonder doren,
dat vonden sij daer bi,
ende dat kindeken gbeboren van Maria, die maghet vrv.
9. Sij vielen opter eerden
voer tkindeken . xiij. dagen out;
sij offerden hem met weerden wierooc, myrre en gout.
10. Snachs, als si slapen wouden,
heeft hen Gods engel gheopenbaert
eenen anderen wech, dat sy treeken souden tot haren lande wacrt.
11. Nu loven wij alteenen dat kindeken weerdelijck,
dat hi ons wil verleenen hier nae sijn eewich rijck.
4, 1 3. vgl. hiervoren, bl. 2029, str. 2, v. 1 — 4.
Tekst. Ken dcv. en prof. boeaken, Antw. 1Ö39, nr. 43. uitg. D. 1'. Suiecklekk, bl. 64, aant. bl. 325, „op die selve wise* als het lied nr. 40 aldaar: .Och sterven niijnder natueren", dat tot stemaanduiding voert: ,I)it is die wise van den timmerman. Het gaet ooc op Trueren alle die willen I oft op Sij ghingen alle drie berxoets . hierboven weergegeven; — Dit is een schoon sitycerlijck boeexken (geest, goedk Antw. 1570), Amst. Com. Claesz., z. j., bl. 42 v"; - Het hof ken der </heest. Herteken*. Loven 1577, bl. 32, herdrukt door W. Moll, Johannes Brugman, 1854. II, bl. 156; — VeeUlerhande Schrift. Injsenen, Antw. geest, goedk. 1587, sign. B 2 r". en nogmaals H 3 r".
W. Moll, t. a. p., toekent aan: .Onder do kerkfeesten van den tweeden rang genoot, in ons vaderland gelijk elders, de drie koningen-dag eene hooge onderscheiding.



Voerde men op kersdag en andere hoogtijden in het koor der kerken zekere dramatische voorstellingen uit, waarin priesters en scholieren voor Maria en Jozet, de Apostelen, enz. optraden, opdat zij door actie en woord beide der gemeente de heilige stof van het feest verkondigden, iets dergelijks deed men in het midden deivijftiende eeuw, en misschien reeds vroeger, ook op drie-koningen dag. In groote kerkgebouwen liet men de drie Koningen te paard opkomen, door verschillende ingangen. Zij ontmoetten elkander, terwijl eenigen, als engelen met vleugelen uitgedost, van het orgel liet „Gloria* zongen, en weder anderen, als herders gekleed, beneden in het middelschip op schalmeijen bliezen, om nu met het oog op eene groote ster, die zich langs het gewelf bewoog, naar het koor te rijden, waar zij hunne offerhanden bragten aan een voor Maria spelend priester of klerk, die een kind hield. Daar men het aldus luisterrijk vierde, konden natuurlijk ook voor dit feest de liedekens niet ontbreken." Zie mede J. ter Gouw, De volksvermaken, 1871, bl. 104 vlg. — 1'rioens van Duyse, De Itederijkkamers in Nederland, Gent, 11(1902), bl. 159 —100. toont aan hoe in het begin der XVAe eeuw, en nog lang daarna, de medewerking der Kamers een noodzakelijk deel bleef van de processiën, die zich aanvankelijk in de kork. en weldra daar buiten, onder den naam van ommegang, lieten zien, en hoe do Jennettehloein van Lier bij zulke gelegenheid de drie Koningen — misschien een •dom spel — vertoonde. Dergelijk processiespel wordt nog jaarlijks op do straat vertoond te Veurne (West-Vlaanderen). In den Veurnschen ommegang worden, door geene rederijkers, maar door penitenten, het leven en de dood Onzes Heeren verbeeld. Hier geldt het stellig geen „stom spel", want ongeveer twee duizend Alexandrijnen worden door de verschillende personages opgedreund. De samenspraak tusschen de drie Koningen, den Engel, die hen voorafgaat, Maria en Joseph, bedraagt voor haar aandeel 224 heldenverzen. — Over dezen ommegang, zie nog Pu. van Duyse. t. a. p., I (1900), bl. 201 en 214, alsmede de: Beschrijving der vermaarde processie, enz., Veurne, J. vanden Kerchove, z. j. Ook te Kutten (Limburg) heeft nog jaarlijkeen ommegang met spel plaats, ter eere van den H. Evermaar. Zie hierna het lied : „lek l>en een arme pelgrim hier.'
Melodie. Een dev. en pr. b., t. a. p.: „wise van den timmerman", wijs die door de andere voornoemde liederboeken insgelijks wordt aangeduid; zie hiérvoren 1, nr. 40, bl. 217. — Voor de beide andere aangeduide wijzen, zie hierna de liederen : „Trueren alle die willen", en „Wij willen ons gaen verheffen".



528. Het quarnen drij coninghen wt verre landen.
A.
EERSTE MELODIE.



1. Het quanten drij coninghen wt verre landen.
— nu wieghen, nu wieghen wij, —
om Godo te doen een offerande;
des waren pij vro.
Allo mijnen troost, mijn toeverlaet is Maria soon.
2. Sij quamen van Ooste, sij quarnen van verre,
— nu wieghen, nu wieghen wij, —
al bijt verlichten van eender sterre ;
des waren sij vro.
Alle mijnen troost, enz.
3. Maer doen sij binnen Jerusalem quamen,
— nu wieghen, nu wieghen wij, —
die claerheyt der sterre sij niet en vernamen; des waren sij droef.
Alle mijnen troost, enz.
4. Doen sij over tafel waren geseten,
— nu wieghen, nu wieghen wij, —
doen (juam daer Gods enghel al in secreten; des waren sij vro.
Allo mijnen troost, enz.
5. „Ghij heeren, ghij en moghet niet langer beyden,
— nu wieghen, nu wieghen wij, —
Herodes die doet sijn paert bereyden;"
des waren sij droef.
Alle mijnen troost, enz.
6. „Wel op, ghij heeren, en laet staen u eten,
— nu wieghen, nu wieghen wij, —
Herodes is op sijn paert geseten;"
des waren sij droef.
Alle mijnen troost, enz.
7. Doen sy buyten Jerusalem quamen,
— nu wieghen, nu wieghen wij, —
die claerheyt der sterren sij weder vernamen:
blij waren sij doen.
Allo mijnen troost, enz.
8. Sy volchden dio sterro in corter stonden,
— nu wieghen, nu wieghen wij, —
tot Bethleem daer sij dat kindekijn vonden;
blij waren sij doen.
Alle mijnen troost, enz.



ft. Den ecnen ginck voor den anderen staen.
— nu wieghen, nu wieghen wij, —
om dat hij ierst ten offer sou gaen;
des waren sij vro.
Alle mijnen troost, enz.
10. Sij vielen daer (samen al op der aerden.
— nu wieghen, nu wieghen wij, —
sij loofden den coninek van grooter waerden ;
des waren sij vro.
Alle mijnen troost, enz.
11. Sij offerden daer myrre, wieroock ende gout,
— nu wieghen, nu wieghen wij, —
sij loofden dat kindekijn menichfout;
des waren sij vro.
Alle mijnen troost, enz.
1, 2. De melodie ciseht driedubbele herhaling van het woord wieghen, zooals het overigens in andere lezingen wordt aangeduid. 10, 3. t.: tceerden.
Tekst. A. Het hofhen der geestelgcker liedekeiis, Loven 1577, bl. 28, zonder wijsaanduiding, hierboven weergegeven. — Verder vindt men den tekst: Htt klein prieel der geest, mei., Luyck, z. j. (na 1620), bl. 27; — 1'arnasstis dat is den blijen-berr/h, Antw. 1023, den tweeden druk, lil. 152, „op de wijee als't begbint; — Den blijden-uegh tot Hetldeem, Antw. 1615, bl. 21, „op do wijse: alsoo't beghint", hierboven weergegeven; — Den gheesltlgcken sjteel'U-aghen, Antw. 1671, bl. 19, „op de wijse: alsoo't beghint" ; — .1. A. en I,. J. Alberdingk Tiiijm, O. en n. Kerstliederen. 1852, bl. 158, gemoderniseerde lezing naar Het klein prieel voormeld ; 1H: Coi ssemakiji;. ('hanis pop. des Flamands de Franee, 1856, nr. 29, bl. 84, met weglating van str. 4 en het refrein: „Alle mijnen troost", enz., nagenoeg met dezelfde spelling, die van des uitgevers gewone spelling afwijkt; wat ons doet veronderstellen dat dit, naar d. C., te zijner tijd nog gezongen lied, door hem niet uit den volksmond werd opgeteekend; immers do teksten van meer andere liederen werden door hein naar gedrukte of geschreven bronnen weergegeven; — Hoffmann v. F., Xiederl. Vollsldr.. nr. 192, bl. 334, naar d. C.; — Dr. J. G. li. Acqvoy, Kerstliederen en leisen. Verslagen en niededeelingen der K. Akad. van AVetensch., Afd. Letterk., 8d0 reeks, dl. IV, Amst. 1887, bl. 379, de eerste drio strophen naar Het hofken der geestelgcker liedekens, Loven 1577, met verzending naar den volledigen tekst uitgegeven naar dezelfde bron door Mou., in het Maandschrift roor den beschaafden stand, Amst. 1855, bl. 435. — Het lied wordt door Dr. Acquoy gerangschikt, zooals reeds door H. v. F., t. n. p„ werd gedaan, onder de leisen oorspronkelijk bij het wiegen van liet kindeken gebruikt. Dr. Acquoy merkt nog op, dat deze lei» een der weinige is,



die hem den indruk geven, dat haar refrein niet door allen gezongen, maar door allen gesproken werd, en voegt daarbij, dat hij althans de woorden: „Alle mijnen troost, mijn toeverlaet is Maria soon", niet anders weet te verklaren. Het schijnt ons niet toe dat do comma, die, in den tekst van Den gheesteli/cken ttpeel-waghen, het woord .Maria volgt, den zin veel duidelijker maakt; of staat dit: „Maria soon" hier niet voor: ,Maria soet", zooals in tokst B hierna? Wat er ook van zij, te oordeelen naaide melodie I, werd dit refrein wél gezongen; — W. P. H. Jassen, Tijdschr. voor .Y-.Y. mzgsch., IV (1894), hl. 15!», 5 str., naar een Hs. gevoegd bij een zangboek van 1600, ter boekerij van het Amsterdamsehe Begijnhof.
De wijsaanduiding: „Daer quamen dry coninghen uyt Orienten", te vinden bij H. 6. Bolognino, Dra gheestehjcken letuirercker, Antw. 1645, bl. 63, voor het lied waarvan de eerste stropho volgt, slaat op de melodie van het bovenstaande lied :
Siet allen, ons tranen nu zijn verdwenen;
dus singhen, dus singhen, dus singhen wy nu,
de son is op de aerde verschenen;
dus zyn wy nu bly.
Alle desen troost en alle dat goedt ons een kinneken doet.
Melodie. I. H. Pu. Iekkyn, Gheesldycken wueckenden staf der Iodsche Schoep-herders, Brugghe, 1651, nr. 19, bl. 82 vlg., voor het lied: „op de wijse: Het quamen dry koninghen enz.", waarvan de eerste strophe volgt:



2015
Jansen, t. a. p., deelt de oorspronkelijke lezing mede van eene variante derzelfde zan"wijs, die wij hier in moderne notatie overbrengen:
Daer kwamen dry koningen met een sterr.
B.



1. Daer kwamen dry koningen met een sterr',
— nu wiegen, nu wiegen, nu wiegen al wy, — uyt vremde landen, het was zoo verr'.
Xu wiegen al wy,
toen waren zy bly.
Al onzen troost en onz' toevloet 't is Maria zoet.
2. Ze kwamen den hoogen berg opgegaen,
— nu wiegen, enz.
Ze zagen de sterre klaer stille staen.
Nu wiegen, enz.
3. „Oeh! sterre, ge moeter zoo stille niet staen,
— nu wiegen, enz.,
we moeten nog t' aven nae Bethleem gaen. Nu wiegen, enz.
4. „Toe Hethleem, binnen die schoone stad,
— nu wiegen, enz.,
waer Maria met heur klein kindje zat." Nu wiegen, enz.
5. De sterre gink vooren, ze volgen ze naer,
— nu wiegen, enz.,
toe dat ze by koning Herodes kwam.
Xu wiegen, enz.
0. Ze gaven een kloptje aen Herodes deur,
— nu wiegen, enz.,
Herodes den koning kwam zelve vcur. Nu wiegen, enz.
7. Herodes die sprak met een valschen hert:
— nu wiegen, enz.,
„hoe komt den jongsten van de dry zoo zwartV" Nu wieghen, enz.
8. — „Al zyn ik zwart, 'k zyn wel bekend,
— nu wiegen, enz.,
ik zyn den koning van het Morialand.* Nu wiegen, enz.
9. — ,Zyt gy den koning van het Morialand?
— nu wiegen, enz.,
gy hebter de zonne en de maene verblend." Nu wiegen, enz.



10. ,Heb ik de zonne en de maene verblend?
— nu wiegen, enz.,
liet is een teeken dat God ons zend."
Nu wiegen, enz.
1, 7. Maria, stemt overeen met de nog heden gevolgde Vlaamsche uitspraak. — 2, 3. t.: ze ringen-, door d. C. vertaald: „lis virent letoile", enz. — 3, 1 — 3. Vgl. hiervoren I, bl. 137, het fragment medegedeeld door J. W. Wolf. — 4, 1. Toe = Te, tot. — 9, 3 en 10, 3. t.: verblind; verblend in 't Wvl. rijmt met zend.
Tekst. B. De Cocssemaker, t. a. p., nr. 30, bl. 88.
Melodie. De Coussemaker, t. a. p.; — D. Ca knel, 't Kribbetje ou Ie mijslire de la nalicilé du Christ chez les Flamands de France. .Pastorale dramatique*. — Amiales du Comité tlamand de France, I (1853), Dunkerque 1854, bl. 132, voor het lied: „Verslaet u niet Maget, en weest niet bedroeft".
„De oude kerstspelen," zegt Dr. J. G. R. Acquov, Kerstliederen en leisen (Verslagen der K. Akademie van Wetenseh., Afd. Letterk., 3de reeks, dl. IV, bl. 377), „zijn daar, om ons te overtuigen, dat er soms in de kerken dramatische voorstellingen van de geboortegeschiedenis werden gegeven. Waar dit niet geschiedde, had men toch achter het altaar of op het altaar of in het koor eene kribbe niet het kindeke er in." — Het zooeven genoemde Duinkerkscho „Kribbetje" is als een naklank van de oude mysteriespelen, waarvan do Veurnsche processie en do ommegang to Rutten, nog overblijfsels zijn. Zie hiervoren III, nr. 485, bl. 1882: „Een alro lielfelicken een", en nr. 527, bl. 2038: „Het quamen drie coninghen ghereden". „Over de „Weinachtslieder beim Kindelwiegen", zie Hofemann v. F., Geschichte des deutschen Kirchenliedes, 3de uitg. 1861, bl. 416, en Erk tt. Hühme, Deutscher Liederhort, III. nrs. 1935—48, bl. 642 vlg.
Een lied met een refrein van denzelfden aard doet zich voor in Het klein prieel der geest, mei., I.uyck, z. j. (na 1620), bl. 13, zonder wijsaanduiding:
1. Joseph ghinck van Nazareth nae Hethleem,
en Maria syn vriendinneken ginck met hem.
Nu wiegen wy, nu wiegen wy
dat allerliefste kindeken,
dat daer in dat kribbeken by die beestkens leyt;
het leit daer by den os, en by het eesclken.
2. Joseph heeft bewaert dat soete maeehdeken,
tot dat sy hadde gebaert dat soete kindeken.
Nu wiegen wy, enz.
3. Een sterre schoen wt s' hemels troen quam daer gedaelt,
daer Maria met hacr(e) kindeken was bevaen.
Nu wiegen wy, enz.



Dezelfde aanvangsstrophe, met vier andere stroplien, „op de wijse als 't begint", zijn te vinden in: Paniasaus dat is den blijen-bergh, Antw. 1023, den tweeden druk, bl. 140.
Wij komen getreden met onze starre.
C.
1. Wij komen getreden met onze starre,
lauwerier de cransio,
wij zoeken heer Jesus, wij hadden hem gaarne.
Lauwerier de knier zijn Kareis konings kinderen.
pater bonne Franselijn,
Jeremie.
2. Wij kwamen al voor Herodes zijn deur,
Herodes den koning kwam zelver veur.
3. Herodes die sprak met valscher hart:
„hoe ziet er de jongste van drie zoo zwart?"
4. Al is hij wat zwart, hij is wel bekend,
hij is de koning uit Oriënt.
5. Wij kwamen den hoogen berg op gaan,
daar zag men de star zoo stille staan.
6. „O starre, je moet er zoo stille niet staan,
je moet er met ons na Bethlehem gaan.
7. „Te Betlehem inne de schoone stad,
daar Maria met haar kleine kind zat."
8. Hoe kleinder kind en hoe grooter God,
een zalig nieuw-jaar verleen ons God!
O. Hoffmann v. F., Holland ische VMsldr., 1833, nr. 26, bl. 09, en Xiederl. Volksldr., 1856, nr. 193, bl. 335, naar De Marsdrager, of nieuwe toverlantaren, Amst. 1754, bl. 57; — Willems, Oa/le VI. Idr., nr. 202, bl. 437, naar H. v. F. In enkele regelen stemmen A en A2 overeen met het Duitsche lied: „Gott so wüllen wir loben und ern" ; zie Hoffmann v. F., Geschiehte des dentschen Kirchenliedes, 3de uitg., 1861, nr. 259, bl. 445, en aant. bl. 447, waar nog naar een Deensch en naar een Engelsch lied verzonden wordt; zie medo W. Baumker, Das hatholisrhe deutsche Kirehenlied, 1 (1886), bl. 66, die oen Duitschen druk van 1560 aanhaalt.



T. p. waar door hom op str. 4 van C wordt gewezen, zegt M. Vehkest, Tentoonstelling van Vlaamsche Primitieven, Tongeren 1902, bl. 110: .Hier mag als algemeene opmerking gelden, dat de schilders do .Aanbidding der Wijzen* in eene meer ordentelijke of fatsoenlijke omgeving geplaatst hebben, dan het .Bezoek der Herders". Dit laatste stellen zij in den stal voor; de Aanbidding der Wijzen, integendeel, laten zij gebeuren in een gebouw van rijker architectuur, op het voorplein van een kasteel, weieens op eene openo plaats bij eene hoeve, soms tusschen de puinen \an een adellijk slot. l)e koningen zijn prachtig uitgedost in zijde, fluweel en hermelijn, dragend dikwijls kroon en langen mantel. Somtijds zijn het drie Blanken, doch meestal is er een Moor bij. --- Wat zij Jesusje aanbieden steekt in gouden vaten, doozen of kelken; dikwijls zijn liet juweelen of geldstukken . .
Daer kwaemen dry koningen met een sterr'.
D.
t r~-T: - ]
1 • y p—[i I v —-—✓—7=9=*
Daer kwae-inen dry ko • nin ■ gen met een sterr , daer kwae-men dry
Érrrrn? rmr g
ko - nin • gen met een sterr', uyt vrem-de lan-den al zoo verr, uyt
vrem-de lan-den al zoo verr'.
1. Daer kwaemen dry koningen met een sterr',
uvt vremde landen al zoo verr'.
2. Zy kwaemen den hoogen berg opgegaen,
zy zaegen de sterre voor hun gaen.
;3. Zy gingen met hunnen grooten trein tot aen de stede Jerusalem.
4. De sterre verdwynde, men zag ze niet meer:
't is een teeken van God den Heer.
5. Zy zonden hunn' boden al in de stad,
tot den koning Herodes al zoo ras.
6. Zoo haest als Herodes de boden zag,
hy was verlegen, bedroevige dag.



7. Herodes heeft zynen raed vergaert,
en de magten zyn binnen gegaen.
8. Zy spraeken hem, vol van ootmoed:
, lieer koning Herodes, wees van ons gogroet.
O. „Wy zyn zoekende den grooten vorst;
hemel en aerde heeft hem veel moeyte gekost.
10. „Gebooren is liy onder uw gebied:
wy hebben het teeken des hemels gezien.
11. „Onze kamer was door engels verligt;
daer boven wy hoorden een bly gedigt.
12. „Zy zongen t' saemen in koor: gloria in excelsis Doo, wy hooren nae.
13. „Zy hebben gezongen geheel den nagt,
tot dat de zonno gerezen was.
14. „Wy hebben daerop onzen raed vergaert, en de oude bybels al vooren gehaelt,
15. „Waer dat er daer in beschreven stond,
dat er was gebooren d' arke van 't verbond,
1G. „En dat al onder uw gebied;
wy hebben wéér 't teeken des hemels gezien.
17. „Een sterre tusschen hemel en aerd bragt ons tot uwe poorten onbevaerd.
18. „Als wy uwe stad hebben gezien,
de sterre kwaeni van ons weg te vlyen.
10. „Wy zyn daerom in duyzend gepeys,
dat hy is gebooren in uw paleys."
20. Herodes heeft zynen raed vergaert,
en de oude bvbels zyn vooren gehaeld,
21. Waer dat er daer in beschreven stond.
dat er was gebooren d' arke van 't verbond.



22. Kn dat zonder grooten trein
in de kleine stede van Betldeëm.
23. Zy hebben vol eer en met ootmoed den koning Herodes vriendelijk gegroet.
24. Zy gingen met hunnen grooten trein tot de kleine stede van Bethleëm.
25. De sterre stoeg stille en z'en roerde niet meer;
het was een teeken van God den Heer;
26. Tot betldeëm binnen de sehoone stad,
waer Maria met haer kindtje zat.
27. Zy hebben vol eer en met ootmoed het kindtje Jesus vriendelyk gegroet.
28. Zy leyden kroonen en scepter neer,
en zy knielden voor hun koning teér.
2!'. Goud en wierook en myrrhe voortaen de dry koningen hebben gedaen.
30. Als zy de offerande hebben gedaen door een anderen weg zvn ze gegaen.
1 2. t.: alle zoo rerr'. — 7, 1. de wipten, wellicht vervormd uit liet Fr. : Uk matjes.
Tekst en melodie. D. De Coissemakek, Chanls populaire* ths Flamunds de trance, 1856, nr. 28, bl. 79. Deze melodie wordt door d. C. als oud aangezien: ,La mélodie de cette chanson est ancienne: sa tournure 1'indique suttisamment . . .*
Wij komen hier heen met onze sterre.
E.
1. Wij komen hier heen inet onze sterre,
wij zoeken heer Jesus, wij hadden zoo gerre.
2. Wij kwamen al voor Herodes zijn deur.
Herodes de koning kwam zelve veur.
3. Herodes de koning sprak met een valscli hart:
„hoe ziet er de jongste van de drieën zoo zwart?"



4. Al is liij wat zwart, Ilij is wel bekend,
liet is er de jongste uit Oriënt.
5. Het is er de jongste uit vreemden landen,
daar alle die sterren zoo stil staan branden.
•3. „Wel sterre sta stil en verroer je niet meer.
het is er een teeken van God den heer.
7. «Wel sterre je moet er zoo stille niet staan.
gij moet er met ons naar Bethlehem gaan,
8. „Naar Bethlehem die schoone stad,
daar Maria met haar klein kindeke zat."
II. Hoe kleinder kind, hoe grooter God,
daar alle de Joden meè hebben gespot.
10. Wij hebben gezongen al voor dit huis,
geef ons er de penning al met een goed kruis!
11. Al is het geen kruis, laat het wezen een munt,
geeft gij er de penning die gij er ons gunt!
in, 2. kruis, zooals H. v. F. doet opmerken de voorzijde van een muntstuk, vroeger meestal een kruis dragend.
Tekst. E. Hoffmann v. F., Xiederl. Volksl'lr., nr. 194, bl. 330, zie C, en vgl. 11. v. F., Geselt, des deutschen Kirclienliedes, 1801, nr. 258, bl. 444: „Süm got so wellen wir loben und ern", een lied uit het „Kloster-Xeuburger Hs.". Dit 10dc-eeuwsche Hs., zegt 11. v. 1'., kan, volgens Mone, enkele liederen uit de XVi<! eeuw bevatten.
Hier treden wij, Heere, met onze sterre.
P.
1. Hier treden wij, Heere, met onze sterre,
wij zoeken Heer Jesus, wij hadden hem gerre.
2. Wij klopten al aan Horodes zijn deur,
Herodes, de koning, kwam zeivers veur.
3. Hij sprak er al met een valscher hart:
„hoe ziet er de jongste van drieën zoo zwart?"
4. Al is hij zoo zwart, hij is wel bekend,
het is er de koning van Oriënt.



5. Wij kwamen die liooge berge opgaan,
ilaar zag men de sterre stille staan.
6. „O sterre, gij moet er zoo stille niet staan,
gij moet er met ons naar Bethlehem gaan,
7. „Te Bethlehem in die schoone stad,
daar Maria met liaar kindeken zat."
8. Zoo kleiner kind en zoo grooter God,
daar al do Joden meè hebben gespot.
Tekst. F. J. TEit Gouw, De volksvermaken, bl. 179, samengesteld uit velschillende teksten door t. G. voor de beste gehouden. Deze schrijver ziet den laatsten regel: „Daar al de Joden meè hebben gespot", als de oudste lezing aan. Elders, zegt t. G, luidt het; „Die hemel en aarde geschapen had" (vgl. nochtans I, 6 en J, 4) of „Een zalig nieuwjaar verleene ons God"; doch dit zijn, „blijkens het rijm. lateiopgezette lappen, getuigende van christelijke verdraagzaamheid, die den Joden geen aanstoot wilde geven". Zie t. a. p., bl. 181, een „Starre gesangh" op do wijs van het onmiddellijk voorgaande lied: „Hier treden wi", enz., „Steekt vrunden, het heult ter deuren oet* in „een bovenlandsch dialekt gesteld", gedrukt omstreeks 10)0 ot 1060, te Amsterdam bij Dirck Cornelisz. Houthaeck, en berustend in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage.
Drie koningen met een sterre.
G.
1. Drie koningen met een sterre,
die kwamen gerezen al van zoo verre.
2. En ze kwamen zoo verre gegaan,
tot dat de sterre bleef stille staan.
3. „O sterre, gij moogt er zoo stille niet staan,
gij moet met ons naar Bethlehem gaan,
4. „Naar Bethlehem die schoone stad,
waar Maria met haar kleen kindeke zat."
5. Het kindeke schreeuwde van den dorst,
Maria legde 't aan haar borst.
li. En zij gaven het kindeken eenen zoon van wierook en mirre en ander tijn goed.



7. En zij riepen allen gelijk: .offeranden!
laat wierook branden!"
En zij riepen allen gelijk:
,vivat onzen koning rijk!"
1,1 2. In de Oost-Vlaamsche lezing, hierna vermeld: sier, rijmend op ver.— 6, 1. zoen = offerande.
Tekst. G. Uit West-Vlaanderen, medegedeeld door Th. Sevens in liet Vlaamsehe roti:, Gent, nr. van 25 Febr. 1872, waarin mede voorkomt nagenoeg dezelfde lezing uit Gent (Oost-Ylaanderen), herdrukt naar eeno mededeeling van .1. van Hooriie in den Volks-almamk run liet Wfflems-Fonds, Gent 18il, bl. 54.
Er kwamen drie koningen met eene ster.
H.
1. Kr kwamen drie koningen met eene ster,
zij kwamen van bij en zij kwamen van ver.
2. /ij kwamen den lioogen berg opgegaan, zij vonden de sterre daar stille staan.
.Wel, sterre. gij moet er zoo stille niet staan, gij moet er met ons naar lletlileëm gaan,



4. „Naar Bethleëm binnen die schoone stad,
waar Maria inet haar klein kindetje zat."
5. Zij gaven dat kindetje eenen zoen
van wierook en mirre en roode fijn goud.
Tekst en melodie. H. Lootens et Feys, Chanls pop. flamamh, 1879, nr. 19, bl. 81. De aangeduide variante wordt door L. en F. aangegeven als een ouder slot.
Wij komen van 't Oost.
I.
1. Wij komen van 't Oost, en wij komen van ver: wij zijn de drij koningen met de ster.
2. „Gij, sterre, gij moogt er zoo stille niet staan; gij moet er met ons naar Bethlehem gaan,
3. „Naar Bethlehem, de schoone stad
waar Maria met haar klein kindeken zat."
4. Hoe kleinder kindeken, hoe meerder eer: 't is uit liefde voor Jezus, Onzen Heer.
5. Zij offeren daar zoo menigvoud
aan het kindeken mirre, wierook en goud.
G. Dat kindeken heeft er zoo lange geleefd.
dat 't hemel en aarde geschapen heeft.
7. Hemel en aarde en altegaar.
Ik wensch u een zaligen nieuwejaar.
Tekst en melodie. I. J. Bols, Honderd Oude VI. Idr., 1897. nr. 25. bl. 39, „gezongen te Westerloo". — De melodie met de is eene meer moderne opvatting van 1).



Wij komen van Oosten.
J.
1. Wij komen van Oosten, wij komen van ver,
— a la berdina kosteljon, —
wij zijn er drij koningen met een ster.
— a la berdina kosteljon,
van clier ami, tot in do knie, —
wij zijn drij koningskinderen,
sa pater trok naar Venderloo,
van cher ami.
2. „Gij, sterre, gij moet er zoo stille niet staan, enz.
gij moet er met ons naar Bethlehem gaan, enz.
.'5. ,Te Bethlehem in die schoone stad, enz.
waar Maria met haar klein Kindeken zat," enz.
4. En het Kindeken dat heeft er zoo lang geleefd, enz.
dat 't hemel en aarde geschapen heeft, enz.
5. Hemel en aarde cn dan nog meer, enz.
dat is er een teeken van God den Heer, enz.
0. Wij kwamen voorbij een bakkerij, enz.
wij kochten er een brood en hij (Herodes) stool er wel drij, enz.



7. Is hij der wat zwart, hij is er wel bekend, enz.
hij is de koning van Oriënt, enz.
8. Herodes hij draagt er een rosse kalot, enz.
daar loopen do luizen met holleblokken op, enz.
9. Wij hebben gezongen al voor dit huis, enz.
geeft ons eenen penning met een wit kruis, enz.
10. Al is het geen kruis, dan is het een munt, enz.
geeft ons eenen penning dien gij er ons gunt, enz.
1, 2. ïusschenrefrein voor: „a la berline postillon". Berline = Berlijner wagen, die opengeslagen kan worden, in de laatste helft der XVlIde eeuw uitgevonden door Philip de Chiese, die er van Berlijn mee naar Parijs reed (Van Dalk, lf'db.).
Tekst en melodie. J. J. Bols, t. a. p., nr. 29, bl. 45, het eerste van de twee liederen uit het ,Groot spel van de Drij Koningen', een „boerentooneelstuk", zooals de verzamelaar het noemt, dat hij meer dan eens zag uitvoeren op zijn geboortedorp Werchter (Brabant). De personages die er in optreden zijn: .Herodes, Maximus en Minimus, Jonas, de Drij Koningen, Granpé, Adjudant, De Vliegende Wind, Een met do ster, voorts is er nog een muzikant met trekorgel (accordeon). — De „Vliegende Wind* is eene herinnering aan de „Sinnekens" onzer oude rederijkersspelen; terwijl het gansche „Spel", welke gekke dingen er ook, volgens het gevoelen van den uitgever zelf, in voorkomen, evenals de „kribbetjes* (zie bl. 2047 hiervoren) een verre naklank is van de middeleeuwsche mysteriën.
't Was op eenen dertienavond. K.



1. 't Was op eenen dertienavond zeer wel,
daar kwamen drie koningen niet eene ster.
2. Zij kwamen den hoogen berg afgegaan,
en vonden er een sterre stille staan.
3. „Wel sterre, gij moet daar zoo stille niet staan,
gij moet er met ons naar Bethlehem gaan,
4. ,Naar Bethlehem. die schoone stad,
waar Maria met heur kindeken zat.'
.">. Hoe minder kindeken, hoe meerder eer:
dat is een teeken van God onzen Heer.
0. Zij passeerden al voor een bakkerij,
zij kochten een brood en zij stolen er drij.
7. Zij passeerden al voor een herbergier,
zij vroegen een pint en zij kregen er vier.
8. Zij belden al aan Herodes zijn deur,
de koning Herodes kwam zelve veur.
9. , Wel, koning Herodes, wij zijn er zoo heesch,
geef ons eenen penning en een stuk vleesch."
10. Zij gaven dat kindeken eenen zoen,
van wierook en mirre en rood fijn goed.
10, 2. joetl, lees: goud.
Tekst en melodie. K. A. Pauwels, in Volkskunde, XI (1898—99), bl. 124, aangeteekend te Deinze (Oost-Vlaanderen).
Driekoningen noemde men ook Dertiendach, omdat, zooals J. ter Gouw, t. a. p., bl. 174, zegt, dit feest gevierd werd op den ouden .Dertiendach", den dertiendon of laatsten dag van :t Germaansche Joelfeest. Veel natuurlijker schijnt het en in beter overeenstemming met de mcening van J. ter Gouw zelf, die in het Driekoningenfeest niets Germaansch wil zien, Dertiendag het feest te noemen van de aankomst der Drie Koningen bij het Christuskind, dertien dagen na Kerstmis. De oude naam bleef in Holland in zwang tot in de XVIII"0 eeuw; in West-VI. en in een deel van Oost-Vl. leeft hij nog krachtig voort (A. de Cock, Volkskunde, XII, 1899 - 190O. bl. 170, aant. 3).
In lltt Brabands naghtegaelken, z. j., nog c. 1840 te Gent bij \ an Paeniel



gedrukt, treft men, bi. 58, een „Liedeken of Dertien-avond zang" aan, ,stemme: „Avec les jeux dans le village", met aanvang:
Midts wy hier t' saemen zijn gezeten,
alle vriendekens onder een,
laet ons den koning niet vergeten eer onzo compagnie zal scheen, enz.
Wat betreft de voorschreven melodie, zie hierna het lied: ,0 Heer, wilt mijn stem verlichten".
Met do volgende strophe en hare zangwijs — deze laatste staat in verband met do onmiddellijk voorgaande melodie en met H — werd ik vóór eenigo jaren bekend gemaakt door wijlen Caesar Snoeek. die deze van een oud man te Konse, Oost-\l., had geleerd:
Het lied, waarvan hierboven verschillende lezingen worden medegedeeld, behoort, zooals door l'ol do Mont, t. a. p., wordt gezegd, tot een onzer meest verspreide Driekoningen- of Sterroliederen. Do lezing 15 werd door de Coussemaker aangeteekend, tekst en melodie, uit den mond cener bejaarde vrouw, die zelve het lied met haren man en andere personen had gezongen rond Kerstdag, Nieuwiaar en Driekoningen. Zangers en zangeressen waren in herders en herderinnen verkleed, en droegen een stok mot eene ster er op. In 't algemeen maakte men hun goed onthaal, daar zulke



van geslacht tot geslacht overgeleverde gezangen graag werden gehoord. Gewoonlijk werd de voordracht beloond met wafels, koeken of eenig geld. Terecht wordt ons lied door Hofdijk, Ons voorgeslacht (2de druk, Leiden 1875, V, bl. 260), in den mond gelegd van de .goede lieden", die „Driekoningen vieren" tijdens den strijd (1550—1600). .Die goede lieden", zegt de schrijver, steunende op Schotel, Gesch.-, letter- en ondheidk. uitspanningen, Utrecht 1840, bl. 166, .gaan nog hun ouden gang, zij vieren onder elkander drie koningen; kleeden er twee in het wit en een — om den Moor — natuurlijk in het zwart: geven ieder een papieren ster met een brandende kaars daarachter, in de hand, en begeleiden dat driemanschap langs de straten tot in de eene of andere herberg, waar zij elkander onthalen op bier met suiker en oliekoeken." J. tun Gouw, De volksvermaken, bl. 177, vlg., die het „sterdragen" in 't breed en in 't lang beschrijft en, zooals de Cousseniaker het met een plaatje verbeeldt, het sebruik zoo oud noemt als de mysteriespelen en vermoedt, dat het de „scolaers", d. i. de scholieren of studenten waren, die, in de middeleeuwen, er de stad meê omgingen, ja ook wel naburige plaatsen bezochten. Ons lied wordt insgelijks door dien schrijver aangezien als van ouds bestaande en als algemeen verspreid. Door hem worden, bl. 181, ook uit Breeroo's .Moortje", III bedr., 4d0 toon. (1625), vier gewestfaliseerde regels aangehaald, die met het eerste en het vierde couplet van F overeenstemmen:
Hier kamen wy Haeren mit onse steeren,
das Kindelyn .lesus willen wy liben ond eeren;
der jungste Kuningh is wolle bekant,
dat isser de Koningh aus Greeckenlandt.
Al de lezingen van ons lied berusten op tweeregelige strophe ; A, 11, C en J hebben daarenboven een refrein, dat men in de twee laatstgenoemde navolgingen terugvindt. Sommigen, zegt ter Gouw, t. a. p., bl. 180, hebben zich heel veel moeite gegeven tot het opsporen van de woorden .Louwerier" (tekst C). Dit ,Louwerier* heeft precies dezelfde beteekenis als het .Tierelier", in Vondel's .Uitvaert van Orfeus", en het .Falderalderiro", in het liedje van den bruggeman bij do Chineesche schimmen (,De brugge die is in 't watre gevallen"; zie II, nr. 310, bl. 1229 hiervoren). — Het refrein van .1 met zijn »a la berdina kosteljon", is louter onzin.
Over de „Sternsiinger oder Sterndreher', zie nog Hoffmakn v. F., Hollündische Volktldr., 1833, bl. 70 vlg., en Erk u Büiihe, t. a. p., Deutseher Liederhort, III, nrs. 1194-1201, bl. 109 vlg.



529. Nu sijt willekome, Jesu lieven Heer.
A.
1. Xu sijt willekome. Jesu lieven Heer,
gij komt van alsoo hoge, van alsoo veer;
nu sijt willekome van den hoghen hemel neer,
hier al in dit aertrijck sijt gij gesien noijt meer.
Kijrieleijs.
2. Christe Kijrieleyson laet ons singhen blij,
daer meed oock onse leijsen beghinnen vrij.
.Tesus is geboren op den heijlighen kersnacht,
van een maget reijne die hoogh moet sijn geacht.
Kijrieleijs.
3. I/herders op den velde hoorden een nieu liedt,
dat Jesus was geboren, sij wisten 't niet:
„gaet aen geender straten en ghij sult hem vinden klaer. ltethlem is de stede daer 't is geschiet voorwaer." Kijrieleijs.
130



4. D'heijlige drie koon'ghen uijt soo verren landt,
sij sochten onsen Heere met offerhandt.
S'offerden oytmoedelijck myrh, wieroock ende goudt teeren van den kinde dat alle dinek behoudt.
Kijrieleijs.
4, 5. t.: teeren van kinde.
Tekst en melodie. A. W. P, H. Jansen, Tijdsehr. dei• Vereeniging voor X.-Ncd. Muziekgesch., III (1891), bl. 250 vlg., naar een Hs. van o. 1 *>00, in zijn bezit, dat, te oordeelen naar het notenschrift, een afschrift van een vroeger Hs. moet zijn.
Dezelfde tekst, mits enkele veranderingen in de spelling, doet zich voor in Theodotus' Parad t/s der geest, en kerrk. lof-sanghen (1621), 1627, bl. 12, zonder wijsaanduiding; het lied zal overigens zijn eigen melodie gehad hebben:
B.



1. Nu sijt willekome, Here Clirist,
want gij onser alder Heerc bist:
nu sijt willekome, lieve Heere,
hier int aertrijcke bedroevet seere.
Kyrieleijs.
2. Nu sijt willekome Christus Heere,
hier int aertrijcke oen kijndeken teere;
nu sijt willekome coninck boven al,
die ons van onse sonden verlossen sal.
Kyrieleijs.
3. Nu sijt willekome coninck Davids soen,
om ons sondaers wille gedaelt wt liemels tliroon;
nu sijt willekome in deser werelt wijt,
gij komt om onse sonden gelieel te maken quijt.
Kyrieleijs.
4. Nu sijt willekome Jesus kijndeken soet,
die de niensheijt heeft ontfangen vans maegdekens bloet.
nu sijt willekome groote machtige Heer.
wilt ons toch nu bevreijen van alle quade leer.
Kyrieleijs.
5. Nu sijt willekome hier int aertse dal.
een kijndeken ontfangen van heylich geest geschal;
nu sijt willekome Mar ie sone soet,
gij sult onse schuit betalen met uwen heijligen bloet.
Kyrieleijs.
1, 4. aertrijcke, valsehe klemtoon. 3, 2. t.: om onse, enz. — 5, 3. Malie, Latijnsche genitief.
Tekst en melodie. B. Naar Jansen, t. a. p., bl. 259, .Een ander leijse". Naar het voorbeeld van HXimkek, Da» iath. deulsrhe Kirehenlied, III (1891), bl. 815, vervangen wij door u, de h op de laatste silbe van het woord .seere", li die in den tekst staat voor bes, daar de '? aan den sleutel moet bijgevoegd worden.
c.
1 Nu zijt wellecome Heere ('hrist,
want ghy onser alder Heere bist:
nu zijt wellecome, lieve Heere.
hier int aertrijcke, ghy zijt so schone.
Kvrielevs.



2. Kyrieleyson, Christeleyson willen wy singen, daer me die schone leyssen beginnen:
Jesus is geboren op die heylige Kersnacht van eene maget reyne, sy blevet en sy wast. Kyrieleys.
8. De herders op die velde songen een nieu liet, dat Jesus was geboren, sy en wistens niet:
„gaet aen geender strate, men salt u seggen claer, tot Bethleëm inder stede daer ist geschiet voorwaer."
Kyrieleys.
4. Die heylige drie koningen wt verre hinden sochten onsen Heere met offerhanden;
die eene offerde myrrhe. die ander wieroock. die derde louter gout, van dat alderpuerste oock.
Kyrieleys.
Tekst. C. Leysen-boeck der Cuthnlijcken. l.ooven 1605, bl. 72: herdrukt door Dr. J. G. R. A<3<J<IOY, Kerstliederen en hitten (Verslagen en mededeelingen der K. Akademie van wetenschappen, Afd. Letterk., 3'le reeks, 1)1. IV, bl. 372), die ,aan deze blijkbaar oudere lezing, ondanks haar bedorven staat', de voorkeur geeft boven de jongere van Theodotus.
Dat het lied oud is, bewijst het refrein „Kyrieleis".
Hofkmaxn v. F., Geselt. des denlschen Kirchenlitdes, 'V0 uitg. 1861, nr. 2, bl. 29, beschouwt het als behoorend tot het einde der XI'1' eeuw, en tracht het tot zijne oorspronkelijke gedaante terug te brengen. — W. B.umkeu, Vierteljahrsschrift, IV 11888), bl. 158, ziet het aan als eene omwerking van een lied uitgegeven door Ciiristian Qiix, Historische Beschreibung der Miinsterkirche nnd der IleiligthumsFahrt zit Aachen, Aachen 1825, bl. 119. Quix gaf het stuk uit aldus, waarschijnlijk naar een oud. echter door hem niet genoemd Hs.:
Xun siet uns willekomen. liero Kerst,
die ihr unser aller hero siet.
Xun siet uns willekomen, lieber hero,
die ihr in den Kirchen schone siet.
Kyrie-leyson.
Xun ist gott geboren unser aller trost,
iler die hölsche phorten mit seinen creutz aufsthoes. Die Mutter hat geheischen Maria,
wi in allen Kerstenbucheren geschriben steht. Kvrie-levson.



In een te Aken berustend Evangeliarium van Keizer Otto III (980 102), werd een fragment van bovenstaamlen tekst met de melodie ontdekt door den „Domchordirigent* Boeckeler, die liet mededeelde aan Bilumker. Deze laatste gaf liet uit in Vierteljahrsschrifl, t. a. p. en in het voornoemde derde deel. bl. 314, van Das katholmhe dentsrhe Kirrhenlied. In B&umkers eerstgenoemde uitgave is de aanvangsnoot r, in plaats van </, op liet woord Ni/', eene drukfout. Ziellier liet fragment, dat echter door Biiumker wordt aangezien als zijnde in het gemelde Evangeliarium door eene latere hand geschreven en als hehoorende tot de XIVde, zoo niet tot de X eeuw:
Nog eene andere lezing komt voor in een Hs. van o. 1394 te Erfurt, maar is tengevolge der meerstemmige bewerking niet ongeschonden gebleven.
In een te Aken berustend Directorium cliori uit het midden der XIV' eeuw, en in een 17d*-eeuwsch Rituale, copie van een vroeger Hs. van de abdij van Thorn aan de Maas. wordt deze leis vermeld als wordende gedurende den Kerstnacht in de kerk gezongen.
liuumker's opsporingen worden ook medegedeeld door Ekk u. Böhme, 1 leiilsrhei Liederhort, UI, nr. 1918, bl. 025.
Kene andere zangwijs, die niet de voorgaande eenige trekken van genieenschap heeft, wordt door Balmker, t. a. p„ I, nr. 302, bl. 600, aldus weergegeven; de oudste door hem aangeduide bron is het Miinehener Gesangb., 1586:



Allengskens wordt deze zangwijs met de bovenstaande melodie nauwer verwant, zoodat ze in Mohr s Psdltevleitt, Regensburg 1891, nr. 162, dezen vorm aanneemt:
Jansen, die deze gedaanteverwisselingen het eerst deed uitschijnen, doet ook zien boe de oude leis in meer andere liederen bij de Duitschers is blijven voortbestaan, „al zijn ook de aangebrachte wijzigingen vele in getal".



530. Wy zyn dry koningen ryk aen magt.
A.
1. Wy zyn dry koningen ryk aen magt,
en wy gaen zoeken dag en nacht
al over berg en over dal,
om te vinden
waer wy van wisten,
regt over berg en over dal,
om te vinden
den God van al.
2. Jaspar, Melchior, Ualtliazar kwamen by dit kindeken daer,
zy knielden niet ootmoed,
offeranden,
wierrook branden,
zy knielden met ootmoed,
voor dit kindeken Josuken zoet.
3. Geheel de stal die was vol vree,
't kindeken en de beestekens meé:
dan roepen zy, dat 't klinkt:
.vivat,
vivat, vivat!"
dan roepen zy, dat 't klinkt:
,vivat, vivat,
onze koning drinkt!"
1, 8, 6. t.: ilael.
Tekst. A. .1. w. Wolf, Wodaixt, 1843, bl. 187, ,Onze koning drinkt", medegedeeld door .laak van de Velde van Dendermonde, met verzending naar J. Deslyons (1615—1700), Discours eccli'siastique eontre U paganisme du Rot/ boit, l'aris 1664, en naar een feuilleton van 11. 1). G.: .Oorsprong van den Koning drinkt", verschenen in de Gazette van «ierit [van 13 April 1842], waar men leest, dat het Driekoningenfeest ingesteld werd ,in navolging der aloude Homeynen, die eenen gastmaels koning kozen, op wiens wil er gedronken werd." — Hofkmann v. F., Xiederl. VMsldr., ar. MO, bl. 332. naar Wolf.



Drie koningen met een ster.
B.
1. Drie koningen met een ster,
kwamen gerezen van zoo ver,
al tusschen borgen en dal,
kwamen zij zoeken, in al hoeken,
al tusschen bergen en dal,
kwamen zij zoeken den God van al.
2. „Sterre, gij moogt er zoo stille niet staen,
gij moet met ons naer Bethleem gaen,
Bethleem. die schoone stad,
waer dat Maria met .Tesus zat.
Bethleem, die schoone stad,
waer dat Maria met Jesus zat."
3. Het kindeken schreeuwt er van den dorst,
Maria legt het aen haer borst,
en zij riepen allen gelijk:
„doet overal den wierook branden!"
en zij riepen allen gelijk:
,vivat ons nieuwe koningrijk!"
2, 1—4. Vgl. hiervoren nr. 528, bl. 2015, B, str. 3, 4 en de verdere varianten. — 3, 1—2. Vgl. hiervoren zelfde nummer, bl. 2053, (i, str. 5.
Tekst. B. Gentsche lezing aangeteekend door 1'rudens van Duyse, o. 1855. Een Limburgseh fragment, medegedeeld door Babok de Reinsbeiio-DCrinusfeld, Calendrier beli/e, Brux. 1860, I, bl. 30, vangt aan als li en herinnert aan A en C, str. 2:
Dry koningen met eene sterre,
kwamen gerezen al van zoo verre.
Zy riepen alle gelyk: Offeranden!
I.aet wierook branden!
Zy riepen alle gelyk vivat! enz.
Dry koningen, groot van macht. O.
m



1. Dry koningen, groot van macht, reyzende by (lag en naclit,
door bergen, en bosch, en dal,
om te zoeken
in de hoeken,
door bergen, en bosch, en dal,
om te zoeken den Heer van al.
2. (iaspard, Melchior, Halthazar, dry koningen al te gaer.
ze gingen al met ootmoed, met offranden.
wierook branden;
ze gingen al met ootmoed, met ofl'randen voor 't kindje zoet.
3. , Zoete kindtje, weet yo wel,
in dees winters koude fel,
wie dat er voor de deure staet?
't Zyn drv koningen.
met belooningen;
wie dat er voor de deure staet?"
— ,Zeg, dat ze maer binnen gaen."
i. — „Komt maer binnen, komt maer in, 't gaet wel naer 't .lesukens zin." 't -lesuke die lacht en grimt.
Ziet dat schaptje 't eet wel paptje;
't Jesuke die lacht en grimt.
't .lesuke is een zoete kind."
5. 't Joseph maekt uw keuksken net, vaegt uw vloerken, maekt uw bed; maekt dat zoete, zoete, zoet;



liooy en strooy,
viv' la rooy,
maekt dat zoete, zoete, zoet,
maekt dat nioov om 't kindtje zoet.
4, 2. lees: Tjesukem; t.: Jewken. — 4, 3, 6 en 7. I.: Tjesuke. — 4, 4. t.: nrliaeptje. W.-Vl. uitspraak: schuptje. — 5, 1. 1.: Tjoxeph. — 5, 5. viv' la rooy, voor „vive le Hoi!"; vgl. hiervoren II, nr. 390, bl. 1440, A1 en de aanmerkingen, bl. 1442—3.
Tekst en melodie. C. De Cocssemaker, Cluints populaires dei Flamamh de Frtmre, 185G, nr. 31, bl. 91, tekst hierboven, uit üuinkerke en Belle: — Hoffmann v. F., Xiedeil. Volklid r., 1856, nr. 191, bl. 333, naar d. 0.
D.
Drie koningen, groot van macht,
reisden te zamen, dag en nacht,
over bergen en over dal,
om te zoeken
in alle hoeken
tot in den armen stal,
waar dat kindje geboren was.
't Kindje was te Bethlehem:
zij zochten tot .lerusalem,
en zij vielen op luinne knieën,
de offerande schoot in brand.
en ze knielden alle gelijk
voor den vorst van 't hemelrijk.
En die ons niet en wilt verstaan,
en mag met onze sterre niet gaan . . .
Zij kwamen al voor Herodes zijn deur,
Herodes, de koning, kwam zelve veur.
Herodes sprak met valscher hert:
, waarvan is de jongste van drijen zoo zwelt ?*
Al is hij zwelt, hij is verre bekent,
het is de jongste koning van Moorenland.
onder de zon en maan verbrand . . .
10. Vgl. hiervoren III, nr. 528, bl. 2046. B, str. 6—7, en de varianten.
Tekst. D. Pol i>e Mont, Voikiknurle, I 1I8881, bl. 13, uit \\ etteren (OostVlaanderen).



Zoete kindetje, weet gij wel. E.
(21
m *:i
, Zoete kindetje, weet gij wel,
dat uw naam is Manuel?
De drie koningen die daar staan, mogen zij wel binnen gaan ?" — „Wel gekomen, en komt maar in, 't gaat hier al naar t kindtjes zin; 't kindetje krijscht en 't kindetje lacht, 't is geboren op Kerstnacht."
Tekst en melodie. E. 1/jotexs et Feys, Clunih populaire» ftamamli), 1879, nr. 7, bl. 12.



2072
Drij koningen rijk en groot van macht. P.
1. Drij koningen rijk en groot van macht, reisden zoo bij dag en nacht:
over bergen en over dal
gingen zij zoeken
in alle hoeken,
over berg on over dal.
naar den grooten God van al.
2. Maria liet eenen zxvaren zucht.
als zij hoorde het gerucht;
zij vreesde voor haar zoete lam,
dat zij met zorgen
hield verborgen;
zij meende dat Herodes gram
om haar klein kindeken kwam.
3. — .Wij hebben gereisd met groot bedwang; wij reisden dertig mijlen lang.
omdat wij de rechte baan
niet meer wisten,
maar wel misten;
waar de ster bleef stille staan.
zijn wij samen binnengegaan."
4. 't Was Jaspar, Melchior en Italthasaar; de eene kwam vóór, de andere naar,
en zij riepen met ootmoed:



„doet offeranden,
laat wierook branden!''
en zij knielden metterspoed voor dat klein kindeken zoet.
5. De g'heele stal die was vol vree,
't klein kind met de beesten mee.
't Was Maria met haar klein kind,
dat lag in dorste,
ja. aan haar borsten;
en zij riepen dat het klinkt:
„viva, onze Koning drinkt!'
Tekst. F. j. Bols, Honderd oude Vlaamtche Idr., 1807, nr. 2li, bl. 40,
„sezongen te Alsemberg I Brussel i . ,, ..
l)e bovenstaande melodie en hare varianten — ook de zangwijs I, alleen g een geraamte - stamt af van een Fransch „air du Traquenard', o. a. te vinden ,n Nou velles parodies baehiym, uitgegeven door en bij Christ. Ballard, lans 1- ,
Dezelfde melodie doet zich voor in La def des rkunsonmer. Paris 171, bl 84 insgelijks uitgegeven door en bij Chr. Ballard. waar zij dient voor het hed . Quand on donne de 1'amour , en in La „rineesse de Cari.ne (1718), I<s Sa«E et n Le Ihéalre de la foire, Paris, III (1721), p. 117, nr. 141» van de muziekbi]lagen.
Het woord „Traquenard* (Lanoes**, Dict.), duidt een ouden levend,gen dans aan („ancienne sorte de danse vive et gaie' - „nous allons danser le traquenard ). Het wordt afgeleid van strik, knip on. wilde dieren te vangen: „U'traquenard zegt Urousse, ,est par excellente le piège des bétes de proie: .1 eta.t employe d.s le moven a«e et nos plus anciens écrivains en font mention".
Dit „Air du Traquenard' diende mede voor een Fransch Kerstlied dat men aantreft bij Dom Oioboe» Leueay, Noëls anciens, «olesn.es, z. (187:.), i, nr. ia, bl. 2ü. Wij laten de eerste strophe inet de melodie volgen:



Uarox 1)e Reiksberci-DCrikusfeld, Calendrier beige, 1860, I. bl. 26. doet ons een lied kennen, zonder stemopgave, ontleend aan Hss. van den lieer Sleeckx, dat op Driekoningenfeest, waarschijnlijk te Antwerpen, werd gezongen:
1. Wy zyn drie koningen, wy zoeken geen kind.
maer een teugsken 1 .ovensch dat ons beter dient.
Kaves of Lovensch bier,
en daeroni komen wy hier:
ha. sa, waerdinneken,
spoedt ii maer naer 't vat;
de mensch en kan niet zingen,
want zyn keel is om te springen van het Lovensch nat.
2. .Jaspar zoude van achter niet staen.
kon hy maer geraken aen den Lovenschen traen,
want 't minste dat hy drinkt.
dat is byna een pint,
en daerby moet hy hebben tabak en brandewyn;
ja, daer eens op gebeten en by een goed vuer gezeten gelvk wy vrienden zyn.
''■ Zoü n wy niet wenschcn drie koningen te zvn,
daer we altyd hebben tabak en brandewy»;
wy waeyen en wy zwaeyen en wv zwaeyen altyd rond:
daer kwam ons onderwegen nog een mooi meisken togen;
wy gaven ze eenen mond.
In de laatste ^troplie ontbreken de derde en de vierde resel.



Vermelden wij nog een liedje gezongen door de kinderen, te vinden in J. \\ . Wolk s Wodana, 1843, bi. 194. medegedeeld door C. Stroobant:
Dry koningen, dry koningen,
koopt rny een nieuwen lioed.
myn ouden is versleten.
moeder mag 't niet weten,
vader beeft bet geld op den rooster geteld.
Des avonds springt men over brandende keursjes en men zingt:
Keèrsken, keêrsken onder de been.
en al die daar niet over en kan en weet er niet van.
](akon de REiNMERifDüB.sosrELD, t. a. p.. bl. 29, die dit liedje overneemt en bet „over 't keersken dansen* in verband brengt met de oude Kerstvuren, voegt er bij. dat te Turnhout eertijds de kaarsenmakers, op Kerstdag, aan hunne klanten kaarsjes met drie eindjes (.» trois bouts*) zonden, waarover de kinderen s avonds sprongen. - Volgens eene mededecling van Alfbed Harou, in Revat des tradtUo,,* populaire.*. 1'aris. III (1888), bl. 8. was dit springen in 1888 te Antwerpen nog
niet buiten de mode geraakt.
Nog voor vijf en twintig jaren, zegt 3. teb Gouw, Ik tolksvermaken (18,1), bl 177 waren de „koningkaarsjes', kaarsen met drie armen, waarvan de middelste zwart geverfd was en het moorken of Melekert (Melchior) heette, in gebruik, en gaven kaarsenmaker en komenijsman die aan hunne klanten present. Bij het .kaarsjespringen'' zongen de kinderen:
Kaarsies, kaarsies, drie aan een,
springen wij er over heen.
Al wie daar niet over en kan,
die en weet er nou niemendal van.
Ook te Luik waren die kaarsjes vroeger bekend, zooals men leert bij O. Colsox, WalloHia, Liège, V (1897), bl. 18 vlg., „Le jour des rois* („Le roi de la table ).
De koning van de tafel brengt ons tot de „Koningsbriefjes of trekbnefjes , waarvan sommige werden gezongen. Op het Driekoningenfeest (6 Januari) wordt de koning van de tafel, door het lot, door middel van deze briefjes aangewezen. Dit gebeurde nog door eene in een koek gebakken boon, en ook wel door middel van het kaartspel.
In Nederland werd vanouds de „Koning' aangeduid doormiddel van den ouden „trekbrief met de kroon", die, zegt J. teu Gouw, t. a. p., bl. 175. nog in de Tuinstraat (te Amsterdam, gedrukt wordt, met oude letter en nog ouder houtsneeprentjes en rijmpjes. Die trekbrief, nog heden in den handel, was vroeger ook te Antwerpen bekend (zie Baron de Heixsbebo-Dübinosiild, t. a. p., bl. 2,).



Het ten huidige» dage in Vlaanderen nog niet ganscli uit den handel verdwenen „Santje-wale* (image d'Épinal), met Nederlandschen en daaronder staanden Franschen tekst, „sur 1'air: J'ai du mirliton", diende vroeger bij de Vlamingen om er de trekbriefjes uit te knippen. In dit prentje hebben de verschillende personages ten getale van zestien: Koning, Raadsheer, Geheimschrijver, Kamerdienaar, enz. elk hun vierregelig rijmpje, dat ze bij den aanvang van het avondmaal — want ten allen tijde liep het Driekoningenfeest op eten en drinken uit — elk op hun beurt zingen. De onveranderde Fransehe tekst van het voornoemde prentje is nog heden in gebruik te liijsel izie Desrolsseaüx, Moeurs pop. de hl Flandre franraise, I.ille 1889, I, bl. 3 vlg. en de bijlage, en Pail Sébillot, Itevue den traditions populaire», Paris. III (1888), bl. 7, „l.a fète des Kois"). Die tekst is insgelijks de meest bekende in Henegouwen izie O. Colsox, t. a. p., bl. 25).
|)e stemopgave duidt genoeg aan, dat de Fransehe tekst de oorspronkelijke is.
Het eerste rijmpje luidt:
De Koki.xu.
Ik ben koning van de vrienden,
mannen, spaert mijn tafel niet;
ik heb niet lang zoo veel bedienden,
dus intusselien geen verdriet.
Le Hoi.
Je suis le roi de la table,
nies peuples, n'épargnez rien;
si mon règne est peu durable,
je veux vous faire du bien.
liaadsheer. Geheimschrijver, enz., preeken beurtelings de deugd aan van bier en wijn, zoodat het ambt van „Schenker* hier juist geene sinecuur is.
Te liijsel hebben de rijmpjes of strophen daarenboven een ongedrukt refrein:
J'ai du mirliton,
mirliton, mirlitainc;
j'ai du mirliton,
bon, bon.
of:
j'ai du mirliton,
ton, ton.
l^esrousseaux, die dit refrein doet kennen, meent, dat die strophen ontstaan zijn met het „oude mirliton', in den aanvang der XVIIIdc eeuw (zie hiervoren, II, nr. 410, bl. 1520, het lied: „/iet die arme peerdebeesten*). De melodie wordt door hem aldus medegedeeld:



Varianten van deze zangwij» zijn te vinden bij Sêbxllot en bij CVlson, t. a. p.
Edm. vander Straeten, Les billets des Hois en Fl(tndi'r) (tand lb02( haalt \crschillende 184<,-eeuwsche Koningsbriefjes aan, waaronder, bl. 14, een ,Nieuwen vermaekelijken Koning-brief", met aanvang: .Mits ik heden ben uw Koning//lieve vrienden in dees woning", op den omslag van welken de drukker Yereecken in 1794 te Oudenaarde, bij gebrek aan ander papier, op bevel van de Fransche republikeinen, de lijst drukte van de personen, die, bij de aankomst der rcpublikeinsche troepen, hunne woning verlaten hadden. I)o melodie van de daar voorkomende coupletten, is te vinden bij denzelfden schrijver, La musique aiir Pays-bas, II, 1872, bl. 50, bijlage.
Op bl. 32 van Lei billet» des Kuis en Flandre wordt de volgende strophe van een anderen koningsbricf, satyre tegen de Sansculottes, aangehaald:
Vrienden, daer is een beestje te zien,
het is een sans-culotjen,
hot is te zien voor alle lién,
het zit al op se gotjen,
avec e mi, avec e ma, avec ma maremotje.
Het woord yotjeu, staat voor: gatje, de woorden arec e mi, are e ma, voor:
arrrque mi, avecque ma. .
Since et sansculotte", zegt \ ander ötraeten, „on uevine ihiiumuu . ™ i*
... ... 1 -Ai .1 , •
'f wnol H f rniir. pt is b oot een pasticne van oen „iMnrmimeiiuaii»
een liedje te vinden o. a. in He zingende zicaan, .vervolg op de Overtoomsch» markt schipper" (Amst. 1795), Amst. G. van der Linden, z. j , bl. 46. met aanvang
Meisje, wilt je mijn beestje eens zien.
't is een klein marmotje.
het kan dansen voor alle lién.
als hij komt uit zijn kotje,
avikkie moy, avikkie moy,
avikkie mov marmotje.
131



Eenc variante van deze eerste stroplie, zonder de melodie, met verzending naar IMiime : Dentsehes Kinderlied un(l Kinderfpiel, 1897, nr. 256, bl. 503, wordt medegedeeld als ,Rondedansliedje* uit Thourout, onder I, nr. 187, bl. 128, van Kinderspelen uit Ylaumteh-België, enz., uitg. van de Koninklijke Vlaamsche Academie voor taal- en letterkunde, Gent 1905. Bij Böhme, t. a. p., vindt men, als .Spiel fflr kleine Kinder', éene strophe „Brandeburgisch", met aanvang: ,Ich hab' ein kleines Murmeltliier // das macht mir viele Freude", die met het stellig niet voor kinderen geschreven liedje uit I)e(n) zingende zwaan, zeer weinig gemeens heeft.
Naar mij werd medegedeeld door mijn vriend J. H. Schcltema te 's-Gravenhage, diende de wijs „van 't Marmotje', voor het liedje: .Hier komt l'aul -lones aan// het is zoo'n aardig ventje', enz., 9 str., met de wijsaanduiding te vinden in: De ópper-admiraal van Holland, enz., ">'io druk. Amst. lï. Koene, z. j., hl. 72. Het nog bekende spotliedje op den Amerikaanschen kapitein John Paul Jones, 1779, wordt aangehaald door Dr. J. Boekenoouen, Onze rijmen (1893), bl. 5, en is te vinden, 1 »tr. met de melodie bij Dr. J. van Vloten en M. A. Hhandts Biys, Neder!, baker- en kinderrijmen, 4d'-' druk, 1894, bl. 31 (vgl. aldaar de melodie, hl. 2: ,Draai er het wieltje nog er eens om"), en 3 str. met de vollediger zangwijs, in Sedert, mllsxtb., uitg. van de Maatsch. tot Nut van 't Algemeen, 2dl' druk, 1897, nr. 32, bl. 42.
Van wanneer de trekbriefjes dagteekenen is niet bekend. Vandeu Stuaeten, Lei billet», enz., bl. 103, geeft in phototypie de overgebleven fragmenten weer van een te Brugge ten jare 1577 in hout gesneden Koningsbrief, fragmenten die overigens reeds waren uitgegeven in den zesden jaargang (1871), bl. 44, van het lïrugsehe weekblad Itond den lieerd.
In zijn Ahnanarh voor heden en morgen, Antw. lob.), bl. 131 vlg., doet 1'. Croon, „Canoniek regulier ende religieus van Sinte Mertens tot Loven", ons zien. hoe te zijnen tijd Driekoningen werd gevierd:
De Koninck-brieffies sijn bekent:
waer mé men eencn Koninck kiest,
die somtijdts dan den wijn verliest (betaalt),
een Schencker, Bode, Bottelier,
een Koek, een ltaetsman, en 1'oortier,
Ilicht-Vader, Sot, en Modecijn,
en voorts soo veel daer gasten sijn.
die roepen, als den Koninck drinckt:
„den Koninck drinkt!" soo dat het klinckt;
sy moeten schreeuwen altegaer,
utt anders is het Sottie daer,
waer van den ghenen, die dan swijght,
een vuyle swerte vaghe krijght,
om dat hij op wat anders drinckt,
en niet en roept: „den Koninck drinckt!'



Zoo gaat de schrijver voort om vervolgens dezen roep of kreet uit te leggen, en te sluiten niet een geestelijken Koningsbrief. „Maer om dat ick u te vooren gheseyt hebbe', schrijft 1'. Croon, ,dat ick niet en weet waer uyt dat dese ghewoonte van te kiesen en de Koninck-drinek te roepen, ghesproten is, soo en kan i'ck niet laten u even-wel te verhaelen, wat ick daer somtijdts van ghehoort hebbe, misschien getrokken uyt het Koangdie vanden Spin-rock. Men seyde dat de DryKoninghen tot Betthleem wesende, het soet kindeken meer dan eens besoeckende (het welck wel waerachtigh kan wesen, aengesien sy aldaer gheslapen hebbenl eeumael sijn ghekomen ter wijlen het kleyn scliaepken de ghebenedijde borsten van sijne Moeder soógh; het welck, als sy saghen, sauden gheseyt hebben teghen eikanderen: „Den Koninck drinckt', enz. - Door Evangelie vanden Spin-rock wordt bedoeld het volksboek: Evmgiles des qnenoilUt (quenouille») gedrukt c. 1475 to Brugge, bij Colard Mansion, herdrukt o. a. in 1855 en verschenen te Parijs bij L» Jannet een werk waarin van de Drie-Koningen niet gesproken wordt, maar dat allerlei ongelooflijke praatjes bevat, naar men wil door oude vrouwen in do spmsehool verteld. Zie Dr. G. Kalff, Geselt. der Xederl. litterk. m de 1G'U etuir, 1889, I, bl. - 9 .
Ziehier thans een staaltje van Croon's geestelijken Koningsbriet, ,koppel dichtiens op eonige ampten van dit koninck-rijk'; wij geven de eerste en de laatste strophe:
Den Koninck.
Mensch, die allijt even seer snackt en liaeckt naer staet en eer,
wildy eenen Koninck worden?
leert uw' eyghen driften gorden.
Kock.
Sonder vlamnie, sonder vier koekt den kock-man niet en sier:
sonder liefde-vier te stoken,
kan oock niemant deugden koken.
Monteil, 11 Moiré des Francais des divers ilats, uitg. Brussel 1843, IV, 2"° deel, bl 33ö een 17dc eeuwsch Driekoningenfeest beschrijvend, zegt o. a.: „La police du festin appartient au roi. A chaque fois qu'il boit ou que la reine boit, les convives crient tous a la fois et a pleino téle. Les rues, les places retentissent de ces airs. iiui se font entendre de toutes les maisons." — Zoo die kreet al niet van de Saturnaliën dagteekent, van dewelke Monteil het Driekoningenfeest wil afleiden, dan is die roep toch in elk geval oud. - Dr. .1. van Vloten, Xederl. geschiedden, 1852,1, bl -'97 doet ons een liedje van 1566 kennen, „een zeer onrooinsch maar liefelijk dicht', 'met aanvang: „J«us Christ, le ltoy des Boys' en refrein: lo Ifoy boit!-. Men vindt dien kreet mede in A en F hierboven. sloUtrophe; in het onmiddellijk volgende: „Maekt plaets, o herderkens', str. 3. en in nr. 533, str. 6; verder ons met eenen blyden geest', *tr. 10 (De Coussr.scaker. t. a. p , nr. 19, bl. 48);



„Wij zijn der drij uit verre landen', str. 6 (J. ISoi.s, t. a. p., nr. 27, bl. 42); ,Wat zie ik, Titer, ginder verre", str. 8 (Id., nr. 23, bl. 34). Overigens werd het Driekoningenfeest in de Vlaamsche steden ook genoemd: „liet feest van den koning <lrinckt" (zie Baron pe Reinsbero-Dürinosfeld, t. a. p., bl. 24—6).
Voor Götzinger, Itcallexicon, 1885, op het woord „ürei Kiinigsfest", bl. 130, zijn hier heidensehe met christelijke overleveringen verbonden. J. teii Gouw. bl. 185. kan met Grimm, Deutsche Myth., bl. 1223, niet aannemen, dat men aan het zingen met de ster (zie bl. 2060 hiervorenl een anderen dan een christelijkcn oorsprong toekent. En toch, zegt ter Gouw, hebben sommigen ook dit zelfs voor een OudGermaansch gebruik willen verklaren, 't Joelfeest (Midwinterfeest) was het feest der nieuwe zon: wat was er natuurlijker dan dat de Germanen de afbeelding dier zon ronddroegen en er een lied bij zongen? Haar zij vergissen zich, vaart de schrijver voort, het zinnebeeld der zon was een rad, geen ster; en dat rad werd niet gedragen, maar gewenteld. De ster is die van Bethlehem; het sterrelied bezingt de historie deiWijzen uit het Oosten in hunne ontmoeting met Herodes, en daarin is niets Germaansch te bekennen.
In de middeleeuwen werd het Driekoningenfeest niet alleen op Driekoningendag <6 Januari), maar gedurende heel de octaaf in de Kerk gevierd. In 't koor voor 't hoogaltaar zat Maria met haar kind. Vier mannen met roode en blauwe doeken om de schouders geslagen, verbeeldden de Herders; anderen, uitgedost als Engelen, zingende: „Gloria in excelsis", zaten op liet orgel, dat den hemel verbeeldde. Drie priesters te paard, waren de drie koningen. Zij kwamen van verschillende zijden ial> uit drie werelddeelen, Europa, Azië en Afrika) de kerk binnenrijden. Als zij elkander in 't midden der kerk ontmoet hadden, reden zij naar een zijdeurtje, waar een venstertje boven was en klopten aan; 't venster ging open; de koster, die Ilerodes voorstelde, stak er zijn hoofd door en wisselde een woordje met de koningen. Maar opeens scheen aan 't gewelf eene blinkende ster; waarop de koningen naar 't koor reden en er hunne offeranden deden (Arend, Algrm. geselt. des vadert., II, 2dc stuk. bl. 303, aangeh. door J. ter Gouw, t. a. p.).
Toen nu het mysteriespel van de kerk op de straat werd gebracht, zag men de „Drie koningen" iu de ommegangen prijken, en tot heden toe zijn zij nog degelijk vertegenwoordigd in de jaarlijksche Veurnsche processie (Pridens van Dityse, De procestic te I turnt in Annales do la Société royale des beauxarts et de littérature de Gand, II, 1846 47, bl. 221 vlg.; zie mede bl. 2010 hiervoren).
Op sommige plaatsen werden do trekbriofjes vervangen, zagen wij reeds, door vene in een koek gebakken boon. Uij Monteil, t. a. p., in zijne beschrijving van een 17de-eeuwsch Driekoningenfeest, leest inen dienaangaande; „Un jeune enfant est place au dessous de la table sur laquelle on a découpé en tranches un beau gateau sucré, parfumc. I,e maitre de la maison renouvelant 1'ancienne formule des Iïomains dit: Pha'be! 1'enfant repond et n'-mme toutes les personnes presentes. A mesuro quu 1'enfant les nomme. Ie maitre de la maison leur donne une tranche de gateau. Celui «t celle qui trouvent la fève sont proclamés roi et reine".
Te Rijscl worden de briefjes nog heden getrokken door een jong kind, dat. zich



tot Jen lieer Jes huizes richtend, bij ieder uitgekomen briefje de woorden uitspreekt: „qui phcebe, doniine?", voor: „cui fabce, domine?*, d. i.: „Heer, aan wien de boonen ?* (Desrocsseaux, t. a. p., bl. 8). In sommige plaatsen van Waalsch-België, waar de boon nog in gebruik is, zijn die woorden niet bekend. In Holland, in de plaatsen, waar de boon besliste, werd de koek door de boeren „bonekoek" en dooide stedelingen „coninxbrood' genaamd (J. ter Gouw, t. a. p., bl. 175); zie mede A. de C'ock, in Volkskunde, XII (1899—1900), bl. 169-175, „Spreekwoorden en zegswijzen", op het woord: „Boonkoning*.
„Den koning met briefkens by loting trekken," leest men bij J. M. üautzknbkiii; en 1>r. van Duyse, Volksleesboek, Brussel 1854, bl. 9, „is wellicht dietseher dan op zyn fransch eene boon in eeneu koek bakken, en dien in zoo vele stukken snydem als er aanwezigen zyn."
In Henegouwen werden koning en koningin en 's konings adjudanten (aides de camp) door middel van hot kaartspel getrokken (A. Coi.son, t. a. p., bl. 21); te Aalst en te Denderleeuw is een dergelijk gebruik mede bekend (A. de Cock, t. a. p., bl. 174).
Hoe het Driekoningenfeest vroeger in Vlaamschen huiselijken kring werd gevierd, leert men uit Phudens van Duyse's Gedichtjes voor kinderen, Gent 1849, bl. 31.
Meermaals hebben onze oude schilders dit feest behandeld. Beroemd zijn de te Brussel (Museum), Parijs (Louvre) en Weenen (Belvedère) berustende Driekoningenfeesten van Jordaens (1593—1078), en het stuk van Jan Steen op het Rijksmuseum te Amsterdam.



531. Maekt plaets, o herderkens, komt uyt den stal.



1. Mackt plaets, o lierderkens, komt uyt den stal,
ziet eens uyt Oostenland dit groot getal.
't loopt al naer lJethleëm, al 11a den stal.
Ziet de dry koningen met groot getal:
de sterr' op 't kribbeken blijft stille staen,
en sy en schamen liun niet in te gaen.
Willekom. willekom, willekom al.
willekom. willekom in desen stal;
doet offerhanden en laet wierook branden voor 't kindeken zoet.
het sal 't u loonen met d' eeuwige kroonen voor 't tijdelijk goed.
Willekom koningen, willekom al; willekom, willekom in desen stal.
2. Haer kroonen werpen sy voor 't kribbeken,
de voetjens kussen sy van 't kindeken,
en zeggen: «willekom in t stalleken.
Het kleyne kindeken dat lacht hun aen :
ziet hoe het grabbelt in de gulde schael,
ziet eens hoe vlijtig dat sijn oogskens staen.
Willekom, willekom, willekom al,
willekom, willekom in desen stal;
doet offerhanden en laet wierook branden voor t kindeken zoet.
liet sal 't u loonen niet d' eeuwige kroonen voor t tijdelijk goed. Willekom koningen, willekom al: willekom, willekom in desen stal.
3. Naer d' offerhande, ziet, het kindeken geeft sijnen zegen aen de koningen met sijn gebenedijde handekens;
daer naer het keert hem om en het kreeg dorst,
het worpt hem aen sijn moeders borst,
trekt daer een teugsken nvt voor sijnen dorst.
I)e koningen ziende het zuygende kind.
sv riepen: .den koning, den koning die drinkt! 
l)en stal is vol vreugden, een igelijk zingt: „den koning die drinkt ' Wilt u ook verheugen, en zingen met vreugden: .den koning die drinkt, den koning die drinkt, den koning die drinkt, den koning die drinkt!



Tekst. Kersnacht m de naervolgende dagen, Antw., P. J. Hijmeiis, z. j.r M. 24, „liedeken van den koning die drinkt, op de wyze alsoo 't begint", hierboven weergegeven; — l)e aldcr-nieuwsten lei/sstmliedckeiis, Antw. 1684, hl. 51, en Oude en nieuwe Kersgezangen, door J. S. (Jan Stichter), Amst. 1757, bl. 38, beide vermeld door Willems, Oude VI. Ulr., nr. 203, bl. 438, „De koning drinkt", en door Hoffmann v. F., Xiederl. Volksldr., nr. 190, bl. 332, „Unser König trinkt'. — H. v. F. stelt de vraag: „Ob das: Den koning die drinkt, eine tiefere Uedeutun^ hat?' — Zie het onmiddellijk voorgaande lied: „Drie koningen groot van macht." De tekst komt ook voor in Liefde-tier in den Kers nacht, Loven 1669, bl. 80, doch daar schijnt de volgorde der strophen gestoord.
Melodie. Evangelische leemverck, door C. i>. 1'. (Christianus de Plackeii), Antw. 1682, I, bl. 216, waar de wijs: „Maeckt plaets, ó lierderkens", dient voor het lied: „Verdwaelde geesten, neemt hier oogmerk'.



532. Wy komen alle drie uyt vremde landen.
1. Wy komen alle drie uyt vremde landen,
uyt Orienten door een sterr' geleydt,
vieren uwe macht en kussen uw' banden,
groeten met ootmoed uwe majesteydt.
'K wensche, dat tl Godt soude voorspoedt geven,
en lange laeten leven voor ons saeligheydt.
L»it nieuw gebooren kindt, den vorst der .loden,
hoe groot is syne macht en syn gebiedt!
dat den hemel eelt' sendt sterren voor boden,
die ons nietter spoedt tot hem ontbiedt.
Wy sullen hem dan, met geboogde leden,
giften met gebeden geven, die gy niet.
Tekst en melodie. 1>. Cahskl, 't Kribbetje, enz . Annales du Comité Hamand de Frnnce, I, 1853. Hunkerfjue 18."4, bl. 140. — De tweede strophe is toegerieht ,aen Maria en .Toseph*.



533. Uyt Oosten landen.
1. I'yt Oosten landen
(|iiamen met offerhanden dry coningen gereyst naer liethlehem, wel vyfhondert mylen verre,
door 't verlichten van een sterre,
ilie zy verloren te Jerusnlem.



2. Herodes verslagen,
als hy liun hoorde vragen
waer den coninck der Joden geboren was,
hy strackx sijnen raet vergaerden,
die hem dit terstont verklaerden;
dus wees hy hun naer Bethlehem op dat pas.
3. Met dapper schreden syn dées Wyse getreden,
de sterr' leyde haer weer tot in den stal;
siet, daer hebben zy gevonden,
in slechte doeckxkens gewonden,
een kintjen coningh. heer en Godt van al.
4. Uyt liefde teere.
schencken dèes groote heere
haeren scepter, croon en staf aen het kind naer wensoh sy deden hun offerhanden,
myrrhe, gout, wieroock zy branden,
herkenden 't kint als Koning, Godt en menscb.
5. Siet, hoe de liefde
van dit kint hun 't hert doorgriefde.
liet bracht sijn lieve handekens in de schael.
't loegh hun toe met soete loncken,
en dée soo de liefde voncken,
en in hun herten branden al te mael.
0. Dées Coningcn weder
vielen voor 't kintjen neder,
wiens vriendelijck wesen alle herten winckt;
't gaf den zegen aen dèes vorsten,
't soogh sijn moeders lieve borsten:
sv riepen al met vreught: «den coninck drinckt!
7. Als zy den zegen
van 't kint hadden gekregen,
sy naemen oorlof weer naer hun ryck te gaen,
doch Herodes, den snooden,
meynt dit soete kint te dooden;
dus wees den engel hun een ander baen.
!. 2. sic 1.. et F.; t.: je reden.



Tekst. Llizabetii van Wauwe iot van Wouwe), Het fh/rk maeyhtientnyUjen, Antw. 1722, bl. 31, „stemme: 0 soete tyden*, hierboven weergegeven. De eerste uitg., Antw. 1708, bevat dit lied niet; — Lootens ot Fevs, Ckanln populaties flamands, Itruges 1879, nr. 17, bl. 28, zelfde tekst in moderne spelling, met enkelo varianten en weglating van str. G.
Melodie. Lootens et Feys, t. a. p., met waarneming van het hierboven in de zangwijs aangeduide refrein.
De melodie: „I)e zoete tijden van den koelen Mey", te vinden hierna, berust op anderen strophenbouw.



534. Jesus Cristus van Nasarene.
1. Jesus Cristus van Nasarene,
tii is ghehoren van eenre niagliet rene. daor om is God ghebenedijt.
2. Alle die enghelen van hemelrike
ende alle die herdekens al van aertrike, si songhen, si hadden groot jolijt.
Jesus Cristus, enz.
Doen Herodes wert gheware dat een kindekijn ghehoren ware,
dies had hi in sijn herte groot nijt.
Jesus Cristus, enz.
4. Hi dede soeken hier ende dare jonghe kinderkijns van twee jare.
di dedi alle nemen tlijf.
Jesus Cristus, enz.
5. Hoen ons vrouwe dat verhoorde,
dat Herodes die kinderkijns so vermoorde, dies leet si in liaer herte verdriet.
Jesus Cristus, enz.



ti. Si sprac tot Joseph somier sparen:
„maect u bereet, lact ons gaen varen,
wi souden wech sijn, tis meer dan tijt!"
Jesus Cristus, enz.
7. Alle dio englielen van hemelrike ende alle die clergie van aertrike,
si sijn verhoocht van deser ende verhlijt.
Jesus Cristus, enz.
1. 1. Jesus Christus run Sasarene, ontstaan uit een contaminatie tusschen J. < van Xacaretk en J. C. de Notareen.
Alle enghelen van hemelrike.
B.
1. Alle enghelen van hemelrike ende alle menschel! op eertrike verbliden hem alle tot eenre tijt.
Jesus Cristus van Nasarene,
ghi sijt waer mensche ende <!od allene,
daer om sidi ghebenedijt.
2. Alle cleine kinder van tween jaren,
die dede Herodes soeken daer si waren ende hi dede hem alle nemen dat lijf.
Jesus Cristus, enz.
3. Also vroe als Joseph dat verhoorde,
hi sprac tot onser vrouwen dese woorde:
„lact ons gaen vlien, tis meer dan tijt."
Jesus Cristus. enz.
4. Alse si een halve mile waren ghevaren,
daer saghen si enen man staen saden,
si groeten hem ende leden voor bi.
Jesus Cristus, enz.
5. „Nu hoort, goet man, die dit coornkcn sadet,
ist dat daer iemant nae ons vraghet,
so secht, wi voeren hier hen, doe ghi dit sait."
Jesus Cristus, enz.
ti. Als Herodes dat verhoorde.
hi sprac tot sincn enechten dese woorde:
,laet ons gaen soeken dat heilighe wijf."
Jesus Cristus, enz.



7. Als si een halve mile waren ghevaren,
daer saghen si enen inan staen maden,
si groeten hem ende werden verblijt.
Jesus Cristus, enz.
8. „Nu socht ons, man, die dit coornken niadet. saech di hier niet een joncfrouwe voor bi varen, si was ghecledet met witten liabijt'
Jesus Cristus, enz.
9. — „Doe ie dit saide, dat ic nu made,
doe sach ic voorbi ene jonefrou varen,
si was ghecledet mit witten habijt.'
Jesus Cristus, enz.
10. Herodes sprac tot sincn scharen:
,wel op, laet ons te liuus wert varen!
tis al om niet, dat wi hier sijn."
Jesus Cristus, enz.
Heer Ihesus Kerst van Nazarene.
C.
1. Heer Ihesus Kerst van Nazarene,
ghi sijt geboren van eene maget rene,
daer om sidi ghebenedijt.
2. Herodcs quam al daer ghevaren daer een man sijn coren maeyde,
lii sprac, lii reet voorbi.
Heer Ihesus, enz.
3. „Segt ini, man, daer «hi tcoren maeyet, hebdi hier niet een vrou sien varen met wit habijt?'
Heer Ihesus, enz.
4. — „Doen ic saeyde dat ic maeye,
doen quam hier een vrou gevaren met wit habijt.'
Heer Ihesus, enz.
Herodcs sprac tot sincn heeren,
wi willen weder thuyswaert keoren. si mach wel uten lande sijn.
Heer Ihesus, enz.



6. Herodcs sprac tot sincn lieden:
.hoort toe wat ic sal ghebieden.
gaet ende soect dat kindeken.'
Heer Ihesus. enz.
7. Si gingen van lande te lande varen, die onder die twee iaren waren.
die doden si.
Heer Ihesus, enz.
8. I'oen waenden si tkindeken te verdoen, maer twas in Kgipten ghevloen:
ten wilde niet ghedodet sijn.
Heer Ihesus. enz.
9. Dusent ende . xliiij . dusent waren ghedoot kinderen;
si willen allen fiods enghelen sijn.
Heer Ihesus. enz.
2, 2. t.: rnacijl. — 3, 1. t.: daer ghi maeyt. — 6, 2. toe, bijgev. — 7, 3. t.: ,U doden. 8. 1. Ie bijgev.; vgl. D, lt>, 1. — 9. 1. Het getal gewoonlijk opgegeven, ontleend aan Openb. XIV, 3, zegt Dr. Acqioy. Kerstliederen en leiten, bl. 388, die ook verzendt naar het breviarium Romanum, „in Octava S:>. Innocentinm, leetio I", is honderd vier cn veertig duizend: zie hierna bl. 2102.
D.
1. lesus kerst van Nazarcene,
hi is gheboren van eender niaghet reene, daer om is Ciod ghebenedijt.
2. Alle die engelen van hemelrijc ende al die herderkens van aertrijc sij songen, si hadden groot iolijt.
Iesus kerst, enz.
3. Herodes die lievet vernomen daer is een nyen coninc gecomen, die rijeker soudo sijn dan hi.
Iesus kerst, enz.
4. Herodes hevet gliesworun,
hi sal alle kinderen dooden in thoren die onder die twee iaren sijn.
Iesus kerst, enz.



5. Hi dede soecken hier en daer jonge kinderkens van twee iaer;
die dede hi alle nemen dlijf.
Iesus kerst, enz.
<5. Doen Maria dat verhoorde,
datmen alle kinderen vermoorde.
des leedt si in haer hert verdriet.
Iesus kerst, enz.
7. Si sjirac tot Joseph sonder sparen :
„maect u bereet, laet ons gaen varen, wi souden wech sijn, tis meer dan tijt.
Iesus kerst, enz.
8. Maria quam aldaer ghevaren,
dair een man sijn coren gine sayen, si groete hem ende reet voerbi.
Iesus kerst, enz.
9. „God groet u, man diet coren saeyt,
comter yemant die u na mi vraecht, so segt, dat ic hier leden ben."
Iesus kerst, enz.
10. Doe Maria was wech ghevaren,
doen quam Herodcs met sijnder scaren; dat coren was rijp ter selver tijt.
Iesus kerst, enz.
11. „God groet u, man die mayt u coren, saechdy hier eenige vrouwe te voren, die met haer hadde een kindekijn?'
Iesus kerst, enz.
\2. „Doen ic hier sayde, dat ic nu maye,
doe sach ic hier een schoon vrouwe varen, si was ghecleet met wit habijt.
Iesus kerst, enz.
13. Herodes sprac tot sinen heeren:
„wi willen weder thuyswaert keeren, si mach wel wten lande sijn."
Iesus kerst, enz.



14. Herodcs sprac tot sinen lieden:
„lioort wat ic u sal ghebieden,
gaet henen, soect dat kindekijn."
Iesus kerst, enz.
15. Si ghinghen van lande te lande varen;
die onder de twee iaren waren,
die dooden si tot alder tijt.
Iesus kerst, enz.
16. Doen waenden si dat kindeken te verdoen,
mor het was in Egipten ghevloen;
ten wilde noch ghedoot sijn niet.
Iesus kerst, enz.
17. Duysent ende .xliiij. duysent reyn waren daer ghedoot kinderen cleyn j si willen alle Gods engelen sijn.
Iesus kerst, enz.
18. Nu bidden wi desen kinde,
dat hi ons allen bringhe
hier boven in sijn eewich rijek.
Iesus kerst, enz.
19. Alle die engelen van hemelrijc ende alle clergie van eertrijc
si sijn verblijt van desen dinck.
Iesus kerst, enz.
17, 1. Zie aant. C, 9, 1. — 19, 3. xijn, bjjgev. — Aan het refrein ontbreken hier de woorden lii in.
E.
1. Heer Jesus Kerst van Nazareene,
ghij zijt gheboren van een niaget reene,
daerom sijdy ghebenedijt.
Heer Jesus Kerst.
2. Herodes hevet vernomen
daer is een niou coninck comen,
die rijeker soude sijn dan hij.



3. Herodes heeft ghesworen,
hij sal alle kinderen dooden in thoren, dio onder dio twee iaren zijn.
4. Doen Maria dat verhoorde,
datmen allen kinderen vermoorde:
„Joseph, laet ons varen, tis meer dan tijt."
5. Maria quam aldaer ghevaren daer een man zijn coren saeyde;
sij groette den man, sij reedt voorby.
t>. ,(iodt groet u, man, die daer saeyt,
comt hier yemant dio na mij vraecht, wijst hem voorby."
7. Herodes quam aldaer ghevaren,
daer een man zijn coren saeyde; hij sprac, hij reedt voorby:
8. „Segt mij, man, daer ghij maeyt,
hebdy hier niet een vrouwe sien varen niet wit habijt?"
9. — „Doen ick saeyde, dat ik nu maye, doen quam hier een vrouwe ghevaren met wit habijt."
10. Herodes sprack tot sijnen heeren: „wij willen weder thuyswaerts kecren, sij mach wel wten lande sijn."
11. Herodes sprack tot sijnen lieden:
„hoort wat ick u sal ghebieden,
gaet ende soect dat kindeken.,
12. Sij gingen van lando te lande varen; dio onder twee iaren waren
die dooden sij.
13. Doen meenden sij tkindeken te verdoen, maer het was in Egypten ghevloen,
ende en wilde niet gedoot sijn.



14. Duysent ende . xliiij . duysent waren ghedoot kinderkijn;
sij willen al Gods enghelen sijn.
15. Nu bidden wij den kinde,
dat bij ons wil bringlien in sijn eewich rijck.
2, 3. rijk, hier = machtig. — 14. 1. Zie aant. bij C, 9, 1.
Tekst. A. Hoffmann v. F., Xiederi. geistl. Llr., nr. 5, bl. 24, naar het 15<i-eeuwseh Derlijnsch Hs. 8,190, zonder wijsaanduiding; — B. Id., t. a. p., nr. 4, bl. 22, naar het 15de-eeuwsch Berlijnsch Hs. 8,185, zonder wijsaanduiding'; —
C. Dit i* een sitrerlijc hoecxken, Antw. 1508, bl. 12 r", zonder wijsaanduiding; —
D. Ken dev. en pr. hoecxken, Antw. 1539, nr. 230, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 273 en aant. bl 329; — Dr. J. O. 1!. Acguov, Kerstliederen en leiscn (Verslagen en mededeelingen der K. Akademie van Wetensch., Afd. Letterkunde, 3l" reeks, dl. IV, 1887, bl. 387 vlg.), geeft aan dezen tekst de voorkeur boven A en E, en wijst op eene veel uitvoeriger bewerking van het onderwerp te vinden in Geestelijk leysen boecxken, Dordr. bij H. Walpot, tusschen 1728 en 1759 (zie onmiddellijk hierna het lied: „Wete wel wat de kinderkens songen). Dr. Acquoy vermeldt onze leis onder de legenden, die gedurende de middeleeuwen in grooten getale in omloop waren, en die men niet in de apocryphe evangeliën, zelfs niet in de „Historia Scholastica" van 1'etrus Comestor of de .Legenda aurea" van Jacobus de Voragine, maar in sermoenen en heiligenlevens moet zoeken. Deze schrijver teekent daarbij aan: «Men vindt haar (de legende) in Le geu <les trois rotjs (Jubixal, Mystères inédits du quinzième siècle, l'aris 1837, t. II, p. 117—1311. Als pantomime werd zij in 1431 gespeeld te Parijs bij gelegenheid van de feesten ter eere van den jeugdigen Engelschen koning Hendrik IV (Monstrelet, Clironiqites, l'aris 1596, vol. II, f >1. 77 v"). In II 'ullonia, Liège I (1893), bl. 123, vindt men oen lied, aangeteekend te Perwez (Brabant) : „Lang' du Seigneur est descendu", waarin hetzelfde onderwerp wordt behandeld. Nog in de 18dc, ja tot in het begin der 19-»0 eeuw, speelde men in eene geestelijke school te
I tuinkerke een klein Vlaatnsch tooneelstukje, getiteld: De cltielit nae Kgiplen en bestaande uit eene samenspraak tusschen Maria, Jozef, den akkerman en twee moordenaren. Men kan dit stukje afgedrukt vinden in de Annrdes <lu Comité flumind de Trance,
II (1854—55), Dunkcrque, 1855. p. 77—82. — E. liet liofken der geestehjcker liedekens, Loven 1577, bl. 16, zonder wijsaanduiding; op elke strophe volgt het refrein: „Heer Jesus Kerst"; — zelfde tekst, buiten eenige varianten, in: Dit is een schoon sitfiierlijck hoecxken (Antw., geest, goedk. 1570), uitg. Amst. bij Cornelis Claesz., z. j., bl. 13 v"; — Veelderliande sclirifturelijke leijsenen, geest, goedk., Antw, 1587, sign. 11 6 r", telkens zonder wijsaanduiding.
J. A. en L. J. Alberdingk Thijm, O. en n. Kerstliederen, Amst. 1852, nr. 70, bl. 138. moderne bewerking, aanvang: „Heere Jesus, uit een Maagd geboren", met



deze aanteekening, bl. 300: „Onnoozeler-Kinderenlied van omstreeks 1500, te vinden in Een schoon suycerlick boeexken, enz. (.late druk) tot Ltrecht, by Herman \an lloreulo, 1617 (bl. 15 v"). Muziek A. Th."
Zie mede eene bewerking van deze legende door Pridexs va» Düyse, Xagelaten gedichten, III (1882), bl. 97, „De vlucht naar Egypte".
Melodie. W. Haumker, Sitdoï- geistl. Ldr., nr. 65, \ ierteljahrssclirift, 1888, bl. 304, naar het voornoemde Hs. 8,190; — Een der. en prof. boeexken, t. a. p., zelfde melodie, buiten de slotnoot die f klinkt. — In A, C, D en h gaat het refrein of koor, de strophe telkens vooraf; in 13 daarentegen komt het achteraan.



535. Van vrouden ons die kinder singhen.
A.
1. Van vrouden ons die kinder singlien des avondes, doe si lieimwert gliinglien, dat God onse here glieboren wart
op enen wel heilighen kcrstesnacht.
2. Dat was die alrecoudeste nacht,
die God der werelt ie gliegaf,
die God der werelt ie gheschiep;
in eenre cribben wort bi glieleit.
8. Te Bethlehem wert bi glieboren,
in eenre cribben wert lii vorcoren ;
daer en was niemant nae noch bi dan Joseph ende die inaghet Marie.
4. Maria en luidde haer niet bereit tot enigherhande wieghencleit,
daer si haer lieve kint in want.
Joseph die toocli altchant
5. Die hosen van don benen sijn,
die men ods noch tAken latet sien,
ende daer toe dat wel heilighe cleet,
daer God sine menscheit in ontfenc.
C. 1 »ie coninc Herodes die toornde hem seer; bi sprac: ,hoe soude een arme deern een kint ghewinnen sonder man,
dat heer waer over die werelt al?'
7. Coninc Herodes: „des doet ons noot, nu slaet ons alle die kinder doot, en spaert noch coninc noch keisers kint so waer ghise in den lande vint!"



8. Si sloeghender elf ilusent dout,
si storten al haer jongho bloet;
hoe diep dat si daer inne woeden al in der jongher kinder bloede!
9. Een stemme al van den hemel quam tot Joseph den wel heilighen man:
„schaffet u van heen, des doet ons noot,
of Jesus Cristus blivet hier doot.'
10. Joseph die liep ende ran dat hi een eselkijn ghewan,
daer op sette hi dat maechdekijn mit haren wel lieven kindekijn.
11. Maria doe vaste voort ghereet den langhen weeh, den smalen pat so veer al in dat Egiptenlant,
daer waren si al onbecant.
12. Daer nae over drie ende dertich jaren wert Jesus aen dat eruce gheslaghen;
dat eruce was . XV . voeten lanc ;
och Jesns Cristus was so crane
18. Van gheiselen ende van swaren slaghen,
dat hi dat eruce niet en conde gedraghen;
daer toe souden wi ons voeglien,
dat wi tcruee mit hem droeghen.
4. ver»ta: daer hy Gods menschheid in ontving.
Wete wel wat ds kinderkens songen.
B.
1. Wete wel wat de kinderkens songen,
op den Kerstnacht doen sy naer huys toe gmgen. doen onsen Heerc Godt geboren was:
op eenen soo koude sneeu-wintersen nacht:
„zijt willekoni Hoer Koninck, Heer Jongelinck. die ons van boven is neder-gesoyndt,
ghy zijges een Maghet Maria haer kindt, ghy zijges een Heer boven alle koningen.



2. Het wasser Jen aki er seer koutsten nacht,
dat Godt zijn werelt innige gaf,
die Godt zijn werelt innige liet;
in Bethleëm was Godt gewieght.
Zijt willekom Koninck, gy zvget ons Heer, wy dancken, wy loven dat kleyne kindt seer, wy dancken, wy loven Godt alle gelyk,
dat wy 'er mochten komen in 't eeuwig rijck.
3. In üethleëm was Godt gebooren
van eender Maghet was hy uyt-verkooren,
en daer was gheen man by ofte aen
dan Joseph, die wel heyligen man.
Zijt willekom Heer Koninck, Heer Jongelinck, enz.
4. Maria die wasser niet wel bereydt
van doeck, van wevndel, van wieghencleit,
daer sy haer lieve kint in want,
niaer Joseph die was daer ter liant.
Zijt willekom Koninck, ghy zijges ons Heer, enz.
5. Joseph was neder ter aerden gebooght,
syn hoosen heeft hy van syn beenen getooght, en daer toe menigh schoomleren kleyt,
daer onsen Heer Godt syn rugh aen leyt;
zijt willekom Heer Koninck, Heer Jongelinck, enz.
C. Maer doen Herodes dat vernam,
dat daer een kindt gebooren was,
een kindt gebooren was sonder man,
soo selsame inaer nie Herodes vernam.
Zijt willekom Koninck, ghy zijges ons Heer, enz.
7. Soo selsanien maer en macher niet zyn:
„staet op, Heer Meester, laetet ons besien
al in het gestar, daer het mag wesen klaer.' Sy riepen alle gader: «Heer Koninck, 't is waer." Zijt willekom Heer Koninck, Heer Jongelinck, enz.
8. Joseph wel over een merekt geran,
een ezelinne die hy 'er daer vant,
daer setten hy op een jonck-vrouw fyn niet haar kleyne kindekyn.
Zijt willekom Koninck, ghy zyges ons Heer, enz.



9. Joseph die souder vast voor gaen schryen,
Maria Godts moeder sou naer gaen reyen,
al op den wegh naer Egypten waert;
daer wasser dat kleyne kindt wel bewaert.
Zijt willekom Heer Koninck, Heer Jongelinck, enz.
10. Maria die reder, al sonder verbeyden,
daer eenen goeyen acker-man ginck zaeyen; sy sloegh haer benedictie al over dat landt; dat koren was lijp aen haer rechter handt.
Zijt willekom Koninck, ghy zijges ons Heer, enz.
1!. God vordert u man, die 't koren gaet zaeijen,
keert u weerom aen d ander eynd maeijen,
u koren dat isser gebenedijdt,
dat heelter gedaen Maria haer kindt.
Zijt willekom Heer Koninck, Heer Jongelinck, enz.
12. Ten wasser oock geen drie uren geleden,
doen quamen Herodes knechten gereden;
sv groeten den man, sy reden voor-by:
„hebdy niet gesien een jonck-vrouw fyn?"
Zijt willekom Koninck, ghy zijges ons Heer, enz.
13. — „Doen ick dat koren zaeyende was,
dat ick nu gaen maeijen vast af,
doen reder voor by een jonck-vrouw fyn,
met eenen soo kleynen kindekijn."
Zijt willekom Heer Koninck, Heer Jongelinck, enz.
14. Den eenen al op den anderen sagh:
„is dit daer geleden soo menighen dagli,
soo ist misselijck waer sy heenen magh zijn, sy magh daer wel uyt den landen zijn."
Zijt willekom Koninck, ghy zijges ods Heer, enz.
15. Herodes die spraecker tot synder scharen:
„laet ons wederom naer huys toe varen,
want waer wyse soecken wy vindense niet; des leyter mijn hartjen in zwaer verdriet."
Zijt willekom Heer Koninck, Heer Jongelinck, enz.
DJ. Herodes door alle syn landen geboodt:
„slaet alle die kleyne kinderkens doodt,
in welcker landen waer dat ghyse vindt,
zijnt hertogh, zijnt graven, zijnt konincx kindt." Zijt willekom Koninck, ghy zijges ons Heer, enz.



17. I >ïe kinderkens elf duysent waren,
»y storven op eender nacht alle-gader,
sy storten daer alle haer jonghe bloet;
dat dochter Herodes te wesen soo goet.
Zyt willekom Heer Koninek, Heer Jongelinck, enz.
18. Het waer wel over drie-en-dertig jaor,
dat men onsen Heer God aen 't kruys sag slaen;
om onsen wille stortï God den doodt;
nu helpt reyne maget uyt allen onse noodt.
Zyt willekom Koninek, ghy zijges ons Heer, enz.
10. Maer die 'er die leys geleyssen kan,
wel is hv vrouw, wel is liy man,
die sal dan alle dagen fvn van alle die missen delachtig zyn.
Zyt willekom Heer Koninek, Heer Jongelinck, enz.
1, 6. neder-geteyndt — nedergezonden. — 1, 7. zijges = zijt gij. — 2, 2. en 3. Blijkens A 2, 2 en 3 wel te lezen: inni geyaf, hun geliet, waarin inni wellicht vervormd uit imme. — 3, 2. t.: uyt-verkooren, slaat op „Maghet. — 4, 2. sic Dr. AcqcoY; t.: van doeek, tan iveyndel, van alles ter handt-, vgl. den onmiddellijk voorgaanden tekst, str. 4. — Weyndel — windel, luier. — 4, 3—4. t.: Joseph moert slaen en syn housen f/aen tweemaal. — 4, 5. zijges en verder zyges — zyget es; cf. 2, 5. Zyget is uit zy-j-et. niet verandering van j in </. — 5, 2. heeft hg bijgev. door Kr. A. — 5, 3. sic I)r. A.; t.: menigh schoon deuren rerkleijt. — 6, 4. t.: maer als. — 7, 2. lieer Meesier — starrenwichelaer (Dr. A.). — 7, 4. sic Pr. A.: t.: lieer Meester. — 8, 1. t.: gerant. — 11, 1. vordert u = zegene u. — 12, 3. t.: reder. — 13, 4. met (ene. — 14, 3. misselijck = onzeker. — 17, 1. «Hoe men aan dit getal van elfduizend kwam", zegt Dr. Acquoy, t. hierna a. pl., „is mij onbekend, tenzij het naar dat der Elfduizend Maagden is gevormd" (zie hiervoren bl. 20J2, de aanteekening op str. 9). — 17, 2. t.: sg storten alle-gader o/i eender nacht. — 19, 1. geleyssen = zingen.
Tekst. A. Hoffmakx v. F., Xieder!, geistl. L'lr., nr. 11, bl. 35, „dit is die wise: Conditor alme siderum*. — Aangeh. door I.. D. 1'etit, Bibliographie der Middelndl. taal- en letter!,-., 1888, bl. 184, nr. 790, als medegedeeld door NV. Moll in Kerkhistor. Jaarhoekje, .Y. reeks, II (1805), bl. 253. M. pl.
Melodie. Zie hierna het lied: „.Tesus is nu een kindekijn clein".
Tekst. B. Dr. .1. 6. B. Acquov, A'ene Kerstleis, in Archief voor Nederl. Kcrkgesch. dl. II, afl. 4, 's-Grav. 1887, bl. 393 vlg., die daarbij aanteekent: „Hetzij men nu aanneme, dat de kerstleis eene uitbreiding is van het (onmiddellijk, onder A, voorgaande) kerstlied, of dat liet kerstlied een gedeelte bevat van de kerstleis, of dat



beide zelfstandige aanvullingen zijn van eenige gemeenschappelijke stroplien uit een ander lied, altijd blijven die stroplien oud. Docli inen behoeft do gansclie kerstleis slechts in te zien, om te bemerken, dat zij in hoofdzaak nog uit den goeden tijd afkomstig moet wezen. Zóó dichtte men alleen in de dagen vóór de Reformatie".
Acquoy geeft als bron op: Een (feestelijk leysen-boecxlcen „verciert niet nieuwe leysene ende geestelyke liedekens*, enz., den twaelfsten druk, Antw. z. j., „en zijn te bekomen tot Dordrecht bv Hendrik Walpot (Walpot was als drukker en boekverkooper werkzaam tusschen de jaren 1728—1759), op de wyse als liet beghint". In dit .boeexken* komt het lied niet voor, maar in een dun bundeltje, dat in 't exemplaar van wijlen Dr. Acquoy er bij is ingebonden, getiteld: Gheestdijcke liedekens „dienende voor de jonckheydt van den Catechismus, van Sinxten tot Alder-heylighen. Met noch andere nieuwe gheestelycke sehoone liedekens. Tot Antwerpen. En zijn te bekomen tot Dordrecht, by Hendrik Walpot", z. j. Op bl. IIII ï , vindt men tekst 15, met opschrift: „De gheestelycke Kerst-Leys, op de wyse: als het begint."
Uit de vergelijking van de aanvangsregelen van A en li. mag men misschien afleiden, dat beide teksten op de melodie „Conditor almc" werden voorgedragen, melodie welke voor li, de kerstleis (kerstlied met refrein), na elke stropho op de woorden .zijt willekom", enz., als refrein, herhaald werd.



536. Hebt gij niet een' vrouw zien passeeren.
„Hebt gij niet een' vrouw zien passeeren,
ja een vrouwtje met een kleen kind?
Witter als krijt was haren habijt.
Had ik haar onder de handen van mij,
haar zoontje die zoude gedooden zijn.'
Tekst en melodie. Lootexs et Feys, Chauls populaire# flamands, 1879, nr. 20, bl. 32, aan de uitgevers voorgezongen door iemand die slechs één strophe kende. Ken ander persoon, aan wien de melodie onbekend was, deelde aan de uitgevers den volgendon tekst mede:
1. Maria die zoude gaan reizen naar Stralenberg over den Rijn.
Al was het nacht,
het schong er dag.
Denk eens, hoe dat het met Maria was.



2. Maria, die reisde zoo verre,
zij vond er een akkerman staan,
die bezig was met zaaien,
en z' heeft hem gesproken aan:
„weg, weg, met uw wagen,
uw string en uw ploeg;
houd op van zaaien en wil er uw koorn maaien,
't is rijpe genoeg.
3. „Als er iemand naar mij komt vragen,
zeg, dat ik al gepasseeren zijn
toen gij bezig waart met zaaien;
en nu zijt gij tot maaien bereid."
4. De akkerman keerded' hem omnio en hij viel op beide zijn' knien:
„looft God den Heere, zoo moet het gesehiên!' En hij terstond aan het maaien viel.
5. Maria en was maar verdwenen,
als Herodes daar kwam gezwind:
„hebt gij niet een vrouw zien passeeren, een vrouwtje met een kleen kind?
Witter als krijt
was haar habijt.
Zeg mij 't bescheid van 't geen dat gij weet,
verklaar het op eed."
<5. — „Ik heb wel een' vrouw zien passeeren, een vrouwtje met een kleen kind,
maar toen was ik bezig met zaaien,
en nu met maaien, mijn vriend.
Veel witter als krijt was haar habijt.
Dat is 't bescheid van 't geen dat ik weet,
'k verklaar het op eed."



7. Toen sprak die valsche lieere met ecu bedroefd gemoed:
,nu moeten wij wederom keeren,
al op den staanden voet:
want zij mag er al zijn te landewaart weg.
Had ik haar onder de handen van mij,
haar kindetje zoude gedooden zijn."
Zooals L. en F. doen opmerken, wordt de tweede regel van bovenstaanden tekst teruggevonden in een lied: „Daar quamen drie landsknechten//van Stralenburg over den Rijn", door Hofkmann v. F., Niederl. VoIkMr., 1856, nr. 73, bi. 160, herdrukt naar de verzameling aangelegd door Mr. Jac. Scheltema. — Vgl. het onmiddellijk voorgaande lied.



537. Met vruechden willen wi singhen.
1. Met vrucchden willen wi singhen in desen bliden tijt,
heere Iliesus wil ons bringhen al in sijn eewich rijck;
ilaer toe is hi glieboren van eender maghet fijn,
hi stilt der vaders toren, dat soete kindekijn.
2. Wt Yessen is gesproten een edel bloem lofsain,
daer is ons wt gevloten een bloem des godlicx lam; hi bracht ons offerhande, dat dede dat leven sijn;
hi braek der hellen banden, dat soete kindekijn.
3. Die oude vaders alle die laghen inder doot,
met also groten gesehalle ende niet versuchten groot, ter stont dat si begheerden dat soudo glieboren sijn
al vander suver geerde, dat soete kindekijn.
4. Maria, die suver gaerde,
die noeyt ghenoemt en vant, eer noeyt man quam op aerdo. was si met Gode bekant,
van minnen om ons te trooste, dat dedese wel aen schijn;
lof hebt ghi die ons verloste, dat soete kindekijn.
5. Die enghelen inden throne en al dat oeyt leven ontfine, bekenden Marien sone,
sonder die wreede man Herodes, die valscho heere; dat dede hi wel aen schijn,
want hi benide seere
dat soeto kindekijn.
6. , Herodes, wat baet u sorghen? ghi sijt van herten blint,
gheen dinc en is verborghen
al voer dat ionghe kint;
hi en mint gheen aertsehe dingen, sijn rijc is sonder termijn; wat wilstu dan verdringhen dat soete kindekijn?''
7. — „Sal ic nu moeten verliesen mijn cere, mijn goet, mijn lant? het sal daer om verkiesen
die doot van mijnder hant,
ende kinderen van vele wiven al inden lande van mi;
het salder occ mede bliven dat soete kindekijn."



8. Herodes beeft, voerware,
van sinen wil ghemist;
dat kint is hem ontvaren inet goddelijcker list;
daer om moesten sijt besterven veel kinderen, dats wel acn schijn, om dat hi wilde bederven dat soete kindekijn.
9. Drie coninghen wt Orientcn si hadden des kints ghewout, si brachten in presente myrre, wieroock ende gout;
daer mede dat si bewesen
sijn macht, sijn rijck, sijn pijn; daer mede heeft hi ons ghenesen dat soete kindekijn.
10. Een enghel quam ter spraken Ioseph den ouden man:
„ghi moecht u wel henen maken ende varen nu van dan ;
Herodes wilt doen doden den soeten scepper dijn;
behoeten van alle noden dat soete kindekijn."
11. Een ezel ginc hi bereyden,
hi en lette niet een twint;
daer op sette hise alle beyde, die moeder ende dat lief kint; te Egipten voeren si henen, al doer die wilde woestijn;
sijn macht heeft daer gescenen dat soete kindekijn.
12. Si quamen in corten stonden daer stont een palmboom,
met vruchten dat si hem vonden, Maria nam des gooin:
„hier onder moet ic rusten,"
sprac si, dat maechdekijn, „mot vruechden ende met lusten, ende mijn lief kindekijn.*
13. Doen si was gheseten,
Maria die suver maecht:
„wijndruven moet ic eten,
van des die palmboom draecht;
mijn hert dat heeft bequolen Herodes valsch venijn,
dat ic dus vroech moet dolen ende mijn lief kindekijn."
14. — „Daer af moeehdi wel swighen", sprac doe die oude man,
„ghi en kontse niet gecrighen,
want ic niet climmen en can;
vele bat te deser stede
waer beter broot ende goeden wyn,
dat moet ic voeren mede
voer u ende ons lief kindekijn."
15. Doen Ihesus was gheseten
op sijnder liever moeder schoot, hi en haddet niet vergheten,
want hi den boom gheboot,
dat hi hem booch ter aerden al voer die lieve moeder sijn, van des haer herte begeerde ende haer lief kindekijn.
16. Die boom van soeter vruchten neychde neder sinen top
al voer Marien voeten ;
daer stonden wijndruven op: si plucten alle beyde al voer des honghers pijn; des moghen wi ons wel neyghen voer dat soete kindekijn.
17. Een suver claer fonteyne al wter aerden spranc om Iliesus wille alleyne;
Maria daer wt dranc ende Ioseph oec, die oude: het docht hem wonder sijn, hi loofde menichfoude
dat soete kindekijn.



18. In dese suvcr feesten sijn si ghevaren voert; al doer die wilde foreesten, si deden liaer confoort; si quamen daer visenteeren, al solider fel begrijn, die lieere alder lieren, dat soete kindekijn.
19. Doen si quamen niet allen al in Egiptenlant,
daer sijn dafgoden gevallen al diemen daer vant;
si en konden niet verdraglien dat goddelike aenschijn,
doen si daer conien saglien dat soete kindekijn.
2, 6. Een den.: dat edel leem. — 3, 5. t.: hegheerde. — 3, 7. geerde = gaerdo = tirga e radice Jessae (Jesaja. XI, 1). 4, 2. ghenoemt en gênant = naamgenoot, gelijke. — 4, 6. t.: aenschijn. — 5, 1. in den throone = in den hemel naar Matth. V; 34. _ 5, 2. Een der.: Iicen ijheiian. — 5, 4. milder = uitgenomen. — 5, 6. en 8. 6. t.: aenschijn. — 9, 2. = zij verlangden naar liet kind. — 10, 7. beboeten = behoed hem. — 11, 2. letten = dralen. De zin is: hij verloor geen oogenblik. — niet een tirint — niet liet minste. — 12, 4. goom = acht, oplettendheid. 13, 3. Aen der.-. irijndaden. voor irijndadelen. — 13, 6. Herodes, genit. — 18, 2 oh 4, si = Maria en Jozef. — 18, 5, si = de beesten.
Tekst. Dit is een sitvcrlje boeexken, Antw. 1508, bl. 17, zonder wijsaanduiding. tekst hierboven; — Dit is een schoon suijverlijck boeexken (kerk. goedk. Antw. 1570), Amst. Corn. Clnesz., z. j., bl. 14 r", .op die wyse van Cleven, Hom en Batenborch", zelfde lezing met jongere spelling: — Een der. en prof. boeexken. Antw. 1539, nr. 9, uitg. D. F. Schei-bleer, bl. 28, en aant. bl. 336, „op die selve wisc", d. i. op de wijs „Solaes wil ie hanteren"; str. 14 van bovenstaande lezing ontbreekt; — liet hof hen der geest, liedekens, Loven, 1577, bl. 40, zonder wijsaanduiding; str. 12 — 17 van bovenstaandon tekst ontbreken. — AV. Moll, Johannrs Urmjman, 1854, II, bl. 157- 8. die dit lied aanhaalt met verzending naar Hcd. Hoffmann. I.etien Jesn nach den Apocrgphen, Leipz. 1851, bl. 141 vlg., en bl. 149 vlg., stelt de vraag : „Wat zouden die feesten (zie str. 11 hierboven) hier kunnen beteekenen? En als er geen gewag gemaakt wordt van de wilde beesten, wie zijn dan die den Heer volgens den vijfden regel der strophc visiteeren?" — „In deze strophe en de volgende," zegt de schrijver, „vindt men het bekende verhaal (uit do Levens van ■Tesus, do Apocriefe boeken des N. Testaments en de daaraan verwante traditie) aangaande de eer, welke liet gedierte der woestijn, waardoor de weg der vhigtenden liep, aan de moeder en het kind bewees en do beschrijving van liet omstorten der afgoden van de Egyptenaren. in het oogenblik waarop Jezus de grenzen van het land bereikte". Str. 18 wordt dan ook door Moll hersteld aldus:
Al door die wilde foreesten syn sy gevaren voort,
doen kwamen al die beesten, sv deden liaer confoort;



sy quamen daer visiteren al sonder fel begrijp den Heere alder heeren,
dat soete kindekijn.
In de bedoelde str. 18 wordt het woord feesten gebruikt om te rijmen met foreesten. Dit laatste woord beteekent woud, jachtgebied, en kan hier geen anderen zin hebben dan dien van wilde dieren welke men op het jachtgebied aantreft. De wilde dieren komen de heilige familie bezoeken ,sonder fel begrijn', d. i. zonder grijnen, aangrijnzen. De strophe is dus wel te verklaren, zonder de door Moll
voorgestelde veranderingen.
J. A. Alberdingk Thijm, Gedichten uit de verschillende tijdperken, enz., 18o0, I,
bl. 212, naar Een sucerlyck boeexken, Aemst., Harmen Janszoon Muller, (XVI" eeuw), zonder str. 2—9 van bovenstaande lezing. „De legende in dit lied vermeld," schrijtt de verzamelaar, .is ontleend aan Hst. XX-XX1II van de Geschiedenis der geboorte van Maria en der Kindsheid van den Zaligmaker; vroeger wel toegeschreven aan den H. Jacobus"; — J. A. en L. J. Alberdikok Thijm, O. en n. Kerstliederen, 1852, nr. 87, bl. 174, gemoderniseerd, met aanvang: „Een Engel kwam van boven", 10 str., cn deze aant., bl. 311: „I-ied op de Vlucht naar Egypten, uit het tijdperk 1450—1550. De overlevering, welke ook voorkomt in Der leken spier/hel (B. II, Hoofdst. XVIII), leerdicht van 13-30 door Jan Boendale van ter Vuere, is getrokken uit een oud geschrift bevattende de geschiedenis der geboorte van Maria," enz.
Melodie. Zie hiervoren II, nr. 414, bl. 1544, het lied: „Met luste willen wi singhen".



538. Wildi horen singhen.
1. Wildi horen singhen enen soeten sanc
van Jesus, die ic gheerne songhe, al wordet lanc,
ende hoo hi in der eersten nacht in eenre cribben wert ghelacht al onverborghen.
Mer die een reine hertken heeft, die en derf niet sorghen.
2. Ende doe heer Jesus gheboren wert, doe wasset cout.
In tween ouden hosen
hi ghewonden wert.
Daer stont een eeel ende een lint,
die hoeden Maria haer lieve kint
ende onsen heren.
Die hem so wel ghedienen can,
hi lones hem sere.



3. Jesus wert besneden nae der ouden ee;
woudes u niet verdrieten,
ic songlies u inee.
I>i\t werden die lieilighe drie coninglien ontwaer,
si brachten liare offer daer
ende hare gaven;
si baden dat weerde kindekijn
om sine ghenade.
4. Joseph doe den esel nam al bi den toom.
Wat vant hi aen den weghe staen? een dattelcnboom :
„och eselken du moetste stille staen.
wi willen die dattelen plucken gaen :
wi sijn seer moede."
Die dattelenboom ter eerden neech in Marien schoto.
5. Maria las die dattelen in haren schoot.
Joseph wasser een out man,
dats hem verdroot:
„Maria laet die dattelen staen,
wi hebben noch veertich milen te gaen:
het wort seer spade."
Wi bidden dat weerde kindekijn
door sine ghenade.
C>. Joseph nam dat eselkijn al bi der bant.
Si quamen bi schoonre sonnen in dat Egiptenlant.
Egipten is een seer goede stat,
daer Joseph ooc die herberghe bat seer ellendich.
Maria die span veel goedes gaerns mit haren handen.
7. Maria die conde spinnen dat vrouwelijn.
Joseph die conde timmeren;
si gheneerden sich fijn.



Doe Joseph niet meer timmeren can,
doe was lii also ouden man,
lii haspelde garen.
Jesus droech dat gaernken te huus
den riken ende den armen.
8. Den heilighen gheest den hadden wi gheern, al beiden wi lanc.
Wi willen noch van heer Jesus singhen
enen niewen sanc,
hoe lieve dat sijnre moeder was,
doe hi in haren armen lach
al onverborghen.
50 wie heer Jesus minne draghet,
die en derf niet sorghen.
9. Doe Jesus in der cribben lach,
dat heilighe kint,
drie heilighe coninghen tot hem quanten uut Oriënt.
51 offerden daer drie gaven stout:
merre, wirooc ende gout,
si waren reine.
Dat kint dat is der enghelen heer, der werelt ghemcine.
10. Doe Herodes dat vernam,
die felle tyran,
dat dat kint gheboren was,
hi wert seer gram.
Hi sinen cnechten doe glieboot,
dat si brachten die kinder ter doot so wredelike;
daer om so f-ijn si nu ghecroont int hemelrike.
11. Die enghel in der middernacht tot Joseph quant:
, Joseph vrient, stact op ghcrect,
schaffet u van dan!
Herodes heeft der kinder ghedodet veel, het gaet der nu al uut den speel om Jesus wille.'
Joseph voer tot Egipten wert in eenre stille.



12. Doe Jesus aen don eruce c-lam,
dio heilighe man.
ende Maria sijn lieve moeder tot hem quam,
liaer herte dat was in groter noot,
hi leet voor ons den bitteren doot so minnentlike.
Dat sullen wi in ons hertken draghen stedelike.
13. Jesus is die beste weert,
dat weet ic wel:
daer hi aen der tafelen sit,
daer vaert men wel;
hi is die weert ende hi snit ooc sijn.
hi quijt die cost, hi betaelt den wijn :
dat doet hi gheerne.
Ie waer so gheerne nae deser tijt
in sine taverne!
14. So wille wi dan heer Jesus bidden om ene bede,
dat hi ons gheve nae deser tijt
sinen ewighen vrede,
ende daer toe ooc sijn soete aenschijn
ende mitten enghelen blide te sijn
eweliken.
Wie Jesus in sinen herten draghet,
den maket hi rike.
1 8. Mer, bijgev., de voorslag bestaat in de melodie. — 2, 3. honen = kousen, vgl. liiervoren III, nr. 535, bl. 2098 vlg., A, 5 en B, 5: ,Ons is een kindekyn geboren", 8, 3. — 4, 4. Vgl. het onmiddellijk voorgaande lied, 12, 2. — 5, 3. t.: Joi«Ph ua«. - G, 5 - 7. vgl. H. v. F., ter hierna a. p., bl. 64, str. 4. - 8, 9. Vgl. str. 1. 13, 9- Vgl. hierna het lied: „Tis goed in Uods taverne te gaen .
Tekst. Hoffmann v. F.. Xiederl. geMl. Ldr., nr. 24, bl. 59, zonder wijsaanduiding. De aanvang der tweede strophc maakt het begin uit van de eerste strophe der Duitsche lezing: „Do Jesu Christ geboren wart// do was es kalt". H. v. F., die dezen Duitschen tienstrophigen tekst mededeelt, herinnert aan de nauwe betrekkingen, die vroeger bestonden tusschen Duitsche en Nederlandsche kloosters eener zelfde orde, en waaruit tusschen beide landen wisseling van geschriften en liederen ontstond. Dezelfde schrijver weet niet uit te maken, of bovenstaande Nederl. tekst eene omwerking van het Duitsch is, dan wel zelf tot de Duitsche lezing aanleiding



gaf. Over de Duitsche bronnen, zie verder Böhme, Altd. Ll>., nr. 523, bl. 028, cn Eiik u. Böhme, Deutscher Liederhort, III, nr. 1950, bl. (555. — Aangehaald door W. Moll, Mannes Brugman, 1854, II, bl. 159, met verzending naar Rpd. Hoffmakn's [.eben Jesti nach den Apoenjphen, Leipzig 1851, bl. 145.
Melodie. Böhme, t. a. p., naar het Lb. van Haym von Themar, 1590; — naar dezelfde bron. Baumker, Das kath. deutsche Kirchenlied, I, nr. 147, bl. 402, en Ekk u. Böhme, t. a. p. Deze laatsten teekenen daarbij aan: „Wunderlicli fremd. unserm Tongefühl zuwider, klingt das mollis der beiden vorletzten Zeilen in das mixolydisch herein". Het is echter te veronderstellen, dat de t> bij het woord hertken, in de eerste strophe, daar niet behoort. — Vgl. hierna de melodie „Te lucis", enz., die dienst doet voor het lied: „Heer vader, hebt den ewigen lott'V
Volgens Dit is een schoon suijverlijck boeexken (geest, goedk. Antw. 1570), Amst., Corn. Claesz., z. j., bl. 0 r" (zie liiervoren III, bl. 1844), werd het lied: „Het is heden den daeh van vroolijckhevt* voorgedragen „op de wijse: Doe Jesus ghebooren wert*.



539. Op eenen nacht.



1. Op eenen naclit, dat Sint Joseph lag te rusten, kwam mare Gods
hem wekken uit zijnen slaep;
hij sprak er tot Sint, Joseph:
„wilt er u opwekken,
gij moet vertrekken
met Maria rein."
Zuiver is de maeclit, die, klaer,
moest naer Egypten met dat kleine kind.
2. Zij steeg op een ezelken, vol van gezuchten,
vol rou en smert,
en dat doorstak haer hert.
De hagel en de kou, de wind haer kwelden,
't water viel zoo dapper op dat naekte veld.
Zij wenschte, dat ezelken
in die woestijne <iods al rusten mocht.
Tekst en melodie. Opgeteekend door J. N. Lemmens (182:1 1881), uit den volksmond, in de lïrabantsche Kempen; ons medegedeeld door zijn leerling priester Josef Duelos.



540. Omnes nu laet ons Gode loven.
1. Omnes nu laet ons (iode loven ilelim celeslem van hier boven,
tjui non aioral lii is verschoven
qaotidie.
Hi is van eenre maghet gheboren
rex glorie.
2. Omnes nu moochdi wonder horen, de relo quam al hier te voren propter qaod voluit sijn gheboren
de virgine.
3. Si non renisset hier tevoren
de virgine om te sijn gheboren, omnes fuissemus verloren perpelue.
4. Natas in Belhleliem was hi, et nemo so en was hem bi nisi Joseph, dat segghic di,
iVla nocte.



5. In domo en woonde niemant in
et passeres vloghcn daer uut ende in,
natus volebat sijn daer in humitlime.
6. Domus habens parietes ne gheen,
frigus erat ut puero wel scheen, nam 1 repidabat al in een
pre frigore.
7. In presepe was dat kint gheleit et ante bestias al ghereit
sub feno nader godlicheit
dukissime.
8. Maria nam tkint op haren schoot,
qui nos verlostede vander doot.
et dixit ei saluut wel groot
suo ore.
9. In brachio nam si haer kint,
quem ipsa seer mit herten mint,
iMS erat, want hi was conine
onwis rille.
10 Tres reges quamen uut verren lande ' propter den kint doen offerhande;
stella duxit eos te lande ralde recle.
11. Immolavit mtjrram Jasper,
et purum aurum Baltliasar,
et Melchior ooc thus nae der
pulcherrime.
12. Ad llerodem quam die niewe maer. qtiod putr 'mus gheboren waer, qui esset rex al openbaer
de oinni re.
13. Herodes die gheboot den ridderen sijn, tHdctüïc al die kinderkijn,
qui sub duobus annis sijn,
pre timore.



14. Maria fugit al om breet
in Kgijplum mit haesticheet,
/teilester volghede liaer Josepli meet
lenimme.
15. ludei deilen hem sijn eruus draghen 'iil montem Oilcarie; ilaer sijt saglien,
ih-ilertiid ei wel groote slaghen
durissime.
l(i. Cents miles te liant gheprant lanceam imam al in sijn liant et ruineracit Cliristion te liant
suo corde.
17. Xahis was in üethleheni et jiassus in Jerusalem,
ludei mali si gheselden hem
vulde dure.
18. Resurrexit ten derden daghen,
infernaal fregit al solider versaghen;
diaboli riepen mit groter daghen:
hett me! heil me.'
19. Rogemus Chrislum sonder beghoven,
ut det nullis al sonder sneven vitam eelestem nae dit leven
amen rere.
Hi is van eenre maghet gheboren
rex glorie.
2, 2 en :i, 1. t.: tcoren. — 7, 3. nader godlicheit = volgens de godheid, d. als God. — 17. nae der — nae daer, cf. U, 14.
B.
1. Omnes nn laet ons Gode loven deum eelestem van hier boven;
ijui non adorat, hi is verseoven
quotidie.
Hi is van eender maecht gheboren
rex glorie.
2. Omnes nu inoechdi wonder horen,
de eelo quam ons hier te voren propter i/uod voluit sijn gheboren
de virgine.



3. Si non renisset hier te voren de celo om te sijn gheboren.
omnes fuissenius al verloren
perpetue.
4. Xahts in Bethleeni so was lii, et nemo so en was daer bi nisi Ioseph, dat seg ie (li.
Ma noele.
5. In domo en woonde nieniant in. passeren vlogben daer wt ende in, milus rol uil God sijn daer in
eertissime.
6. Domus lutbeiis parietes gheen, frigus vrat alsoot wel scheen, et trepidabat al in een
pre figore.
7. In presepe was hi gheleyt,
et ante asinos was hi ghespreyt, sub fcno God der godlicheyt
dulcissime.
8. Quundo piter httbtiU . XI-. daghen, ad tetnplum was hi ghedraghcn. immolaverunt, ten is gheen saghe,
symone.
9. 1'ar turturis offerden si daer, Maria, Ioseph opten outaer,
sites nee boves en hadden si daer,
erut pauper.
10. Quando j/iter yet mocht gaen, ad studium deden si hem saen, relle matris deder hem gaen
pro diseere.
11. Maria nam Ikint op haren schoot, ij ai nos redemit vander doot,
dirit ei saluyt wel groot
8ito ore.



12. In braeliio namse dat kint,
quein ipsa met goeder herten mint,
ius eral, want hi was coninc <jmnis rille.
13. Tres regen quamen wt verren lande,
propttr te doen offerhande,
stella duxit eos ten lande valde recte.
14. Immolaverunt: myr Iaspar et aurum purum ISalthasar,
thus Melchior daer naer,
illa nocte.
15. lloijamiis Cristum sonder sneven,
til det nobis, sonder begeven,
vitam celeslem na dit leven
perpelue.
Hi is van eender magliet gheboren rex ijlorie. Amen.
6. 3. t.: trepud abat. — 7, 2. t.: minos. — 9, 4. eral pauper[e] = liet was armelijk. — 12, 4. omnes.
Nu laet ons allen Gode loven.
C.
1. Nu laet ons allen Gode loven,
den oppersten coninc van hier boven; dies niet en doet, hy is verschoven ipiotiilie;
hy is van eender magliet gheboren re.r glorie.



2. Van boven «mam hi hier te voren,
om van eender maghet te wesen gheboren, waer hy niet ghecomen, wi waren verloren
cjuotidie.
Hi is van, enz.
3. Dit edel kint is ons gheboren
van eender maget dyet hadde vercoren;
mids desen soe bleef die duyvel verloren
aine fine.
Hi is van, enz.
4. Int huys, al daer dat kint in lach,
daer wast seer cout nacht ende dacli,
daer om so weendet ende riep: „o wacht'
pre frigore.
Hi is van, enz.
5. In die cribbe was hi gheleyt,
een God inder drievuldicheyt,
die osse ende ezel aenbadent ghereyt
ut scio vere.
Hi is van, enz.
6. Wt Oricnten, al sonder saghen,
so quamen binnen . xiiij . dagen
drie coningen die tkint verbaren sagen
suinmo niane.
Hi is van, enz.
7. Als si gegangen hadde verre,
doen sagen si, waer eene sterre
hen wijsde den wech, dair Ihesus in lach
cum sua matre.
Hi is van, enz.
8. Als sij dat kint metten oogen aensaglien, so waren sij blide, hoort wat sij daden:
sij offerden hem myrrhe ende daer toe gout
et cum thi/re.
Hi is van, enz.
9. Si namen oerlof om wederkeeren.
si ghingen thuys met groter eeren;
eenen anderen wech moesten sij keeren
ab Herode.
Hi is van, enz.



10. Van Bethleëm was dat kint ghevlucht in Egipten, want men hadde ducht, dat Herodes soude dooden die vrucht;
dies sijt ghewis.
Hi is van, enz.
11. Dat Adam inden appel beet,
dat mocht ons alle wesen leet;
mids desen so dreef ons die duvel int leet
ac dolure.
Hi is van, enz.
12. Van desor pinen loste ons dat kint,
dat en willen wij weten niet een twint; daerom sterf hi, die edel coninc,
amarm morte.
Hi is van, enz.
13. Die valsche verrader biet ludas,
vercochte sinen meester opten woonsdach; daer omme seg ick, dat hi dwaes was,
certissime.
Hi is van, enz.
14. Iudas, die verrader fel,
gaf den loden een tecken wel:
,dyen ick cusse, ende nyemant el,
litwc lende'
Hi is van, enz.
15. Tc metten tijt was hy ghevaen,
sijn iongers sijn hem al af ghegaen,
voer Pylatus was hy ghedaon
hora prima.
Hi is van, enz.
10. Op sijn schoudere moeste hy draghen een cruyce van so swaren waglien, te Calvarien gaf hi sijn claghen
cum dolore.
Hi is van, enz.
17. Ter sester uren ghinghen sij hem hangen tusscen twe dieven, met grooter scandon; sij gaven hem drincken azijn ghemanghe
cum felle.
Hi is van, enz.



18. Tc noene stac lietn in sijn side l.onginus, dies was hi soe blide,
want hi wert siende te dyen tide;
hoe scio cere.
Hi is van, enz.
19. Te vesper tijde, nae minen waen,
was hi van den cruyco ghedaen;
te compleeten groeven sij hem saen
rum eorpore.
Hi is van, enz.
20. Nu laet ons alle vriendelijck bidden Iesum van hemelrijck,
dat hi ons allen deyle sijn rijt-
sine fine.
Hi is van eender maget gheboren rtx glorie.
0, 8. eerbaren, zich verbaren, vertonnen. — 7, 2. t.: een sterre. — 18, 1 .hiel, bijgev. — 17. 3. t.: ghemengt.
Tekst. A. Hoffmann v. F., In dulei iubilo, 2do uitg., Hannover 1861, nr. 26, bl. <58, naar het 15de-eeuwsche Hs., Ms. Germ. 8,190 der K. Herlijnsche Bibl., bl. 14. Aangeh. door Dr. J. G. R. Acquov, Kerstliederen en leisen (Verslagen en mededeelingen der K. Akad. van Wetensch., Afd. Letterkunde, 3'1'' reeks, dl. IV,
1887, bl. 365), onder do leisen, geestelijke liederen met in koor, als tutti, gezongen refrein. De twee door Dr. A. aangehaalde strophen zijn echter ontleend aan de lezing, die volgt onder 13.
Melodie, w. Bausiker, Xiederl. yeintl. Ldr., nr. 04, Vierteljahrssclirift.
1888, bl. 303, tweestemmig, naar voormelde 15'J,'-eeuwsche bron.
Tekst. B. Vit is ee sucerlijc boeexken, Antw. 1508, bl. 9 r", zonder wijsaanduiding. — Dit is een gehoon sugeerlijck boeexken (geest, goedk. Antw. 1570), uitg. Arnst., Com. Claesz., bl. 9 en Het hofheii der geest. liedekens, Loven 1577, bl. 39. beide zonder wijsaanduiding, stemmen overeen, buiten eenige varianten, met de lezing van 1508; str. 4: „Natus in", enz., is echter telkens achterwege gebleven.
Aangeh. door Dr. R. Bennink Janssonius, Gescli. ran het kerkgezang hij de Herrormden in Nederland, 2',e druk, Amst. 1863, bl. 14 en 20, aant. 9.
Tekst on melodie. C. Ken dev. en prof. boeexken, Antw. 1539, nr. 222, uitg. D. F. Schiosleer, bl. 252; herdrukt door Dr. J. G. R. Acquoy, Middeleeutrsehe geest, liederen en leisen, 's-Grav. 1888, nr. 23, bl. 40, aant. bl. 56.
In de drie teksten wordt het refrein na elke strophe gezongen.
134



541. Nu laet ons dancken ende loven.
1. Nu laet ons dancken ende loven den hogen (iod al van hier boven, die waerheit en is niet gheloghen: dat vogelkijn.
Een pellicaen mach hi wel heten,
lii is soe fijn.
2. Te Nazarette so is hi comen.
een tortelduve heeft hem vernomen, die welcke onttinc, tot onser vromen, dat vogelkijn.
Een pellicaen. enz.
3. Doen had Ioseph, staphans, die goede, die tortelduve in sijn hoede,
dat wildo hi. so ic mi bevroede, dat vogelkijn.
Een pellicaen, enz.
4. Neghen maonden was hi ghedraghen die duyve, ten sijn gheen saghen: sij aenbadent ooc alle daghe
dat vogelkijn.
Een pellicaen. enz.
5. Dat huvs des paeys had hi vercoren, daer in waest dat hi was gheboren, daer mede hielt hi dat was verloren, dat vogelkijn.
Een pellicaen. enz.
6. Dits eenen ghier nu coinen te voren ende heves in sijn herte toren.
ende ducht dat hem noch sal hecoren dat vogelkijn.
Een pellicaen, en/..



7. Sijn claeuwen so heeft die gier ontdaen ende wil begrijpen den pellicaen,
het is om niet, hi is ontgaen,
dat vogelkijn.
Een pellicaen. enz.
8 Al daer Ioseph lach en sliep,
een heilich enghel tot hem riep:
staet op, Ioseph, in Egipten vliet;
dat vogelkijn,
Een pellicaen, enz.
9. l>oe wilde die gier van rouwe sterven om dat hi des vogelkens moeste derven.
nienich ionck dede hi bederven:
dat vogelkijn,
Een pellicaen, enz.
10. Als die tijt was overleden
van tweeendertich iaren, dit is waerheden,
track tot Iherusalem der steden.
dat vogelkijn.
Een pellicaen, enz.
11. Daer wei t glievaen die pellicaen
ende soechde die ionge met sinen bloede saen,
wt rechter octmoet die hem quam aen,
dat vogelkijn.
Een pellicaen, enz.
12. Nu laet ons bidden met herten goet.
dat hi ons wer voer die helsche gloet.
die voer ons storte sijn hevlich bloet.
dat vogelkijn.
Een pellicaen, enz.
1, 2. al bijgev. — 1, 5. Moll, t. hierna a. p., bl. 100, noemt dat lied het lied van den pelikaan. „Die het dichtte", zegt Moll, .maakte gebruik van een symbool dat reeds duizend jaren vóór hem in de kerk algemeen geliefd werd, het symbool van den pelikaan die zijne jongen met zijn eigen bloed voedt, als beeld van den Christus. Tegenover den pelikaan plaatste hij den roofzuchtigen en moordlustigen gier (str. 5, 1) als beeld van Herodes. terwijl de reine Moeder als eene tortelduif werd geacht". Volgens kanunnik ArnER, fli.il. el théorie itn symbolisme religieux,



III. bl. 448, is dit eene meer moderne opvatting. „(!est". zegt deze schrijver, „et d'une nianière nn peu inexacte, le symbole du Seigneur qui nourrit ses enfants de 1'Eucharistie. II devient ainsi la tigure de la Charitc". Volgens de oudere opvatting doet de pelikaan bij middel van zijn eigen bloed zijne door liet serpent gedoode jongen herleven. In dien zin schreef Conrad (iranerus een gedicht met aanvang: ,Den Edlen Vogel Pelican", aangehaald door Eiik u. Böhme, Dentscher Liederhort, III. bl. 843. bij het aldaar besproken geestelijk lied, nr. 2146: „Ein Mtlhl und die icli bauen
will". 2. 1. Een tier.: is hi (jhecomen. — 3, 1. ld. losejjli ter stout. — 3, 2. ld.
gijn behoede. 4. 1—2. sic: ten der.; t.: Negen maenden was hi gedragen// al over duve en was geen sage. — 6, 2. Een der. heeft die*. 1», 1. ld. doen uomie. 9, 3. ld. dede hi daer om sterren. — 10, 2. ld. iaer. 10, 3. t.: in die stede. /!>)( der.: track hi tot Iherusalem der stede. — 12, 2. behoede bijgev. naar Een den.
Tekst. Dit is ee surerlijc boerxken, Antw. 1508, bl. 23 r., zonder wijsaanduiding, hierboven weergegeven; — Een der. en prof. boeexken, Antw. 1539, nr. 224, uitg. 1). F. Scheurleer, bl. 254, aant. bl. 337; — Het hof ken der tjeest. liedekens, Loven 1577, bl. 50: — herdrukt door W. Moi.l, Johannes lirw/man, 1854,11, 162, en onder de leisen, door Dr. .T. G. R. Arijuoy, Kerstldr. en leisen (Versl. en mededeelingen der K. Akad. van Wetensch., afd. Letterkunde, 3<t<1 reeks, dl. IV, 1887, bl, 391). Moll noemde dit lied in zijne soort een juweeltje, „en zoo zal ieder het gaarne noemen", zegt l)r. Acquoy, „die het in zijne fijnheid van gedachte en liefelijkheid van versbouw heeft leeren kennen".
Melodie, /ven der. en /i. b., t. a. p., „op die selve wise". d. i. op de wijs van: „Nu laet ons allen fiode loven"; zie het onmiddellijk voorgaande lied.



542. Onzen-lieven-Heer op een klein ezelken zat.
Onzen-Lieven-Heer op een klein ezelken zat,
naer Jerusalem zoude hij rijden.
en Maria, Gods moeder, die volgde hem naer
op dees bedroefde tijden:
„en och zone," zei zij, „en och zone. liefste mijn,
zou u de reis wel lusten?
En gij zijt er zoo zwaer aen den kruiseboom gelaen, ook zonder eens te rnsten."



4. Vgl. hierna: „Op eenen Witten donderdag// al tusschen", enz., tekst D, regel 7. — 7. Kruiseboom. Lignitm vitae, lieet het kruis reeds bij de kerkvaders. Zie ook Evangdium Nico,!. Part. II c. 8 bij Tiscliendorff, Ecattg. Apocr. p. 381. (W. Moll, Jokannes Brugman, Amst. 1854, bl. 171, aant.).
Tekst en melodie. Uit den volksmond opgeteekend in de Hrabantsche Kempen, door J. N. Lemmers (1823 -1881), en ons overhandigd door zijn leerling priester Jozef Duclos. De strophe, de eenige bekende, schijnt betrekking te hebben op de plechtige intrede te Jerusalem. Tevens wordt daarin door Maria gezinspeeld op het aanstaande lijden van haar Zoon. Dat Jezus' Moeder hier gewoonlijk niet wordt vermeld, doet niets ter zake: zij kan onder de toeschouwers geweest zijn. zooals schilderijen en teekeningen van dien intocht haar met de heilige vrouwen voorstellen.



543. 't Was op een witten donderdag.
('t I<natstc Avondmaal)
A.
1. 't Was op een witten donderdag als .lesus zijn avondmaal dee, met zijne twaalf apostelen
en zijne discipelen mee.
2. ,Wie zit er liier aan mijn tafel, wie drinkt er hier van mijn wijn. wie eet er hier van mijn broodje, die mijn verrader zal zijn."
3. Toen sprak de valsche Judas:
,Heere ik en ben het niet."
Toen sprak er de Hoer Jesus.
,Judas, 'k en wijt het u niet."
4. Als Jesus tegen zijn moeder sprak: ,roep er mij morgen vroeg op.
drie uurtjes voor den dage
als 't haantje zal kraaien drie maal.*



5. Drie uurtjes voor ilen dage dat haantje kraaide drie maal:
't was dat Jesutje op zou staan om naar den kerker to gaan.
ti. Wat vond hij onder zijn wege? —
Wel zestig mannen staan.
„Wel mannen," zei God, „mannen,
waarom blijft gij hier staan?"
„Wij verwachten den heere Jesus om naar den kerker te gaan."
T. — „Verwacht gij den heere Jesus?
Ik ben er dezelfde man,
die gister bij u wandelde langs eenen waterkant."
8. Zij hebben den Heere gevangen,
zij sloegen hem alle zoo stijf.
dat d' haakjes van de koorden zij stonden in Jesus' lijf.
9. Zij hebben een kruisje doen maken van zestien voeten lang:
zij hebben den Heere daarop geleid,
zijn arintje» wagewijd opengesproid en zijn voetjes overeengeleid en drie nagels daarin geslegen.
10. Maria en Joseph droomden wel eenen droom, dat Jesus' purper manteltje,
en Maria's sneeuwwit kleedje lag onder den palmenboom.
11. De palmenboom droeg palme,
de takjes groeiden zoo lang.
Sint Joseph trok er een takje van,
en stak het in Maria's hand.
12. Sint Joseph liet er een takje staan.
en hij moest er nog zoo een verre weg gaan,
de verre weg naar Egypten,
van Egypten naar Jerusaleni.
Daar stierf Üod den bitteren dood
voor mij en alle menscben,
zoo wel voor kleen als groot.



B.
1. 't Was op 'non witten donderdag dat ons Heerken aen tafelken zat al met zijn twelf apostelkens, apostelkens alle twelf.
2. .Wie eet er van mijn brooken. wie drinkt er van mijn wijn, [wie zit er aan mijn tafel],
die mijn verrader zal zijn?"
3. l>oen sprak er den valschen Judas: „wel Heere, ik en ben het niet,
c.
1. 't Was op een witten donderdag als Heer Jesus aan tafel was,
met zijn twaalf apostelen
al in het laatste avondmaal,
2. Heer Jesus brak er het broodje,
en Maria die schonk er den wijn:
„en hij zit hier aan mijn tafel,
die inijn verrader zal zijn."
3. En hoe sprak er den valsche Judas:
„Heer Jesus, die ben ik niet".
En hoe sprak er de zoete naam Jesus: „mijn vriend, ik en zegge dat niet."
4. Heer Jesus is 's morgens vroeg opgestaan en hij is naar het hofken gegaan.
en wat zag hij al op zijne baan ?
die felle Jode daar staan.



5. Hij sprak: „Wel Jode, wel Jode?
„wat doet gij zoo vroeg op de baan?"
— „En wij zoeken den zoeten naam Jesus."
— „Wel ik ben er de zelfde man."
6. Zij hebben Heer Jesus genomen,
gebonden aan armen en knie'n,
en zij hebben hem zoo vreeslijk gegeeseld, en Maria die moeste dat zien.
7. Maria die sprak er met tranen:
„wat heeft er mijn Zoon u misdaan?
bindt er mij aan een heizen kolomme, en laet er den Zone Gods gaan."
8. U binden wij aan geen kolomme en uwen zoon laten wij niet gaan.
Uw zoon moet morgen sterven :
de goede vrijdag is daar.
7, 3. kelten, 1. : elzen.
D.
't Wos u[> a witten dunderdag,
Os Heere Jesus aen zo tafeltje zoat,
ze schoon hoofdetjo zoet,
't zweete woater en bloed,
voor al uize zonden,
door Gods hcylige wonden.
Judas sprak voalsch,
i )s Heer Jesus èvan'hen wos.
.Ven de kolonnne
Hoer Jesus ègesselt,
de doornege kroone
up 't Jesukes hoofd.
zy kruysje gedragen
en doa noa genageltj
gestorven.
begraven.
In 't schoon heylig graf,
woar da moeder Anna lag.
1)' lieyligc zonne dn God zag kommen,



d' heylighe straelen da (jiod kwaem liaclen.
Ende verrezen, ja verrezen in den schoonen hoogen hemel.
8. èvan'hen = gevangen. — 10. ègesselt = gegeeseld.
E.
1. Het was eens op 'ne witten donderdag dat Heere Jesus aan tafel zal
al met zijn twaalf apostels in het laatste avondmaal.
2. Heere .lesus die brak er het broodje,
en Maria die schonk er den wijn:
,Kom zit hier aan mijne tafel,
die mijn verrader zal zijn.'
3. Ton sprak er de valsche Judas:
,Heere Jesus 'k en beu den ik niet."
Ton sprak er de zoete naam Jesus:
„mijn vriend, dat en zeg ik u niet.'
4. Zij hebben Heere Jesus gevangen en gebonden aan arms en been'n en gegeeseld wel al soo lange.
dat het moste Maria zien.
5. Maria sprak er met tranen:
.wat heeft er mijn zone misdaan?
Bind mij aan eene kolomme.
en laat daar de zone Gods gaan."
0. — „Aan eene kolomme en binden wij u niet,
en wij en laten den zone niet gaan,
en morgen vroeg moet hij sterven.
den goeden Vrijdag Tdie] komt aan.
7. En die dat liedeken zingen zal tot huider majesteit,
Maria zal der een keersken aansteken eer de ziele van 't lichaam scheidt.
3, 1. Ton, West-VI. = toen. — 5, 3. dinke mij, enz. — 7, 3. nl. voor <»od. om hem tot barmhartigheid over te halen.



1. Op eenen Witten Donderdag.
als ons Heerken aan 't tafelken /.at
al met zijn twaalf apostelkens,
ja, waar dat do verrader bij was. (2 waal)
2. En Jesus die brak er het broóken,
en Maria die schonk er den wijn:
en wie zit er hier aan mijn tafelken.
ja, die mijnon verrader zal zijn?* <2 waal)
3. Dan sprak er do valsche Judas:
„Wel, Heere, dat ben ik, ik niet."
Dan sprak er de zoete naam Jesus:
.mijn vriendje, dat zeg ik. ik ni€'t.' <2 waal)
4. En ons Heerken tot Maria sprak:
n't is morgen wat vroeger op te staan,
naar Jerusalem moeten wij treden.
naar Jerusalem moeten wij gaan." (2 maal)
5. En wat vond hij er op zijn wegen,
en wat vond hij er op zijn bnnn?
Een bende van zeventig Joden
kwamen er op Gods wegen staan. <2 maal)
0. Ons Heerken die tot de Joden sprak: ,wat doet gij hier zoo laat op de baan?"
„Wij zoeken naar Jesus van Nazareth.' — „En ik bon er dezelfde man,
die der de zonden vergeven kan."



7. En dan hebben zij hem gebonden,
gebonden aan armen en kniè,
en gegeeseld zoo fel en zoo lange,
en Maria die moest er dat zien. (2 maal)
8. En Maria die sprak er al weenend:
,en wat heeft mijnen zoon u misdaan ?
Wilt mij aan de kolomme binden.
en laat mijnen zone Gods gaan." (2 maal)
9. — .Aan de kolomme zullen wij u niet binden, of uwen zone laten wij niet gaan;
want uwen zone moet sterven ..."
De goede Vrijdag die kwam aan. (2 maal)
10. Dan hebben zij hem gekruisigd,
gekruisigd al aan eenen boom,
al met zijn handen wijd open
en met zijn voetjes overeen. (2 maal>
11. Maria die kwam daar getreden,
Maria die kwam daar gegaan:
„ach. doet er mijn zoontje van 't kruishout af, en hangt er mijn zelven aan." (2 maal)
12. Wij doen uwen zoon niet van 't kruis af, of wij hangen er u zelven niet aan;
uwen zoone moet er aan sterven,
uwen zoone heeft er de dood verdiend." (2 maal)
13. En .Sint Josef en Maria
die droomden malkanderkens droom.
als dat Maria's mantelken
lag onder den pallemenboom. (2 maal)
13, 1-4. Vgl. A, str. 10—12.



1. Op eenen Witten Donderedag.
waardat Jezutje aan tafeltje zat.
al met zen twaalf apostelen. — apostelen,
en zijne discipelen mee.
'2. Maria brak een broodje;
Heere .Jezus die schonk er den wijn:
„en wie zit er hier aan mijnen tafele. — ja tafele,
die mijnen verrader zal zijn?'
3. Toen sprak er den valschen .ludas:
„Heere Jezus, 'k en ben het ik niet.
Toen sprak dat zoete Jezutje, — ja Jezutje:
.zwijg, mijnen vriend, ik en vragc joun niet.u
4. Maar tsnaelrts ontrent den twaalven enne den hane die kraaide drijmaal.
Heere Jezus is haastiglijk opgestaan, ja opgestaan.
naar het hovetje is Jezus gegaan.
5. Als hij al aan dat hovetje kwam,
en wat vondede hij daar al staan V
En wel honderd en vijf en tseef mannen, - ja mannen.
die in (ïods weugen kwamen staan.
6. „Wel, mannen," zeidede hij, „mannen.
en wat maakt er gij hier zoo laat?"
„En wij zoeken den Heere van Nazareen, — van Nazareen, en wij zoeken hem vroeg ende laat,
ja, die nare den kerker moet gaan."
7. — „Zoekt gij den Heere van Nazareen.
en zoekt gij hem vroeg ende laat,
ja, dio nare den kerker moet gaan <
En je ziet hem voor huider oogen staan. — ja nogen staan; ik bon er (lcn zelvesten man."



8. Ze hen Heere Jezus genomen,
ze henden genomen voor schelm en dief.
en gezet in eenen zetele, — ja zetele,
en gespogen in zijnen aansching:
,dat alle die vuile slijmen, — ja slijmen.
dat ze al dienen voor medecijn!"
9. Ze hen Heere Jezus geslegen,
ze henden geslegen met koorden zoo stijf,
dat de knobbelen vanne de koorden, — ja koorden.
dat ze al prentten in Heere Jezus zen lijf.
10. Ze hen Heere Jezus geslegen.
ze henden geslegen met zweepen zoo stijf,
dat de snoeren vanne de zweepen, — ja zweepen.
dat ze al prentten in Heere Jezus zen lijf-
11. Ze hen Heere Jezus geslegen,
ze henden geslegen met roeien zoo stijf,
dat de bloeisels vanne de roeien, — ja roeien.
dat ze al prentten in Heere Jezus zen lijf.
12. Maria en Sint-Djosep,
en ze kwamen daar bijgegaan:
„och, laat mijn lief zoontje toch gaan,
en hang mij ane den kruiseboom, — ja knuseboom.
en laat mijn lief zoontje toch gaan!"
13. — „ k En hange joun aan den kruiseboom niet.
noch 'k en late je zoontje niet gaan;
en je zoontje die moe sterven, — ja sterven.
want den Goeden Vrijdag komt aan:
Maria, gij moet deuregaan!"
14. Maria en Sint-Djosep,
en ze droomden daar eenen droom:
dat Maria's blauwe mantele, — ja mantele,
lag onder den palmeboom.
15. De blaadjes waren groene enne de takjes waren lang:
en toen trok er Maria al en Sint-Jan, — ul en Sint-Jan.
te samen naar 't Heilig liand.
Maria met haren blauw mantele, — ja mantele,
en Sint-Djosep met zijn blauw kleed:
ze vaarden te samen over de zee.



Tekst. A. Lootens et Feys, Chmits i>op. flamund», nr. 22, bl. 36. Str. 10 — 12 behooren waarschijnlijk tut een lied op ile „\lucht naar Egypte . ^ gl ■ hiervoren III, nr. 536, bl. 2108, str. 12, van: „Met vrenchden willen wi singhen in desen bliden tijt", en nr. 538, bl. 2111, str. 4 van: „Wildi horen singhen eenen soeten sanc', zie ook G, str. 14-15; — B. Fragment mij in 1880 te Bergen voorgezongen door den lieer Leopold l.oret, geboortig van Dendermonde. — Een ander fragment dat nagenoeg de eerste drie strophen van A weergeeft, „uit Gent toegezonden', komt voor in llond den heerd, lïrugge, XII (1877), bl. 200: -
C. Hond den heerd, t. a. p., bl. 199, uit de omstreken van Oudenaarde;
D. De Coussemaker, Quelques recherches sur Ie dialecte flamand de 1'rance (Annales du Comité Hamand de France), afzonderlijke druk. Duinkerke 1859, nr. 3, bl. 16, dialect van Belle. De bedorven tekst van ons lied is hier ineengeloopen met een lied van Maria-Magdalena (zie hierna: „d' Heyligo Maria Madelene"); — B. Hond den heerd, XIV (1878), bl. 159, medogedeeld door „Marie'; — P. Vlaamsche zanten, Sint-Nikolaas (Waas), V (1904\ bl. 17, medegedeeld door „Vrouw Weyn" ;
Blyal* en Tasseel, Iepersch ouddiedboeh, 2dc atlev., Gent 1902, bl. 92,
„Jezus' lijden'.
Melodie. Tekst A, Lootens et Feys, t. a. p.; - B. Mondelinge overlevering (zie biervoren): F. Vluonischt zanten, t. a. j>.: ö• Blyau en Fassef.l, t. a. p.



544. Waertoe laet gy u vervoeren?
(De verloochening van Petrus)
EERSTE MELODIE.
TWEEDE MELODIE.



1. Waer toe laet gy u vervoeren.
dat gy loochent uwen Heer?
kent gy, Petrus, my niet meer?
Wat doet soo u hert' ontroeren.
dat gy my vervloeckt soo seer?
Petrus, kent gy my niet meer?
2. 'k Hebb' myn liefde u gegeven.
u omhelst noch desen dag.
als ick voor uw' voeten lag:
met het broodt van't eeuwig leven,
hebb' ick u gespyst dacr by.
en gv, Petrus, loochent my.
3. Gy weet. wat ick hebb' geleden.
wat in't hofken onderstaen.
daer ick was met u gegaen:
als ick dry-mael liadt gebeden,
quamp verracder Judas aen:
Petrus, is u dit ontgaen?
4. Wat hebb' ick n dan misdreven,
dat gy noch in al myn smert
met een sweerdt doorsteekt myn hert i Gy hebt my uw' trouw gegeven.
en herhaelt den derden keer;
Petrus, kent gy my niet meer?
Tekst. Me,are geest, liedeken., Bruggge. 1740, nr. 41, bl. 60, .De verloocheninge van Petrus", stemme: „Heureux celui qui chemine*; tekst hierboven; - Lootens et Feys, Chants populaire* ft amanda, 1879, nr. 21, bl. -15.
Melodie. I. Nouveau reetuil de chansons choisies, a la Have 1731, I, bl. 250, voor een lied: „L'embarquement", waarvan de eerste strophe luidt:
Heureux celui qui chemine
sur la terre ou bien sur 1 eau.
quand il a dans son bateau
sa oompagne de marine.
L'embarquement est divin,
quand on vogue, vogue, vogue, vogtte,
l'embarquement est divin,
quand on vogue avec (,'atin.
II. IjOOTexs et Kkys, t. a. p.



545. Het gheviel op eenen donderdach.
(Jezus' dood)
A.
1. Het glieviel op eenen donderdach.
snachts ontrent der sester uren,
niaer dat die lieere .Jesus gevanghen wert, het was ons een gov avontuere.
2. En dat vernam die moeder sijn,
sij was soo droevich van moede,
dat sij haer lief kind verliesen sou:
sij en const haer niet langher ghehoeden.
3. „Och moeder", seet hij, ,moeder mijn,
uwen rou en mach mij niet baten,
ick wil gaen sterven don bitteren doot. die menschen en wil icker niet laten.
4. Maer doen hij in die vierschaer quani,
sijn vrindekens waren daer seer dunne,
sij gaven hem daer soo valschen raet;
die Heer swecher al stille.
5. Maer doen hij voor Hierusalem quam,
hij sach ter stadt waert inne:
„ick wil gaen sterven den bitteren doot,
al om des menschen wille.'
6. Maer doen hij opden berch van Calvarien quan), met sijn ernijs geladen,
sy togen hem daer sijn cleederen wt;
hij en mochtse niet langer dragen.
7. Sij werpen hem neder al op dat cruijs. met sijnen doorwonden leden,
sij sloegen daer plompe nagelen door,
met groot er vreedicheden.



8. Sij hieven dat cruijs al in die locht,
sij lietent nederwaert sincken,
dat alle sijn aderkens bersten ontwee;
sijn bloyken wou hij ons schincken.
9. Maer doen die Heere verscheyden was,
sij staken hem in sijn sijde.
daer wt ran water cnde bloet;
het was ons goy medecijne.
1, 2. snaehls bijgev. — 1,4. liet u-as, enz., omdat liet ons de verlossing mogelijk maakte.
Op eenen witten donderdag.
B.
1. Op eenen witten donderdag,
's nachts omtrent op den twaelf uren,
dat d' Heer Jesus gevangen was;
de bitter dood moest hy bezuren.
2. Zy leydcn Jesus de poorten uyt en hy keek zoo dikwyls omnte,
als zyn moeder niet achter en kwam: ja van verren zag hy ze komen.
3. ,Moeder," zeyd hy, ,moeder van my, al droefheyd en kan niet baten,
ik moet sterven de bitter dood om alle mensch zalig te maken."
4. Als hy op den berg Calvarius kwam, hy liet zyn kruys daer nederzinken; zyn aderdjes die basten in tween;
zyn dierbaer bloed zag men daer schinken.



5. Wner zyn zy al die (lustig zyn ;
waer zyn zy nu die dustig wezen ?
/eg dat zy komen drinken wyn,
het vyfde wondetje ligt ontsteken.
6. Waer is de jeugd, waer is de vreugd,
waer is het dansen, waer is het springen?
Het isser al vergacn in niet
g'lyk de snoeuw voor de zonneschingen.
2, 3. als = of. — 4, 2. dan- bijgev. — 4, 8. die bijgev.; basten = barstten 5, 1. di/stii/. = dorstig. — 5, 4. t.: ontleken-, vgl. C, 5, 4. — 6, 3. t.: is.
't Was op eenen góeden-vrijdag nacht.
O.
1. 't Was o]p eenen goeden-vrijdag nacht,
de klokjes luidden daar al zoo treurig,
't was de heer Jesus, die in zijn bitter pijn en passie lag. de bitter dood ging God bezuren.
2. Ons Heer trok zoo dikwijls te poorten uit.
te poorten uit, te stedenwaart binnen;
't was zijn allerliefste moedertje, die achter hem kwam bedroefd van herten, bedroetd van zinnen.
3. „Wel moedei'," zei Ood, .lieve moeder van mij,
al uw' droefheid en kan mij niet baten;
ik moet gaan sterven den bitteren dood om alle menschen zalig te maken."
4. De Heer op den berg van Calvarie kwam gegaan.
hij liet zijn kruisje ter aardewaart zinken;
al zijn gebenedijde wondetjes scheurden in tween,
zjjn dierbaar bloed liet Ood daar schinken.
5. Waar zijn zij 1111 al die dorstig zijn,
waar zijn zjj 1111 al die dorstig wezen ?
Zegt dat zjj komen drinken van den heere Jesus' rooden koelen wijn 't eerste wondetje ligt ontsteken.
6. Waar is de jeugd, waar is de vreugd,
waar is het dansen, waar is het springen?
t' Is al vergaan in droef getreur
gelijk de sneeuw voor zonneschingen.



Op eenen Witten donderdag.
D.
(lp eenen Witten donderdag.
al tusschen tien of elf uren,
dat onze Heer .Jesus gevangen was,
de bittre dood moest gaan bezuren.
Hij nam zijn kruisken op zijnen hals,
hij trok zoo droeviglijk den stèweg binnen;
Maria, Gods moeder, zij volgt hem na,
met zoo een droeviglijke zinnen.
„Ween droevig, ja, het baat toch niet,
ik wil den bittren dood gaan sterven,
ik. ja, wil sterven den bittren dood
ik kan den niensch 7.00 niet verlaten!"
Als hij op den berg al van Calvarié kwam
al met zijn kruiske zoo zwaar geladen,
daar trokken zij al zijn kleeren uit,
hij moest ze daar niet lang meer dragen.
Hij lei zijn hoofdeken op eenen steen,
hij liet zijn herteken ter aarde zinken,
al zijn ledekens bersten in tweeën,
en wou zijn dierbaar bloed er ons uitschinken.
Wel drinken wij nu altegaar
met dezen zaalgen nieuwejaar!
7. Vgl. hiervoren nr. 542, hl. 2129, r. 3 — 4.
Tekst. A. Hel hof ken der ijeestetijcker Helleken*. Loven 1577, bl. 134, op die wyse alsoot begint; herdrukt door W. Moll. Johannes llrugnian, 1854, 11, bl. lGo, als behoorende tot de liederen, waarin de hoofdgebeurtenissen der passie gezamenlijk behandeld worden, „zeldzamer dan die, waarin enkele bijzonderheden, de wonden des Heeren, de kruiswoorden, enz. worden bezongen*; -- B. De Coussemakeb, thant* populaire» (les Flamand» de Friwce, 1856, nr. 42, bl. 123, „Jesus dood ; — C. Lootens et Feys, CIkiiiIs populaire» flamamh, 1879, nr. 24, bl. 40, „De vijf bloedige wonden" ; — Hond den lieerd, Brugge, IX (18741, bl. 152, aanvang van denzelfden tekst; — D. 't Daijhel, Hasselt, III 118901, bl. 159; — Blyau en Tassekl, Iepersch oud-lb., Gent, 2"« aflev., 1902, nr. 32. bl. 95, deelen ecne tot
vijftien strophen uitgedegen lezing mede.
Het door I,. en F. vermelde 1'assielied: „Wolt ihr horen ein ncwes gedicht [Wackebnaoel, Dan deutsche Kirchenlied. II (1867), nr. 1189, bl. 954; BAumker,



Das katholieke deutsche Kirchenlied, I (1880), l»l. 608; - Eiik u. Döhmf., Deutsche,■ Liederhori, III (1894), nr. 1957, bl. 6621, met zi.l" eiSen 1H«loilie. heeft ,,let bovt'"' staanden tekst slcclits hot onderwerp gemeen.
Melodie. De Coussemakeb; — Loote.ns et Feïs, telkens in driedeelige maat; — Blyau en Tasseel, t. a. p., in twee- en driedeelige maat. De zangwijs is die van den .Miserere", zesden kerktoon.
Ten einde in de melodie eenigen rhythmus te bewaren (.afin de lui conserver quelque rhythme"), veranderden L. en F. nutteloos het derde vers van de eerste strophe in:
't Was Jesus die in zijn passie lag.
Het lijdt geen twijfel of het lied, er in begrepen de lezing A, werd op de melodie van den .Miserere* (zesden kerktoon) voorgedragen. Over het gepsalmodieerde volkslied, zie onze verhandeling: liet eenstemmig . . . lied. Gent 1896, bl. 179 vlg. In 1$ is de versbouw zeer regelmatig, zoodat de melodie zonder eenigc stoornis op maat kan geschreven worden; in C daarentegen, zooals het reeds uit den derden regel der eerste strophe blijkt, heeft het metrum, onder den invloed der psalmodie uitbreiding verkregen door het insluipen van woorden zeker niet behoorende tot den oorspronkclijken tekst. Hier ware de melodie zonder vaste maataanduiding te noteeren.
Men denke overigens niet, dat de psalmodie van allen rhythmus beroofd is, haar eigenaardige rhythmus vloeit integendeel voort uit de door den tekst van de psalmen (of van het lied) tegenover elkander gestelde gedachten (het parallelisme), zoowel als uit het heihalen der muzikale cadensen.



546. Van liefden comt groot liden.
1. Van liefden conit groot liden emle onder wilen groot leyt. Het minde die maget Maria den (iods soon wel gliemeyt;
si minde hem seer. si hadde hem lief; als si hem sach in liden.
si en conde gherusten nvet.
2. Maria was in liden.
si ghine eenen droeven ganc,
tot Hierusalem voer die poorte.
die si ontsloten vant.
Daer sach si comen haers herten lief,
met eenen cruce gheladen.
als een verbannen dief.



3. Met weenentlijcken oogen dat si hem ane sach:
„o my," sprac si doen, „evlacen!
is dit den droeven dach,
die van my is gepropheteert,
dat mijn herte soude doersniden dat wreede hitter «weert?"
4. lesus sprac: „o moeder.
ghegroet so moet ghi sijn:
dit cruys dat moet ick draglien en liden voer hem die pijn.
dat Adam mijn knecht heeft verdient: voer hem so wil ick sterven,
liet was mijn beste vrient."
5. — „Nu ben ick hier alleyne, een moeder onghetroost.
ick sie hem in groten liden.
den Gods soon alder hoochst.
Ic min hem seere, ic heb hem lief. mocht ic hem helpen draglien,
so en waer mijn liden niet."
6. — „Ghi en sijt daer niet alleyne," sprac een engel wten throon,
„ick ben een bode tot u ghesant,
wel edel mnghet schoon;
mijn heere heeft mi tot ii ghesant
dat ick u soiule troosten,
ic en weet oft ghi hem vet kant?"
7. — ,En sotidick hem niet kennen? ick kenne hem hadt dan ghi;
ick sach hem in sijn liden,
dies lijdt mijn herte pijn.
Sijn vleesch heeft hy van my ontfaen, sijn armen sach ick wt recken ende aenden cruyce slaen.
8. „Ick heb hem horen roepen tot sinen vader inden throon: och willet hem vergheven,
sij en weten niet wat sij doen:



ontfermt u over der menschen seliout daer ick den doot om sterven moet al aen des cruyeen hout."
9. 1'ie engelen songen schone al inden hooghen throon;
die alder bedioefste moeder stout onder des crncen boom:
die moordenaer riep ontfermelijck : ,o heero, wilt mijnder ghedcncken als ghi coemt in u rijek.'
10. Iesus verblide hem seere
al in des moordenaers roep;
hi keerde hem wederomme met eenen sachtmoedigen moet;
hi sprac: „o vrient, sijt dies wijs, ghi sult heden wesen met lui int paradijs.'
11. Hi sprac tot sijnder moeder,
daer hi aent cruyco liinck,
niet weenentlijcker stemmen: ,och vrouwe, siet hier u kint;
Ioannes. lieve discipel mijn,
siet die bedroefde moeder,
want die bevele ick dy."
12. Sijn leden begonden te beven,
hi was seer onghedaen;
die doot street tegen dat leven, so begonste syn herte tontgaen; hi riep: „Hely, o vader myn!
hoe hi'lxly mi nu ghelaten in desen allendighen schijn!'
13. Och, alle creatueren,
die God ghescapen heeft.
coemt nu tot deser uren
met eenen bedroefden gheest;
helpt ons beilaghen den grooten noot:
die hemel ende aerde ghescapen heeft,
die hanghet hier naect en bloot.



14. Die hoghe prince der heeren,
iae mede die hemelsche vorst,
niet also heesscher stemmen sprack lii: ,o, mi dorst!"
l»ie soete fonteyn diet al versaet,
niet ediek ende niet galle wert hi ter stont ghelaeft.
15. I 'ie eenighe soon des vaders,
iae mede die hooghe God,
daer die engelsche scaren voer knielen.
is mi der loden spot.
Sij riepen: „cruyst hem," si maecten iolyt:
„ghi en sijt gheen coninek van Israhel.
ghi sijt vernialedijt!"
16. Sijn ooghen begonsten te weynden;
die minne bewees haer tracht:
„o vader, daer ghi mi om hebt ghesonden.
dat heb ick nu al volbracht."
Sijn stemme was lilde ende heescli j niet eenen gheneychden hoofde gaf ("iod daer sinen gheest.
1, 4. ntl glteuieyt, statig, verheven; vgl. I, nr. 20, bl. 110, str. 3, r. 2. 2, 1. t.: «jirtik. — 2, 7. cerbaHHCH, in den ban geslagen, vervloekt. — 3, 6. t.: he, t. — 3, 7. cf. Licas II, 35. — 6, 2: 8, 2 en 9, 2. throon - hemel. cf. Mattii.
V, 34. 7, 2. bmlt, heter. — 7, 5. ontbreekt. — 8, 4. cf. Lucas XXIII, 34. —
9, 4. Johan. XIX, 25; cf. Lucas XXIII, 42 en 43. — 8, 5. schout, schuld. — 11. Johan. XIX, 26, 27. — 12, 5. Heli/ - mijn (iod. — 12, 5 — 7. Mattii. XXVII. 40. _ 14. Johan. XIX, 28, 29. - 15, 5-7. cf. Matth. XXVII, 23, 42. - 16, 3 — 4. Johan. XIX, 30. — 16, 7. daer bijgev.
Tekst. Ken (tec. in prof. boecwkeii, Antw. 1539, nr. 54, uitg. O. t. Scheurleeh, bl. 74, aant. bl. 343, .dit is die wise// ghelijck alst beghint". Die wijsaanduiding slaat op het wereldlijk lied met zelfden aanvang (zie hiervoren I. nr. 44 B, bl. 244). waarvan bovenstaande tekst cene vergeestelijking is. — Verder vindt men den tekst in: Dit i* een schoon suycerlijck bmexken (geest, goedk. Antw. 1570), Amst., z. j., bl. 39, „op de wyge / alst begint" ; — Hit hofktn <Ier geestelyrker Uedektns, I.oven 1577, bl. 126, „op die wyse alst begint"; — Veelderhande Schrift, leysenen, Antw., geest, goedk., 1587, Sign. G 8 r", „op de wijse: alsoo't beghint*; — l>n mnjterlick boeexken begrypende alle de geestelicke liedekens ghemaect eertyds by de salighe Tlionis Harniansz van Wervershoef (Amst. c. 1600), Amst., Dircksz. ('ooi. 1643, bl.



30 .o,, do wyse alst begint'; - Cathalijck mtnckboeck ilater verschenen als Gheejri. harmonie), Embrick (1620), exempl. zonder titelblad, uitg. 1633 (?), nr. o2, bl. .1: Het klein prieel der geest, mtlodye», I.uyck, z. j. (na 1620), bl. 31; - Willems, Oude VI. liederen, 1848, nr. 205, bl. 443, naar .Geestelijtke harmome. lt-8o, bl. 69 . het bovengemelde werk vroeger verschenen te Embrick onder den titel van Culhohjck ,,mekboeck; - .1. A. en L. J. Alberdinok Thijm, O. en n. Kerstliederen, Amst. 1852 bl 192, gemoderniseerde tekst, met gansch bedorven tot modernen durtoonaard overgeloopen melodie, ontleend aan „1. Wits, Uitspanningen, bl. 40'; - W Mol... Johanne, lira,,man, II, 1854, bl. 175, str. 1-5 en 7, ontleend aan Het hofken. - J. C. M. van Riemsdijk, Vier en tirintig Idr. uit de 15" en M" eemr, 1890, nrs. twj en 6/., bl. 11—12, de eerste drie stroplien met de melodie.
\angehaald door Dr. J. G. 1(. Acquoy. Het geest, lied in de Sederlamlen voor de Hercormhn,, 1886, bl. 41, onder de geestelijke navolgingen, gepast,cbeerde liederen.
Eene andere vergeestelijking, met opschrift: .Dit lyedekin gaet^op die wyse Van liefte coemt grot lieften Ende onder willen oeck grot leit etc ", komt voor bl. 33 van liet Hs. nr. 1042 van Meerman (na 1525), thans nr. 2631, 2 >" serie der K. Brtisselsche ltibl.. 5 str., waarvan de eerste luidt:
Van Heften coemt groot lieften ende onder willen oeck groot leit.
Het minde een salighe siele Heer lliesus wel ghemeint (ghemeit>.
Si minde hem seer. si hadden lief.
dat si, om Ihesus wille.
die boese weerelt liet.
Melodie. Zie hiervoren, t. a. p.



547. Een liedekijn wil ic singhen.
A.
Een liedekijn wit ic singhen,
ilie minne dwinghet mi daer toe, van enen dien ic minne, bi maket mijn herteken vro: hi is so tier enile minnentlijc. Al ander liefde wil ic laten.
ende dienen hem tot alre tijt.
2. Syn naem wil ic u leren,
eer ic iet verre gae;
hi is boven allen heren,
als ic in die schrift verstae; •lesus Christus is sijn naem.
Alle ander boelkens wil ic laten, want hi is seer bequaem.



8. Dat kransken (lat hi draghet.
dat is van bloede root :
dat doet mijn hcrte versaghen al door den groten noot;
die tacken die deden hem al die pijn. Al ander vrientschap wil ic laten, sijn vri eighen wil ic sijn.
4. Sijn handen werden doorgraven al mitter naghelen twee:
sijn voeten doorgheslaghen,
dat dede hem also wee;
dat deden die Joden also valsch. Al ander vrientschap wil ic laten, ende gripen hein om den hals.
Nu is hi hoghe verheven
al aen den crnce breet;
och wat heeft hi bedreven,
dat hi dus jamerlic stoet
tuschen tween schakeren also quaet ?
Al ander liefde wil ic laten.
ende volghen sinen raet.
6. Hi beval sijnre liever moeder, die onder den crtiee stont.
santé Johannes tot enen behoeder, want hi is seker goet;
nochtans so was die wissel cranc. Al ander vrientschap wil ic laten ende schenken hem den dranc.
7. Hem dorste nae onser salicheit, als daer gheschreven steet ; die Joden hadden al bereit daer enen dranc, was wreet:
edic ende galle ende anders niet. Al ander vrientschap wil ic laten, wat mi daer nae gheschiet.
8. Hi neichde sijn hooft ter eerden, hi sprac: „tis alle volbracht:
ic heb met groter weerden betaolt des menschen schout:
in allen leden heb ic pijn."
Al ander liefde wil ic laten,
sijn eighen wil ic sijn.
9. Hi sloech sijn oghen ten hemel, hi sach sinen vader aen :
„als ic ghenoech ghepassiet bin, so wilt milten geest ontfaen '* Nu sterft die edele conine rijc. Al ander vrientschap wil ic laten: men vont nie sijns ghelijc.
10. Longinus sonder miden mit enen speer, was lanc,
hi opende ons heren side.
daer nut vloot salighcn dranc.
water ende bloet dat daer nut ran. Al ander vrientschap wil ic laten ende trouwen desen man.
11. Die sonne die liet liaer schinen, die eerde bcvede mee,
van also groter pinen
die stenen spronghen ontwee,
eiule alle die werelt die was in last.
Al ander liefde wil ic laten,
aen hem lioude ic mi vast.
12. Joseph tot Nieodeinus ghinc, si namen dat lichaem af,
dat aen den cruce ghestorven was, si leident in dat graf;
Maria die dreef so groten rouwe. Al ander boelken wil ic laten ende wesen hem ghetrouwe.
13. Hi nedersteech ter hellen,
hi verloste sine vriende daer uut; Adam mit sinen ghesellen si dreven soet gheluut:
hi stiet die poorten op mit ghewelt. Al ander boelken wil ic laten, wat mi daer nae ghevelt.



14. Des paschedaghes voor der somien verrees hi mit sijnre cracht, dat alle die ridders ontspronghen: si bewaerden dat heiliglie graf: niemant en dorsten tasten aen. Al ander glienoeclite wil ic laten ende dienen desen man.
2, 2. t.: tere.
15. Nu is hi op ghevaren al in dat hcmelsche lant.
daer sal hi ewelic duren te sijns vaders rechter liant; ten joncsten daghen cornet hi weder. Al ander vrientschap wil ic laten ende dienen desen heren.
ick zal een liedekin singhen. B.
1. lek zal een liedeken singhen, die liefde dwinckt niv daer toe, van eencn dye ic minne,
hy maecket mijn herte zo vroe : hij is zo tiere und zo iolijt.
Al ander liofkens wil ic laten, und dienen hem ter tijt.
2. Synen naem zall ic u leeren,
eer ick vet verre gaen.
Hy is boven alle heeren als ic in scrifte verstaen;
.Ihesus Christus is zynen naem. Al ander liefkens wil ic laten want hi is soe bequacm.
!!. Dat crancelijn dat hv draghet dat is van bloede roei; syn herteken was versaghet al doer den groten noet;
dye tacken ghaven hem alle die pijn. Al ander liefkens will ic laten, zyn evghen will ic *yn.
4. Syn handen waren doorgraven al mitten naghelen twee; syn voeten woerden doerslaglien dat dede hem alzo wee;
dat deden dye loden alzo vals. Al ander liefkens will ic laten, aen hem haldt icks «nv vast.
5. Hy sloech zyn hoeft ten hemel in, hy sprack zynen vader an:
„wan ic genocc'.i ghepassyt bin.
wilt mynen glieest ontfaen!"
Daer sterft' dye edell coninck rijek. Al ander liefkens will ic laten men vant noyt syns glielijck.
li. Die zonne liet haer schynen, dye erde beefde mee.
vander groeter pynen dye stenen sprongen ontwee;
alle die werelt was in last.
Alle ander liefkens wil ic laten, aen hem halde icks my vast.
7. I.oenginus «onder vermeden met eenen spere, was lanck,
opendo ons heeren zyde,
daer vloeyden wyt zalighen dranck, water ende bloet dat daer wyt ran. Al ander liefkens wil ic laten,
inde trouwen hem tene man.
8. .losepli in Xycodemus ginghen ind namen dat lichaem afT,
dat aenden cruyce verstorven was. en leyden hem in dat graff:
Maria dye dreett' zo groten rouwe. Al ander liefkens will ic laten inde zyn hem getrouwe.



9. Des paesdaechs voerder sonnen stont liy op met synder craclit; dye ridderen daer af ontspronghen, sy wachten dat heylich gralf; niemant en dorst hem tasten aen. All ander boelkens wil ic laten inde halden deesen man.
10. Daer ghinck liy neder ter hellen inde verlosten zyn vrinden daer wyt; Adam mit zynen ghesellen
sy dreven een suete gheluyt; liy stiet die poorten op met gewalt. All ander liefkens willic laten,
want hv my wael bevalt.
11. Nu is hy op verresen al in dat zaligh lant,
daer zal hy eewelijc weesen al tot zyns vaders recht liant; ten ioncksten daghen zo coempt hy weder.
Alle ander liefkens will ic laten inde dvenen deesen heere.
IJ. l)ye dit liedeken heeft gedicht, syn begerte was alzoe,
dat ghy sult comen in dat ewighe licht, so blijft ghy altoes vroe;
der wereld blijsscap en is niet wert. Alle ander liefkens will ic laten inde teren mit deesen wert.
2, 3. t.: herren. — 2, 7. bequaeme. — S, ti. ie bijgev.
Tekst. A. Hoitmaxn v. F., Xiedeii. Ijeixtl. iAr., nr. 95, bl. 189, .dit is die wise: Ic reet mi nut spacieren // al in dat groene wolt (wout) // daer vant ic . . ; B. Hs. van Anthonius Ghyselers, uit den aanvang der XVI<i° eeuw, beschreven door Prof. t'. 1'. Sebrire, ViiderUnidicli museum^ Gent, I\ (1861), bl. 181 vïg., thans nr. 901' derGentsche Uibl, bl. 32'", ,een geestelijck liedeken*, zonder wijsaanduiding.
Melodie. Naar Böhme, AM. Ll>., nr. 189, bl. 275, overgenomen uit ,08 I,ieder (c. 1542)*; waar de zangwijs dient voor een lied met zelfden zevenregeligen strophenbouw en bijna gelijken aanvang, doch waarvan slechts de eerste strophe is bekend:
Ich rit einmal spacieren,
spacieren durch den wahl, enz.



548. lek wil mij gaen verheugen.
Ick wil mij gaen verheugen,
verblyden mijnen moet
in «lat prieel van vreuchden,
t'alvarien es so soet;
Heer Jesus bloet
dat glieeft soo soeten roke,
die roosen soet
die staen soo wijt ontploken.
Die edel nachtegale die sanek soo soeten sanc: al inder minnen «juale ginc hij drij uren lanck ;
met schoon geclanc
soo sanck hij met seven thoonen;
die Vader eer lanck
die hoordet inden troone.
Dat ierste liet van minnen dat hij gesongen heeft met onverstroyden sinnen,
seyt hij : «Vader, die leeft, dit volck dat sneef!,
die mij die doot doen smaecken, dit hen vergheeft,
sij en weten niet wat sij maken.* 136



4. Dat tweede liedeken reyne sanck onsen coninck voort,
totten nioordenaer ghemeyne sprack hij dat soete woort : „met mij accoort,
soo suldi heden wesen int paradijs,
vol weehlen, al ghenesen."
5. liet pijnen ende smerte sanc hij dat derde liet;
tot sijn moeder bedroeft van herte
seyde hij: „o wijf, nu siet,
hoort mijn bediet,
dit is u sone voortaene;"
en tot sint Jan:
„siet daer u moeder aene."
6. Hij hinc vol wonden ende pijne den bloedighen bruydegom root, sijn cracht begonst te verdwijnen hij was ghelaten bloot:
met stemmen groot riep hij tot onser baten:
„mijn Godt, mijn Godt.
waerom hebdi mij verlaten?'
7. Die hittighe minnen stralen verdroogden die soete borst,
•lesus riep met soeter taelen, die hooeh gheboren vorst.
met grooten lost ende met begeerlijcheden: „o siel, my dorst naer uwer salicheden."
8. Als hij nu was gecomen tot alder propheten bediet, sanc hij met herten vrome, dat hem die minne riet: hij seyde. „nu siet,
mijn armkens staen ontloken, tis al vervult,
die gratie es wt ghevloten "
9. Hij brack des vyants banden, hij riep met grooter eerst:
„o Vader, in uwen handen
bevele iek mijnen gheest;
die liefde meest
die heeft mij doen smaken
den bitteren doot,
wt minnen en charitatcn."
10. G prince, ghij hebt victorie al door u bitter doot,
brengt ons tot uwer glorie al door u wonden root:
dijn liefde groot
doet ons altijt ghedincken, met danckbaerheyt in uwen lof ontsincken.
2, 5. Vgl. hierna nr. 554, bl. 2175, 5, 3, van „Och hoe lustelic is ons die coele mei ghedaen*.
Tekst. Hel hofken der yeeatdyeker liedekens, Loven 15<7, bl. 139, „"P die wijse: Die tieren nachtegale / hy sanc soo soeten sanck".
Melodie. Dit lied is eene vergeestelijking van het lied: „lek wil mi gaen verhuegen*; zie hiervoren I, nr. 118, bl. 407. Zonder eenigen twijfel werd het voorgedragen op dezelfde melodie als dit laatste; vgl. den aanvang van str. 2 van den wereldlijken en van den geestelijken tekst.
„De fiere nachtegale", aangeh. bij Theodotcs, liet Furadys der yeest. en kerek.



lof-mnyhen (1020), uitg. Antw. 1648, bl. 494, voor: „Ryck Vader, God almachtigh', te vinden met denzelfden tekst bij Ben. van Ha ei-ten, Den lust-hof der christelyche leeringhe, Antw. 1622, bl. 134, zoowel als de zangwijs: „De fiere nagtegale", die men aantreft bij G. i>[e] S[waen], Den sinyende zwaan, (Antw. 1655), uitg. Leyden. 1728, bl. 115, voor: , Ik groet u / Sint Gregori", berust op anderen strophenbouw. — Deze melodie diende ook voor het lied: „Komt Pania nu ter eeren" (Triumph-liedt over de heerlicke victorie van 's Hcrtogenbosch, 1629> te vinden bij H. J. van Lummel, Xieuw Geutenlied-boek, nr. 202, bl. 504, waarover A. D. I.oman, Melodieën deiGeuzeliedjes, in llouwsteenen, II (1872—74), bl. 222. De zangwijs: „O fiere nachtegael" vermeld biervoren I, bl. 349, berust insgelijks op anderen strophenbouw.



549. Het stont een moeder reene.
1. Het stont een moeder reene neffens dat eruycen hout,
seer druckelick in weene,
in liefde niet vercout;
met pijne menichfout sach sy liaer soon cerbaer hanghen, als puer reyn gout, int vier des tijdens swaer.
2. Wiens medelijdend' herte
t' sweert druckelick doorsneet, och, hoe was dan in smerte bedruct, bennut, bezweet,
(iodts moeder, als groot leet liaer soon ghebenedijt wiert aanghedaen seer wreedt! Voor liaer noyt droever tijt.
3. Wie issor doch in wesen die niet bedroeft sou zijn, dat hy saghe ten desen Christi moeder divijn
in sulck' een zwaerc pijn? Wien sout aen hebben niet, die saegh' op elck termijn liaer lijden en verdriet?
4. Om du schuit en misdaden van al zijn volck onvroet, sach sy, met druck beladen, van hoofde tot den voet, Jesuni, deurwont, bebloet; sy sach in s'drucx foreest sterven liaer sone soet,
als hy gaf zijnen gheest.
5. O fonteyne der liefde, moeder ghotrouwe, iont dat ick, als de ghcriefde, mach inder herten gront smaken de craelit terstont van zijn lijden en gru; dat ick alsoo deurwont mach woenen hier met u.



6. Doet toch mijn herte branden tot Godt nacht ende dncli; bindt niet der liefden banden in t' hert' al zijn verdrach, dat ick behagen mach
hem, 900 doorwont voor mv; sijn pijne met beclach in my bedeelt doch ghv.
7. Beweecht mijn liertc binnen, soo langh' ie leve cranck, om met u te versinnen
des cruyce lijden stranck : tis doch al mijn verlanck met een druckich vermaen met n nemen den ganck, om neffens t'cruvs te staen.
8. Maecht der maechden verheven, doet my hier Christus doot. syn passi', bitter leven.
draghen in t' herte bloot:
t' sy in vreucht, oft in noot, deur een liefd' onbevlect. ghedinken al d'aenstoot van God mensche perfect.
9. Maect my deur u docli vierich, moeder en maecht bekent, bevrijt my vant dangierich vier en d'eeuwich torment;
deur Christus cruyce wendt van my t' sondich ghetreur: jont in mijn lesten endt
des blijsrhaps soeten geur.
8, 7. op elele termijn, 't eiken stonde, een rederijkerslap (\V. t. a. p.).
4. 6. s'drucx foveest = een wond van druk, evenals een zee van smarten.
5, 3. als de gheriefde = de geholpene. — 5, 6. gru, gruwelijk leed. — 6. 4. vertlrach, pluyn, het lijden dat de Heiland moest verdragen IW. t. a. p.). — 6, 8. Benin mecum diride. 7. 4. Crucifixo condolere. - 8, 7. Kt plagas recolere.
Tekst, liet prieel der gheest. melodie, Itrilgghe 100!'. bl. 111, ,op de wijse: alsoot beghint" ; liet 1'aradiis der gheest. vretichilt'11, Antw. 1617, bl. 37, „op de wijse: Myn droefheydt moet ick klaghen" ; — herdrukt door Willems. Vertalingen van het kerkgezang Slabat mater dolorosa, in Belgisch museum, Gent, 111 (1839), bl. 443 vlg.: Catliolijck sanckboeck, (later verschenen als: Oheest. harmonie), Enibrick (1620), exenipl. zonder titelblad, uitg. 1633 (?i, nr. 55, bl. 78, zonder wijsaanduiding; — S. Tiieodotus, liet Paradijs der glieest. en kerel:, lofsangen (1621), 5<i" druk, 1648, bl. 156, „op de voorgaende wijs", de wijs van het lied: „.Tesu ons liefd' I ons wenschen*.
Over de Nederlandsche vertalingen van het Stabat mater, zie Dr. Jas te Winkel, Geselt, der Xdl. Merk., I (1887). bl. 428, aant. 3, en I,. 1'etit, Hibliographie der Middelnederlandse/ie taal- en letterk., 1888, bl. 185, nr. 798.
Melodie. Het prieel, t. a. p.; — S. Theoootcs, bl. 153, en 1. Stalpaert, Gulde-iaers feest-dagen, Antw. 1635, bl. 263, voor: „Vriendinne (iods, Colette', zelfde zangwijs, hierboven weergegeven naar het metrum van den tekst. Deze zangwijs zoowel als de melodie: „Van liefden cornt groot liden" (zie hiervoren III, nr. 546, bl. 2148), en even/.oo de melodie: „Si ghinc den bogaert omme" (zie hiervoren I, nr. 44, bl. 241), stamt af van de Hildebrands melodie: „Ick wil te lande rijden".



zie hiervoren I, nr. 5, bl. 37. - Vgl. W. Uaumker, Vos kaMische deutsehe Kirchenlied, II, nr. 305, bl. 288: ,Wer Ohren hat zu huren'. Het aangehaalde lied: „Myn droefheydt moet ick klagen // [fortuvn is mij geschiet"], waarvan de tekst o. a. voorkomt onder nr. 23 van het Lb. met emblemata, Hs. van c. 1635, nr. 19544 «Ier K. Urtisselsche Bibl.. werd voorgedragen op de melodie: ,Fortune, helas pouriiuoy". Zie voor deze zangwijs — ook te vinden in Het prieel enz., bl. 13, voor: „Laet ons met lof en sanghen" - Dr. J. P. N. Imnd, Het luitboek ra,, Thysius, nr. 92.



550. Schoon boven alle schoone.
1. .Schoon boven alle schoone,
hoe niaght ghcschien,
dat ghy (lus hanght ten toone voor alle lien V
2. .Hat ghy dus hanght ghenaeghelt
vlack in den windt,
bereghent en behaeghelt,
mijn liefste kindt ?
3. „Ghy die t al hebt gheschaepen,
wat vremt bestier!
Hebdy gheen pleck om slaopen elders dan hier?
4. „Waer niagli u bedde wesen
soo fraey beblomt,
dat n bruyt uyt-ghelesen soo dickmael romt ?
.Voor wie de zy dogh maecken
dat lede-kant,
'twelk sestich mannen waecken met 'tscherp in d'handt?



6. „Ha! "t liert gaet my ontsmeken
in dit ghesicht:
wie sou zulcxs van u dincken, o ecnwigli licht!
7. „Wee my bedruckte moeder!
wee my, wat raet,
alst nu, o mijn behoeder,
met li soo gaet!
8. „Sijt ghy dan doot mijn Sone?
Ist dan ghedaen?
Sijt ghy, mijn hulp ghewone. dus vroegh ontgaen?
9. „Ach. Simeon vol weerden.
ach, ach, o sniert!
Nu gaen u seven sweerden dweersch door mijn hert.
10. „Ha cruys'. sijt dan gheboghen
op dat ick dus die my dicks heeft ghesoghen. voor oorlof ctiss'.
11. „Op dat ick in mijn aermen.
o zaeligh hout,
voor 't leste magli verwaermen dit lichaem cout.
12. „Nu dan. spieghel der menschen,
reckt naer u bruyt (het sijn dogh al liaer wenschen) u aerems uyt.
13. „Comt, comt, wilt my gheleyden,
'k zal volghen naer: 'k en wil van u niet scheyden, lief weder-paer.
14. „Want hier met u te sterven
is groot gheluek:
ilaer u te moeten derven waer langhen druck."



Tekst. k'STus iie Haiiüiyn, Ijoddelicl.e lof-sanghen, Ghemlt, 1620, IJ. 12", „('lachte van Maria beneven liet cruys*. zonder wijsaanduiding, hierboven weergegeven; — 1'arnassus, dut is den Blijen bergli, Antw. 1023, den tweeden druck (geest, goedk. 1023), bi. 102, zeven strophen, geteekend I. 1). H., ,op do voys van 't Tucht-huys" ; — Den gheeil. nachtegael, Antw. 1684, 1, bl. 50.
Willem», Vertalingen van liel kerkgezang Slahal maler dulorosa, in Belgisch museum, Gent. III (1839), bl. 443 vlg., ziet Harduyn's navolging aan als eene deibeste. .vooral wanneer men er eenige kleine verbeteringen aen toebrengt". Willems, die Harduyn doet aanvangen: „Gy, boven alle schoone', miskent de op de getelde syllabenmaat berustende 17de-eeuwschc metriek en doet den dichter der Oo<ldelirl,e lof-mng/ien op menige plaats geweld aan. Juist van dezen schrijver getuigt 1'n. van Duyse, Belgisch museum, X (1846), bl. 17: ,indien men Harduyn den naem van dichter, in den oorspronkelyken zin van scheppend genie, niet kan vergunnen, zoo bekleedt hy toch als goed versificator en keurig taelkundige, eene eerste plaets onder de schryvers van zynen tyd." — I. de Harduyn in 1582 te Gent geboren, overleed als pastoor te Oudegem (bij Dendermondci in 1641.
.T. A. en L. J. Alberdisok Tiiijm, O. en X. Kerstliederen, 1852, nr. 97, bl. 196, gemoderniseerd en in achtregeligen strophenbouw gebracht. Itoml den heerd, Krugge. II (18671. bl. 146, ö str.. zonder den naam van den dichter, waarschijnlijk uit den volksmond. l>e lezing geeft bovenstaande eerste drie strophon. daarbij de vijfde en de negende terug in moderne spelling.
Melodie. J. df. Haiiiuyn en Den glieesl. nachtegael, t. a. p.:
Gebr. Aliiekdinuk Tiiijm, t. a. p.. de melodie uitgesponnen teu einde haar op achtregeligen strophenbouw te schoeien.
Aangoh. als stem. in Het tweede deel du* glieesl. songhen {Den droeeen Allelnia, enz.). Gliendt, 1674, bl. 73, voor: „Hemelsehe blv vermaecken*.



551. Jesu, ons liefd', ons wenschen.
1. .Jesu, ons lii'fil', ons wenschen en ons verlosser goet, schepper van alle nienschen, die al (lat leeft hier voedt, wat liefd' heeft u ghemoet
te lijden onghemack.
ja, te storten u hloet, draghend' ons sondich pack?
2. Dus hebt ghv willen lijden, een alsoo bitter doot,
een doot, tot gheenen tijden niet schanden alsoo groot, om ons wt onsen noot en van des vyandts macht te vrijden, inden schoot van uwer liefden cracht.



•3. Heeft u dan soo ghedwonghen dijn liefde, groot niinnner,
soo inoghen wel ons tonghen u dnnckbaer zijn eenpaer:
och ine sv, want, voorwaer,
ghevanghen laghen wv ;
maer deur li lijden zwaer sijn wv gheworden vry.
4. I>en hemel was ghesloten.
die ons nu open staet:
n cruys dat heeft doorschoten,
gheniurselt t' serpent quaet;
deur u. ons toeverlaet,
hebben wy vol pardoen van allen ons misdaet.
Wat cost gliy ons meer doen?
5. U moeten wy lof spreken met een dancbarich woort,
wv, vaten vol ghebreken,
o Jesu, ons aenhoort;
al comt het traghe voort,
aenmerct ons flauwicheyt;
door u graci' ons spoort ter deucht in eeuwicheyt.
1, 3. schepper eau, enz., valsche scancie, die te verbeteren ware door: ghi schepper aller, enz.
Tekst. liet prieel der i/lieest. wel., Hrugghe 1009, bl. 100, .Van de bittere l'assie ons Heeren*; Het 1'aradiis der ijlieesl. truerhden, Antw. 1617, bl. 36; — S. Theodotis, Het Parades der yeest. en kerel', lof-sangen (1621), óde druk, Antw. 1648, bl. 153.
Melodie, liet prieel, 1609, t. a. p. Volgens de nitg., Antw. 1617, bl. 101. werd het lied voorgedragen ,op de wijse: Het stont een moeder reene"; — volgens liet l'aradiis, enz., „op de wijse: Mvn droeflieydt moet' ick klaghen"; zie bl. 2160—2 hiervoren.



552. Christus is opghestanden.
1. Christus is opghestanden
al van iler martelijen allen,
dus willen wy alle ga.lcr vrolijck zijn. Christus sal onsen trooster zijn. Kyrielevson.
2. Al zijn wy Godts ghevanghen. nae Christus is ons verlanghen. dat cruys dat moeten wy draghen sullen wy Christo behaghen.
Kyrielevson.
3. Christus heeft gheleden.
hy heeft voor ons ghestreden, die vyandt is verwonnen,
den (ioot heeft hy verslonden. Kyrielevson



4. Christus is neder gesteghen,
hy heet't victorie verereghen.
hy is ons allen een medecjjn,
Christus is onse verlosser fijn.
Kyrielevson.
5. Christus is nu verresen,
aldus willen wy vroolijck wesen,
die doot heeft vcrlooren haren naem;
Christus is ons verlosser sten.
Kyrielevson.
De volgende varianten worden medegedeeld door Dr. Acquoy, naar Keu i/eesl. lei/seii-lioicxken. Den twaelfsten druk. Tot Antwerpen; te bekomen tot Dordrecht bij H. Walpot, z. j. (Walpot was te Dordrecht werkzaam van 1728—1759): 1, 2. „al uvt der Joden handen'. — 1, 3. .alle gader" ontbreekt. — 1, 4. „Christus is ons medecijn*. - 3, 4. Kr staat eigenlijk in Dit ia ecu schoon stnjcerlijck boecxken: „den doot heeft rny verslonden", wat blijkbaar eene tont is. Het voormelde .leysenboecxken" heeft de ware lezing: „die doodt heeft hy verslonden'. — 4, 1. „Christus is neder geslegen". — 4. 3. .Hij is alleen een medecijn".
Tekst, hit is en schoon sutjctrlijck boecxken (geest, goedk. Antw. 1570), uitg. Amst, Corn. Claesz , z. j„ bl. 25 v", „een Iofsanck op den Paesdach", zonder wijsaanduiding: - herdrukt door Dr. J. G. H. Acqloy, Het oude Panscltlied .Christuiis ii/xjest(tilden", in Archief voor Nederlandsche kerkgeschiedenis, I (1884), bl. 1 \lg. Verder wordt de tekst gevonden: I'eelderhande Schrifturdijcke let/senen, Antw. z. j., geest, goedk. 1587. sign. F 2 v°, „een lof-sanck op den H. Paesdach". zonder wijsaanduiding. Eene langgerekte omwerking noemt Dr. Ac(juoy de lezing, in elf strophen, voorkomende in Keii smjcerlijck boecxken, begrypende alle die gheest. licdekens ghemaeckt eertijts by de saliglie '1 onis Harmansz. van \\ arvershoef, z. p. noch j. (o. D'iOO), ook te vinden in Letjseii-hoeck der Catkolijcktn, Loven 1605, bl. 85 87. of eene andere voorkomende in Hecslelt/rke harmonie, Antw. 1762, bl. 110. Deze laatste lezing, in elf strophen, is eene vertaling van een ouden Duitschen tekst, en doet zich reeds voor in vroegere uitgaven van dit liederboek, dat voor het eerst verscheen in 1620 te Embrick, onder den titel van Catholyck sanckboeck. In een exemplaar zonder titelblad (uitg. 1633?), nr. 58, bl. 82, vindt men den tekst zondei wijsaanduiding. — In Oittlc en nieuwe lof-zangen, door J[an] >|ticlitei |, tweede deel: 1'nssii, Putsch- en Pincxter gezangen, Amst. z. j., c. 1740, bl. 30, draagt de tekst tot wijsaanduiding: „De vogelkens in der muyten"; voor de hier voorschreven
melodie, zie hiervoren I, nr. 98, bl. 412.
Dr. Acquoy noemt den tekst hierboven de beste Xederlandsche bewerking van Katholieke zijde, van het 12^-eeuwsche, ten minste reeds algemeen in de lo"1' eeuw in Duitschland verspreide lied: „Christ i-t erstanden'. Dit laatste wordt algemeen



beschouwd als het oudste voortbrengsel van het geestelijk volksgezang Dmtechlam . ben tijd, waarop het stuk in de Nederlandsche taal werd overgebracht, durft Dr \cnuov niet bepalen: volgens hem geschiedde dit nochtans n.et later dan m de XV.io eeuw. Katholieken en Lutherschen maakten van beuier kanten gebruik van talrijke omwerkingen van dit lied. Lathor hield het in hooge eere en .naakte er
zelf eene omwerking van in het jaar 1ü24. , ,
Dat het lied in de Nederlanden reeds in de 15-»« eeuw bekend was, wordt dooi Dr Acquoy afgeleid uit het feit, dat toen Graaf Edzard I van Oost-Friesland in 1506 Groningen uit de handen van Vijt van Drachsdorf, bevelhebber van den Hertog van Saxen, had gered en, onder liet luiden der klokken, de stad binnentrok, de kinderen zongen langs de straten:
Christus ist upgestande.
Herr Vyth moet nu uth dissen lande,
des willen wy alle froh syn,
Grave Edsard wil onse troost syn.
Kyrie eleison.
Zie over liederen of strophen waartoe het oude Paaschhed aanleiding gaf,
zie Dr. Acq.ov, t. a. p.; - Dr. J- va* Vlo», Nederl. 1852<^
ifiO. _ Dr. 1'. FBEDERicq, Onze historische colkshe,leren, 1894. nr. 42, bl. M, Cornei ia Cath. van de Giiaft, Middelndt. Iiistorirldr., 1904, nr. 18, b . 124, J tek Gouw, Dc toWsccmaken, 1871, bl. 208. Naar de lezing van Dr. Acquoy géven wij eene parodie van ons lied gezongen in het Spaansche leger, dat m 15,-3
voor Haarlem lag :
Christus is opgestanden te Haarlem is een buit voor handen:
des willen wy allegader vrolyk zyn.
morgen zal de stad ons eigen zyn.
Kvri elyson.
J. ter Gouw, sprekende van dit lied en van de Paaschvuren, zegt: ,de boere-
jongens zongen, en zingen mogelijk nog.
Christus is opgestanden,
t' avond zullen wij vuren branden, enz.
Voor den Duitschen oorspronkelijke» tekst, zie Hoffhank v F, Gexhicht, des
* JC KMM., S<" dt», .8.1, «. 80 vlg.. u. .87. - Wmmmm.
deutsck, Kirchenlied, II (1867), bl. 43, nr. 39 vlg.
Over het refrein: „Kyrie eleison*. zie hiervoren II, nr. .199, bl. 14/9, het lied.
„Laat ons te samon vroolijk zijn*. ,
Melodie. W-eeuwsoho Münchener Codex, en latere varianten; zie Ualmkeb.



lhis kalliolisnhe deiitsche Kirchentied. I. nr. 242. lil. 502 vip.; — Ei:k u. Uöhmë, l>eulscher Liederh., III, nr. 1970, bl. <576 en nr. 1974. bl. fi81.
Do melodie herinnert in enkele harer gangen aan het Vietimae /inschati Inwin. het oude Paaschlied toegeschreven aan den Hurgondiër Wipo (gest. o. lOfiO), priester en hofkapelnon onder den Duitschen keizer Koenraad II en dezes zoon Hendrik III.
Aan liet feit, dat de zang van den priester in de Latijnsche taal, vroeger afwisselde niet den volkszang in de moedertaal, is liet, volgens Baumker, te wijten, dat •sommige verzen van het .Vietimae paschali" met gedeelten van het .Christus i*t erstanden" gingen gepaard. .Ebenfalls war es im 14. und 15. Jahrhundert vielfach Oebrauch," leest men bij Halmkeb, t. a. p.. II (1883), bl. 12. .in die Ostersequenz Heltinne paschali, nacli jedem Absatze, eine Strophe von anderen lateinischen oder deutsehen Osterliedern einzuschalten, wobei Klerus und \ olk mit einander abwechselten . En IIAumkek haalt aan: .Crailsheimer Schnldordnung von 1480, neu publicirt von \V. Creeelius. in Birlingers Aleniannia III, 3; auch Witzel, Psaltesercl. f. 31", waar het luidt : .Item circa alia festa resurreccionis, ascensionis et corporis ('hristi habentur plures canciones convenientes cum sequencijs: videlicet in sequencias „Victime pascali laudes". Crist ist erstanden circa quoslibet duos versus etc. regulariter tit. Vel aliud .Surrexit Christus hodie alleluia alleluia humano pro solamine alleluia* vulgus
Erstanden ist der heilig Christ alleluia der aller Welt ein Troster ist alleluia, u.s.w.
Aldus laat het zich ook begrijpen, dat men er toe kwam niet alleen afwisselende strophen in de kerk- en in de moedertaal te zingen, maar ook beide talen in dezelfde stronlie te gebruiken (zie liet lied .lil dulci jubilo", nr. 476, bl. 1848 hiervoren): zie echter nog hiervoren bl. 1844. — Biiumker, t. a. p., I, bl. doet ons, naai een lb. van 1599. kennen: .Das Vietimae paschali laudes, unter weiehes Das Christ ist erstanden* wie folgt kan gesungen werden:



Doch deze zang moet ouder zijn. „A en juger par les plus anciens manuscrits', zegt Dom. Gebmaix Moiux O. S. 1!., Musici sitcra, Namur, XXI (1901 — 02), bl. 34. „qui en ont conservé Ie texte. il lonze zang) a dü prendre naissance dans cette partie de 1'Autriche aetuelle oii 1'influence de 1'ancienne civilisation roniaine s'est le mieux mélangée aux qualités des envahisseurs barbares. 11 doit reruonter au XII" siècle (wat overeenstemt met de woorden van Dr. Acquoy): car, dés le XIII®, on le voit déja assez coiiiniunéinent refu. Dans iin „Ludus paschalis", d'un nianuscrit de Klosterneuburg datant de cette époque, il figure sous la rubrique suivante: ,Et pupillus universus iam certiticatus do Domino, cantor sic imponit: Christ dor i>t erstanden.'
Aan de welwillendheid van Dr. .1. H. Weustink te Amsterdam, hebben wij de volgende lezing van het lied te danken, /.ooals het nog heden gezongen wordt te Ootmarsum (Overijsel):



553. Cnristus is ons verresen.
^—3 »=—
1. Christus is ons verresen,
o menschen zijt verheucht, en wilt nu vrolick wesen inwendich, so ghy meucht; deur hem zijn wy ghenesen van sonden en ondeucht.
2. Adam den eersten vader, deur d'onghehoorsaeniheyt verleyt door den verrader, t' serpent vol nijdicheyt, die bracht ons altegader in groot' allendicheyt.
3. Maer Christus onsen Heere ghehoorsaem tot der doot, heeft sijne leden teere beswaert met pijnen groot; ontfanght dan dese leere, loopt tot hem in den noot.
4. Over de doot als lieden heeft hy ghetriumpheert,
die helle daer beneden oock me ghespolieert:
dus hy tot alle steden wort gheglorificeert.
5. Vroech voor den daglie schoone vander doot opghestaen,
is hy met blijden toone tot zijn moeder ghegaen;
hy vandt der maechden croone met bitterheyt bevaen.
6. Hy sprack: .wilt niet meer treuren, o moeder, my aensiet;
u hert dat schijnt te scheuren deur alle dit verdriet;
het moest met my gebeuren ghelyck het is gheschiet."
137



7. Noch heeft hy menichmale de sijne gh'openbaert,
als doen sy in een sale saten by een vergaert, met ghesloten portale.
deur vreese seer beswaert.
8. Hy sprack met blyden sede tot hun opt selve pas: „ick gheve u myn vrede".
9, 1. t.: Is dat, enz.
D'Apostelen seer ras gheloofden daer ter stede, dat hy verresen was.
9. Ist, dat wy gheestelijcke met hem verresen zijn, soo laet ons alghelijcke soucken en smaken fijn Godt in syn hemelrijcke, en niet des weerelts schijn.
Tekst. Het prieel der ijlieest. melodie, lirugghe, 1609, bl. 118, „op de wijso nlsoot beghint". Zelfde tekst Het paradiis der gheest. vreuchden, Antw. 1617, bl. 90, op de wijse: O naclitegael in't wilde". — Zooals Dr. J. G. K. Acqcoy opmerkt (Archief voor Kedcrl. kerkgeseh., 1884, I, bl. 15), doet de aanvang van ons l.ed denken aan het oude Paaschlied: „Christus is op ghestanden'; zie hiervoren III. nr. 552, bl. 2168.
Melodie. Het prieel, t, a. p.; zie hiervoren I, nr. 57, bl. 299: „Die naclitegael int wilde". De aanvang der zangwijs herinnert mede aan de melodie van het oude Paaschlied.



554. Och hoe lustelic is ons die coele mei ghedaen.
A.
1. Och hoe lustelic is ons die coele mei ghedaen ende sprutet uut mit bloemkens menigherleie;
so wie mit druc ende liden is bevaen,
in Jesus wonden sal hi hem vermeien.
2. Nu sijn die telgheren wide uutghespreit ende bloeijen schoon ghelijc den roden rosen;
so wie sijne sonden te rechte beschreien wil,
onder desen boom so sal hi hem verposen.
3. Die mei is ons al bi den wech gheset op enen berch ende die is also hoghe,
op dat een ieghelic sonder let
die rosenmei vrilic aenschouwen moghe.
4. Hoe recht op ghewassen so is die edele mei, gheplantet in also diepen dale;
dat is Maria, die maghet rein ;
van minnen so starf die fine nachtegale.
5. O edel nachtegale, die alreschoonste boom die hadde sine blado so wide doe ontloken,
hi sanc so lude die seven noten hooch,
so dat sijn edele hertken is ghebroken.
6. Nu is die nachtegale fier ghebleven doot
al omme die minne van eenre schoonre joncfrouwen; hi is ghocomen al uut sijns vaders schoot,
waer sach ieman ghelijcheit deser trouwen?



7. So wie sinc sinne noch onghestadich sijn ende uutghedeelt tot eerdeschen creaturen,
die merke wel aen den nachtegale fijn,
hoe hi den doot omme onsen willen woude besuren.
2, 4. onder desen hoorn. De meiboom was een teeken van herleving; daar men nu sedert onheuglijke tijden het kruis met een boom vergeleek (zie hiervoren III,
bl. 2129 30) en hein den boom des levens, „lignum vitae" noemde, kon men er
licht toe komen datzelfde kruis met den meiboom te vergelijken, die „bij den weg gezet op een hoogen berg" eene hoogere verlossing predikt, de verlossing van zonde. Nu liet men uit de groene meilooveren den nachtegaal zingen en de dichter noemde Jezus zelf een nachtegaal (zie W. Moll, Johannes Brit;,man, 18Ü4, II, bl. 171). 3 1. mei = meiboom. - 5, 3. die secen noten = de zeven kruiswoorden (Moll: t.' a. p.). Vgl. hiervoren, III, nr. 548, bl. 2157, het lied: „lek wil mi gaen verheugen II verblyden mijnen moet", str. 2. 6, 1. t.: hier; vgl. B, t>, 1.
B.
1. Hoe minnelic is ons des crucen boom ontdaen, het spruten gheluwe bloemkens aender heyden; so wie met druc, met liden is bevaen,
in Ihesus wonden sal hi hem vermeyden.
2. Die mey die is al biden wech geset
op eenen berch en die staet also hoghe,
om dat een yegelic soude sonder let ten socten crucen mey aenseouwen mogen.



3. Nu staen des meyen tacken wtgespreyt ende bloeyen schoon gelijc die rode rosen;
so wie zijn sonden, zijn gebreken hier bcscreit.
onder desen boom sal hi hem verposen.
4. Recht op gewassen is den edelen greyn ende is geplant in also diepen dale;
dats in Mariani, die suver maget royn;
van minnen so sterf die fiere nachtigale.
5. Die fiere nachtegale des crucen boom op clani.
hi heeft sijn vederkens so wide ontploken,
hi sanc so luydc die .VII. noten hooch,
so dat sijn edel hertken is gebroken.
6. Nu is de fiere nachtigael bleven doot
om minnen van eender suverder ioncfrouwen;
hi quam so hoge al wt sijns vaders schoot :
wie hoorde yo gelike deser trouwen?
7. So wie zijn sinnen noch ongostadich zijn ende cleven noch op aertsche creatueren.
die mereke aen desen nachtigale fijn,
hoe hi den doot om onsen wil woude besuren.
1, 1. crucen boom, zie de voorgaande blz. — 1, '2. t.: gheel bloemkens. 0, 2. eend' suverd'.
A. Tekst. Hoffmakn v. F. Xiederlündische geistliche Lieder, nr. 104, bl. 206: .dit is die wise: Hoe lustelic is ons die coele mey ghedaen",
B. Dit is een suverlijc boeexken, Antw. 1508, bl. 29, r": „op die wise: Hoe lustelic is ons dye coele mey ghedaen", hierboven weergegeven. Hierbij sluiten zich aan: Dit is een suyverlijck boeexken, Aemstelr. Harmen Jansz. Muller, z. j. (lste helft der XVIrt« eeuw); herdrukt door Hoffmann v. F. t. a. p., bl. 207, zelfde wijsaanduiding;
fcn dev. eiï prof. boeexken, Antw. 1539, nr. 184, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 216,
aant. bl. 329; — Het hofken der gheest. liedekens, Loven 1577, bl 125; herdrukt door W. Moll, Johannes Brugman, 1854, II, bl, 171; — VeeIderhande Schrift, leysenen, Antw., z. j., geest, goedk. 1587, sign. H 2 v°; — Dit is een schoon suyverlijck boeexken (geest, goedk. Antw. 1570), Amst. Oom. Claesz., z. j., bl. 42 r". _ Hs. van Meerman, thans nr. 2631, 2de serie van de K. Brusselsche Bibl., bl. 23; aanvang: „Aensiet hoe lustelijc is ons die meye ontdaen", staat in verband met str. 1 — 3 van A en str. 4—7 van B. — Al deze lezingen hebben dezelfde wijsaanduiding.
Dr. B. Hölschek, Niederdeutsche geistliche Ldr., Berlin 1854, nr. 16, bl. 35, „Wu leiflick is uns des cruices boem untdaen", 7 str.. stemt overeen met B.



Melodie. Met <le stemopgave: „Hoe lustelijc is ons den coelen mey gedaen", waarschijnlijk aan een vroeger wereldlijk meilied ontleend, bevat Een den. eit pr. b., t. a. p., eene melodie, die, voor den eersten versregel ten minste, door tusschenschuiving van nuttelooze woorden bedorven is. Do aanvang: „Hoe schone ende ghenoegelijc is ons des crucen mey ghedaen", te oordeelen naar de wereldlijke stemopgave en naar B, moet geklonken hebben: „Hoe glienoegelic is ons", enz. Onder B hebben wij getracht de melodie op de lezing van 1508 te brengen, lezing waarin het refrein „vermeyden" echter niet wordt aangeduid.



555. Die mei spruut uut den dorren hout.
(1) t.: d.
1. Die mei spruut uut den dorren hout mit lover bloemkijns breide,
maect menich blode herten stout ende doetse ghenoechlic singhen; voor alle Jesus beelde soct verlichten can ons alre moet,
truren van ons swichten.
2. Die mei schoon suverlic ghedaen, die hanghet aen den cruce;
help God, mocht ic hem ombevaen, sijn bloedighe wanghen cussen; so woudic truren avelaen,
gheen ander lief en woud ic hacn; och mocht ic bi hem rusten.



3. Hoe overschoon ia deso mei mit bloemkijns ombevanghen;
sijn vruchten sijn so inenigherlei, nae hem doet mi verlanghen;
sijn telghen heeft hi uutghespreit,
sijn vrucht is ons altijt bereit;
conden wi hem wel ontfanghen.
4. Och mochtic mit mijn lieve soet spacieren int hofkijn clene,
daer hi swete water ende bloet, so mochtic worden rene
van minen sonden al ghemein,
mit Maria Magdalein
hem minnen ende anders ghene.
5. O Salomon, du seitste wel,
dat ic tot hem sel comen;
cond ic mi spoeden harde snel,
ic weet het soud mi vromen;
maer die felle werelts spel,
mijn vleisch, die viant ende niemant el, si hebben mijn lief benomen.
6. In cnnlicis daer roept hi mi:
„revertcrc', keer weder;
com bruut, com duuf, com mijn vriendin, com rust hier bi mi neder;
ic heb ghemenct die mirre mijn mit menigherhamle crude fijn,
ic wilse delen di mede.
7. „Stant op ende loop, mijn waerde mijn, com rust in minen wonden,
ontfanct ende ruuct die medecijn. so heefstu mi ghevonden;
wees dancbaer in dat herte dijn,
aendenc mijn grote sware pijn;
die min heeft mi ghebonden.
8. „Laet di dijn sonden wesen leit ende wilt noch wederkeren;
mijn vleisch, mijn bloet is di bereit; wat woutste mere begheren?



ende daer toe dat rike mijn,
waerde bruut, die liefste mijn.
woutstu ootmoedicheit leren.'
9. Waer om so willen wi truren nu?
Laet ons mit vroochden leven,
want Jesus sal ons sijn ghetroti.
willen wi hem niet begheven:
sijn mondekijn is ons bereit,
al daer hi aen den cruce schreit,
een cussen des vreden te gheven.
10. Die bibel ons dat wel bewijst in numeris, dat seste:
convertit vultum Domhuis,
om dat hi ons wil tussen.
Hier om laet ons vermeien gaen ende Jesum mit armen ombevaen.
so mach ons levens lusten.
1, 1. hout = het hout des kruises, lignum vitoe; zie hiervoren, bl. 2130 en 217»». ,Zonderling is het." zegt W. Moll, Johannes Brugman, Amst. 1854, bl. 171, aant.. „dat men in de middeleeuwen het kruis somtijds „den dorren boom* heette, gelijk mij uit Nederduitsche sermoenen van de 15de eeuw wel gebleken is. Men denke ook aan „de kapel van den dorren boom" te Dordrecht. Zie Schotel, Kerkrl. Dordrecht, D. I, bl. 12. — 1, 2. sic, Baumker, t. a. p.; H. v. F. schrijft: lover ende bl demi: jus breide, — 2, 3. ombevaen, omvangen. — 2, 5. avelaen, aflaten, weglaten. — 2, 6. haen, hebben. - 5, 6. die riant ende niemant el, de duivel en niemand anders. — 6, 1—6. Hooglied, II, 17, 14. V, 1. — 10, 1. Akjmwi-, VI, 26.
Tekst. Hoffmann v. F., Niederl. geistl. Ldr,, nr. 106, bl. 209, naar het 15d<,-eeuwsch Herlijnsch Hs., met opschrift: „Die mei spruut uut [denl dorren hout', hierboven weergegeven; — ƒ>'n selioon suyi'erlick boccxken, begrypende alle de geest, liedekens ghemaeckt. . . door Tho.nis Harmansz. (c. 1600), uitg 1643, p. 40 v": „De mey die [spruyt] uyt den dorren hout // met lover ende bloemkens omringhet", jongere lezing, zonder wijsaanduiding.
Melodie. Baumker, Niederl. yeistl. Ldr., nr. 74, Vierteljahrsschrift. bl. 31:1. naar het voormelde Hs.; een allerfraaist voorbeeld van zangwijs in dorischen modus.



556. Die door Godes willen.
1. Die door Godes willen
des morghens wil meien gaen, hine siele wort hem ghespiset door des heilighen gheestes raet.
2. Op des cruces aste
daer bloeijet die rode wijn: men schenket den lieven gasten, si moeten luter sijn.
if. Die meie, dien ic meine,
dat is die soete God;
hi ghinc al op eertrike,
hi leet daer menighen spot.
4. Die meien wil die meie,
die gae aen Cristus hant;
hi liinc daer aen den cruce,
daer hem die minne toe dwanc.



5. Sie wi aen dat cruce:
hi hinc daer naliet ende bloot, mit bloede al over beronnen,
dat hi door ons uutgoot.
ti. Sie wie aen sijn voeten:
si sijn mit naghelen doorwont;
aen alle sinen live
daer en was ooc niet ghesonts.
7. Sie wi aen sijn armen:
si sijn wide opghedaen;
hi wil ons arme sondaren tot sijnre ghenaden ontfaen.
8. Sie wie aen sijn hande:
si sijn mit naghelen doorslaghen: wi sullen Oristus liden in onsen herten draghen.
9. Sie wi aen sijn hovet:
dat is mit doornen doorwont;
die God van herten minnet,
sine siele wort hem ghesont.
10. Sie wie aen sijn side:
sijn herte is wide opghedaen;
daer sullen die edele sielen des morghens in vermeien gaen.
11. Die meien wil die meie,
die neme des meies waer;
hi hinc in volre brusen,
die ons die maghet ghebaer.
12. Die joncfrouwen daer ter tafelen gaen, die enghelen schone singhen,
Maria is keiserinne,
Jesus sal schenker sijn.
18. Daer schenket men den vader, den soon, den heilighen gheest, in godeliker minnen,
mit vrouden alremcest.



14. Op des cruces aste
daer bloeijet die rode wijn;
men schenket den lieven gasten,
si moeten luter sijn.
2, 4 en 14, 4. luier = loutor, rein. — 11, 3. brute = glood, hitte (Verdam).
Tekst. Hokfmann v. F., Niederl. geistl. Ldr. 1854, nr. 103, bl. 204, naar het vroeger hem toebehoorend 15dft-eeuwsche Hs., thans nr. 8. 190 Man. gertn. van de K. Berlijnsche Bibl. — H. v. F. ziet dit lied aan als zijnde van Duitschen oorsprong en verzendt naar zijne Geschichte des deulschen Kirchenliedes, 3de uitg. Hannover 1861, waar het zich. nrs. 49—53, bl. 122 vlg., onder verschillende vormen voordoet. Onze tekst is meest van al verwant met nr. 49: „Der nun meigen wulle // der neme Christus war"! In str. 17 van laatstgenoemde lezing, luidt het:
Die megde da ze tissche gant,
die engel da schone singent,
der heilig geist is schenker.
Maria kellerin.
Daaruit wordt door H. v. F. dan ook afgeleid, dat de laatste regel, vervangen door „Maria is keiserinne", de oorspronkelijke is.
Melodie. Muinzer Cantuul, 1605 (zie BcIiime, Altd. Lb. 1877, nr. 578, bl. 688, en W. Baumker, Das kalh. deutsche Kirchenl. 1866, I, nrs. 312 — 3, bl. 613, en de daar aangehaalde bronnen), voor eene lezing met vijfregelige strophe. De melodie is oud en kan, bij herhaling van den vierden regel, op den bovenstaanden tekst gebracht worden.
Zie nog Mittler, Deutsche Volksldr., 1865, nr. 453 — 8, bl. 3;>0—2; —Böhme, Altd. Lh., nr. 579, bl. 689, en Erk u. Böhme, Deutscher Liedtrhort., III, nr. 2026, bl. 728: „Ich weiss mir einen Maien", met opschrift: ^Mailied des 14-.Tahrhunderts".



557. Den lusteliken mey, Cristus playsant.



1. Den lustelikcn mey, Cristus playsant, vol alder duechden groene,
is door den lieyligen gheest als nu glieplant
in alle gheloovige koene;
die tot desen meye scrijt,
wort van alle sonden quijt;
sijn duecht ende alle sijn leven
wil liem Cristus minnelijc gheven.
2. Het vriesen, liet sneeuwen is nu ghedaen, den winter mach ons niet dwinghen;
die wet des ouden testaments is al vergaen,
die liefde moet al volbringhen;
die vast aen Christus liefde eleeft
ende lief sinen broeder heeft
als hemselven, na 1'aulus leeren,
hi volbrengt die wet des Heeren.
8. Die vogelkens singhen op dat groene hout so vrolijck onbedwonghen;
dat sijn die engelkens menichfout ende alle ghelovige tongen die singhen: „glorie fijn moet Christo inden hemel sijn!
Pays, mannen ende vrouwen,
die op sijn woert betrouwen!"
4. Desen meyboom Christus so iuechdich bloeyt met duechden menigerliande;
hi heeft ons met sijn dau besproeyt,
sijn bloet tot eenen onderpande.
„Comt al die belast sijt ende slaeft,
tot mi," seyt hi, „ghi wort gelaeft,
ick sal u ontladen van sonden,
mijn iock is licht bevonden."
5. Sijn goddelijc woert is een ghebloeyet rijs daer wij op moeien beeten,
dwelck is beseghelt na Gods advijs, met Cristus bloedich sweeten;
hi heeft den hekchen viant groot,
die sonde, ende die eewige doot verwonnen tot allen daghen,
ende al onsen last ghedragen.



6. Coemt ter fonteynen die so overvloedich staet,
wilt vanden water drincken
het welc int cewighe leven gaet,
Christus wilt ons minnelijc schincken;
want daer vloeyt wt Christus buyck levende water tot onsen gebruyc;
die heylige gheest eersame scenct hi om niet, tot onser vrame.
7. Gheloeft si den meyboom victorieus.
die ons God schanc wt minnon,
wten gheslachte Iuda corragieus.
een leeu niet om verwinnen;
Christus, dien eewighen mey,
die maect alle herten vrey niet sinen gheeste iuechdich,
die hem versoecken vruechdich.
8. O Prinche lliesu, meyboom ghebenedijt,
soe lustelijck ontploken,
ontfangt ons in u armkens wijt
aent cruce voer ons ontloken;
ghi sijt onsen troost ende alle ons vruecht
alleenliken bi uwer duecht.
so worden wij deelachtich
in uws vaders rijc warachtich.
4, 3. t.: bespoeyt. — 4, 5. Matth. XI, 28. — 4, 8. Ii>. XI, 30. — 5, 2. beeten — steunen (tt'db. der Ndl. laai). — 6, 1-3. Joham. IV, 14.
Tekst. Ken der. en prof. boeexken, Antw. 1539, nr. 143 (uitg. D. F. Scheurleer, bl. 174, en aant. bl. 315), hierboven weergegeven; — verdere lezingen in Het hofken der gheest. liedekens, Loven 1577, bl. 123; — Dit is een schoon smjcerlijck boeexken (geest, goedk. Antw. 1570), uitg. Amst, Com. Ciaesz., z. j., bl. 26 r°; — Veelderhunde Schrift, leysenen, t' Hantw., z. j., geest goedk. 1587, sign. F 2 v", telkens zonder wijsaanduiding; — Catholijck sanckboeck (later verschenen als: Gheest. harmonie), Embrick 1620, exempl. zonder titelblad, uitg. 1633 (?), nr. 65, bl. 90; — Den gheest. nachtegael, Antw. 1634, III. hl. 162.
De eerste vier strophen worden aangehaald door Dr. R. Benkink Janssonius, Gesch. van het Kerkgezang bij de Hervormden, enz., 2d0 druk, 1863, bl. 95, als behoorende bij een lied ook in gebruik bij do Hervormden.
Dr. F. C. Wieder, De Schrift, liedekens, 's-Grav. 1903, Uegist. nr. 132, wijst op de lezingen te vinden in Veelderhande liedekens [Keulen] 1556, — Schrift, liedekens, Leyden 1595, en Dit es een ziwerlick bonxken, voorkomende op den Index van de



Tlicol. Fac. van Leuven van 1546. Hij de bespreking van Een dev. en pr. b., 1539, brengt Dr. NV., bl. 127, dit lied onder de liederen die Hervormd zijn.
Aangeh. in Parnasaus dat in den Blyen-bergh, Antw. 1623 (privilegie 1619), den tweeden druk, bl. 158, voor: .Devote Catholijcken alle ghemeyn".
Melodie. Een det>. en pr. b., t. a. p., hierboven weergegeven; — Den ylieest. narlitegael, t. a. p.; beide melodieën zijn lezingen van I's. 73 Souterl., 1540, docli reeds van den iastischen modus tot den modernen durtoonaard overgeloopen. Zie liiervoren I, nr. 79, bl. 356: „Den lustelijcken mey is nu inden tijd"; nr. 158, bl. 588: „De sin verblijdt", en II, nr. 454, bl 1744: „Den dertichsten Mey, op Pinxterdach*. — Ook de zangwijs: „Mocht ic al met die alderliefste mijn', meegedeeld door J. C. M. van Riemsdijk, in Tijdschr. cour JV.-iV. mzgsch., III (1891), bl. 176, naar een Hs. van de Utrechtsche Universiteitsbibliotheek, geeft de iastische melodie terug. — „Den lustelijcken Mey is nu inden tijt", het lied nr. 27 uit het An'.w. Ib.t werd ook gepasticheerd door Soetjen Gerrits, gest. 26 Dec. 1572. Zie Dr. W., t. a. p., Kei/int. nr. 133.



558. Sijt vrolijc groot en cleyne.
1. Sijt vrolijc groot en cleyne,
met desen meyen tijt;
hy brengt ons al ghemeyne sijn bloemkens met iolijt.
Sijt vrolijc, leeft sonder nijt,
ghestadich int verbeyden.
Wat ghi doet oft waer ghi sijt,
sijt vrolijck metten meye,
den meye, den meye, den meye.
2. Die vrucht van desen meye is boven honich soet,
gheplant inder valleye
dat is in dieper ootmoet.
138



Daer blijft bi wel behoet,
wel groen in gheender heyde.
Den mey reyn herten bliscap doet;
sijt vrolijck metten meye,
den meye, den meye, den meye.
3. Den mey is suverlijcke,
daer toe van sulcker aert,
dat hi can maken rijcke sijn dienaers onghespaert,
ende in hooger vruecht verclaert
sijn minnaers menigerleye,
die gheen ander vruechde en begheert
dan bliscap metten meye,
den meye, den meye, den meye.
4. Die mey van deser eerden hi gheeft ons cleyn iolijt;
hi is van cleynder weerden; hi vergaet al metter tijt.
Maer die rechte mey verblijt ende maect bliscap met bescheyt over al die werelt wijt.
Sijt vrolijc metten meye,
den meye, den meye, den meye.
5. Ick hadde der werelt meye int herte mijn gheplant;
this recht dat ic mi bescreye,
want ic mi bedroghen vant. Een ander mey boot mi die hant ende gaf mi sijn gheleye te comen in dat beloefde lant.
Sijt vrolijc metten meye,
den meye, den meye, den meye.
6. Nu laet ons vrolijck leven,
den mey staet schoon en groeyt;
sijn vrucht doet ons ghenesen, die benider hem dies moeyt.



Ten schaet ons niet, den iney die bloeyt
in vruechden, also ic seyde;
hacr dyenaers sijn met dauwe bespoevt.
Sijt vrolijc metten meye,
den meye, den meye, den meye.
1, 6. gestadich int verbeyden — bedaard, vastberadon. — 6, 4. hem moeit = zich kwelt.
Tekst en melodie. Een der. en prof. hoeerken, Antw. 1539, no. 164, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 195, „op die selve wise", d. i. op de wijs van het voorgaande nr. 163 derzelfde verzameling, waar men de melodie zonder wijsaanduiding vindt. Beide nummers verschillen in vers- en strophenbouw:
Nr. 163.
Hoort til na mi,
verstaget wél mijn réden;
weest vrolijck ende bli,
scout nijt tot allen steden.
Want die wil stiien in nijt, die wórt veel vruechden qiiijt tot lilder tijt.
Dus téghen u sinnekens strijt, ende stélt u hérte in vréden, in vréden, in vréden, in vréden.
Nr. 164.
Sijt vrólic groot en cléyne met désen méyen tijt;
hy bréngt ons lil gheméyne sijn blóemkens mét iolijt.
Sijt vrolijc, lééft sonder nijt ghestódich int verbéyden.
Wat ghi dóet oft waer ghi sijt, sijt vrolijck métten méye, den méye, den méye, den méye.
Men neme voorts in aanmerking, dat het zevende vers van de verschillende strophen van nr. 164, nu eens drie, dan weer vier accenten schijnt te vorderen, dat er meer andere onregelmatigheden van dien aard in dit lied bestaan, en men zal overtuigd zijn, dat het min of meer op do melodie van nr. 163 werd gewrongen, en dat do zangwijs „Sijt vrolic", met geen volle zekerheid is weer
te geven.
Ziehier de melodie van nr. 163:



J. C. M. van Riemsdijk, Vier en twintig liederen uit de 15' en 16' eeuw, nr. 22, bi. 39, heeft insgelijks beproefd de bovenstaande zangwijs op den tekst: „Sijt vrolic" te brengen. De melodie, met de eerste stropbe. wordt door hem onder de wereldlijke liederen zijner verzameling opgenomen. L)eze strophe op haar zelf genomen, laat inderdaad niet toe to zien, dat zij deel uitmaakt van een geestelijk lied. — De tekst: ,Hoort al na mi / verstaget", enz. komt ook voor in het liederhs. gevoegd bij een exemplaar van de Suulerlirdekens berustend te Leiden, besproken door P. A. Tiele, Dietuche warande, 1869, bl. 572 vlg , nr. 6.



559. Veel bloemkens ende cruyden groen.
1. Veel bloemkens ende cruyden groen brenght ons den Mey voor oogcn; de minnaers hen ter liefde spoen door dit lieflijck vertoogen ;
ick min oock een „ die ick alleen zal minnen tot mijns levens ent,
mijns levens ent;
want gheen schoonder men kent.
2. Men siet de bloemkens algelijck niet altoos schoon staen bloeyen, de minnaers van dit aerdtsche rjjc altoos in liefd' niet groeyen j
soo den wint blaest ., vergaet het haest; dies een liefde te prijsen is,
te prijsen is,
die eeuwich duert, ghewis.



3. Niemant bemint een vruu soo schoon,
die haer schoonheyt can houwen;
haer schoon aenschijn en hayr ydoon,
al ist schoon int aenschouwen,
door sniert en quael „ 't wert bleeck en vael;
want alle dinck heeft zijnen tijt,
heeft zijnen tijt,
soo Salomon belijdt.
4. Maer dese, die ick jonsto draegh,
en can niet leelijck werden:
dies ick nae haer met herten jaech,
en wil daer in volherden ;
omdat sy blijft „ eeuwigh beclijft,
soo zal ick haer wt liefden goet,
wt liefden goet,
dienen met groot oodtmoedt.
5. 't Is een Nimphc seer hoogh geacht,
de Deucht is haren name,
op den berghe gheseten sacht van eer en goeden fame;
zy roept ons al „ in haer ghetal;
maer niemant haer veel liefde thoont,
veel liefde thoont;
nochtans is zy ghecroont.
6. „Comt jonghmans ende dochters reyn,"
seyt dees Princes verheven,
„comt met my in dit lustich pleyn,
soo sult ghy eeuwigh leven;
comt haestig voort „ met goet accoort daer men d' eeuwige vreuclit vervat,
veel vreucht vervat en graeft nae 's hemelsch schat."
1, 3. t.: ten liefde.
Tekst. Willem», Ou Je VI. Idr., 18-18, nr. 214, bl. 459, naar een Hs. van 1601, vroeger in het bezit van J. J. Nieuwenhuijzen.
Melodie. Dit lied, zegt Snellaert op W., t. a. p., werd, naar eene mededeeling van den voormaligen bezitter van het Hs., gezongen op de wijs: „Van den Cobbler". Zie hiervoren II, nr. 437, bl. 1676: „Wie dat sich selfs verheft te met*.



560. De soete tijden van den koelen Mey.
A.
1. De soete tijden
van den koelen Mey,
die ons verblijden,
comen ons nu by;
den Mey van deughden
en van lieyliglieyt
brenglit voorts de vreugliden
van ons' saligheyt.
3. De sonne straelen die met bly ghelaet op 't aerd'rijck dalen in den dagheraet, zyn aengenamer aen het jeughdigh cruyt, en veel bcquamer op dat 't graen uytspruyt.
2. Den silv'ren reghen van den koelen Mey brenght meerder zeghen aen een dorre wey, de traenen-plassen van den ionghen tijt doen beter wasschen 't graen van saligheyt.
4. Waer schenckt m' aen iemant een verslenschte blom, een blom die niemant en is willekom?
Sal ick Godt gheven een verslenschte ieught, een oudt, kout leven,
dat niet meer en deuglit?



5. Geen drooge beenen geeft men aen den hondt, sal ic dan eenen uytghedrooghden gront, ouw' dorre beenen,
sonder ieuglit oft vreught, aen Godt verleenen,
in plaets van de ieught?
6. Sal ic bewaren
voor Godts majesteyt, do dorre iaren van den ouden tijdt? Hoe soud' 't behagen aen don Bruydegom, hem op te draghen semels sonder blom?
7. Eer 't lijf om stucken is van ouderdom,
eer ick op krucken huppel om end' om, wil ick beginnen in mijn ionghe ieught Godt te beminnen met de schoone deught.
8. Sullen ruinen
Godt zyn toe-ghewijdt, sal ick Godt dienen in den ouden tijdt?
'k Wil Godt toe-wijden een nieuw' kerck en huys, mijn ionghe tijden geven aen sijn cruys.
9. 'k Wil my, ó Heere,
mijnen Bruydegom, van smorgens koeren,
inet de sonne-blom;
ick wil u ionnen mynen ionghen tydt, o klaere sonne
van rechtveerdigheyt.
10. Ick wil 't rijs boogen. in sijn' ionghe ieught, van ionghs myn ooghen stieren tot de deught; ick wil gaen planten, van ionghs, voor myn huys den seer plaisanten Mey-boom van het cruys.
1, 8. t.: ome. — 2, 7. t.: doet; wasschen = wassen. — 3, 3. t. aerderijck. — 5, 5. t.: ouwe dorre beenen. — 6, 8. uitg. zonder titelblad, sic = zemelen zonder bloem ; uitg. 1G95: „s'hemels sonne blom?" — 8, 1. t.: ruinen. — 9, 6. t.: mijn ionghen tydt.
Tekst. A. D. Bellemans, Canoniek Norbertien van Grimbergen (1670 — 1674). Den lieffelycken Paradys-voget (1670), Brussel 1695, bl. 22, „Gheestelycken Mey-boom", met wijsaanduiding: „Nuit agriable, sic [oft] Mon cicur soupire".
Melodie. H. Gull. Boloonino (1590 — 1669), Den gheestelycken leetucercker, Antw. 1645, bl. 349, „op de wijse: Nuict agreable mere des plaisirs", voor het lied waarvan de eerste strophe volgt, die wij volgens de zangwijs scandeeren:



Op Bellomans' tekst gebraclit, vertoont die toepassing dezelfde botsingen tusschen het woord en de muziek. Van daar, ongetwijfeld, de veranderingen, die de volkzang zelf aan het lied heeft doen ondergaan, én voor de woorden, én voor de melodie; zie B hierna.
De zangwijs: „Nuict agreable", enz., die wij reeds leerden kennen voor het lied: „Marquis Prié, wat heb ik u misdaen?" (Anneessens), zie hiervoren II, nr. 471, bl. 1809, kan oorspronkeli|k behoord hebben bij een gezongen ballet van de eerste helft der XV11"* eeuw; misschien maakte zij daarvan deel uit als gezongen gaillarde.
„Mon cceur soüpire (oft) Nuict agreable', wordt aangeh. als stem bij Bellemans, Hel citherken van Jent* (1670), uitg. Antw. 1698, bl. 59, voor: ,0 Godt almachtigh , en omgekeerd: „Nuit agreable (oft) Mon cccur soupire', in: Den eerelyken pluk-voyvl, 8-to (]ruk) Antw. 1'. ltymers, z. j. (geest, goedk. 1669), bl. 42, voor: ,0 schoon Diane".
B.
1. De zoete tyden van het meysaizoen gaen ons verblyden door hun jeugdig groen; den mey van deugden en van heyligheyd brengt meerder vreugden tot ons zaliglieyd.
2. Wat is er schoonder als dat men syn jeugd aen God, den loonder van de waere deugd, gansch gaet besteden, voor dat ons gemoed van d'ydclheden 't zoet vergif ontmoet.



3. De zonnestraclen, 5. God heeft geschaepen die met bly gelaet my en allen mensch, op 't aerdryk daelen, niet om te raepen
in den dageraet, onzen lust en wensch;
zyn aengenamer niaer om te minnen
aen het jeugdig kruyt, zyne majesteyt
en veel bekwamer met hert en zinnen
op dat 't graen uvtspruyt. in der eeuwigheyd.
4. Den silveren regen 6. 'k Zal dan beginnen van den koelen mey in myn jongen tyd, brengt meerder zegen God te beminnen
aen een dorre wey; eer myn kragt verslyt;
de boete traenen 'k wil nooyt myn herte
van de jeugdigheyd, vesten op dat goed,
voor '8 hemels graenen die ik met smerte
zyn vol vrugtbaerheyd. doch veriaeten moet.
Tekst en melodie. B. De Colssemakek, Chanls pup. des Flamands de Franc», 1856 nr. 36 bl. 105, „Geestelyk meylied", opgeteekend in de zondagsschool te Helle. — De tekst zal door D. C. waarschijnlijk weergegeven zijn naar het Hs., waaraan hij een ander lied van Bellemans ontleende; zie hierna: ,0 soeten Jesu, Godt en mensch".



561. O Heer, wilt myn stem verlichten.
EERSTE MELODIE.
ÉÉÜ geeft.
TWEEDE MELODIE.



1. O Hoer, wilt myn stem verlichten, en my geven goed verstand,
dat ik een liedeken mag dichten, met dezen zoeten mey plaisant, die men alles ziet vermaeken.
jong en oud, al wat er leeft, en meer aengenaeme zaeken, die den zoeten mey ons geeft.
2. De bloemekens ziet men spruyten, de blaederkens worden groen ;
de vogelkens hoort men fluyten, in het zoete mey-saisoen; de lammerkens ziet men springen by de herderkens, met plaisier, en de puyden hoort men zingen in de schoone klaor rivier.
8. Als de zonne geeft haar straelen, dat ons hert verblyden doet,
dan komt 't bieken nederdaelen op de bloemkens metter spoed,
en het komt daer uyt te trekken voor ons, menschen, den honing jent; 't zal de bloeme niet bevlekken,
zy blyft altyd ongeschend.
4. Als het bieken heeft gezogen voor ons was en honing zoet,
dan is 't bieken weg gevlogen,
dio do bloem geen kwaed cn doet;
looft de bión na Gods vermogen:
door liaer komt Gods werk te gescliien, want niemant en kan betoogen de minste schaede van de bión.



5. Gact naer alle Christen landen,
daer godsdienst komt te ges<-hien,
ziet de wasse keirssen branden, 't is gekomen van de biên;
als Christus zyn eerste misse in den tempel heeft gedaen,
van het eerste tot het leste,
wierd den dienst met was gedaen.
0. 't Dieken is ook ons behoeder,
zoo m' alom beschreven vind, van Maria, Christus moeder,
als zy naer de kerke ging met Elizabeth, haer nigte,
't was al op den lichtmis dag:
't was de bio die haer verlichte, van het licht dat men daer zag.
7. Voor ende naar Christus lyden,
heeft de bie in 't veld gedeeld ;
ziet het bieken met verblyden,
voor ons was een honing beeld; 't is een aengenaeme beeste,
die getrouw is aen den mensch, 't verdryft van ons de helsche geesten, als het gaet ten laesten end.
8. Ten eynde van 't menschen leven als een Christen-monsch verlandt,
daer word er aen hem gegeven eene wasse keirsse in d'hand:
't bieken brengt ons ook een wapen om den vyand te verslaen,
als den tyd begint te naeken,
om naer d'eeuwigheyd te gaen.
9. Laet ons altyd 't bieken loven,
van 's gelijk de ezel-beest,
die den Heere van hier boven zoo gedienstig heeft geweest,
die met Christus nam de vlugte naer het verr' Egypten land, als Maria en Joseph vruchte om t' ontgaen Herodes' hand.



10. Laet ons dan het bieken pryzen,
van 's gelyken de ezel-beest.
en ook lof en eer bewyzen,
van de minste tot de meest.
Al heb ick dit lied geschreven,
't en is niemand kwaed gezeyd:
'k wenschte elk geluk in 't leven van nu tot inder eeuwigheyd.
2, 4. t.: zoet. — 2, 7. de bijgev. — 3, 4. t.: met er. — 3, 5. t.: en komt. — 3, 4. t.: bloemekens. — 4, 2. t.: uasch, — 4, 5. t.: loft. — 5, 8. t.: wasch. — 6, 2. t.: zoo men alom. — 6, 3. t.: aen. — 6, 6. t.: 't nas op. — 6, 7. t.: haer ligte. — 6, 8. van 't geligt. — 7, 4. t.: wascli. Rond den heerd: honing hielt. — 8, 2. sic, Kond den heerd; t.: als een Christen mensch als dan. — 8, 3. er bijgev. — 8, 4. t.: een. — 8, 5. t.: brengt ook ons wapen. — 9, 5. t.: ringt. — 9, 7. t.: en Joseph vlug/C. Hond den heerd: en Joseph vrnchte (vroeger in het imperf. vruchte) = en Joseph vreesde.
Tekst. Los blad nr. 5, gedrukt te Gent, bij Van Paemel, „Meyliedeken tot lof van de bieën". Stemme: „A pas coupable of Avec les yeux (lees: jeux) dans"; tekst hierboven weergegeven; — Hond den heerd, Brugge, II (1867), bl. 170, in jongere spelling, met eenige varianten zonder wijsaanduiding. De uitgever verklaart nog nooit iets te hebben gelezen van de eerste mis van Christus in den tempel (str. 5), of van den kerkgang van Maria met Sint Joseph (deze laatste wordt hier niet genoemd) en Sinte Elisabeth (str. 6).
De Coussemaker, Chants pop. des Flam. de France, nr. 39, bl. 113, geeft eene variante van du eerste vier strophen van bovenstaanden tekst, door hem in het arrondissement van Duinkerke opgevangen.
Melodie. I. De oorsprong van de hierboven aangeduide zangwijze: „A pas coupable', bleef ons onbekend. De tweede stemopgave: „Avec les", enz., is ontleend aan een lied uit Les amours d'été, „divertissement en un acte* (1781), van Pus en Darré met aanvang:
Avec les jeux dans le village,
(juand le printemps fut de retour,
je méprisai le tendro hommage de tous les bergers d'alentour.
Mais 1'été me rend moins sauvage,
et je me demande, a mon tour,
ce qui m'enflamme davantage,
de la saison ou de 1'amour.
De hierboven weergegeven muziek van dit couplet is een „air de Saint-Onge"; zie: Du Mersan, Chansons nat. et pop. de la France, Parijs 1847, bl. 554. De melodie



komt voor onder nr. 53 van La clê du caveau, Parijs 1811, en latere uitgaven.
Op deze zangwijs schreef C. S. de Bocfflers (1757 — 1815) het lied getiteld ,Les métamorphoses', met aanvang: „Iris pouvez vous bien le croire!"
Deze melodie gaf ook aanleiding tot de „nieuwer wyze", die men aantreft bij De Coussemakcr, t. a. p., voor het lied: „O soete bloemtjes van de hoven", zie hierna. II. I)e CorssEMAKBR, t. a. p., bl. 113. Dezo zangwijs, insgelijks van Franschen oorsprong, is te vinden onder Les rondes, chansons t) danser; suite des dix volumes d'Amusements recueillis et mis en ordre par le sieur Ballard, l'arijs, 1724, II, bl. 136—7, waar zij wordt aangegeven als „Chanson de Pierrot et Catheraine". Zij dagteekent echter van vroeger tijd; men treft ze reeds aan voor een couplet: „Je vais gager que la belle", voorkomende in Les eaux de Merlin, tooneelstuk, vertoond to Parijs in 1715 (Le théatre de la foire, Paris 1721, II, bl. 113, nr. 96 der muziekbijlagen). Verder wordt zij nog gevonden in Heciieil de fables choisies, Parijs, 1749, nr. 13 van de muziekbijlagen; — Plaisirs de la Sociélé, Amst. 1761, I, nr. 41 van de muziekbijlagen, en in de overige deelen der zelfde verzameling; — Anthologie francoisc van Moset, z. n. van drukker nocli p., 1765, I, nr. 25, bl. 50 voor: „Que Phcebus gite dans 1'onde", bet bekende drinklied van Adam Billaut van Nevers (1644), dat, hertoetst, thans aanvangt: „Aussitót que la lumière". Zie over dit lied Wkckeblin, Chansons populaire* du pays de France, 1903, II, bl. 150; — La clef du caveau, 4" édit., nr. 560, wijsaanduiding: „Ton humeur est Catherine*. In de verzameling van Ballard luidt het:
In Kecueil de Noi'ls anciens, au patois de I)esan(on, nouvelle édition, corrigée . , . par Th. Bklamy, Besanfon 1842, bl. 19, nr. 5 der muziekbijlagen, treft men met de wijsaanduiding: „.Te ne sais si je suis ivre, etc.", de volgende variante van onze melodie aan:



qu'on feret lai pa = dat men zou den vrede sluiten; — ma in — maar; — s'on éla resseyresi = indien men hersteld was; — aigrali = uitgedroogd, uitgeput.
De stemaanduiding: „Tryn bedaar, hoe zelt nou [weezen]", vindt men in Het nieuwe Thirais minne/rit, IV, Amst. 1731, bl. 78, voor: „Heden, buurtvrouw, wel hoe vaarje?" en, met de Fransche melodie in Jan van Elslanu's Gezunyen, Haarlem 1738, bl. 113, voor htt lied: „Meen jy, zuurmuil".



562. O here, den hemelen stichten.
A.
1. O liere, der hemelen stichter al ist in eenre cribben ghelecht,
ende alle der werelden verlichter, hi ist die hemel ende eerde drecht.
als ic mi van binnen beschouwe,
so heb ic groten rouwe. 8. Ic wil mitten coninghen comen,
want ic hebbe wel vernomen,
2. Mijn schuit is also grote dat si ter stede sijn gheleit die ic betalen moete; mit eenre sternen onderscheit.
mijn misdaet is also menichfout,
tis wonder dat mi God onthout. 9. Si offerden van don besten
al dat si conden gheleisten;
3. Ic mochte wel rechte mishapen ic wil ooc des ghelikes doen,
van groten swaren saken, niet min en eighet die Godes soon.
nier mi is troost ghecomen,
niewe vroude heb ic vernomen. 10. Och mochtic vorder naken,
dat mi Maria haer lieve kint
4. Cristus is ons gheboren, woude handelen laten seer ghemint, ten blivet niemant verloren, dat soude mijn hert verbliden.
die Jesum wil versoeken
ghewonden in armen doeken. 11* Hoe gheerne woude icken ontfanghen,
mit minen armen omvanghen;
5. Ic wil mijn willeken richten, ic wouden aen mi drucken,
so en darf ic niet meer swichten, mochtet mi nae willen ghelucken.
want nu die enghelen singhen
vrede den menschen van goeden willen. 12. Sijn voetkens woude ic cussen,
mit minnen aen mi drucken; 0. Ic wil mitten herdekens tiden sijn herteken vol der godelicheit
tot Bethlehem ter siden; dat woude ic cussen al bereit.
daer vinde ic dat wel soete kint
mit sijnre moeder seer ghemint. 13' Mochte hi minen adem liden,
ic woude noch nare tiden,
7. Al ist in doeken ghewonden, ic woude sijn mondekijn ruren,
het vriet nochtant van sonden; och mochtet langhe duren!
139



14. Woude hi mi sijn handekens reiken, een minlic vredelic teiken,
so waer minen noot verwonnen; wat soude mi deren connen?
15. Al is dit wel ghesonghen,
ten is niet dan begonnen:
die .Tesu wil gliewinnen,
die soeken al van binnen.
16. Die Jesus hevet te vrende.
hi voert hem nae deser ellende
al in sijns vaders hemelrijc;
och vrient, wie doet ons des ghelijc ?
17. Och Jesus, heer coninc overgroot, vriet ons van sonden voor der doot, gheeft dat wi ons besinnen
ende u allene minnen.
1, 2. t.: tcerelde. — 3. 1. mishopen, voor mishopen. — 7, 2 en 17, 2. vriet = bevrijdt. — 8, 4. onderscheit = bescheid, aanwijzing. — 9, 2. gheleisten =■ volbrengen, geven. — 10, 1—4. vgl. 13, 9, 1—4, waar het rijm bewaard is, en zie H. v. F., t. a. p., bl. 131, die reeds poogde het rijm te herstellen. — 13, 1. liden = gedoogen. — 13, 2. nare tiden = nader tiegen, trekken. — 13, 3. vuren = aanroeren, aanraken.
B.
1. Och Heer, der hemelen stichter end alder wereld verlichter, als ick my van binnen scouwe, 8oc heb ic groten rouwe.
2. Mijn scolt die is soe groot die ic betalen moet;
mijn misdaet is menichvolt, 't is wonder dat my God ontholt.



3. lek mocht met recht mishoepen van groeten swaren saecken,
mer my is troest ghecoemen; ny vroutl heb ic vernomen.
4. Christus is ons gheboeren,
ten blijft niemant verloeren, die Jesum wil versueken gewonden in armen doecken.
5. Al ist in duecken ghewonden.
hi vrijt nochtans van allen sunden; al ist in eenre cribben geleecht, hi is die hemel ende eerde dreecht.
6. Willic minen wille rechten
soe derf ic niet meer versuchten, want nu de engelen singhen: ,Vrede menschen van goeden willen".
7. Ic wil mitten herdekens tiden te BethlePm ter siden;
daer vindic dat lieve kijnt mit sijnre moeder seer gemint.
8. Ic wil mitten coeningen comen, want ic hebbe wael vernomen, dat sy ter steden sijn geleit mit eenre steernen onderscheit.
9. Mocht ic noch vorder naken, mit Symeon bi saeken,
dat my Maria hoer lieve kijnt wolde handelen laten seer gemint.
10. Sijn voetkens wolde ic oepen in minen tranen doepen;
sijn hertken vol der godlicheit dat wold ic cussen al bereyt.
11. Wold hy sijn handekens reicken, een minlii vrendelic teyken,
so waer mynen noot verwonnen: wat sold my fleeren konnen ?
12. Mocht hi mynen adem liden,
ic solde noch naerre tiden,
sijn mondeken sold ic rueren, och, mocht my langhe duoren.
13. O alreliefste kijndekijn,
mijn Heer, mijn God end schepper mijn, stort nu doch in mijn hertekijn die alre suetste minre dijn.
14. O Jhesu, coeninc over groot,
vrijt ons van sunden voer der doot, gheeft dat wy ons moeten besinnen ende u allene minnen.
15. Al is dit wael gesonghen,
ten is niet dan begonnen :
die Jesus wil ghewinnen dien sueken al van binnen.
16. Wie Jhesus heeft te vrende, hie vintten naet ellende
al in sijns vaders rijeke;
wien doet ons des ghelijcke?
1, 2. iwerlt, uit te spreken: werelt. — 3, 4. «;/ vrnurt — nieuwe vreugd, vgl. A, 3, 4. _ 8, 2. hebbe bijgev. — 5, 1-4. do volgorde der strophen is blijkbaar verstoord. — 10, 1. oepen = kussen.
Tekst. A. Hofkmann v. F., Niederl. geistl. Tslr., 1854, nr. 59, bl. 129, .dit is die wise: Ic sach eon vrisch vrouken voor mi staen, // si was fier ende ... naar het 15de-eeuwsch Berlijnsch Hs. 8, 185.
B. G. H. M. Dei.prat, Algemeene komt- en letterbode, 30 September 1854, nr. 39, bl. 311, overgenomen in De eendragt, Gent, 26 November 1854, nr. 13, bl. 51,



eerste strophe. De schrijver stelt vast, dat van één der door H. v. F. uitgegeven geestelijke liederen de dichter hem bekend is geworden, namelijk de schrijver van het lied : „Och heer der hemelen stichter". Delprat zegt verder: .Volgens het verhaal van Jacobus van Utrecht, alias Voecht (get>. 13ti9. t omtrent 14-50), te vinden in een Hs. der Koninklijke Bibliotheek in 's-Gravenhage (4°, nr. 153) [1.: 70 H 69], onder den titel: ,IncijjU narratio de inrhoatione status nostri et deinde de fratribus hujus domus, is daarvan opsteller Livinus van Middelburg, opvolger van den vermaarden J. Cele, als rector der school te Zwolle, en daarna werkzaam in die van Doesburg. Dezelfde stélde in de Latijnsclie taal een gedicht op, de lande virginitutis: (over den lof der kuiscliheid), ten behoeve van de leerlingen der Zwolsche school, op de wijze van een, naar het schijnt, onstichtelijk lied, dat zekere ligtvaardige vrouw gewoon was te zingen. Het opperhoofd van het Zwolsche Fraterhuis, Diderik van Herxen (geb 1381, f 1457), gaf daarvan eene Nederduitsche vertaling, niet onwaardig, zoo ik meen, om naast de verzameling van den heer Hoffmann v. F. een plaatsje te verdienen. Ik vond die vertaling met de zangwijze in een Hs. berustende in de koninklijke boekerij te Brussel (8°, nr. 88.'>8) p. 232 v°.' Zie het onmiddellijk volgende lied.
De Coussemakek, Dietsche warande, III (Amst 1857), „partio fran9uise", bl. 34 vlg., geelt bovenstaanden tekst B, naar het vermelde Brusselsch Hs., en, op grond van hetzelfde, schrijft hij dien toe aan Diederic De Giuter, „inoine de Doesburg", die in het begin der XVde eeuw leefde. Op bl. 110 van dit Hs. staat namelijk te lezen: „Et erant in Doesborch aliqui alii devoti viri, pra?cipue Dominus Theodoricus de Gruter, senior discipulus Magistri Gherardi, et plures alii qui consilium Domini Tlieodorici libenter sequebantur. Composuit eciam Dominus Theodoricus earmen teutonicole pro laicis et sororibns, quod sic incipit: „Och heer der hemelen stichter", enz. , Kt habet muitos versus ubi loquitur devote cum Jhesu, petendo veniam per admonicionem beneficiorum ejus et terminatur sic: „Al ist nu wael gliesongen", enz. „Quod devota nota 6olent cantare, sicut rescriptum est." Hier wordt door d. C. aangeteekend : „Ce passage est écrit sous la date de M . CCCC . XXXI.I." Nu voegt d. C. daar nog bij: „Quant a la chanson latine („Me juvat laudes canere") avec traduction néerlandaise, tl n'y a pas moins de certitude qu'elle a le même religieus pour auteur. On lit en effet en této de la traduction néerlandaise, ces mots: Idem canticum Tentonico ab eodem Domino ïheodorico compositum." — Dr. J G. R. Acquoy, Middeteeuusche geest, liederen en leisen, 's-Grav. 1888, nr. 3, bl. 6, tekst van hetzelfde Brusselsch Hs., met deze aanteekening, bl. 52: „Dit lied werd eveneens door Dirk van Herxen (f 1457) gedicht* (zie het onmiddellijk volgende lied: „Mi lust te loven hoechelic").
Melodie. Brusselsch Hs. nr. 8858, tweestemmige bewerking in de Dietsche warande, t. a. p., door de Coussemaker in facsimile uitgegeven, die over de notatie aanteekent: „Elle s'éloigne aussi en partie de la notation en usage a cette époque. Elle dérive des neumes et elle a grand rapport avec la notation neumatique connue sous le nom de neumes allemands. Maïs elle en diffère par 1'emploi de certaines notes ii queue qui. contrairement aux notes de même espèce usitées alors, ont la queue en 1'air. Dans 1'esprit du notateur, ces notes doivent avoir une valeur rhythmique



différente des autres notes; sinon a quoi bon cetto différence dans leurforme?" Ziehier hoe deze notatie door d. C. in modern notenschrift werd overgebracht, vertolking waarbij de metriek deerlijk over 't hoofd gezien wordt:



Op onze beurt brengen wij de twee stemmen van liet Hs. onder elkander. Het komt ons voor, dat de algemeene rhythmus van dit voor twee gelijke stemmen bewerkte lied, het best met J-maat wordt teruggegeven.
Alhoewel de meeste geestelijke liederen werden voorgedragen op melodieën aan wereldlijke liederen ontleend, is het niet bewezen, dat de stemopgave: „Ic sach een vrisch vrouken", enz. op de melodie van het ürusselsch Hs. slaat Aan eenen anderen kant bewijzen de woorden „quod devota nota solent cantare", nog niet, zooals door d. C. wordt beweerd, dat het lied: „Och here* op eene geestelijke melodie werd gezongen; die woorden kunnen evengoed beteekenen, dat men de gewoonte had het lied op godvruchtige manier voor te dragen.



563. Mi lust te loven hoechelic.
A.
1. Mi lust te loven hoechelic die reinicheit soe pure,
der engelen staet maect si gelijc den ertschen creature;
laet ons se minnen al gelijc,
want edel is hoer natuere.
2. Sij wort genoemt een perle fijn;
wert wies du kunst geleesten; een dierbaer schat al is hij dijn soe wil oen niet verqueesten;
want du bist rijc in armen schijn, behaghel hemelschen geesten.
3. Als groeyt en bloeit van telgen schoen een boem mit goede vruchten,
soe schijnstu voor ons Heren troen; o reinicheit, wilt niet suchten,
dyn bou brenct hondervoldich loen, dyn lamp sal voer dy luchten.



4. Een lelie die voer Gode bloeit dy die systu, Goedes vriendinne,
van veru, van roke, van craght vernoit; sesbladich gheel van binnen,
van doerne die wil seer vermoeyt: dit salstu geestelic sinnen.
5. Dees doecht heeft oec van vordels art, dat si den mensche reine
van binnen ende van buten wacrt; daeroin noemt si allene God kuyscher herten brudegoni saert; welc eer en is niet cleine.
6. Van joncferschap exempel scoeu wij hebben in Marien,
om welc sie wan den Godes soen,
laet ons sie benedien,
oer was becant der joncferen loen, dat dede oer kuysheit vryen.
•
7. Het was behoert dat oer beraet
aen Joseph quam den cuyschen man,
dien voer gaen was in kuyscher daet; die bloeiende twych den strijt gewan: hijrna heeft Ihesus oer gesant den cuyschen hoeder Sinte Johan.
8. Maria volcht een schaer seer groot van joncferen, die ghene pijne
om God ontsagen, noch den doot. als Agnes, Katerine,
mit meer, welc noemen is ghien noot; mer gheer mit hem te sijne.
9. Sie volgen Christum stadelic;
oer cleder sijn zeer reine.
sie singen al te suetelic een nije liet alleine mit herpen spel in hemelrijc;
oer croen is niet gemeine.



10. Ach, doetlic, droevicli overtraet der boser lust hoech seere:
die ioecht vermits dy wort ontsaet in doecht, verstant ende ere;
dijn wech loit totter hellen bat;
mijn raet is: weder keere.
1 1. t.: hoechlic. - 1, 4. t.: ersthen. - 1, 6. hoer = heur, haar. -2, 2. t.: wert ,cies enz., de zin is: waardig wat gij er kunt toe bijbrengen. - 2 4. _ zoo wil hem niet verkwisten. - 2, 6. behayhel = behaaglijk. - 3, 8. t.: om, hen. .
t.: reinich. - 3, 5. t.: hondervM. - 4, 3. ven, = verf. - 4 6. dit moet ge geestelijk opvatten. - 5, 1. heeft ook dit voordeel. - 5, 3. waert - bewaer 6 1. van maagdelijkheid, enz. - 6, 5. t.: oec; becant = toegekend. — 6, 6. v,ye = beminnen — 7, 1. Het behoorde, het betaamde dat de zorg voor haar. 7, 5. t.: gesat. - 7, 6. t.: Set. Johan. - 8, 6. gheer, we.nsch. tracht. - t.: nnthen. 1 9, 1 stadelic, gestadig. - 9, 3. al Ie = al te zamen: t : seniel,c. - 10 1 overtraet, overtreding. - 10, 2. hoer, Dr. Acquoy stelt voor te lezen: koe^ ü zin van 10, 1-2 is: Ach doodelijke, droevige, zeer groote overtreding der booze lust. - 10, 3. dy wort ontsaet = door u wordt verdorven - 10 5 - d^. kaai. De zin is: uw weg leidt naar den boord van den afgrond. - 10, 6. t.. ,cedUeye.
B.
1. Mi lust te loven hoghelyc die reynicheit so pure,
der enghelen staet maect si ghelyc die aertsche creature;
laet ons se mynnen al ghelyc,
want edel is hair nature.



2. Si wort gbenoemt een paerle fyn,
waer duse conste ghelisten,
een duerbaer scat, als si is dyn,
en wil se niet verquisten;
want du bist ryc in armen seliyn, beliaechlie den hemelschen gbeesten.
3. Als groeyt ende bloeyt van telgen scoon een boem mit goeder vruchten,
so schynste voer ons Heren troon. O reynicheit, wilt niet sucliten,
dyn boem brenct hondertfoudich loen, dyn lampen sellen voir di lichten.
4. Ken lely, die voer Gode bloeyt,
bistu, o Goods vriendynne,
van verwen root, van crachte vermoeyt, ses bladen gheol van bynnen, van doornen dicwyl seer ghemoeyt, dit seltu gheestelic versynnen.
5. Dese ditechd heeft oic van voirdeel airt, dat si den nienschen reyne
van binnen ende van buten bewairt,
daer om mynt hy se alleyne;
God is der harten brudegom sairt, wes eer en is niet clevne.
6. Joncfrouscap exempel scone wi hebben in Maria,
doer welc si wan Gods zone;
laet ons hem benedien,
hi wort bekent der ioncfrouwen loen, dat dedo liair cuyscheit vrye.
7. Marien volchde een scaerre groot van ioncfrouwen, die gheen pine om God ontsaghen noch die doot, als Agnes ende Katherine;
mar veel te nomen en is gheen noot, mar begheren mit hem te sine.



8. Si volglien lliesum stadelic,
hair cleideren syn so reyne,
si singlien alte suverlic een nyewo liet alleyne mit harpenspel in hemelrijc;
hair eroon is niet ghemeyne.
2, 2. waer du se conste (jhelkten = waar gij haar kunt leveren, verwezenlijken. — 3, 5. t.: hondertvoli. — 7. 1 vlg. en 8, 1 vlg., vgl. Openb. VII, 9 en 13 en XIV, 4.
Tekst. A. Hs. der K. Brusselsche Bibl., nr. 3858, M. 232; daarnaar G. H. M. Delfkat, Ahjemeene konst- en letterbode, 30 September 1854, nr. 39, bl 312, o\erge drukt in De cendrayt, Gent, 26 November 1854, nr. 13, bl. 51; — De Coumemaker, lHetsche icarande, III (Arnst. 1857), „partie fran^aise", bl. 34 vlg. naar hetzelfde Hs. ,
Ilr. J. G. 1!. Acqcoy, Middeleeuusche geestelijke liederen en leisen, s-Grav. 1S8Ö, nr. 2, bl. 4, geeft op zijne beurt den tekst van het Brusselsch Hs. en teekent daarbij aan, bl. 51: ,Dit geestelijk lied behoort tot de zeer weinige waarvan de maker bekend is (zie mijne verhandeling over het Geestelijk Lied, bl. 32 34), en zal het eenige zijn, welks jaartal zich vrij nauwkeurig laat bepalen. Do dichter heette Dirk van Herxen; hij was Rector van het Praterhuis te Zwolle, en vervaardigde den Latijnschen tekst van dit lied tijdens de uitwijking der Zwolsche Broeders naar Doesburg, d. i. tusschen 1425 en 1432. Wijl het lied zeer in den smaak viel, bracht hij het op verzoek der Zusters en van andere vrome maagden ook over in het Dietsch." l)r. Acquoy verzendt hier naar zijne eigene verhandeling, getiteld: De Kroniek van het Fraterhuis te Zirulle (Verslagen en mededeelingen der Koninklijke Akademie van wetenschappen, afdeeling Letterkunde, 2de reeks, Dl. IX, Amst. 1880, bl. 89 v"), waar men leest, bl. 41: „Dat Dirk van Herxen, en niet Livinus van Middelburg, ook niet Dirk Gruter (zie het onmiddellijk voorgaande lied: „Och Heer^, enz.) de ware dichter zoowel van het oorspronkelijk Latijn („Me juvat laudes canere ) als van de Dietsche overzetting („Mi lust", enz.) is, staat op grond van ons Hs. (het hiervoren, bl. 2208, vermelde Hs. 70 H 69 van de Koninklijke Boekerij te 's-Gravenhage, fol. 14 v°) volkomen vast. Evenzoo op grond van fol. 23 v", dat hij, en niemand anders, het in 1854 door Hoffmann v. F. (Niederlündisrhe geistliche Lied er), en in 1857 door de Coussemaker (t. a. p.) uitgegeven gedicht: „Och Heer,
der hemelen stichter" heeft vervaardigd."
B. Baumker, Xiederl. geistl. Ldr., Vierteljahrsschrift 1888, nr. 58, p. 29o, met wijsaanduiding: „Ons is verlenghet een deels den dach, ons doet ghewach cleyn
wout voghelkyn d' niaerl*.
Thans volgt, naar het voornoemde Brusselsch Hs. de oorspronkelijke Latijnsche
tekst, waarvan A de navolging is:



1. Me juvat laudes canere preclare castitatis;
angelicequo vivero
dat donum Deitatis;
liane placeat diligere cum ckibus Ijcatis.
2. Hec viret, floret frondibus ut arbor peramena.
Est honestatis fratribus ut spica granis plena. Est campus nitens floribus cui merces est centena.
3. Hec lilium gratissimun, sexifidum de more.
Odore suavissimun
in niveo candore.
Hunc florem venustissimum
cur spine pungis ore.
4. Hec corpus est mundificans illecebras horrendo.
Est animas letificans que ledunt fugiendo. Est sponsam Christo copulans pre cunctis diligendo.
5. Hec margarita nobilis thesaurus preciosus,
celigenus mirabilis,
quo sis et graciosus.
Monile quo spectabilis et licet sis parvosus.
3, 6. spine, voor spinet-, t. spina.
6. Maria mater Domini hujus virtutis gnara, in gratia suasit homini hanc sequi, non ignara quam placet suo nomini catenus que rara.
7. Huic Josepli castus jungitur a Josepli patriarcha.
edoctus non contingitur
ab ipso Christiarcha huic custos castus traditur Johannes celiarcha.
8. Sectantur multa milia ut Agnes, Catherina,
Lucia cum Cecilia
ac Ursula regina,
o quanta nunc et qualia his confert lux divina.
9. Sequuntur agnum jugiter albis vestite stolis,
psallendo valde dulcitor ut eis datur solis.
Coronate insigniter sertis et aureolis.
10. Heu juvenum naufragium luxus exicialis;
ne sauciat exicium cis stigis infernalis.
Require nunc subsidium ne deris tantis malis.
MolnHia A J.nl, ll« i £ ' M. —'i i n r*
a. in uonciaui iio., I. U. I».. III UlIEejreven UOOI' IJE VOL
.semakek, t. a. p., en door dezen aldus in moderne notatie overgebracht:
_/v_ j lees: a
Me iu - vat lau-des ca ■ ne • - re pre - cla • re cas ■ li ■ ta • Mi lust te lo - ven ho - che - - lic die rei - ni -cheit soe pu •



Daarnaar Dr. Acqüoy, t. a. p. Over deze melodie leest men bij denzelfden, De Kroniek van het Fraterhuis te Zwolle (Verslagen en mededeelingen enz., t. a. p., bl. 40): „Nu gebeurde het, terwijl de broeders en hij (Mr. Livinus van Middelburg) nog te Doesburg waren, dat zekere dienstmaagd in de buurt van het Fraterhuis, op de wijze der wereldsche menschen, bij herhaling een liedje in de volkstaal zong. Dit liedje was ijdel en klonk zelfs eenigszins oneerbaar. Pater Dirk (van Herxen) was er over verontwaardigd. Wat deed hij ? Hij maakte op dezelfde wijze een zeer innig Latijnsch gedicht: „De laude virginitatis et castitatis", en gaf het aan zijn vriend, den Rector M. Livinus om er het dagelijksch lied der scholieren van te maken. Gelukkig viel het zeer in den smaak. Velen schreven het af; de devoten zongen het gaarne, en op verzoek der Zusters en van andere vrome maagden bracht de dichter het ook over in het Dietsch. Zoowel het oorspronkelijke als de vertaling bestaat nog*. Hier verzendt Dr. Acquoy naar het lirusselsch Hs.
B. Baimker, t. a. p. De zang is voorafgegaan van een praeludium :



564. O Jesus bant.
1. O Jesus bant, o vurich brant, hoe heeft u minne in mi bewant mijn hertken onbedwonghen ? Dat (loet u troostelic onderstant; wat lof wort u int hemelsche lant ghesonghen
al mitter enghelscher tonghen.
2. 0 maghet rein, o hemelsschrijn, ghi sijt ons hope, ons troost allein, stadi ons nu in staden ;
ghi sijt den sonderen int ghemein ende een vol vat, datter is certein gheladen
mit godeliker ghenaden.



3. O reine maghet, daert licht uut daghet, u groot ootmoet heeft God behaghet
ende dacr toe uiitvercoren;
die eerste sonde heeft hi beclaghet,
ende wort van u jae onvcrsaghet gheboren;
hi ontsloot datter was verloren.
4. O rosegaert van God bewaert,
gracie is gheopenbaert
in ons tot menighen stonden ;
mer als die sielo ter pinen vaert,
biddi daer voor, si wert ghespaert van sonden;
des wil ic vri oorconden.
5. 0 lievo heer, lof, danc ende eer schrive ic tot u, o heer,
rait groter begheerten uut minnen ;
ic bin ghewont, hcre, harde seer mit groten sonden buten keer van binnen ;
sent troost of wi ontsinnen.
6. Die viant fel, hi is altijt snel;
wi sijn verloost, dat weet hi wel,
daer om lecht hi ons laghen ;
hi smijt, hi cloppet, hi maket rebel, op dat hi ons mach in die hel becnaghen ;
ist vremde, dat wi versaghen ?
7. Hier om ist noot clein ende groot mer dat wi denken opten doot
ende leren altijt sterven ;
ten baet weer hals noch edel bloet,
weer huus noch hof noch enich goet of erve ;
wi moeten dan al sterven.
8. Waer op, secht mi, verlati di?
gheen schepenbrieve weer out noch nie, si en moghen u dan niet baten;



daer om siet voor, dat segghic vri,
u lijf ende u goet mer als en pri te haten ;
ghi moctet al hier laten.
9. Dit ist slot van al dat God beval:
dient mi ootmoedich sonder gal,
staet vast in uwen striden;
hout niet aent gras ende laet den val ;
mer doedi dat, so sidi mal int liden;
staet vast in uwen striden.
10. Hebt lief verstaen die u versmaen,
recht als Franciscus heeft ghedaen,
hi is daer bi verheven;
so moochdi mit hem sonder waen dat blide woort van God ontfaen beschreven:
comt hier int ewighe leven.
1, 2. bewant = onderworpen, beheerscht. — 7, 4 en 5. weer = noch. — 8, 2. scliepenbriece = bewijzen van eigendom, zooveel als notarieele akten. De zin is: gij kunt toch niets meenemen. — 8, 5. pri — kreng. — 9, 5. mul = dwaas. — 9, 6. = in 't volharden. — 10, 1, = versta lief te hebben, enz.
B.
1. O Jhesus bant,
o vuerich brant,
och waerstu in mijn hart gheplant, sne waer mijn siel ontbonden van menighen druck, van menighen bant, daer sy mee in des viants hant is
ghebonden;
dat doen mijn groote sonden.
2. Des vaders woert in my coemt voert,
dit heeft nu in mijn strijt ghestort;
mijn siel en cans vereenen niet;
och hart hout my dijn moet aertkort (sic), ghij sijttet die mijn siel doerboert allenen;
heer, wilt my troest verleenen.



3. O minlic aert,
o rosegaert,
hoe seer sijdy alles loefs waert,
dat ghi my so duere cofte,
voer mijn en hebdi niet ghespaert,
maer dat u lijdens meest beswaert
besochte,
nye stercker min en vrochten.
4. O Jhesus raet,
is delijcaet,
soe wie u mint ende niet en versmaet,
dat sijn seer abel seden;
ghy sijt daer alle mijnen troest aen staet,
ghi sijt int twoert als inder daet
besneden,
Heer, set mijn siel in vreden.
5. Die rede sijnt {sic)
al die my dwinct
die doot diet al te nyete brenct,
die doet my dicwel trueren;
och, dat ic aldus bin verblijnt,
dat ic es niet en heb versint
te voeren,
dat my doch moet ghehoeren.
6. Mijn liefste lief,
ic buych als ryet,
ic en gheer dat strenghe oerdel niet,
maer altijt wil ic troest begheren;
helpt my nu, Heer, met dit verdriet,
dat ic by u mach comen met vlit,
in eeren,
Heer, wilt my sterven leren.
1, 4. t.: onbondc». — 3, 2. t.: o rosa gaert. — 3, 4. t.: du-ree. - 3, 6. t. : mest. — 5, 3. t.: te nyet. — De laatste twee regels van elke strophe worden, volgens het Hs„ herhaald. Het Hs. zelf laat veel te wenschen over.
140



c.
1. O Iesus bant, o vierich brant,
hoe vast houdi mi in u bedwanc :
ghi sijt al mijn mcenen j
ten dede u troostelic onderstant,
nemmermeer en leedic dit nauwe bedwanc alteenen.
O Heer, wilt mi troost verleenen, ende verleenen.
2. 0 roose gaert, o minlijc aert,
ghi zijt alleen mijn toeverlaet,
u wil ick en anders gheene ;
ghi sijt mijn troost, mijn toeverlaet,
ghi weet wel dat sorgelijck met mi staet alteenen.
O Heer, wilt mi troost verleenen, enz.
3. Der werelt raet is dicwils quaet,
ic bid u dat ghij dit verstaet,
altijt brengt si druc en weenen.
Nu, mogende God, moet ymmer sijn,
soe sette iet inden wille dijn
alteenen.
O God, wilt mi troost verleenen, enz.
4. O vrient int schijn en is niet te sijn,
hoe wee doet ghi dat herte mijn,
het doet mi dickwils weenen ;
het doet mijn herte seer grote pijn,
het is al bedroch en valsch fenijn alteenen.
O God, wilt my troost verleenen, enz.
5. Die swane singt, wanneer haer dwingt die doot, diet al te nietc bringt:
dus vol ge ick haer ghemeene ;
al is bedruct dat herte mijn,
nochtans thoon ic een bly aenschijn alteenen.
O God, wilt mi troost verleenen, enz.
2, 5. dat = dat het. — 3, 2. t.: dat ghijt verstaet. — 3, 4. moet ymmer = moet het immers, dus: als het toch moet zijn.



Tekst. A. Hoffmann v. F., Niederl. geisü. Ldr., 1854, nr. 60, bl. 132, „dit is die wise- O Venus bant, o vurich [brant]", naar het Berlijnsch 15^-eeuwsch Hs., 8,185 ; — hiervoren I, nr. 117. bl. 464, vindt men de aanvangsstrophe van eene andere ]5<ie_eeu\vsche lezing voorkomende in het Berlijnsche Hs. 8,11*0; B. Hs. nr. 104_ van Meerman, na 1525, thans nr. 2631, 2<" Ser. der K. lïrusselsche B.bl., bl-40 v'\ zonder wijsaanduiding; - O. Een dcc. en prof. boecxken, Antw. 1539, nr. 1<X uitg. D. F. Scheurleer, bl. 30, „dit is dye wijse: O Venus bant, o viench brant ; daarna Dr. J. G. R. Acquoy, Middeleeuwsclte geest. Idr. cn leisen, s-t.rav. 1HS8, nr 8 bl 16 aant. bl. 53. — Dezelfde schrijver zegt in zijne studie: Hel geest, lied inde Neder!, vóór de Hervorming, bl. 49: „Wie bemerkt niet terstond den kunst.gen versbouw van het volgend lied (tekst A), dat wel is waar naar een reeds bestaand wereldlijk lied (zie hiervoren I, t. a. p.) is gevormd, maar na de eerste strophe zelfstandig voortgaat en in zijne tien zangerige coupletten een zeldzaam meesterschap
over de taal verraadt?" .... ^ „ u n
Naast eene andere vergeestelijking: .0 Iesus bant, o viench brant// u heeft een suver maecht playsant", te vinden onder nr. 11, bl. 31, bevat Een dev. enpr. b onder nrs. 12 en 13, bl. 32-4, twee andere liederen, voorgedragen op de wys: „U Venus bant', namelijk de liederen: „O godlicke cracht, van hooger macht (\an S Catharina), en „O liove heer, danc, lof ende eer" (Van S. Ursula). — e vergeestelijking: „O Iesus", enz., „u heeft een suver', enz., komt reeds voor in DU u> een suverlijc boecxken, Antw. 1508, bl. 36 v .
Melodie, /ie hiervoren I, t. a. p.



565. Hi truen, die trueren wil.
A.
1. Hi truer, die trueren wil. myn trueren is gedaen; ic heb gheswegen stil, Mariam wel verstaen.
2. Waer om so soud ic trueren off sorgen alte seer?
My dunct, ic bin vercoren van Ihesu mynen heer.
5. Hier om wil ic hem mynnen, die my dus heeft verlost, end in myn hertkyn bynden, howen voir al myn troest.
6. Ic weet dat wel voirwaer; deed syn pyn end syn doet, al liaed ic dusent iaer,
twaer al verloren guet.
3. Dat ic liem bin vercoren, heeft hi gedaen aen schyn, want ic most syn verloren deed syn doet end syn pyn.
7. Dus wil ic my verbliden seer vroemelic in hem, dragen tot allen tiden syn doet in mynen sin.
Hi is hier neer gecomen,
dair in bin ic verbliit; misdaet soud my verdoemen, syn doet heeft my gequyt.
Loff, eer, danc sy Mar ie, die edel suver maecht;
ten was noch wairlic nye,
dat si my liet versaecht. Amen.
1, 4. zie B, 1, 4. — 3, 2. t.: aensrhi/ii. — 3, 4 en 6, 2. deed, voor en deed = was het niet.



1
B.
1. Hi truur die truren wil.
mijn truren is ghedaen ;
ic heb ghesweghen stil,
Maria wilt verstaen.
2. Waer om so soudic truren of sorghen al te seerV
Ic weet ic bin vercoren van Jesus minen heer.
Hi truur, enz.
3. Dat ic hem bin vercoren,
heeft hi mi ghedaen aen schijn, want ic moeste sijn verloren, ten dedo mi sijn doot ende pijn.
Hi truur, enz.
4. Hi is hier neder ghecomen,
daer ic in bin verblijt;
mijn misdaet sonde mi verdomen.
sijn doot heeft mi ghequijt.
Hi truur, enz.
5. Dus wil ic mi verbliden seer vroinelic in hem,
ende draghen tot allen tiden sijn doot in minen sin.
Hi truur, enz.
(>. Des bin ic wel out ware,
dede mi sijn pijn ende doot, al bade ic dusent jare,
twaer al verloren goet.
Hi truur, enz.
7. Hier om wil ic hem minnen die mi dus heeft verloost, ende mijn heer van binnen houden voor alle mijn troost.
Hi truur, enz.
3, 2. t.: aenschij». — 3, 4. zie A, 3, 4.
Tekst. A. Baumker, Niederl. ijeiatl. Ldr., nr. 7, Vierteljahrsschrift, 1888, bl. 180, naar het Hs. 7970 der K. K. Biblioth. te Weenen; — B. Hoffmann v. F., Niederl. geixtl. Ldr., 1854, nr. 73, bl. 154, naar het Berlijnsch Hs. 8,185, „dat is die wise: Ic clam den boom al op// die mi te hoghe was": — Hs. van Meerman, nr. 1042 (na 1525), thans nr. 2631, 2"« serie, der K. ürusselsche Biblioth., bl. 15 v", met enkele varianten in de spelling, zelfden tekst en wijsaanduiding, daarbij deze slotstrophe:
Lof eer sij dij. Marie,
schoen edel suver maghet,
ten was noch waerlijc nie,
dat ghij my liet versaecht.
In str. 1, 2 en 6 worden, volgens het laatstgenoemde Hs., het derde en het vierde vers herhaald, daarenboven wordt, na de bovenstaande slotstrophe, de aan-
vangsstrophe hernomen.
Melodie. BAcmkeii, t. a. p. — Zie hiervoren I. nr. 195, bl. 708.
■



566. Trueren alle die willen.
1. Trueren alle die willen,
mijn trueren is ghedaen,
ick heb van Ihesum, minen lieve, so goeden troost ontfaen.
2. Hi was verbolghen seere, God danck this al ghedaen; hi wil met grooter eere ons arme sondaren ontfaen.
3. Wij loven sincn name om al dat groote goet;
het is ons seer bequame,
dat hi ons altijt doet.
4. Maer dat hi noch doen sal, dat wert dat beste deel;
dat is ons een goet gheval, hi wert ons al gheheel.
•">. Na deser tijt ghegeven in eewigher sekerheyt,
daer toe dat eewighe leven, dat heeft hi selve gheseyt.



Tekst, Een dev. en prof. botexken, Antw. 1539, nr. 159, uitg. D. P. Scheurleer, bl. 190, „op die selve wise(n)" als liet lied: „Wij willen ons gaen verheffen". Aangehaald door Dr. J. G. R. Acquoy, Het geest, lied in de Nederlanden vóór de Hervorming, 1886, bl. 78, die het noemt: een lied uit volle borst, zooals men er slechts zelden een hoort. Ditzelfde lied kan wel eene navolging van het onmiddellijk voorgaande zijn.
Melodie. Zie hierna: „Wij willen ons gaen verheffen". De wijs: „Trueren alle", enz. wordt ook aangehaald in Een det. en prof. boeexken, nr. 40, bl. 62, voor: „Och sterven mijnder natueren", en andere liederen voorgedragen „op die selve wise". Zio hiervoren III, bl. 2039.



567. O goede Jesus, wees ons bi.
1. O goede Jesus, wee» ons bi mit uwer soeter minnen;
wat liden ons clan wedervaert, dat sellen wi wel verwinnen.
2. Al is dat vleisch al hier bedruct. die reden wilt innner hebben; wes dat God op ons verhenct,
en willen wi niet wedersegghen.
3. Al gaen daer donker wolken op, het wort wel weder clare;
die Jesus in sijn hertjen draecht, mach leven sonder vare.
4. Het is nu wel des bouwes ghelijc in desen corten tiden:
die nu sijn schuren vervollen ean. sel hem hier nae verbliden.
5. De waerheit is nu onghemint, die en mach men niet wel horen; die die waerheit segglien wil,
die wordet al verschoven.
2, 3. verhenct = toelaat, beschikt. — 4, 1. des bouwes ghelijc = aan den oogst gelijk. — 5, 4. verschoten = verstooten.



Tekst. Hoffmann v. F., Niedeii. <jcistl. Ldr., 1854, nr. 74, bl. lo5, naar liet Ijdc-eeuwsch Berlijnscli Hs. 8,190, wijsaanduiding : „Het reden twie ghespelen goet// ter heiden plucken bloemen', de eerste twee verzen van een wereldlijk lied dat eene variante schijnt van: „Daer ghingen twee gespeelkens goet // so verre aen gheen groen lieyde", tweede strophe van .Wie wil hooren een goet nieu liet"; zie hiervoren II, nr. 206, bl. 1060. — „Het ghingen twee gespelen goet // aen geenre wilder heiden", wo'rdt in liet Uerlijnsch Hs. 8,190 ook aangehaald voor: „Adieu mijn
vroude, adieu solaes" ; zie dit lied hierna. _
Melodie. Baimker, Niederl. geistl. Ldr., nr. i>i. Yiertcljahrsschrift, 1888, bl. 174, naar het voormelde lierlijnsch Hs. reeds medegedeeld hiervoren II, bl. 1063; — Id., nr. 4, bl. 172, zelfde melodie, met enkele varianten, ditmaal zonder wijsaanduiding, naar het Weener Hs. 7970, voor het lied waarvan de aanvangsstrophe volgt:



568. Den edelen heer van hemelrijc.
1. Den edelen lieer van hemelrijc dien wil ic otnmevanghen:
ic wil hem bidden liertelijc,
dat hi mi neem glievanghen.
2. O edel waerde siele mijn,
wilt nu dijns Gods ghedenken;
sijn eruus, sijn wondon, sijn sware pijn,
die wil hi di selven schenken.
3. Sijn doot vergheet ooc nimmermeer endo ooc sijn grote minne j
sijn edel bloet, sijn bitter seer,
dat laet dijn hertjen dwinghen.
4. Maria, moeder ende maecht,
mijns herten coninghinne,
dijn medeliden onversaecht si altoos in mijn sinne.
5. Dijn druc, dijn pijn, dijn sware rou en moet ic niet vergheten;
dijn tranen schreien, waerde vrou, dat laet mi altijt weten.



Tekst. Hoffmann v. F., Siedcrl. yeistl. Ldr., 1854, nr. 76, bl. 158, naar het 15ie-eeu wsch Uerlijnsch Hs. 8,190, met wijsaanduiding: „Die edele heer van lirunenswijc // die heeft een kint ghevanghen", aanvang van het wereldlijk lied (zie hiervoren I, nr. 17, bl. 99), waaraan het bovenstaande zijn eersten versregel ontleent.
Melodie. Zie hiervoren t. a. p., waar men in de zevende maat leze: a fee.



569. Jesus is nu een kindekijn clein.
1. Jesus is nu een kindekijn clein, hem minnen alle harten rein.
Laet u die warelt niet bedrieghen, gheloefdi liaer, si sal u lieg hen,
2. Jesus een kindekijn is seer scoen,
in reinen harten hi maect sijn troen. Ghenoecht des warelts moet nu derven. Jesus sijn minne die wil verwerven.
3. Doch Jesus hi is so oversoet,
waer om hem minne uut alle mijn moet. Cleinen arbeit met groten ghewinne vintmen in Jesus soete minne.
4. Jesus is mijiire harten grein,
hem minnen wil ic ende anders ghein. Nu laet ons alle met harten blide Jesum loven in allen tide.
*



B.
1. Ihesus is een kyndekyn cleyn,
hem mynnen alle herten reyn.
Laet 11 die werrelt niet bedriegen,
geloefdi hoer, si sal u liegen.
2. Ihesus is een kyndekyn scoen,
in reinen herten spant hi die croen.
Deser werrelt moet ghi sterven,
wil ghi Ihesus mynno verwerven.
3. Ihesus is soe over soet,
dat ic hem ymmer mynnen moet.
Cleynen arbeyt mit groet gewyn vynt men in Ihesus zuete myn.
4. Ihesus is mynre hertkyn troest,
ic word van allen liden verleest.
Ku laet ons alle met herten blide Ihesum loven in allen tiden.
5. Loff, glory, eer end weerdicheit moet Ihesu syn in ewicheit;
want hi syn dienres heeft bereit
die croen der ewigher salicheit. Amen.
1, 4. geloefdi hoer = gelooft ge haar. — 2, 2. die bijgev. — 4, 3. alle bijgev.; vgl. A. 4. 3; doch wij hebben hier thans het woord alle of allen in drie achtereen volgende regelen. — 5, 2. in bijgev.
Tekst. A. Hoffm anN v. F.. Il'tlUindische I (tlkpltlr., 1833, nr. 5, bl. 21, met wijsaanduiding: „Conditor alme siderum'; tekst hierboven weergegeven; — Id.. Niederl. geistl Ldr , 1854, nr. 77, bl. 159, met enkele veranderingen in de spelling, telkens naar het Bcrlijnsch Hs. 8,190; — B. Uacmker, Niederl. geiM. Ldr., nr. 14, Vierteljahrsschrift 1888. bl. 191, naar het Weener Hs. nr. 7970.
Melodie. Naar Haimker, t. a. p. — «1. 192. bij denzelfden vindt men de reeds hiervoren II, bl. 1247, gemelde variante voor: .Kinder, nu loeft die maghet
Marie* ; zie dit lied hierna.
Tekst en melodie van de hymne .Conditor alme" worden door de hymnologen tot de VI4» eeuw teruggebracht (BAumker, Das katholische dentsche Kirchenlied, I (1886), bl 249). — Aan zijnen kant zegt J. Jclian, A dictionarg of hgimiologij, London 1892, bl. 257: ,This hymn is sometimes ascribed to St. Ambrose, but on



insufficiënt eviilenoe. It was rejected as sucli by the Benedictine editors; and with this the best authorities agree*. — Gevaert, La mélopée antique, 1895, bl. 73, aant. I, is, zooals wij hiervoren zagen, II, bl. 1247, van ineening, dat: „Ce texte, trés incorrect comme prosodie, est relativcment récent, mais rien n'empéche que la mélodie soit ambrosienne". — In de eerste helft der XVIIde eeuw, onder Paus Urbanus, werden dan ook verbeteringen aan den tekst toegebracht. Sedert dien tijd vangt de hymne aan: „Creator alme siderum*.
Hiervoren, t. a. p., deelden wij enkele Nederlandsche lozingen van de melodie mede; daarbij kan men voegen: Theodotus, Het Paradijs der gheest. en kerck. lofzangen, (1621), 's-Hertog. 1627, bl. 1; de tekst is eene navolging van de Latijnsche hymne; de melodie klinkt oorspronkelijk in f:
Chris-te on - se Ver-los-ser goet: Hoort dat wy bid-den met oot moet.
G. D[e] S[waen], Den singende zwaan (Antw. 1055), Leyden 1728, bl. 573, letterlijk dezelfde melodie als de onmiddellijk voorgaande, voor: ,Maria! gy hebt voortgebragt*.
Nog in het jaar 1648 vindt men onze zangwijs in het Brusselsche beiaard boek, waarover Edm. van dek Straeten. Lu musiquc aux Pays-Bas, 13rux. V (1880), bl. 19. In veel andere van onze liederen kan men ze nasporen; zie nog onze verhandeling: De melodie van het Xederl. lied, 's-Grav. 1902, bl. 50, 51 en vlg. — Ook in Frankrijk ging de melodie „Conditor" tot den volkszang over; zij wordt aangehaald o. a. in de in 1670 te Parijs verschenen Kerstliederen van Franyoise I'aschal te Lyon, voor het lied: „Plaines, bois, arbres, arbrisseaux"; zie Alexis Socard, Noëls et cantiques imprimés a Troyes, Paris 1865, bl. 23 — 8, en onder de Xoiiellio tteie ha eantico, Sant-Briec (Suint-Urieuc, Bretagne) 1820, bl. 18, voor: „Canomp Noui1] gant melodi", en bl. 21, voor: «Canomp Nouël joaynsamant". — Over de verspreiding van deze melodie in Engeland zie J. Ji'lian, t. a. p.



570. Heffe op dijn cruce, mijn alreliefste bruut.
A.
1. „Heffe op dijn cruce, mijn alreliefste bruut, volghe mi nae ende ganc dijns selves uut,
want icket ghedraghen heb voor di;
heefstu mi lief, so volghe mi."
2. — ,0 Iesu, alreliefste heer,
ic bin noch jonc ende daer toe teer;
ic heb di lief, dat is immer waer,
mer dijn cruce dat is veel te swaer."
3. — „Ic was noch jongher doe ic dat droech, claghe niet, du biste sterc ghenoech;
wanneer du biste out ende cout,
so en heefstu des cruces gheen ghewout."
4. — «Wie mach ic liden dat bedwanc? Der daghe is vele, dat jaer is lanc;
ic bin des cruces onghewoon:
och spaert mi, mijn alreliefste brudegom."
5. — „Hoe bistu, lief, dus haeste verleghen? Du moetste noch striden al dijn daghe;
ic wil castien dijn jonghe lijf.
du wordest mi anders veel te stijf."
6. — „Here, dattu wilste dat moet immer wesen, mer des cruces en mach ic niet ghenesen; mer wilstuut hebben dat icket sal draghen,
so moet ic crenken ende vcrsaghen."
7. — „Waenstu in den rosen te baden,
du moetste eerst door die doornen waden;
siet aen dijn cruce ende aen dat mijn, hoe onghelijc swaer datse sijn."



8. — »Wi Iesen in der heiligher schrift:
dijn juc is soot, dijn borden sijn licht; hoe bistu mi dus anxtelike hart;
och spaert mi, mijn alreliefste brudegom saert."
9. — „Onghewoonte beswaert den moet,
nier lidet ende swighet, het wort noch goet; mijn cruce dat is so costeliken pant,
dien ic dat gonne dat is mijn vrent."
10. — „Dinen vrienden ghevestu weinich troost: mi gruwelt voor den swaren last;
ic sorghe ic en sals niet moghen herden: och lieve here, wes sal mijns ghewerden?"
11. — „J)at hemelriko dat lidet ghewout,
mer du bist noch van minnen cout;
heefstu mi lief, het wort noch goet,
want rechte minne maket al dinc soet.
12. — „Och here, gheeft mi der minnen brant, mine crancheit is di wel becant;
laetstu mi op mi selven staen,
so weetstu wel dat ic moet vergaen."
13. — „Tc bin swart ende suverlic,
ic bin suur ende minnentlic,
ic gheve den arbeit ende rast:
betrouwc op mi, so staestu vast.'
14. — „Och here, oft immer wesen mach, des cruces neem ic gheen verdrach,
mer wilstuut hebben ende moet dat immer sijn, so gheschie dijn wille ende niet die mijn."
15. — „Tot hemehike en leit maer enen wech, dat is allene des crucen wech;
al u weldaden ende ewich heil staen anden cruce: nu kiest of deilt."
1G. — „Soude ic dijn rike ende hulde verliesen, ic woude eer hondert crucen verkiesen;
here, ghevet macht ende lijtsaemheit,
ende cruce mi wel, het si mi lief of leit."



17. — „Ut dat dit cruce ten herten gheit,
so denket wat ic di hebbe bereit;
mi selven gheve ic di te loon
ende mitten enghelen die ewighe croon."
18. — ,Liden is mijn naeste cleit,
een mantel van liden is mi bereit,
si is ghevoedert mit verdriet.
Och leider ic en canse versliten niet,
eer ic coom uut deser werelt verdriet."
1 2. ganr. enz. = verzaak u zeiven. - 2, 2. daer toe bijgev. - 4, 1. mi bijgev. — 6, 4. venaglien = vreezen. — 7, 1. t.: sieh aen. — 8, 1—2. Matth. XJ 30. — 10, 3. = ik vrees het niet te kunnen uithouden. — 11, 1. Tot het bekomen van liet rijk der hemelen wordt kracht, moeite geëischt, Matth. XI, 12. — 13, 1. Hooglied I, 5. — 14, 2. = van het kruis word ik niet ontslagen.
14, 4. lukas XXII, 42.
B.
1. „Heft op mijn cruys, wel soete bruyt! Hebdy mi lief, so gaet u selven wt, want iet ghedraghen heb voer di; hebt ghi mi lief, soe gaet nae mi."
2. — „O les», mijn alder liefste Heer, ic ben seer ionc ende daer toe teer, ic heb u lief, dftts ymmer waer; mer dit cruys is mi alte swaer.



3. — „Ic was seer ionc doen ic dat droech, en claecht niet, ghi sijt sterck ghenoech ; mer als ghi sijt van minnen cout,
so en hebdy des cruycen gheen ghewout."
4. — „Hoe mocht ic liden dit bedwanc, der daghen sijn vele, dat iaer is lanck, ik ben des cruycen onghewoon,
o schoone, mijn alderliefste schoon."
5. — „Hoe sidy, mijn lief, dus seer beswaert ? Ghi moet noch striden, weest onvervaert; ick wil ca9tien dijn ionghe lijf,
ghi wort mi anders veel te stijf."
6. — ,0 Heere, dat ghi wilt moet wesen, mer des crucen en can ick nyet ghenesen j moetet sijn, ende sal iet draghen,
soe en mach ick mi niet versaghen."
7. — „Waenstu in die rosen lief te baden, ghi moet noch in die doernen waden;
siet aen dijn cruyce ende dat mijn,
hoe onghelijc swaer dat si sijn."
8. — „Wij lesen inder heyliger scrift:
dijn iock is soet, dijn gheboden sijn licht; hoe sidy my dus iammerlicken herdt,
mijn alder liefste bruydegom weert!"
9. — „Ongewoonte beswaert dick den moet, heft op, het wordet noch wel goet,
mijn cruce is so dierbaren pant,
dat icx nye dan minen vrienden en sant."
10. — „Uwen vrienden gheefdy weinich rast: mi gruwelt voer den swaren last;
o Here, wat sal mijns ghewerden,
ick sorghe ick en sals niet mogen herden."
11. — „Dat hemelrijc begeert ghewout,
mer ghi sijt van minnen cout ;
hebt ghi mi lief, het wert noch goet,
want minne maect allen arbeyt soet."



12. — „Och Heere, gheeft mi der minnen brant,
mijn crancheyt is u wel bekant,
liet glii mi op mi selven staen,
so weet ic wel ic moest vergaen."
13. — „Ic ben swert, mer seer suverlijck,
ic ben suer, mer seer minnelijck;
betrout, ic gheve u arbeyt en raste,
betrout op mi, so staet ghi vaste.*
14. _ „Och Here, oft ymmer wesen mach,
des cruycen name ic wel verdrach,
maer wildijt hebben ende moet sijn,
uwen wille geschiede, ende niet de mijn."
15. — „Tot hemelrijc en leyt maer eenen wech,
dat is alleen des cruycen wech;
al u weldaden ende eewich heyl staen aenden cruyce: nu kiest of devlt."
16. — „Soude ick dijn rijck ende hulde verliesen,
hondert cruycen woude ick eer kiesen:
Heer, gheeft my macht ende lijdtsaemheyt,
ende cruyset mi wel, t' sy my lief oft leyt.
17. — „Als u dat cruce ter herten geet,
so denct wat ic u heb bereet:
mi selven gheve ic u te loon
ende metten enghelen die eewighe croon.
18. „O alder liefste siele verheven,
mint God, die werelt wilt begeven,
siet aen dat goet dat lesus is,
so sidy hemelrijck ghewis."
1 1 vgl. A, 1, 1: dijn. — 3, 3. mer bijgev. — 8, 2. iock = juk. — 9, 2. t.: mrt. 9, 3. so bijgev. - 10, 4. zie A 10, 3. - 12, 1. Och bijgev. - 14, 2 = van het kruys was ik gaarne ontslagen. - 18, 2. t: uerlt, uit te spreken tcereU.
Tekst A. Hoffmann v. F., Niederliindische geistl. Ldr., nr. 81, bl. 165, „dit is die wise' In niden ben ic dicke bedroeft// des moet mijn vroude ontghelden". De aan Hoffmann's tekst ontbrekende str. 15 voegen wij bij naar tekst B.
B. Ken dev. en prof. boecxken, 1539, nr. 149, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 182, aant bl 322, „dit is die wise van Maechdeken, wildy geestelijc wesen (zie dit lied



aldaar, nr. 153, bl. 185) oft het gaet op die wise van Christe qui lux es et dies": de ontbrekende str. 16 bijgevoegd naar A. — Verdere lezingen: Dit is een schoon suverlijck boecxken (geest, goedk. Antw. 1570), uitg. Arast. Corn. Claesz., z. j., bl. 34 v°, 18 str.; — Veelderhande Schrift, leysenen, Antw., geest, goedk. 1587, sign. G, 3 r", 18 str., mits enkele varianten telkens dezelfde tekst als B, echter met de daar ontbrekende strophe, en de aanduiding van het dialoog, door de bij de verschillende strophen gevoegde woorden: „Jesus seyt* en „Dat vrouken seyt"; — Dit is een suverlijck- boecxken, Amst., Harmen Jansz. Muller, bl. 43, 18 str., aangeh. door Scheurleer, t. a. p., bl. 322; — Het Paradiis der gheest. vreiichden, Antw. 1617, bl. 182, 10 str., „op de wijse: „Iesu, corona virginum". — W. Moll, Johannes Brugman, 1854, II, bl. 408, naar een tot hiertoe niet teruggevonden Hs. van den aanvang der XVId0 eeuw, vroeger toebehoord hebbende aan Jacobus Koning, later aan J. J. van Voorst te Amsterdam: „Devote zamenspraak tusschen Jezus en de ziel", 23 str. — Dr. J. G. R. Ac^uoy, Hel geest, lied in de Xederl. vóór de Hervorming, 1886, bl. 60, daaruit eene keuze van 10 str. „als het (lied) heeft kunnen zijn", t. p. waar de schrijver wijst op den kunstvorm der samenspraak, die niet slechts op het gebied der godsdienstige poëzie, maar ook op dat van het stichtelijk proza zeer in den smaak viel. In zijne Middeleeuusche geest. ldr. en leisen, 1888, nr. 14, bl. 28, herdrukte Dr. Acquov de tekst van Een dev. en pr. boecxken.
Catholijck sanckboeck (later verschenen als Gheest. harmonie), Embrick 1620, exempl. zonder titelblad, uitg. 1633 (?), nr. 100, bl. 138, zonder wijsaanduiding, andere bewerking, 13 str., waarvan de eerste twee volgen:
Christ spreekt 'smenschen siel vertrouwt:
„heft op mijn cruys, mijn liefste bruyt,
volgt mij een gangh door't bitter kruyt,
dien ick gedragen heb voor dy,
hebt ghy my lief, zoo volget my."
Daer op die siel sich klaget seer:
„ach Jesu, alderliefeter Heer,
ick ben noch jonck en zart soo seer,
ick heb u lief, dat is wel wner,
doch is u cruys my veel te swaer."
Duitsche aanverwante teksten. H. v. F. t. a. p., bl. 167, vermeldt een Duitschen 15d'-eeuwschen tekst met aahvang: „Hebe uff din crutze und gange nach mir", 16 str. Deze tekst werd sedert uitgegeven door Wackernauel, Das deutsche Kirchenl., 1867, II, nr. 847, bl. 656. — Dr. B. Hölscher, Niederdentsche Ldr. und Spriiche, 1854, nr. 45, bl. 93: „Heve up dyn cruce, myn leve brudt", 16 str. — J. Bolte, Das Lb. der Anna von Köln (XVdt—XVI'1* eeuw), in Zeitschr. für deutsche Philologie, XXI (1888), bl. 129 Vlg., vermeldt eene Nederduitsche lezing: „Hyff op dyn cruytz, myn alre lieffste bruyt // volge myr na ittd ganck dyns selffs ws", 26 str., en ver-



wijst nog naar: Gennania, 15, 366 fg., en Jahrb. des Vereins f. nd. Sprachforschung, 7, 3—6. Zie verder W. Baumker, Das katholische deutsche Kirchenlied, 1886, I, n'r. 219, bl. 480, en III, bl. 321, aant. 58, waar een Duitsche tekst van 1475 wordt
aangehaald.
Melodie. Een dec. en p. b„ t. a. p.; — Dr. Ac«uoy, Middeleeuwsche geest, ldr., t. a. p. — De aanvang herinnert aan de melodie van de hymne: Jesu, corona virginum", door Het Paradiis der gheestel. vreuehden, aangeduid. — Volgens Hymni de tempore et de sanctis, Solesmis, 1885, nr. 70, bl. 130, vangt deze hymne aan:
of, volgens eene jongere lezing, met fis, aldus modern dur, in plaats van iastisch. Over de iastische zangwijzen en hare Duitsche toepassingen, zie Balmksk, Das
Katholische deutsche Kirchenlied, I, nr. 409iv, bl. 734-5. Vgl. hierna de melodie van het lied: .Adieu natuerlic leven mijn". Voor de insgelijks door nr. 149 van Een deo. en pr. b., voorgeschreven melodie: „Christe qui lux es et dies , zie hierna. „Christe, du bist licht ende dach".



571. Ic sie die morghenstenne.
1. Ic sie die morghensterne, heer Jesus claer aenschijn; lii weckede mi mit liden: danc hebbe die Here mijn.
5. „Het gaet vast aen een ende, hoe gheerne waer ic daer,
daer ic mit claren bekennen die waerheit mochte verstaen.'
2. .Wat is daer dat mi wecket ende mi niet slapen en laet? ic wil die werelt laten ende al haer toeverlaet."
6. — ,0 siele, ghi staet so stille, ghi en cornet mi niet so nae, dat ghi mit claren bekennen die waerheit mochten verstaen."
3. — „Dat bin ic, ridder coene, een Heer die voor u strijt; wanneer wildi mi lonen al minen arrebeit?"
7. — „Ghenade, Here, ghenade! och lieve Here mijn,
ic soude so gheerne volbrenghen den liefsten willen dijn.'
4. — „Ghenade, Here, ghenade! siet aen u selves lof,
ic soude u gheerne dienen, condic of mochtic noch.
8. — „Och siele, lieve siele, nu doet den willen mijn,
boven alle gheschapen dinghen suldi die liefste sijn."



9. — „Sal ic boven allen dinghen die alreliefste sijn,
so draghe ic u op mijn wesen,
want Here dat is doch dijn."
1, 2. heer bijgev. — 3, 4. t.: arbeit.
B,
1. Ic sie die morghensterre,
heer Ihesus claer aenscijn:
„ic gruet u sonder merren met alder herten mijn.
2. „Och wie mach ic daer horen maken so suet ghebaer?
Het luydet in mijnen ooren oft gulden herpen waer."
3. — „O siel, wildi mi minnen ende mi bekennen bat,
ende mi daer mede ghewinnen,
ic ben dijnre herten scat."
4. — „Ihesus, och lief vercoren,
mijn troost, mijn toeverlaet,
verleent mi al te voren
te volghen uwen raet."
5. — „Wildi bi rade leven,
so laet uws selves raet,
en wilt dat al begheven daer uwen sin toe staet."
g, — ^Sijn dit die naeste weghen? so ben ic seer vervaert:
5, 2. t.: xelfs.
(
1. „Ick sie die morghensterre,
heer God u claer aenschijn,
daer af ben ick so verre;
dies mach ick wel droeve sijn.
LO. Och dat een gheestelic herte hem so becommert in deser tijt, dat God of sine ghenade geen stede in hem en vint!
natuer die en wils niet pleghen, het is haren rechten aert.
7. — „O siel, slaet op u oghen,
siet aen mijn bitter pijn,
mijn edel bloet verdroghen;
wildi mijn beter sijn?"
8. — „Wildi mi niet begheven,
Ihesus, mijn gulden pont,
so wil ic u al mijn leven dragen in minen gront."
9. — ,0 siel, sou ic u laten ?
neen ic, in gheenre stont;
ic ben om uwer baten
ter dood toe seer ghewont."
10. — „O Heer, u bedructe tranen gheeft mi doer u oetmoet,
en dat ic, mits u vermanen,
mach vercrighen dat eewighe goet."
11. — ,0 siel, ontfaet die crone,
mijn trou die gheve ic di;
mi suldi hebben te loone,
en scheyt nu niet van mi."
J.
2. „Wie is hi die daer singhet ende mi niet rusten en laet? Mi dunct, dat hi mi dwinghet te kennen mijn misdaet."



3. — „Dat ben ick, reden koene; ick hebt u langen tijt gheseyt. dat ghi moet gheven soene,
al duncket u arbeyt."
4. — «Och reden, laet dat varen ende en spreect daer niet meer of wilt God, ick sal noch tiaren
wel quiten mijn belof."
5. — «Nature, ghi beyt te langhe, dies ben ick seer vervaert:
want ons heeft in bedwange
die doot die niemant en spaert."
6. — „Waer ic mi wende oft keere. ghi en doet mi gheen verdrach;
1. Ick sach de morgen sterne her Ihesus in claren schyn; he weckede my myt liden,
danck hebbe de here myn.
2. „Wat ist, dat my wecket,
und my nicht slapen en let? ick wyl de werlt verlaten und al er toverlat.
3. „Genade, here, genade !
seet an jw creatur und solves lof! ick solde jw gerne deynen,
konde ick of mochte ick noch.
4. „Eth geit vast an den ende; wu gerne wer ick dar,
dar ick myt klaren ogen de warheit mochte verstaen."
5. — „Och zeile, gy staet so stylle,
und gy en komen my nicht so na.
altoos wilt ghi mi leeren te laten dat ick plach."
7. — „Conde ic u daer toe bringen, dat ghi wilde hooren na mi,
wij souden met vruechden singen een liet van minne vry."
8. — „Den tijt is om gheleden:
daer coemt mi sorghe af,
dat ic den tijt voerleden niet weder halen en mach."
9. Dit sullen wi bet-lagen seere in onser herten gront,
dan sal God onse heere sijn gratie ons maken cont.
D.
dat gy myt claren bekennen de warheit mogen verstaen."
6. — „Genade, here genade, och leve here myn!
ick solde so gerne vullebrengen den levesten wyllen dyn."
7. — „Och zeile, leve zeile,
nu doil den willen myn;
boven allen geschappenen dyngen solle gy de leveste syn."
8. — „Sal ick boven allen dyngen de alder leveste syn,
so drage ick dy up myn wesen. want, here, dat is doch dyn."
9. Och, dat eyn geistlick herte
em so bekummert in dusser tydt. dar God und syne genade gyne stedde in en vynt.



Tekst. A. Hoffmann v. F., Niederl. geisll. Idr., nr. 86, bi. 175, zonder wijsaanduiding; - B. Dit is een suverlijc boecxken, Antw. 1508, bl. 46™, ,dit hedeken gaet alst beghint" ; — Een dev. en prof. boecxken, Antw. 1539, nr. 204, uitg. I). . Scheurleer, bl. 236, .die wijse alst begint', hierboven weergegeven en Het hofken der gheest. liedekens, Loven 1577, bl. 122, .dit liedeken gaet alst begint be.de met jongere spelling; - O. Een dev. en prof. boecxken, 1539, nr. 211, bl. 242, ,op die selve wise", de wijs van nr. 204, hierboven weergegeven, en Het Paradns der gheest. vreuchden, Antw. 1617, bl. 180, met wijsaanduiding: .Het was een schip geladen (vgl. hiervoren III, nr. 484, bl. 1880: „Het cornet een schip gheladen een lied met denzelfden strophenbouw) off : Schoon lief, wilt my troost gheven . Deze laatste wijs komt in veel 17ie-eeuwsche liederboeken voor. De melodie is te vinden o.a. bij Theodotus, Het Paradys der geestelijke en kcrckelijke lofzangen, (1621), uitg. Antw. 1648, bl. 558, met verzending naar bl. 219, waar zich met stemaanduiding. „Mijn herte wilt nu vluchten, etc.", voordoet het lied : „Komt heyligli Geest vol machten"; — Stalpaert, Extractum catholicum, Loven 1631, bl. 83, voor: ,Die na de waerheyd wenschen'; — in Het prieel der gheest. melodie, Brugghe, 1609, bl. 139, zonder wijsaanduiding, voor: „Hoe veel so moetet lusten", en 111 La pteuse alouette, Valencienne 1619, I, bl. 373, voor: „Sache ton origine", zoodat ze waarschijnlijk van Fransche afkomst is.
In A noemt Jesus zichzelf „ridder coene", in B wordt de „ridder door de minder dichterlijke, meer scholastieke „reden" vervangen, terwijl in D optreedt de „knape koene".
Nrs. 205—211, bl. 237 — 242 van Een dev. en pr. b., waarvan de aanvangsregelen volgen, werden voorgedragen op dezelfde wijs als nr. 204: „lek sie mijns levens eynde"; — „Maria coninghinne" j — lek ligghe in desen dale; — „lek wi mi gaen bekeeren"; — lek drage dat liden verborghen (zie hierna) ook gezongen op de wijs: „Het reedt een ridder wt jaghen"; — „Tis recht dat wi die maget eeren", ook voorgedragen op de wijs: „Had ick eenen getrouwen bode" (zie> dit laatste lied hierna); — „Ick sie ilie morghensterre // Heer God u claer aenschijn .
D. Hölscher, Niederdeutsche Lieder und Sprüche, Berlin, 1854, nr. 49, bl. 102. - J. Bolte, Das Lb. der Anna von Kiiln (15««-16^ eeuw), in Zeitschr. fürdeutsche Philologie, XXI (1888), bl. 129 vlg., vermeldt eene tweede Nederduitsche lezing: „Ich sien den morgens sterren // ons heren clair anschyn", 11 str., en een daarvan zeer afwijkenden tekst: .[I]ch sach den aventz sterre// ons heren claren anschyn ,
1! Melodie. Zie hiervoren I, nr. 66, bl. 326, het wereldlijke lied : ,1c sie die morgen sterre".



572, Begheerte, nu vlieghet ten hemel op.
1. Begheerte, nu vlieghet ten hemel op,
groet mi mijn lief ende secht hem lof.
Re.t glorie,
deus omnipotens misericordie.
2. Secht hem, dat ic van minne quel, het gaet mit mi al uten spel.
Re.t glorie, eet.
3. Sijn minne staet vast in minen sin,
en wils niet meer, mi en doochs niet min. Rex glorie, eet.
4. Nimmermeer en worde ic ghesont,
sijn hoghe minne si mi cont.
Rex glorie, eet.
5. Hi heeft mi in minen gront gheraect, sijn stralen sijn weder ghehaect.
Rex glorie, eet.



6. Hi is een soete honichvloet,
die droghen herten groeijen doet.
Rex glorie, eet.
7. Hi mach wel draghen goeden moet die mint dat ongheschapen goet.
Rex glorie, eet.
8. O siele, wilt ghi nu meien gaen?
gaet daer seraphin gulden harpen slaen.
Rex glorie, eet.
9. Al daer is clanc ende overclanc,
daer is der soeter minnen sanc.
Rex glorie, eet.
Tekst. Hoffmahh v. F., Xiederl. geistl. Ldr., nr. 88, bl. 178, zonder wijsaanduiding, naar het 15d«-eeuwsch thans te Berlijn berustend Hs. 8,190.
Melodie. Baumker, Niederl. geistl. Ldr., nr. 71, Vierteljahrsschrift, 1888, bl. 311, met de eerste strophe van den tekst, naar dezelfde bron.



573. O Jesus, soete aendachticheit.
A.
1. O Jesus, soete aendachticheit, warachtighe vroude ende salicheit, mer boven alle ghenoechelicheit
is soet dijn teghenwoordicheit.
2. Ten wert ghesonghen nie soeter sanc, noch blider en wert nie herte becant, noch weerder vrucht en quam nie voort dan des sone Godes gheboort.
3. O Jesus, der sondaren toeverlaet,
die hi so vaderlic ontfaet,
hoe wel is hem die daer nae staet, dat hi hem soeke sonder aflaet!
4. Gheen tonghe en cans ghespreken niet, gheen penne en cans gheschriven niet; mer dies ghesmaket, hoe wel weet hijt, wat Jesus Cristus te minnen si.



5. Jesus te minnen is ewich goet,
dat mine siele in «jualen verlanghen doet
nae sijnre soeter honichvloet,
daer si in vindet haers herten boet.
6. Och Jesus, ghevet te voelen mi die oversoetherticheit van di,
dat ic bekenne wat vroude het si die teghenwoordicheit van di.
7. Och soete Jesus, die minne dijn die is so soet ende also fijn,
si versadet sonder pijn
ende altoos doet si hongherich sijn.
8. In hongher levet hi, die dijns ghesmaket, altoos sijn hoochste begheerte waket, onachtsaem alles dat hem ghenaket
dat niet en is uut di ghesaket.
9. Cornet Jesus, lief der sielen mijn,
verleent mi door die doochden dijn,
dat ic moet sien dijn claer aenschijn ende ic des moghe vrolic sijn!
10. Dat soetste aller soeticheit
is Jesum te minnen, voorwaer gheseit ;
het is boven alle begheerlicheit,
een oversoete bequamelicheit.
11. O oversoetste goedertierenheid Jesus minne ende vrolicheit,
ghif dat mi trecke dijn soeticheit tot dijnre minnen ewicheit!
12. Mijn hoochste lof is Jesum te minnen
ende nimmermeer vremden troost te winnen, want beter waert te mael te ontsinnen, dan boven Jesum iet te minnen.
13. O Jesus alresoetste mijn,
verleent der sielen troosteliken schijn, die suchtet ende claghet ende lidet pijn, om altoos lief bi lief te sijn.



14. Hi is der sielen vrolicheit,
mijns herten hoochste weerdicheit ende alre werelde salicheit
ende alre werelde vrolicheit.
15. Waer ic in alre werelde si,
Je»n8 is mijnre herten bi;
als ic hem soeke, hoe bereit is hi!
als ic hem vinde, hoe wel is mi!
16. Den ic soeke, sie ic te hant,
mijns levens hebbic een seker pant,
des mi quellen doet der minnen bant,
die mijn herte heeft al verbrant.
3, 4. soeke sonder aflaet, zoek zonder ophouden, steeds zoek. — 8, 3—4. De zin is: zonder te letten op hetgeen hem overkomt, indien het niet uit U afgeleid is, zijn oorzaak heeft.
B.
1. Iesu soete memorie,
des hertzen vreucht en glorie,
maer boven alle soetigheyt soo is sijn tegenwoordicheyt.
2. Een tongh en kant uyt spreken niet, noch letter doen daer af t'bediet;
diet proeft weet wat 't is, sekerlick, Jesum te minnen hertelick.
3. Men singht melodieuser niet, men hoort geen blijdelicker liet,
't verwint oock allen englen toon, den soeten naeme Jesus schoon.
4. Jesus liefde duert eewiglick,
versaet ons hertzen wonderlijck, en smaeckt daer by seer soetelijck, vermaeckt ons oock seer lieffelijck.
5. Die u eten, sijn hongrich eer,
die u drincken, sijn dorstich meer, sy en begeren anders geen dan Jesum, d'allerliefst' alleen.



■
6. Des morgens wil ick vroech op staen, ten grave met Maria gaen,
Jesum soecken soo hy gebiet,
inwendich, maer uytwendich niet.
7. Duysentmael daechs roep ick: „wanneer suldy komen tot my, o Heer,
en maecken my van herten bijen van mijn eygen liefde vry.
8. „Jesu als ghy int hertze spreeckt en uwen brandt daer in ontsteeckt, vergaet des werelts ydelheyt
en alle liaer begeerlicheyt.
9. „Wie dat u liefde droncken maeckt.
die weet te recht hoe dat ghy smaeckt; hoe salich is hy die dat proeft,
want hy niets anders en behoeft."
10. Ick sal hem volgen waer hy gaet en blijven stille daer hy staet;
hy heeft genomen 'therte mijn,
daerom kan ick sonder hem niet sijn.
11. Jesum te dienen is my soet,
ick geef my heel in sijn behoet, ick sterf my selven al den dach.
op dat ick in hem leven mach.
12. Lof, eere, prijs en danckbaerheyt sy Godt Vader in eeuwicheyt,
met Jesu, sijnen lieven soon,
en heilich Geest ins hemels troon.
Tekst. A. Hoffmann v. F., Mederl. r/eisll. Ldr., 1854, nr. 93, bl. 184, „dit is de wise: O Jesus dulcis memoria", naar het 15de-eeuwsch Hs. 8,155 te Berlijn. Voor den Latijnschen tekst toegeschreven aan den H. Bernardus van C'lairvaux, gest. 1153, en de Duitsche navolgingen, zie Hoffmann v. F., Geschichte des deutschen KirchetiliedfS, 1861, nr. 167, bl. 307, nr. 168, bl. 310, en nrs. 17-20, bl. 91—2; zie verder Pu. Wackernaoel, Das deittsche Kirckenlied, I (1886), nr. 183, bl. 117, waar de tekst bestaat uit vijftig vierregelige strophen; — Baimker, Das katholische deulsche Kirchenlied, I (1886), nr. 123, bl. 383; — John Julian, A iictionary of hymnology, 1892, bl. 585. — B. Catholijck sanckboeck (later verschenen als Ohee.it.



harmonie), Embrick (1620), exempl. zonder titelblad, uitg. 16-33 (?), nr. 42, bl. 54, met opschrift: ,Iesu dulcis memoria".
Melodie. Baumker, t. a. p. De drie volgende zangwijzen, medegedeeld door B. naar een 15de-eeuwsch Hs. van de Stadsbiblioth. te Trier, — aan de derde ontleenen wij de bovenstaande melodie — verschillen veel met de kerkelijke melodie „Jesus dulcis memoria". Zooals Baumker het doet opmerken, is de melodie I[ eene variante van de zangwijs: „Puer natus in Bethlehem*; zie hiervoren III, nr. 524, bl. 2023: „Een kint gheboren tn Bethlehem".
Hs. te Trier.
III. ɧlp



574. Siit vroelic, het is geworden dach.
A.
1. Siit vroelic, het is geworden dach, die sonne die is opgegangen,
die Heer die heeft gewonnen den striit, hi heeft verloest die vangen.
gan gen,
142



Nu laet ons gaen een vrolic ganc in ganser warer mynne;
die doer is opgedaen,
hi wil ons laten inne.
2. Mynne is dat beste guet,
dat ymmermeer mach wesen;
die myn den mynnende mensche doet al sonder arbeit leven.
Nu laet, enz.
3. Mynnen wy Goede eenpairlic onde scuwen der werrelts wegen,
so mogen wy worden van doechden riic end ewelicken leven.
Nu laet, enz.
4. Ist dat wy Ihesum volgen nae een corte stont in mynnen,
hi wil ons cronen al hier nae ende maken coninghinnen.
Nu laet, enz.
5. Ihesus mynne, die brede staet,
en machmen niet verbergen;
die Ihesus mynne int herte hat,
mit vrede sel hy sterven.
Nu laet, enz.
1,4. vangen = gevangenen. — 3, 2. t.: ende scuuen. — 3, 4. t.: eirelic; vgl. B. 4, 3.
B.
1. Sijt vrolic, het is gheworden dach,
die sonne die is op gheganghen,
die Here die heeft ghewonnen den strijt,
hi heeft verlost die ghevanghen.
Nu laet ons gaen een vrolic ganc in ganser warer minne,
die doer is op ghedaen hi wil ons laten inne.



2. Jesus min is Jat alrebeste goet, dat emmermeer mach wesen,
want minne doet dat lieflic hart allen arbeit ghenesen.
Nu laet ons, enz.
3. Ist dat wi Jesum volghen na een corte stont in minnen,
hi wil ons cronen al hier na ende maken coninghinnen.
Nu laet ons, enz.
4. Minnen wi Jesum eenpaerlijc ende scuwen der werelt weghen,
so moghen wi worden van doechden rijc ende oweliken leven.
Nu laet ons, enz.
5. Jesus min, die brede staet
en machmen niet verberghen;
die Jesus min int herte hout,
met vrede sal hi sterven.
Nu laet ons, enz.
2, 1. is bijgev. — 5, 1. t.: stat.
O.
1. Weest vrolijo het is gheworden dach, die sonne die is op gheghanghen,
die Heer die hevet ghewonnen den strijt, hi heeft verlost sijn ghevanghen.
Laet ons gaen een vroliken ganc in goeder waerder minnen;
die doer heeft Jhesus opghedaen,
hi wil ons laten ynne.
2. Die minne is dat beste goet dat ummermeer mach wesen,
die myn die den minnenden mensche doet al sonder arbeit leven.
Laet ons, enz.



■3. Woude wi Jhesum volghen na,
een corte tijt in minnen,
hi soude ons cronen, als ic verstae,
ende maken ons coninghinne.
Laet ons, enz.
4. Jhesus min, die breyde scat,
die en can nyemant verwerven;
wie Jhesus in sijn harte draecht hi mach wel vrolic sterven.
Laet ons, enz.
2, 3. t.: die mijn die doet den minnenden mensche; vgl. A, 2, 3.
Tekst. A. W. Baumker, tiiederl. geistl. Ldr., nr. 44, Vierteljahrsschrift, 1888, bl. 241, naar het 15de-eeuwsch Weener Hs.
B. Hoffmann v. F., Hollündische Volksldr., 1833, nr. 8, bl. 25, hierboven weergegeven; — Id., Niederl. geistl. Ldr., 1854, nr. 96, bl. 192, naar het 15dp-eeuwsch Berlijnsch Hs. 8,190, met wijsaanduiding:
Die mint dat hem sijn hoep ontgaet,
die mach wel claghen;
want hi met sorghen is belast van droeven daghen.
J. A. Albkrdinok Thijm, Gedichten uit de verschillende tijdperken, 1850, I, bl. 220, naar H. v. F., onder den titel: „Nonnetjens-Paaschlied*.
O. Hs. 1042 van Meerman (na 1525) thans nr. 2631, 2de serie, der K. Brusselsche Bibl., bl. 40, zonder wijsaanduiding. — Een dev. en prof. boecxken, Antw. 1539, nr. 201, uitg. D. F. Schecrleer, bl. 234, bevat met enkele varianten den tekst A, zonder refrein, daarenboven de drie strophen die volgen:
6. Der werelt minne is fenijn,
die haer mint wort bedrogen;
die menige waent de liefste sijn,
int eynde vint hijt gheloghen.
7. Daer om en wil ick mi nyet verliesen om eenichs mensehen loosen waen,
ic wil den soeten Ihesum verkiesen,
van hem wil ic sijn trou ontfaen.
8. Ic wil hem in mijn herte sluten,
ende houden hem daer in al vast,
ende laten alle dinck van buyten,
ende leven met hem in groter rast.



Melodie. Baümker, t. a. p. — Dezelfde wijs, buiten de door 15. aangeduide, hierboven medegedeelde varianten, is te vinden in het Berlijnsch Hs. 8,190. Het door dit Hs. als stem aangeduide lied is te vinden, met achtregeligen anderen strophenbouw, onder de Oud-Vlaemsche liederen en andere gedichten, uitgegeven door C. Carton, voor rekening van de Maetschappij der Vlaemsche bibliophilen, '1 ent, z. j [1847], 2de serie, nr. 9, tweede stuk, bl. 311, aan het slot van een allegorisch gedicht. Wij laten de eerste twee strophen volgen:
Die mint ende hem sijn hope ontgaet,
hi mach wel claghen;
want hi van zoorghen leen ontfaet,
van drouven daghen;
hem en helpt no vrient, no maghen,
no niemens raet,
helpt zo hem niet sijn liden draghen,
die tleit verslaet.
Daer of mach ic wel wesen ein,
die liden moet;
mijn hope es wech, mijn troost es clein,
ende onder voet;
so wat ic doe is jegenspoet,
ic bent allein;
hope ende troost waer mi nu goet,
noch anich ghein.
Volgens eene welwillende mededeeling van Prof. L. Scharpé te Leuven, bevat het Hs. eene door Carton niet uitgegeven melodie van dit lied. Deze is echter, naar onze meening, met geen zekerheid uit de notatie op te maken.
In Een den. en pr. boecxken wordt het lied voorgedragen „op die selve wise" (van een voorgaande lied): „lek sach mijn heere van \ alekensteyn (zie hiervoren I, nr. 19, bl. 116) „Oft op (die wise) vanden timmerman* (zie hiervoren I, nr. 40, bl. 217: „Wie wil hooren singhen van eencn timmerman?*), „Oft op: Wij willen ons gaen verheffen" (zie dit lied hierna).



575. Die alresoetste Jesus.
A.
1. Die alresoetste Jesus, die alreliefste Heer,
die mint die reine maechden, die maechden also seer;
ende hi sach van den hemel uut, hoe dat si was ghedaen,
sijn lief, sijns herten bruut.
2. Hi seide: „verblijt u maghet, verweende rose root,
om li heb ic gheleden den alrebittersten doot,
ende ghi sijt van varwen bleic, heeft u die viant arch ghedaen? voorwaer dat is mi leit."
3. — ,Ten heeft mi ooc gheen wonder, al bin ic van varwen bleic,
want mi wert alle daghe der varwen af gheleit.
Ende tis al om dijn minne, lief,
ende die mijn hert vercoren heeft, en can ic ghecrighen niet."
4. Heer Jesus keerd hem omme recht of hi woude gaen.
Hi liet die droefde siele al op haer selven staen.
Ende si bedreef so groot misbaer, ende die haer herte vercoren heeft, die lietse alleine staen.



5. Die tranen die si weende die deden Heer Jesus wee; hi trooste die siel van binnen, hi sprac: „nu en weent niet mee ende ic sel u maken blij hier boven in den hemel al in mijns vaders rijc!"
6. Hi namse al in der minnen, hi setse al in sijn cruus; hi voerdse also hoghe al in der minnen huus,
ende si dreef so groot jolijt; te voren was si droevich, nu is R' seer verblijt.
2 2. verweende, edel, prachtig. - 2, 5. van bijgevoegd; zie 3, 2. van vamen bleic, ontkleurd. - 2, 6. arch, erg. kwaad. - 3, 3 en 4. Uezin.s.want alle dagen vermindert mijn kleur. - 5, 1-2. vgl. hiervoren I, nr. 30, bl. 175: „Och Elsje, seide hi, Elsje", 10, 1—2.
B.
daen, sijn wt - ver - co • -
1. Die alder soetste Iesus,
die alder miltste Heer,
hi mint die reyne maechden, die maechden also seer,
ende siet van den hemel wt, hoe suverlijc dat si is ghedaen, sijn wtvercoren bruyt.
2. Hi sprac: „verblijt u, maghet, o edel roose root,
om u heb ick gheleden den bitterlijcken doot;
ren bruyt.
des danct mi tot alder tijt,
keert u tot mi in alle uwe noot, ick sal u maken verblijt.
3. „Ic liet mi, om uwer minnen, aent hout des cruycen slaen, dus wilt met bliden sinnen doer mi dat cruyce ontfaen ende draghen blijdelijck;
so sal ick u hier nae vriendelijc ontfaen al in mijns vaders rijc.



4. „Daer sal ic u gheven
der maechden dierbaer croon, die gheheeten is Aureola al boven maten schoon;
die sullen si draghen alleen,
die nu den viant wederstaen ende bliven maghet reen.
5. „Boven alle heylighen,
die daer zijn inden troon,
so vercrigen daer die maechden een sonderlinghen loon,
ende singen eenen nieuwen sanck, ende elcken voetstap, die sy treen, gheeft eenen soeten clanck.
6. „Maria die over scone maget si leydet daer den dans,
ende alle die soete inaechdekens die draghen een gulden crans,
die is gemaect van lelien soet;
want si haer stolen ghewasschen hebben al in des lammekens bloet.
7. „Daer wort Iesus, die brudegom, dat soete lammekijn,
gevoet onder die lelien
dat suyver maechden sijn,
die hem alom beringhen
ende duysent dusent ende hondert
vrolic alleluya singen. dusent
8. „Si schouwen blijdelijcken dat goddelijck aenschijn,
en volghen stadelijcken dat soete lammekijn
so waer dat henen gaet:
dit vercrighen die ootmoedich ende reyn.
die hem hoeden voer misdaet."
1, 2. t.: heere. — 1, 4. t.: seere. — 2, 1. o bijgev. — 5, 6. sic, Dr. Acquoy, t.: die sij inden hemel treen. — 6. aangeh. bij Dr. Kalff, Het lied in de M. £, bl. 524. Zie over den Maagdendans, liet lied hierna: „In den hemel is eenen dans".
— 6, 6. sic, Dr. Acquoy, t.: al tcit gewasschen hebben. — 7, 2. t.: lammeken gevoel.
— 7, 3. t.: onder die lelien. — 8, 2. t.: godlijck. — 8, 6. t.: vercrighen alleen. — 8, 7. sic, Dr. Acquoy.
Tekst. A. Hoffmann v. F., Niederl. geist. Ldr., 1854, nr. 97, bl. 193, met wijsaanduiding: „Ic sach een suverlike deerne// een wonderlike schone maecht//ter hoochster" . ... — B. Een devoot en prof. boecxken, Antw. 1539, nr. 91, bl. 117, waar het lied tot wijs heeft: „Ick weet nog een maghet". — Aangeh. door Dr. J. G. R. Acquoy, Het geest, lied in de Nederlandenvóór de Hervorming, 1886, bl. 104, die het stuk „zóó keurig van vorm, zóu liefelijk van versbouw, zóó vriendelijk van toon" vindt, dat hij het een waardig einde noemt voor zijne beschouwing en deze daarmede sluit. — Dit lied is ongelukkiglijk niet ongeschonden tot ons gekomen. Dr. Acquoy, die anders de teksten diplomatisch weergeeft, acht het noodig hier aan verschillende versregelen veranderingen toe te brengen.
Melodie. A. Baumker, Niederl. geistl. Ldr., nr. 46«, Vierteljahrsschrift 1888, bl. 244, naar het Berlijnsch Hs. 8,190, de eerste strophe. Het zesde vers in str. 2, 3 en 4 schijnt ten gevolge van de melismatische melodie tot vier accenten uitgebreid :



Daarna J. C. M. van Riemsdijk, Vier en twintig Idm. der 15de en 16''" eeuw, 1890, nr. 8, bl. 14, de eerste str. met de zangwijs.
Eene minder goede lezing der melodie deelt Bacmker mede, nr. 46, bl. 243, naar het Hs. van Weenen.
B. ten dev. en pr. boecjcken, nr. 90, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 116, waar de melodie: „lek weet noch een maghet" dienst doet voor het lied: „Ten was noyt mensche van sonden". Zie dit lied verder in onze verzameling. Deze zangwijs behoort tot de „verdwaalde melodieën*. Vgl. hiervoren III, nr. 478, bl. 1858: „Kinder swijcht, so inoochdi horen", en de onmiddellijk volgende melodie: „Heer Jesus, uwen brunen cop".



576. Heer Jesus, uwen bnunen cop. A.
1. Heer Jesus, uwen brunen cop,
ecce mundi gaudia,
hi bloeyt als enen wijngarts cnop.
Cia fia lencia,
o cirgo Maria,
o plena gratia!
2. Heer .Jesus rockelkijn dat was groen, enz. ende al sijn lijfken als ene bloem, enz.
3. Heer Jesus is een avontgangher, enz.
tot eenre jonferen was alle sijn ganc, enz.
4. „Si hebben mi lief, si minnen mi seer, enz. daer om bin ic bi den jonferen gheern," enz.
5. — „Maria, hudet uwen soen, enz.
datten u die jonferen niet en nemen," enz.



6. — „Ic en cans ghehuden niet, enz.
hi heeft die reine herten lief," enz.
7. — „Ic heb si oec also duur ghecoft, enz.
daer om en mach icker niet wesen of," enz.
8. Hi nam een corf in sijnre hant, enz.
hi las dio sprockelkijn, daer hise vant, enz.
9. Hi nam die cruke, hi haelde water, enz.
hi halp sijnre moeder dat moesken coken, enz.
8, 1. t.: sijn hant. — 8, 2. sprockelkijn = sprokkelhout. — 9, 2. t.: caken; vgl. B, str. 3, 2; zie B, str. 1—2.
B.
1. Jhesus nam dat korffgen in syn hant,
ecce mundi gaudia.
He las de spaengen da he sy vant.
Fio fiolencia,
o virgo Maria,
o plena gratia.
2. He nam dat puystergen in syn hant, enz.
He bleyss dat vuyrgen dat it brant, enz.
3. He nam dat leffelgen in syn hant, enz.
he halp synre moder dat moisgen koichen, enz.
4. ,0 Maria verwar dyn kynt, enz.
He geit des aventz also spaede," enz.
5. — „lek en cans verwaren neit, enz.
He hait de reyne hertzgens lieff," enz.
6. Jhesus had eynen bruynen cop, enz.
Vyl bruyner dan een wynrank top, enz.
1, 3. spaengen = brokjes hout. — 1, 4. Hs.: fiolenlcia. 2, 1. puystergen blaasbalgje. — 2, 2. = Hij blies het vuurtje, dat het brandde. — 3, 1. leffelgen = lepeltje. — 3, 2. moisgen = dim. van inois, moes = spijs. — 4, 1. t.: dbjnt. Aan den rand van het Hs. leest men het woord son = geef acht op uw kind, of op uw zoon.
Tökst. A. Hoffmann v. F., Hollündische Volksldr., 1833, nr. 10, bl. 28, en Inleiding bl. 11, naar het Hs. B, thans 8,185 der K. Berlijnsche Biblioth.; — Id.,



Niederl. geistl. Ldr., 1854, nr. 98, bl. 195, en Inleiding bl. 8, telkens zonder wijsaanduiding, hierboven weergegeven. — Na te hebben vastgesteld dat, bij vergeestelijking van het wereldlijk lied, Jesus en de minnende ziel optreden in de plaats van twee geliefden, drukt H. v. F. zich uit in dezer voege: „Diese Verweltlichung der himmlischen Liebe geht noch weiter. So erscheint Christus als ein Abendgiinger, der um eine schüno Jungfrau wirbt. Maria, heisst es, nimm deinen Sohn in Acht, die Jungfrauen fangen ihn sonst. Wie kann ich ihn htiten, erwiedert Maria, er hat die reinen Herzen so lieb!" En Hoffmann haalt, naar hetzelfde Hs., strophen 6 en 7 aan van het lied: „Des morghens vroe bi tiden" (Van Maria Magdalena), zie hierna, waarin men dezelfde gedachte, ofschoon anders ingekleed, terugvindt.
B. Das Lb. der Anna von Küln, K. Bibl. te Herlijn, Ms. germ. Oct. 280, beschreven door Dr. J. Bolte, in Zeitschrift fiir deutsche Philologie, XXI (1889), bl. 129 vlg., waar, bl. 134, door den schrijver wordt gewezen op het verband tusschen dezen tekst, bl. 27b van het Hs., dien hij zoo goed was ons mede te deelen, en den tekst uitgegeven door H. v. F. — Str. 8 — 9 van A en 1—4 van H, schijnen te behooren tot een lied over de kindsheid van Jezus, terwijl str. 1—7 van A en 4—6 van B, moeten deel uitmaken van een ander lied.
Melodie. Ongetwijfeld werd dit lied gezongen op' dezelfde wijs als: ,Kinder swijcht, so moochdi horen"; zie hiervoren III, nr. 478, bl. 1858.



577. O ghi die Jesus wijngaert plant.
A.
1. O ghi die Jesus wijngaert plant,
verblijt u op dat soete lant,
daer ghi sijt toe vercoren.
2. Die cierheit is onsprekelic,
die blischap onbegripelic,
die u daer sal gheburen.
3. Die claerheit, vroocht ende suverheit, die Jesus u daer heeft bereit,
en is u niet te noemen.
4. Jerusalem ist lant sijn naem, vol heilicheden seer bequaem,
vervult mit allen vroochden.
5. Van hen en comt daer niemant in dan die int herte draecht Jesus min ende is verciert mit doochden.
6. Dus is hi die sijn wijngaert plant ende naerstich dient, hem seer verlanct om corts bi hem te comen.



7. Tsal ewich duren sonder vergane,
het is veel clare dan claer gout,
verciert mit gulden bloemen,
8. Die clare blenken dan die maen; die sonne si ooc boven gaen mit haren soeten roke.
9. Van puren gout ist schoon paveit, mit soeten rosen overleit,
die sullen ewich duren.
10. Och boven al Marien soon
is daer so wonderlike schoon,
diet lant u heeft ghewonnen.
11. Hi is so soet, ghenoechelic,
veel clare, schoonre onghelic dan hondert dusent sonnen.
12. Hi sit daer in dat soete lant,
sijn lieve vader ter rechter liant voor alle creaturen.
13. Die hem aenschout is so verblijt,
tien dusent jaer dunct hem gheen tijt; tis waer, diet kan versinnen.
14. Want reden, die tijt en is daer niet daer nimmermeer en is verdriet van buten noch van binnen.
15. Men is daer ewelic vro ende bli, van allen sorghen is men vri,
daer en mach gheen weelde ghebreken.
16. Maria is daer die coninghinne
al reine maechden haer ghesinne, die Jesu sijn vercoren.
17. Maria boven al is ghemint
van des coninghes soon, haer lieve kint, als balsaem onder den doornen.
18. Hoe claer. schoon ende suverlijc dat si daer is in haers kindes rijc,
en is u niet te noemen.



19. Haer croon blinct wonderlike seer, al gulden lelien sijn haer cleet,
gout rosen haer saphieren.
20. Recht als die sterren ende maen hier van der sonnen licht ontfaen, so doen van haer alle sielen.
21. Haer rooc gaet boven alle cruut,
ende boven cimbalen haer gheluut ende al tgheselechap der pipen.
22. Die borghers draghen al een croon, si singhen dattet clinct in den troon: „osanna, alleluia!"
23. Maer ooc der maechden sanc is schoon die singhen mit des conincs soon ende mit die maecht Marien.
24. Hoe dat kint hout hemelrijc,
hoe schoon, claer, soet ende wonderlijc, en can gheen mensch begripen.
25. Haer croon heeft om enen rosenkrans, si singhen mit Jesum aen den dans ende loven sonder merren.
26. Dat cransken heeft so groot virtuut: elc roosken gheeft meer claerheit uut dan sonne, maer ende sterren.
27. Gheen cruut op aertrijc is so goet, dat ruken mach alst cransken doet, al waer alle cruut fiolen.
28. Si horen ooc dat soete gheluut:
comt mijn gheminde, soete bruut,
ende rust in minen armen!
29. Si sijn bevaen mit Jesus min als Cherubin ende Seraphin,
van groter minnen si bernen.
30. Ghelijc die sonne is haer aenschijn, si volghen dat soete lammekijn, ghecledet mit witten stolen.



31. Die enghelen ende sielen sijn ghemeen ende singhen blidelic over een
den coninc van den trone.
32. Lof, eer si u, heer Sabaoth almachtich, heilich, ewich God, een wesen, drie personen!
33. Ghi sijt die ewich is gheweest,
ende hemel ende aertrijc mit u gheest doet vrolike jubileren.
34. Och tis hem seer behaghelijc te horen van dat soete rijc, die eerberlike leven.
35. Die Jesum dienen trouwelic,
sinen wijngaert planten si boudelic, die werelt si begheven.
36. Want als haer tijt hier is ghedaen sal hi se blidelic daer ontfaen,
ghelijc die sonne vercieren.
37. Ic en heb u te veel ooc niet gheseit: dat lant en is noch bet bereit
dan enich mensch can ghedenken.
38. Plant vri, ghi sult daer sijn verblijt, maer siet dat ghi ghestadich sijt,
u tijt die naect allenken.
39. Dat Jesus u daer sal ontbien, u werken sal hi oversien ende u nae doochden lonen.
40. Och waerlic, hi is seer verblint die tijdelic voor ewich mint ende wil dit lant vergileten.
41. Nochtan wel siet sijn fondament dat schoon vercierde firmament mit sterren ende planeten.
42. Och God verleent een ieghelijc omt lant te denken op aertrijc ende daer nae te bewonen !



7, 1. t.: Het sal. — 7, 2. t.: tis schoonre dan waert van (jout. — 8, 2. t.: te boven. — 8, 3. H. v. F. stelt: bloemen (roke). — 11, 2. t.: veel schoonre ende clare. — 12, 1. lant = de hemel; cf. patria in de hymnen; b.v. ,Verbum supemum prodiens // nee Patris', enz. slotvers. — 15, 1. t.: vro ewich. — 15, 3. gkebreken = ontbreken. — 17, 2. des bijgev. door H. v. F. — 17, 3. onder doren. — 18, 1. So claer, so criscli,
ende s. 19, 3. B, str. 7 en C, str. 11 hebben sampielen en sampellen. Zooals D. F.
Scheurleer, Een dev. en pr. ?>., aanmerkt, moet men in A lezen in plaats van saphieren, sappinen. Vgl. Kilaan op „Sappine* = sandaal. — 21,1. rooc = geur. 21, 3. pipen, meerv. van pijp, fluit. — 22, 1. t.: Die burgheren. — 24, 1. Hs. 8,185 Hoe dat clincket overt hemelrye-, vgl. B, 8, 2. — 25, 2. t.: si sinct; vgl. B, 9, 2 en C, 14, 2, en zie over den maagdendans de aant. hiervoren, bl. 2260, str. 6. — 25, 3. merren = vertoeven. — 26, 1. t.: groten. — 29, 3, t.: liefden (minnen). — 30, 3. t.: gheciert mit, enz. — 31, 1. ende bijgev. door H. v. F. — 31, 3. t.: van der tronen. — 32, 2. t.: ewich heilich God; hemelrijc. — 33, 3. t.: dat eerlike; vgl. B, 11, 9. — 35, 1. t.: Ende die, enz. — 37, 1. t.: so veel niet gheseit. — Hs. 8,185: lc en hebt so tcael ooc niet gheseit. — 39, 1. t : u sal daer. — 39, 3. t.: nae u. — 40, 2. t.: die tijilic voor ewich mint; — H. v. F.: het ewich. Vgl. B, 15, 2. — 42, 1. t.: verlient.
B.



1. O gliy, die Ihesus wyngart plant, verbliit u op dat suete lant,
daer ghi toe siit vercoren;
die cierheit is onsprekelic,
die bliiscap onbegripelic,
die u daer sel geboren;
die claerheit, vreed, vroechd, suverheit,
die Ihesus u daer heeft bereit,
en is u niet te nomen.
2. Iherusalem ist lant syn naem.
veel heilicheden scoen, bequaem,
vervult mit allen vruecliden ;
van heen en coemt daer niemant in, dan die int hert draecht Ihesus myn, • end is verciert mit doechden.
Dus is hi, die syn wyngart plant, end neerstich dient, hem seer verlanct, om corts by hem te comen.
3. Och hoe onsprekelike claer,
dat God daer is, ons lieve Vaer, is wonder, meer dan wonder.
Hi is, die ewich is geweest,
end allen dingen wesen geeft daer boven end hiir onder;
uyt hem vloyt alle sueticheit,
die haer soe vaerd end wyde spreyt al tot tlants gulden muren.
4. Syn enicli kynt, Marien soen,
is daer soe wonderlike scoen,
diet tlant u heeft gewonnen;
hi is soe suet, genuechelic,
veel scoenre, clarer ongeliic, dan hondert dusent sonnen;
hi sit daer, in dat zuete lant,
syn lieve Vaer ter rechter hant,
voer allen creaturen.
5. Die hem anscout, is soe verbliit,
tien dusent iaer dunct hem gheen tiit, tis waer, diet can versinnen;



want reden, die tiit en is daer niet,
daer nymmermeer en is verdriet van buten noch van binnen ;
men is daer ewicli vroem end bly,
van allen sorgen is men vry,
daer mach gheen weeld gebreken.
6. Maria is daer coninghin,
al reinen maechden haer gesyn,
die Ihesu syn vercoren ;
mer si is boven al ghemint
van coninx soen, haer lieve kynt,
als balsom onder doren ;
soe claer, scoen, friisch end suverlic,
dat si daer is in haer kynts riic,
en is u niet te spreken.
7. Haer croen die blenct daer wonderlike seer, al gulden lelien syn haer cleer,
gout rosen syn haer sampielen;
recht als die sterren ende maen hier van die sonne licht ontfaen,
soe doen van haer die zielen;
haer roec gaet boven alle cruyt,
end boven simbalen haer geluyt end al gescal der pipen.
8. Die borgers dragen al een croen end singen. dat klinct in den troen: „Osanna, alleluya!"
Mer och der maechden sanc is scoen, die singen mit des coninx soen end mit die maecht Maria;
hoe dat luyt over hemmelriic,
hoe scoen, claer, suet end wonderlic, en mach gheen mensch begripen.
9. Haer croen heeft om een rosen crans, si singen mit Ihesu aen den dans end loven sonder merren ;
dat cranskyn heeft soe groet virtuyt, elc roeskyn geeft meer clairheit wyt, dan sonne, maen end sterren ;



gheen cruyt op eertriic is soe guet, dat ruken mach, alst cransken doet. al waer oncruyt fiolen.
10. Si horen och dat suet geluyt:
„coemt myn gemynde, suver bruyt, end rust u in myn armen;"
si syn bevaen mit Ihesus myn, als Cherubin end Seraphin,
van groter lieft si bernen;
gheliic die son is haer aenschyn, si volgen tsuete lammekyn,
ghecleet mit witten stolen.
11. Die engel en zielen syn gemeen end singen blide onder een
den coninc van den thronen:
„loff, eer si u, heer Sabaoth, almachtich, ewich, heilig God, een wesen, drie personen.
Ghi siit, die ewich heeft geweest, end hemel, eertriic mit u gheest doet vrolic iubilieren."
12. Och tis hem zeer behachelic te horen van dat suete riic die eerbairliken leven
end dienen Ihesu trowelic, syn wyngart planten wunelic; die werrelt si begheuen ;
want als haer tiit hier is gedaen, sal hi sie lieflic daer ontfaen,
gheliic die son vercieren.
13. Tsal ewich duren, sonder ow,
tis scoenre veel, dant waer van gow,
verciert mit gulden bomen,
die clarer blencken dan die maen,
die sonne si te boven gaen
mit haren sueten bloemen ;
vnn puren gow ist scoen paveyt,
mit sueten rosen al doerleyt,
die sullen ewich duren.



14. Ic heb soe veel u niet geseit, dan tland en is noch bet bereit, dan enich mensch mach dencken ; plant vry, ghy selt daer syn verbliit; mer siet dat ghi ghestadlich siit, ju tiit die naect al lencken; als Ihesus u daer sal ontbien, ju werken sal hi oversien end nae u doechden lonen.
15. Och wairlic, hi is seer verblint die tiidelic voer ewich mynt, end wil dat lant vergheten; nochtans wel siet syn fundament, dat scoen vercierde firmament mit sterren end planeten. Och God, verleent een yegelic, omt lant te dencken op eertriic end daernae te bewoenen!
2, 4. van lieen = van hier. — 5, 4. want reden = immers. — 6, 9. spreken —
zeggen. 7, 1. die bijgev. — 7, 3. sampielen = sandalen. Zie A, str. 19. —
9, 2. Vgl. C, 14, 2. — 9, 8. t.: als cransken. — 10, 2—3. Hoo</lied, 2, 17. — 12, 5. wuneltc, het adj. van tconne. — 13, 1. oir = oude, jaren. — 14, 6. ju = uw. — 15, 2. t.: die liillic, enz.
Ghi die lesus wijngart plant. C.



1. Ghi die Iesus wijngart plant,
verblijt u op dat soete lant,
daer ghi sijt toe vercoren;
die eierheyt is daer onsprekelijc,
die blischap onbegripelijek,
die u daer sal gheboren.
2. Die claerheyt, vruecht uwer suyverheyt,
die u daer Iesus heeft bereyt,
die en is u niet te noemen.
Ierusalem eest lant ghenaemt,
vol heylicheden schoon bequaem,
verciert met alle vruechden.
3. Van hier so en coemter nieniant in,
hy en draecht int herte Iesus min,
ende is verciert met duechden.
So is hi die Iesus wijngaert plant,
Iesum neerstelijck te dienen hem seer verlanct,
om corts bi hem te comen.
4. Het sal daer dueren sonder verganck,
het is veel schoonder dan oft waer van gout,
verciert met gulden bloemen,
die seoonder blincken dan die maen ;
die sonne si te boven gaen
met haren soeten bloemen.
5. Van pueren goude ist schone ghepaveyt, met soete rooskens overspreyt,
die sullen daer eewich dueren.
Och hoe onsprekeliken claer,
dat God daer is, ons lieve Vaer;
tis wonder meer dan wonder.
fi. Hi is die eewelijc heeft gheweest,
die allen dinghen sijn wesen geeft,
hier boven ende ooc hier onder;
wt hem vloeyt alle soeticheyt dye haer so verre, so wijt wt spreyt,
al tot des lants gulden mueren.
7. Hi is een eenich kint, Marien soon,
ende is daer so wonderliken scoon;
die ons dlant heeft ghewonnen,



hi sidt daer in dat soete lant,
sinen lieven Vader ter rechter hant,
voer alle creaturen.
8. Die hem aenscont, is so verblijt,
thien duysent iaer en dunct hem gheen tijt, tis waer diet can versinnen;
want den tijt en is daer niet,
daer nemmermeer en is verdriet van buten noch van binnen.
9. Men is daer altijt vro en bli,
van alle sorghen is men vri,
daer en can gheen weelde gebreken;
tis so soet ende genoechelijc,
veel scoonder, claerder ongelijc dan hondert duysent sonnen.
10. Maria is daer coningin;
alle reyn maechden sijn haer gesin, die Iesus heeft vercoren;
maer si is boven al bemint van sconincx soon, haer lieve kint, als balsem onder den doren.
11. Haer croon blinct wonderliken scoon, met gulden lelien cleet se haer soon,
gout rosen sijn haer sampielen;
recht als die sonne ende ooc die maen die vander sonne haer licht moet ontfaen. so doen van haer de sielen.
12. Haren roke gaet boven alle cruyt,
ende boven cymbalen hare gheluyt ende alle ghescal van pipen;
die borghers draghen daer al een croon, sij singhen dat clinct inden throon: „Osanna, alleluya!"
13. Daer is der maechden sanck so scoon, si singhen daer met des conincx soon ende met der maghet Maria.
Och, hoe dat luyt over hemelrijc,
so scone, so claer, so ghenoechelijck, en can gheen mensch begripen.



14. Haer croone heeft eenen rosen crans, si gaen met Cristo aen den dans,
sij loven God sonder merren;
dat cransken is van suloker virtuyt,
elck roosken gheet't meerder elaerheyt wt dan sonne, mane en sterren.
15. Gheen cruyt op aerden en is so soet dat riect ghelijc dat cransken doet,
al waer alle cruyt fioletten;
sij hooren ooc dat soet gheluyt:
,coemt mine beminde, suyver bruyt,
rust nu in mijn armen beyde."
16. Si sijn bevaen met Iesus min als 0'herubin ende Seraphin,
van groter liefden si vloeyen;
glielijc de sonne is sijn aenscijn,
si volgen dat soete lammekijn,
ghecleet met witten stolen.
17. Die enghelen, die sielkens sijn al ghemeen, sij singen soe blidelijcken onder een
voer den coninc vanden troone:
„lof si u, heere van Sabaoth,
almaclitich, ewich, heylich God,
een wesen in drie personen;
18. „Ghi sijt die ewich heeft gheweest,
in hemele, in aerde, met uwen gheest doet vrolijck iubileren."
Och, this so ghenoeghelijck te hooren van dnt soete rijck die eerbaerlijcken leven
19. Ende dienen Ihesum trouwelijc;
sinen wijngart planten si blidelijc.
dese werelt si begheven;
maer als haren tijt is ghedaen.
sal liyse lievelijck ontfaen,
ghelijc der sonnen verheven.
20. Och waerlijck, hi is so seere verblint
die dit tijtlijcke goet voert eewich bemint, en wil des lants vergheten;



nochtans sicn sij dat fundament.
dat wel vercierde firmament met sterren ende met planeten.
21. Ic en heb u niet soe veel gheseyt,
dit lant en is veel bat bereyt
dan eenich mensch can dineken;
plant vry, ghi sult daer sijn verblijt,
mer siet dat ghi ghestadich blijft.
uwen tijt die naect allincken,
22. Dat Iesus u daer sal ontbien;
u wercken sal hi oversien ende na u duechden loonen.
Och God, verleent een yegelijc
op dat lant te dineken, hier op aertrijck,
en dat namaels te bewonen.
1, 6. gheboren, gebeuren. — 2, 2. t.: die u Jesw daer, enz. — 3, 4. t.: so sijtise .... planten. — 3, 5. t.: hen. — 5, 1. Dit is een schoon s. b.: gheplaveyt. — 9, 4. genoechlijc. - 9, 5. eloerder ongelijc, ja, nog klaarder. — 10, 1, 2. coninginne; gesinne. — 10, 5. t.: lief. — 11, 3. t.: sampellen, sandalen; zie A, 19, 3. — 12, 6. t.: Osanna allehtga a a a a. — 13, 5. t.: ghenoechlijk. - 14, 2. Aangeh. door l)r. G. Kalff, Het lied in de 31. E., bl. 524. — 17, 6 en 18, 1. — 18, 6 en 19, 1 ; de strophen loopen ineen; cf. 21, 6 en 22, 1.
Tekst. A. Hoffmakn v. F., Xieder!. geistl. Ldr., 1854, nr. 102, bl. 200. Dit is de wise: „Die meie wil ons mit ghelen bloemen schenken// des vervrouwen.. naar het Berlijnsch 15^-eeuwsch Hs. 8,190. — Hierboven duiden wij de veranderingen aan door H. v. F. aan den tekst toegebracht. — Eene tweede lezing doet zich voor in het Berlijnsch 15»«-eeuwsch Hs. 8,185, waarvan de varianten door H. v. F., t. a. p., worden opgegeven.
Melodie. Haumkeb, Xiederl. geistl. Ldr., nr. 77, \ ierteljahrssehrift, 1888, bl. 315, naar het Hs. 8,190. B&umker merkt aan, dat de eerste helft der melodie overeenstemt met de zangwijs van een Duitsch geestelijk lied te vinden in een liederboek van 1602, herdrukt in 's schrijvers werk; Das katholisrhe deutsehe Kirchenlied, 1886, I, nr. 177, bl. 423:



Vgl. den aanvang van de melodie hierna: „Ave Maria, maghet reyn".
Deze zangwijs neemt haren oorsprong niet in de thema's van den kerkzang, maar wel in de „ vrije compositie"; zie onze verhandeling: De melodie van het Nederlandsche lied, 's-Grav. 1902, bi. 146 vlg. De vrije compositie had dus mede hare formules.
Tekst en melodie. B. BAumker, A'i'edtrl. geistl. Ldr., nr. 9, bl. 182, naar het Weener 15de-eeuwsch Hs. 7970.
Tekst en melodie. C. Een dep. en prof. boeexken, Antw. 1539, nr. 38, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 57, en aant. bl. 321, hierboven weergegeven; — naar dezelfde bron: Dr. J. G. R. Acqüoy, iliddeleeuirselie geestelijke liederen en leysen, 's-Grav. 1888, nr. 17, bl. 34, en J. C. M. van Riemsdijk, Vier en twintig liederen uit de 15* en l(i'ir eentc, Arost. 1890, nr. 7, bl. 13. — Den laatsten notenbalk te lezen met /■-sleutel, op de vierde lijn, zooals de tonaliteit vereischt.
Bij C sluit zich de lezing aan, voorkomende in: Dit is een schoon sui/verlijck boecxken, (geest, goedk. Antw. 1570), Amst. Corn. Claesz., z. j., bl. 52 v", „op de wijse: Het voer een maechdeken over den Uijn". Zie hiervoren I, nr. 213, bl. 781, de melodie: „Het voer een maechdelijn over rijn", die verschillend is en overigens op anderen strophenbouw berust.
Alhoewel nog in verband met den Latijnschen kerkzang en met Gevaert's 3de thema, behoort deze melodie reeds tot de vrijere compositie. Zie onze voornoemde verhandeling, bl. 98—9.



578. Ic heb ghejaecht mijn leven lanc.
A.
1. Ic heb ghejaecht mijn leven lanc rijcheit ende lof heb ic ghemint al om een jonefrou scone, ende idelheit uutvercoren;
die alresoetste wijngaertranc, int jaghen bin ic dus verblint,
die daer is in shemels trone; <len wech heb ic verloren, met enghelen is si om beset,
ic en can daer niet bi comen; 3 jc wil opstaen, tis meer dan tijt,
mijn sonden hebbent mi belet, ende soeken hem alleine
des ic mi mach bedroven. der jonefrou soon, diet al verblijt,
Jesus ist dien ic meine;
2. Ic bin verdoelt op deser jacht, hi is den wech, alsmen verclaert, die werelt heeft mi gheloghen, ic wil mi tot hem keren,
ghenoechte heb ic seer gheacht, den rechten wech ter jonefrou waert
in wanen bin ic bedroghen; mach ic noch aen hem leeren.



4. O Jesu heer, nu bid ic di uut al mijns harten gronde, van sonden wilt mi maken vri,
dats nu ende tallen stonde;
doet mi die pure moeder dyn met suverheit aenscouwen,
doer haer wilt mijns ghenadich sijn, ic wil haer dienen met trouwen.
5. Der enghelen vroecht, wilt op mi slaen dijn ontfermhertighe oghen;
ic heb u grotelic misdaen.
des is mijn hart in doghen;
ghi sijt des sondaers toeverlaet
ende troestersce der armen,
ghi sijt die gheen daert al an staet:
wilt mijns doch nu ontfarmen.
6. Mijn vrienden, maghen ende scat die sullen mi beswiken,
die scriftuur bewijst wel dat,
ic moet alleine gaen striken;
o moeder Gods, daerom wilt staen
bi mi als ik sel sterven,
want ic moet loen naet werc ontfaen,
wilt mi ghenade verwerven.
7. Die dit liedekijn eerstwerf sanc, is seer ghequetst van binnen;
sein vleisc heeft hem ghemaect so cranc, dat hi is flau van minnen;
o Jesus, die dranc den bitteren dranc ant cruis om smenscen wille,
behoede ons van der hellen stanc ende van des duvels quelle.
3, 4; Hs. 8,185, Maria, tot wie ook de overige strophen zijn toegericht. — 3, 5. Joh. XIV, 6. — 3, 7. Zelfde Hs.: ten hemelrike icaert. — 5, 1. vroecht, vroocht, vreugde, zie echter B. — 6, 2. beswiken = ontvallen. — 6, 3. Mahc. X, 29, 30. — 6, 4. De zin is: dat ik hen moet verlaten. — 7, 5. die bijgev. door H. v. F.
Ic hebbe gheiaecht mijn leven lanc. B.



1. Ick hebbe gheiaeclit mijn leven lanc al om een ioncfrou schone,
die alderschoonste wijngaertranck, die is in shemels throne;
si is met enghelen so omset,
ic en can daer niet bi comen; dat hebben mi mijn sonden belet, des wil ic mi ontvromen.
2. Ic ben verdwaelt in deser nacht, die werelt heeft mi bedroghen, ghenoechte heb ic so seer gheacht, mijn waen heeft mi beloghen; rijcheyt ende eer heb ic ghemint ende ydelheyt vercoren;
al iaghende ben ic aldus verblint, en heb minen wech verloren.
3. Ic wil opstaen, tes meer dan tijt, ende soeken hem alleene
der maghet sone ghebenedijt,
Ihesus ist dien ic meene;
hi is den wech, alsmen verclaert,
ic wil mi tot hem keeren;
den rechten wech ter maghet waert
sal ic aen hem leeren.
4. O Ihesus heer nu bidde ic di al wt mijns herten gronde, van sonden wilt mi maken vrij nu ende tot allen stonden;
laet mi die waerde moeder dijn met suverheyt aenschouwen,
doer haer wilt mi ghenadich sijn,
want mi mijn sonden rouwen.
5. Der engelen vrouwe, wilt op mi slaen uwe ontfermhertighe oghen;
ic heb so swaerliken mesdaen, des lidet mijn herte doghen:
ghi sijt des sondaers toeverlaet,
ende onderstant den armen;
ghi sijt die ghene daert al aen staet wilt doch mijns ontfarmen.
6. Vrienden, maghen ende schat die willen mi beswiken,
scriftuere die bewijst wel, dat ic moet van haer gaen striken; och moeder Gods, wilt mi bistaen als ic sal moeten sterven,
want elc sal loon na werc ontfaen, wilt mi ghenade verwerven.
7. Och, die dit liedeken eerstwerf sanc, was seer ghequelt van binnen;
sijn vlees was hem gemaect so cranc, dat hi flaeu is van minnen;
Ihesus, die dranc den bitteren dranck aent cruys om smenschen leven, bescermt ons vander hellen stanc ende van dat eewighe beven.
1, 8. ontvromen, den moed verliezen of verootmoedigen; cf. overigens A. 1, 7. t.: mi mij sonden. — <5, 4. haer = hen.
Tekst. A. Hoffmann v. F., Holldndische Volkddr., 1833, nr. 17, bl. 39, met wijsaanduiding: „Na groenre verwe mijn hart verlanct* en den naam van den dichter Hrugman (den beroemden volksprediker, overleden te Nijmegen in 1473), naar het 15de_eeuwsch Berlijnsch Hs. 8,190; hierboven weergegeven; — Id. Niederl. geistl. Ldr., 1854, nr. 109, bl. 216, naar dezelfde bron. — Hs. 8,185 van de XV0 eeuw, mede te Berlijn berustend, zelfde tekst zonder strophe 7, en met de door 11. v. F., in laatstgenoemde verzameling, bl. 217, aangeduide varianten. In dit Hs. heeft het lied tot stemopgave: „Adieu, mijn lief, hebt goeden nacht // dat moet een sche.den



sijn". — Willems, Oude VI. Idr., 1848, nr. 212, bl. 456; — W. Moll, Johannes Brui/man, 1854, II, bl. 212, door beiden naar Hoffmann's Hollandische Volksldr. Zie hierna een tweede lied van Brugman: „Met vroechden laet ons singhen*.
Melodie. Baumker, Xiederl. geistl. Ldr., nr. 73, Vierteljahrsschrift 1888, bl. 312, naar het voornoemde Hs. 8,190. — De wijs: „Na groene verwe", diende voor eene nogenregelige strophe, zie hiervoren I, nr. 145, bl. 548.
Tekst. B. Dit is een sitverlijc boeexken, Antw. 1508, bl. 43 r°, „dit liedeken gaet op die wijse: <Xh die daer iaecht", hierboven weergegeven; — Ken den. en prof. boeexken, Antw. 1539, nr. 50, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 69, aant. bl. 330, „dits die wise van Die daer iaecht, Het gaet oock op die wise van Tandernaken al opten rijn" (voor deze laatste wijs, zie hiervoren II, bl. 1056); — Dr. J. G. B. Acquov, Middeleeuwsche geest. ldr. en leisen, 1888, nr. 4, bl. 8, naar dezelfde bron.
Melodie. Een der. en pr. b., t. a. p.; — Dr. Acqüoy, t. a. p.



579. Ic sie den dach int oest opgaen.
1. Ic sie den dacli int oest opgaen, o Ihesu lief, wilt my bistaen; verleent my, desen dach tontfaen mit dancberheit in uwe naem, end alle sonden wederstaen. 0 Ihesu lief, ic roep u aen,
wilt my mit dyne myn bevaen, op dat ic u mach syn bequaem end soe des viants stric ontgaen.



2. Die sonne scoen end claer opgaet,
och Heer, vergeeft my myn misdaet,
en weet my anders ghenen raet,
te comen in der vroechden graed Ghi siit myn hoep, myn toeverlaet,
al myn genade aen u staet.
O Ihesu lief, nu van my slaet myn sonden, boesheit ende quaet,
end set my in der doechden straet.
3. Die vogelkyns syn blidelic,
die bloemkyns bloeyen suverlic,
die lelikyns spruten gracelic,
die roeskyns ruken suetelic;
hoe scoen moet syn in hemmelriic dair alle dinc onsprekelic veel scoenre is, ya ongeliic,
dant wesen mach hier op eertric.
Och Heer, haelt my daer cortelic.
4. Wat baet der vruechd, diemen aensiet,
si compt geringh end gaet seer vliet,
si is nu, end schier is si niet;
wat ist anders dan groet verdriet,
al dat hier op eertric gesciet;
hier om hi hem seer wel beriet,
die hem alleen op God verliet end deed geliic als hi gebiet,
der werrelts vruechde after liet.
5. O Ihesu, Heer der reinicheit,
ghi siit, daer al myn troest aen leyt;
ic myn veel meer u zueticheit,
dan alder werrelt suverheit.
Ic bid u guedertierenheit:
verleent myn hert oetmoedicheit,
op dat ic u mach syn bereit end dienen mit gestadicheit.
Loff si u in der ewicheit. Amen.
1, 7 t.: u mijn; dyne myn = uwe liefde. — 1, 8. t.: bequam. — 2, 3. en = ik ne; vroeger in. — 4, 1. t.: des vruechd. — 4, 3. schier = weldra. — 5, 3. ic myn, bemin. — 5. 4. suverheit = schoonheid.
Tekst en melodie. Bacmker, XiederI. yeist. Ldr., nr. 20, Vierteljahrsschritt, 1888, bl. 203, zonder wijsaanduiding.



580. Tis guet in Goeds taweerne te gaen.
A.
1. Tis guet in Goeds taweerne te gaen,
betalen is daer off gedaen,
dat seit ons sinto Iohan;
want Ihesus kelre is op gedaen,
daer scenct hi ons den sueten traen,
want hiit ons wel gan.
Wie is die mensche, die niet en can wt Ihesus kelre drinken dan?
Heb Ihesus lief,
ende laet die werrelt, tis tiit.
144



2. „Heer Ihesus weert, scenct ons een wyn al wter railder herten dyn,
die ghi doch hebt betaelt mitten cruys den bitteren pvn;
laet ons dat mede deelachtich syn; al hebben wy lanc gedwaelt,
ghi hebt voir ons so wel betaelt, wy mogen mit vrouden gaen tot di. Heb Ihesus lieff, enz.
3. „Waerdyn, compt voort, past ons gelach; wi hebben gesondicht menich dach.
dat laten waer wel tiit;
doet ons betalen een verdrach ende neemt op u, oft wesen mach,
maect ons der sonden quyt."
„Tsal u geschien", sprac si mit vliit, „hoe veel des is, ic neemt op my." Heb Ihesus lieff, enz.
4. Laet ons gaen danken ons werdyn,
Marie, die edel coninghin,
die ons verbliden can.
Laet ons gaen drinken mit bliden syn in Ihesus kelre mit rechter myn,
ende sceyt oec niet van daen.
Die waert heeft ons guetlic gedaen, op sinen cost, soe gae wy vry. Heb Ihesus lieff, enz.
1, 3. Johannes, 2, 6—10. — 2, 1. Vgl. hiervoren III, nr. 538, bl. 2111, str. 13 van het lied: „Wildi horen singhen enen soeten sanc". — 3, 1. Van den Beroh: past ons een lach; de zin is duidelijk: vereffen onze rekening. De „waerdyn" is hier Maria. — 3, 4. t.: verdracht.
B.
1. This guet in Ihesus taverne te gaen,
tis al betaelt ende afgedaen,
dat is ons seer genaem;
Jhesus kelre is opgedaen,
daer die schenct men ons den soeten traen. want hi en ons wal gan.



Wie is die mensche die des niet en kan in Ihesus kelre te wyne gaen?
Hebt Ihesus lyeff, hebt Ihesus lyef,
hebt Ihesus lyef ende laet die werlt tis tijt.
2. «Heer Ihesus weert, schenct ons den wijn al uter milder herten dijn,
glii hebden go wal betaelt.
Al anden cruee die bitter pijn,
laet ons die mede deelachtich sijn;
al hebben wi langlie ghedwaelt,
ghi hebt voer ons so wal betaelt;
op uwen cost so gae wi vry.
Hebt Ihesus lyeff, enz.
3. ,0 suete weert van deser taverne,
ic waer dijn gast te male gheerne;
ten is te seggen niet;
want alle die werlt is my en verdriet,
noch my en mach versaden niet dan Ihesus, der zielen lief,
mijn suete gast in deser tijt,
mijn hoge weert in hemelrijc.
Hebt Ihesus lyeff, enz.
4. „O weert, ghi hebt den besten wijn
die ye mit monde gedroncken mocht sijn,
dat weten dijn gasten wal;
die er drincken mochte van dinen wijn,
die solde wal ewelick salich sijn
ende varen harde wal;
ten mach begripen ghiens menschen sin
wat dese wijn hevet smakes in.
Hebt Ihesus lyeff, enz.
•5. ,0 weert, een droepken van dinen wijn verblidet soe seer dat herte mijn,
dat icks niet geseggen en kan;
och die des drincken mocht een toge, dar die gasten drincken eren moge, hoe salich waer hi dan.
Hoe mach den gasten te moede sijn, die altoos drincken van Ihesus wijn.'
Hebt Ihesus lyeff, enz.



6. — ,0 mensch, wildi drincken van minen wijn, so moet hi duer gegolden sijn,
want anders en macht niet sijn;
want solde ic drincken mijns selves wijn, hi moste van my betalet sijn,
ic leet so grote pijn,
ic gaf my altemael so geern al om te ontsluten dese tavern."
Hebt Ihesns lyeff, enz.
7. — _<) weert, mocht, ic drincken van (linnn vvtin
ghien dinck en solde my soeter sijn,
in deser corter tijt;
ic wil mijns selves getrostet sijn
ende wesen altoes dijn dienrekijn
al onime die minne dijn.
Ic wil di volgen dach ende nacht
op dat ic dijns gebruken mach."
Hebt Ihesus lyeff, enz.
8. „Nu haestet u, edele ziele mijn,
te drincken van heer Ihesus wijn,
die guet is ende fijn.
Hoe moet die taverne bereidet sijn dar Ihesus is schenker ende wijn?
Och die dar bi mocht sijn !
O weert, wi bidden di alle gelijc,
maect ons dijn gasten int henielrijc."
Hebt Ihesus lyeff, enz.
9. ,0 alle mijn troest, o schone weerdinne, ic bidde di doer dijns kindes minne,
wilt laven dat herte mijn;
ghi hebt den sloetel van Ihesus wijn;
als ghi wilt, so drincket dyn dienrekijn ende is betalens vry;
die suete weert en weigert di niet,
wat ghi begeret dat geschiet.
Hebt Ihesus lyeff, enz.
10. ,0 Maria, coemt voert ende past onse gelach ende neem dat op u, oft wesen mach,
maect ons van sonden quijt.



Wi hebben gesondicht so menigen (lach, och helpt ons oftet wesen mach,
ilat laeten waer wal tijt."
— „Het sal gesehien", sprect si tot di. „hoe vele dats is, ick neemt op my." Hebt Ihesus lyeff, enz.
11. Wi willen gaen dancken onser weerdinne, Maria, der hemelscher conynginne die ons verdingen kan;
soe mogen wi drincken mit bliden synne in Ihesus kelre mit rechter minnen,
ende en scheiden dar niet van dan. Die weert wil ons so vriendelic ontfaen, op synen cost so gae wi vry.
Hebt Ihesus lyeff, enz.
Tekst en melodie. A. BAcmker, Niederl. ijeistl. Ldr., nr. 32, Yierteljahrsschrift 1888, bl. 224.
Tekst. B. Hs. met het jaartal 1495, voortkomende van het MinderbroedersConvent te Nijmegen, vroeger toebehoord hebbende aan J. Pr. Willems, thans nr. 19550 der K. Brusselsche Bibl., bl. 401 v", vermeld door Mone, Übersicht, 1838, nr. 259, bl. 188. — L. Pit. E. van den Bergh, Nieuwe Herken van de Maatschappij der Kederl. letterk. te Leiden, \Ae dl., II«»e st., bl. 14 en muziekbijlage, deelt, naar een gedeeltelijk vernietigd Hs. der Haagsche liibl., eene variante van de eerste drie strophen van tekst A hierboven mede. De door voornoemden uitgever, naar hetzelfde Hs. gedrukte melodie, naderhand ook uitgegeven door Baumker, t. a. p., bl. 220, is een minder goede lezing van de door ons hierboven medegedeelde zangwijs. Ziehier BiUimker's notatie :



J. Bolte, Das Lb. der Anna von Köln (XV* en XVI* eeuw) in M.nft für deutsche Philolofiie, XXI (1889), bl. 129 vlg., deelt onder den titel: ,Zwei geistliche parodien eines trinkliedes', de twee door hem naast elkander gebrachte en aan het voormelde lb. ontleende teksten mede. De uitgever wijst op het verban van deze teksten met het bovenstaande lied en op de verwantschap van het refrein met dut van: „Nu wil ick eens omme gaen" (zie hiervoren II, nr. 378 bl. ld»!) en van nog een ander refrein: „Rot röslein auf der heiden', van het hed: \\ .1 uns das meidlein nimmer", voorkomend bij L. Lechner, Neue teutscke Ueder, 1^9, nr. <!.
Onder den titel: „In den lïosen" (geistliches Trinkhed der Nonnen am Niederrhein) geven Ehk u. Böhme. Deutsrher Liederhor,, III, nr. 1162, bl. 86, de melodie. Wij laten deze met de twee teksten volgen:



A.
1. Laist ons syngen ind vroelich syn, in gen rosen,
myt Jhesus ind den vrunden syn; wer weiss, wie lange wir hie sullen syn? in gen rosen.
2. Jhesus wyn is up gedaen,
in gen rosen,
dar sullen wir al gar hennen gaen, so moegen wir hertzen vroude ontfaen. in gen rosen.
3. He sal ons schencken den cypren wyn: wir moissen alle droncken syn
al van der suesser mynnen syn.
4. Jhesus is eyn voenckelgen,
syn glessgen heltt ein droenckelgen, syn leffelgen eyn moentfoelgen.
5. Setzt das glessgen vur den mont ind drynckt ws all op den gront,
dair vyndt ir den hilgen geist ter stont.
6. Laist dat glessgen urame gaen.
so moegen wir vroelich heymwartz gaen ind alle zyt in vreude staen.
B. 4, 2. bijt, Hgd. bir = tot.
1. Jhesus wyn is up gedaen,
my ut,
dar sullen wir all gar ynnen gaen, la la sol fa my fa sol fa.
2. So dryncken wir den cypren wyn, Jhesus sal der schencker syn.
3. Jhesus is eyen vonckelgyn,
dat glesgen helt eyn drunckelgen.
4. Setzt das glesgen vur den mont, drynct it ws by[t] up den gront.
5. Laist dat gelesgen umme gaen,
so mogen wir myt vrouden heym gaen.
6. Jhesus sal ons leitzman syn,
des sullen wir eme al gar danckber syn.
Vgl. hierna het Marialied: „Ave Maria, soete maecht', dat op de melodie van een drinklied werd gezongen.



581. Wildi horen van Ihesus woirden?
1. Wildi horen van Ihesus woirden?
liou van sonden is so goet:
al wair heer Ihesus noch so gram, hi wort dair mede wel sacht ghemoet. Als ic aensie dat grote goet,
dat mi heer Ihesus heeft ghedaen, so ist wel recht, dat ic hem dien ende anders gheen goet aen en gae.



Gaet tot liem, tot hem, tot hem.
gaet tot hem ende volcht hem nae,
denct dairom, dairom, dairom,
hi selt u lonen, dat weet voirwaer.
2. Ihesus dienst, dat beste goet
dat ymmermeer doch wesen mach,
dat moet my syn soo oversoet,
dat ic hem dien nacht ende dach.
Mar dat solaes, dat hier ghescliiet na dese lose, valsche werelt,
dat verkeert dick in verdriet,
alsmen met oghen scouwen mach.
Gaet tot hem, enz.
3. Oetmoedicheit so wil ic soeken alle dese corte tyt,
in enicheit so wil ic loepen,
so mach ic worden van duechden ryc;
ende roepen altoes Ihesuni an in allen dat mi hier ghescliiet;
wanneer ic biden menschen eoem,
so schiet myn hartkyn die verdriet.
Gaet tot hem, enz.
4. Wanneer ic bi heer Ihesu sit.
ende denck altois op sinen doot,
so dunct my recht, dat hi soet is;
ic woud ic altois bi hem wair,
ic woud ic bi hem wair altois,
ende ic altois mocht bi hem syn;
men is dair altois even vroe,
men drinct dair altois sueten wyn.
Gaet tot hem, enz.
Tekst en melodie. Baitmker, Niederl. r/eisll. Lilr., nr. 49, Vierteljahrsschrift, 1888, bl. 251, met opschrift: „Wilgi horen van mynre coorden, turf ende hout', naar het 15de-eeuwsch thans te lierlijn berustend Hs. nr. 8,190. I)e melodie aanvangend met (I, sluitend met c = aanvang met a, slot in ;/, zou aldus behooren tot de aeoli-iasti (zie hiervoren de Inleiding, bl. XX), waarover Gevaert, Lii mtlopic aiilique, 1895, bl. 74. De laatste drie noten f d c = c a g, kunnen zooveel te minder als eene drukfout aangezien worden daar ze zich daarvoren tweemaal voordoen. Vgl. de melodie hierna: „Gomt ons te hulpe*.



582. Ic dronc so gairne den soeten most.
Ihe - sus be - taelt al myn, al mi - nen cost.
Die mensche.
1. Ic dronc so gairne den zueten most, die dair vloeyt wl des vaders borst mit groter gunste;
Heer Ihesus betaelt al minen cost.
Ihesus.
2. Soud ic al dyn quytscelder syn,
so mostu draglien myn passi ende pyn al in dat harte dyn;
so moechstu blide int eynde syn.
Die mensche.
8. O heer, du wyste my al opt liden, ic soude nu gaerne mitti verbliden ende ewelic mede vrolic syn; mar sterven dat is grote pyn.



Ihesus.
4. Soe wie dat sterft in corter tyt,
in groter gloriën wort hi verblyt al in dat rike myn;
dair wort verdrtven al hartzen pyn.
Die mensche.
5. O lieer, het moet al ghestorven syn,
datter lustich is den vyf synnen myn,
ende dat is grote pyn;
mar tis cleyn, wilstu myn huiper syn.
Ihesus.
6. Och woudstu nu dyn harte my gheven,
ic soud di cronen int ewighe leven mit een vergulden croen;
ghif my dat harte, nem my te loen.
Tekst en melodie. Bacmker, Xiederl. geistl. Ldr., nr. 53, Vierteljahrsschrift, 1888, bl. 289, met stellig aan een wereldlijk lied ontleende wijsaanduiding: „Noch dronc ic so gaerne die coele wyn". — \ gl. hierna het lied: «Ave Maria, soete maeclit", dat mede op de melodie van een drinklied werd gezongen.



583. Solaes willen wi hanteeren. EERSTE MELODIE.
TWEEDE MELODIE.



1. Solaes willen wi hanteeren ende altoos vrolic sijn,
ende blijdelic hoveren
met Ihesus mijn niinnekijn; waerom so willen wi trueren? Het en mach anders niet sijn; ten sal niet langho dueren, dat ic bedruct sal sijn.
2. In al die werelt wijde en vindic niet so goet,
dat mi mach maken blijde, dan Ihesus mijn minnekijn;
hier om wil ic mi gheven hem te dienen tot alder tijt; so wert ic van u verheven ende eewelic verblijt.
3. Hi is een heer der heeren, de schoonste diemen vint;
ic wil mi tot hem keeren want hi ons seere mint;
gheen herte en can verminnen die blischap, die hi heeft bereyt denghenen die hem minnen,
als die scriftuer ons seyt.
4. Hi is een bloem gheheten seer suverlic ende claer,
hi is soo hooch gheseten
al boven der enghelen schaer, gheboren tot onser baten van eender maghet bequaem; al boven honich raten es soeter Ihesus naem.
5. Wanneer sal ic aenschouwen sijn over claer aenschijn? Och mochte ic hem behouwen al inder herten mijn,
wat mi mocht overcomen en soude ic achten niet;
waert so, het soude mi vromen, so en had ic gheen verdriet.
6. Och God, wilt mijns ontfermen doer uwen name fijn,
ende wilt ons doch beschermen al van die eewighe pijn,
endo wilt ons doch gheleyden ende brengen int eewighe rijck als wi vun hier al scheyden; dat bidden wi al ghelijck.
Tekst. Dit is een suoerlijc boerjcken, Antw. 1508, bl. 42 r", „Uit liedeken gaet op die wise: Cleve, hoorno ende batenborch"; hierboven weergegeven; — herdrukt door Dl-. J. G. R. Acqcoy, Het geest. lied in de Nederlanden vóór de Hervorming, 's-Grav. 1886, bl. 79, t. p., waar de schrijver zegt; „Slechts zelden hoort men een lied uit volle borst zooals dit . . . en zelfs dan. als de aanhef meer blijmoedig klinkt, mengen zich meestal weer treurige gedachten door de blijde heen ;* ■— Een dec. en prof buecxken, Antw. 1539, nr. 1, uitg. I). F. Scheurleer, bl. 17, „Solaes wil ic hanteren", aant. bl. 342; — herdrukt door l)r. J. G. li. Acquov, Middeleeuusche geest, liederen en leisen, 's-Grav. 1888, nr. 19, bl. 38; — Het hof ken der geestelycker liedekens. Loven 1577, bl. 119, „op die wijse: Met vreuchden willen wij singhen".
Dr. 15. Hölscher, Xiederdeutsche geistl. Ldr., 1854, nr. 24, bl. 52, aanverwante tekst, ten minste wat betreft de eerste strophe:
Solaes wylle wy hanteren,
myt Jhesum vrolick syn,
end blidelick jubileren myt reinen herten fyn;



hi is myn troist allene,
myn enych toverlaet
dorcli al mynes herten nieynent,
myn hopent al in era staet.
J. Bolte, Das Lb. der Anna ron Küln (XVle—XVIde eeuw), Zeitschr. fiir deutsche Philologie, XXI (1889), bl. 129 vlg., vermeldt mede een Nederduitschen geestelijken tekst: „Solais wil ich hanteren // ind altzo is vrolich syn".
Melodie. Zie hiervoren II, nr. 414, bl. 1544: „Met luste willen wi singhen*, en hierna: „Met vruechden laet ons singhen", en de varianten.
„Op die selve wise", d. i. op de twee voorgaande wijzen, werden volgens Een dei', en pr. b., nog voorgedragen: nr. 2, „Och edel siele wilt mercken"; nr. 3, „Ghenoechte willen wi hanteren"; nr. 4, „Iesus soete minne*; nr. 5, „Met vruechden willen wi singen // ende loven die Triniteyt" (zie hierna); nr. 6, „Nu laet ons vrolijc singen" ; nr. 7, „lek wil mi gaen ontladen" ; nr. 8, „Ghi mannen ende vrouwen" ; nr. 9, Met vruechden willen wi singhen // in desen bliden tijt, // heer lesus*.
Eene variante van nr. 4, „Jesus soete minne", 22 str., is te vinden in het Hs. nr. 2559 — 2562 der K. Brusselsche Ui hl., beschreven door I)r. W. L. de Vreese, De Handschriften van Jan van Rnusbroec' s Werken, bl. 565 vlg. en, beknopter, Middelnederl. geest, gedichten, liederen en rijmen, in Tijdschr. voor Nederl. taal- en letterk., Leiden XIX (1901), bl. 311. Deze variante, die ook eene andere dan de twee voorgaande melodieen beeft, voert tot opschrift: „Dit Heken maecte een riddere die convers was van onser oerdenen in Hollaent. Bidt vor hem". Dr. de \ reese vermeldt nog eene lezing van den tekst, te vinden in het Hs. II, 111, derzelfde Bibl. Naar de in facsimile in het voormelde tijdschrift uitgegeven melodie, laten wij de eerste strophe volgen, in moderne notatie gebracht. De eerste noten maken een praludium uit, in den aard van dat hetwelk men vindt bij de melodie van het lied: „Mi lust te loven hogentlyc" (zie hiervoren III, bl. 2217) en bij de melodie: „Genaed, genaed dat is myn wacht", voorkomende onder \V. Baimker's Niederl. gei.itl. Ldr., nr. 55, Vierteljahrsschrift, 1888, bl. 291:



'



584. Mijn lyef is schoen ende suverlijck. A.
1. Mijn lyef is schoen ende suverlijck,
seer edel machticli ende rijck,
inder harten kan hi jubileren,
ende inden hoechsten ommeganck,
inden mont soe kan hy discanteren.
2. Hy is die heer daert al aen staet,
hi is mijn hoep mijn toeverlaet,
in allen mijnen lijden;
hi is die alre soetste troest,
hi kan die harten verblyden.
•'5. Och, als die siel van henen vaert,
ende sy dit dael dor tranen laet staen,
ende sy dan coemt hier boven al daer sy niet en mach worden versaedt van dancken ende van loven,
4. Dan staet die brudegom voer die poert, dan hoert die bruyt dat soete woert;
,coemt", seyt hi, „mijn vriendinne,
dat ju so langhe verborghen was dat sult ghi nu bekennen."
5. Dan wort die schoen bruyt in gheleit,
ende alle dinghen is daer bereyt;
men sal daer werschap beghinnen;
heer Ihesus sal selver die dienre sijn,
dat doet sijn groote minne.
6. Och selmen daer niet vrolijc sijn,
daer Ihesus selver schenct die wijn uut schoen vergulde scalen,
uut een fonteyn al sonder gront;
men mach haer ghenoech uut halen.



7. Hy is dat broet, hi is die wijn,
lii is verdriver der hartse pijn,
hy is oock niyne glori;
hy is die coninc van Ysrehel,
den grooten heer hier boven.
1, 4. t.: omtjanck. — 1, 5. t.: discantleren. — 3, 4. t.: aldaer sij niet versaertt en mach worden. — 4, 1. t.: bruoedegom — 5, 2. t.: een alle, enz. — 5, 3. t.: rerschap', tcerschap = waardschap, gastmaal, feestelijk onthaal. — 7, 3. t.: mijn. — 7, 4. conninc van Yserhel.
Myn netr is soet en suyverncK. B.
1. Myn lieff is soet en suyverlick,
schoon, edel, machtich ende rijck,
inder herten een iubileren,
al in't ontfanghen ghenoechelijck,
dat willen wy discanteren.
2. Hy kan affnemen wat my deert,
hy kan my geven wat mijn herte begeert,
hy kan mijn siele versaeden;
hy is der maeghdekens bruydegom weert,
een fonteyne vol ghenaeden.
3. Hy is de lieffdo daer't al aen staedt,
hy is mijn hoochste toeverlaet
in alle myne lyden,
hy is den troost die niet en vergaet,
hy kan mijn herte verblyden.
145



4. O hooghe ghebieder der Seraphyn, verwandelt ons nu waeter in wijn,
gheeft den dorstighen te drincken,
op dat wy uwer soeticheydt in onse pijn altoos moghen ghedincken.
5. Och, als de ziele dan sal gaen
en laten dit dal der traenen staen en komen dan naer boven,
daermense niet versaeden en kan van liefde en Godt te loven,
6. Dan komt den bruydegom voor de poort, dan hoort de bruydt dat soete woordt: „Komt in, mijn suyver vriendinne;
daer ghy soo langhe hebt afï ghehoort, dat suldy nu leeren kinnen."
7. Dan wordt de schoon bruydt ingheleyt, en alle dinghen zijn daer bereyt
van buyten en van binnen;
niaer, oft sy wt oft innewaerts gaet,
sy sal daer werelden vinden.
8. De schoone tafel is daer bereyt,
die dierbaer spyse is daer op gheleydt, men sal daer den maeltijdt beghinnen;
Iesus dient selver, ghelijck hy seydt, dat doet zijn groote minne.
9. Daer komt ter taefelen dat hemelsch broodt, den wijn is beyde wit en roodt,
van sonderlinghe smaecke;
daer worden sy droncken kleyn en groot,
al die in dat pryeel gheraecken.
10. Daer is den bruydegom selve den waerdt, hy schinckt den wijn al onghespaert, den wijn van grooter krachten,
daer Christus selver af is den wijngaert; men derffer niet langhe naer wachten.



11. Och wat vreuchde mach daer zijn,
daer lesus selver schinckt den wijn, in volle vergulde schaelen,
al wt de grondeloose fonteyn;
daer machmen genoech wt haelen.
12. I)e bruydt mach in des Heeren wijn wel altijdt bly en vrolijck zijn,
men sals haer niet benyden;
maer wat sy haelt, 't is al betaelt; ist wonder is sy bly de?
13. Dan is vervult dat sy hier seyt:
„den bruydegom heeft my binnen geleyt, hy gaf my selfs te drincken,
soo dat ick van grooter vrolijckheydt in mijn liefs armkens moest smeken."
14. Hy is dat broodt, hy is den wijn,
hy is verdryvende alle pijn,
hy is een vrolijck iubileren,
hy is den Koninck van Israël fijn, den grooten Heere der Heeren.
15. Daer sal dat hert ontbonden zijn en hebben vergheten alle pijn, men salder altoos aenschouwen
de hooge heylighe Dryvuldicheyt reyn, die vreucht altoos behouwen.
16. Des Heeren palays sal altijdt staen.
de groote vreucht en sal noyt vergaen, men salse altoos beghinnen:
de een is van d' anders blijdschap saen vermaeckt in grooter minnen.
17. O nieuw Hierusalem, schoone pleyn, dat ick u derve, deert my certeyn, hoe ver soo zijn u weyden;
och hoe ghenoechelijck ist daer zijn; wee hem die daer af scheyden!



18. O lesus, uwen soeten nacm
is eenen kelder met most ontdaen,
een schoon pryeel met bloemen;
hoe badt gesmaeckt, hoe meerderen dorst;
wanneer sal ick daer komen?
19. Die wilt komen tot deser hooger Heeren zaele,
al tot dat lieffelijck avondmaele,
die moet al overghcven,
al dat de quaede natuer begheert,
en lijden een stervende leven.
20. Die hier wilt sterven, die sal daer leven,
die hier wilt derven, die salmen gheven dat goedt al boven maten;
daerom laet ons sterven ende derven en ons selven laeten.
21. O Iesu, minnelijcke Heere,
naer u verlanght my al te seere,
och helpt my nu verwinnen;
want sonder u en vermach ick niet van buyten noch van binnen.
22. O ziele mijn, laet ons opstaen en met begheerten overgaen alle dese hooghe berghen,
soo moghen wy een levendich leven vinden sonder sterven. Amen.
12, 5. ist wonder al is, enz.
Tekst. A. Hs. nr. 1042, van Meerman, na 1525, thans nr. 2631 der K. Brusselsche Bibliotheek, eerste lied der verzameling: „Dit is een hemels ghestelijck liedekijn. Ende men macht sijnghen tot alre tijt alsmen vrolijc is voer geestelijc ende waerlijcke mensche uut vrolijker harten onbegrepen"; — B. De gheestelycke vryagie, Brussel 1624, I, bl. 243, „een gheestelijck liedeken: op de wijse te Mey als alle de voghelkens, etc.", met het opschrift: „Hier prijst de Bruydt seer haeren Bruydegom ende is haer met den Hemel becommerende".
Melodie. Zie hiervoren II, nr. 287, bl. 1024, het lied: „Te mey, als al de vogelen singen".



585. Verlangen, verlangen doet mijnre herten pine.
A.
1. Verlangen, verlangen doet mijnre herten pine, tot dat ick come al in die hoochste vruecht; ic en wete gheen beter, gheen beter medecine dan altijt te dencken, te dencken op die duecht. Aylacy, aylacy, aylacy, aymijn,
sal ick noch langhe van God ghesceyden sijn?
2. Ic heb een liefken lief vernomen al binnen al inder sielen van mi;
pal God sijn werc in ons becomen,
so moet nature verwonnen sijn.
Aylacy, enz.



3. Om Ihesum wil ic leven ende sterven,
hi is mijn troost in alder stont,
ick sonde soe gaerne sijn ionste verwerven, ick woude dat hy hadde mijnre herten gront. Aylacy, enz.
4. Mijn herte is soe seer bevanghen hoet tusscen hem ende mi mach staen,
sijn liefde houdt mi hier bevanghen met menigen liden onderdaen.
Aylacy, enz.
5. Mer ic en willes niet beclaghen:
dat liden maect die siel so schoon;
een yegelijc moet sijn cruce dragen,
het is den slotel vanden throon.
Aylacy, enz.
6. Int cruyce wil ic mi verbliden,
wanthi die gerne te salven pleech,
die sijn cruys met bitter liden
al sonder salve ghedragen heeft.
Aylacy, enz.
7. Och lesus salve die is so soete,
mer si en mach hem werden niet
die anderen troost van buyten soecken, die dragen het cruyce al met verdriet.
Aylacy, enz.
8. Och woude hem die mensche van sonden keeren ende bidden God om sijn gracie soet,
so souden wi met onsen Heere verbliden in sijn glorie soet.
Aylacy, enz.
9. Hi sal ons moeten presenteren als wi voer den rechter staen,
ende hi ons sal examineren van al dat wij hebben misdaen.
Aylacy, enz.
10. Nu laet ons dit in tijts besluten,
die costelike meester weetet al dat int hemelrijcke schuylet,
dwelc hi int openbaer comligen sal.
Aylacy, enz.



11. Hi sal ooc wel hebben onthouwen ons (lruc, ons liden int ghetal,
als elc van ons in groter vruechden sijn pelgrimagie offeren sal.
Aylacy, enz.
1, 3. t.: medecijn. — 5, 1.1.: wils. — 5, 4. throon = hemel, i.aar Matth. V, 34
- t.: soet. 7, 2. Maar zij is niet bestemd voor hen die. — 10, 3. t.
schwjlt. — 11, 3. t.: vruecht.
B.
1. Verlanghen, verlanghen du doeste mijnre jongher hartje pyne, al om te weten, o vader, die wille dijn;
mijn herte is vervremt, vervremt soo veer van dy,
mijn rede der consciencie die knaghet dikwijl mij.
Ay laes, ay laes, ay lacij. vader mijn,
u claerheyt is boven gaende der sonne cristallijn.
2. üegheren, begheren, doet mij mijn cracht verteren,
al om, al om te weten, Jhesus, die liefste mijn;
Sel ic sijn troest, sijn troest niet schier verwerven,
van rou soe moet, soe moet ic umer sterven.
Ay laes, ay laes, ay lacij, mijn hert dat screit,
och vader, wilt mij vertroesten, verdrijft mijns herten leit.
3. Duchten ende vresen, dat doet mijn hert versaghen; och vader, wilt mi verlichten met uwen soeten aenschijn. Och mocht, och mocht ic, o vader, u behaghen,
dat waer, dat waer, die wille mijn.
Ay laes, ay laes, ay lacij, vader mijn,
Cherubin ende Seraphin ghebruken u soete aenschijn.
4. Och vader ontsteect, ontsteect dat herte mijn:
ic begheer, o vader, die wille dijn.
Die natuer der sinnen die hinderen dicwijl my,
die toekeer der creatueren bevlecken die siele mijn.
Ay laes, ay laes, ay lacij, vader mijn,
een blic van uwen heelde verclaert die siele mijn.
5. Die werelt, die werelt wil ic of gaenj
och vader, wilt my helpen, in u cracht wil my om bevaen; och licht der lichten, wilt myn liden doer schinen,



o heylighe geest, ontsteeckt dat herte mijn.
Ay laes, ay laes, ay lacij, vader mijn,
mocht ic u altijt loven, dat waer die wille mijn.
6. Die dit liedeken in een, in een heeft ghedicht,
een maecht begheert te wesen, te wesen seer ghesticlit.
Een maghet behoert te wesen ootmoedich ende reyn;
och Iliesus, wilt haer helpen, haer crachten sijn so cleyn.
Ay laes, ay laes, ay lacij, vader mijn,
een voencjen uwer minnen ontstect in dat herte mijn.
1, 1. t.: Votrlanghc.n, voerlanghen. — 1, 2. t.: om tee. — 1, 4. t.: knaghen; de zin is: de rede mijner consciencie knaagt, enz. — 2, 1. t.: doet mij, mij, enz. — 3, 1. vlg. In liet Hs. zijn de regelen van deze strophe in hun rangschikking gestoord. — 3, 6. t.: Chertibin ende Seraphin neemt ghebruken, enz. — Str. 4. Volgens het Hs. worden de laatste twee regelen van deze strophe herhaald. — Str. 5. Volgens het Hs. wordt de regel 5 na regel 6 herhaald. — 5, 4. t.: o heylighe geest o mijn ontsteeckt, enz. — 6, 6. in bijgev. — Na regel 6 leest men de woorden: „Voerlanghen du doeste".
Tekst. A. Een dev. en pr. boeerken, Antw. 1539, nr. 135, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 166 en aant. bl. 343; — B. Dit is een schoon suycerlijck boeexken (geest, goedk. Antw. 1570), Amst. Corn. Claesz., z. j., bl. 55 r".
Melodie. Een dev. en pr. boeexken, t. a. p.: „Dit is de wise alst begliint", waardoor wordt aangeduid de zangwijs van het wereldlijk lied: .Verlanghen, glii doet mijnder herte pijn", waarvan het bovenstaande eene vergeestelijking is; zie hiervoren I, nr. 93, bl. 397.
B. Hs. nr. 1042 van Meerman, na 1525, thans nr. 2631 der K. Brusselsche Bibliotheek, bl. 8 v", met opschrift: „Dijt is verlanghen int glieestelijck, ende begliint aldus, ende is een hemels lyedekijn". Het lied werd natuurlijk voorgedragen op dezelfde melodie als de voorgaande tekst A. — Het lied: „Mijn hartge dat wil ic Gode opgeven", variante van: „Gode wil ic mijn hertien op gheven" (zie hierna), wordt volgens hetzelfde Hs., bl. 35, gezongen op de wijs: „Verlanghen", enz.



586. Al binnen den liooger rnueren.
1. Al binnen der hooger rnueren al van Hierusalem,
daer woont een ionglielinc binnen,
mijn lierte stel ic aen hem;
want hi is al so schone,
want hi voert eenen name die hem soe wel betaemt:
Iesus heet hi: hi spant der maechden crone, iae crone.
2. Hi heeft twee schoon bruyn ooghen,
si lichten also claer,
daer mede heeft hi ghetoghen mijn hertken in hem so naer



in sijnder hoogher conde,
al ben ick hier ghelaten in deser nederheyt;
sijn aenscijn blinct veel claerder dan die sonne.
3. Hi heeft twee blosende wangen ghelijck die schoon roset,
daer mede ben ick bevanghen al inder minnen net.
Waer om soude ick dan trueren?
Ick sal mi selven laten in dieper ootmoedicheyt.
So mach mi Iesus, mijn lief, te wille ghebueren.
4. Ghi maechdekens sult weten,
dat ghi hebt eenen brudegom fijn;
al is hy hooghe gheseten,
een lief is hi ghemeyn.
Hi is die schoonste veltbloeme,
so soet is hi van ruecke ghelijck dat paradijs.
Mijn herteken is te bat dat ick hem noeme.
5. Ghi hertekens, van seden sijt Iesum, u lief, getrouwe;
al laet hi u noch beneden,
ghi sult hem namaels aenscouwen,
Stelt u in sijnder proeven,
hi is so soeten minnaer,
hi is van groter machten;
daer mede sal hy u herteken noch doergroeven.
1, 8. iat crone, duidt een aan het einde der strophe ontnomen refrein, ook voor de overige strophen aan. — 2, 5. conde = conne, wijsheid. 4, 8. De zin is. mijn hart is er te beter om, het doet mijn hart goed, dat ik hem noem. — 5, 7. t.:
hi is run groter machten daer.
Tekst. Een dev. en prof. boecxken, Antw. 1539, nr. 122, bl. 152; Dr. J. G. R. Acquoy, Het geestelijk- lied in de Xederlanden vóór de Hervorming, 1886, bl. 98, en Id., Middeleewcsche geest. Idr. en leisen, 1888, nr. 11, bl. 22, aant. bl. 53.
Melodie. Een dev. en prof. b., t. a. p.; — Dr. Acquov, in zijn laatstgenoemde werk, t. a. p., waar de schrijver aanhaalt: Ambros, Gesch. der Mnsik, uitg. 1862, III, 96 = 1881, III. 97: ,Ein Obligo, den Tonsatz in dem Modus zu



schliessen (onze melodie uit een modern oogpunt beschouwd, vangt aan in f duien sluit in den aanverwanten toon van d mol) in dem er angefangen (wie wir heutzutage den aus C oder D begonnenen Satz in C oder D schliessen), bestand fiir die alten Meister nicht. War z. li. der Gesang anfangs phrygisch, so konnte der Schluss ohne Weiteres ionisch oder mixolydisch sein.' Deze stelling heeft eigenlijk betrekking op de meerstemmige muziek. In onze eenstemmige diatonische oude liederen, zoowel als in den Latijnschen kerkzang, is de tonaliteit steeds goed afgeteekend, slechts bij uitzondering is zij wankelend; in elk geval staat de toonaard in het begin en op het einde, zooals in ons lied aanvangend in f en sluitend in d, in rechtstreeksche betrekking. Vgl. bij Dom. Amb. Kienle, Théorie el pratique du chant Grigorien (vertaald door Dom. Laurent Janssens), Toumai, 1888, bl. 56*, de antienne van den lsten toon: „Hodie Christus natus est". Zie mede hiervoren I, nr. 116, bl. 459, de melodie: „Ic weet een vrouken wel bereyt".



587. Het staet een casteel, een rijc casteel.
1. Het staet een casteel, een rijc casteel, een casteelken op hooger tinnen;
daer singhen die engelen so soeten lof,
heer Iesus woont daer binnen.
2. Tot desen casteele quanien wi gaerne,
conden wi daer toe gheraecken;
het blinct daer al van pueren gouwe, die nuieren en oock die daken.
3. Tot desen casteele en comen wij niet, wi moeten vromelijck striden;
die wilde zee vlack ende diep,
die moeten wij over liden.
•4. De boose gheesten comen ons aen, met teniptacien willen si ons verladen; sij hebben daer so menigen te gronde gheseylt met hare valsce raden.



*
5. Sij wenschen ons dicke inden gronde,
sij souden ons gherne verdrincken;
wij anekeren ons herte in Iesus wonden,
wij latent daer inne sincken.
6. Laet ons die wilde zee over varen met also blide sinnen!
God die heere wil ons ghesparen,
dat wi dat casteel mogen winnen.
3, 3. t.: en diep. — 5, 1. t.: gront.
Tekst. Een dev. en prof. boecxken, Antw. 1539, nr. 35, uitg. Scheikleer, bl. 55: „op de selve wise (de wijs: „Had ick eenen getrouwen bode", zie dit lied hierna), „oft: Op eenen palm avont is dat geschiet. / Si souden trecken doer der heyden"; tekst hierboven weergegeven. Vroeger uitgegeven naar dezelfde bron door Hoffmann v. F., HoUündische Volksldr., 1833, nr. 20, bl. 49; — Willems, Oude V l. Idr., 1848, nr. 208, bl. 449; — Hoffmann v. F , Xiederl. Volkaldr., 1856, nr. 202, bl. 356.
Melodie. Zie het lied: „Had ic eenen", enz.
t



588. Sijn vriendelijc oogen schinen.
1. Sijn vriendelijc oogen schinen ghelijc die sonne claer,
seer langhe van hem te sine es mijnder herten te swaer; mocht ick hem eens aenscouwen en cussen sinen roden mont, had ick hem hier beneden,
mijn herteken waer te vreden; nu blivet altoos ghewont.
2. Ick sach den hemel blincken, mijn hertken was verhuecht; woude hi eens op mi dincken, die suverlike iuecht,
mijn liden soude ic vergheten binnen eender corter stont; had ick hem hier beneden, mijn hertken waer te vreden ; nu blive ick altoos ghewont.



3. Al inden hooghen throone daer schijnt den claren dach,
daer is hi also schoone,
die liefste die ick oyt sach; hi doet mi groot verlanghen, in eender corter stont;
had ick hem hier beneden, enz.
4. Die edele seraphinnen,
die sijn van God verclaert, sij branden in Iesus minne, ghelijck den edelen aert; sij hebben claer bekinnen in eender corter stont;
had ick hem hier beneden, enz.
5. Mijn alder liefste gheminde hi is wel also rijck,
sijn goet en heeft gheen inde, men vant noyt sijns ghelijck;
sijn minne is overvloedich,
si en heeft gheenen gront; had ick hem hier beneden, enz.
6. Een strael van Iesus minne, die heeft mijn siele doergaen, mijn herte ende mijn vijf sinnen, die hebben troost ontfaen ;
Tekst en melodie. Een devoot en prof. boecjcken, Antw. 1539, nr. 124, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 154, „dit is die wise van o radt van avontueren" ; tekst hierboven weergegeven; — Dr. J. G. R. Acqcoy, MM. geest, liederen en leiseti, 1888, nr. 9, bl. 18. - Zie hiervoren II, nr. 421, bl. 1569 vlg.: ,0 radt van avontueren*.
Nrs. 125—132 van Ken dev., waaronder: „Als ic beghin te dencken", werden voorgedragen „op die selve wise* : nl. „O radt", enz. — „Als ic beghin , enz. is ook te vinden in het Hs. nr. 1042 van Meerman (na 1525), thans nr. 2631, 2** serie, der K. Brusselschc Bibl., bl. 23, met wijsaanduiding: „Haer vriendelijc ooghekijns wencken".
ick worde verlicht van binnen
in eender corter stont;
had ick hem hier beneden, enz.
7. Al in dat eewich leven eest wonderliken schoon,
daer is mijn lief verheven al in den hoochsten throon.
This hem al onderdanich
in eender corter stont;
had ick hem hier beneden, enz.
8. Al is hi hooghe gheseten, ick sal noch tot hem gaen.
sijn duecht is onghenieten,
hi en can niet wederstaen.
Ic hope hi sal mijns ontfermen
in eender corter stont;
had ick hem hier beneden, enz.
9. Conde ic mi wel bekinnen, het soude dan worden goet; so mocht ick Iesum minnen ende maken goeden moet. So soude hi weder comen in eender corter stont,
had ick hem hier beneden,
mijn hertken waer te vreden; nu blivet altoos ghewont.



589. O lesu soet.
1. O lesu soet,
verleent mi doch confoort, sterct minen moet,
dnick worpt my over boort; valdy mi discoort,
so en can ick niet voort, so swaer is therte verlaen; blive ic dus vergoort,
in mijn sonden versmoort,
so is mijn vrueclit ghedaen.
2. Gheeft mi doch raet,
ick ben van troost seer bloot; aensiet minen staet,
nature brocht mi inder noot; der werelt vruechde soet
coemt met ghewelde groot so diep int herte mijn;
natuerken wert ghenoot, die gheest biedt wederstoot, och hoe soude ick blide ghesijn.
3. Troost ghi mi niet,
so make ick groot misbaer;
in dit verdriet
sterve ick die doot, tes claer; want van iaer te iaer so ben ick in desen vaer;
o lesu lief, dyen ic noyt en sacli, dat valt natuerken te swaer, van desen twee weerde paer, dwelc ick wel claglien mach.



4. l'rincersse lier,
mijn hope staet al aen dy; rcyne eglentier,
aenhoort mijns drucx ghescry ende staet mi bi,
ende scheyt nu niet van mi, thoont doch u compassie soet; mi en ruct hoe dat si,
mach ick comen vry bi u, mijn liefste goet.
1, 7. t.: terladen. — 1, 7. vergoort, besmet, nl. met zonden. — 2, 8. ghenoo', gedwongen, bekoord. — 3, 1. t.: lesu, en troost gUi mi niet. — 3, 9. weerde paer, misschien te lezen neder paer, wederpaar. De zin zou dan zijn: dat valt te zwaar aan ,natuerken", nl. het lichaam, wederpaar van den geest, beide in str. 2 vermeld. -— 4, 1. t.: Maria, prineerssc fier. — 4, 3. t.: 0 reijne ende sttijver eglentier-, over den egelantier (wilde rozenstruik) in onze liederen, zie Dr. G. Kalff, liet lied in de SI. bl. 349. — 4, 8. mi en ruct = mi en roect, d. i. mij geeft het niet.
Tekst en melodie. Een der. en prof. boecxkeu, Antw. 1539, nr. 141, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 172, zonder wijsaanduiding; — J. C. M. van Riemsdijk, Vier <n twintig liederen uit de 15*' en ld'1' eeuw, 1890, nr. 4, bl. 9, naar dezelfde bron.
14t>



590. Ick minde eens conincx sone.
1. Ick minde eens conincx sone.
heer Iesus is sinen naem;
hoort, ghi ionge maechden.
vanden enghelen wort hi gliedient.
2. Hi is soe schoon van formen ende oock seer minnelijck;
inden hemel noch inder aerde en vintmen niet sijns ghelijck
ft. Die straten sijn vergulden, si blincken ghelijc cristal; die heylige suyver maechden. och sij singen daer boven al.
4. Sjj dragen blinckende stolen met peerlen so wel omset, werwaert dat si treden met soeten roke bespret.
5. Sjj dragen blinckende stolen ende eenen crans so schoon, sij liden doer den reye
al voer des conincx soon.
6. Maria badt haren soon te schincken den maechden nieuwen wijn:
.nu drinct, mijn lieve kinderen, ghi sult hier altoos sijn."
7. David met sijnder herpen
hi maect daer so groot ghescal. dattet steden ende dorpen rnoghen hooren over al.
8. Hi roert sijn soete snaren als hi te doene placli:
och hondert duysent iaren
en schinen daer niet eenen dach.
9. Daer sullen wij iubileren met hemelscher melodie, met Ohristo, onsen Heere,
ende die engelsche ierarchie.
10. Daer sullen wij sonder trueren aenscouwen Gods claer aenscijn in eewigen ghedueren,
sonder druck oft sonder pijn.



11. Daer cn sal ons niet raken vaders noch moeders druck; al waert dat si inder hellen saten, sij en beletten niet ons gheluc.
12. Salige herten, die God minnen,
hebt dit altijt voer oghen,
want die werlt verstroyt de sinnen: diese mint, is int leste bedrogen.
4 en 5, 1. stolen = kleederen. — 5, 3. De zin is: zij (de maagden) treden door den rei der engelen. — 9, 1. Eene meer krachtige dan liefdevolle voorstelling van het onverstoorbare der hemelsche zaligheid (Dr. Acquoï).
Tekst. Een dec. en prof. boecxken, Antw. 1539, nr. 87, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 169; — Dr. J. G. R. Acquov, Het geest. lied in de Xedert. vóór de Hervorming, 1886, bl. 101, die de verwantschap van den tekst doet opmerken met „Al dat leeft opter aerden"', in Een dev. en pr. b., nr. 27, bl. 48, en „Al datter is op eerden", in Het hofken der geest, liedekens, Loven 1577, bl. 207, deze laatste tekst gedeeltelijk uitgegeven door W. Moll, Johannes Brugman, Amst. 1854, II, bl. 202; — Dr. Acquov, Middeleeuirsche geest, liederen en lei-ten. 1888, nr. 13, bl. 26.
Melodie. Een dei-., t. a. p.; — Dr. Acquov, Hut. geest. Idr. en leisen. t. a. p. — Dezelfde melodie doet zich voor als „Tonsatz" (bewerking) van Jobst of .Todocus vom Brast in Forster's meerstemmige Frische Tentsrhe Liedlein, V (1556), nr 14, en wordt aldus weergegeven door Erk u. Bohmk, Detitscher Liederhort, III, nr. 1435, bl. 296:
Dit laatste lied gaf aanleiding tot de Duitsche vergeestelijking: „Es wollt gut .Jager jagen, / wollt jagen in Himmelsthron", voorgedragen op dezelfde melodie. Zie E. u. B , t. a. p., nr. 1925, bl. 633, en W. Baumker, Das kath. deutsrhe Kirchenlied, I (1886), nr. 18, bl. 260. De Duitsche lezingen zijn jonger en ook wel minder fraai dan de Nederlandsche van 1539.



591. Het daget inden oosten. A.
1. Het daget inden oosten.
die sonne scijnt over al ;
wie lieer Iesum wil minnen,
hi en slape nu niet so langhe.
2. „Och slaepty nu so langhe,
dat en is u nemmermeer goet; het sal u namaels rouwen,
als ghi loon onfangen moet."
:!. Het lach een arm ioncfrouken op haerder camer en sliep;
si heeft so groten verlangen, dat lrner Gods engel op riep.
4. „Och en laet u nyet verlangen, wel edel ioncfrou soet;
hi wil u boden seynden,
alst hem dunet wesen goet.'
5. — „Ick en weet van gheenen bode, van gheenen bode so goet;
mi en mach niemant troosten, dan Iesus mijn minneken soet.''
6. — „Och stelt u herte te vreden, wel edel ioncfrou fijn ;
hi wil u tavont schincken van sinen besten wijn.''
7. Och mochten wi eens drincken van sinen soeten dranck,
so mocht ons wel verlangen al na sijns vaders lant.
8. Och als wi nu daer comen al in dat salighe huys,
bi mijn lief ken te rusten,
so en iaecht ons niemant wt.
9. Ick heb so lange gheiaghet, dat ick ghevanghen heb
na een dat mi behaghet; een gheselleken wel ghedaen.
10. Sijn trou heeft hi mi toeghesacht dat edel beelde schoon ,
die mijn heb ic weder ghebracht, hi is mi onderdaen.



11. Ic en cans niet te volle gheprisen, hi is mi veel eeren weert,
boven al die gheen die leven,
mijn hert gheen ander en begeert.
12. Och root is hi ghecleedet,
die alder liefste mijn ;
wat draccht hi aon sijn handen? van goude een vingerlijn.
13. Een vingerlijn root van goude bedwingt dat herte mijn;
ic meyne, dat op mijn henevaert, dat hi die liefste sal sijn.
14. Dat cranselijn dat hi draghet, dat is van bloede so root;
sijn lichaem heeft hi ghegeven voer mi in die bitter doot.
15. Sijn hooft heeft hi ghenegen al om te cussen mv,
ick meyne, dat op mijn henevaert, dat hi die liefste sal sijn.
16. Sijn handen sijn hem doerslagen met plompe nagelen drie.
sijn herte is op glieloken met een spere seer wye.
17. Daer in so moet ick rusten met alder herten gront,
na hem staet mijn verlanghen nae sinen rooden mont.
18. Nu is hi af ghenomen verresen vander doot,
den loden is hi ontganghen verwonnen is alle sijn noot.
19. Die helle heeft hi ghebroken al om te soecken mi,
ic meyne, dat op mijn henevaert, dat hi die liefste sal sijn
20. Nu is hi op gheclommen al in des hemels throon,
daer hi eewelijc sal regneren al boven die enghelen schoon.
21. Sinen heyligen gheest wilt hionsseynin onser herten gront, den na hem staet mijn verlangen,
na sinen rooden mont.
15, 3 en 19, 3. t.: dut neem ick: vgl. 13, 3.
Tekst. A. Een der. en prof. boeexken, Antw. 1539, nr. 165, uitg. 1). F. Scheurleer, bl. 196, aant. bl. 322, hierboven weergegeven; — aangehaald door Dr. J. G. R. Acquoy, Hel geest, lied in de Nederlanden róór de Hercorming, 1886, bl. 43. en door hem herdrukt Middeleeuirsclie geest, liederen en leisen, 1888, nr. 1, bl. 1, aant. bl. 51: — Dit is een schoon sitgcerlijrk boeexken, (geest, goedk. 1570), Ainst. Corn. Claesz., z. j., bl 56 v", „op de wijse van Claes molenaer*. — A is oene navolging, niet van de oudste lezing, nr. 73, Antw. Ib., „een oudt liedeken* (zie hiervoren I, nr. 20, bl. 119, A), maar wel van nr. 75, Anhr. Ib., „een nieu liedeken" (zie hiervoren I, nr. 69, bl. 333).
Wij zagen hiervoren I, bl. 123, hoe het oude lied: „Het daghet inden Oosten",



wordt thuis gebracht in de XIVdc eeuw, op grond van de Acla sanctorum van 6 Jan. 1358. Op dien dag overleed de Delftsche begijn Geertruid van Oosten, die het lied dagelijks zong: „referendo carmen ad dilectum suum Jesum Christum". W. Moll, in zijn Johannes Brugman, 1854, II, bl. 104, stelt de vraag: hoe Geertruid het lied: .altijd tot haren beminden Jesus stierde ? Door zingende slechts aan Jezus te denken, zonder eenige verandering der woorden? Of vervormde zij het lied?" — Moll acht het laatste het waarschijnlijkst, daar het vergeestelijken van wereldsche hederen door kleinere of grootere omzettingen der woorden ten allen tijde, ook nog lang na de zestiende eeuw, bij het volk in verschillende landen van Europa gewoon was." — ln elk geval zal Geertruid noch den bovenstaanden tekst, vergeestelijking van eene lö^-eeuwsehe navolging van het oude lied, gezongen hebben, noch den onmiddellijk volgenden, vergeestelijking, te oordeelen naar den strophenbouw, van de lezing opgenomen door Bredero in zijn tooneelspel en die op jongere melodie berust. Overigens, en zooals wij hierboven insgelijks zagen, kan, naar het gevoelen van Dr. J. te Winkel, de opmerking van de Arta Sanctorum, eene latere poging zijn ter verklaring van den naam der begijn.
Een „liet na de wijse: Het daget inden Oosten", met aanvang: «Mijn Godt, ick weet waar henen", voorkomende in het Hs. nr. 24339 van het British museum, herdrukt door K. de Flou, en Edw. Gailliard, Beschrijving i-an Middelndl. en andere handschriften, die in Engeland bewaard worden, 3<1<! verslag, uitg. van de K. \ laamsche Akademie, Gent, 1897, bl. 09, werd voorgedragen op de oude wijs van I's. 4 Soulerl. 1540. Hij dit lied leest men: „Dusdanigen lietgen heb ick IsraPl Jacobssoon mijn broeder Julius Jacobssoon gemaeckt A" 1600, den 1" Aprilis."
Melodie. Zie hiervoren t. a. p. — Voor de op drieregelige strophe, met verzen van vier accenten, berustende melodie van „Claes molenaer", melodie welke dus, om hier te kunnen benuttigd worden, voor een deel moest herhaald worden, zie hiervoren, t. a. p., nr. 240, bl. 871.
B.



1. „Het daget inden oosten, die maen schijnt over al;
lioe geerne soude ick weten waer mijn ziel varen sal, hoe geerne soude ick weten."
2. — „Och siele, vry edel siele, nu gaghet eenen ganck
al tot den boom des cruycen, aenmerekt wie daer aen hangt; al tot den boom des cruycen."
3. Die siele die keerden liaer omme in alsoo corter stont;
daer sach sy haeren gheminden bebloet, soo seer doorwont;
daer sach sy haeren gheminden.
4. „O Jesus, soete Heere,
hoe sijdij aldus ontdaen,
dat ghv dat bitter lyden
om mynent wil hebt ontfaen ? dat ghy dat bitter lyden.
5. — „Och ziel, vry edel siele, tis al om u geschiet;
dus moochdy allen u lyden om my achten voor niet; dus moochdy allen u lyden.
ti. „Nu gaget tot mynen handen, ontfangt myn gratie daer,
ende steltse badt te wereke ende leefter beter naer;
ende steltse badt te wereke.
7. „Nu gaet tot mynen voeten, aenmerct die wonden soo groot; ick vergeve u allen u sonden
al door mijn bitter doot; ick vergeve u allen u sonden.
8. „Nu gaet tot mijnder sijden, aenmerct die wonde soo diep, wilt daer altijt in blyven,
mijn alderliefste lief;
wilt daer altijt in blyven.
9. „Nu gaet tot mynen hoofde, aenmerekt die croone soo groot, sy is bespreyt met bloede,
met mynen bloede soo root; sy is bespreyt met bloede.
10. „Die croone die suldy draeghen in uwer herten diep;
daer aen so salmen mereker, ghi syt myn liefste lief;
daer aen so salmen mereken."
11. Al aen den boom des cruycen soo hinc die jongelinck ;
hy riep soo luy van binnen: „vervult es alle dinck ;*
hy riep soo luy van binnen.
12. So wie met swaren sonden, met sonden es bevaen,
en willet u niet versaghen, maer willet tot hem ghaen ; en willet u niet versaghen.
3, 4. t.: irij daer. — 8, 2. t.: wonden. — 12, 1.1.: so u-ij. — 12, 4. t.: maer trilt.
Tekst. B. Hel hof ken der gheestelijcker liedekens, Loven 1577, bl. 137 v": „Dit liedeken gaet op die wyse: Warent alle vyanden, dat ghoy ghesellekens syn", pastiche van den aanvang van den ouden wereldlijken tekst, str. 2; — herdrukt door W. Moll, Johannes Brugman, Amst. 1854, II, bl. 168.



Melodie. Deze vijfregelige strophe werd natuurlijk voorgedragen op de nieuwere wijs; zie hiervoren I, bl. 120, mei. B.
Een geestelijk lied: „Grosz I,ieb tliut micli bezwingen" (Der Kilmpfer) uit den iianvang der XVId' eeuw, wordt door Ekk u. Böiihe, Deutscher Liederhort, III, nr. 1968, bl. 074, aangezien voor eene vergeestelijking van „Het daghet": „Die ganze Situation jener Dallade kehrt bier in der geistl. Parodie wieder: Gespriicb der Geliebten (Maria) mit dem Boten: Einlasz des Geliebten (Gabriel) und Klage der (ieliebten uni den gefallenen Kampfer". Of dit wel dezelfde toestanden kunnen genoemd worden? De door E. u. B. bij den Duitschen tekst gevoegde melodie is eene willekeurige moderniseering van I's. 4 Sonterlieilekens, Antw. 1540.



592. Die vale is neder comen.
1. I)ie vale is neder eomen al wt dat hooge lant;
lii vlooch dat hof al omine tot eender duyven tam;
die edel menscheyt lii aen liaer nam; doer der propheten woerden maect hi ons dat bekant.
2. Hy vlooch in desen woude wel drie en dertich iaor,
ende al om onse sonden soe leedt hi pine swaer,
ende was ter doot toe gehoorsaem, so dat hi van groter minnen des cruycen boom op elam.
3. Aent cruce, droevich van sinnen, so hinck die ionghelinc,
bernende vol van minnen
want hi den doot ontfinek:



maer wie met sonden is bevaen,
hi en derf hem niet versaghen;
het is al voer hem voldaen.
4. Laet ons hem alle loven,
die ons dus heeft verlost,
den heere van hier boven,
het heeft hem sijn bloet ghecost;
laet ons hem dienen trouwelijc,
so moghen wij bi hem comen al in dat eewich rijck.
5. Wie Iesus minne wil dragen,
moet scouwen der werelt iolijt.
ende dienen hem solider traghen,
die wile dat hi heeft tijt,
ende houden sijn lierte van sonden elaer;
so moechdy hier na comen al inder enghelen scaer.
6. O siele heft op u ooghen.
aensiet ws vaders hof,
ende wilt u daer toe pooghen,
ende scheyt der werelt of;
want. so ons die scrifture bediet:
die vruecht die daer wesen sal en mach men begripen niet.
1, 1. Die vale. Over den minnaar, hier Christus, onder de gedaante van een valk voorgesteld, zie hiervoren II, nr. 266, bl. 956, het lied: ,Ick hebbe ghedraghen wel soven iaer*.
Tekst en melodie. Hen dec. en i>rof. hoerxken, Antw. 1539, nr. 174, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 206, „die wise van Die lelien ende roosen'.



593. Een edel fonteyn is ons ontsloten.
1. Een edel fonteyn is ons ontsloten,
die lange hevet stille ghestaen,
den brant der minnen is wt ghevloten,
daer alle sondaren mogen toegaen.
2. Die rivieren vloeyen, die aderen springhen, die beke leyt so diep int dal,
die ghenade en ean engel noeli mensche bekinnen die daer wt vloeyt over al.
3. In dese fonteyne laet ons hopen,
hoe vele dat wij hebben misdaen:
Iesus wonden staen altijt open,
so wie daer coemt sal ghenade ontfaen.
4. Wie hier in heeft sijn woonstede,
die blijft altoos onversaecht,
want hy heeft daer ghewarighen vrede.
anders nemmermeer, so wat hi iaecht.



">. Want wat wij soecken tot eeniglien stonden, ghewarighen vrede en vinden wij niet dan alleen in Iesus wonden,
daer crighen wij troost van alle verdriet.
»i. Och eonden wi dit te rechte bekinnen hoe alle vruechde hier in steet,
so en soude ons gheen dinck mogen verwinnen, engel, noeh mensche, noch want wreet.
7. Wij sullent lieclaghen noch al soe seere,
als ons die leste ure aen staet,
dat wij in Iesus wonden niet eere en hebben gheset ons toeverlaet.
8. Maer nemmermeer en ist te spade.
soe langhe als leven in ons es;
altijt staet open Gods ghenade
tot elcken sondaer, sijt seker des.
Wie nu beswaert is met swaren sonden ende in corten stonden verlost wil wesen,
die gae met betrouwe tot Ihesus wonden,
hi sal volcomelijck ghenesen.
10. Vliet totter fonteynen sonder gront,
die den dorstighen laeft altoos;
noyt mensche en is tot eenigher stont van daer ghesceyden troosteloos.
11. Maect alle daghe hier u ghelaghe,
weest niet verslaghen om der sonden ghetal; versaedt uwen lost, vraecht niet wat cost,
want het is so diere vergouden al.
12. Met silver, noch met rooden goude
en is ons ghecost dese ghenade groot;
diese ons van minnen gheven woude,
die heeftse betaelt met sijnder doot.
13. Och laet ons hopen met diepen verlangen tot deser fonteynen, waer willen wi bat?
Daer ontfangen wij ghenade, hoe dick wij vallen, want si is der armer sondaren schat.



14. Iesus doot, sijn bitter liden,
sijn open herte, sijn wonden root,
dat watere ende bloet wt sijnder siden moet ons staen in staden ter laetster noot.
15. Die dit liedeken heeft gheset in dichte,
die is beswaert metter sonden last;
die wonden Iesu moeten hem verlichten,
daer op staet sijn betrouwen vast.
4, 3. gheirarighen = waren. — 4, 4. so wat hi iaecht, wat hij ook najaagt. — 0, 4. vyant, duivel. — 10, 1. t.: fontenen. — 11, 1. ghelaghe, inleg. — 11, 3. lost, lust. — 11, 4. vergouden, vergolden. — 14, 4. staen in staden, te baat wezen. — 15, 3. moeten, mogen.
Tekst en melodie. Een dec. en prof. boecxken, Antw. 1539, nr. 214, uitg. I). F. Sctieuiileer, bl. 245, „dit is die wise: Dit heffe ick op, dit wil ick vaten".



594. Nu hoort wat ic u schincke.
1. Nu hoort wat ic u schincke met desen nieuwen tijt,
van een soe schonen vincke, si) brengt ons groot iolijt.
2. I)ie vader vanden throone heeft ons die vincke ghesent: het is sijn eenicli sone,
dats ons een lief present.
3. Het vincse een teer roede, al binnen Xazareth.
bevaen al met armoeden niet duechden wel omset.
4. Die niuyte en was niet gebroken die dese vincke aen nam;
maer si bleef wel ghesloten als hi hier tot ons quam.
5. Maer dat vernam een havic met crommen clauwen stijf, hi wilde dat vincxken doden; het was hem een ontblijf.



6. Als hi hadde verloren die edel vincke fijn,
doen wrack hi sinen thoren aen so menich cleyn vogelkijn.
7. Die vinck quam liaer vermeyden tot lietldeem int prijeel;
daer mocht mense horen screyden om onser alder seer.
8. Nu bidden wij der vincken metter ghyolen sijn.
dat hi ons niet en laet versincken al inder hellen pijn.
2, 1. van den lliroone = van den hemel, naar Matth. V, 34. — 3, 1. roedr, zeker wel woordspelling: 1) lijmstok om vogels te vangen, 2) Virga e radiee Jesstr, Jes. XI, 1. — 5, 4. = mislukking, misrekening. — 8, 2. ghijole, Oud-Franscli gaole, gaiole, jaiole; modern Fransch geóle.
Tekst en melodie. Een der. en prof. boecxken, nr. 229, uitg. D. F. Sciieubleei:, bl. 264, zonder wijsaanduiding. — Aangeh. door Dr. J. G. R. Acquov, Hel geest, lied in de Neder!, vóór de Hervorming (Archief voor Nederl. Kerkgeschiedenis, II, 1886), bl. 67, als „een niet onaardig gedacht lied, waarin het kindeke Jezus wordt voorgesteld als een vink, Herodes, die het wil dooden, als een havik, en de kinderen, aan welke 's Konings toorn zich wreekt, als „so menich cleyn vogelkijn". Doch, naar Dr. Acquoy's meening, wordt het geheel bedorven door de eerste twee strophen. — Het tweede deel der melodie is niet van eentonigheid vrij te pleiten, maar de aanvang klinkt frisch en zoo modern als 't maar zijn kan.



595. Heer Jesus heeft een hoofken.
A.
1. Heer Jesus heeft een hoofken daer lelien staen,
ilaer in soo sal ic plucken gaen, tis wel gedaen. Men hoort daer niet dan ingelen sanc,
harp ghespel, trompetten en claretten,
en die veelkens alsoo veel.
2. Die lelikens die daer inne staen, is reynicheyt, vio[o]lkens die daer omme staen, is ootmoedieheyt. Men hoort, enz.
•i. Conden ic heer Jesura minnen als ic geerne dee, soo soude ick in mijn herteken hebben grooten vre. Men hoort, enz.
4. Heer Jesus is die beste bloem al inden hof,
al dat inden hemel es, [die] glieeft hem lof. Men hoort, enz.
5. Als ick dit liedeken singe, mij verlancgt soo seer daer ick soo geeren wesen sou, ic en weet wanneer. Men hoort, enz.
B.



1. Heer Jesus heeft een hof ken daer schoon bloemen staen;
daer in soo wil ick plucken gaen, 't is wel ghedaen.
Men hoort daer niet dan engelensanc en herpegespel,
trompetten en claretten en die veelkens alsoo wel.
2. Die lelikens die ick daer sach, sijn suyverheyt;
die soete violetten sijn ootmoedicheyt.
Men hoort, enz.
3. De schoone purper roose was de lijdtsaemheyt;
de schoon vergulde goudebloem, gehoorsaemheyt.
Men hoort, enz.
4. Noch wasser een die boven al spanden de croon:
coron' imperiale, twas de liefde schoon.
Men hoort, enz.
5. Maer d'alderschoonste beste bloem al in dat hof,
dat was den Heere Jesus soet; dus sy hem lof.
Men hoort, enz.
6. Och Jesus, al mijn goet en al mijn salicheyt,
roaect van mijn hert' u hoveken, het is bereyt.
Men hoort, enz.
4, 2. coron', d. i. eorone (Oudfransch voor couronne) imperiale, keizerskroon, fritillaria imperialis.
Tekst. A. Het hof ken der geestelgcker liedekens, Loven 1577, bl. 218, zonder wijsaanduiding; — B. Het prieel der gheest. mei., Brugghe lt509, bl. 127, „wijse alsoot beghint*. Verder wordt de tekst gevonden in: Het Faradiis der gheest. vreuchden,
147



Antw. 1617, bl. 101, „alsoo't begliint"; — Gheesteliick paradiisken der icel-lusticheden, Antw. 1619, III, bl. 29, zelfde wijsaanduiding; — Het klein prieel der geest, melodie, I.uyck (na 1620), bl. 53, zonder wijsaanduiding; — Dit is een suyterlijck boeexken, Amst. Cornel. Dircksz., 1642, bl. 29, stem: „alsoo't begint;" — Catholijck sanckboeck (later verschenen als Geestelijcke harmonie), Embrick (1620), uitg. 1633 (?), nr. 62, bl. 87; — Willems, Oude VI. Idr., 1848, nr. 213, bl. 458, naar Het prieel deigeest. melodiie, Antw. 1630.
Melodie. Het prieel der gheest. mei, t. a. p.



596. Bedroefde herten, wilt vreugde raepen.
1. Bedroefde herten, wilt vreugde raepen:
aensiet Godts schepsel in 't aerdtsche pleyn, hoe schoon, hoe konstig dat't al is geschaepen; denckt: hoe schoon moet haeren Schepper zijn.
2. Aensiet die kruyden seer groen uyt spruyten, die daer genesen sieckten en pijn;
aensiet haer schoonheydt en haer virtuyten; denckt: hoe schoon moet haeren Schepper zijn.
3. Aensiet die lelien vol soeter roken,
thymus, lavender en roosen-maryn;
aensiet die roosen seer wydt ontloken;
denckt: hoe schoon moet haeren Schepper zijn.
4. Siet alle do bloemkens met goedt verstande, vol soeten reuck en medecijn;
siet haer couleur menigerhande ;
denckt: hoe schoon moet haeren Schepper zijn.



5. Aensiet die boomen met alle vruchten,
en die wijngaerden met haeren wijn;
aensiet die vogels in der luchten;
denckt: hoe schoon moet haeren Schepper zijn.
6. Siet die gesteenten van grooter weerden, die klaerder blincken als cristallijn;
siet alle schoonheyt op deser eerden;
denckt: hoe schoon moet haeren Schepper zijn.
7. Aensiet die menschen schoon van lichaeme, fraey van fatsoen en leden fijn,
suyver van aensicht en leden bequaeme; denckt: hoe schoon moet haeren Schepper zijn.
8. Aensiet die sonne en maene schoone;
aensiet die sterren van klaeren schijn,
siet hoe sy blincken aen 's hemels throone; denckt: hoe schoon moet haeren Schepper zijn.
9. Hoort gy hier konstig op orgelen spelen, op instrumenten en musica seer fijn;
hoort gy oock singen met soete kelen,
denckt: hoe soet sal 'tin den Hemel zijn.
10. Hoort alle vreugt die men mag bedrijven, sy kan maer dueren een kort termeyn:
denckt op die vreugt, die eeuwig sal blijven voor haer die in den Hemel zijn.
11. Laet ons de weireldt geheel versaecken met al haer boosheydt, naer Godts doctryn; soo sullen wy in den hemel smaecken
hoe soet en schoone dat 't daer sal zijn.
12. Lof zy den Schepper der creatueren,
die alle dingen geschaepen heeft;
glorie zy hem en 't allen uren,
die 't onderhoudt en sijn voedtsel geeft.
11, 1. t. geheel ontbreekt; echter niet in Het prieel, t. a. p. — 12, 3. en 't bijgev. naar Het prieel, t. a. p.



Tekst. Nicl. Jansen» van Roosendael, Een nieuw dev. geest. Ib., Antw. z. j„ geest, goedk. 1599, bl. 109, „op de wyse: Myn oogskens weenen, myn hert moet suchten", tekst hierboven. In de uitgave, Antw., Jers Verdussen, 1637, bl. 125, vindt men nog als negende strophe:
Siet ghy die werelt hier vol couragie,
wiltse versmaden ghelijck fenijn;
siet ghy haer schoonheyt en haer cieragie,
denckt: hoe schoon moet haren Schepper zijn.
Verder treft men den tekst aan in: Het prieel der (/heest, melodie, Brugghe 1609, bl. 131, met varianten, „op de wyse: alsoot beghint"; en ook in Parnaasus dat is den Blijen-bergh, Antw. 1623 (geest, goedk. 1623, priv. 1619), bl. 13, met aanvang: „Devote herten, enz." ; — Catholijch sanckboeck (later verschenen onder den titel van Gheest. harmonie, Embrick (1620), exempl. zonder titelblad, uitg. 1633 (?), nr. 63, bl. 87, zonder wijsaanduiding; — Het klein prieel der geest, melodyen, Luyck, z. j., bl. 57 (na 1620), zonder wijsaanduiding.
Vlaamsche zanten, maandschrift, Sint-Nikolaas, IV (1902), bl. 72, „Nieuwe wijze", met aanvang: „Komt vromen van hert, wilt vreugde nu rapen", 8 strophen onderteekend: C. V. (Cam. Verberct), Liezele (Antwerpen).
Hiervoren I, bl. 484, deelden wij reeds eene vergeestelijking mede; eene andere navolging van denzelfden aard, geteekend A. I., doet zich voor in voornoemden Parnassus, enz., bl. 84, met aanvang: „Bedroefde hertekens wat moet ghy lijden// als ghy verloren hebt des Heeren troost, — Op de wijse als 't beghint".
Melodie. Het prieel, t. a. p. — Zie hiervoren nr. 124, bl. 483: „Bedroefde herteken". — In Les pleiirs de Phyloniele „contenant les odes pelerines, les regrets et les pleurs de Messire Remaile Mohy, assemblez par Messire Jean Mohï son frere" (2de Édit.), Liege, Leonard Streel, 1626, bl. 144, treft men voor eene „Ode pour les pelerins a nostre Dame de Lorette", waarvan de eerste strophe volgt, nog deze lezing van onze melodie aan:



597. Christe, warachtig pellicaen.
1. Christe, warachtig pellicaen, een pellicaen ghepresen,
ons vlees hebt ghy ghenomen aen, ghy wild' ons broeder wesen: ghy hebt u borst open ghedaen, u bloet hebt ghy wt laten gaen om ons al te ghenesen.
2. Ghy zijt voorwaer dat eeuwich broot, fonteyn van d' eeuwich leven ;
al zijn wy naer de siele doot,
door u soo wort verdreven alle ghebreck en alle noot;
die u ontfangt, al is hy bloot, rijckdom wort hem ghegeven.
3. O soeten Heer, o Vader goet, o Heere der heyrcrachten,
ghy compt betalen Adams boet, verlossen all' gheslachten;



maer Heer, hoe schinct ghy overvloet,
u precieus en dierbaer bloet!
Och laet ons dat groot achten.
4. Tis een warachtig sacrament dat Jesus self instelde,
eer dat begost zijn groot torment;
int claer hy dat vertelde:
„dit is een spijs seer excellent,
neemt, nut myn lichaem ongheschent;"
hy haer dat soo beveelde.
5. O Jesu, zijt ghebenedijt,
dat door vijt' woorden crachtich een suyver broot sonder respijt wort u persoon warachtich;
och ketters, legt toch af u spijt,
en weest ghedachtich t' allen tijt dat Godts woort is almachtich.
1, 2. De zin is: Evenals de pelikaan (volgens het volksgeloof) zijn jongen met zijn bloed laaft, kwam Christus voor ons zijn bloed storten. Vgl. hiervoren III, nr. 541, bl. 2126: „Nu laet ons dancken ende loven", str. 1, v. 5, aant. — l)e voorlaatste strophe van het Adoro te decote begint: Pit pelicane, Jesu Domine.
— 1, 4. Het Paradiis, enz.: ghy icoudt. — 4, 3 en 4. Het Paradiis, enz.: in sijn lest' avendtmael seer jent, in '< Haer hy dat vertelde. — 4, 7. Id.: aldus hy dat bet-elde. — 5, 2. Volgens de Consecratie van de mis: Itoc est enim corpus meum. De drie Evang. (Matth., Mare. en Luc.) geven enim niet. — 5, 5 en 6. Het Paradiis, enz.: ketters, die onglieloocich zijt, weest doch ghedachtich, enz.
Tekst. Het prieel der yheestelijcke melodie, Brugghe 1609, bl. 99, ,op de wijse alsoot beghint*, hierboven weergegeven; — Het Paradiis der yheesteliicker vreuchden, Antw. 1617, bl. 107, „op de wijse: Och Amsterdam, ghy doet my pyn".
— Wellicht slaat deze laatste wijs op een lied in den aard van: „O radt van avontueren /,' wilt ghy schier omme slaen", of: „Och Amsterdam, och Amsterdam I ghy zijt zoo schoonen stee* (H. J. van Lummel, Xieuw Geuzenlied-boek, nrs. 75 en 76, bl. 173 vlg.), waarin wordt geklaagd over Amsterdam, dat tot in 1578 de Spaansche zijde hield.
Melodie. Het prieel, t. a. p.; zie hiervoren II, nr. 449, bl. 1721, de melodie: „ Maximilianus de Bossu*; zie vooral de lezing IV, bl. 1726. — Eeno tweede melodie, met opschrift: „Christe waerachtigh Pellicaen", komt voor in Benedictus van Haekten's verzameling: Den lust-hof der christehjeke leeringhe, Antw. 1622, bl. 22. De eerste strophe volgt:







598. Als dorst een hert.
1. „Als dorst een hert, dat wordt geiaeclit naer d' water der fonteyne,
o levende fonteyne,
2. „Soo dorst mijn ziel naer u, o Godt,
en is in grooter peyne,
o levende fonteyne."
3. — „C'ompt al tot my die beladen zijt, wie ghy zijt, groot en cleyne,
ick ben die schoon fonteyne."
4. — „Ick come tot u, Godt, moe en mat,
wilt toch mijn helper zijne,
o levende fonteyne."
5. — „Kust op den stock des heylichs cruys, t' sal u verlichten fijne;
ick ben die schoon fonteyne."
(i. — „Ick come tot u, vuyl en mismaeckt, Heer, wilt my maecken reyne,
o levende fonteyne."
7. — „Wast u in dit bloet, ick hebt ghestort voor u allen int ghemeyne;
ick ben die schoon fonteyne."



8. — „Ick come tot u, ter doot gewont,
ghy zijt mijn medecijne,
o levende fonteyne."
9. — „Mijn vleeseli en bloet maeckt u ghesont,
al schijnet broot en weijne;
ick ben die schoon fonteyne.
10. — „Ick come tot u bedruckt, benaut,
ghy zijt mijnen troost alleyne,
o levende fonteyne."
11. — „Mijnen heylighen gheest zal sonder fout u droefheyt doen verdwijnen;
ick ben die schoon fonteyne."
12. — „Veel vyanden vervolghen my,
helpt my in dit termeijne;
o levende fonteyne."
13. — „Betrout, zijt stout en onvervaert,
mijn licht sal u overscheynen;
ick ben die schoon fonteyne."
«
14. — „Ick ben een schapken, ick roep tot u,
verdoolt in dees woesteijne;
o levende fonteyne."
15. — „Volght my, ick sal u leyden vry al in des hemels pleyne;
ick ben die schoon fonteyne."
Str. 1 en 2. Ygl. I's. 42, 2.
Xieuut gheestelijcke refereijnen ende liedekens, door li. W. S. B. (Broeder Willem van Spoelbergii, zie hicrvoren I, bl. 485, en V. A. de la Montaune, Tijdxrhr. voor boek- en bibliotheekwezen, Antw. I, 1903, bl. 160), Antw. bij Gheleyn Janssens, 1603, bl. 15, „een gheestelijck liedeken voor een viorich hert snackende naer Godt: op de wijse, Iay veu le cerf du boys saillir, et boire a la fonteyne", hierboven weergegeven; — Gheesteliick paradiisken der teel-ludieheden, door P. G. D. P. (Pater Ocillblmcs de Pretere), S. J. Antw. 1619, V, bl. 31; — Het klein prieel der ijeent. melodi/en, Luyck, z. j. (na 1620), bl. 95, zonder wijsaanduiding.
Melodie. H. Vecchi, Selca di caria ricreatione, in Venetia, appresso Angelo Gardano, 1595, vijfstemmige bewerking, uitgegeven door J. B. Weckerlin, Uibliothèque •hl Conservatuire,... C'atalogue bibliographique, Paris 1885, bl. 415 vlg. Pe tweede tenor vangt aan:



Van Vecchi's werk vermeldt de catalogus van Fetis' bibliotheek, onder nr. 2240, eene uitgave van 1590: — Itecneil des plus heaux airs accompagnés de chansons a danrer, enz. Caen, 1615, beschreven door J. B. Weckerlin, L'ancienne chanson populaire en France, l'aris 1887, bl. XXIX, die bl. 187, en 506 tekst en melodie mededeelt aldus:
Benedictus van Haefte.v, Den lust-hof der chrislelycke leeringhe, Antw. 1622, bl. 94, ,Liedeken van de Enghelsche groetenisse. op de wijse: I'ay veu le cerf du bois saillir". Wij laten de eerste strophe met de melodie volgen:
Den yheest, nachtegaet, Antw. 1634, III, bl. 154, zelfde tekst en melodie. — „J'ai veu le eherff du bois saillier" komt insgelijks voor in het Brusselsch beiaardboek van 1648, vermeld door Edm. vandeii Straeten, La musique aux Pays-Bas, V, bl. 19 vlg.



599. Eens ick aensach des hemels throon.
1. Eens ick aensach des hemels throon blincken schoon,
verlicht door de stralen der sonnen, de boomkens ende velden groen, int saysoen,
de voghels liaer musijck begonnen.
2. Naer haer natuer' houden sy choor,
soet ghehoor;
maer wat doen wy, arme sondaren, die naer Godts beelde zijn ghedaen? Blijven etaen,
al oft wy alle steenen waren.
3. Oock d'elementen houden ganck. int bedwanck,
sy loopen nu en t'allen tijden;
hoe comt, daer ons is t' schoon verstant
ingheplant,
dat wy de sonden niet en mijden ?



4. D'aerde bringt oock haer vruchten voort, door een woort;
(le wateren dimmen en dalen,
t'vier en locht neemt voor logement t' firmament,
maer wy in d'aerde ahijts dralen.
5. Diveersche menschen nu ter tijt,
flodt ten spijt,
doen sonde met de creatueren;
de werelt sot volghen sy naer,
t' blijct voorwaer;
eylaes, ten sal niet langhe dueren.
6. Veel dwasen loopen al verkeert, ongheleert,
en soecken hier de breede paden ; den enghen wech is haer te strangh en te langh,
wellust en can haer niet versaden.
7. Christus voor onse deure staet,
vroech en laet,
hy clopt, hy waerder gheerne inne ; ontsluyt u herteken met spoet en weest vroet;
ontfangt hem met een soete minne.
8. Hy roept tot u als tot zijn bruyt, overluyt,
comt al tot mijn die zijt beladen,
ick sal u in mijn wonden root,
cleyn en groot,
ontfanghen wt milde ghenaden.
9. Den Phoenix die daer hooghe was, daelde ras
inden schoot der suyver kerssouwe: ontsteken met der liefden brant,
heeft hem pandt ghegeven, tot onsen behouwe,



10. En als bermhertigh pellicaen,
heeft ontfaen
voor ons veel bloedighe wonden.
voldaen wt liefden menichfout aen het hout
des cruyeen, voor al onsen sonden.
1, 3. verlicht door dé; over de metriek in Het Prieel der //heest, melodie ten toon gespreid, zie hiervoren de Inleiding, bl. XXXIII.
Tekst. Het prieel der ylieestelijcke melodie, Brugglie 1609, bl. 129, „op de wijse alsoot beghint", hierboven weergegeven; — Het klein prieel der geest, melodyen, Luyck z. j. (na 1620), bl. 54, zonder wijsaanduiding; — Den yheestelycken speel-waghen, Antw. 1671, p. 122, tekst, „op de wijse: Hemels borghers neemt eens acht", aanvang van een lied van I. de Harduyn, Goddelicke lof-sanghen, Ghendt 1620, bl. 80, zonder wijsaanduiding met de melodie:
Vlaamsche zanten, maandschrift, Sint-Nikolaas 1901 (III), bl. 178, 17 strophen, „nagezongen door Cam. Verberckt, Liezele" (Antwerpen), en met de aanteekening: „ook te vinden in Het prieel der geestelycke melodye, jaer 1626".
Een lied: „Comt Christen sielen in den gheest// minst en meest*, te vinden in Parnassus dal is den Blijen-bergh, Antw. 1623 (kerk. goedk. 1623. priv. 1619), bl. 160, heeft tot wijsaanduiding; „Eens ick a2nsach, etc.'
Melodie. Het prieel, enz., t. a. p. Deze zangwijs stamt af van de Fransche melodie: „Quand le beau printemps je voy", zie hiervoren I, nr. 130, bl. 503, het lied: „Schoonste nimphe van dit wout".



600. Soo diep in die groen heyden.
1. Soo diep' in die groen heyden van swerelts wilt foreest, meynd' ick my to vermeyden en vlieden druckx tempeest.
6. Hy is een coninck machticli in zijnen lioochsten throon, (iodt ende menscli warachtich, den alderliefsten schoon.
2. Maer noyt tot gheender stonden, al heb ick wel ghesocht,
en heb ick troost ghevonden die my verzaeden mocht.
8. In mensch oft creatuere en vind' ick gheen gherief, t'en sy dat my ghebuere Jesus mijn soete lief.
7. Met zijnen strael der minnen ben ick gheheel deurwont van buyten en van binnen.
o Heer' niaect my ghesont.
8. Wanneer sal ick aenschauwen li overclaer aenschijn?
och mocht ick u behauwen al in dat herte mijn.
4. Dus wil ick my begheven met gantscher herten goet om .lesus vast t'aencleven spijt nijders quaden moet.
9. Jesu, lief wtvercoren,
mijn' troost, mijn toeverlaet. en laet my niet verloren, mijn hert' heel op u staet.
5. Hy is een Heer' der Heeren goetionstich boven al,
ick wil my tot hem keeren in dit traenvloedich dal.
10. Reyn prince, lief ghepresen, mijns herten liefste deel, laet my doch met u wesen in s'hemels soet prieel.



Tekst. Het prieel der gheest. melodie, Brugghe 1609, bl. 195, met opschrift: „Hoe dat die ruste des herten alleen in Jesu te vinden is. Op de wijse: 0[ns] vader, Godt ghepresen, fol. 5", onderteekend met kenspreuk: „Les pleurs suyvent les ris'. Op de aangeduide bl. 5 vindt men dit laatste lied, wederkeerig met wijsaanduiding: „Soo diep in die groen heyden". In dezelfde verzameling, uitg. Antw. 1617, bl. 174, ontmoet men den tekst „Soo diep", enz. met wijsaanduiding: „Ons vader, enz. oft Kijck moeder Godts, Marie", zie dit laatste lied hierna. — Verder wordt de tekst: „Soo diep", enz. nog gevonden in: Het paradiis der glieesl. vrtuchden, Antw. 1617, bl. 140, „op de wijse: „Het was een schip gheladen oft-. Schoon lief, wilt my troost gheven"; zie hiervoren III, nr. 571, bl. 2242, aant. op: „Ick sie die morghensterre", tekst O; — Het geest, paradiisken, Antw. 1619, I, bl. 21, met wijsaanduiding: „Ons vader", enz.; — Theodotus, Het Paradijs der geest, en kerck. lof-sanghen (1621), 1648, bl. 630, „op de wijse: Ons vader God ghepresen ofte: Ick stont op hooger bergen" (zie dit laatste lied hiervoren, I, nr. 21, bl. 131) j — „Soo diep", enz. wordt aangehaald door Theodotus, bl. 719, voor: „Ghebenedijt, o Heere"; — Willems, Oude VI. Idr., 1848, nr. 219, bl. 467, naar Het prieel, Antw. 1620.
Melodie. Het prieel, 1609, bl. 5; — Theodotus, t. a. p., bl. 702, zelfde melodie, met tekst: „Ons vader", enz. (zie hierna), doch ditmaal met wijsaanduiding: „Ick heb de groene straeten, etc." (zie hiervoren I, nr. 111, bl. 441). Wellicht is de verhooging van de voorlaatste noot der melodie een later bijvoegsel, en behoort deze zangwijs oorspronkelijk tot den iastischen modus.
De wijs: „Soo diep", enz. wordt nog aangehaald door B. van Haeften, Ven lust-hof der Christ. leeringhe, Antw. 1622, bl. 152, met de volgende melodie:
Willems geeft den tekst: „Soo diep" enz., met de melodie welke men hierna aantreft voor het vermelde lied: „Kijck moeder Godts, Marie".



601. O soeten Jesu, Godt en mensch.
EERSTE MELODIE.
TWEEDE MELODIE.
1. O soeten Jesu, Godt en mensch,
doet my die ionst daer ick naer wensch;
komt, spant myn hert eens op de raem,
borduert daer uwen soeten naem.
148



2. Beschryft liet wit van myn ghemoet,
met 't purper van uw' dierbaer bloedt; schryft uwen naem, die ick bemin,
daer hondert duysent keeren in.
3. O Jesu naem, £> soeten naem,
o naem van lioningb-soete faem,
wat is'er naem soo aen-ghenaein als Jesus alder-soetsten naem?
4. O soeten naem, die suycker spreyt op alle onse bitterheydt,
o soeten naem als honing-raet,
die alle soet te boven gaet.
5. O groender naem als levens bout,
o rijeker naem als 't fynste gout,
o sachter naem als tortel-duyf,
o verscher naem als wyngaerts druyf.
6. O klaerder naem als sonne strael,
o stercker naem als lauter stael,
o grooter naem als keyser-rijck,
o naem, die noyt liadd' sijns ghelijck.
7. Duyckt bloemmekens, wie gliy meught zyn want gby verliest hier uwen schyn,
en ghy, rivierkens, loopt van my,
gheen silv'ren nat en heeft 'er by.
8. Houdt, vogbeltjons, uw' beekxken toe, ick ben u singhen nu al moed';
o nacbtegael en singht niet meer, g'en singt soo soet niet als den Heer.
9. Al wat ick sagli oft hebb' gbehoort,
dat is vergeten door een woort,
en dat is Jesus, Jesus soet:
o naem ghedruckt in myn gemoet.
10. Als iemant van Heer Jesus songli,
was't dat 1'ranciscus hert op-sprongh, hy lackte en hy soogh sijn tongh',
als of syn tongh vol honinck hongh.



11. Den honinck-vloeyenden doctoor die Jesus boven al verkoor,
die seyd', dat hy noyt boeck en las daer Jesus naem niet in en was.
12. O Jesu naem, o zielen-oost,
o soeten naem, o hertjens troost,
o Jesu naem, ghy zyt soo soet,
dat ghy versoet myn droef gemoet.
13. O Jesu naem. ghy niaeekt my blijd',
als ick om uwen naem iet lijd',
myn kruys en kruyst my dan niet seer,
als iek peys op u kruys, o Heer.
6, 2. t.: luuwtr-stael. — 11, 1. doctor melliflitns, de H. liernardus. — 12, 1. zielen-oost = licht der zielen. 1). C. schrijft Kielen hoost, en dit laatste woord aanziende voor oogst, vertaalt hij: „aliment des ames". — 13, 3. t: jet lijd'.
Tekst. D. Hellemanh, Canoniek Norbertien van Grimberghen (1640—1674), I>en lieffelycken 1'uradys-royel, (1670), Brussel 1695, bl. 110, „Van den soeten naem Jesus", stemme: „La pastorelle", hierboven weergegeven. — Vgl.: „Jesu, dein Name siisser ist // denn Honigseem zu jeder frist", lied van Pranciscus Algerman, gedrukt in 1596, te vinden bij Wackernauei., Das deulsrhe Kirehenlied, V (1877), nr. 435, bl. 285. — De Coussemaker, Chants populaires des Fhinmnds de France, 1856, nr. 20, bl. 52, zelfde tekst, buiten veranderingen in de spelling, weglating van de regelen die de vierde strophe van bovenstaande lezing uitmaken, en verdeeling van het lied in zesregelige strophen. — 1). C., die dit lied een der fraaiste door hem gevonden noemt, ontleende den tekst aan een Hs. toebehoorende aan de Zwartezusters te Helle (Fransch-Vlaanderen). — Kond den lieerd, Hrugge, II (1867), bl. 36, zelfde tekst als bij d. C., echter met moderner spelling.
Ken rijmpje te vinden onder de Kindergebeden, voorkomende in Wolf'h Wodana, Gent 1843, bl. 90, en, zooals men daar verneemt, ook voorkomende in liet dobbel kabinet der ehristelyke trysheid, Gend, ISegyn, z. j., geest, goedk. 1740, Sign. li3 v" I, herinnert aan de gedachte uitgedrukt in de eerste strophe van Hellemans' lied :
Jesusken, myn alderliefste lief,
ik schenk u myn hert tot eenen brief;
schryft daerin al wat u belieft en gebruikt het geheel tot u gerief.
Melodie I. II. G. Hoi.oonino, Oen glieest. leeinrerrker, Antw. 1645, bl. 37, „op de wijse: „Van Pastorelle", voor: „Wat vreught / wat blijschap / wat jolijt", hierboven weergegeven. — De melodie, welke nooit zeer populair heeft kunnen zijn,



daar zij alle zangerigheid mist, wordt teruggevonden, m. iu, m ™ ......
eeuwsch Beiaard boek op het Gentsch Archief berustend:



602. Ic wil mi selven troosten.
1. Ic wil mi selven troosten onde maken enen moet;
al bin ic nu int liden,
dat sal noch worden goot;
alst liden is verganghen, so cornet die blischap aen, in liden wil ic mi houden so als ic beste can.
2. Natuurken, du mootste liden dijns herten onghevoech;
ic bin hier in den liden,
mi is dicke so wee te moet; och, God, so wilt mi troosten alst u dunket wesen tijt al voor des viandes strickcn, sijn laghen sijn so wijt.
3. Nochtans so wil ic hopen endc trurcn niet so seer:
mijn liden mach verwandelen, ghenade geeft die Heer;
dat mi is ghevallen,
dat mach een ander gheschien, conde ic mijn liden verhalen, so woude ic truren niet.
4. Och rat van avonture,
woutstu niet ommeslaen;
die mi woude helpen truren, dat duchte mi wel ghedaen.
Het cornet in eenre uren, men cans ghewenden niet. Wat sulle wi veel betruren ooc alsmen daglielics siet?
5. Eens woordes mach ic ghedenken, dat ic te segghen plach:
mi selven wil ic schenken dien Heren diet al vermach; mi selven wil ic schenken, so mach ic worden quijt,
ende dienen hem al mijn leven, den Heren van hemelrijc.
6. Met liden mach men temmen ende bendich maken schier; een hertken sonder liden
is een onstadich dier;
daer bi so mach men merken
ende horen haren sanc;
van liden waer veel te spreken,
die reden worden veel te lanc.
7. Hier bi so mach inen merken, hoe menich wiel hertken staet, dat sijn natuur moet crenkcn ende smodet daer op dat gout. Het spruten aen der heiden die bloemkens jonc ende out: ic ligghe hier arm ghevanghen, van liden so worde ic out.



8. Och ouder mach ie werden ende jongher nimmermeer; soude ic dit langher herden, so woude ic bidden seer,
door God ende door ghenade, dat hi mijns ghedachtich weer. l)ie rouwe comt veel te spade, dat ordeel is gheschiet.
9. Och Heer van hemelrike, ontfermt mi arme man, ic ligghe hier ellendelike, siet mi cllemlich an,
ende wildet mi vergheven al door Marien eer; ic diene u alle mijn leven, ie hone u nimmermeer!
2, 2. t.: moetslc di liden. - 4, 7-8. l)e zin is: wat zullen wij veel treuren, als wij zien wat wij dagelijks zien. Cf. Hölscher 10. — 5, 6. = Horden ijuijt - effen zijn, niets meer schuldig zijn.
Tekst. Hoffmann v. F., Niederl. yeistl. Ltlr., 1854, nr. 03, bl. 137, „dit is die wise: Lief hebben ende miden", naar het lS^-eeuwsch Herlijnsch lis. 8,185.
I)r. B. Hüukhek, Niederdeutsche ijeistl. Lieder und Sprilche, lierlin 1854, nr. 30, bl. 76, aanverwante lezing:
1. lek wil my solven troiuten und maken eyne moit,
al ist nu in liden
eth mach noch werden gudt.
2. Als liden is vergangen,
so kumpt de blydeschop an; in liden wyl ick my holden, wu ick wal beste kan.
3. Hedde iek in mynen lyden her Iesus wer wal gud,
so wolde ick my verblyden in mynen wedorspoet,
4. Und hopen und liden;
des lydens weit noch raet; wu lichte ia my myn herte, als lyden van hene gaet.
5. Nochtans so wyl ick hoppen und truren nicht to seer; konde ick myn liden héllen, genade gyff de here.
6. Idt spruten an der heide
de blomekens cleen und groit; iek lygge hyr arm und gevangen, van lyde werde ick olt.
7. Och, olt so mach ick werden und junger numermer;
solde ick dydt lenger lyden, ick wolde bidden seer
8. God uinme syne genade,
dat he myner gedechtich wer; de rouwe kunipt vele to spade, als dat ordel is gedaen.
9. Hyr by so mach men niereken, wu eth mannieh herteken geit, dat syne natuer moet krencken, als eth nergent up en steit.
10. Idt kumpt in eyner uren, men kans geweren nicht; wat wyl men vele truren, na dem ment dagelyx suet.



11. Och God, woldestu my helpen, als eth dy duncket wesen tydt, al» vor der viande stryde; er lage synt so wyth.
12 Och rat van eventuren
woldestu nicht ummo slaen,
de my nu hulpe truren, dat duchte my wal gedaen.
13. Dat my nu is gevallen, dat mach nier gescheen ;
konde ich myn liden verbergen, ick wolde truren nicht.
12, 1. Och rat van eventuren; zie hiervoren II, nr. 421, hl. 1569.
Melodie. Zie het onmiddellijk volgende lied.



603. Ic wil mi selven troesten.
A.
1. lc wil mi selven troesten och mi berouwet sere emle maken enen moet, al niijn verloren tijt.
want alset gaet ten quaetsten, Ic bid ghenade, Here,
so macht noch werden goet; want ghi ghenadich sijt. van «onden wil ic mi keren ^ ^ darf hcm
m mynre jongher tUt. ^ comen ^ God g.
Ic b,d ghenade, Here, |. ^ ^ ^ vermoghen
want ghi ghenadich sijt. .
00 van Bonden wesen vri
2. Mijn oghen die moghen acouwen ende dienen Onsen Here tgheen dat ic heb verdient, die wijl dat hi heeft tijt. tsi bliscap ofte rouwen; Ic bid ghenade, Here,
ic rade minen vrient, want ghi ghenadich sijt.
dat hi hem van sonden kere, , _ . , . ,
, . 5. Ouder mach ic worden
want cor is onse ij . en({e jongher nemmermeer,
Ic bul ghenade, Here, „nde nanlao,H onder die erde
want gh. ghenadich s«t. ende |ak<n goet endc eor;
3. Woud ic die werelt verliesen, waer toe dat ic mi kere, tghepeins dat waer mi goet, altoes gaet minen tijt.
so soude mi God verkiesen Ic bid ghenade, Here,
als hi den salighen doet; want ghi ghenadich sijt.



6. Ende noch so wil ic hopen 8. Aldus so wil ic temmen op God ende Onser Vrouwen; dat jonghe harte mijn,
Gods gratie staet altoes open, so mach ic namaels clemmen
als ons die sonden rouwen, al daer die salighe sijn,
want milde is die Here, daer ic so langher so mere
onseker is die tijt. begheret heb altijt.
Ic bid ghenade, Here, lek bid ghenade, Here,
want ghi ghenadich sijt. want ghi ghenadich sijt.
7. Och rat van avonturen, 9. Nu spreect voer mi int best*!,
selstu niet omme gaen, ghi heilighen al ghemcen,
dat mi troest mocht gheburen al bin ic van den lesten,
van dat ic heb misdaen? ic bin derselver een
Ic en sondighe nemmermere, daer Cristus met groter onere
al had ic wel die tijt. om starf tot eenre tijt.
Ic bid ghenade, Here, Ic bid ghenade, Here,
want ghi ghenadich sijt. want ghi ghenadich sijt.
4, 1. (larf, van durven - mogen. — 4, 3. hi en moei, of hij moet. — 4, 6. die wijl, terwijl. — 5, 1. mach, kan. — 5, 1 — 2. Vgl. nr. 602 hiervoren, 8, 1 en 2. 7, 1. rat van avonturen, zie hiervoren II, nr. 421, bl. 1569. — 8, 3. t.: climmen. — 9, 5. onere, oneer, schande.
lek will my gaen ontlaeden. B.
1. Ick will my gaen ontlaeden ende verlichten mynen moet;
ende wachten my vanden quaden, dat zall my wenen goet;
van sonden will ick mij keren in mijnen ionghen tijt.
Ick bid genade, liove Heere,
want ghij ghenadich zijt.
2. Myn oghen moeten aenscouwen na dat ick hebbe verdient,
oest blijsschap ofte rouwen;
so raden ick myne vrint,
dat hy hem van sonden keere, want cort iss onsen tijt.
Ick bid genade, lieve Heere,
want ghij ghenadich zijt.
3. Had ick voer tswaer verlicsen ghepenst, dat waer mij goet; soe soude mij God verkiesen soe hij den salighen doet;
maer neenick. my rouwet seere al mynen verloren tijt.
Ick bid genade, lieve Heere, want gliij ghenadich zijt.
4. Nycmant en derff hem voeghen te eoemen daer God sij,
hij moet na zijn vermoeghen van sonden weesen vrij ende dienen onsen Heere wanneer hij heeft den tijt. Ick bid genade, lieve Heere, want ghij ghenadich zijt,



5. Ouder mach ick werden, Ick en sondichden niet meere,
nier ionger nimmermeer, al had ick wel den tijt.
ende namaels onder derde Ick bid genade, lieve lloeie,
ende laten goet ende eert; want ghij ghenadich zijt.
waer toe zall ick mij keeren, 9. 0 God van hemelrijcke,
'i b°k- TT " H ick staen hier als een arm man Ick bid genade, lieve Heere,
want ghij ghenadich zijt. seer e en e lJc
b J siet nnj met uwer genaden an;
6. Noch soo will ick hoepen gheeft mij dat ic mij keere,
op <iod ende Onser Vrouwen; het is moer dan tijt.
(ioeds gracie is altijt open Ick bid genade, lieve Heere,
als ons dye Bonden berouwen; want ghij ghenadich zijt.
milde zo is ons Heere, .
.... 10. Uestadich wil ic dienen
onseker is onsen tijt. , ,
, , ende weesen onderdaen;
Ick bid genade, lieve Heere, ^ ^ noch to hienei
want ghij ghenadich zyt. ^ ick za„ nl0eten gac„
7. Aldus soe will ick temmen van daer ic niet en keere,
dat ionghe leven myn, nijmmermeer, tot gheender tijt.
dat ick naemaels mach clemmen lek bid genade, lieve Heere,
all daer dye engelen zyn, want ghij ghenadich zijt.
daer is so langher zo meere . ....
blisscap in alder tijt. "• *■ >f ™
lek bid genade, lieve Hoere, 8 'J ey g en a ,
. , ■ , , ... all coeme ic met den lesten,
want ghi) ghenadich zijt. ....
ic binder nochtanz een
8. O rat van avontueren, daer Christus, ons lieve Heeie,
suldij niet omnie slaen, om sterft op eender tijt.
oft mij mocht troest gebueren Ick bid genade, lieve Heere,
van dat ick hebbe mesdaen? want ghij ghenadich zijt.
8, 5. t.: meer. - 9, 1. t.: hemelrijck. - 9, 3. t.: ellendelijck. - 9, 5. keer» — bekeere.
Tekst A. Hokfmann v. F., Ilollan<tisclic Volksldr., 1833, nr. 14, bl. 33, met wijsaanduiding: „Ic wil mi selven troesten 1/ ende maken enen moet , naar het 15deeeuwsch llerlijnsch Hs. nr. 8,190, hierboven woergegeven. — H. v. F. teekent aan: „Ein ahnliches Lied, mit sehr vernachlüssigter t'orm und ganz ander^r Wendung, steht in II. 10-12 (Herlijnsch 15"<=-eeuwsch Hs. 8,185); es beginnt eben so wie dieses; Ic wil mi selven troesten; doch steht eine andere Melodie (1.: wijsaanduiding; want dit Hs. bevat geen melodieën) darüber: Dit is die wise: Lief hebben ende miden'; - Id., Niederl. geistl. Ldr., 1854, nr. 62, bl. 135, naar Hs. 8.190, met wijsaanduiding: „Ic wil mi selven troosten ,/ ende maken enen..,.



Melodie. Babmkeb, Niederl. geisll. Ldr., nr. 75, Vierteljahrsschrift, 1888, bl. 314, naar hot voornoemde Hs. nr. 8.190. — H. voegt er, aan zijnen kant, bij: „In der antlcrn Berliner Handschrift O (8.185), Seito 9, lieisst es: „dit isdiewyse: Lief hebben ende myden", alzoo de wijs van het onmiddellijk voorgaande lied, dat tot wijsaanduiding verstrekte aan het bovenstaande.
Tekst B. Hs. van Anthonius Ghyselers, uit den aanvang der XVI"e eeuw, vroeger toebehoorende aan Prof. C. P. Serrure, thans nr. 9011 der Gentsche Bibliotheek, bl. 26, „een geestelijck liedeken op dye wijse: Olevo Hoern, ind Hatenborcli*, hierboven weergegeven; — Ken dev. eïi boeexken, Antw. 1539, nr. 7, uitg.
I>. F. Scheurleer, bl. 26, aant. bl. 332, op die solve wijse: „Solaes wil ic hanteren', zelfde tekst, buiten veranderingen in do spelling en do schikking der strophen. — Vgl. in laatstgenoemde verzameling nr. 106, bl. 133: ,Ick sal mi selven troosten // ende maken eenen moet// ende keeren mi totten besten", 10 str.
Melodie. Voor do wijs: „Cleve", enz., zie hiervoren II, nr. 414, bl. 1544: „Met lusto willen wi singhen". — Voor de wijs: „Solaes wil ic hanteren', zie hiervoren III, nr. 523, bl. 2296.



604. Ic wil mi gaen verbliden.
1. Ic wil mi gaen verbliden, verhughen minen moet, so mach ic overliden
al tot dat cwigho goot;
daer ist al in bevanglien, dat mi verbliden mach, hem wil ic ane hangheit ghestadich sonder verdrach.
2. Wanneer dat ic aenscouwe die dinghen in deser tijt,
so mach des mi wel rouwen, dat ic mi heb verblijt in desen creaturen,
die hier beneden sijn,
want si altoes versturen die vrede des herten mijn.
3. Nu wil ic God verkiesen ende minnen boven al ende mi in hem verliesen, daer ic ghebruken sal dat bloeyon sijnre minnen in mi al sonder verdriet; het gaet al boven sinnen, ic en cans vertellen niet.
4. Niet meer en wil ic denken al opter werelt eor,
ui gheeft mot haren wenken so menighe valsco loer,
daer si mede wil bedrieghen liacr minres al ghemein; marr die tot Gode vlieghen, die bliven altoes rein,



1, 3. overlidtn — overgaan.
Tekst. Hoffmann v. F., Holltind'uiche I oiksldf., 1833, nr. 13, bl. 32, hierboven weergegeven, en In., Niederl. geistl. Lth', 1854, nr. 61, bl. 134, met wijsaanduiding: ,Ic wil mi selven troosten // ende maken [enen nioetf, naar bet Berlijnsch 15"« eeuwsch Hs. 8.190; zie nrs. 602- 3 hiervoren. — In dit zelfde Hs. vindt men, zegt H. v. F., eene lezing uit elf strophen met wijsaanduiding: ,Als dat wout draecht bloemen // so draecbt mijn lief scoen ltaer".
Deze aanvang diende voor een pastiche getiteld: „Lente", voorkomende onder Prudens van Duyse's Nagelaten gedichten, deel, Koeselaere 1883, ls,e stuk, bl. 29. — Een dei', fit prof. boecken, Antw. 1539, nr. 104, uitg. 1). F. Scheurleer, bl. 131: „lek wil mi gaen vermeyden // verhueghen minen moet// so mocht ick", variante met jongere spelling, en elf strophen meer, „op die selve wise (Ick ligghe op die steenpoorte ghevaen) oft op lek wil mi selven troosten / ende maken eenen moet. Oft op Aenhoert ick sal beghinnen / om te singen een nieuwe liet".
Met dit lied en de voorgaande nrs. 602 — 603, alle 15df-eeuwsche liederen, kan men vergelijken het 16lleeeuwsche: „Ick wil mi gaen verhuegen", zie hiervoren I, nr. 118, bl. 467, en het geestelijke pastiche: „Ick wil mij gaen verheugen// verblyden mijnen moet, // in dat prieel", zie hiervoren III, nr. 548, bl. 2157.
Melodie. Voor de wijs: „Ic wil mi selven", enz., zie mede de voorgaande nrs. 602—3.
Voor de wijs: „Ick ligghe", enz. zie hiervoren I, nr. 8, bl. 56: „Hoort toe, gy arm en ryk", tweede melodie, B; — voor de wijs: „Aenhoert ic sal , enz., zie hierna het lied: „Aanhoort ic sal", enz.



605. Ick wil mi gaen vertroosten.
1. lek wil mi gaen vertroosten in lesus liden groot,
al lievet ghostaen ten boosten, liet moclit noch werden goet; al om mijn sondieh leven ben ick met druck bevaen; dat wil ick gaen begeven; o Iesu, siet mi aen.
2. Mijn suchten ende mijn kermen siet aen, glienadich God; eylaes! wilt mijn» ontfermen; al heb ick u ghebot versmaet tot menigher uren, ick wil mi beteren gaen ;
dit doet mijn herte trueren, o Iesu, siet mi aen.
.1. Den tijt heb ick verloren die ghi mi hebt verleent;
nae u en wilde ick niet horen, in sonden was ick versteent;
seer traecli ben ic tot dnechden, al heb ick goed vermaen; oorspronck der eewiger vruechden, o Iesu, siet mi aen.
4. Al ben ick vol van sonden,
wilt mijns ghedachtich sijn ; u duecht is sonder gronden, die schulden sijn al mijn;
ick kent, al yst seer spade, en wilt mi niet versmaen,
aen u roep ick ghenade,
o Iesu, siet mi aen.



5. Och lacy mi, och armen, liadde iet te voren versint, soe mocht ick in uwen arme rusten als u kint;
om mijn groote misdaden mocht ick mi wel verslaen ; maer, vat vol alder ghenaden, o Iesu, siet mi aen.
6. Maria, keyserinne,
des sondaers toeverlaet, vercrijcht mi ws kints minne, want mi nu nauwe staet.
O maghet wilt mi hooren, in mijnder noot bi staen,
noch roep ick als te voren: o Iesu, siet mi aen.
7. O heylighen alle gader staet mi in noode bi,
wilt bidden God den vader,
dat hi mijnder ghenadich si ;
mijn roepen en wil ic niet laten, mocht ick ghenade ontfaen!
Noch roepe ick, macht mi baten : o Iesu, siet mi aen!
4, 5. Ick kent, ik beken het. — 4, 6. t.: versmaden. — 5, 6. mi nel verslaen, mij ontstellen, verslagen zijn.
Tekst en melodie. Ken del', en prof. Iioeexken, Antw. 1539, nr. 63, uitg. 1). F. SciiF.UHi.eeh, bl. 84 ; — I)r. J. G. If. Achuoy, Middeleeuusehe geest, liederen en Ieisen, 1888, nr. 15, bl. 31 ; — Tilburgsch Hs. beschreven door H. Roes, Dietse/ie warande, 1897, bl. 261 vgl., nr. 33, nagenoeg dezelfde tekst. — Vgl. hierna de melodie: „Aenhoort ick sal beghinnen".



606. lek wil mi gaen vermeyden.
1. lek wil mi gaen vermeyden in Ihesus liden groot,
van daer en wil ic niet sceyden int leven noch in die doot.
2. Tis een prieel met liloemen bedaut met nieniglien traen; och mocht ic daer in comen,
mijn trueren waer al ghedaen.
3. Men hoort den nachtegael singen al onder den scerpen doren,
sijn herte is vol van minnen, die wilt, die macht gaen horen.
4. Een liedeken heeft hi gheheven al onder den doren groen:
,o vader, willet hen vergheven, sij en weten niet wat si doen."
5. Die schaker hadt om vrede, hi mocht wel hebben prijs;
die nachtegael singt: .noch heden snldy sijn int paradijs.
6. ,0 vrouwe, siet hier dinen sone, Ioannes, die moeder dijn;
ick hebse u bevolen,
wilt haer behoeder sijn."
7. Hi sanck wel also hooghe:
„mijn God waer om laetstn mi?" Sijn herte wert hein drooghe,
te drincken begheeret hi.
8. Men scanc hem daer te drincken edic met galle ghemengt;
sijn hooft dat liet hi sincken, hi sprac: .vervult is alle dinck.
9. .0 vader, in uwen handen beveel ick minen gheest."
Met also soeten sanghe voer hi in een ander foreest.



10. Hi liet die violette
al onder den cruyce staen, die hem te Nazarette so ootmoedelijc hadde ontfaen.
11. Hi liet die open roose
aent cruyce hangen soe root;
liaer bladerkens liet si risen; die nachtegael bleef van minnen doot.
Str. 1-3. vgl. hiervoren III, nr. 548, bl. 2157, str. 1-2 van: „Ick wil mij gaen verheugen // verblyden mynen moet // in dat prieel", en nr. 554, bl. 2175, str. 5, van: „Och hoe lustelic is ons die coele mei ghedaen". — 3, 4. gaen bijgev. naar Het hofken, enz. — 6, 1. t: soon.
Tekst. Een dev. efi prof. boecxken, Antw. 1539, nr. 157, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 189, „op die selve wise" als het daar voorgaande lied, namelijk de wijs: „Het souden drie ghespeelkens goet // spaceren gaen in dat wout", tekst hierboven weergegeven; — Hoffmann v. F., Hollündische Volksldr., 1833, nr. 21, bl. 50, naar voormelde bron; — Het hofken der geest, liedekens, Loven 1577, bl. 135: „een nieu liedeken, en gaet op die wyse: Fortuyne wilt u keeren// en vallet my niet soo suer", zes achtregelige strophen; — Het Paradiis der gheest. vreuchden, Antw. 1617, bl. 62, met dezelfde wijsaanduiding: „Fortuyne", enz., insgelijks met achtregelige strophe; - Willems, Oude VI. Idr., 1848, nr. 206, bl. 446, naar H. v. F. - „De allegorie van dit lied", zegt Snellaert op Willems, t. a. p., „is niet moeijelyk te volgen. De zingende nachtegael onder den scherpen doorn, is de biddende Christus aen t kruis,
de violette, het zinnebeeld der nederigheid, Maria, — de opene roos, Christus
wonde in de zyde." Het lied geeft de zeven kruiswoorden terug.
Een ander lied, met achtregelige strophe, „op die wyse: Ick wil mij gaen vermeyden aen eenen water cant", komt voor in Het hofken, bl. 213. Het bestaat uit zeven strophen; de aanvangsstrophe luidt:
De tekst: „Fortuyne wilt u keeren // en valt mi niet so suer", is te vinden in Antw. lb., 1544, nr. 46, bl. 67, met opschrift: „een nyeu liedeken".
Melodie. Een dev. en pr. b., t. a. p.; zie hiervoren II, nr. 295, bl. 1057, „Het ghinghen drie gespeelkens".
Ick wil mij gaen vermeyden
met Jesus die alderliefsten mijn;
van hem soo en wil ick niet scheyden
om lijden noch om pijn,
noch om eenich iolijt
dat is in deser tijt;
ick weet, o ghenadighe heere,
dat ghy bermhertich sijt.
149



607. Heen God, wie sal ic claghen.
1. „Heer God, wie sal ic claghen al mine verloren tijt ?
Mine consciencie wil altoos claghen, si en ghevet mi gheen respijt; ic moet mi leren liden,
die schulden die sijn mijn;
ic en can mi niet verbliden,
druc moet mijn eighen sijn.
2. „Och here, ic sal u vraghen,
woude ghi mi wel verstaen:
sal ic noch langher jaghen,
eer ic u sal connen ghevaen ?
Van rouwen duchte ic te sterven, bedroevet isset herte mijn;
can ic u niet verwerven,
druc moet mijn eighen sijn."
3. — „Och mensche, mijn weselic belde, och lidet u nu ter tijt,
wat wildi mi vertellen,
dat ghi in drucke sijt?
Ic hebbe u uutvercoren,
ic kenne wel uwen gront;
mach u wat troostes gheboren, weest hovesch in uwen mont."



4. — „Die werelt is schone van woorden, bedroch heeft si gheleert;
recht als die wint van noorden
so is si omme ghekeert;
men en mach daer niet op betrouwen,
dat segghe ic u mit vlijt;
aen Jesus wil ic mi houden
nu ende tot alre tijt."
5. — „Och mensche, mijn lieflike wesen, och lijt u nu ter tijt,
ic hebbe u wel bewesen,
dat ghi die liefste sijt;
ic hebbe omme u gheleden so menich swaer torment;
woude ghi mi nu begheven,
so worde ghi mijns content."
6. — „Och heer. wilt doch ghedenken, hoe menich swaer versucht
als ic u plach te schenken,
noch doe ic des ghelijc;
ic hope die tijt sal comen al uut den herten mijn;
laet mi nu troost verwerven,
vroude sal mijn eighen sijn."
7. — „O siele, u soete woorde gaen in dat herte mijn ;
ghi wordet wel ghenesen,
aendenket mijn grote pijn;
mine gonst soudi vercrighen,
wildi ghetrouwe sijn,
so sole ghi bi mi bliven,
vroude sal u eighen sijn."
7, 7. sole ghi = soudi = zoudt gij.
8. — „O Jesus, gheminde here, ghi hebt mi wel gheleert;
mijn herte dat wil ic keren tot al dat ghi begheert;
seer vrientlic wil ic u draghen al in dat herte mijn;
nae u is al mijn jaghen:
laet vroude mijn eighen sjjn."
9. — ,0 mensche, mijn lieflike wesen, nu levet in goeden hoop ;
daer lichter so menich ghevanghen, die namaels wort verloost;
weest hovesch in uwen woorden, u liden en claecht niemant dan mi; troost soudi aen mi vinden nu ende tot alre tijt."
10. — „Ic danke u, Jesus here, van uwer minnen groot;
laet mi uwen troost verwerven, helpet mi uut alre noot;
dat ic doch mach aenschouwen u vrientlike aenschijn,
boven alle reine vrouwen,
Maria, die moeder dijn."
11. „Wat mach mi nu beswiken?
mijn lief heeft mi verblijt;
doch wil ic van hem schriven nu ende tot alre tijt;
mit sijnre soeter stralen heeft hi mijn herte ghewont; ic bevele mi hem altemale al in sijns herten gront."
Tekst. Hoffmann v. F., Niederl. geistl. Ldr., 1854, nr. 66, bl. 143, naar het 15de-eeuwsch Berlijnsch Hs. 8.185, „dit is die wise: „Help God, wien sal ic claghen, // dat ic dus droevich bin? // ic en creech". - Verschillende hiervoren I, bl. 682. aangehaalde liederen, o a. nrs. 139, 141, 142 en 205 uit Antiv. lb.t 1544, hebben een met deze wijsaanduiding aanverwanten aanvang. Over eene werkelijke vergeestelijking



van nr. 141 uit laatstgenoemde verzameling, het hiervoren I, nr. 52, bl. 287, weergegeven 15de-eeuwsche: „Rijck God, hoe mach dat wesen // dat ic dus droevich ben*, zie Dr. J. A. N. Knuttel, Het geest, lied in de Nederlanden voor de Kerkhervorming, Rott. 1906, bl. 458.
De aanvang van bovenstaanden tekst: „Heer God', enz. dient op zijne beurt tot wijsaanduiding voor: „Het viel een hemelsdouwe" ; zie hiervoren III, nr. 483, bl. 1874.
In Het hofken der geest, liedekens, Loven 1577, bl. 162, vindt men nog een lied met achtregeligen strophenbouw: .Ryck Godt, wie sal ic clagen // mijn sondich leven quaet", met wijsaanduiding: „Rijc Godt, wien sal icx claghen".
Melodie. Zie hiervoren, t. a. p., I, nr. 52, bl. 287.



608. Rijck God, wien sal ic clagen.
1. Rijck God, wien sal ic clagen dat heymelijc liden mijn,
dat mi dit vleescli doet draglien brengende den gheest in pijn; ick vinde mi bedroglien om dat ic mi op mi verliet,
daer ic alleen moeste ploghen te stellen al mijn vermoghen in Iesus Christus swaer verdriet.
2. O vleesch vol avontueren,
suldv van mi niet gaen,
dat mi troost mach ghebueren doer Gods gheests soet bistaen? Mach ic gheen troost verwerven, so blijft mijn siel in swaren druc; moet ic Gods gracie derven, in wanhope sal ick sterven,
ende liden deeuwich ongheluck.
8. O Iesu, God van minnen.
helpt mi in desen noot; o waerheyt, troosterinne,
ick bid u met herten devoot: en laet mi niet verloren,
staet mi bi, want wel sijn mach ; tvleesch, dat ic hadde vercoren, doet mi in drucke versmoren; dat claghe ic u nacht ende dach.
4. O Christelike gheesten,
die gerne Gods woert hantiert, als ghi van dien maect feesten, dat ghi u so niet en regiert,



ghelijc «lees drinckers stercke,
die altijt rellen van des Gods woerts cracht,
verachtende alle wercken,
ordeelende alle clercken,
doer des drancx wijsheyt qualijck bedacht.
5. Die dit liedeken lierdichte,
swerelts vrienden sijn hem ontgaen;
al houden si hem voer slichte,
noch heeft hi wijsheyt ghedaen;
al heeft hi nu verloren al der werelt vrientscap en macht,
een ander heeft hi vercoren,
doer wien hi alle thoren ontvliet ende alle vrueclit verpacht.
Tekst. Een dev. en pr. boeexken, Antw. 1539, nr. 132, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 163, aant. bl. 341, „op die selve wise / oft op die wise alsoot beghint", hierboven weergegeven; — Het hof ken der geestelycker liedekens, Loven 1577, bl. 165, zelfde tekst, „op die wijse alsoot begint*.
Dit „herdiclite liedeken" (zie str. 5, v. 1) is een geestelijk pastiche van nr. 139, bl. 207, Antw. lb., „een nyeu liedeken", dat waarschijnlijk zelf zijn ontstaan te danken had aan nr. 142, bl. 213, „een oudt liedeken" van dezelfde verzameling (zie hiervoren I, nr. 184, bl. 681). Echter heeft het „nyeu liedeken", dat wij ter vergelijking laten volgen, negenregelige strophe. In de eerste strophe is een regel uitgevallen, dien wij naar aanleiding van den bovenstaanden geestelijken tekst tusschen haakjes brengen. Gewoonlijk bepaalt de vergeestelijking zich bij de aanvangsregelen van het wereldlijk lied; hier hebben wij integendeel een zeldzaam voorbeeld van eene in al de strophen volgehouden pasticheering.
1. Rijck God, wie sal ic claghen dat heymelijck lijden mijn,
dat ic alleene moet dragen,
dat doet mynder herten pijn;
ick vinde mi bedroghen,
[om dat ic mi op haer verliet,]
dat clage ik minen oogen;
in lijden so moet ic dooghen,
ende blijven in swaer verdriet.
2. O radt van avontueren,
wildy niet omme slaen,
dat mi mach troost ghebueren,
soot voortijts heeft ghedaen;



mach ic gheenen troost verwerven,
so blive ic inden druck;
moet ic die liefste derven,
van rouwe so moet ic sterven;
het waer mi so grooten ongheluck.
3. O Cupido, god vander minnen,
helpt mi wt deser noot;
vrou Juno, troosterinne,
ick bid u met herten devoot:
en laet mi niet verloren,
staet mi bi, oft wesen mach;
die ic liadde wtvercoren
laet mi in drucke versmoren,
dwelc ick u claghe nacht ende dach.
4. Ghi amoureuse gheesten,
die gaerne genoechte hanteert,
in dansen ende in feesten,
dat ghi u so niet en regeert ghelijck Samson, die stercke;
hem was benomen alle zijn macht al door der vrouwen wercken,
ende thooft van alle clercken,
Salomon seer wijs bedacht.
5. Al die dit liedeken dichte,
fortuyne die was hem ontgaen;
al vallet wat in slichte,
hi heeft zijn beste ghedaen;
al hadde hi zyn liefken verloren,
hi is nu also bedacht,
al hebbens die nijders thoren,
een ander heeft hi wtvercoren;
dies hi nu alle vruecht verpacht.
Een 'lev. en prof. boecxke», 1539, nr. 128, bl. 158, bevat ook een lied: ,0 lacy ic mach wel claghen // en beweenen minen tijt" (vgl. hiervoren, den aanvang van nr. 608) met negenregeligen strophenbouw en insgelijks voorgedragen op de wijs: ,0 radt", enz.



Melodie. De aangeduide „selve wise" is de wijs: ,0 radt van avontueren" (zie hiervoren II, nr. 421, bl. 1569), die men terugvindt in den aanvang van de tweede etrophe van het hierboven medegedeelde wereldlijk lied, nr. 139, Antu\ lb., en gepasticheerd in den aanvang van de tweede strophe van het daaruit ontstane, hierboven insgelijks medegedeelde geestelijk lied.



609. Help rike here God, mi is so wee.
1. Help rike here God, mi is so wee,
mijn herte wil mi tebreken
van rouwen ende van droevicheiden ontwee; ic en cans niet uut ghespreken.
2. Het en is gheen rust in deser tijt,
verdriet dat doet mi singhen;
ic was bestrieket in minen ghedachten mit deser eertscher minnen.
Help rike here God, enz.
3. Ic sochte solaes ende lustelieheit in minnen der creaturen;
doe ic die waerheit overleide,
ten mochte niet ewelic duren.
Help rike here God, enz.
4. Och bloeijende joghet vol edelheit,
siet aen mit vroeden sinnen;
si hebben so menighe teghenheit die leven in eertscher minnen.
Help rike here God, enz.



5. Cornet mi te hulpen, soete lief!
ic bin in stride van binnen;
die viant lopet om mi als een dief;
aen u staet mijn verwinnen.
Help rike here God, enz.
6. Tc soude gheerne minnen dat overste goet ende laten creaturen varen;
nu saluwet mi mijns herten bloet ende breket mine nature.
Help rike here God, enz.
7. Ic ligghe te velde nacht ende dach,
mine viande willen mi deren;
si slaen op mi also menighen slach,
ic en cans niet langher gheweren.
Help rike here God, enz.
8. Och edele joghet, och edele joghet,
hoe doedi mi dus sere;
al breket mi mijn hert ontwee,
ic wil noch sterven leren,
Help rike here God, enz.
9. Och droevigher hert, in bliden schijn dat ic mi dicke moet vensen;
het is nochtans so grote pijn,
als een ieghelic wel mach pensen.
Help riko here God, enz.
10. Creaturen troost wil ic begheven
ende laten dat clein omt hogheste goet; al stervende vindet men dat leven,
der doder loon is also groot.
Help rike here God, enz.
11. Nu wil ic sterven leren ende alle dinghen varen laen ende mi tot Jesum keren,
want rouwe hevet mijn hert omvaen.
Help rike here God, enz.
6, 3. Saluire, Kiliaan sordides, onzuiver; nu filmret, nu bemorst.



Tekst. Ho 1'FMan>' v. F., Miederl. geistl. Ldr., 1854, nr. 69, bl. 149, naar het Berlijnsch 15de-eeuwsch Hs. 8.190: „dit is die wise: Noch is selfe dat alrebeste cruut, II dat ie ghewies in gaerden", hierboven weergegeven; — hen sugverlick boecxken, begrypende alle de geestelike liedekens ghemaeckt eertyds by de salige Thonis Harmensz van Wervers-hoef, uitg. Amst. 1643, Sign. C, VII v", jongere tekst, 20 strophen, met aanvang: «Hier en is gheen vreuehde die ick acht", zonder wijsaanduiding; — Dr. J. A. N. Knuttel, Het geest, lied in de Nederlanden voor de Hervorming, Rott. 1906, bl. 352.
Melodie. Souterl, Ps. 122, ,nae die wise: Noch is self dat alderbeste cruyt*. De stemaanduiding vangt aan in thesis: het eerste vers heelt vier, het tweede drie accenten:
Nóch is self dat alrebe9te cruut dat ie ghewies in gaerden;
beide versregelen passen dus zeer goed op de melodie van Ps. 122. De natuurlijke scansie van den Ps. zelf is de volgende:
Tot ü hief ick myn óoghen. lieve Heer,
hier bóven tot liwen thróone,
daer ghi syt gheséten met gróoter eer in dinen hémel schóone.
Dit vastgesteld, en de scansie van het geestelijk lied gekend zijnde:
Help rike here Gód, mi is so wee,
mijn hérte wil mi tebréken van róuwen ende van dróevicheiden ontwee,
ic en cans niet uut ghespreken.
valt het gemakkelijk dezen tekst onder de melodie van Ps. 122 te brengen.
Selve is een van de vormen van den naam der salie. Vandaar, zegt Van Dale, Woordenb., het raadselachtig spreekwoordelijk gezegde (waarvan de aanvangsregel van ons lied eene toepassing is): Zelf is het beste kruid.
Onder de Gedichten van Willem van Hildegaersberch (uitg. W. Bisschop en Dr. E. Verwijs, 's-Grav. 1870, bl. 26—30), vindt men dan ook de sproke „Van enen cruut ende hiet selve*, door Dr. J. te Winkel, Gesch. der Adl. letterk., I (1887), bl. 490, eene niet onaardige maar wat lang gerekte proeve — zij beslaat 310 verzen — van woordspeling genoemd. Hiervoren II, bl. 1010, zagen wij het „Gilgen-" of „Lilgenbliittelein*, het symbolum van recht, in het Nederlandseh vervangen door het beste kruid: selfe of selve, de salie; wat niet belet, dat de bedoelde woordspeling ook wel in Duitschland bekend was. Ongetwijfeld moet de aanvang van de volgende strophe aan een 16de-eeuwsch lb. ontleend, te vinden bij Lhk u.



Böhme, Deutscher Liederhort, II, nr. 4336, bl. 254, in denzelfden zin verstaan worden:
Es steht ein Selbenstrauchelin geneiget zu der Erden:
der mir der Allerliebste war,
der ist mir leider ferne.
Volgt de melodie van de Souterliedekens, volgens de uitgave van Clemens nok papa; in de uitgaven van 1540, 1564, 1584 vindt men op het slot de minder goede lezing: g c e e d c, enz.



610. Ic draech dat liden verborghen. A.
EERSTE MELODIE.
TWEEDE MELODIE.
1. Ic draech dat liden verborghen, besloten in minen gront;
van savonts totten morghen wordic daer af ghewont.
2. Ic bin alleen in liden,
och lacy, ic bin alleen; hoe soudic mi verbliden,
der trouwen en vindic gheen.
3. Mijn hert dat leit in sorghen, in groter banghicheit;
van savonts totten morghen is mi dat liden bereit.
4. Daer comt so menich suchten al uut mijns herten gront; mocht ic dat suchten vluchten, ic dede vlucht ter stont.



5. Mer nu ist dus gheleghen,
ten mach niet anders sijn;
men wils mi niet verdreghen,
dus blijft dat suchten mijn.
6. Ic selt den ghenen elaghen die alle dinc vermach;
wil hijt mi helpen draghen so wort mijn liden sacht.
8, 1. die perse yhetreden, de wijnpers.
B.
1. Ic draghe dat liden verborghen. besloten in minen gront;
van den avont totten morghen worde ic daer af ghewont.
2. Ic ben alleen int liden,
och lacy, ic bin alleen ;
hoe soudic mi verbliden,
der trouwen en vindic gheen.
3. Daer cornet so menich suchten al uut mijns herten gront;
mochtic des lidens vluchten.
ic dedet in corter stont.
4. Nu ist aldus gheleghen,
ten mach niet anders sijn;
men willes mi niet verdreghen. dus blivet die sorghe mijn.
5. Och wie mach icket bet elaghen, dan die den troost verleent;
c.
1. Ick drage dat liden verborghen, besloten in minen gront,
van tsavonts totten morghen worde ick daer af ghewont.
7. Ic wil mi in hem verbliden ende hopen tot alre tijt,
dat hi mi voor dit liden sel gheven groot jolijt.
8. Hi heeft die perse ghetreden al om die minne van mi,
ic selt hem danken weder,
so veer alst is in mi.
hevig leed gedragen: Jesaja, 63, 2—3.
hi wilt mi helpen draghen, tis also trouwen vrent.
6. Ic wil in hem verbliden ende hopen tot alre tijt, dat hi mi voor dit liden sal gheven groot jolijt.
7. Die trooster van hier boven, die alle herten kent,
die wille wi altoos loven, als hi ons liden toesent.
8. Hi heeft die perse ghetreden al om die minne van mi;
ic salt hem weder ghelden so veel alst in mi si.
9. Hoe vele du kanste gherapen al uut den liden mijn,
dat gheve ic di te baten, tmoet al gheleden sijn.
2. Daer comt so menich versuchten al wter herten mijn;
waer sal ick henen vluchten ten mach niet anders sijn.



8. Ick had eenen vrient vercoren ende nu en vinde icx niet; die vrienscap is verloren, ontrouwe is mi gheschiet.
4. Ic ben alleen in liden,
och lacy, ick ben alleen, hoe mach ick mi verbliden, der trouwen en vinde ic gheen.
5. O goede Heere der Heeren,
wilt mi in staden staen,
waer sal ic henen keeren, ick ben met druck bevaen.
6. Och wat sal ick beghinnen? Dat en weet ick waerlijck niet, al in mijn herte van binnen
so lide ick swaer verdriet.
7. Hier om heb ic mededoogen met die in liden sijn;
hebt altijt God voer ooghen, der menschen trou is cleyn.
8. Och minne der creatueren, wat hebdy mi ghedaen? om u so moet ick trueren ende weenen menigen traen.
9. Nochtans so wil ick hopen ende maken eenen moet,
sijn gratie staet altijt open, het sal noch wesen goet.
10. O moeder ende maghet,
slaet doch u ooghen op my, mijn herte is seer versaghet, ick bid u, staet mi bi.
1. Ic drage dat liden verborgen in mynes herten grunt,
van den avende to den morgen werde ick dar van gewunt.
2. Eth koniet so mannich suchten in mynes herten grunt,
mochte ick der suke genesen, ick dedet in korter stund.
3. Und is et aldus gelegen
und mach es nicht anders syn, men wyls my nicht verdregen des blyfft de sorge in my.
D.
4. üem wyl ick et clagen, de alle herten kent;
he salt me helpen dragen, he is my so truwen vrent.
5. Och troister van hir boven, de allen troist verlent,
den wylle wy altydt loven, wan he uns liden to sent.
6. He heft de persse getreden al umme den wyllen myn, des wil ick em vergelden so vele als is in my.
Tekst. A. Hoffmann v. F., Niederl. yeistl. Ldr., nr. 71, bl. 152, met wijsaanduiding: ,1c stont op hoghe berghon" (zie hiervoren I, nr. 21, bl. 131) „of die mairl", naar het 15de-eeuwsch Berlijnsch Hs. 8,190; ■— B. Id. nr. 72, bl. 153, „dit is die wise; „Dat gaet hier teghen den somer, // al dat men singhen sal", naar het 15de-eeuwsch Uerlijnsch Hs. 8,185; — C. Een dev. en prof. boeexken, Antw. 1539, nr. 209, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 240, „op de selve wise (Ick sie die morghen



sterre) oft op Het reedt een ridder wt iaghen". De tekst is ook te vinden in Hs. van Marigen Remen, nr. 218, Bibl. der Maatsch. v. Xed. lett. te Leiden, en Hs. geplaatst achter een exemplaar der Souterl., Bibl. der Hoogeschool te Leiden: zie P. A. Tiele, Oude Ndl. Idr., in De Dietsche warande, 1869, bl. 575, nr. 25. — Deze vergeestelijking van het lied: ,1c draghe in minen herte verborghen" (zie hiervoren I, nr. 154, bl. 577), wordt aangehaald door Dr. J. G. K. Acquoy, Het geest, lied in de Nederlanden vóór de Kerkhervorming, 1886, bl. 76, die doet opmerken, dat de Middelnederlandsche geestelijke liederen, „met uitzondering van de kerst-, nieuwjaars- en driekoningenliederen, waarin bijna altijd een opgewekte, ja blijde toon heerscht, meestal van eene gedrukte stemming, soms zelfs van diepen weemoed getuigen"; — D. Ons lied is ook in het Nederduitsch bekend en te vinden bij Hölscher, Niederdeutsche geistl. Ldr. und Spriiche, Berlin 1854, nr. 44, bl. 91, waar het de strophen 8 — 13 uitmaakt van een ander lied: „Hyr boven in den hemel// dar wont myn soite leef*. Een Nederlandsche tekst, met zelfden aanvang: „Hier boven inden hemel// daer woent mijn soete lief", doch met zevenregelige strophe, komt voor bl. 21 v° van het Hs. 1042 van Meerman (na 1525), thans nr. 2631, II<ie serie der K. Brusselsche Bibl. Dit laatste lied, zonder wijsaanduiding, draagt tot opschrift: „Dit is een gheestelijc liedekijn, ende heeft hier eerst gesonghen hillegont Aeronts dochter cornelis cornelis soens huusvrou Int iaer ons heren dusent cccc hondert ende xcvii.
Melodie I. Zie hiervoren t. a. p.: „Ic draghe in minen herte verborghen". — II. Zie hiervoren I, nr. 66, bl. 326: „Ic sie die morgen sterre*. — Voor de melodie: „Het reedt een ridder wt jaghen", zie hiervoren I, nr. 31, bl. 177: „Het voer een ridder iagen". — De wijs: „Dat gaet hier", enz. herinnert aen: „Das geit hier jegen den Samer" (Erk u. Bühme, Deutscher Liederhort, II, nr. 949, bl. 722), een lied met zelfden strophen bouw, waarvan de melodie echter niet werd teruggevonden. — De zangwijs „die mairl", bleef ons onbekend.



611. Adieu mijn vroude, adieu solaes.
1. Adieu mijn vroude, adieu solaes,
mijn blischap laet ic bi u staen;
ic wil mi in desen ternoy besluten, ter doren des lidens bin ic in ghegaen.
2. In desen ternoy wil ic nu striden
ende vnlghen den banier, dat voor mi gaet; minen Heren wil ic ghetrouwe wesen ende gaen int casteel, dat teghen mi staet.
3. Dat casteel is mi als seer enteghen, daer ic mit willen bin inghegaen; want liden en wil mi niet begheven, so langhe als ic dat leven haen.
4. Och God ende Onse Vrouwe mach icket wel cla^hen, sint dat ic eerst in dit leven quam,
so en drufte ic die wateren des rouwen niet halen uter cisterne van Bethlehem.
150



5. Och God ende och God, wat is dit leven,
daer men dus veel in liden moet;
en haddes God selven niet ghegheven.
ten waer te liden om gheen goet.
6. Allen troost der creaturen is mi ontweken: dat claghe ic God ende Onser Vrouwen,
ende alle solaes heeft mi begheven,
nier liden en dede mi nie ontrouwe.
7. Ghevanghen bin ic in swaren verdriet:
help rike Here God, dat claghe ic di:
ic worde ghelaten aen allen siden,
mer trouwelic staet mi liden bi.
8. Alle solaes der werelt heb ic begheven ende hope daer groot loon af te ontfaen,
ende waende voort aen in vreden te leven,
mer als mi dunket is liden mijn loon.
9. Och God. die hem wel conde gheliden.
waer dat lief of waer dat leet.
die soude hem nae wel seer verbliden.
als dat aen een sterven gaet.
10. In druc waer ooc wel troost gheleghen:
die hem te rechte soeken can,
dat moest een constich meister wesen ende legghen alle sine vlijt daer aen.
11. Mit rechte moghen wi van desen liden wel spreken, want wi twee ghesellen sijn;
als ic mijns Heren Godes verghete,
so roepet mi liden weder in.
12. Een ternoy is mi van swaren verdriet.
help rike Here God, dat claghe ic di;
heb ic troost of en heb ic en gheen,
ic moet mi liden ende swighen al stil.
13. Een ternoy te striden en is mi gheen spel, des claghe ic God mijn avontuur;
gave hi mi troost, hi dede so wel,
want mi dat leven wort so suur.



14. Als ic van desen ternoy hoor spreken,
van vresen doet mi mijn herte so wee:
schilt ende speer moet al tebreken.
die helm des vreden gaet al ontwee.
15. O Maria, der sondaren troost,
waer heeft ie ridder ternoy ghestreden,
God selven heeft hem daer uut verloost;
mer al mijn troost is druc ende liden.
16. Vremde ben ic in veren lande,
daer ic dus veel in liden moet,
ende onghetroost moet ic daer gaen als een ellendich pelgrim doet.
17. Ic bloeyde als enen groenen twijch,
doe mi die grauwe roe wert aenghedaen;
och God, ic moet verdorren eer tijt,
want druc ende liden heeft mi bevaen
18. Ic mach der tortelduven wel liken,
die haren gaden verloren heeft;
so vlieghet si op enen dorren twijch ende si is trurich tot alre tijt.
19. Ic bidde Maria, der moeder Godes,
dat si mi helpe mit hare hant,
dat ic in desen stride voldure,
want mine siel daer voor staet te pant.
20. Maria, en wilt mi niet vergheten,
aen u, weerde vrouwe, staet alle mijn troost,
ghi sijt een sterne des meers gheheten,
ghi hebter dit jaer so menighe verloost.
21. Weest vrome ende wilt u niet versaghen,
maer hebt altoos enen goeden moet,
so moochdi u nae wel seer verbliden,
alst hier aen een sterven gaet.
22. Als dese joncfrouwe dus heeft gestreden ende wat sal dan daer wesen dat loon?
Die blischap des hemels mit allen heilighen,
ende God sal selven wesen haer croon.
4, 4. Kronijken. eerste boek, XI, 17, 18. — 9, 1. De zin is: degene die lijdzaam of geduldig kon zijn. - 14, 4. helm des heils, galeii salutis. Jesaja LIX, 17; Epheze VI, 17; I Thess. V, 8.



Tekst. Hoffman.n v. F, Siederl. ijeisll. Ldr., 1854, nr. 82, bl. 167. met wijsaanduiding: ,Het gbinghen twee ghespelen goet aen gheenre wilder heiden", naar het Berlijnsch 15de-eeuwsch Hs. 8,185. Voor de wijs, zie hiervoren II, nr. 296, bl. 1060: „Wie wil hooren een goet nieu liet", eigenlijk aanvangend met de tweede strophe: „Daer ghingen twee gespeelkens goet", en III, nr. 567, bl. 2228: „O goede Jesus, wees ons bi". — Dr. J. A. N. Knuttel, Het geest, lied in de Xederlattden voor de Kerkhervorming, Rott. 1906, bl. 362 vlg., ziet dit lied, waarin geklaagd wordt over het aanvaarde nieuwe leven, aan, ondanks ,tal van slechte (bedorven?) regels" en het „in de hoogste mate slordig rijm", als uitgaande van een groot dichter.
Melodie. Baumker, Siederl. geistl. Ldr., nr. 2, Vierteljahrsschrift, 1888, bl. 170, naar het 15de-eeuwsch Hs. van Weenen, nr. 7970, voor het lied: „Des werrelts myn is al verloren", lied, dat teruggevonden wordt (zie hierna; zie mede Bflumker, t. a. p.) in het Berlijnsch Hs. 8,185, bl. 73« ,met het opschrift: „Adieu myn vroechden, adieu solaes", stemopgave die, zooals Baumker zegt, op een wereldlijk lied met zelfden aanvang wijzen kan.
J. Bolte, I)as Lb. der Anmi von Küln (15de—16de eeuw), in Zeitsehr. ftlr deutsche Philologie, XXI (1889), bl. 129 vlg., vermeldt, bl. 138, onder nr. 63, eene Nederduiteche lezing: „Adde myn vroude, addee solaec (sic), myn blitscap laet io (sic) bi u staen", 25 str.



612. Myn hert dat is in lyden.
1. Myn hert dat is in lyden,
alst denct op hemmelriic,
daer si hem al verbliden mit Ihesu ewelic
end syn van sorgen vry. Och Heer. hoe we is my,
alst my coemt in den sin, dat ic daer niet en bin.
2. Och ic bin hier beneden,
daer boven die ic myn, tis lange tiit geleden,
en hoerde niet van hym. hoe dattet init hem staet. Nu. Ihesu lief. ontfaet myn ziel, die aldus seer om u quelt, lieve Heer.
3. Wie sel myn boetscip dragen Ihesu. myn suete lief?
Och mocht ic hem behagen, dat waer al myn gerief,
soe woud ic vrolic syn. Myn hert liit dicwil pyn, als ic my yet ontgae.
myn lief niet vast en stae.
En weet gheen beter bode te seynden aen myn lief, dan ic my gheef tot Gode, myn hert laet syn myn brief; hi selt al wel verstaen,
hi is diet hert siet aen, end daer na hi verlient syn graci, die hem dient.
O Ihesu, Heer der Heren. Gods wtvercoren soen,
aensiet doch myn hegeren, ghelieftet u, wilt doen;
het is seer myn begeert, te syn gevisitiert van u, o lief, te liant, my seer na u verlanct.



6. lu suete consolacy,
o Ihesu, lieve Heer,
is my een grote gracy,
ic bid u daerom seer; och vuel ic die in my, van sorgen waer ic vry,
want hoet thert is gewont, si maectet al gesont.
7. Waer bliifdi wtvercoren, end word iu niet ontwaer? Ic bid iu, wilt doch horen, myn hert dat is my swaer, temael seer ongestelt,
het is om u dat quelt; van rowen selt vergaen, macht iu troest niet ontfaen.
8. Och wilt my niet begheven, myn alre liefste Heer,
want sonder u te leven,
en wynsch ic nymmermeer. Ohy siit myn hert, myn syn, ic bid u, sprect my in,
laet my van u verstaen, hoe ghi wilt syn ontfaen.
9. Ic had u also gharen,
o Ihesu lief, in my;
ghi siit myns herts verclaren, mit u soe bin ic bly;
tis anders groet verdriet,
al dat in my gesciet;
hoe scoen, hoe suet mach syn, twerd al int laetste pyn.
10. Nu wilt myns doch ontfermen, ic heb iu langh verbeit;
comt, doet myn hertken bernen mit u in sueticheit;
het is my alsoe bang,
want ghi toeft alsoe lang; des ic bin ongewoent,
och lief, ic bid u, coemt.
11. Och Heer, veel tribulacy is my aldus bereyt;
heb iet verdient, och lacy, dat is my waerlich leyt. My dunct, ghy staet my leecli, tis ymmer niet alst pleech; ic tlaech iu myn verdriet, en ghi en troest my niet.
3, 7. t.: als ic yt onlgae. — 6. 1. en passim. Iu=ju, uw en u. - 6, 5. sic H. v. F.; t.: ic hem.
Tekst en melodie. Baumkeh, Ntederl. geisll. Ldr., nr. 21, V'ierteljahrsschrift 1888, bl. 204, naar het 15de-eeuwsch Weener Hs. 7970, hierboven weergegeven;— Hoffmann v. F„ Xiederl. yeistl. Ldr., 1854, nr. 84, bl. 171, variante van den tekst, 13 str., naar het lö^-eeuwsch Berlijnsch Hs. 8,185, met opschrift: „Het vride een hovesch ridder // so menighen lieven dach // enes . . Misschien, zegt Büumker, behoort deze stemopgave tot de bovenstaande melodie. Inderdaad de stemopgave: „Het vride" enz., schijnt op een 14^-eeuwsch lied te wijzen en de fraaie onvolmaakt-iastische melodie (vgl. hiervoren I, nr. 1, bl. 1, de Halewijnsmelodie) kan tot dien tijd worden teruggebracht.



613. Druc heeft bevanghen dat herte mijn.
1. Druc heeft bevanghen dat herte mijn van nu tot allen stonden,
want mi des werelts valsche venijn so dicwils trect tot sonden;
och Jesus Heer, mijn vleisch verdriet, mijn arme broscheit niet aensiet; dus maect die eap die monic niet.
2. Och doen ic in die werelt was, doe leefde ic sonder sorghen,
mijn vroochde wies ghelijc dat gras van savonts totten morghen;
nu moet ic bliven al met verdriet, God gheef hem ramp al diet mi riet; dus maect die cap die monic niet.
.



3. Mi docht ic souil al int habijt ghelijc een enghel leven,
vrolic leven niet jolijt,
in Gode sijn verheven;
maer hoort doch, menschen, dit verdriet die menschheit mi niet achter en liet: dus maect die cap die monic niet.
4. Ic ben gheraect al in den stric,
in Jesus net ghevanghen;
doen ic lach inder sonden slijc,
ghinc hi die hant mi langhen;
al heb ic nu dus groot onthiet,
nochtans so als ment wel doorsiet: die cap en maect die monic niet.
5. Niet anders en ben ic nu ghestelt dan als ic was te voren;
mijn vleisch dat doet mi groot ghewelt van daer ic ben gheboren;
ic vecht altijt met groter vlijt.
ten baet niet wat ic put of ghiet: dus maect die cap die monic niet.
6. Ic ben ghenijcht, ghelijc ic plach. tot dansen ende tot springhen, van savonts totten lichten dach met blider herten te singhen ; des werelts sop mi noch beghiet
als nu met coude ende dan met hiet; dus maect die cap die monic niet.
7. Claerlijc ist ende openbaer,
ten is gheen scheel te sterven,
slechts een doot, maer dach ende jaer die eighen wil te derven :
seer weinich wist ic watter briet.
al ben ic van Maria ghevrijt:
dus maect die cap die monic niet.
8. Versiet u cans. heraet u wel.
die u ter oorden wilt begheven:
ten is voorwaer glieen kinderspel ghebonden hier te leven;



die luysen sijn een vuil ghediert,
het si int hempt of oppet cleet;
die cap en maeet die monic niet.
9. Sijt hoofsch van monde, dat bid ic u.
die waerlijc sijt van leven,
als gheesteliko herten worden verblijt,
tot vroochde si hem gheerne gheven;
ghee waer hi die hem daer aen stiet!
wantet waerlic sonder arch gheschiet:
dus maect die cap die monic niet.
10. Sijn sinnen lopen noch seer wilt die dit liedeken maecte,
een brootsac voert hi al in sijn schilt.
die werelt heeft hi versaket;
hi hoort so gheern een vrolic liet,
als is hi nu een priester ghewijt:
die cap en maect die monic niet.
4, 1. t.: in sonde». — 4, 5. onthief = belofte (Wdb. der Xdl. taal). — 6, 6. t.: yei, _ 7. 2-4. De zin is: sterven, dat maakt geen verschil uit; er is overigens maar een dood, nl. geen eigen wil meer te hebben. — 7, 5. natter briet = wat er braadde. — 8, 4—7. P.ijgev. naar het Hs. van Meerman, stemmen overeen met de in het Uerlijnsch Hs. door jongere hand, ook in jongere spelling, aangevulde regelen. — 10, 6. Hs. Meerman: als is hi nu een pae/> yheniet.
Tekst. Hoffmann v. F., Xiederl. geistl. Ldr., 1854. nr. 119. bl. 238, naar het 15de-eeuwsch thans te Herlijn berustend Hs., nr. 8.190. hierboven weergegeven.
Zelfde tekst, met varianten, bl. 20 van het Hs. nr. 1042 van Meerman (na 1525). thans nr. 2031, 2dt serie, der K. Brusselsche Bibliotheek, met opschrift: „Dit liedeken heeft ghedicht een dominicus broeder ende gaet op die wijze troeren moet ic nacht ende dach ende lijde grot (sic) verlangen etc." — Aangeh. door Dr. J. A. X. Knuttel. Het i/eest. lied in de Nederlanden voor de Kerlhervormimi, Rott. 1900, bl. 3<1, als .een heel apart, wonder frisch kijkje, op een gesteldheid, die niet zeldzaam geweest kan zijn."
Melodie. Zie hiervoren I, nr. 185, bl. 084: „Trueren so moet ick nacht ende dach".



614. Och lieve Hene, ic heb gheladen.
1. Och lieve Here, ic heb gheladen mijn sondich schip mit volre last; ic moet doch reisen op u ghenaden ende varen wech alst u ghepast. Mijn schip is lec, cranc is mijn mast ende mijn ghewant te gader al,
ende ooc heb ic die conde niet vast, ic en weet niet waer ic hene sal.



2. Nochtan so moet ic immer voort, als ghijt lieve Here ghebiet,
want voor waer ic heb ghehoort,
dat ic dat mach laten niet.
Ic en weet niet wat mi is ghesehiet; die vaert maect mi mijn hert so swaer, het is mi last ende groot verdriet,
dat ic moet voort, ic en weet niet waer.
3. Leider dus bin ic seer begaen.
dat ic van hene trecken moet;
die reise moet immer sijn ghedaen,
vaer ic behouden, dat is mi goet.
Here, door u waerde heilighe bloet wilt mi beschermen van verdriet,
dat ic mach varen in u behoet:
waer ic sal havenen, en weet ic niet.
4. Adieu, adieu, nu wil ic tseil,
ic en weet ander gheen niemaren; God gheef mi gheluc ende heil,
dat ic behouden doch mach varen. O lieve Here, wilt mi bewaren,
weest mijn leitsman in mijnre vaert, dat ic mach seilen sonder sparen den wech ten ewighen leven waert.
1, 6. Bij Büumker ontbreekt het woord al. — 1, 7. Bij H. v. F. ontbreekt het woord cast. - 3, 1. beyaen = bekommerd, bezorgd.
Tekst. Hoffmasn v. F., Xiederl. ijeistl. Ldr., 1854, nr. 120, bl. 241, zonder wijsaanduiding. Naar het 15^-eeuwsch Berlijnsch Hs. 8,190. — Baimker, Niederl. (jemtl. Lilr., nr. 83, Vierteljahrsschrift 1888, bl. 318, eerste strophe. naar dezelfde bron. Melodie. Bacmker, t. a. p.



615. Coempt ons te hulpe, guet lief van mynnen.
A.
1. Coempt ons te hulpe, guet lief van mynnen, want wy synt in sorgen groet;
sellen wy desen striit verwynnen,
wy moeten sterven menigen doet.
2. Mer wy al dit gheleden daer,
soe valt in ons so groet geruys,
daer sleyt soe nienich viant voer,
die alle stormen op dat liuys.
3. Si gaen ons lancs aen allen siden, wy behouen wel guet moet,
sullen wy al haer scut ontvliden,
het moet ons costen vleisch ende bloet.
4. Wie op syn hoede niet en steet ende syn huys laet onghevriit,
hi wort verwonnen eer hiit weet, want hy syn viant niet en wyct.
5. Wat wy karmen of wat wy clagen, ten helpt ons alle gader niet: dorsten wy ons selven wagen,
soe waer ons liden gheen verdriet.



6. Wat wy wenschen of wy begeren, het moet syn geaventuert,
wy moeten vleysch ende bluet verteren, natuer moet liden menich sinert.
3, 1. lanen bijgev. — 3, 3. t.: ontvliet!.
1. Coemt ons te hulpen, lief van minnen, want wi sijn in groter noot;
tullen wi den strijt verwinnen, wij moeten sterven menighen doot.
2. Do werelt, duvel ende vleesch,
die sijn te mael op ons gheset, sij hadden gaerne haren eesch om ons te brengen in haer net.
3. Si gaen ons aen tot allen siden, ons behoeft wel goeden moet;
sullen wi haer scutten ontvliden,
het moet ons costen vleesch en bloet.
4. Die op sijn hoede niet en steet en sijn huys laet onbevrijt,
hi wort verwonnen eer hijt weet,
want hem die vyant niet en mijt.
5. Ten mach al hier niet sijn ghespaert, strijt vromelijc tot alder tijt;
u herte, u sinnen wel bewaert,
oft ghi werdt der heelder seghen quijt.
6. Want hier en is gheen sekerhede, mer te striden tot alder ure;
want wij sijn in suleke stede,
wi moeten striden al wordet suere.



7. Wat wi wenschen of begeren.
het moet ymmer costen meer;
al soumen vlees en bloet verteren,
natuer moet liden menigen seer.
8. Niemant en ontsie hem der pinen,
want het moet sijn geavontuert;
ten baet niet dat wij heylich schinen,
eest metten wercken niet besuert.
9. Aldus wilt vromelijc striden,
God die here salt voersien:
voer den strijt die ghi moet liden,
sal u noch grote vruecht gheschien.
10. Maria, suyver maget puere,
wilt hen doch in staden staen die striden tegen haer natuere,
dat si die eewige vruecht ontfaen. Amen.
5, 1. al hier bijgev. — 6, 4. t.: alirordet.
Tekst en melodie. A. Bacmker, A'iederl. geistl. Ldr., nr. 42, Vierteljahrsschrift, 1888, bl. 238; — B. Een dev. en prof. boerxken, Antw. 1539, nr. '28, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 49, „dit navolgende liedeken gaet op die wise Och had ick eenen ghetrouwen bode (zie hierna) of op mijn heere van valckesteyn (zie hiervoren I, nr. 19, bl. 116) oft op dese noten". De melodie vangt aan met d en sluit met c; vgl. hiervoren III, nr. 581, bl. '2292, de zangwijs: „Wildi horen van Ihesus woirden", die overigens op dezelfde manier aanvangt.



616. Sal ick sijns langhe ontberen.
1. Sal ick sijns langlie ontberen, die mi verbliden mach?
Met hem wil ick gaen teeren,
soe heb ick goet ghelach.
Van hem en wil ick niet sceyden,
want hi betalet al;
ick hope, hi sal mi beyden,
al sijn mijn rentkens smal.
2. Ick ben verdoelt, och leyder, waer sal ick henen vlien? Ick ben van hem ghesceyden, ick en derf niet opwaerts sien. Des leyt mijn herte in rouwen, bevde nacht en daer toe dach; waer sal ick mi onthouden, ick ducht seer voer den slach.
3. Hoe dom was ick van sinne. dunct mi na mijn verstaen. dat ick oyt leyde minne aen tghene dat moet vergaen Des ben ick seer te schouwen, dat ick des oyt bestont:
waer sal ick mi onthouden, ick ben ter doot ghewont.
4. Ick wil in hopen leven ende maken goeden moet, al heb ick dit bedreven, het mach noch werden goet. Ick wil nu weder keeren tot hem die mijns wel acht, ende volghen sijnder leeren nae mijnder sielen cracht.



5. Eylaes, ick ben ghesceyden van God, raids sonden groot; ick doelde, ick was verleyden, ick waer veel liever doot dan ick aldus sou dolen:
want ick en weet waer heen; ick soude sijn verloren al inder hellen scheem.
6. Aldus mach ick wel claghen ende laten alle mijn vruecht, want God mi alle mijn dagen anders niet en doet dan duecht; ick en mach sijns niet vergheten al in mijns herten gront;
anders worde ick verbeten al vanden helschen hont.
5, 8. scherm = schaduw. — 6, 8. helschen hout = Cerberus, de duivel.
Tekst en melodie. Een dec. en prof. boeexken, Antw. 1539, nr. 102, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 129, „dit is die wise: Ick ligghe op die steenpoorte ghevaen". — Erk u. Böhme, Deutsclier Liederhort, 1893, I, bl. 98, meenen in dezen zang de melodie van den Graef van Komen te herkennen, een tot hiertoe niet teruggevonden lied, waarvan de tekst o. a. als wijsaanduiding diende voor het lied: „Aenhoord zonder vermijden" (van Griselle); zie hiervoren I, nr. 47, bl. 261. De lezing van deze zangwijs volgens Een dec., enz., kan zeer wel eene moderniseering, in de moderne dur-toonladder, zijn van de iastische melodie hiervoren t. a. p. als „eerste melodie" weergegeven.



617. Mijn tijt gaet wech, en ic daer met.
1. Mijn tijt gaet wecli, en ic daer met, mijn leven en mach niet dneren; ick wil mi keeren onbelet
van alle creaturen,
2. Kiule allen dingen ledicli staen, dat mi van God mach keeren;
mijns selfs altijt te buten gaen, aldoer die minne ons Heeren.
3. Het herte mach wel vrolic zijn, ten derf hem niet versaghen;
al is hem liden somtijts pijn, God salt hem helpen draghen.
4. Nu laet ons dan een cort termijn doer Gode gaerne liden,
want ten sal toch niet langhe sijn, wi mogen wel hoeflijc striden.
151



5. Nature die moet in alder tijt liaer selven leeren bedwingen,
want het is die groot onprofijt te cleven aen aertsehe dingen.
6. Al schinet wat, ten is so niet,
men wort daer bi bedroghen:
alsmen daer af scheyt, so eest al verdriet;
het is dagelijcx voer oghen.
7. So wie sijn sinnen aen Gode keert,
die en derf voortaen niet trueren;
al wort natuere dicke beswaert,
hem sal wel troost ghebueren.
8. Van haerder minnen, die si draecht in haren gront verborghen,
op dat sijt haren minnaer claecht si en derf voer gheen dinc sorghen.
9. Die gracie ons Heren die is ons bi,
bidt dat hy ons verlichte,
ende van alle sorghen make vry,
ende ooc die dit liedeken dichte.
1, 4; 1, 1—4. De zin is: ik wil mij van alle creaturen keeren en los blijven (ledich staen) van al wat mij van God kan scheiden; ik wil van mij zelf afstand doen om de wille van onzes Heeren liefde.
Tekst en melodie. Ken dev. en prof. boeexken, Antw. 1539, nr. 175, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 207, zonder wijsaanduiding, met het opschrift: ,Oen derden reghel van elck veers (strophe) moet verhaelt worden" ; — J. C. M. van Hiemsdijk, 21 liederen uit de 15' en 16' eeuw, nr. 5, bl. 10. — Dr. J. A. N. Knuttel, liet geest. lied in de Nederlanden voor de Kerkhervorming, Rott. 1906, bl. 367, geeft en bespreekt den tekst. — Het lied te vinden bl. 48 v° van Ken suyverlick boeexken, 1-egrijpende de liederen van Tonis Harmansz. van Warvershoef (hij leefde c. 1550), uitg. z. p. en jaar, vangt aan in denzelfden aard. Het heeft tot opschrift: „Noch een lied / eens dans liedts wyse":
Als ick aensie dat leven myn,
de tydt die gaet voorby;
ick heb soo menighen sonden ghedaen,
daer mede soo ben ick seer belaen;
o Heer, ontfermt dy myns.



618. Met liden swaer ben ick bevaen.
1. Met liden swaer ben ick bevaen nu ende tot allen stonden;
mijn vruecht die is nu al ghedaen,
niet druck ben ick ghebonden.
2. 0 sceyden, wat hebdy mi ghedaen, gbi stoort mijn herte binnen;
glii cost mi menigen droeven traen; ghi quelt mijn ionge sinnen.
3. Wat vruechde mach mi gheven moet als ic ghedencke der qualen;
maer liden maect den menigen vroet, die in genoechten dwalen.
4. Dat liden sterct den crancken moet, het temt die wilde sinnen,
het maect den mensche van binnen vroet, het leert hem Gode minnen.
5. Och edel liden, ghi sijt so goet,
ghi leert den traghen striden, ghi bedwingt den iongen moet,
die ghi beswaert met liden.



6. Eer ic met liden was bevaen,
so dwaelde ick buyten pade ;
mer liden heeft mi doen verstaen.
dat ick nu leve bi rade.
7. Och liden, ghi sijt Gode weert,
nier seer hert sidy den menschen;
nier die bekent uwen edelen aert,
die placli om u te wenschen.
8. Ick wil gaen keeren niincn sin ende stellen mi tot striden:
och, waer ic come oft waer ic bin,
altijt so vinde ick liden.
9. Had ick mi te deghe bedacht ende mi te deghe versonnen,
ic had den strijt ten eynde bracht,
die ick nu heb begonnen.
10. Die dit lieken heeft ghedicht God sterckse in sijnder minnen.
so dat haer liden werde verlicht,
dat haer beswaert van binnen.
11. Want iongen die bedwongen sijn,
tes wonder wat si liden;
macr al is liden grote pijn,
na liden coemt verbliden.
Tekst. Een (lev. en prof. boeexken. Antw. 1539, nr. 195, uitg. D. F. Schkirleei:, bl. 227, aant. bl. 331, ,dit is die wise van Ick sacli mijn hecre van Yalckensteyn" : — Dr. J. G. R. Acqcov, liet geest, lied in de Nederl. vuur de Hervorming, 1886. bl. 76, een lied „dat geenszins tot de meest sombere behoort, wijl de zangeres — want blijkens het tweede en het voorlaatste couplet is het door eene jonge maagd vervaardigd — wel is waar haar lijden diep gevoelt, maar tevens de vrucht van dat lijden erkent'; Id., Middeleeittcsche geest. liederen en leisen, 1888. nr. 0, bl. 12.
Melodie, /ie hiervoren I, nr. 19, bl. 116: „Ic sach minen here", enz.; Dr. Acyi'ov, Middeleeiiusehe geest, liederen en leisen, t. a. p , de vóór-voorlaatste en de voorlaatste maat te lezen met bes.



619. Als Jesus in sijn majesteyt.
A.
1. Als Jesus in sijn majesteyt
sal kommen, soo hy heeft voorsevt, gheven rechtveerdieh oordeel over elck, sonder voordeel,
2. Den reken-boeek sal open gaen,
elck sal daer loon naer werck ontt'aen, en rekeninghe gheven van sijn voorgaendc leven.
3. Mijn rekeningh' is onghereet.
mijn bloedt verandert al in sweet. als ick aensie de sonden
die mijn sicle doorwonden.
4. Ick vinde my in grooten noot
als ick denck' op de tweede doot; 't waer' beter noyt gheboren, dan eeuwich zijn verloren.
5. Hoe heb' ick soo den tijdt verquist, och, hoe heb' ick aldus gheniist. dat ick die schoone straeten
der deuchden heb' veriaeten?



0. Van sinnen was ick wel berooft, dat ick den vijandt heb' ghelooft; het vleesch heeft my bedroghen en de werelt gheloghen.
7. Maer ick wil volghen goeden raet, voort aen beweenen mijn misdaet. en my in tijdts bereyden
om wel van hier te scheyden.
8. Weest my ghenadich, Jesu soet, voor u swcet ende dierbaer bloet; en wilt my niet verdommen,
als ick voor li sal kommen.
B.
1. Als .lesus in sijn maiesteyt
en met groote rechtveerdicheyt sal oordeel strijeken over al,
den armen sondaer waer hij hem dan toch versteken sal? Och wat geschrey en droef geclach,
sal men daer hooren dien lesten dacli!
2. Mijn reekening is ongereet,
mijn bloet verandert al in sweet,
ik vinde mij in grooten noot,
om mijne sonden vrees te sterven eene quade doot. Och wat geschrey, enz.
3. Den boeck die sal dan opengaen.
elck sal naer wereken loon ontfaen.
Heb ick geleeft naer mynen lust,
soo sal mijn siel dan wesen vol van anexsten, vol onrust. Och wat geschrey, enz.
4. Hoe heb ick mijnen tijt verquist,
och hoe heb ick aldus gemist:
te laeten tgoet, en tquaet ghedaen,
in sond versmoort, alsoo geloopen in de helsche baen 'i
Och wat geschrey, enz.



5. Van sinnen was ick heel berooft,
dat ick den duyvel heb gelooft,
die my, om eene cleyn genugt
van corten tijt, heeft aengebracht een eewich droef geslicht. Och wat geschrey, enz.
6. O Jesu, my genaede doet
door al u sweet en dierbaer bloet;
ick bid u, mijne siele spaert:
vant eewich vier en lielschen brant haer toch altijt bewaert; inaer roept haer aen u rechter hant,
met u daerna int hemels vaderlant.
Och wat geschrey, eu'.
Tekst. A. Het prieel der gheest. melodiie, Antw. 1617, bl. 160, „\ an <1 oordeel Ciodts" met de kenspreuk: „Les pleurs suivent les ris*. Wordt in de uitg. van 1609 niet gevonden, maar wel in die van 1614, zooals blijkt bij Baumker. Das kath. deutsche Kirchenlied, 1883, II, nr. 109, bl. 158 (vgl. Ii>.; I, nr. 3, bl. 246); — Het klem prieel der geest, melodyen, Luyck, z. j„ na 1620, bl. 168, zonder wijsaanduiding ; Catholijck sanckboeck (later verschenen als Gheest. harmonie), Embrick (1621), exemplaar zonder titelblad, uitg. 1633 (?), nr. 46. bl. 60, zonder wijsaanduiding; — liet Paradiis der gheest. vreuchden, Antw. 1617, bl. 220, .op de wijse alsoo't beglunt _ S Theodotus, Paradijs der geest, en kerek. lof-sanghen, 1638. Zie BAcmkek, t. a. p , en uitg. Antw. 1648, bl. 571, ,op de wijse: 't Was een ridder een koninghskint, etc.". — Verschillende passages zinspelen op het „Dies iru'".
Aangeh. als wijs: Stalpert, Gulde-jaers feest-daghen, bl. 1091.
Melodie, liet prieel, t. a. p.; — Paradijs, t. a. p.; — Stalpaert, t. a. p., bl. 815. Zelfde melodie in verschillende Duitsche liederboeken, 1622 — 1696, vermeld door Bacmker, t. a. p„ die doet opmerken, dat deze zangwijs niet zonder gelijkenis is met den aanvang van den „Bruder Veitston", te vinden o. a. in Böhmes Altd. Lb., nrs. 394 en 399, bl. 492 en 499, en met den aanvang van I's. 101 uit liet Münchener Gesangbuc), van 158G: „ErhOr o Gott die Klage mein". De waarheid is, dat deze zangwijs, die ook herinnert aan den aanvang van : ,A1 hebben die prinsen haren wensch* (zie hiervoren I, nr. 227, bl. 831), nog in den Latijnschen kerkzang wortelt. Zie het derde thema: „Fontes et omnia" van Gevaert, Im mèlopie aultqur, 1895, bl. 253, en onze verhandeling: De melodie van het Nederlandsrhe lied, 190—
y 95, Wij wagen het niet de melodie van deze met de wetten der taalmetriek
strijdende versregelen, zonder wijziging, in moderne notatie te brengen.
Hiervoren I, bl. 834, deelen wij de melodie mede zooals zij voorkomt in
Het prieel.
Tekst. B. Hs. van c. 1621, nr. 4858 der K. Brusselsche Bibl.. bl. 321: .Van het oordeel*, op de wijse: ,0 Coridon, sict hier den stal".
Melodie. Zie hiervoren III. nr. 493, bl. 1910.



Eene navolging van dit lied is te vinden, met andere melodie dan beide voorgaande, bij F. Godfmdus IJussé, Het yheeatehjck blom-hof ken van Jlethleem, Antw. 1668, en 2rtc uitg. 1664, exemplaar zonder titelblad, bl. 119—120; de aanvang luidt:
Als Jesus in sijn Majesteyt
sal geven sijn rechtveerdigh oordeel,
wat sal ick doen, wat sal ick doen in dien tijt,
als niemand daer en heeft gheen voordeel.
Mijn sonden die ick heb gliedaen,
sullen mijn hert soo droevich maecken,
als dien boeck, als dien boeck sal open gaen,
en oock niet meer en heb te haecken, enz.



620. Met vroechden laet ons singhen.
A.
1. Met vroechden laet ons singhen ende loven die triniteit,
dat si ons wil bringhen ter hoechster salicheit, die ewelic sal gheduren ende ewelic sonder vergane; och mocht ons dat gheburen! Och ewich is so lanc.
2. Leefden wi na die ghebode maer, als wi leven souden, ende dienden altijt Gode ende Onser Liever Vrouwen, ende lieten overliden
den swaren overganc, so mochten wi ons verbliden. Och e\\ich is so lanc.
Rliscap sonder ende is boven in hemelrijc;
die wi daer sullen vinden dien is hier gheen ghelijc; daer is dat godlic wesen, scenct ons den bliden dranc, ic hebt wel horen lesen. Och ewich is so lanc.
Maria die moeder ons Heren, die is van ons verblijt,
als wi ons bekeren in deser ellendigher tijt; Maria, maghet reine,
och edel wijngaertranc,
bidt voer ons ghemeine. Och ewich is so lanc.



5. Xu mach ic oec wel truren ende mijn singhen laten staen ; want ic liad uutvercoren,
dat emmer moet vergaen ; ic waende, si soude mi gheburen; si gaet al haren ganc;
ic vrees een ewich truren. Och ewich is so lanc.
6. Ic sanc met groter vroechden: die werelt al staet mi aen :
an haer wil ic mijn houden,
si en mach mi niet ontgaen, tis ewich ja niet vresen : — si maect mi also cranc;
ic soud so wel ghenesen,
waer ewich niet so lanc.
7. Ic sanc van ure tot uren.
si soude mi enghe sijn,
ic waende, si soude mi doden — dat en mach also niet sijn;
nu wil ie van haer sceiden; si gaet al haren ganc,
ten laet gheen langhor beiden. Och ewich is so lanc.
8. Wes sel ic mi hantieren,
wat sal ic ane gaen,
dat ic der werelt manieren van vresen moet laten staen? Vol drucs, verdriets van binnen, vol drucs, dat maect mi cranc; wat sel ic gaen beghinnen? Och ewich is so lanc.
9. Hadieu der werelt minnen, hadieu, tis al ghedaen !
Ic heb in minen sinnen wat niewes aen te gaen;
ic wil gaen avonturen te gaen een anderen ganc, al solt mi werden sure. Och ewich is so lanc.
10. Die enghelen menigherleide si doen ons groten cier,
ende laten ons te weten, het ghelt ons even dier;
so moghen wi ons verbliden ende leren der enghelen sanc, nu ende tot allen tiden. Och ewich is so lanc.
11. Die enghelen alle gader
si maken ons groten feest, si loven God den Vader, den Soen, den Heilighen Gheest. Als wi onse sonden laten, si gheven ons groten danc ende lonent ons sonder maten. Och ewich is so lanc.
12. Laet ons gaen dienen Gode, dat rade ic jonc ende out,
ende houden sijn ghebode ende bidden hem menichfout, dat hi ons wil bescermen
al voer der hellen stanc ende voer dat ewich kermen. Och ewich is so lanc.
2, 5. t.: lietent. — 2. 0. Moll, naar Hel hofken der geest, liedekens, Loven, 1577: die uerell in luier vergane. — 5, 4—5. si, die wereld (?). —6, 8. t.: handen. voor huilden = houden. — 7. 2. mi eiglien sijn, daar „enghe sijn" niet strookt met den samenhang, waarin de wereld niet als eng, benauwd, gedacht wordt, maar als hegeerlijk. — 7, 8. mi doden. Wederom tegen het verband, zegt Moli. en stelt voor: si soud mi gheduren. — 10, 4. Vgl. hiervoren II, nr. 414, bl. 1544, str. 5, r. 8. Moll verklaart dien regel aldus: „de engelen die groote vreugde hebben, doen ons weten, dat dezelfde vreugde ook voor ons bereid is."



B.
Mit vrouden wille wi singhen ende loven drievoudicheit,
dat si ons wille bringhen ter hoochster salicheit,
die ewelic sal duren,
och ewelic sonder vergane; och mocht ons dat gheburen! Och ewelic i9 so lanc.
■2. Och levede wi nae tghelove mer als wi leven souden,
ende dienden altyt Gode ende Onser Liever Vrouwen; als wi die sonden laten, si wetent ons groten danc, si danken ons boven maten. Och ewelic is so lanc.
3. Die blischap sonder ende hier boven in heraelrijc,
die wi daer sullen vinden,
si en ghevet ons gheen gelijc ; dat is dat godelike wesen, het schenket ons bliden dranc, als ic heb horen lesen. Och ewelic is so lanc.
4. Maria, die moeder Godes si is van ons verblijt,
als wi ons bekeren
in deser armer tyt;
Maria, maghet reine,
schoon suver wijngaertsranc,
bidt voor ons ghemeine. Och ewelic is so lanc.
5. Die heilighen alle gader, si driven so groten feest; si loven God den Vader, den Soon, den Heilighen Gheest als wi die sonden laten, si wetens ons groten danc, si danken ons boven maten. Och ewelic is so lanc.
G. Die onghelcn menichvoldich si maken ons blide seer; des laet ons sijn verduldich, dat ghelt ons even duur; so moghen wi vercrighen der soeter enghelen sanc nu ende tot allen tiden. Och ewelic is so lanc.
7. Nu laet ons dienen Gode, dat rade ic jonc ende out,
ende houden sine ghebode ende danken hem menichfout, dat hi ons wil beschermen al voor der hellen stanc ende voor dat ewelike kermen. Och ewelic is so lanc.
Tekst. A. Hoffm\nn v. F., llollündische Volksldr., 1833, nr. 16, bl. 36, met stemaanduiding: „Het toghen uut drie lansheren // al in", en opgave van den naam van den dichter: .Frater Johannes Hrugman", naar het thans te Berlijn berustend Hs. 8,190, hierboven weergegeven; — In., Hiederl. geittl. Ldr., 1854, nr. 107, bl. 211, naar dezelfde bron ; — J. A. Alberdinok Thijm, Gedichten uit de ternchillende tijdperken, Amst. 1850, I, bl. 175; - W. Moll, Mannes Brugman, Amst. 1854, II, bl. 207, die den tekst vergelijkt met de slechts uit zeven strophen bestaande lezing te vinden in het hierna vermelde Hof ken der geettelycker liedekena, en met betrekking tot deze lezing, de strophen rangschikt als 1—8, 9, 5, 4, 6, 7, 8, 10—12. Zie



hiervoren III, nr. 578, bl. 2279, een ander lied van Brugman: „Ic heb ghejaecht mijn leven lanc". Van den beroemden volksprediker zijn slechts deze twee liederen bekend.
B. Hoffmakn v. F., Niederl. geistl. Ldr., nr. 108, bl. 214, „dit is die wise: Mit vrouden wille wi singhen // schoon boelken bi der hant // van driennaar het 15d»-eeuwsch Berlijnsch Hs. 8,185.
In de hierna genoemde verzamelingen vindt men, buiten enkele varianten in den tekst, veranderingen in de spelling en transpositie in de volgorde der zeven strophen, tekst B terug: Dit is een suverlijc boeexken, Antw. 1508, bl. 38 r°, „op die wyse van Cleve hoorne en batenborch"; — Hs. uit den aanvang der XVIde eeuw, nr. 001' der Gentsche Bibl., bl. 29 vlg., „een ander geestelijk liedeken", zonder wijsaanduiding. Dit Hs. wordt beschreven door O. P. Serrure, Vaderlandsch museum, • ient, IV (1861), bl. 181 vlg., zie hiervoren I, bl. 178; — Hs. van Meerman, nr. 1042, na 1525, thans nr. 2631, 2d0 serie, der K. Brusselsche Bibl., lied nr. 2, bl. 20a, met opschrift: „Dit lyedekijn heeft drie wijsen, die eerste is: drie heren sijn uut ghetoghen in dat gulde jaer; ende die ander is: heer God wye mach ic claghen mijn verloren tijt: die derde: het viel eens hemels douwe op een cleyn maech[dekijn]; — Een der. en prof. boeexken, Antw. 1539, nr. 5, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 24, aant. bl. 336, „op die selve wijse", d. i. op de wijs: „Solaes wil ic hanteren*. Deze lezing werd herdrukt door Dr. G. J. R. Acqüoy, Middeleeuwsche geest, liederen en leisen, 's-Grav. 1888, nr. 5, bl. 10; — Het hofken der geestelycker liedekens, Loven 1577, bl. 64, „op die wyse van Cleve, Hoorne ende Batenborch".
J. Bolte, Das Lh. der Anna von Köln, (XVde—XVIde eeuw), in Zeitschr. filr deutsche 1'hilologie, XXI (1889), bl. 129 vlg., vermeldt, bl. 135, eene Nederduitsche lezing: „Myt vrouden willen wir syngen // ind loven de triniteit", 7 str.
Melodie. De wijsaanduidingen voorgeschreven door A, B, de verzameling van 1508, de wijs in de eerste plaats aangeduid door het Hs. van Meerman, alsmede de stemopgaven van Ken deo. en prof. boeexken en van Het hofken, slaan op de melodie van het lied : „Met luste willen wi singhen", waarvan Brugman's lied een pastiche is, eene vergeestelijking in dien zin, dat de „triniteit", de H. Drievuldigheid, hier optreedt in de plaats van de „drie lantsheren* (zie hiervoren II, nr. 414, bl. 1544, en III, nr. 583, bl. 2296). Wij brengen op onzen tekst de eerste van de twee in Ken dei', en prof. boeexken voorkomende zangwijzen. Dr. Aoiüoy, t. a. p. geeft insgelijks dezelfde melodie.
De bij A opgegeven zangwijs is, zooals Dr. J. A. N. Knuttel, Het geest, lied in de Xederlanden voor de Kerkhervorming, Rott. 1906, terecht doet opmerken, eene transpositie van den aanvangsregel van de tweede strophe van nr. 109 Antw. Ib. izie hiervoren II, bl. 1545), aanvangsregel die moet gelezen worden, naar het rijm: „Het toghen wt drie heeren" of „lantsheeren". — Dr. Knuttel is echter van mcening, dat het lied van Brugman nader staat bij nr. 115 Antw. Ib., aanvangend: „Met luste willen wi singhen i'/ ende loven", enz. (zie hiervoren II, bl. 1549), dat jonger zijnde, volgens hem, ondanks het verschil in den strophenbouw, een wereldlijk pastiche van Brugman's lied is.



Voor de wijzen: .Heer God", enz. = „Heer God, wie snl ic claghen", en „Het viel een hemels douwe", zie hiervoren I, nr. 184, bl. 681, en nr. 65, bl. 323, en III, nr. 483, bl. 1874, het geestelijk lied: „Het viel een', enz.
Het achtregelig lied van broeder Dirk van Munster: „Och, edel siele mercke // ende hertelijc bekenne", wordt voorgedragen, volgens Dit is een suterlijc boeexken, Antw. 1508, bl. 24 v°, en DU is een suyvttiyck boeexken, Antw. 1540, bl. 28 r", zie Willems, Belgisch museum, V (1841), bl. 443, op de wijs: „Met vroechden willen wi singhen/, ende loven die trinitej't*. In Ken der. en prof. boeexken, Antw. 1539, nr. 2, uitg. 1). F. Scheurleer, bl. 18, wordt het aangegeven als gezongen op dezelfde wijs als „Solaes wil ic hanteren" (zie hiervoren III, nr. 583, bl. 2296), en heeft het twee melodieën. — In Ken nieu devoot geest. Ib. van Nicl. Janssens van Robendael, Antw. z. j., geest, goedk. 1594, bl. 117, heeft het lied: „Doet open mijn lippen, o Heere 1", tot wijsaanduiding: „O edel ziel wilt aenmereken, (oft) Ter eeren willen wy singen die heylige Trinitej't*.



621. Qode wil ic myn hertien op gheven. A.
1. Glode wil ic myn hertien op gheven ende doen my alder menschen of,
en soeken troest in dat ewighe leven, daer iet gedurich vinden mach.
2. Mocht ic dat wesen Goeds gebruken soe mynentlic inder sielen myn,
soe soud ic al dinc buten sluten,
dat my een hinder mochte syn.
3. Uaer en can ic niet toe geraken,
du en voerste my in een stil afgront, daer ic mach kennen ende Ieren smaken, hoe lief tot lief can spreken sonder mont.
4. Hert ende syn wil ic op gheven boven al, dat ic gescapen weet;
dat ic soe spade hebbe begonnen,
dat is my van giieder herten leet.



5. Al cn soud ic nymmermeer syn hulde verkrigen,
noch troest ontfaen in gheenre noet,
nochtans wil ic hem gestadich bliven gheestelike vast tot inder doet.
6. Ic gheve my op, tis meer dan tiit,
ic leggo myn hoeft in u scoet,
dat ic te mael u eyghen blive,
nu helpt ons God wt alre noet. Amen.
3, 2. t.: woerste, vgl. B, 4, 2. - 5, 4. t.: .. . . totier doot. Het onvolledige vers vullen wij aan naar H. v. F.
B.
1. Gode wil ic mijn herte opgheven ende doen mi alre menschen af,
ende setten mijn troost in dat ewighe leven, daer ickes ghedurich vinden mach.
2. Herte ende sin wil ic hem gheven boven alle den ghenen die ic weet;
dat ic so spade hebbe begonnen,
dat is mi van goeden herten leet.
Gode wil ic, enz.
3. Mocht ic dat wesen Godes ghebruken minnentlic al in der sielen mijn,
so soude ic alle dinc uut mi sluten,
die mi een hinder mochten sijn.
Gode wil ic, enz.



4. Daer toe en can ic niet gheraken.
hi en voer mi in een stil afgront,
daer ic mach kennen ende leren smaken,
hoe lief dat lief spreket sonder mont.
Gode wil ic, enz.
5. En sonde ic nimmermeer sijn hulde verwerven noch troost van hem in gheenre noot,
nochtant wil ic sijn eighen bliven gheestelike vast tot in der doot.
Gode wil ic, enz.
C. 1c gheve mi op, het is meer dan tijt:
ic legghe mijn hooft in uwen schoot.
want ghi temael mijn eighen sijt;
so help ons God uut alre noot.
Tekst en melodie. A. Baumker, Niederl. geistl. Ldr., nr. 33, Vierteljahrswlirift 1888, bl. 226, naar het 15de-eeuwsch Weener Hs. 7970.
Tekst. B. Hoffmann v. F., Niederl. geistl. Ldr., 1854, nr. 44, bl. 108, zonder wijsaanduiding, naar het 15de-eeuwsch Berlijnsch Hs., 8,185. Verder komt de tekst voor: Hs. van Marigen Hemen, nr. 218, Bibl. van de Maatsch. d. Nedl. letter!;. te Leiden : „Onsen God wyl jc myn hargen opgheven", zonder wijsaanduiding; — Hs. van Meerman, nr. 1042, thans nr. 2631, IIde serie der K. Brusselsche Bibl., bl. 35: „Min hartge dat wil ic Gode opgheven", — „op die wijse: Verlanghen, etc."; — Een den. en prof. boeexken, Antw. 1539, nr. 136, uitg. D. F. Sciieitrieer, bl. 168, aant. bl. 322: „Gode soe wil ick mijn herte op gheven", — „op die selve wise", 11. „Verlangen, verlangen doet mijnre herten pine" (zie hiervoren III, nr. 585, bl. 2305). — I)r. .1. A. N. Knüttel, Het geest, lied in de Nederlanden voor de Kerkhervorming, Rott. 1906, bl. 534, vermeldt nog eene lezing voorkomende in het 15de-eeuwsch Herlijnsch Hs. 8,190.
Melodie. Bai-mkek, t. a. p., nr. 34, bl. 227, naar het Hs. 8,185, waar de wijsaanduiding luidt: „Ic bin ghescoten mit eenre strael midden in".



622. Wel heen, wel heen ende ic wil mi.
1. Wel heen, wel heen ende ic wil mi van deser werelt scheiden;
Heer Jesus is die liefste mijn.
nae hem so wil ic beiden.
2. Men sach Jesus van Nazareth op enen esel riden;
die cleder waren daer onder ghespreit ende ooc die groene risen.
3. Doe hi te .lerusalem binnen quam,
hoe lude dat si songhen:
„o Jesu, osanna, Davids soon,
vergheeft ons onse sonden!"
4. Wi bidden u Heer van hemelrijc,
vergheeft ons onse misdaden ende laet ons onse sonden qujjt ende ontfanct ons in ghenaden.
5. ,0 siel, ende dat sel also sijn,
maer ghi moet immer liden,
ic leet wel driendertich jaer ende al om u te verbliden.'
152



6. Ic hadde een godlic vonkeliujn in miner siel ghevonden
ende dat doorstac dat herte mijn,
liet qtiam uut Jesus wonden.
7. Daer Jesus aen den cruce hinc luit sinen roden wonden,
dat heeft hi so minnentlike gheleen ende al om onse sonden.
8. Wi danken u Here van hemelrijc van uwen groten goeden:
ghi hebt onser alre siel verlost mit uwen roden bloede.
9. Wi willen onder den cruce gaen staen ende helpen Here Jesus truren.
Hi heeft om ons so veel ghedaen,
het wort hem also sure.
10. Wel op, nu laet ons vrolic sijn,
het gaet nae onsen begheren;
wil Jesus onse huiper sijn,
so en mach ons niemant deren.
6, 1. t.: tomMkijn. — 6, 2. t.: in minen siel. — 7, 3. t.: gheMea.
Ic wil mee ende ic wil mee.
B.
1. Ic wil mee ende ic wil mee,
van der werelt so wil ic scheiden.
Heer Jesus is die liefste mijn,
nae hem so wil ic beiden.
2. Och edele here van hemelrijc,
nemet ons in uwer ghenaden;
ghi hebt ons also duur ghecoft mit uwen heilighen bloede.
3. Ic sach Jesus aen den cruce staen;
sal hi daer langlie aen duren,
so wil ic onder den cruce gaen ende helpen Marien truren.



4. Ic sach Jesus aen den cruce staen,
mijn alreliefste minne:
dat ic hem niet ghehelpen en can, dat breket mi mine sinne.
5. „Och siele, dat moet immer sijn ende ghi moet immer liden,
ie leet wel drie ende dertich jaer ende al om uwen willen.'
fl. Ic heb een heimelic vonkelkijn in minen herten ghevonden,
dat verlicht die siele mijn,
het quam uut Jesus wonden.
7. Wanneer ic Jesus anesie mit sinen heilighen wonden,
so doet mi mijn hert so wee van minnentliken wonder.
8. Wel hen ende laet ons blide sijn,
dat gaet nae onsen begheren.
Wil Jesus onse liulper sijn,
so en mach ons niemant deren.
2. duren = uithouden.
lek wil van hier, ende dat moet sijn. C.
1. lek wil van hier, ende dat moet sijn,
vander werelt so wil ick sceyden,
want Iesu du biste een trooster mijn,
nae u so wil ick beyden.
2. Hethanien is een schone stadt,
van duechden is si rijeke;
Hierusalem, dat hier boven staet,
waer vintmen dies ghelijcke.
3. Ick sach mijn heere van hemelrijc op eenen ezel riden;
die cleederkens waren hem onder gespreyt, daer toe die groene risen.



4. Doen hi binnen Ierusalem quant.
hoe luyde wast dat sij songhen :
„Ozanna tilio David,
vergeeft ons onse sonden.'
5. Doen hi aenden cruysboom liinc,
met sinen rooden monde.
dbloet dat tot alle siden uut liep,
dat wassche af onse sonden.
6. Die wonden waren also brect,
dat herte wert hem doersteken:
o lliesu, ghi sijt een trooster bereet,
nemmermeer en can icx vergheten.
7. Wij willen gaen onder den cruysboom staen ende helpen Iesum trueren;
hi heeft soe veel om ons ghedaen,
het wert hem veel te suere.
8. Och edel siele, dat moet sijn:
(iod iaghet na onse begeerten;
wil Iesus onse huiper sijn,
so en mach ons niet ghebreken.
9. Ick danck u, lieve heere mijn,
ick danck u uwer goeden;
ghi hebt mi also dier ghecoft,
met uwen edelen bloede.
2, 1. Bethania waar Joh. Bapt. doopte, of Bethania op den berg van Oliveten. waar Lazarus met zijne twee zusters woonde? — 5, 1. cruysboom, zie hiervoren III, nr. 542, bl. 2129: .Onzen lieven Heer", v. 7. — 9, 3. t.: (jheeost; vgl. IJ, 2, 3.
Tekst. A. Hoffmann v. F., Niederl. geistl. Ldr., nr. 45, bl. 109, .dit is die wise: Ic sach den here van Valkestein // uut sijnre borch . . naar het 15dc-eeuwsch Herlijnsch Hs. nr. 8,190; — B. Id., nr. 46, bl. 111, „dit is die wise: Ic sach mijn liere van Yallekenstein, naar het 15de-eeuwsch Herlijnsch Hs. nr. 8,185. — Onder nr. 48. bl. 114, t. a. p., treft men nogmaals dezelfde wijsaanduiding aan voor het lied: „Toon mi doch nu, mijn lieflic lief.' — O. Een der. en prof. boecxken, 1539. nr. 200, bl. 233, „op die selve wise* als het lied: „Met liden swaer ben ick bevaen" (zie hiervoren III, nr. 618, bl. 2399), dat voorgedragen werd op de wijs: „Ick sach mijn heere van Valckensteyn", hierboven weergegeven; — Hs. nr. 1042 van Meerman, thans nr. 2631, 24p serie, der K. Brusselsche Bibliotheek, bl. 13, met eenige varianten.



aanvang: „Nu wel lieen ende dat moet sijn", en opschrift: „Dese vier navolgende lyedekens mach men sijnghen op dese wijsen, die eerste wijse: Ic sach mijnheer van Valkesteyn (vgl. A, str. 2, en C, str. 3, met I, nr. 19, bl. 117. hiervoren); die ander van die hartoch van (Sassen (Saksen); die dorde. „Ic sie die morgenstarre" (zie hiervoren 1, nr. 00, bl. 320); die vierde wijs: „Het viel op eenen morghen >tont" (wijs in Meernian's Hs. ook aangehaald, bl. 30. voor: „Och, waar ick in myns vaders lant"), ende alle andere lyedekijns diemen op vier regelen sijnghen mach". De drie „navolgende lyedekijns" zijn: bl. 14 v°: ,(,'oemt Jesus lief, int herte mijn „op die selve wijse, een suverlijc liedekijn" ; bl. 15, „Ken enich een, oen een alleen" — „noch op die selve wijse, een suverlijc liedekijn, maer het is wat vernuft" ; bl. 15 v", „Hy troer die troren wil* <zie hiervoren III, nr. 566, bl. 2220 . ltit laatste lied heeft echter, volgens het Hs., tot wijsaanduiding: „Ic clam dien boom al op// die my te hoghe was. etc." (zie hiervoren I, nr. 195. bl. 708). In de vier aangeduide liederen worden, volgens het Hs., de laatste twee regelen van de vierregelige -ti-ophe telkens herhaald.
Melodie. Zie hiervoren 1, nr. 19, bl. 110 en 111, nr. 018, bl. 2399.



623. Als ic mi wel versinne.
1. Al» ic mi wel versinne, so rout mi seer den tijt, dat ic in aertscber minne ghesocht heb mijn jolijt.
Ic wil gaen arbeiden sere ende mi van sonden keren van al des ic vermach.
2. Ic heb also veel verloren in dese costelike tijt,
ic en versindes niet te voren: des wilt mi laten (juijt.
Ic wil gaen, enz.
!>. Ic heb also seer gliedwalet. dat is mi leet so seer, het moet al sijn verhalet: des gheeft mi goeden keer. Ic wil gaen, enz.
4. Mit sware penitencie moet iet verbeteren al,
ende mit groter abstinentie, so doe ic also wael.
Ic wil gaen. enz.



5. Ic wil mijn hertjen puren van al mijn sonden groot.
so en darf ics niet besuren in die alre swaerste noot.
Ic wil gaen, enz.
6. I'enitencie wel gliedane,
daer volcbt nae blischap groot,
ic wil ooc nu bestane,
so en hebbic ghenen noot.
Ic wil gaen, enz.
Tekst. Hoffmass v. F., Niederl. i/eisll. Ldr., nr. 55, bl. 124, met wijsaanduiding : „Ic weets een molenarinne // van herten also fier // in .. .* naar het 15,1reeuwsch Berlijnsch Hs. 8,190, tekst hierboven weergegeven; — H.umkeb, Niederl. geistl. Ldr., nr. 81, Vierteljahrssclirift, 1888, bl. 316, eerste strophe met de melodie, naar dezelfde 15J<,-eeuwsche bron; l)r. J. A. N. Knvttel, Het yeest. lied in de Nederlanden voor de Kerkhervorming, Rott. 1906, bl. 338.
Melodie. Zie hiervoren I, nr. 239, bl. 866.



624. Die werelt hielt mi in haer ghewout.
1. Die werelt hielt mi in haer ghewout mit haren stricken inenichfout,
nu bin ic haer ontcomen;
och dat si seer bedrieghelick is, dat heb ic wel vernomen.
2. Die edele minne boven tijt
die heeft mijn herte seer verblijt, si wil mi sterven leren:
waer mi die edel minne stuurt,
daer toe wil ic mi keren.
3. Ic voel in mi een vonkelkijn, het lichtet in der siele mijn,
daer bi wil ic mi saten;
die minne vermach dat also wel, een vuur daer af te maken.
4. Ic sie den enghen wech bereit, mit doornen also dicht bespreit,
mijn leven wil ic waghen;
dat ic daer in ghetreden bin,
en sal ic niet boclaghen.
Nu hoort, nu hoort wat minne doet : si maect van doornen enen hoet; natuur, wilt niet versaghen;
wat mi die edel minne gheoft, dat sel ic gaerne dragben.
f>. Ic sie den enghen wech is bereit mit lelien also dicke bespreit, den rooc heb ic vernomen;
dat ic daer in ghetreden bin,
dat is mi wel becomen.
7. Die minne is boven maten goet,
si heeft verbrant den doornen hoet, daer in had si behaghen;
si gaf mi enen leliencrans.
dien sel ic vrolic draghen.
8. Natuur, u vroochde sel matich sijn, der lelien rooc die doet u pijn,
dat soldi stille draghen;
so wat ghi in der lelien vint, dat sel u al behaghen.



9. Wat mach daer wesen «achter pijn dan in der lelien rooc te sijn
bi nacht ende ooc bi daghe?
So wie daer in ghetoghen wort, die levet sonder claghen.
10. Die rosen die onder die lelien staen, die sijn so wonderlic ghedaen,
mit claerheit omme bevanghen; wie in den schijn ghetoghen wort, die heeft een groot verlanghen.
11. Die minne heeft enen hoghen naem, dat is den lelien seer bequaem,
die minne is vol van ghenaden; die lelien die daer onder staen, hoe saclit sijn si gheladen.
12. Die lelien leven sonder pijn,
si schenken, si drinken den puren wijn, haer vroochde is boven maten; si singhen also soeten discant, wie mach die lelien laten?
13. Die lelien claer ende wel ghedaen, si singhen, si springhen, sihoudenaen, si hebben die minne omme bevanghen; al in der minnen love te sijn,
dat is al mijn verlanghen.
14. Adieu, adieu, nature mijn,
ghi selt in vreden vrolic sijn,
ic bin so veel doorschoten;
ic neighe in der minnen schoot, daer bin ic uut ghevloten.
15. Die minne heeft enen rosencrans, die lelien maken enen dans,
si sijn gheciert van binnen, si treden aen, si sweven aen nae hoghen eisch der minnen.
16. Der minnen glans is so ghedaen: die lelien bughen, si bliven staen, die minne wil hoghe risen,
die lelien sweven in weelden nae. wie mach die minne volprisen?
17. Die minne sit in den hoghen troon, seer blenkende boven maten schoon, daer sijn die cherubinnen;
si singhen wonderlic discant tot hoghen love der minnen.
18. Hoe wonderlic blenct der minnen croon
int overste van den hoghen troon! Daer sijn die seraphinnen;
si houden den alrehoochsten toon, si doen die minne springhen.
19. Wie sel den hoghen dans verstaen,
datnighen,datswighen,datstillestacn,
dat sweven omme ende omme. dat treden van, dat sweven an. die snelle hoghe spronghe!
20. Die minne staet, die minne gaet, die minne singhet, die minne springhet, die minne rust in der minnen,
die minne slaept, die minne waect, wie mach dit al versinnen?
21. Die blenkende cleder sijn al ghespreit, die duurbaer vaet sijn al bereit, elc nae sijn behoren;
al wat dat in den hove dient, dat heeft die minne vercoren.
22. Die duurbaer vaet van hoghen schijn mit edelen cruden, mit puren wijn. si houden edel wise;
si tonen haren edelen aert, die minne die wilse prisen.



2:i Wat vrooclide mach in den hove sijn, ilaer also milde schenkers sijn, die lioghe vroochde maken: si bughen al haren edelen aert, als si die minne ghenaken.
24. Wie sel ons gheven een droppelkijn al van den edelen puren wijn ? hi springhet boven maten;
laet ons al stille ootmoedich sijn. hi daelt in reinen vaten.
25. So wie een droppelkijn heeft ghe-
smaect.
die wort ootmoedich, sacht ghemaect, satich in den sinnen;
wat liden dat hem overeoomt, si houden vrede van binnen.
1, 4. Bai mkeb, sic; H. v. F.: bedriechlic. — 5, 2. koet = krans. — 8, 2. rooi- = reuk. — 10, 4. schijn = glans. — 12, 4. discant, van discantus, die vorm van den meerstommigen zang die, in den loop der XIId8 eeuw, aanvankelijk tweestemmig, ontstond. — 25, 3. satich — stil, gerust, nu bezadigd; cf. 3, 3. gaten.
B.
1. Die werelt hielt my in liaer gewout mit haren stricken menichvout,
mijn macht had sy benomen;
si heeft my menich leet gedaen,
eer ic haor bin onteomen.
2. Ic bin die werelt af gegaen,
haer vroechde is also schier gedaen, in also corten daghen;
ic en wil die edel siele mijn niet langer daer in wagen.
3. Ic sie den enghen weg bereyt.
die recht totter ewigher vroechden ley t, natuer wilt nyet versaghen;
ic wil dair vromelic docr gaen om Ihesus te behagen.
4. Ick voele in my een vonkelkijn. het roert so die dat herte mijn.
daer wil ick wel op waken;
die min vermach des altemael een vuer daer af te maken.
.">. Nu moechdi horen een groot beclach; natuer si roept: o wy, o wach,
haer vroude moet si laten;
daer si haer lange in heeft verblijt, dat moetse leeren haten.
6. Haddieu, haddieu, nature mijn,
mijn hert dat moet ontcommert sijn, ten mach gheen claghen baten; dye mijn siel alleen begeert.
hem wil ic nu inlaten.
7. Mijn vianden nemen des nauwe waer, heymelick ende openbaer:
si legghen mi valsche laghen;
hier om so moet ic wacker sijn bi nacht ende oec bi dagen.
8. Ic en wil mi daer in niet verslaen. met vroechden wil iet anegaen,
ic selse wel verweren;
die minne voert so groten brant.
si en moghen mi niet deren.
9. Daer vast staet mijn betrouwen in ; hi sterct mi met sijn hoghe min. sijn cracht doet mi verwinnen:
sijn gaven sijn soe menichfout,
geen hert en macht versinnen.
2, 4. t: si el. — 8, 1. t.: niet versaken. — 8, 2. iet bijgev. — 8, 3. wel bijgev.



c.
1. Die werelt heeft my in haer ghewout met haren stricken menichvout,
mijn macht hevet sy ghonomen; nochtans soe wil ic houden moet,
daer isser veel ontcomen.
2. Die werelt die toent my vrolicheit, natuer die isser toe bereit,
die werlt woude si behaghen;
dat ic natuer ghevolghet heb, dat mach ic my wel beclaghen.
3. Die werelt die wil ic avegaen,
haer vroechde is also scier ghedaen, si vergaet in corten daghen;
ic en wil die edel siele mijn niet langher daer in waghen.
4. Ic en acht niet meer dit aertsche goet, die minne heeft my ghegeven moet, natuer en ghi moet sterven;
dat ic dus langhe verloren heb, dat hoep ic nu te verwerven.
5. Des wilt ghi horen een groot beclach; natuer die roept: o wi, o wach haer vruechden moet si laten;
daer si haer weineer in te verbliden des moete si nu leeren laten, (plach,
1, 5. vgl. B, 1, 5 en D, 1, 5.
0. Hadieu, hadveu, nature mijn,
mijn hert dat moet ontcommert sijn van aller aertscher saken;
die coninc inder ewicheit die wil ic nu in laten.
7. Ic voel in my een vonkelkijn.
het ontsteeckt so seer dat harte mijn. ic wilre my toe besaten;
die minne vermacht alsoe wel een vuer der of te maken.
8. Mijn vianden nemen des nauwe waer, heymelijc ende openbaer,
si legghen my valsche laghen;
daer om so moetic wacker sijn by nachte ende oec bi daghe.
9. Waer om en wil ic my niet verslaen. met vruechden wil ic aenegaen,
ick selse wel verweren;
die min die voert soe grooten brant,
si en moghen my niet deren.
10. Die coninc inder ewicheit,
mijn hart hevet hi also bereit,
sijn cracht doet my gliewinnen;
sijn gaven sijn also menichvout, ten can geen hart besinnen.



1. Die werelt heeft mi in hare ghewout, mit haren strioken so menichfout heeft si mijn cracht benomen; nochtans so wil ic hebben moet,
daer ysser vele wt comen.
2. Die werelt toont mi vrolicheyt, nature die is daer toe bereyt, der werelt wil si beliaghen;
dat ick nature heb ghevolcht,
mach ick wel seer beclaghen.
3. Die werelt wil ic nu af gaen,
haer vruecht die is so haest gedaen, si vergaet in corten daghen;
ic en wil die edel siele mijn niet langher daer in waghen.
4. lek lioore in mi so groot gheclach : nature roept: o wi, o wacli!
haer vruechde moet si laten;
daer si haer in to verbliden plach, moet si nu leeren haten.
5. Adieu, adieu, nature mijn,
mijn hert moet onbecommert sijn van alle eertsche saken;
die coninc vander eewicheyt die wil mi nu in laten.
6. Mijn vianden nemen mi nau waer, heymelijc ende openbaer,
sij legghen mi valsche laghen; daer om so moet ic wacker sijn bi nachte ende bi daghen.
7. Ic sie den engen wech bereyt, met doemen is hi al bespreyt, nature en ghi moet sterven; dat ic dus lange verloren heb, hope ick noch te verwerven.
8. Die ons dit lieken heeft gedicht, dat was een ioncfrou wten sticht; die werelt heeft si begheven,
in een cluyse is si ghegaen om daer te beteren haer leven.
3, 2. die bijgev. — 4, 2. o tri, bijgev.
E.
1. De werld heft my in er gewalt 3. De werlt wil ick overgaen,
myt eren stryeken manichvolt, er vroude de is also bolde gedaen,
mvne macht heft se benomen; *e vergaet in korten dagen;
nochtans wyl ick hebben guden moet, ick wil de edele zeile myn
ilar is erer vele untkomen. dar nicht lenger inne wagen,
2. De werlt de tonct my vrolicheit, 4. lek vole in my eyn vunckelyn, natureken is dar to bereit, dat bernet so vake dat herte myn, der werlt wil se behagen; ick wil my dar na saten;
dat ick der werlt so lange gedoinet liaen. de leve de vermacli dat also wal
dat mach ick wal beclagen. eyn vureken dar van to maken.



5. Ick hope, eth sal noch werden gudt. de leve heft't my gegeven guden moet, natureken, gy moten sterven;
dat ick dus lange verloren hebbe, dat hope ick noch weder to verwerven.
6. Adde, adde, natureken myn,
myn herteken mot unbekummert syn van allen erdesschen saken;
de konynck in der ewicheit de wil my dan in laten.
7. De konynck in der ewicheit de heft myn herte also bereit,
syne cracht de doet my verwynnen, syne gaven synt so manichvolt, eth en kan gyn herte besynnen.
Tekst. A. Hoffmann v. F., Niederl. geistl. Ldr., 1854, nr. 110. bl. 218, met het opschrift: .dit liedekijn heeft ghemaect Baert suster (zuster Bertke) die clusenarinne tutrecht", naar het 15^-eeuwsch Berlijnsch Hs. nr. 8,190. Str. 15, 16 en 19 worden door Dr G. Kalff, Het lied in de M. E., bl. 524, in verband gebracht met den .maagdendans . Zie hiervoren II, nr. 380, bl. 1393, .Jofvrouw, bewaert uw purperen lint", en hierna: In den hemel is eenen dans". — Zuster Hertke, die in 1457 aan de Buurkerk te Utrecht werd ingekluisd, overleed in hare kluis in 1514. Hare stichtelijke tractaten en geestelijke liederen werden reeds spoedig na haren dood uitgegeven onder den titel: Een 'boecxke gemald va» saxier hertke» die . LVII. ia,-en besloten heeft ghetetm tot Utrecht in dye buerkereke, Leyden bij Jan Seversen, 1518. Zie Mone, Uebersicht.
1838 bl 160- Dr J. van Vloten, Gheestelyke liedekens van Tetinis Harmansen run
Wervershoef en zuster Bartjen van Utrecht in Algem. konst- en letterbode, 1850. bl. 170-5. — Zie verder over haar, VV. Moll, Zuster Bertke, de kluizenaarster, in den Kalender voor de Protestanten in Nederland, Amst. VIII (1863), bl. 84—111; — Dr. J. G. R. AcqroY, Het geestel. lied in de Xederl. vóór de Hervorming, 1886, bl. 32. — Dr. J. A. N. Knuttel, Het geest, lied in de Nederlanden voor de Kerkhervorming. Rott. 1906, bl. 358 vlg., die nog eene andere lezing uit Hs. 8,190 aanhaalt, doet opmerken, dat bovenstaande tekst met het werk van Zuster Bertke niets hoegenaam.1 gemeens heeft. „Het geheel is een zeer onklare mystisch-symbohsche schildering (soms bijna wartaal) van de minne overgaande in een hemelbeschrijving . Misschien wel een wat streng oordeel. Dr. Knuttel besluit, dat dit een nieuw lied is, en is ook van mcening (bl. 49), dat het Hs. wel niet ouder dan 1480 kan zijn.
Melodie. Baümkek, Niederl, geistl. Ldr., nr. 85, V.erteljahrsselinf 1888, bl. 319 naar het Hs. 8,190, met de eerste strophe. De passage zonder tekst kan eene herhaling van een deel van den versregel, of een instrumentaal tusschenspe aanduiden (vgl. hiervoren III, bl. 2298). De tekst: .Ghegroet so si die maghet soef (zie hiervoren III, nr. 488, bl. 1893) berust op dezelfde melodie, doch uitgesponnen ter wille eener door herhaling van den vierden versregel zevenregeh*
geworden strophe. . ,
Wij geven de melodie nr. 85 terug met hare syncopen. Zooals men zien kan
bl. 1895 hiervoren, spruiten de aldaar in den tenor voorkomende syncopen voort
uit de tweestemmige bewerking. .
B. Een boeexke gemaket van suster bertken, 1518 [bl. 59 r"J: „ten lyedeken ,



hierboven weergegeven; — daarna Dr. van Vloten, t. a. p.; — W. Moll, t. a. p.; — Dr. Acquoï, t. a. p., bl. 62, str. 1—2; — Dr. J. A. N. Knuttel, t. a. p., die dezen den „oorsprnnkelijken tekst", nevens dien van Een dtc. en prof. boeexken, 1539, brengt en eene vergelijkende studie tusschen de verschillende lezingen instelt.
C. Hs. nr. 1042 van Meerman (na 1525), thans nr. 2631, 2do serie der K. lirusselsche Bibliotheek, bl. 37 v°, zonder wijsaanduiding. De laatste twee regels van elke strophe worden herhaald.
Tekst en melodie. D. Een dei'. en prof. boeexken, 1539, nr. 99, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 126, aant. bl. 316, „op die wise: Ic weet noch eenen acker breyt, oft op Roy roy wt rijnsche vaten*. Voor de eerste van beide aangehaalde melodieën, zie hiervoren I, nr. 37, bl. 207. Naar Bibliotheca IIoff man ni Fallershbensix, Leipsig 1846, bl. 10 (zie D. F. Scheurleer, t. a. p., bl. 341), heeft, volgens het Berlijnsch Hs., de tweede regel van het onbekende lied: „Roy, roy", enz.: „dat tapt myn here van bistervelt*. Het woord „bijstervelt", eigenlijk: een schraal en onvruchtbaar stuk land (Wdb. der Xederl. taal), hier zooveel als hongerii, hongerland, treft men ook aan in het lied: „Wy comen hier geloopen* (Tijdschr. der Vereenigim/ eoor N.-N. mxgsck., III (1891), bl. 87 en 139):
Wat sullen wy bedrieven?
Wy dragen die buerse plat,
van coude wy verstyven,
ons cleeren syn al een gat.
Al sonder pot of heyse (hengsel)
naer bystervelt,
noch broot noch geit,
so nemen wy ons reyse.
Tekst. £!. Dr. B. Hülscheu, Niederl. geistl. Ldr., Berlin 1854, nr. 53, bl. 108.



625. Een cort jolijt in deser tijt.
1. Een cort jolijt in deser tijt,
al hier vercoren,
dats sekerlijc voor hemelrijc te veel verloren.
2. Het is groot ghewin dat een mit sin hem daer toe keer,
dat hi verblijt tot alre tijt in onsen Heer.
8. Die Heer die spreit op alle dien, die hem mit oghen nu anesien.
ontfermhertieheit in haren doghen
4. Die niet en neemt alset beteemt, der dinghen waer,
als hi dus slaept die viant waect ende trect hem naer.
5. Een hert op aerden mit hovaerden vol gheblasen,
hout tallen tiden den mensch in liden ende doet hem rasen.



6. So wie ghenoeeht die edel doecht date een juweel,
dat hem doet gheven ewich leven tot sinen deel.
7. Hopen doet den reinen moet in Gode verbliden
ende alle onspoet omt ewighe goet te lichter liden.
8. Een reine moet die arbeit doet mit nendicheit,
hi wort gheloont ende ooc ghecroont, als hi verscheit.
6, 1. t.: doocht. — 7, 1. De hoop doet den reinen moet, enz. — 8, 2. nendicheit = moed, dapperheid.
Tekst. Hoffmann v. F., Niederl. geistl. Ldr., 1854, nr. 11G, bl. 233, met wijsaanduiding'. „Tis al ghedaen // mijn oostwaerts gaen", naar het thans te Herlijn berustend 15dc-eeuwsche Hs. 8,190.
Melodie. Baumker, Niederl. geistl. Ldr., nr. 78, Vierteljahrsschrift, 1888, bl. 315, met de eerste strophe, naar voornoemde bron. Deze zangwijs, die bij een danslied schijnt te behooren, diende mede voor het lied: „Ons is gheboren een uutvercoren"; zie hiervoren III, nr. 481, bl. 1868.



626. Hoe luyde soe sanc die lerer al op der tynnen.
A.
(1) Waarschijnlijk te lezen: <1 <1 c a d.
1. Hoe luyde soe sanc die lerer al op der tynnen:
„soe wie in swaren sonden leeft,
hi mach hem wel versynnen,
dat hi syn bycht toe tiide doet,
eer hem die doet die wech ondergheet;
tsyn vroede, die des bekennen.'
2. Ende dat verhoerde een iongelinc, ionc van iaren: „nu segh my, lerer wael oude,
hoe mochstu dus geberen ?
Ic mochte leven soe menigen dach ende hebben rust ende guet gemac,
endo dair toe mit Goedo varen."
153



3. Die lerer sprac: „dyn vruechd en mach di niet geduren, des lidens compt alsoe menigerhand
in alsoe curter uren.
Och waerstu in die sinne myn,
dat dy dunct nu groet vruechde syn,
dat en waer dy niet dan truren."
4. Die iongelinc sprac: „ic en can my niet bedwingen, ic moet gaen bruken myn ionge ioecht
mit dansen ende mit springen;
die veghe syn, die moeten sterven;
wel op, nu laet ons vruechde werven,
die tiit sal ons verlengen."
5. Die lerer die sprac: „dyn woerde syn groet vermeten; och waer syn iu gesellen ionc,
die daer bi iu waren geseten?
Si waren van iaren iuwes geliic,
ende daer to frisch end verwennentlic,
die wormen hebbens al ghegeten."
6. Die iongelinc sprac: „sel my hemmelriic ontfaren,
soe is dese werelt seer ontkeert,
den rechten wech verwerrct;
ic was gewayt al in een wat,
gemist heb ic dat rechte pat,
nu weet ic eerst, wat my erret."
7. Die lerer die sprac: „woudestu dyn hertgen neygen, den rechten wech tot Gode wart
sold ic dy alsoe gheerne leiden.
Nu houd voert aen die tien gebode ende wachte die voer des viants daren,
soe mogestu mit Gode varen."
8. Die iongelinc sprac: „nu danc ic God in synre gueden, God heeft die selver al hiir gesant
om my te leren ende te sturen;
nu wys my voert den rechten pat,
dat ic des werrelts af mach laten,
si is my geworden ommaten."
9. Die lerer sprac: „nu danc ic God in synre gueden, dat hem des ionge man heeft bekeert,
in also corter uren.
Nu houde die aen 



10. Die iongelinc sprac mit enen bedroefden sinne:
„helpe riic heer, God van hemmelriic,
wat sal ic nu beghinnen ?
Als ic antreck een grawen roe,
soe bin ie alder werelt spot."
Mitteen toech hi te doester inne. Amen.
2, 2, te lezen: „nu ségh my lérer wael oude, Bégh" of iets dergelijks. — 4, 4. moeten, hier = mogen. — 5, 2. ionc bijgev. — 5, 4. van iaren bijgev. — 5, 5. vent eend of reruend, enz. = prachtig, heerlijk. — 6, 3. t.: wech Ier eer en. — 6, 4. i rat = wad ; cf. C, 7, 4. — 6, 6. t.: my teerret; errel = doet dwalen, boos maakt. — 7, 5. duren = deren. — 8, 1. ic bijgev. — 8, 6. onmaten = hatelijk. — 10, 6. t.: doester in.
B.
1. Hoe lude so sanc die leraer al opter tinnen:
„so wie in swaren sonden leit
die mach hem wel versinnen,
dat hi hem te tide Godewert keer,
eer hem die doot den wech ondergheet;
si vroeden die dat bekennen."
2. Dat verhoorde een jonghelinc jonc van jaren:
„nu sech mi, leraer onbekent,
hoe moochstu dus ghebaren?
Ic mach noch leven menighen dach ende hebben blischap ende groot ghemac ende daer nae mit Gode varen."
3. Die leraer sprac: „dijn woorden sijn seer vermeten;
och waer sijn uwe ghesellen jonc,
die bi u waren glieseten?
Si waren van jaren uwes ghelijc ende daer toe vrisch ende verwenentlijc :
die worme hebbense ghegheten."
4. Die jonghelinc sprac: „ic en can mi niet bedwinghen;
ic moet ghebruken mijn jonghe joocht
mit dansen ende ooc mit singhen;
die veech sijn die moeten sterven;
wel op, laet ons nae vroochden werven,
die tijt sal ons verlenghen."
5. Die leraer sprac: „dijn vroochde en mach niet gheduren; dat liden comt so menigherhant
in also corter uren;



och waerstu in die sinnen mijn,
dat di nu dunket vroochdo sijn,
ten waer di niet dan truren."
•3. Die jonghelinc sprac: „sel mijn hemelrijc sijn vererret,
so is die werelt harde seer verkeert,
den rechten wech verwerret;
ic was ghewaeit al in een wat,
ghemisset heb ic den rechten pat;
nu weet ic wat mi erret."
7. Die leraer sprac: „woutstu dijn hert tot Gode neighen, den rechten wech tot Gode waert
soudic di gaerne leiden;
maer wereltvroochde is maer een caf;
wilstu dijn sonden niet laten af,
die helle die is dijn eighen."
8. Die jonghelinc sprac: „dijn woorden sijn seer ghedurich; du hebsto mi so wel gholeert,
den rechten wech ghesturet;
nu leet mi door den rechten pat,
op dat ic mach kennen die werelt bat;
si is mi worden sure."
9. Die leraer sprac : ,nu danc ic God die goede,
dattu in also corter stout
verwandelste dijn ghemoede;
nu hout aen die tien ghebode ende hoetti voor des viants loon,
so moochstu varen mit Gode."
10. Die jonghelinc sprac mit een bedroefde sinne:
„help rijc heer, God van hemelrijc,
hoe sal ic dit beghinnen?
Als ic aentrec den grauwen roe,
so bin ic alre werelt spot."
Mittien tooch hi ten clooster.
6, 4. t.: in een tcac, vgl. A, 6, 4 en C, 7, 4. — 8, 1. tjhedurich = ernstig.
c.
1. Hoe lude so sanc die leraer opter tinnen:
,die nu in swaren sonden leeft,
die mach sich wel besinnen,



dat hi hem een tijt te Gode weit keert.
eer hem die doot die wech ondergheet;
hi is wijs, diet wel besinnet.
2. „Och edele mensche, nu denct du moetste immer sterven; en bistu dan niet van sonden vri,
Godes hulde moetstu derven;
wi hebben versumet so seer die tijt,
roepet noch ghenade: Heer Vader rijc,
laet ons u hulde verwerven."
3. Ende dat verhoorde een jonghelinc, jont- van jaren, hi sprac: „heer leraer onversaecht,
hoe moochdi aldus ghebaren?
Ic mach noch leven menighen dacli ende hebben vroude ende groot ghemac ende nochtant te Gode varen."
4. Die leraer die sprac: „dijn vroude en mach niet duren, des lidens comt so menichfout
in eenre corter uren;
och haddestu nu die sinne mijn,
dat di nu dunket vroude sijn,
dat en is mi niet dan truren."
5. Die jonghelinc die sprac: „ic en cans mi niet bedwinglien. ic moet ghebruken mijnre jongher joocht
mit dansen ende mit springhen;
die veigho sijn die moeten sterven;
wel op, laet ons nae vroude werven,
ons mach noch heil ghelinghen."
fi. Die leraer die sprac: „dijn woorde sijn seer vermeten; waer sijn al dine ghesellen ghebleven,
die bi di waren gheseten?
Si waren van jaren dijns ghelijc ende daer toe stout van moede ende rijc;
die worme hebben si ghegheten."
7. Die jonghelinc die sprac: „is mi dat hemelrijc ontferret, so is die werelt so seer verkeert,
den rechten wech verwerret;
ic was ghewaden in een wat,
ic hadde ghemist den rechten pat,
ic en weet niet wat mi erret."



8. Die leraer sprac: „woudestu dijn herte noch neiglien,
den rechten wech te Gode wert
wil ic di gherne leiden;
der werelde troost en is niet dan een caf
ende wilstu noch niet laten af,
die helle die wort dijn eighen."
9. Die jonghelinc die sprac: „ic danke des Gode sijnre goede, God selven heeft u hier ghesant
mi te wisen ende te sture;
nu helpt mi in den rechten pat,
dat ic deser werelt mach wesen af;
si wort mi veel te sure."
10. Die leraer die sprac: „ic danke des Gode sijnre goede,
dat sich dese jonghe man heeft bekeert
in also corter stonden.
Nu hout di aen die tien ghebode ende dienet onsen heren Gode ende hout di vri van sonden."
11. Die jonghelinc sprac mit also donimen sinnen:
„help rike Here, God van hemelrike,
hoe sal ic des beghinnen?
Dat ic aentoghe enen grauwen roe,
so waer ic alre werelde spot."
Mit dien keerde hi hein omme.
7, 3. t.: irech mi erret; vgl. B, 6. 3.
Tekst. A. Baumker, Niederl. geistl. Ldr., nr. 35, Vierteljahrsechrift, 1888, bl. '228, naar het 15de-eeuwsch Hs. nr. 7970, van de K. K. Bibliotheek te Weenen, zonder wijsaanduiding; — B. Hoffmann v. F., Niederl. geistl. Ldr , 1854, nr. 122, bl. 246, naar het 15de-eeuwsch Berlijnsch Hs. 8,190, zonder wijsaanduiding; — O. Id., nr. 123. bl. 248, „dit is die wise: Hoe lustelic wert der minnen bant ontsloten// mit groter...", naar het 15de-eeuwsch Berlijnsch Hs. 8,185. — Verder worden varianten gevonden: Handschriften der Univer&iteits-bibliotheek te Amsterdam, van de laatste helft der XVde eeuw, beschreven door Dr. G. Kalff, Tijdschr. cnor Nedl. Taaien lelt eik. I.eiden IX (1890), bl. 161, vlg.; — W. Moll, Johannes Brugman, 1854, II, 189, naar het verdwenen Hs. van den aanvang der XVI<,C eeuw, vroeger toebeboerende aan .lac Koning; — Een dev. eït pr. boeexken, Antw. 1539, nr. 120, uitg. I). F. Scheurleer, bl. 148, aant. bl. 328; — Antw. lb., 1544, nr. 55, bl. 81, „Vanden leeraer opter tinnen"; — Het hof ken der geeslelycker lied ekens, I.oven 1577, bl. 86 „Vanden leeraer", enz.; — liet Paradiis der gheestelickrr rreucMen, Antw. 1617, bl. 124, „op de wijse alsoo't beghint".



Een Duitsch 15de-eeuwsch lied voorkomende onder de liederen van Heinrich von Laufenberg, die dichtte van 1415 tot 1485, lied te vinden o. a. bij Waceernagel, Das deutsche Kirchenlied, II, 1867, nrs. 717—8, bl. 541—3, parodie van een niet teruggevonden wachterlied, vangt aan: „Ein lerer ruft vil lut us hohen sinnen". Dat het eene parodie van een wachterlied is, blijkt uit het opschrift van een 16de-eeuwsch los blad (zie Bühme, AM. Lb., nr. 107, bl. 203) misschien de wijsaanduiding: „Der wachter auf der zinnen", en uit eene vergelijking met de steniopgave van I's. 90 Souterliedekens, 1540 : „Hoe luyde sanck die leeraer opter tinnen", tekst terug te vinden in nr. 60. bl. 90 Antw. Ib. (zie hiervoren I, nr. 63, bl. 319, str. 2). — Hoffmann v. F., <jeschirhte des deutschen Kirchetiliedes, 3de uitg. 1861, bl. 377, meent, dat deze parodie niet van Laufenberg zou zijn, daar zij zich reeds vroeger in Nederlandsche gedaante voordoet in zijne Hss. (teksten 13 en C hierboven). Hij houdt echter de Nederlandsche teksten voor eene navolging van het Duitsch. — Dr. J. A. N. Knuttel, Het geest, lied in de Sedert, voor de Kerkhervorming, Rott. 1906, bl. 490, die het verband tusschen den Duitschen tekst van Laufenberg en de Nederlandsche lezing doet uitschijnen, is van gevoelen, dat H. v. F. ten onrechte in het voorkomen der vertaling in zijne Hss. een chronologisch bezwaar ziet tegen de toeschrijving aan Laufenberg.
Een ander geestelijk lied uit het voorgaande ontstaan: „Hoe luyde riep die siel tot God van binnen // o Heer, almachtich vader groot", voorgedragen „op die selve wise", komt voor in: Dit is een suverlyck boecxken, Antw. 1508, bl. 30 r°; — Een dev. en prof. boecxken, 1539, nr. 121, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 150, aant. bl. 328; — Antw. Ib., 1544, nr. 56, bl. 84; — Dit is een schoon suyverlijck boecxken (kerk. goedk. Antw. 1570), uitg. Amst, Cornelis Claesz., z. j., bl. 29 r"; — Het hofken der geestehjcker liedekens, 1577, bl. 89; - Veelderhande Schrifturelijcke leisenen, Antw., geest, goedk. 1587, sign. F, 5 v"; — Nr. 39 van Hs. van Tilburg, beschreven door H. Roes, Dietsche warande, N. R., X (1897), bl. 261 vlg.; - Dit is een suyverlyck boecxken, Amst. Harm. Janz. Muller, z. j., bl. 14 v°; — Het Paradiis der glieest. vreuchden, 1617, bl. 127, waar de wijs: „Hoe luyde sanc", enz. ook wordt aangeh., bl. 64, voor: „Mijn siel, heft op u hert tot Godt den Heere", onderteekend G. D. C., en bl. 202: „lek arme siele mach wel droevich klaghen". — Dit laatste lied is te vinden bij Nic. Janssens van Roosendael, Een nieuw geest. Ib., Antw., 1'. Rymers, z. j. (geest.
goedk. 1594), bl. 73.
Het Hs. nr. 1042 van Meerman, thans nr. 2631, 2dc serie der K. Brusselsche Dibliotheek, bl. 31 v°, heeft een lied: „Hoe luydt soe sanc die geest uut rechter minnen", met wijsaanduiding: „Hoe luydt so sanc die leerre opter tinne , terwijl een ander aanverwant lied, nr. 60, bl. 81 van Een dev. en prof. boecxken, 1539: .Gods geest leert van binnen // so wie die waerheyt wil veretaen", voorgedragen werd op de wijs: „Gheen meerder genuechte op aerde niet en is" (zie hiervoren I, nr. 153, bl. 574, „Gheen meerder vruecht", enz.). — Al deze liederen zijn geschreven in den
ouden vorm der samenspraak.
Dr. F. C. Wieder, De Schriftuurlijke liedekens, 's-Grav. 1900, bl. 65, en Register, nr. 318, vermeldt, naar Veelderhande liedekens, 1556, het van ons lied afkomstige: „Hoe deerlic roept den geest op God vercoren", dat natuurlijk werd voor-



gedragen op de wijs: „Hoe luyde sanc". Deze wordt nog aangehaald: Een uien lb., 1562 (zie: Wackernagel, Lieder der Niederl. Reform., bl. 125) voor: .Mijn Heer, mijn God, mijn vader groot van machten"; — Coornhert, Lb., 1575, voor het lied nr. 9: „De domme jueght en kan niet wel verdraghen" ; — Der redennjcke Constliefhebbers stichtelieke recreatie, Leyden, 1599, Sign. S 14 v", voor: „Doen Antiochus over Israël bloedig"; — Const-thoonende iuweel, Zwol 1607, Sign. Rrr III r°, voor: „Oorlof, ghy beminders der Kedenrijcken".
Melodie. Baumker, t. a. p., hierboven weergegeven met de daar aangeduide accidentalen. Vgl.: de reeds gemelde a) Souterl. 1540, Ps. 90, „nae diewise: „Hoe luyde sanc die leeraer opter tinnen"; — b) Een tleo. eïi pr. b., 1539, nr. 120, bl. 148 :
De twee 16d(,-eeuwsche lezingen zijn oneindig beter bewaard gebleven dan de 15de-eeuwsche lezing uit het Hs. van Weenen. — Bühme, Altd. Lb., nr. 107, bl. 203, en Erk u. Böiime, Deiitscher Liederhort, II, nr. 801a, bl. 600, geven de melodie van Ps. 90 Souterl. Bij de laatstgenoemde schrijvers vindt men eene proef tot herstelling van de eerste stropho van het gemelde Duitsche wachterlied.
Het is wel mogelijk, dat het dialogeerend lied met vijfregelige strophe, nr. 127, bl. 192, Anttc. lb., 1544: „Och regenboge waer op stelt die ionghe helt zijn sinnen", eene navolging is van een Duitsch Meisterlied (zie Dr. Knuttel, t. a. p., bl. 492), met herhaling van een deel van den vijfden regel der strophe, op de bovenstaande melodie.
De hierboven voor C aangehaalde melodie: „Hoe lustelic wert", enz. is niet bekend.



627. Des werrelts myn is al verloren.
1. Des werrelts myn is al verloren, ay, want men geen getrou en vint; och lacy, wat had ic vercoren.
doe ic liaer mit solaes ontfinc.
2. Och, sonden heeft si boven maten op mi geladen menich iaer,
end nu soud ic haer geeme laten; dat sceiden valt my al te swaer.
3. Och sceiden, dat moet ymmer wesen van deser werrelt op eenre tiit;
dus sucht ic die van groter vresen, want qualic heb ic my gequiit.
4. Ic mach wel suchten ende beven, als ic sal sceiden van eertriic,
want reden sal ic moeten geven van al myn sonden haestelic.
5. Och lacy, ic en weet geen reden voer tminste, dat ic heb gedaen; och, had iet oerdel wel geleden! My gruuelt seer ter antwort staen.



6. Och, mocht ic gracy mi bewerven voer al myn sonden, twaer my guet,
want alst geeft tiit, dat ic sal sterven,
en sal ic hebben genen moet.
7. Hier om waert guet, const ic my geven,
te dienen Ihesu vlus ter stond,
want off ic noch een uyr sal leven,
en weet ic niet, off syn gesont.
8. Och, hoe ben ic dus traech int sceiden van deser werrclt idelheit,
ic weet nochtans, tis scerp te beiden,
want altoes is die doet bereit.
9. Och, warwerts sel ic my nu keren,
dair ic sal mogen troest ontfaen?
Al eyst myn hert, tis myn begeren,
des werrelts vroude off te staen.
10. Och, waren Ihesu myn gebeden,
die ic sal doen, ontfanckelic,
ende mocht myn ziel comen in vreden bi hem, daer boven in hemelriic!
11. Soe waer ic vry van allen sorgen end ic woud singen mit ioliit,
altoes van tsavonts totter morgen:
Ihesus moet syn gebenediit. Amen.
5, 8. = had ik het oordeel roeds onderstaan. — 7, 2. ttfws = flus, fluks. 9, 3. = al is het mij hard.
Tekst en melodie. Haumker, Niederl. (jeistl. L<lr., nr. 2, Vierteljahrsschrift, 1888, bl. 170, naar het 15de-eeuwsch Hs. van Weenen, nr. 7970. — Volgens het Kerlijnsch Hs. 8,185, heeft het lied tot opschrift: ,Adieu myn vroechden adieu solai's": zie hiervoren III, nr. 611, bl. 2381, en II, bl. 1063.



628 My verwondert boven maten.
1. My verwondert boven maten, hoe dat enich mensch mach laten versuchten waerlic ymmermeer, als hi denct dat hi moet gheven reden corts van al syn leven
den strengen rechter, ewicli heer.
2. Och die seker waer ventte, end verlost van dat woert ite, dat wisen sel der hellen pat, als hi ons sel doen verrisen end na ons verdiente wisen hier neer, int dal van Iosaphat,
3. Die moecht vruechdelike leven; mer, na dat ic vynd bescreven, van ons en is des nyemant kont, of hi weerdich si Gods mynne, of gehaet van Gods gesinne; dus moet wy vresen talre stont.
4. Oec ist selich den die vresen, want si sullen syn genesen van allen vrees geer cortelic, als die Heer sel neder comen, om te troesten en verdomen,
soet heeft verdient een yegelic.
5. Och die dan syn sel verloren, mit wat vresen sal hi horen : „gaet wech van my, vermalediit, in dat ewich vuer der hellen, hem bereit mit syn gesellen,
die ghi ter werrelt hebt beliit.
6. „Dicwil hebdi mit u ogen grooten honger my sien dogen, nochtans hebdi my niet gesaeft; des geliic heb ic geleden groten dorst mit bitterheden end ghi en hebt my niet gelaeft.



7. „Oec in ander veel verdrieten nie mocht ic u troest genieten, dus gaet van my, vermalediit, in dat ewich vuer der hellen, hem bereit mit syn gesellen,
die ghi ter werrelt hebt beliit."
8. Och hoe sel die mensch dan clagen end mit groter anxte vragen : „och Heer, wanneer is dit gesciet, dat ic u dus heb sien liden honger, dorst tot allen tiden
end niet gctroest in u verdriet?"
9. Soe, na datter steet gescreven, sel God dese antwort geven: „voerwaer, voerwaer, ic segge di, also lang ghiis een die mynste mynre niet en deet of gonste,
so lang oec niet en deed ghiis my."
10. Och hoe sal hi dan beclagen al syn weerliken hier dagen,
die hi mit weelden heeft verdaen. daer hi in mocht dcwich leven hebben lichtelic vercregen,
had hi die weelden wederstaen.
11. Oec, als hi dan siet verheven al die gheen, die in liaer leven om Ihesus wille syn gequelt,
sel hi seggen syn gesellen,
die mit hem dan gaen ter hellen: „o siet, hoe syn dees nu getelt!
12. „Dyt syn si, die wy belachten, sot waer si, in ons gedachten: aensiet, hoe dat nu is mutiert: kynder Gods syn si gerekent,
in des levens boec getekent end mitten heiligen gheert.
13. „Wy, onsinnich menschen, waenden, als wy op liaer leven raemden,
dat al haer leven was verwoet,
want si van haer guet den armen vrylic deylden sonder karmen en leden selver dicwiil noet.
14. „Nu, och lacy end och armen ! God en wil ons niet ontfermen.
want wy des niet wolden doen;
niet of weinich wy hem gaven, nochtan had wy grote haven:
dus is die hel nu onse loen.
15. „Och nu syn wy al verloren ende dese syn vercoren,
die wy haer leven waenden quaet; och dat wy ye syn geboren; nummermeer sal ons God horen, wat wy veel bidden tis te laet!
16. „Wat baet doen ons nu dees drie: scat, solaes end hoverdie
mit ander werrelts ydelheit? Och hoe wel soudt ons nu comen had wi daer voer aengenomen druc, armoet mit oetmoedicheit!
17. O vermalediit moet wesen
al die my hebt aen gepresen der werrelts vroechd, haer scat, haer lacy, dat heeft my bedrogen (guet ; ende iammerlic getogen vant ewich leven totter doet.
18. O vermaledide dagen,
daer in worden nu gedragen solaes des werrelts ymmermeer; twaer my beter ongeboren,
dan ic dus moet syn verloren, ter hellen ewich bernen seer!



19. Ay nu sie ic, dat die armen, dien ic dicwil hoerde karmen, mi souden trowelic bistaen;
nier, ter werrelt, ic, och armen, liaer en woud ic niet ontfarmen, dus laet si my nu oec begaen.
20. O ghi, die myns raets wilt plegen, wilt die vrees doch in u wegen, gedenct den armen in haer noet; comt hem vrilic nu te baten, nymmermeer sal u God laten vant ewich leven gaen ter doet.
2, 2—3. Cf. Mattheus XXV, 34, 41. De zin is: waren wij zeker van het woord ventte (komt tot mij) te mogen hooren, waren wij maar verlost van het woord ite (gaat weg). — 4, 6. noet = zoo het, zooals het. — 6, 3. gesaeft, van stief ten, verzachten, stillen, hier van den hongerigen persoon i. p. v. den honger zelf. — 14, 3. irij bijgev.; t.: doon. — 14, 6. t.: onse deeloen. — 15, 2. t.: end dese sijn, enz.
Tekst en melodie. W. Bacxker, Niederl. geistl. Idr., nr. 25, Vierteljahrssclirift, 1888, bl. 211, naar het 15<le-eeuwsch te Weenen berustend Hs. nr. 7970.
In Stalpaert's Kxtraclum catholicum, Loven 1631, bl. 401, vindt men, niet wijsaanduiding: „My verwonderdt boven maten", eene gansche andere, ook meer moderne melodie voor het lied, met achtregeligen stroplienbouw: „Hou! Papist, hou, scherpe snerker!"



629. Nu is doch heen der heiligen stryt.



1. Nu is doch heen der heiligen stryt; si syn nu mit God zeer verblyt
in over groter weelden.
Sy waren vroem ende wel ghemoet,
rechtverdich ende dair toe goct
al totter lester stonden.
Dat liden is nu heen gegaen,
ende groot loen hebben si ontfaen,
al sonder waen,
in wonderliker minnen.
Men siet haer duechd so schone staen;
des willen wise ommevaen,
ende ons ontlaen
all dat ons hier mach scaden.
Des willen wi ons verbliden
in hare zueter acht;
men hoirt tot allen tiden
hair wairder woirden cracht;
hair lieüike leren,
dat doet ons vroechden nieren;
hair lof is menigher leye.
2. Die glori Goods is over clair,
myn hoep, myn troest, die is al dair
uut al myn hartsen gheren.
Dair is vroechd ende vrolicheit,
blyscap ende zueticheit,
men machs hier niet versinnen.
Een dach meer vruechden heeft aldair,
dan hier doen hondert dusent iair,
dats ymmer wair,
wantmen vintet so bescreven.
O wairde, hoghe, edel moet,
die nu hier na syn harte doet,
hi is vroet,
ten sal hem nymmermeer rouwen. Des willen wi ons verbliden in deser zueter gedacht ende laten ons niet ontgliden;
hier aen leit grote macht;
hier om die te dencken dat is nu groitlic noet,
willen wi werden bi Gode grote.



3. Ic heb tot noch so zeer gedwaelt,
grote scaile heb ic behaelt in vergankeliken dingen;
in my selven wil ic nu gaen ende alle dingen laten staen ende wil oic nu beghinnen.
Ten mach hier niet lang gedueren,
die genoecht der creatueren;
in corter uren ist al hier verloren.
Ic wil nu myns selfs avegaen ende alle dinc te niete slaen ende voirtaen
myn herte tot Gode keren.
Nu wil ic mi vernieten in Cristus diep oetmoet,
ic salt oic eens genieten,
syn trou is also groet;
och wair ic van sonden bloet,
dat wair myn ziel so over goet;
an hoep staet al myn troeste.
2, 6. De zin is: men kan het hier op aarde niet begrijpen. — 3, 20. t.: over groet.
Tekst en melodie. BJScmker, Siederl. geistl. Lilt-, nr. 59, Vierteljahrsschrift, 1888, bl. 296.
In 1, 2; „Si syn nu mét God zeer verbijt", dut overigens te verbeteren wart' door: „Si syn mit Gód nu zeer verbijt", is de dansrhythmus overwegend.



630. Wat wonder heeft die mynne gewracht.
A.
1. Wat wonder heeft die mynne ghewracht!
Si heeft die Goeds zoen neder ghebracht,
so dat hi is gecomen mit craeht
al inder maecht Marien.
2. Nu hoert, wat heeft hi meer ghedaen:
syns vaders ryc heeft hi ghelaen:
liden, doghen nam hi aen,
ende al om onsen missedaen.
3. Ic wil my selven leren laen ende dese werelt al versmaen,
liden, doghen nemen an,
ende al om Cristus liefden.
4. Die minne is goet, sprac sint Iohan,
die van den hemel neder quam;
menschen forme nam hi an,
ende al wt rechter minnen.
5. So wie in wairre minnen leeft,
die en sel niemant verdomen;
hi sel dat quade mit goede lonen,
so dede die Goods zone.
154



6. So sel hem dan alle goct gescliien,
al archeit sel dan van hem vlien,
so wie mit reynen oghen can sien,
die is zeer goet van zeden.
7. Wie Gode volghef, die is vroet,
hi draecht die duechd in sinen moet,
wel hem, die dat te tide doet,
want wi moeten schier van henen.
8. Nu gaet ghi voir, ic volch u nair,
noclitan is mi dat sceyden zwair,
Maria, vrou, nu helpt ons dair,
al dair wi syn rait vreden.
1, 1. myme, min, liefde. - 2, 1. hoert, hoort. - 2, 2. t.: gelaten, ghelaen (cf. 3, 1), verlaten. — 2, 4. t.: misdoen; missedaen. misdaden. — 3, 4. t.: lief ten. 5, 1. uairre winnen, ware liefde. — 7, 1. t.: volcht. — 7, 4. schier, snel, weldra.
B.
1. Wat wonder heeft die myn gewracht! Si heeft den Gods soen neder bracht, dat hi doe quam by synre cracht
al inder maget Marien.
2. Och merct wat heeft hi aen gegaen: syns vaders riic is hi ontgaen,
liden, dogen heeft hi gevaen,
ende al wt rechter mynnen.
3. God is die myn, dat seyt sint Ian, die wtten hemel neder quam.
doen hi menscholic form aen nam al inder maget Marien.



4. Och al dit heeft die myn gewracht,
laet ons dees werrelt laten af
end leven inder mynnen dach,
soe moech wi vrede gecrigen.
5. Ay meret, wat heeft die myn ontfaen,
si deed hem anden cruce slaen!
Hi was roet en swart gedaen,
om mynen wil woud hi dit lien.
6. O myn, o myn, o bernende myn,
gi staet soe diep in mynen syn!
Niet anders mach dair comen in,
wilt my nu niet hier laten glien.
7. O myn alro liefste heer,
altoes gescie u lof end eer!
Doet my doch leven na uwen leer,
ontgaet ghi my, dat doet my seer.
8. Ic bid u, wilt doch nu verstaon end laet my uwe myn aen gaen;
oec leyd my inden rechte baen,
dat ic der sonden mach ontgaen.
9. Och wtvercoren toeverlaet,
myn troest, myn hoep end al myn baet,
seyd in myn hertkyn der mynnen saet,
soe mach ic meyen, dat daer toe staet.
10. Heb ic dyn ontfermherticheit in deser zwaer ellendicheit,
des ordels grote strennicheit bin ic dan quyt inder waerheit.
Amen.
Tekst en melodie. A. Baimkeb, Nederl. geistl. Ldr., nr. 60, Vierteljahrsschrift 1888, bl. 298, naar het Berlijnech Hs Ms. (ierm. 8,190. Bilumker voegt er bij: „Der vollstilndige Text, 111. 142, hat die Überschrift: „Wat wil ic sorgen al om dat goet. want ic", eene wijsaanduiding aan een wereldlijk lied ontleend. De eerste onder de melodie gebrachte strophe, verschilt van de eerste strophe van den door Bilumker volledigen medogedeelden tekst.
B. Baimker, t. a. p., nr. 19, bl. 202, naar het Hs, 7970 der Bibl. van Weenen.



631. Wij willen ons gaen verheffen. EERSTE MELODIE.
1. Wij willen ons gacn verheffen hoven alle aertsche dinglien,
ende dimmen met onse gliedacliten al onder die seraphinen.
2. Als wi daer boven comen wat vinden wi daer bereet met also elaren aenscouwen: die hcyliglie drivuldiclieyt.
3. Die vader toont ons sinen sone, die sone, den heyligen gheest; wat mach ons daer ontbreken van haerder alder feestV



4. Dan coemt der sielen ongel ende brengtse al voerden throon; o Iesu, soete bruydegom,
ende weest nn der sielen loon.
5. Dan spreect die moeder tot haren sone „sone, ontfangt ons dese bruyt,
al wt dat dal der tranen is si ghecomen wt.
6. „Si heeft so veel gheleden bangicheden van binnen;
dat haer doen was verborgen,
gheeft haer dat nu te kinnen.'
7. Dan spreect die God selver:
„coemt, mijn verwaende bruyt, het suchten wt uwer herten heeft mi geweest een soet geluyt.
8. „Coemt, ghi sult ontfangen die croone is u bereyt;
ghi en sult nu niet meer liden strijt oft eenighe bangicheyt.
9. „Ghi en sult nn nimmermeer liden,
this altemael ghedaen:
die winter is gheleden,
den rijm is al vergaen.
10. „Die winter is gheleden,
den rijm is henen ghegaen,
die somer is ghecomen,
die bloemkens sijn ontdaen.'
11. Dan buvcht haer de siele neder met so groter weerdicheyt;
te loven ende te dancken is si altoos bereyt.
12. „Ick ben te cleyn te loven den heere van sijnder minnen;
mer ic beveelt den schonen choor der engelen, der seraphinnen."



13. Dan singen alle die maechdcn den over soeten sanck:
„wi hebben den strijt verwonnen,
des gheven wi Gode danck."
Tekst. W. IÜumkkr, Xiederl. <ieistl. Ldr., nr. 84, Vierteljahrs schrift 1888^ bl. 318, naar het Berlijnsche Hs. 8,190, dat slechts de eerste strophe bevat met de melodie strophe die dezelfde is als in de onmiddellijk hierna genoemde verzameling: - Een dei'. <■« prof. boecxken, Antw. 1539, nr. 156, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 188. „Dit is die wise van Het souden drie ghespeelkens goet / spaceren gaen in dat wout", tekst hierboven weergegeven; — DU is een schoon suyverlijck boecxken (kerk. goedk. Antw. 1570), Amst. Corn. Claesz., z. j., bl. 51 r°, zelfde tekst en wijsaanduiding, jongere spelling; aldaar genoemd: „een Pincster avont liedeken .
Aangeh. bij Dr. J. A. N. Knuttel, Het geest, lied in de Neder!. voor de kerkhervorming, Rott. 1906, bl. 311.
In het Hs. van Meerman, nr. 1042 (na 1525), thans nr. 2631, 2"- serie der K. Brusselsche Bibliotheek, vindt men dit lied, bl. 2 v°, met het opschrift: .Dit liedekijn heeft twee wijsen, Die een is: Ic wil my selven troesten ende maeken eenen moet (zie hiervoren III, nrs. 602-3, bl. 2353 vlg.), ende die ander is: Meyskijn wilt ghy met my gaen aen ghenre gaerde al daer". Deze lezing geeft de bovenstaand»' terug, met enkele varianten, in zes achtregelige strophen, daarbij deze slotstroplie:
Dan volleghen sy alte samen dat soete lammerkijn,
dat is die Gods soen selver,
gheloeft so moet hi sijn.
Sy singhen alte samen den over soeten sanck;
si sijn onbevlect ghebleven,
des heeft die Gods soen danck.
Hierna wordt eene herneming van de eerste strophe aangeduid.
Melodie. I. w. Baumker, t. a. p.; — II. Een dev. en pr. b., t. a. p. De druk maakt de lezing van de melodie onzeker, doch er is geen twijfel of deze is eene variante van Ps. 109 Souterl.; zie hiervoren II, nr. 295, bl. 1057: „Het
ghinghen drie gespeelkens". _ „
„Het souden", enz., wordt aangeh. in Een dev., voor: „lek wil mi gaen vermeyden , — „Siet wij moeten vervaren"; — „Trueren alle die willen": „Mi yerlanghet also seere*. — „Wij willen ons gaen verheffen", dient ook tot wijsaanduiding voor nr. 201, bl. 234 van h>n dev.: „Sijt vrolijck het is worden dacli", zie hiervoren III, nr. 574, bl. 2253 vlg.



632. Die Zoudaen hadde een dochterkijn.
1. Die Zoudaen hadde een dochterkijn. sy was vroech op-ghestande,
al om te plucken bloenikens fijn al in haers vaders warande.
2. Sy sach die schoone bloemen aen; sy docht in hare sinnen:
„wie mach den maker der bloemen zijn, mocht ich hem eens ghewinnen.
3. „Het moet een abel konstenaer zijn. een heer van grooter waerden,
die dese schoone bloemkens fijn doet spruyten wter aerden.
4. „Ick hebbe hem in mijn hert soo lief, mocht ick hem eens aenschouwen, ick soude laten mijns vaders rijck
en gheven hem mijn trouwe."
5. Des nachts ontrent der middernacht,
Jesus quam voor haer veynsterken staen: „doet op, wel schoone stiyver maeght'. ick ben met uwer minnen bevaen."



6. Die maghet stont op soo haestelijck.
sy heeft haer vensterken open ghedaen;
doen sachse Jesus haer soete lief, zoo vriendelicken voor haer staen.
7. Sy sach haer lief soo minnelick aen, sy neychde neder ter aerden,
sy boodt hem soo vriendelick goeden dach met alsoo grooter eerwaerden.
8. „Mijn alderliefste jonghelinck schoon, van waer komt ghy gheganghen?
Uwes ghelijck en sach ick noyt
in al mijn vaders landen."
9. — „Schoon maghet, ick heb u langh bemint, om u ben ick ghekomen;
ick kome al wt mijns vaders rijck,
ick ben die maker der bloemen.'
10. »Zydy mijn alderliefste lief,
na u staet mijn verlanghen;
nu leyt my wt mijn vaders rijck,
met u soo wil ick ganghen."
11. — „Schoon maghet, wilt ghy met my gaen, u rijck soo moet ghy laten;
ick kome al wt mijns vaders rijck,
en 'tis tot uwer baten."
12. — „Mijn alderliefste jonghelinck schoon, u eyghen wil ick wesen;
nu leyt my wt mijns vaders rijck,
mijn trou «al ick u gheven."
13. Hy nam die schoon al byder handt, hy leydese alsoo verre,
thien hondert duysent mijlen lanck al wt haer vaders landen.
14. Sy sprack soo menigh soete woort, sy ginghen beyde te same:
jnu seght my, edele jonghelinck schoon, hoe is doch uwen name?"



15. — „Mijn name is soo womlerlicken schoon, hij staet soo hooch gheschreven,
al in mijns vaders koninckrijck is my die naem ghegheven.
16. ,Schoon maghet dient my met herten reyn, gheeft my u trou alleene,
mijn naem is u alleen bekent:
Jesus van Nazareene."
17. Sy sach haer lief soo minnelick aen, sy neyghde neder ter aerden:
.schoon lief, ick gheve u mijn hert en trou, van u wil ick niet scheyden."
18. Sy spraken 600 menighen soeten woort, sy ginghen beyde te gader:
„nu seght my, edele jonghelinck schoon, wie isser uwen vader?"
19. — »Mijn vader is soo rijcken man,
sijn rijck gaet alsoo verren,
hemel en aerde heeft hij ghemaeckt,
de son, de maen, ende de sterren.
20. „Hemel en aerde ende alle goedt,
van hem ist al ghekomen,
thien hondert duysent enghelen schoon staen altijdt tot synen loonen."
21. — „Is u vader soo rijcken koninck ende alsoo rijck van gooden,
nu seght my, edele jonghelinck schoon, wie isser uwe moeder?"
22. — «Mijn moeder is een rijcke maeght,
haer naem is hoogli gheschreven;
sy heeft my reyn ter werelt ghebracht, reyne maghet is sy ghebleven."
23. — „Is u moeder een reyne maeght,
zy[dy] een konincx soone;
nu seght my, edele jonghelinck schoon, van waer zydy ghekomen?"



24. — „Al wt mijn vaders koninckrijck,
daer ist soo vol van vreuchden,
neghentich duysent iaer lanck
is daer maer een ure."
25. — „Mijn alderliefste jonghelinck schoon, . ick heb soo groot verlanghen
na uwes vaders koninckrijck,
laet ons daer binnen ganghen.*
2fi. — „Schoon maghet, dient my met herten reyn. mijn rijck sal ick u gheven;
dan suldy altijdt by my zyn,
in groote vreughde leven."
27. Sy ginghen een soo langhen wegli al door die groene heyden;
sy quamen voor een kloosterken.
Jesus woude doen scheyden.
28. „Mijn alderliefste jonghelinck schoon,
moet ick nu van u scheyden?
Noyt en hoord' ick droevigher woort,
van rou soo moet ick sterven."
29. Hy nam die schoon al byder handt,
hy sprack met soeter sinnen:
.oorlof, schoon maeght, verbeyt my hier, ick moet nu gaen hier binnen."
30. .Tesus is van daer ghegaen;
die maghet hem verbeyden,
sy weende soo meenighen natten traen, dat Jesus was ghescheyden.
31. Doen dien dach ten avont quam,
die schoone maghet hadde verlanghen na Jesus, haer alderliefste lief,
hy bevde veel te langhen.
32. Sy klopte soo lustelick op de poort met alsoo kloecke sinnen:
„doet op, doet op, doet op die poort,
mijn lief die is daer binnen."



33. Dio poort die wert daer open gliedaen, die poortier quant daer vooren,
liy sach die schoon magliet voor hem staen, dat docht hem wonder wesen.
34. „Zeght my, schoon maghet, wat ghy begheert, hoe komt ghy hier alleene?
Zeght my, schoon maghet, wat ghy begheert, waerom soo meught ghy weene?"
35. — «Och vader, myn lief, die ick bemin,
die is my al ontganghe;
zeght hem, dat hy hier by my komt,
hy beydt my veel te hmghe."
36. — „Schoon maghet, u lief en is hier niet, ick heb hem niet vernomen ;
voorwaer, hy is hier niet bekent,
hy en is hier niet ghekomen."
37. — „Och vader, hoe meuchdy segghen dat? Mijn lief die ick beminne,
dat leste woort dat hy tot my sprack, hy seyde, hy ginc hier binne."
38. — .Zeght my, schoon maghet, hoe hiet u lief, daer ghy soo veel van spreket?"
— „Ja, vader, dat en weet ick niet,
sijn naem is my vergheten.
39. „Hy is soo wonderlicken schoon,
sijn rijc gaet also verre,
hy is gekleedt met blauw lazuer,
om beset met gulde sterren.
40. „Sijn ooghen staen soo vriendelijck,
hy is seer soet van sprake,
hy quam al wt sijns vaders rijck,
hy wilde my ontschake.
41. „Sijn hayr oock blinckt van verwe schoon, al waer 't van rooden gouwe,
hy is mijn alderliefste lief,
hy heeft mijn hert en trouwe."



42. — .Schoon maghet, is u lief soo schoon en alsoo hooch van prijsen,
al waer hy wt des hemels throon hy en mocht niet beter wesen.*
48. — .Och vader, wat wil ick u segghen meer, ick mach hem niet vol loven;
sijn moeder is een reyne maeght,
een konincks soon van boven."
44. Die poortier wt verwonderen sprack:
..Tesus van Nazareene!"
— ,Ja, vader, alsoo heet mijn lief,
daer ick soo seer om weene."
45. — .Schoon maghet, is dat u liefste lief, die sal ick u wel wijse;
hy is hier alsoo wel bekent,
hy is van hooghen prijse.
46. .Zeght my, schoon maghet, uwen naem, van waer komt ghy gheganghen?
My dunckt als ick aen u verstaen,
ghy zyt wt vreemde landen."
47. — .Al wt mijn vaders heydensche wet, van daer ben ick gheboren;
mijn lief, die my ontganghon is,
met hem ben ick ghekomen."
48. — .Schoon maghet, leeft na mynen raet, u lief sal ick u wel wijsen;
laet u vaders heydensche wet,
en ghy moet Christen wesen."
49. — .Och vader, wat ghy op my begheert, dat sal ick gheerne volbrenghen,
mijn lief is alle eere wel weert,
die ick soo seere beminne."
50. Hij leerde die maghet volkomelijck al inden Christen gheloove,
hy leydese in een kloosterken;
reyn maghet is kv ghebleven.



51. Sy diende liaer lief ghetrouwelijck,
si hadde soo grooten verlanghen 11a Jesum, liaer alderliefste lief,
hy beyde liaer veel te langhen.
52. Doen sy liaer leven hadde gheeynt,
sy van hier soude scheyden,
Jesus quam wt sijns vaders rijck,
hy wilde syn lief gheleyden.
53. Hy heeftse vriendelieken ontfaen met soete raelodye;
hy brochtse in syns vaders rijck:
doen was die maghet blye.
54. Al dat liaer hert begheeren mocht,
dat wort haer daer ghegheven;
sy sal met Jesus, haer soete lief,
altoos in vreuchden leven.
1, 3. t.: al om te plurken bloemkens; vgl. 3, 3. — 7, 2. t.: neychden; et. 17, 2. — 13, 1—2. Geijkte uitdrukking; vgl. Antw. lb., 1544, nr. 21, bl. 29, str. 4; nr. 22, bl. 30, str. 6; nr. 29, bl. 42, str. 6; nr. 43, bl, 60, str. 5; nr. 60, bl. 90, str. 4, enz. enz. — 14, 4. t.: hoe is uwen name. — 18, 4. t.: wie is. — 19, 4. t.: ile man. — 22, 3. reijn bijgev.; vgl. B. 22, 3. — 32, 3. doet op bijgev. - 32, 4. die bijgev. — 38, 2. t.: spretcki. — 41, 2. al waer't i-anden gouwe.
Tekst. A. Een suyierlick boecxken, „begrypende alle de gheestelicke liedekens jrhemaeckt eertijdts by de salighe Tonis Harmansz. van Warverslioef, Amst., Harman •lansz. Muller, in de Warmoes-straet, in den vergulden 1'asser", z. j., c. 1600. bl. 11 iiij v", „op die wijse: Die boerman hadde een dochterkijn" ; herdrukt door Dr. G. J. Boekenoooen, Ken sucerlijc exempel hoe dat Jesus een heydensche maghet een Soudaens dochter wech leyde, u t haren lande (Nederlandsche volksboeken opnieuw uitgegeven vanwege de Maatschappij der Ndl. letterk. te Leiden, nr. IX), Leiden 1904, bl. 19; hierboven weergegeven; — Een suycerlick boecxken, „begrypende", enz., Amst. Corn. Dircksz. Cool, in de Warmoes-straat, in de vergulde Passer, 1643, zelfde tekst en wijsaanduiding, de spelling hier en daar eenigszins verjongd: str. 1. v. 2: „Sy was vroligh op ghestande"; — Passi, Paesch en lïnxter-yezangen, door J. S. (Joiiankes Stichter, 1673—1700), tweede deel van Oude en nieuwe lof-zangen. door denzelfde, Amst. bij d' erfgen. van de Wed. C. Stichter, 1740, bl. 102, „van het Soudaans dochtertje of: De minnende ziele tot God komende. Stemme: Ken boerman", zelfde tekst als A, 54 str., met verjongde spelling, het accentvers zooveel mogelijk geweerd; aan het slot: „Staet op myn \riendinne, niyn schoont', en komt myn Duyve in de gaten der steenrotsen. Cantic. in t II. t apittel ;



l>n suycerlick boecxken, „begrypende", enz., z. pi. v. dr. noch j., [bl. 24—28J, „op de wyse: Die boerman hadde een dochterkijn", K. Bibl., s tirav., aangeh. door Dr. J. G. R. Accjuoy, Het geestelijk lied in de yederlanden vóór de Hervorming, 1886, bl. 33 — 4, str. 1—32, en 52—4 van A, met enkele veranderingen in de spelling.
Terwijl de werkzaamheid van den drukker Harmen Janszoon Muller de jaren 1570—1615 omvat, schijnt Tonis Harmansz. te hebben geleefd in het midden der XVIdc eeuw (Dr. J. G. R. AcquoY, Hel geestelijk lied, 1886, bl. 22, 33 aant. 3). Nu komen in ƒ■>« svi/verlick boecxken, enz., zooals Dr. G. Kalff, Gesch. der Ndl. letterk. in de 1(1■" eeuw, 1889, II, bl. 141, aant. 2, doet opmerken, verschillende 15de-ecuwsche liederen voor, zóoals daar zijn: „Ic ben verdrooght, wie sal my laven ; an
liefden comt groot lyden"; — „lek ginek in enen dagheraet"; — „De Mey spruyt uytten dorren hout* ; — ,T' is al verdriet" ;" — „Die voghelen van deser aerden" ; — „Hier en is gheen vreughde die ick acht", die reeds gevonden worden onder de Niederl. geistl. Ldr. van Hoffmakn v. P. - „Christus is opghestanden" is een overoud lied. Sommige van die liederen zijn geschreven in den verhalenden, populairen trant, dien men terugvindt in het Soudaans dochterken, terwijl andere stukken van den bundel meer van bespiegelenden aard zijn. Er is dus hoegenaamd geen bewijs, dat het hier besproken lied van Tonis Harmansz. zou uitgaan, wel integendeel; alles duidt aan, dat het, zoowel als de door de Coussemaker opgevangen zangwijs, in de XY'le eeuw thuis behoort.
Melodie. De Coussemaker, Cliants populaires des Flamands de France, 1856, nr. 55, bl. 191, uit den mond des volks in Pransch-Vlaanderen met den hierna genoemden tekst. De gedeeltelijke overeenkomst van deze zangwijs met eene litanie van O.-L.-Vrouw, waarvan d. C. spreekt, is bloot toevallig.
Zoo wordt de aanvang van de melodie ook teruggevonden in de hiervoren III, bl. 1879, medegedeelde zangwijs: „En er viel een hemelsch dauwken", en in de door Ernest Closmon, Chansons populaires des protinces beiges, Brux. [1905], bl. 47, aangehaalde melodie van het 15d<--eeuwsche lied, te vinden bij G. Pabis en A. Gevaekt, Chansons du XV' siècle, Paris 1875, nr. 28, bl. 31 en bl. 16 der muziekbijlagen:



Deze zangwijzen staan in verband niet Cievaert's 10do thenm: A porta inferi; zie Iai mélopée antique, 1895, bl. 253, en onze verhandeling: De melodie van het Xederl. lied, 1902, bl. 107 en 203.
Het is niet uit te maken of het tot hiertoe niet teruggevonden, als wijs voorgeschreven lied: „Die boerman hadde een doehterkijn", gelijk te stellen is met den aanvangsregel van het onmiddellijk volgende: „Een goet man", enz. Indien door beide wijzen één zelfde lied was aangeduid, zou natuurlijk het lied: „Een goet man', enz., ouder zijn dan dat van het „Soudaens dochterken11; zie bl. 2476.
Een Soudaen had een doehterkijn.
B.
1. Een Soudaen had een doehterkijn,
sij was vroech op gestanden,
sij meijnde gaen plucken bloemekens al in haers vaders warande.
2. Sij sach die schoone bloemkens aen;
sij dacht in haren sinne:
„wie macher desen bloemmaker sijn,
och mocht ick hem bekinnen.
3. „Tmoet wel een abel constenaer sijn,
een heer van grooter weerden,
maer dier die schoone bloemekens doet spruijten wt der ierden.
4. „lek heb hem in mijn hert soo lief,
mocht ick hem eens aenschouwen,
ick souder om laten mijns vaders rijck en gheven hem mijn trouwe."
5. Des nachts ontrent der midder nacht,
quarn Jhesus voor haer venster staen:
„staet op, schoon maget, en latet mij in,
ick ben met uwer minnen bevaen."
*5. Die maegt stond op seer haestelijck,
sij heeft haer venster open gedaen;
daer sach sij haer Jesus, haer suete lief,
seer suijverlijck al voor haer staen,
7. Doen sjj Jesus haer lief aensach,
sij booch haer neder ter ierden, .
sij boot hem vriendelijck goeden dach,
met alsoo grooter eerwaerden.



8. „Mijn alder liefste jongelinck schoon, van waer comdij gegangen?
Uws [gelijck] en heb ick nooyt gesien in al mijns vaders landen."
9. — .Schoon maegt, ick heb u lang gekent, om u ben ick hier gekomen
soo ver al wt mijns vaders rijck,
ick ben de maker der bloemen."
10. — „Sijt ghij mijn alderliefste lief,
naer u staet mijn verlangen,
ick heb u alsoo langhe begheert,
met u soo wil ick gangen."
11. — .Schoon maget, wilt ghij met mij gaen. u rijck dat moet ghij laten;
ick ben met uwer minnen hevaon,
en ick wil u ontschaken."
12. — „Mijn alder liefste jongelinck schoon, u eijgen wil ick wesen;
maer leijdt mij wt mijns vaders rijck, myn trouw sal ic u geven."
13. Hij namp die schoon maegt bij der liant, hij leijdese in een cortor wijlen
al wt haer vaders conincrijck,
wel meer dan dusentich mijlen.
14. Sij spraken menich minnelijck woort, sij ghingen beijde te samen:
„nu seght my, edel jongelinck fee-hoon, hoe is doch uwen name?"
15. — „Mijnen naem is wonderlijck,
hij staet zeer hooge beschreven;
al wt mijns vaders coninckrijk
is my den naem gegeven.
16. „Schoon maegt, ist dat ghij mij bemint, gheeft mij u trouwe allene,
ick sal u seggen mijnen naam;
ick heet Jesus van Nazareene."



17. Sij sach liaer lief «00 minnelijck aen. sij neijgde haer ter ierden:
„schoon lief, ick gheve u mijns herten trouw, van u en wil ick niet scheijden."
18. Hij nam die maeclit al bij der hant sy ghinghen [beijdej te gader:
„nu seglit mij, edel jongelinck schoon.
en wie doch is u vader?"
19. — „Myn vader is van grooter macht,
sijn ryck gaet al soo verre,
hemel en ierde heeft hij geniaect.
die son, die maen en oock die sterren.
20. .Hemel en ierde en alle goet,
dat moet al van hem comen,
hondert duesent engelen vroet staen al tot sijnen love."
21. — „Schoon lief, sijdij eens conincx soon, en alsoo rijck van goeden,
seglit mij, mijn liefste jongelinck schoon, en wie is dan u moeder!'"
22. — „Mijn moeder is een suijver maegt, van haer soo staet geschreven;
sy heeft my reiju ter werelt gebracht, een suijver maecht is sij gebleven.
23. „Gelijck die schoone sonne op gaet,
ben ick van haer geboren:
sij is al in mijns vaders rijck een koijserinne vercoren."
24. — „Is u moeder een reijne maecht,
sijt ghij eens conincx sone,
mijn alder liefste jongelinck schoon, van waer sijt ghij dan gecomen?"
25. — ..Al in mijns vaders coninckrijck daer eest soo vol van vruegden,
hondert duesent jaren lanck
en is daer maer een ure."
155



26. — „Myn alder liefste jongelinck schoon, ick heb soo grooten verlangen
al naer u vaders coninckrijck;
laet ons daer henen gangen."
27. — .Schoon maecht, mint mij met herten reijn, mijn rijck sal ic u geven;
daer sult ghij altijt bij mij sijn,
in grooter vreugden leven."
28. Sij ghingen eenen langen tijd
al door een schoone groen heijde;
sij quamen al voor een cloosterkijn,
Jesus die wilde van haer scheijden.
29. Hij nam die maecht al bij der hant,
hij sprack met soeten sinnen:
.adieu schoon lief, verbeijdet mij hier,
ick moet eens gaen hier binnen."
30. — „ Myn alder liefste jongelinck schoon,
moet ick nu van u scheijden?
Nooijt en hoorde ick droever woort,
van u soo moet ick scheijden."
31. — .Schoon maghet, laet u weenen staen, ick sal haest weder comen,
dan sal ic u in mijn rijck ontfaen,
daer sult gliy plucken bloemen."
32. Jesus is van haer gegaen,
die maecht bleef int verbeijden,
sy weende soo menigen droeven traen, dat Jesus van haer was gescbeijden.
33. Maer doen den dach ten avont quam, die maget was in groot verlangen naer Jesus, haer alder liefste lief,
dat hij sou weder comen gegangen.
34. Sij clopte haestelijck aen die poort,
sij was soo droef van sinnen:
.doet op, doet op, en latet mij in,
mijn lief, die is hier binnen."



35. Die poort die wert ilnor open gedaen,
die pater quam daer voren;
daer sach hij een schoon maget staen,
alser ooijt van moeder was geboren.
36. „Schoon niaecht, seght mij wat ghij begheert, waerom sijt ghij in geweene?
Seght mij, wat ist doch dat u deert?
Hoe comt ghij hier alleene?"
37. — «Och vader, mijn lief, die ick bemin,
die is mij hier ontgangen;
segt hem, dat hy doch bij mij comt,
hij beijt mij veel te lange."
38. — .Schoon niaecht, u lief die ghij bemint, ick en hebbe sijns hier niet vernomen; waerlijck, hij en is hier niet,
hij en is hier niet gecomen."
39. — „Och vader, hoe meugdij seggen dat?
Mijn lief, die ick beminne,
het leste woort dat hij mij sprack,
hij seij: ick gaen hier binnen."
40. — „Segt mij, schoon maecht, hoe heet u lief, daer ghy mij af wilt spreken?"
— „Och vader, dat en weet ic niet,
den naem hebbe ick vergheten.
41. „Hij is soo wonderlijcken schoon,
sijn rijck strect alsoo verre,
hij is gecleet met blauwen lasuer,
omset met gulden sterren.
42. „Sijn aenschijn blinct van verwen wit,
gelijck die lelien schoone j
sijn wangen sijn soo schoon geroozet,
gelijck een roode roose.
43. „Hij is mijn alder liefste lief,
hij heeft mijns herten trouwe;
sijn haer dat blinckt van verwen claer, a) waert van fijnen gouwe.



44. „Sijn oochkens sijn soo vriendelijck,
hij fis] soo suet van spraken;
hij quamp al wt sijns vaders rijck,
omdat hij my soude ontschaken."
45. — „Schoon maghet, is u lief soo schoon als ghij hem hebt geprosen,
al waer hij wt des hemels troon hij en mocht niet schoonder wesen."
46. — „Och vader, wat wil ic u seggen meer,
ie en can hem niet vol loven;
sijn moeder is een suijver niaecht,
alle coninginnen gaet sij te boven."
47. Den abt al wt verwonderen sprack:
„Jesus van Nazareene!"
— „.Ta vader, alsoo heet mijn lief,
die ic met herten moene."
48. — „Is dat u lief die ghij bemint,
die sal ic u wel wijsen;
hij is hier alsoo wel bekint.
hij is seer liooghe van prijsen."
49. — „Och vader, mijn lief die ick bemin,
mocht ic eens bij hem wesen,
al waer hemel en ierterijck mijn,
voor hem soo soude iet al geven.'
50. — „Seght mij, schoon niaecht, in uus liefs naeni, van waer conidij ghegangen ?
51 ij dunct soo ick aen u verstaen gij sijt wt verre landen."
51. — „Al wt mijns vaders heijdens Iant,
van daer ben ick geboren;
mijn lief, die ick soo seer bemin.
niet hem ben ick hier gecomen."
52. — „Schoon niaecht, doet ghij naer mijnen raet. u lief sal ick u geven,
en laet uws vaders heijdensche wet,
en leijdt een kersten leven."



53. — ,Och vader, wat gtiij van mij begheert,
dat wil ick al volbringen,
mijn lief die ist mij al wel weert,
die ick wt alder herten minne."
54. Hij leerde die maeclit volcomelijck al in een kersten leven,
hij dedese in een cloosterkijn;
een reijne maecht is sij gebleven.
55. Sij diende haer lief getrouwelijck,
sij had ook soo grooten verlangen bij Jesus te comen, haer liefste lief,
sij was nu sijn gevangen.
56. Als sij haer leven hadde voleijnt,
en sij van hier soude scheijden,
heer Jesus quamp wt sijns vaders rijck,
hij wilde sijn lief nu met hem leijden.
57. Hij heeft haer minnelijck ontfaen met soete melodijen,
gebracht al in sijns vaders rijck;
doen was sij al soo blije.
58. Al wat haer hert begheren mach,
dat wordt haer daer gegeven;
sij is bij Jesus, haer soete lief,
altijt sal sij in vreugden leven.
59. Och alle jonge maegden reijn,
gheeft Jesus doch uw trouwe,
en kiest hem voor u soete lief,
ten sal u nimmermeer berouwen.
60. Die dit liedeken eerstwerf sanck,
Godt wil haer gratie geven,
dat sij mach sien heer Jesus haer lief,
al in dat eewich leven. Amen.
1, 3. t.: bloemkens. — 3, 3. t.: maer 'lier, sic-, bloemktus. — 41, 1. t.: wonilerljck. — 45, 4. t.: moocht.
Tekst. B* Naar een 16de-eeuwsch Hs., medegedeeld door F. A. Snellaert, in Leesmuseum, Gent, V (1858), bl. 188 vlg„ t. p. waar de Coussemaker's werk Chant» populaire*, enz., door Sn. wordt besproken.



Aangeli. door Dr. Boekenoogen, t. a. p., die dezen tekst met A vergelijkt en vaststelt, dat ofschoon dit Hs. wellicht uit later tijd dagteekent dan de uitgave van Harman Jansz. Muller, de door Sn. medegedeelde lezing toch verschillende betere lezingen bevat.
Hoort toe, al die vol liefde zijt.
C.
1. Hoort toe, al die vol liefde zijt, het lust mijn geest te zingen
een lied van liefde en vriendlijkheid, van groote en schoone dingen. Een Soudans dochter, hoog van staat, gekweekt in duistro landen,
ging 's morgens met den dageraad door gaarden en waranden.
2. Zij zag de schoone bloenipjes staan, van velerhande krachten,
hierdoor is in haar opgegaan
een welbron van gedachten: „wie mag de bloemenmaker zijn, zoo wijslijk in 't ontvouwen der edele blaadjes schoon en fijn; mogt ik hem eens aanschouwen.
3. .Hoe lief heb ik hem in 't gemoet; wist ik hem maar te vinden.
'k verliet mijn vaders rijk en goed en ging met mijn' beminden." Des middernachts stond Jesus daar, en riep: „o maagd, doet open;" dit werd zij op haar bed gewaar en kwam zeer haast geloopen.
4 /ij heeft haar venster opgedaan,
daar zag zij voor haar oogen den allerliefsten .lesus staan, met schoonheid overtogen.
Zij zag hem zoet en vriendlijk aan, en neeg tot op der aarde,
en sprak: „waar komt gij toch vandaan, o jongling hoog van waarde?
5. „O jongeling van schoonheid rijk, wiens herte zou niet branden?
Kooit zag ik ergens uws gelijk
in al mijn vaders landen."
— „Ja, kuische maagd, die ik wel ken, uw liefde is te roemen,
nu zult gij weten wie ik ben: den maker van de bloemen."
6. — „Zijt gij 't, mijn allerschoonste Heer? Mijn liefste, mijn beminden,
hoe zocht u mijn gemoed zoo zeer, of ik u eens mogt vinden.
Nu houdt mij erf noch vaderland; met u zal ik het wagen ;
geleid mij met uw schoonste hand, waar 't u ook zal behagen."
7. — „O maagd, wilt gij met mij op reis, zoo moet gij 't al verlaten,
uw' vader en zijn schoon paleis en al uw hooge staten."
— „Uw schoonheid is mij dit wel waard, mijn lief. mijn uitverkoren,
niets is er op de gansche aard zoo schoon als gij geboren.
8. „Nu leid mij henen waar 't u lust. o schoonheid nooit volprezen;
in u stel ik mijn hert gerust,
uw eigen wil ik wezen."
Hij nam de maagd bij hare hand,
zij ging aan zijne zijde,
ver uit haar heidensch vaderland,
door beemden en door weiden.



9. Zij spraken menig vriendlijk woord al gaandeweegs te zamen,
toen bragt begeerte 't vragen voort: „hoe is toch uwe name?" (schoon;
— „Mijn naam, o maagd, is «onderzijn kracht kan 't hart genezen;
in mijn heer vaders hoogen troon daar staat hij schoon te lezen.
ld. .Tot mij alleen uw liefde wendt; dient mij niet hart en zinnen;
mijn naam is Jesus, wel bekend bij al die mij beminnen."
Zij zag haar' lief zoo minlijk aan, zij neeg tot op der aarde en bood hem haar getrouwheid aan, en hield hem hoog in waarde.
11. — „Wie mag mijn liefs heer vader Vergeef mij 't vrije vragen, zijn? o schoonste bruigom, zeg het mijn, is 't anders uw behagen."
— „Mijn vader is zoo rijken man: zijn rijk gaat alzoo verre,
hemel en aard hij buigen kan, de zon, de maan, en sterren.
12. „Tien honderd duizend englen schoon die liggen steeds gebogen
bij mijn heer vaders hoogen troon, met neergeslagen oogen."
„Ach, is uw vader dan zoo groot en aller vromen hoeder,
o liefste, dien ik liefde bood,
wie is toch uwe moeder?"
1:!. — „Nooit was er op de gansche aard een maagd zoo rein van leven, zij heeft mij wonderlijk gebaard en maagd is zij gebleven."
— „Ach, is uw moeder eene maagd, zoo schoon en uitgenomen ; (vraagt: verschoon uw dienstmaagd, dat ze van waar zijt gij gekomen?"
14. — „Ik kome uit mijns vaders rijk. vervuld met zoo veel vreugden, die nergens hebben haar gelijk
in schoonheid en in deugden;
daar duizend jaren is één dag,
daar duizend, duizend jaren.
dat is 't, dat weelde heeten mag, veel deugd' en vreugden baren."
15. -— „Och heer, dat staat mij wonder mijn allerschoonste koning, aar : laat ons toch haastig heenen gaan naar uw heer vaders woning."
— „0 maagd, dient mij opregt en rein, mijn rijk zal ik u geven,
daar zult gij eeuwig bij mij zijn, in groote vreugde leven."
16. Zij gingen alzoo rein en kuiscli door beemden en door weiden.
en kwamen aan een geestlijk huis; daar wilde Jesus scheiden :
— „mijn allerliefste jongling schoon, woudt gij mij nu begeven,
nooit hoorde ik zoo droeven toon: dan moet ik immers sneven."
17. Hij sprak haar zijne meening uit niet vriendschap en met minnen: „verwacht mij hier, o waarde bruid, 1111 moet ik gaan hier binnen."
Hij is ten huizen ingegaan;
zij stond hem te verbeiden;
zij liet zoo menig droeven traan, omdat hij was gescheiden.
18. Als nu de dag ten avond kwam, zoo peinsde haar verlangen,
dat zij haar liefste niet vernam,
hij beidde veel te lange.
Toen trad zij nog een weinig voort,
gedreven door de minne,
en klopte en riep: „doet op de poort!
mijn liefste is hier binnen."



,Zijn vader eenen schepter draagt van hemel en van aarde,
zijn moeder is een reine maagd, zoo schoon en hoog van waarde." Die poortier, die zijn stem verhief, sprak: „Jesus onzen heere!" — „Ja, vader," zeid' zij, „dat's mijn dien ik zoo zeer begeere." lief,
19. De poort die werd haar opgedaan, 24. de poortier kwam te voren,
hij zag de jonkvrouw voor hem staan, zoo schoon en hoog geboren.
Hij sprak: „wat wilt gij, jonge maagd, hoe komt gij hier alleene,
wat is 't voor droeflieit die u knaagt,
wat is 't dat u doet weenen ?"
"20. — „Och, die dien ik zoo teèr bemin, 25. die is mij hier ontgangen:
hij trad tot uwe poorte in,
hij beidt mij veel te lange;
och, noodig hem toch weder uit,
zeg. dat hij mij kom vinden,
eer dat mijn hart van droefheid stuit;
hij is mijn hoog beminden."
21. — „Och maagd, de geen die u hier liet' is hier niet in gekomen,
uw waarde lief die is hier niet, ik heb hem niet vernomen."
— „Och, vader, wat ontkent gij mij, mijn lief die ik beminne,
liet laatste woordje dat hij zei, dat was: ik ga hier binnen."
22. — „Zeg gij dan hoe uw liefste heet, of ik hem eens mogt weten ?"
— „Och, vader, dat en weet ik niet, zijn naam is mij vergeten.
mijn liefste is een koningszoon,
zijn rijk strekt breed en verre,
zijn kleed is hemelblauw en schoon, bestrooid met gouden sterren.
2'i. „Zijn aangezigt is melk en bloed, zijn haren zijn van goude,
zijn wezen is zoo wonder zoet als ooit geen mensch aanschouwde; hij kwam uit zijn heer vaders rijk, om mij met hem te leiden;
nooit zag ik ergens zijns gelijk; maar ach, hij is gescheiden.
— „Wel maagd, is dit uw bruidegom, dien zal ik u nu wijzen; kom, allerzoetste dochter, kom, gij moet niet verder reizen. Kom dan, o zoete bruid, treed aan, kom binnen onze wanden,
en zeg, waar komt gij toch van daan. gewis uit vreemde landen?"
26. — „Ik ben een vorstelijke maagd gekweekt in hooge staten;
om hem, daar mijn gemoed naar heb ik het al verlaten." vraagt, — „Voor al dat gij verlaten hebt, zult gij veel meerder vinden bij hem die alle schoonheid schept, bij Jesus uw' beminden.
27. „Kom in en leef naar mijnen raad, uw lief zal ik u wijzen,
doe naar mijn woorden, en verlaat al wat de heidens prijzen:
verlaat uw' vader lief en teêr,
geen afgrond moet gij vreezen, gedenk aan 't heidendom niet meer, een Christen moet gij wezen."
28. — „Och vader, wat gij mij verklaart daar wil ik mij naar schikken,
mijn liefste is mij alles waard,
geen ding kan mij verschrikken.' Hij leert lmar in Gods kerk en huis het regt geloof en leven,
van Jesus wieg tot aan zijn kruis, rein maagd is zij gebleven.



29. Zij diende God van harten zeer, zij had een groot verlangen raar Jesus haar beminden heer, hij beidde veel te lange.
Toen zij haar leven had volend en van hier zoude scheiden,
kwam Jesus daar weder present, hij wilde haar geleiden.
30. Hij nam zijn bruid bij hare hand met vriendelijke minne,
en bragt haar in zijn vaderland; daar is zij koninginne;
al wat het hart begeeren mag, dat werd haar ilaar gegeven,
daar duizend jaren zijn één dag, zoo lustig is dat leven.
31. Daar zal zij zonder vrees en schroom, zoo schoon en hoog verheven, met Jesus haren bruidegom altijd in vreugde leven.
Zoo liefelijk is de eeuwigheid,
voor die met Jesus maar verbeidt in eeuwigheid te baden in hemelsche weldaden.
8, 4. sic. Passi, raescli, en Pinxter-geiangen', J. C. le Jeuse: wil te uezen. Vgl. I, nr. 142, bl. 536, v. 4: „u eyghen willick zijn*. — 8, 6. t.: edle. — 11, 3. sic H. v. F.j t.: mij. — 11, 7—8. Passi, Paesch en Pinxter-gezangeH: .komt laat ons zamen verder gaan, // ik zal 't u openbaren." — 12, 7. sic H. v. F.; t.: o liefde. — 14, 8. t.: vreugden varen. — 18, 1. t.: dag en avond. — 19, 5. H. v. F.: ,zegt mij, o maagd, wat gij begeert?* — 19, 7—8. In.: „zegt mij, o maagd, wat gij begeert? // en waarom gij moet weenen*.
Tekst. C. Mr. J. C. W. le Jeunï, Letterkundig overligt, enz., 's-Grav. 1828, nr. 28, bl. 147, „De Soudans dochter. .Stem: Een boerman had een dochterken", met de aanduiding: „uit een blaauwboekje"; — Hoeemann v. F., Hollandische Volksldr., 1833, nr. 26, bl. 59, zelfde tekst, en Xiederl. Volksldr., 1856, nr. 199, bl. 345, nogmaals dezelfde tekst, echter met enkele varianten en weglating van str. 27, 28 en 31.
In de voornoemde Passi, Paesch en Pinxter-gezangen, bl. 99, vindt men als tweede lezing: „een geestelyk lied van een Soudaans dochter. Stemme: Een boerman had een dochterken", die, in vierregelige strophe, met oudere spelling en eenige varianten, de strophe 1—11 van le Jeune's tekst teruggeeft, waarop volgen tot slot de strophen 20—29 van A hiervoren, te zamen 32 strophen. Hoefmann v. F., Hollandische Volksldr., bl. 67, deelt mede, dat dit lied door hem slechts in een jongere verzameling werd gevonden, namelijk in I)e nieuwe Oost-indische rooze-hoom, Amst., bij de Erven de Wed. Jae. van Egmont, bl. 3—10, c. 1750. Zooals Dr. li. J. Boekenoooek, t. a. p., bl. 40, doet opmerken, zijn in deze lezing, vergeleken met die van le Jeune (C), de beide voorlaatste regels in alle strophen, buiten de laatste frtrophe, omgezet; overigens komen beide teksten doorloopend bijna woordelijk overeen. In de eerste strophe bekomt men aldus:
Hoort toe al die vol liefde zyt, het lust myn geest te zingen een lied van liefde en vriend 'lyckheid, van groote en schoone dingen.



Een Soudaans dogter, hoog van staat,
ging 's morgens niet tien dageraad,
gekweekt in duistre landen door gaarden en waranden.
Zooals men hierboven ziet in str. 31 van 15, heeft de transpositie der slotregelen daar reeds plaats gehad. Daardoor verkregen de laatste twee verzen in elke strophe slopend rijm en kon liet lied gezongen worden op de 17de-eeuwsche melodie: „ó Holland schoon" (zie hierna: „Hoort vrienden, luistert naar dit lied"). Wellicht werd deze melodie verkozen omdat ze jonger en meer uitgebreid was, en den zanger niet meer verplichtte bij achtregelige strophe de vroegere melodie: ,Een (Die) boerman", die toch op vierregelige strophe berustte, voor elke strophe tweemaal te zingen.
Dr. Boekenoogen vermeldt ook eene lezing voorkomend in een 18de-eeuwsch Hs. door een Zaandammer geschreven, geheel overeenstemmend met die in De nieuwe Oost-indische liooze-buom. Van deze thans nog in Noord-Holland bekende „nieuwere berijming" deelt Dr. B. ook de melodie mede, die afstamt van de zangwijs: „ó, Holland schoon". Deze laatste lezing was voor eenige jaren nog verkrijgbaar te Amsterdam bij E. 1'. A. van de Geer, opvolger van G. van der Linden.
Onder den titel: „Eene oude prent en een oud lied", bespreekt Joan V. in De navorscher, X\ II (1867), bl. 277 (zie mede bl. 327), eene populaire houtsnede, in het midden derwelke het Soudaansdochterken wordt verbeeld, met het jaartal 1519 en een „bizar figuur", wellicht het merk van den teekenaar. Aan den voet van de prent staat: „Gedrukt te Rotterdam by Johannes Scliefïers, boekdrukker in de Prinsestraat". Te oordeelen naar de medegedeelde eerste strophe sluit deze lezing, mede voorgedragen op de wijs: „ó Holland schoon", zich aan bij den tekst van De nieuwe Oost-indische rooze-booni, die dus veel jonger is dan de teekening.
Onder de verschillende lezingen naar tijdsorde, vermelden we verder:
Nr. 6 van de losse bladen gedrukt te Gent bij L. van Paemel (1777—1846): „Den bloemmaker of schoon geestelyk liedeken van een Soudans docliterken. Op eene bekende wyse"; aanvang: „Een Soudan had een dochterken", 49 str. Deze tekst is eene moderniseering van A en van B; de abel konstenaer van str. 3, is tot een '„liabiel konstenaer* geworden. De slutstrophe luidt:
Die dit liedjen heeft gedicht fiodt wilt hem gratie geven,
dat hy mag krygen dat hy begeert,
dat is het eeuwig leven.
Nr. 22 van de losse bladen gedrukt te Antwerpen bij J. Thijs (1783—1834), „Liedeken van een Soudaensch dogterken of van den Blom-maeker, op eene aengenaeme wys"; zelfde tekst als bij van Paemel. — Mone, Cbersiclit, 1838, bl. 229, die den Antwerpschen tekst aanhaalt, doet ten onrechte opmerken, dat deze eene vertaling schijnt te zijn van de lezing voorkomende in Des Knnhen W'underhorn



(1806—08); uitg. Ree-lam, z. j., bl. 14: „Der Sultan hatt' ein Tüchterlein", ilie sleclits 15 str. bedraagt.
Willems, Oude VI. Idr., 1848, nr. 130, bl. 304, 42 str., zonder bronaanduiding noch melodie, met deze aanteekening: .Deze text is ouder en komt veel beter dan die van Lejeune overeen met het oude duitsche lied geplaetst in Des Knaben II iiiiderhorn (de door Mone aangehaalde tekst) en by Ernest Weyden, Cöln's \ urzeit, bl. 272—274: .Der Sultan liatt' ein Töchterlein", enz." Ofschoon \\ . eene met A gelijkstaande lezing was ter hand gesteld door Mr. L. 1'h. C. van den liergh (zie I)e gids, 1848, I, bl. 807, en Snellaert op W., bl. 546), heeft de uitgever der Oud.' VI. Idr. zijn tekst samengesteld met behulp van van Paemel's lezing, elke strophe omwerkend, schier elk vers veranderend. Van l'aemel's los blad geeft str. 4 van 1! nagenoeg terug aldus:
Ik heb hem in myn hert zoo lief,
mogt ik hem eens aenschouwen,
ik zoud er om laeten myn vaders rvk en hem geven myn trouwe.
Willems schrijft:
lek heb hem in mijn hert soo lief,
och, mocht ick hem aenschouwen!
Ick gaf hem ja wel al mijn goed,
ick gaf hem oock mijn trouwe!
J. A. Alberdikgk Thijm, Gedichten uit de verschillende tijdperken, Amst. 1850, I, bl. 241, .legende, bewerkt door Tonis Harmansz. van Wervershoef", en, leest men bl. 342: .met inachtneming der inkortingen van het lied bij Willems", en, mag men bijvoegen, .ook bewerkt door A. Th. .ad usum Delphini". Str. •• van A wordt hier:
Des nachts, ontrent der middernacht haer ijuam een stem te voren;
Heer Jesus sijne soete stem haer in de nacht liet hooren.
Jos. Alh. en Lamu. Joakn. Alberdinok Thum, Oude en nieuwere kerstliederen. Amst. 1852, nr. 133, bl. 284, moderne bewerking, met eene (zie bl. 318) .melodie opgemaakt uit verschillende mondelinge en schriftelijke mededeelingen", daarom althans niet beter:



De Coussemaker, t. a. p. De tekst, zooals de verzamelaar «lie, naar hij leert, dien in Fransch-Vlaanderen hoorde zingen, is nauw verwant met van Paemel's uitgave en bevat hier en daar ook regelen, die alleen hij Willems te vinden zijn. De fraaie door d. C. opgevangen melodie, doen wij hierboven kennen. — F. A. Snellaert, Oude en nieuwe liedjes, ls,e uitg. 1852, nr. 73, hl. 43, en 2ic uitg. 1864, nr. 52, bl. 55; Willems' tekst gemoderniseerd; „de habiel konstenaer" van van I'aemel is hier „een tijne konstenaer' geworden. — Lootens et Feys, Chants populaties fiamatids, 1879, nr. 34, bl. 55, slechts deze strophe, met de melodie:
hond den heerd, Brugge, I (1806), bl. 221, gemoderniseerde lezing „na een oud vlaamsch knielied", zeven en dertig strophen, geteekend G. G. [Giido Gezelle].
In het tijdschrift Vlaamsche zanten, Sint-Xiklaas, III (1901), bl. 60, vindt men mode eene lezing van het hier besproken lied, „met de verbeteringen, zooals zij ons door onze medewerkster Vrouw Steyn, meegedeeld werden. De herdruk bestaat uit. 1°. str. 1—32 van bovenstaanden tekst A, letterlijk weergegeven; 2°. str. 33—44 van lï, doch eenigszins gemoderniseerd en ook te wenschen overlatend in opzicht van het metrum; 3°. str. 33—35 van A, met bijvoeging eener laatste geijkte strophe: .Die dit liedeken heeft gedicht", enz. (vgl. de slotstrophe bij Willems, t. a. p.).
De in de bovenstaande teksten voorkomende „vader" (poortier) wordt hier tot tot „pater" herschapen, zoodat de verbeteringen van „Vrouw Steyn", misschien meer ascetische dan dichterlijke waarde aan de nieuwere lezing verleenen. De „patel verschijnt ook wel eene enkele maal in B, str. 35, doch het geldt hier ongetwijfeld eene schrijf- of drukfout.
Blyau en Ta-seel, Jejjtt'srh oud-U)., tweede aflev. (1902), bl. 102, Dt' blonimemaler, aanvang; „Daar zonder eene s-maged vroeg op gaan staan , met de melodie, 14 str., nu eens van vier, dan weer van zes regelen, verloopen lezing van de van 1'aeinelsche. Ziehier de eerste str.:



])r. F. C. Wieder, l>e Schriftuurlijke liedekens, 1900, bl. 31. spreekt van het lied van het Soiulaunsdochterken, waarmee in 1898 gecolporteerd werd in den omtrek van Huizen door een bewoner dier plaats, die er ook de wijs (eene verloopen wijs, zooals ons die door l)r. W. werd medegedeeld; van kende.
Van de legende bestaat ook eene prozabewerking, het hierboven genoemde volksboek: En suverlije exemjiel, enz., waarvan Dr. G. J. Boekexoouex, naar den lü^-eeuwschen druk, eene keurige nieuwe uitgave bezorgde. In een „overzicht van de litteratuur betreffende dit volksboek', drukt Dr. B. de meening uit, dat deze prozabewerking op haar vroegst uit het einde der XYJe eeuw zal dagteekenen.
De proza-legende wordt ook in handschriften gevonden. Vier lezingen daarvan komen voor in het tweede deel der Middelndl. Marialegenden van Dr. G. X. de \ ooys, Leiden 1903. Dr. üoekenoogen stelt vast, dat een daarvan, nr. 327, bijna woordelijk overeenkomt met het volksboek, terwijl de overige drie, nrs. 221, 326 en 344, eene andere en waarschijnlijk oudere redactie geven van liet verhaal, die echter nauw verwant is. Wat van de twee het oudste is: het prozaverhaal of wel het lied van de Soudaans- dochter verklaart Dr. B. niet met zekerheid te kunnen uitmaken. Dr. Kalff, t. a. p., meent, dat het lied van vroeger tijd is dan het verhaal.
Dr. De Vooys, die in zijne Midderndl. Ier/enden en exempelen, 's-Grav. 1900, bl. 140 vlg,, mede de legende van des Soudaans dochter onderzoekt, is van het gevoelen van l)r. Kalff. Misschien, zegt Dr. de Vooys, gaat het proza-verhaal terug op eenl5°-eeuwscli lied, waarin de maker der bloemen niet voorkwam, maar dat overigens aan do redactie van Tonis Harmansz beantwoordde. Als een bewijs dat de legende in de X\ I ' eeuw nog krachtig voortleefde, haalt laatstgenoemde schrijvei aan. 1'. J. van i>en Branden, Geschiedenis der Antirerpsche schilderschool, 1883, p. 121, waar men leert hoe, toen Keizer Karei den 23"*° September 1520 plechtig in Antwerpen werd ingehaald, de gezellen der Violiere gedurende twee dagen speelden het „Spel van Amyca of do Makerc der bloemen", waarschijnlijk eene dramatische bewerking van de legende.
Deze is heden in Vlaanderen, zooals blijkt uit het lepersch lb., nog met ganscli vergeten. Men vindt ze ook terug in Vertelsels van het Vlaamsche volk, door Arm. Joos, Gent 1889, bl. 84, en opgeteekend te Turnhout, uitgegeven door Joz. Corneussen, in Ons volksleven, Brecht, I (1889), bl. 73.
De legende is ook in andere landen zeer bekend; zie Erk u. Bohme, Deutsrlier Liederhort, III, nr. 2127, bl. 820. In Xeitschrift filr deutsches Alterthum, XXXIV (1890), bl. 18 vlg., deelt Dr. J. Bolt*, Die Suttaiistochter im Blumemjarten, naar een Hs. van het einde der XV4® eeuw, voortkomende uit een nonnenklooster te Inzigkofen bij Sigmaringen, een gedicht mede, en duidt verder de bronnen van vijt en dertig redacties, meestal liederen, aan, waarin het onderwerp van de Soudaensdochter wordt behandeld.



633. Een goet man had een dochterkijn.
I. Een goet man had een dochterkijn, die had hi wtvercoren;
si en wilde hom niet gehoorsaem sijn, des hadde hi groten thoren.
I, Dat was God die vader wijs,
ende smenschen siele seer schoone; die sette hi int paradij»,
die coninck vanden throone.
i. Maer die bose viant qnaet hadde dit berde noode,
ende gaf der sielen dyen raet dat si brack tghebot van Gode.
4. Als God de Heere dat vernam, dat alsoe was ghevaren,
gheen mensche ten hemel in en quam wel in vijfdusent iaren.
5. Die sone Gods sprac: .vader mijn, ic heb so groot verlanghen
om die siel, mijn lief susterkijn, die de viant heeft ghevangen."
6. Die vader sprac : „o sone lijn,
wildy daer na gaen talen,
so snldy liden druck ende pijn in also grooter qualen."
7. — „O vader, ic bin daer toe bereyt,* sprac hi wt rechter minnen,
„ic wil gaen liden druc en leyt,
mach icxse weder vinden."
8. Tot Xazareth hy eerst binnen quam, daer woonde een maecht ghepresen; sijn herberge hi eerst by haer nam, lof moet haer altijt wosen.



9. Daer na track hi te Betlileem claer ende in Egipten mede enile sochtse dri en dertich iaer ontrent Ierusalem die stede.
10. Maer hi en vant die siele niet;
dies was hi seer in dooghen ; hi sochtse in so groot verdriet, met seer weenende ooghen.
11. Ui was seer met druck bevaen,
ende dacht wt rechter trouwen :
ic sal opten berch van Calvarien gaen oft icxse daer mocht aenschouwen.
12. Als hi opten berrech quam
en heeft hyse noch niet vonden; des cruycen boom dat hi op clam tot dyen selven stonden.
13. Doen riep hi mit 6temmen overluyt, oft si hem kennen mochte,
sijn suster ende lieve bruyt,
die hi so droevich sochte.
14. ,0 suster," riep hi, „susterkijn vercoren, mijn vriendinne,
hoe mach dit comen. hoe mach dit sijn, dat ic u niet en vinde?"
15. Als hi aldus luyde riep, soe overliken seere,
ontspranc si daer si lach en sliep, endo sprac: „broeder, och heere.
16. „Wat so is die wille van dy, gheminde broeder vercoren,
niemant en mach doch helpen mi, ick moet bliven verloren."
17. Doen sprac hi: „lieve susterkijn,
wilt doch met vruechden leven,
hemel ende aerde die sijn mijn, die wil ick voer u gheven."
18. — „Och lieve broeder, ic segghe di ick ben in sulcken doghen
al gaefdy hemel ende aerde voer mi, ghi en sout my niet helpen moghen.
19. „O broeder, also ben ic beswaert men mochtet niet bescriven,
trect weder tot uwen vader waei t, ick moet verloren bliven."
20. Hi sprac: „suster, dat doet mi we. maer hoort na mijn verclaren:
al soudc ick voer u sterven me, ghi moet doch met mi varen."
21. — „Och broeder, ick ben in sulcker ende in sulcken liden, noot ten si dat ghi voer mi sterft die doot, so en mach ick niet verbliden."
22. — „O suster, so wil iet dan bestaen," sprac hi, met stemmen schoone,
„o vader, het is nu al voldaen, ontfangt ons in den throone*.
23. Aldus so is die siele verlost, van (Jhristo onsen Heere;
dat heeft hem sijn heylich bloet gheLof si hem ymmermeere. cost.
6, 2. talen, vragen, vernemen. — 10, 2 en 18, 2. in dooyhen, in lijden, in pijn. — 12 1. t.: bercli, berg. — 12, 3. cruijcenboom; zie hiervoren III, bl. 2130; clam, klom. — 15, 3. (hier si lach en sliep, daar zij lag te slapen. — 20, 1. we, wee. — 20. 3. me. mee. mede.



Tekst. Een devoot eh prof. boecxken, Antw. 1539, nr. 147, uitg. I). F. Scheurleer, bi. 179, aant. bl. 320, hierboven weergegeven. — I)r. J. G. R. Acqcoy, Middeleeuicsche yeest. hier. en leisen, nr. 10, bl. 20, aant. bl. 53, naar dezelfde bron;
— liet hof ken der giteest. liedekens, Loven 1577, bl. 143, met sterke wijzigingen;
— Veelderhande Schrift, leysenen, Antw., kerk. goedk. 1587, sign. E 5 r", geven, met eenige varianten en jongere spelling, bovenstaanden tekst terug. Volgens de laatstgenoemde twee verzamelingen werd het lied voorgedragen op de wijs: „Een ridder ende een meysken ionck"; zie hiervoren I, nr. 25, bl. 156.
l)r. Acquoy, Het geestelijk lied in de Nederlanden vóór de Hervorming, bl. 55, waar de bovenstaande tekst insgelijks door hem herdrukt werd, stelt de vraag of en in hoeverre dit lied samenhangt met „Een boerman had een dochterkijn", wijsaanduiding voor: „Die Zoudaen haddo een dochterkijn", het onmiddellijk voorgaande lied.
In Willems' Kromjk der Kamer van Rethorika te Lier (Belgisch museum VIII, 1844, bl. 303), leest men: „Anno voorscreven (1532), speelden de Groeyende {I)en //roei/enden Boom) een natuerlijek ende schriftuerlijek bewijs van „Den ouden man had een dochterken". — „Deze regel", zegt Dr. G. Kalff, Gesch. der Nedl. letterk. in de 1GJ' eeuw, Leiden 1889, I, 245, aant. 1, „maakte den aanvang uit (men mag dit ten minste veronderstellen) van een lied dat voor ons verloren schijnt gegaan. Of was het misschien hetzelfde", voegt de schrijver er bij, „dat aanvangt met den regel: „Een goet man had een dochterkijn?"
Dr. J. A. N. Knuttel, Het geest, lied in de Nederlanden voor de Kerkhervorming, Hott. 1900, bl. 176, vindt het niet onmogelijk „dat dit lied („Een goet man") gedicht is als tegenhanger van het veel verbreide, maar als gedicht niet in eene goede lezing overgeleverde „Des Soudaens dochterkijn". De schrijver stelt ook de vraag: „zou misschien liet verloren gegane lied „Een boerman had een dochterkijn" dat als zangwijs wordt opgegeven tot een der redacties (Der Bliimelmacher) van het lied van de sultansdochter kunnen behooren?"
Aangeh. hiervoren II, bl. 1033.
In elk geval staat de fraaie melodie van Een den. en pr. b., zoowel als de door de Coussemaker opgevangen zangwijs: „Die Zoudaen", enz., in verband nietGevaert's hiervoren, bl. 2459, aangehaalde 10rte thema, en behooren beide in de XV',e eeuw thuis. Heide liederen hebben denzelfden strophenbouw, zoodat de melodie van het eene lied ook op liet andere past.
Melodie. Ken der. eh pr. b., t. a. p., zonder wijsaanduiding; — Dr. Acquoy, Mdl. geest. Idcr., enz., t. a. p.



634. Heer Jesus een ionghe maghet ontboot.
A.
1. Heer Jesus een ionghe maghet ontboot, oft sij won leeren sterven,
oft sij wou sterven den bitteren iloot, der werelt ghenuchte derven.
2. ,0 Heere, seet sij, Heere mijn, ick ben noch ionck en vrome;
als mijn ionghe dagheli leden sijn, dan sal ick tot u tomen.'
3. — .Maar als u ionghe daghen leden sijn, comdi mij dan te spado:
soo suldy lyden die eewighe pijn en derven mijn ghenade."
4. Die maghet woude ter scholen gaen. sterven soo sonde sij leeren;
wie vantse in haren weghe staen? Jesus van Nazareene.
5. Hij nam die maghet bijder liant, hij leydese alsoo schoone,
hij leydense van daer int hemels lant; daer gaf hij liaer een croone.
6. „Och Heere," seet sij ootmoedelijck, ,wat loffelijcke croone;
ick wil u loven eewelijck voor desen grooten lone."
5, 1—2. Ygl. hiervoren nr. 632, bl. 2451, „Die Zoudaen", enz., A, str. 13 en aant. bl. 2457.
Jesutje had en een maagdetje ontboon.
B.



1. Jesutje had er een maagdetje ontboon om te vragen als 't wilde leeren sterven,
de wereld vertrappelen onder den voet,
ja, onder den voet,
liaar genuehten leeren derven?
2. ,Heer' Jesus," zei zij, „heere Jesus van mij,
en ik ben er nog zoo jong van jaren."
— „Als ik u roepe, gij moet er met mij,
gij moet er met mij,
of gij moet derven mijn genade.1
3. — „Zoud' ik uw genade, heere Jesus zoet,
en uwe liefde dan moeten derven?
Ik zal er veel liever van nu voortaan,
ja, van nu voortaan,
van jongs af mij leeren versterven."
1, 2. als = of.
Tekst. A. Het hof ken der geestelycker liedekeits, Loven 1577, bl. 99, zonder wijsaanduiding, hierboven weergegeven; — herdrukt door W. Moll, Johannes Brugman, 1854, II, bl. 184, t. p. waar de schrijver handelt over de .Liederen op Jezus' zoekende ozndaarsliefde*; — Het I'aradiis der gheest. vreuchden, Antw. 1617, bl. 179, ,op de wijse: „Het was een kindt", zelfde tekst met enkele varianten.
Melodie. Zie hiervoren I, nr. 17 B, bl. 100.
Tekst en melodie. B. Lootens et Feys, Chants populaires flamamls^ 1879, nr. 29, bl. 48.



635. Daer was eens een maegdeken jong en teêr.
A'.
hou-den: „Hee-re, laet my, Hee - re, laet my u eens aen-scnou- wen.
1. Daer was eens een maegdeken jong en teêr,
zy bemindege zeer
haren God en haren Heer;
zy bad gedurig zonder ophouden:
Heere, laet my (2 maal) u eens aenschouwen!"
2. Jesus heeft aen haer gevraegd:
.zuivere maegd,
die my zulke liefde draegt,
hebt gy my liever als uw leven,
wil my dan (2 maal) het seffens geven?"
3. Het maegdeken, met vlytigheid,
heeft gezeid:
.Heere, daertoe ben ik bereid;
van liefde moet myn hertjen breken."
En terstond (2 maal) is zy bezweken.
2, 5. bijgev. — 8, 5. bijgev.



A-. (VARIANTE).
1. Daer was een maeghdeken jonc ende teer, sy beminde seer liaren God ende haren Heer;
sy bad ghedurieh sonder ophouden: ,Heere. laet my 11 eens aenschouwenl"
2. Jesus die heeft haer ghevraeght: „suivere maeght.
die mv sulckc liefde draeght hebdy me liever als uw leven, willet my dan seffens gheven."
8. Het maeghdeken met vlijtigheit die heeft gheseit:
.Heere, daertoe ben ick bereit: van liefde moet mijn herteken breecken." Ende terstont is sy besweecken.
Er was een maagdetje jong en teer. B.
1. Er was een maagdetje jong en teer, het beminde zoo zeer haren God en haren Heer;
zij heeft de wereld gaan verzaken om alzoo bij God te geraken.



2. 's Avonds in haar cabinet,
onverlet,
had zij zoo vurig in haar gebed,
en zij bad zonder ophouen:
,Heer, wanneer ga ik u aanschouwen?'
8. .lesus en zijn moeder schoon.
in persoon,
hebben zich aan haar vertoond omringd van d' engelsche scharen,
die daar al gekomen waren.
4. Jesus heeft aan haar gevraagd:
„zuiver maagd,
gij die mij zoo een liefde draagt,
hebt gij mij liever als uw leven,
wil mij dan uw jong hertje geven?'
5. 't Maagdetje niet vlijtigheid heeft gezeid:
„Heer, daartoe ben ik bereid,
van blijdschap moet mijn herte breken.'
En terstond is zij bezweken.
6. Die hier sterft uit liefde groot,
zonder nood,
rust al in Maria's schoot.
/ij is ten hemelwaart opgenomen
en alzoo bij God gekomen.
4, 4. ontbreekt; bijgev. naar A', str. 2. — 6, 3. t.: ritsten in, enz.
Tekst. A'. J. W. Wolf, Wodana, Gent 1843, bl. 76, „Van het maegdeken', mcdedeeling van Mevr. Courtmans te (ient. Str. 4, 5 en 6 aldaar, met opschrift: .Andere melodie', behooren bij een ander lied, variante van: .Ach, dat ik in den hemel ware' : zie onmiddellijk hierna, bl. 2484 ; — A2. (Variante). Prudess van Duyse, II,'t klaverblad, Brussel 1848, bl. 26.">, „een luttel na eene inondelingsche opgave gewijzigd'. Dit lied verstrekte 1'. v. D. tot bron voor het t. a. p.t bl. 65, te vinden gedicht, getiteld: „De non".
Melodie. l>eze wijs is ontleend aan het „air des Feuillantines', zie hierna.
Tekst en melodie. B. Lootens et Feys, Chants papulaires flamands, 1879, nr. 27, bl. 45, die als bron voor de melodie aanduiden „1'air des Feuillantines". Hat deze zangwijs zou ontaard zijn met den aanvang van de eerste strophe, berust op eene dwaling:



Er was een maagdetje jóng en toer,
het beminde zoo zeer.
heeft hetzelfde metrum als de aanvang der volgende strophe:
's Avonds in haar cubinét,
onverlet, enz.
De door L. en F. medegedeelde wijs is mettertijd verwaterd.
De melodie „des Feuillantines' heeft haar naam te danken aan een lied waartoe o. 1650 aanleiding gaf de geschiedenis van de vrouw van den Voorzitter 1'Escalopier Dit lied is te vinden in Lc nouveau siècle de Louis XIV, 1'aris 1857, hl. 45. Het vangt aan:
On a vu venir Charot,
le nez haut,
monté sur de grands chevnux,
disant: vous étes mutine ;
vous irez,
vous irez aux Feuillantines.
„I.es Feuillantines* was de naam van een vrouwenklooster te Parijs. De hertog de Charot, schoonbroeder van den Voorzitter, bewoog dezen laatste zijn eigen vrouw in dat klooster te doen opsluiten. „Ces couplets", leest men, t. a. p.( „ont rapport a un scandale ijui amusa et occupa tout Paris. On peut voir dans Talleinant «les Roaux, t. VI, p. 174, «dit. in-18, Vhistoriette de la présidente 1'Escalopiei. C'étoit une demoiselle Germain, riche, blonde et de belle taille. Le mari ne songeoit qua lire Tacite. Celui des galants de la femme qui fit le plus de bruit fut Vassé. qu'on surnommait a la cour Sou Impertinence. Cela alla si avant que le mari fit enfermer la dame aux Feuillantines du faubourg Saint-Victor oii il avoit une parente. On fit la-dessus des chansons qui coururent dans tout le rovaume. (Plusieurs de ce> couplets se trouvent dans les Vaudevilles de cour di'diés a Madame. Paris, Charles de Sercv, 1600, t. II, p. 170; mais les noms ont été supprimési."
De melodie met opschrift : ,1'Air on me tue, on m'assasine (sic), etc." doet zich voor in La clef des chansonnier* van J.-IS. Christ. liallard, Paris 1717, I, bl. 88. voor een drinklied:



Eene andere lezing met opschrift: „Noel — Dans les ombres de la nuit. Aii des Feuillantines — D'après nn cantique de 1732", is te vinden bij R. (ikos.if.an, Airs des Noëln Lorrains, Saint-Dié des Vosges, 1862, nr. 12, bl. 7.
Het lijdt geen twijfel, de strophenbouw duidt liet aan. of de tekst A weid mede op de wijs van „les Feuillantines" gezongen.
De wijs: „Les Feuillantines" wordt aangehaald o. a. in: liet Braba ndts nacldiyaelken, Drussel 1656, bl. 150, „van do Fueillantinen", voor: „Hoort ghespelen wie ghy zijt"; — Het nieuwe vermakelijke Tliirsis minnewit, Amst. 1731, IV, bl. 49, „stemme: „Feulientine*, voor: „Wie wil liooren een nieuw lied, hier geschiet" (lied van Carasene):
— Le lliédtre de la fnire, Paris 1721, verzameld door Le Sage et D Orneval. I, bl. 331, voor: „Taisez vous, vieux précepteur", en III, bl. 452, voor: „\ousvorrez révènement", enz.: de daar voorkomende melodie is telkens dezelfde als bij Ballard ;
— Les plaisirs de la snriété, Ainst. 1761. V, bl. 232, voor: „Quand on est sur le retour // de 1'amour", nogmaals dezelfde melodie als bij liallard.
De melodie met opschrift: „Waarom quelt gij mij dan soo . nr. 111, van Oude en nieuwe IMantse boeren-lieties, Amst., 2'1'- dr., z. j., c. 1700, is eene verloopen lezing van de wijs „des Feuillantines*.



636. Ach! dat ik in den hemel ware
A.
1. „Ach! dat ik in den hemel ware al bij mijn zoete lief,
hoe blijde zou ik zingen
van Jesus, mijne minne, minne, min, (2 maal) en mijn bruidegom is er in.'
2. „Wie klopt er hier op mijn deurtje,
die daar zoo blijde zingt ?"
— ,'t Is een zeer proper maagdetje,
en 't zou zoo geern binnen, binne, bin, (2 maal)
en zijn bruidegom is erin."
3. — „Is 't een zoo proper maagdetje,
en zou het zoo geern bin?
Staat op nu, engelen allegaar,
en laat dees maged binnengaan,
en laat dees maged binnen, binne, bin, {2 maal) en haar bruidegom is erin."



■i. Maar als dees maged binnen was,
het was er al in vreugd;
de engelen namen 't al hand en hand,
Heere Jesus droeg den rozenkrans,
en Maria ging vooren, voore, voor, (2 maal)
en ons maagdetje wierd gekroond.
B.
1. ,\Vie klopt er hier op dat deurken,
en die hier zoo lustig zyt?"
— ,En 't is een zoo proper maegdeken,
en 't zou zoo geren binne, binne, bin.
en 't zou zoo geren binne, binne. bin.
haren bruidegom is er in."
2. — „ls 't een zoo proper maegdeken.
en zou het zoo geren bin?
En staet op, myn engelkens altesam.
en gaet haelt de schoone niaegd, binue, binne, bin.
en gaet haelt de schoone maegd, binne, binne, bin,
haren bruidegom is er wel in."
3. En als de schoone maegd binnen kwam en daer was er al een vreugd!
En de engelkens dansten daer hand aen hand.
Heere Jesus droegere den roozenkrans,
en Maria die ging voore, voore, voor.
en het maegdeken wierd gekroond.
Tekst en melodie. A. Lootens et Fkys, Chanls populaires ftamaiidx, 1879, nr. 28, bl. 47, „De hemelsbruid*. — Vgl. hiervoren II, bl. 1828. de aanvang van de melodie: „Ein Schifflein sah ich fahren".
Tekst. B. Wolff, W'odana, Gent, 1843. bl. 77, waar deze strophen, medegedeeld aan W. door „Mevr. Courtmans, te Gent", bij vergissing, worden aangezien als .■ene variante van het lied: „Daer was eens een maegdeken jong en teér"; zie het onmiddellijk voorgaande nummer.



637. Had ick eenen getrouwen bode.
1. Had ick eenen getrouwen bode en die waer hoglie van prise,
ick souden seynden in mijns vaders lant; mi en lust liier niet langher te bliven.
2. lek heb gheleeft so menigen dach in also groter qualen,
ic sou so gaerne ontbonden sijn, woude my mijn vader thuyswaert halen!
8. Als ic de wcrelt wel oversie.
so wort mijn herte so bange,
want ick so menighen verborghen strick al voer mijn ooghen hanghen. sie
4. Ten is voerwaer gheen wonder groot, ui wort mijn hertken diekwils banghe; daer wort soe menighe duechdelijck met desen stricken ghevanghen.
5. Al had mi al dese werelt lief met herten wtvercoren.
had ick Ihesum in mijn herte niet, so waert toch altemael verloren.
6. Als ic dese werelt al oversie,
so en vinde ik nergens ruste;
waer ic mi keere oft wende, sie, ic ligghe in swaren slichten.
7. Ic wil gaen al de werelt loos met haren stricken laten varen,
ende seynden eenen trouwen bode tot God minen hemelscen vader.
8. Als hi mijn druckelike stemme hoort in sinen ooren luyden,
hi heeft mi so herteliken lief,
hi sal mi wel haest verbliden.
9. Üie bode liep seer haestelijc
tot God haren hemelscen vader, hi badt hem also vriendelijek, (len. dat hi sijn kint woude thuyswaerts ha-
l(i. „Segt minen kinde seer haestelijc, si moet een luttel verbeyden;
mijn sone heefter op aertrijck so veel om haer gheleden.



11. . Hy heeft haer costelijck hemels broot tot haren troost ghelaten;
nochtans en was si niet te vreden, si en wilde noch hoogher dingen
smaken.
12. „Segt haer, si moet de herde noot der bitter dood ierst craken,
eer si die kerne der soeticheyt van mijnre godheyt mach smaken.
13. „Segt haer, de bruloft is al bereet, dat broot dat is ghebacken,
die croon die ooc seer blinckendcsteet, den wijn, die salmen tappen.
14. „Die camer daer si in wonen sal, die is so lieflijck den ooghen;
daer sal si sien, dat Paulus sacli doen hi was op ghetogen.
15. „Hier mede troost mi mijn beminde
bruyt,
ende segt liacr, dat si op mi wil dincken: ick wil altoos haer stierman sijn als haer haer scipken wil ontsincken."
16. Die ons dit liedeken eerstwerf sanc, met swaren druck is hi bevanghen: om te comen daermen heer Iesum siet, daer na staet al sijn verlangen.
3, 4. t.: blivven. - 6, 3. sie bijgev. — 10, 3. t.: heeft op aertrjcke. 12. 1. t.: not.
Tekst en melodie. Ken der. en prof. boecxken, Antw. 1039. nr. 29, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 50, zonder wijsaanduiding, met de melodie die men terugvindt in Ps. 14, Souterliedtkens, Antw. 1539, .na die wise: Een ridder ende een meisken ionc" (zie hiervoren I, nr. 25, bl. 156). „Had ic eenen ghetrouwen bode", wordt aangehaald als wijs in Ken dec. en pr. b., nr. 210, bl. 241 (zie hiervoren III, bl. 2245) voor: „Tis recht dat wi die maget eeren*.



638. Adieu, natuerlyc leven mijn.
1. Adieu, natuerlyc leven mijn,
adieu, solaes ende alle mijn vrueclit,
adieu, liet moet ghesceyden sijn
van al dat gliene dat nu mijn herte verhuecht.
Mi en sal niet bliven dan die dueeht.
Dat ic hier vinde, wort mi ontogen:
ioncheyt, schoonheyt, solaes ende alle mijn vrueclit;
wie dat u mint, hi wort bedrogen.
2. Adieu, werelt ende u ghesinne,
adieu, ghy aertsce compaengyen.
adieu, tes al verloren minne,
dat wi beminnen te desen tyen:



adieu, liet is al fantasie.
Al sidy schone voer den ooghen,
tes al verdriet ende bitter lyen;
wie dat u mint, hi wort bedrogen.
3. „Adieu" is een ontroostelyck woert,
glievoele ick wel in minen moet;
„adieu" ghi hebt mijn herte verstoert. och sceyden, ghi my trueren doet.
Ic hope, ghi sult mi wesen goet als ic hier namaels sal verhoghen;
och werelt, valsch fenijn, al smaect ghi soet, wie dat u mint. hi wort bedrogen.
4. Adieu, dat ic te minnen plach,
van u te sceyden, dat doet mi pijn:
natuere roept: „o wi, o wach!"
Adieu, bose werelt, vals fenijn:
ghi liadt verblint dat herte mijn.
dat ghi mi seyt, vinde ick gheloghen: ick meynde het haddo alsoe ghesijn •.
wie dat u mint, hi wort bedrogen.
5. Adieu, al sidy mi nu arbeyt;
maer als die siele van God moet scheyden. och lacy, dat is veel meerder leyt,
dat oerdeel si dan moet verbeyden;
waer sal si haer dan gaen vermeyden?
Want nyemant en sal haer helpen moghen: dan salsi moeten wenen en screyen:
wie dat u mint, hi wort bedrogen.
ti. Aldus dacht ic in minen sinne:
tes beter dat ic mi bekeere en ick inden strick glievangen binne,
ende dat ick mi keerc tot onsen Heerc: wat soude mi baten der werelt eere.
als ick quamo in so swaren doghen ?
Dat ick haer hcbbe ghedient, dat rout mi seere wie dat u mint, hi wort bedrogen.
7. Ick bid u bloeme boven alle vrouwen,
Maria, neemt mi in u behoet;
op u staet alle mijn betrouwen,
als ic mijn leven laten moet,



dat glii den viant van mi doet.
Om mijn verdriet is al sijn pogen;
bescermt mi vander hellen gront!
Die anders mint, hi wort bedrogen.
8. Maria, bloem der amorosen,
ghi sijt een tresoor vol alder duecht,
ghi sijt vol minnen ghelijck die roose,
ghi sijt een prieel, des hemels vrueeht,
ghi sijt die mi verbliden muecht;
u langhe derven brengt mi in doghen;
coemt mi te hulpen, suyver iuecht!
Wie anders mint, hi wert bedroghen.
Tokst. AWt dec. en prof. boecxken, Antw. 1539, nr. 65, uitg. D. F. Scheurleer,
l,]_ 87; j. C. XI. van Riemsdijk, Vier-en-tuintig liederen uit de 15' en 10e eemr,
Amst.-Leipz. 1890, nr. 10, bl. 16, str. 1 en 3; — Dr. .1. A. N. Knuttel, liet geest, lied in de Xederl. voor de kerkhervorming, Rott. 1906, bl. 347, tot bewijs hoe „het scheiden van de wereld was voor vele bekeerden geen lichte zaak ..."
Melodie. Een dev. en pr. b., t. a. p.; — J. C. M. van Riemsdijk, t. a. p. — Aangeh. hiervoren III, bl. 2241.
In den regel verkrijgen de verzen, in al de strophen, vier accenten; het zevende vers der eerste, derde en zesde strophe schijnt echter onregelmatig, ten ware men scandeerde:
Str. 1: Ióncheyt, schóonheyt, solaes ende alle myn vrüecht.
Str. 3: Och wérelt, valsch fenijn, al smaect ghi sóet.
Str. 6: Dat ick haer hebbe ghedient, dat róut mi séere.
Het zevende vers van str. 1 vergeleken met het tweede vers derzelfde str. en met het zevende van str. 2, 4, 5, 7 en 8, doet zien, dat het eerstgenoemde een npi'pnt te veel heeft, Str. 2, v. 7 zou men dus moeten zingen:



Moeilijk ware het in deze compositie de melodie van fan der. en prof. boecAen terug te vinden.



639. Ten was noyt mensche van sonden.
Ten was novt mensche van sonden,
van sonden so versaecht,
had hijs groten rouwe.
en Gode sijn liden claecht ende voort op hope levet.
God die Heere is al so goet,
dat liijt hem al verghevet.
Wij willen God gaen dienen,
lii salt ons loonen hat,
hi wil ons gaerne gheven
sinen eeweliken schat.
die niet en mach vergaon,
daer eenen dach meer vruechden is
dan hier vijfduvsent, iaer.
Aen God van hemelrike staet alle mijn toeverlaet,
want alle dese werelt in sijnder hulden staet,
daer sonder niet en mach sijn eenen corten ooglienblick;
dat is ons allen aen schijn.
4. Hi wacht hem also wale, die hem te wachten heeft; men vint in niemant trouwe, in gheenon mensche dio leeft, dan aen den rijeken God; wouden wij dat wel verstaen, wij onderhielen sijn ghebot.
5. Dese boose werelt en is anders niet
dan loos, quaet ende vals, onghestadich als dat riet dat voer alle winden helt; so wie der werelt volgen wil, sijn herte blijft onghestelt.
6. Dese valsche werelt is broossclier dan een ghelas; ten was noyt eenich mensche. hoe hooch hi gheboren was, hi en sterf, ende wert niet met alle sinen groten goede, daer hi hem toe verliet.



1, 2. versaecht = verschrikt. — 1, 3. Had hijs, had hij des, had hij daarvan. 2, 2. bat, zeer goed, zeer wel. — 3, 4. hulde, genegenheid, gunst. — 4, 1. De zin is: hij zij op zijne hoede. — 4, 5. rijeken, machtigen. — 5, 7. ongestelt, onvast, wankelend. — 6, 2. ghelas, glas. — 6, 5. hi en sterf, of hy stierf; — ieert niet, verging tot niet.
Tekst en melodie. Een devoot en prof. boeexken, Antw. 1539, nr. 90. uitg. D. F. Scheurleer, bl. 116, „dit is die wise van Ick weet noch een maghet*. — Aangehaald door Dr. J. A. N. Knuttel, Het geest, lied in de Nederlanden voor de Kerkhervorming, Rott. 1906, bl. 22, als eene bittere klacht. — De zangwijs behoort tot de „verdwaalde melodieën", vgl. hiervoren III, nr. 478, bl. 1858: „Kinder swijcht, so moochdi horen"; nr. 575 B, bl. 2259: „Die alder soetste Iesus , en nr. 576, bl. 2262: „Heer Jesus, uwen brunen cop."
157



640. Bereyt u huys ter stont.
1. Bereyt u huys ter stont,
niet langhe en moechdy leven : al sidy nu ghesont,
schoonheyt sal u begheven; al sidy schoon oft rijck, ten mach u niet langhe duorcn. Hi staet seer wanckelijck, die rust op ereatueron.
2. Alst God den Heere belieft
so moeten wij van hier sceyden, en sidy dan niet bereet men sal niet na u beyden;
het is hier eenen corten tijt, onseker is die ure.
Hi staet seer wanckelijck, die rust op creatueren.
3. Leest ende wilt verstaen, ghi sullet vinden bescreven: gheringe sal hier vergaen den tijt van onsen leven;
iolijt in deser tijt
verkeert gheringe in trueren. Hi staet seer wanckelijck, die rust op creatueren.
4. Edel, proper, schoon oft rijck, hoe moecluly u verbliden,
ghi sult doch sekcrlijck tot sijnder eerden ghediden; dachte ghi dit hier altijt het wert soet, dat nu is suere. Hi staet seer wanckelijck, dio rust op creatueren.
5. Nu bid ick u, royne maecht, Gods moeder wtvercoren, dat ghi van my veriaecht des vyants quaet becoren,
ende weest mi troostelijck in mijnder laetster uren.
Hi staet seer wanckelijck, die rust op creatueren.
6. Dit liedeken is ghemaect tot Machelen in die stede; die hinck aent cruyce naect verleene ons allen vrede;
hi was noch inden strijt ende blide van naturen. Hi staet seer wanckelijck, die rust op creatueren.
3, 3 en 6. gheringe — snel, spoedig (Verd\m). — 4, 3—4. = gij moet liet (den adel, de schoonheid, enz.) toch zeker tot zijn eer doen strekken.
Tekst. Een devoot en prof. boeexkcn, Antw. 1539, nr. 194, bl. 226, „op die selve wise", d. i. op de wijs van: „Minen ghoest is mi ontwaect", die ook diende voor: „Och ligdy nu en slaept" (zie hiervoren I, nr. 76, bl. 348), tekst hierboven weergegeven; — DU is een schoon sitycerlijck boerxken, Amst. Cornelis Claesz., z. j. (geest, goedk. Antw. 1570), bl. 55 v", „op de wijse: Hoe lustelijck is ons die coele mey gedaen", een lied dat anderen strophenbouw heeft; zie hiervoren III, nr. 554,



bl. 2175. In laatstgenoemde verzameling, bl. 56 r", lieeft het lied: „Och legdy nu en slaept o levende Gods soone" (zie hiervoren I, t. a. p), nochtans mede tot wijsaanduiding: „Hoe lustelic is ons die coele mey ghedaen*.
Eene andere lezing, 4 str., variante van str. 1, 2, 4 en 5 van bovenstaanden tekst, is te vinden, met de zangwijs, in Het prieel der glieest. melodie, Brugghe 1609, bl. 166, en zonder deze, in Het Pttradiis der gheest. vreuchden, Antw. 1617, bl. 208, „op de wijse: „Hoe lustelijck is ons", enz.; — Catholijck sanckboeck (later verschenen als Qheest. harmonie), Embrick 1621, exemplaar zonder titelblad, uitg. 1633 (?), nr. 45, bl. 59, zonder wijsaanduiding.
Vlaamsche zanten, maandschrift, Sint-Nikolaas, III (19,01), bl. 180, 8 str., nagezongen door Cam. Verberckt, Liezele (Antwerpen), en met de aanteekening: „Item geestelycker melodve, 1620".
Dit lied wordt aangehaald door Dr. J. A. N. Knuttel, Het yeest. lied in de XeJerl. voor de Kerkhervorming, Rott. 1906, bl. 311, onder de „vermanende liederen". De melodie voorkomende in Het prieel, t. a. p., ook bij Stalpaert, Extract, catholicum, Loven 1631, bl. 4, voor: „Waerom is't dat ghy maeckt", ontdaan van de fioritures, die zij in beide uitgaven heeft verkregen, luidt aldus:
Eene derde melodie met wijsaanduiding: „Bereydt u liuys terstondt", voor het lied : „Betert, o gondaer quaed // u leven ende seden", is te vinden bij B. van Haeften, Den lust-hof der christelycke leeringhe, Antw. 1622, bl. 244. Deze zangwijs dient ook voor: „Ic weet een reyn casteel"; zie hiervoren II, nr. 248, bl. 899, vlg.
„Bereydt u huys", enz., wordt aangehaald als stem bij Stalpaert, Gulde-iaers feest'daghen, Antw. 1635, bl. 349, 452, 458, 804, 982, 1173, voor: „Hermannus, 't heyligh kind" ; — „Eert God-bevruchte ziel!" — „Den leen, het wreede beest" ; — „Bernarde, die Calvijn"; - „Arteemjus Viceroy"; - „Venetiaensche stad*. De aanvang van dit laatste lied wordt insgelijks als stem aangegeven voor de aangeduide liederen, bl. 452, 458; — Medenblicker scharre zoodlje, Medenblick 1650, bl. 108, voor: „Al sclieent in ongheval".
Een schimplied op Vondel's Palamedes: „Vond'len uw Vondel-kint', dat van 1625 dagteekent (uitg. Van Lennep-Unoer, 1621-25, bl. 341), heeft tot wijsaanduiding; „Bereyt u huys torstont, oft lek weet een reyn casteel, etc."



641. Ic heb de werelt seer bemint.
1. Ic heb de werelt seer bemint,
si heeft mi heel van God getogen ;
nu heb ick ooc al versint,
hoe mi die werelt heeft bedrogen.
O God, het is in n vermoghen,
wilt mi nu ontfermen noch.
O valsche werelt, ghi hebt my al geloghen,
in u en is niet dan bedroch.
2. 0 werelt. ghi sijt toch een partie teghens God, het is claer beseven,
want nijdicheyt en hoverdie
sijn ter werelt al verheven:
niemant en soecket dat eewich leven, dat mach ic wel segghen noch.
O valsche werelt, ic heb u wel beseven, in u en is niet dan bedroch.
3. Gulsicheyt en overdaet
en zijn nu ter werelt al gheen aonden,
overspel seer fornicaet,
al zijn die over al ghevonden;
om geit, om goet, ontbint men alle sonden;
dat mach ick wel segghen noch.
O valsche werelt, als ick u wel duergronde,
in u en is niet dan bedroch.
4. Als ick die werelt wel besie en bekenne haer ghebreken,
laet ons dan tot Christum vlien en de werelt heel versteken;
aen hem en sal ons niet gebreken,
want hi is der menschen soch.
O valsche werelt, ick heb u al duerkeken, in u en is niet dan bedroch.



5. O hemelsclie Vader ghebenedijt,
wilt mi van dit vlees verlaten,
dat wi door Cristum werden bevrijdt,
want wi zijn al broossche vaten;
de werelt met haren ondersaten heeft mi nu bevangen noch.
0 valsche werelt ten mach u niet baten,
in u en is niet dan bedroch.
6. 0 Vader inder eewicheyt,
wilt mi uwen gheest ingheven ;
de werelt heeft mi heel verleet,
si doet mi na den vleessche leven,
het welc de siele brenct in sneven,
verloren inder hellen troch.
0 valsche werelt, ic heb u claer beseven,
in u en is niet dan bedroch.
2, 2. beseven, verl. deelw. van beseffen, verstaan. — 3, 4. t.: al zijn de.
Tekst. Antw. Ib, 1544, nr. 196, bl. 301, .een nyeu liedeken", hierboven weergegeven; — Een Amxtelredums amor. lb„ 1583, bl. 1086, „op die wise: Mijn hert is my ontween geclooft/ƒ wie sal my" (zie hiervoren I, nr. 105, bl. 430). — Aangeh. door Dr. F. C. Wieder, De Schrift, liedekens, 1900, bl. 130 en Regist. nr. 409.
Melodie. In I. Fruytiers' Eeclesiasticus, Antw. 1565, nr. 7, bl. 23, vindt men, voor het lied: „Myn kindt u wereken doch begint", de melodie met wijsaanduiding: „Een out grysaert: oft, Ick heb de weerelt seer bemint"; zie hiervoren II, nr. 260, bl. 938: „Den winter comt aen".



642. Wilder dan wildt, wie sal my temmen.
1. Wilder dan wildt, wie sal my temmen,
plach ick te singhen vroech ende laet;
ick heb geluystert na Christi stemmen,
die heeft my getrocken tot anderen staet.
2. Ick was soo wilt, 't mocht aen my blijcken, als eenen voghel vliecht in de locht;
Heer Jesus heeft my met sijn practijcken soo soetkens al in sijn net ghebrocht.
3. Vry, liber, en los, en onghebonden,
mijn willeken volchde ick over al;
dat heeft my doen vallen in soo veel sonden, het welck ick met recht beklaghen sal.
4. Heer Jesus leert my mijn willeken breken, al vallet my somtijdts hert en swaer;
daer door kan ick veel quaedts versteken, in alles gherust volgh' ick hem naer.
5. Ick plach te gaen proncken lancks de straten, verciert als een goddinncken ient;
heer Jesus heeft my dit doen verlaten,
mijn kruysken opnemen, dat hy my sent.
6. Cupido begon my heel te minnen en te bestralen met sijn venijn;
nu leer ick aen Jesum vast leggen mijn sinnen, om gracy te vinden voor sijn aenschijn.
7. Voor 't slempen, en dempen, en triomferen,
oock danssen en springhen met herten bly, moet'ick nu vasten en abstineren;
mijnen tijdt beschreyen, is mijn party.



8. O Prince, ick wacht mijn reconipence,
als ghy sult oordeelen in den troon;
dat ick dan hooren mach die sentence:
„komt hier mijn bruydt, ontfanght de kroon."
4, 3. Parnassus: daer mede schouw' ick seer vele ghebreken. 7, 1. Painassus: dempen en domineren. — 8, 1. Parnassus: l'rins Jesus, enz. — 8, 2. troon = hemel. , . . < •
Tekst. Het Paradiis iter gheest. vrtuehdew, Antw. 1617, bl. 143, „op do wijse alsoo't beghint", hierboven weergegeven, vergeestelijking van het lied met aanvang. „Ey, wilder dan wilt"; zie hiervoren I, nr. 146, bl. 550; — GheeMeliick paradiUken, Antw. 1619, IV, bl. 40; — Bet klein prieelken der geest, melodycn, Luyck, z. j. (na 1620), bl. 109, zonder wijsaanduiding; — Parnassus dat is den Blijenbergh, Antw. 1623, den tweeden druk (geest, goedk. 1611), bl. 96, „op de wijse alsoo't beghint", "eteekend: F. G. 8. B. (Frater Guillelmüs van Spoelbergh); zie hiervoren I, bl. 485. Deze verzameling bevat, bl. 78, van denzelfde „op de wijse: Wilder dan wilt", enz. een lied : „Wie wilt hooren ick sal beginnen // met luyder stemmen een nieuw liedt". Misschien wordt door Blijdenberg vernield hiervoren I, bl. 555, de verzameling Parnassus, enz. bedoeld; — Een gheeslelijck luathoofken, enz. Emmerick, exemp. zonder titelblad, bl. 139, „op de wijse: Wilder als wilt etc.", tien strophen ; — Willems, Oude VI. Idr., 1848, nr. 211, bl. 454, zelfde tekst naar laatstgenoemde verzameling, uitg. 1685, bl. 132.
Melodie. Zie hiervoren t. a. p., bl. 550 vlg., eerste melodie; — Gheesteluck
paradiisken, t. a. p., aanvang van de zangwijs:



643. Doe die rose van Jericho.
1. Doe die rose van Jericho
den soon der godheit goud ontfaen,
haer luter hert dat wert haer vro,
den hemel wert haer onderdaen.
2. Een enghel wert tot haer ghesant,
aen die rose van Jericho,
te Galileen in dat lant,
daer si mit Joseph hielt die wet.
3. Hi brachter maer, dat si soude gijn des Heren moeder van den troon,
die overste cracht sal haer ommeschjjn ende daer toe draghen der maechden croon.
4. Also die rose ontloken staet,
ontfinc die bloem in haer dat kint.
Haer maechdom en was te minre niet,
van pinen en wist si niet een twint.
1, 1. De roos van Jericho (Anastatica Ilierochuntica) is een gewas met eene welriekende bloem van zonderlinge gedaante. Volgens de legende ontsproot zij in de woestijn op de plaatsen, welke AJariu bij hare vlucht niet den voet aanraakte. Waarschijnlijk werd zij in de dagen der Kruistochten overgebracht naar Europa, iWinkler Prins, Ene.). — De valsche scansie: Doe die rosé, ware te vermijden door te



zingen: Alsó die róse. — 1, 3. luter; louter, rein. — 2, 1. t.: Tot haer wert een enghel ghesant. — 2, 4. die wet houden = getrouwd zijn. — 3, 1. Hi brachter moer, Hij bracht haar mare, hij kondigde haar aan. — 3, 2. troon = hemel. — 3, 3. ommeschijn = ommeschijnen. Virtus Altisbimi obumbrabit tibi (Lucas I, 35). — 4, 4. niet een twint, niet het minste.
Tekst. Hoffmann v. F., Niederl. geintl. Ldr., 1854, nr. 20, bl. 49, met wijsaanduiding: „Mijn hoop, mijn troost, mijn toeverlaet// staet aen eenre joncfrouwe", naar het 15de-eeuwsch Berlijnsch Hs. 8,190 j — Baumker, Niederl. geistl. Ldr., Vierteljahrsschrift, 1888, nr. 79, bl. 315, naar dezelfde bron. — „Mijn hoop", enz., naar alle waarschijnlijkheid de aanvang van een wereldlijk lied, zal hebben aanleiding gegeven tot het geestelijk lied: „Mijn hoop ende mijn troost ende al mijn toeverlaet // dat staet aen onser liever soeter vrouwen", te vinden bij H. v. F., t. a. p., nr. 67, bl. 146, ontleend aan het 15de-eeuwsch Berlijnsch Hs. 8,185.
Melodie. Baumkïr, t. a. p. — Het geestelijk lied, met zelfden strophenbouw: „Mijn hoop, mijn troost, minen toeverlaet // dat staet aen onsen Heere", werd gezongen (zie Een dev. en prof. boecxken, 1539, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 51) op de wijs: ,Had ic eenen getrouwen bode', eigenlijk de wijs van „Een ridder en een ineisken jonc" ; zie hiervoren III, nr. 637, bl. 2486.



644. Laet ons mit hogher vrolicheit.
1. Laet ons mit liogher vrolicheit loven die maghet der soeticheit, Gods moeder uutvercoren,
daer Jesus af woude sijn gheboren.
2. O suver bloeme der reiniclieit, o edel sale der triniteit,
o onbevlecte lichaem fijn,
daer God in woude gheboren sijn.
3. O Maria, maghet der cdelheit, o fonteine alre soeticheit,
o tempel alre weerdicheit,
o volle vloet der minlicbeit.
4. O edel rose wide ontdaen, den soeten dou hebdi ontfaen,
die van den hemel neder is comen, Jesum Cristum tot onser vromen.
5. O troon der hoocheit, moghentheit, o bloeme alre vruchtbaerheit,
o troosterse alre droevicheit, o moeder der sachtmoedicheit.
6. Lof, ere ende hoghe waerdicheit moet sijn der hogher moghentheit ende der moedor der barmherticheit, moet sijn ghebenedijt in der ewicheit!
5, 2. t.: bloem; Dei>. en prof. b., bloeme.
Tekst. Hofman» v. F, Niederl. geisll. Ldr., 1854, nr. 27, bl. 71, zonder wijsaanduiding, naar het Berlijnsch 15de-eeuwsch Hs. 8,190, tekst hierboven; Een dev. en prof. boeexken, Antw. 1539, nr. 231, uitg. D. P. Scheurleer, bl. 266, insgelijks zonder wijsaanduiding. — Aangehaald door Dr. J. A. N. Kndttel, Het geest. lied in de NederI. voor de Kerkhervorming, Rott. 1906, bl. 258, die dit loflied



met zijne „harmonie in de epitheta en als gevolg daarvan zijne rust en plechtigheid, die verhoogd wordt door het hier niet hinderlijke der overheersching van één rijmklank", met eene litanie vergelijkt.
Melodie. Een dev., t. a. p. De melodie is ontleend aan den kerkzang: „Ave maris stella" en behoort tot de verdwaalde melodieen ontstaan uit het ineenloopen van den VIldt,n en den I,tcn kerktoon; zie hiervoren I, Inleiding, bl. XX; III, nr. 639, bl. 2492, en Gevaekt, La mélopée antique, 1895, bl. 199 vlg. — Baumkeh, Niederl. geisll. Ldr., nr. 68, Vierteljahrssehrift, 1888, bl. 305, deelt de melodie mede met de door hem aangeduide bes, naar het voornoemde Hs., in bedorven lezing ten minste wat het slot van den eersten versregel betreft:



645. God groet u, coninghinne.
1. God groet u, coninghinne,
Maria soet gheluit,
ghij sijt een vat vol minnen altoos ghebenedijt;
o weerde bruut der weelden,
u lof is ewich lanc,
fonteine des ewighen levens, schenket ons der minnen dranc.
2. God groet u, alreclaerste die ic aenschouwen mach;
Maria onse bcwaerster,
si is een ewich dach vol schoonheit sonder verdrieten, vol alre doochden groot. Och mocht ic haer ghenieten, die edele rose root.
3. God groet u, merghensterren, o spieghel sonder smit,
o schoonheit sonder meren,
o lelie onbesmit;
Maria edele sonne,
ic mach u gheven prijs,
ghi sijt een suver blomme, een rose des paradijs.
4. God groet u, suver maghet,
o peerle der joncfrouwen schoon;
ghi schijnt ghelijc der sonnen
al in des hemels troon;
daer is si uutvercoren
een spieghel al volmaoct,
als een vercierde rose,
och, moeder ende maecht.



5. God groet u, suver maghet,
o soete medecijn,
och dach die ewich daghet,
hoe gheerne waer ic bi di;
en wilt mi niet vergheten wel edel lionichroot,
als mi mijn herte sal breken al in der uren der doot.
3, 8. o bijgev.; zonder meren = zonder dralen, zonder twijfel. — 3, 7. t.: bloemt. - 5, 6. konichroot = honigraat. — 5, 8. t.: des doot».
Tekst. Hoffmark v. F., Niederlandische geistl. Ldr., 1854, nr. 28, bl. 72, naar het 15de-eeuwsch Berlijnsch Hs. 8,185, „dit is die wise: „Het viel een coelen douwe II tot enen vensteren in // nae eenre"..., hierboven weergegeven ; - Een dev. en prof. boeexken, 1539, nr. 17, uitg. D. F. Scheurleïr, bl. 38, zelfde wijsaanduiding. — Aangeh. door Dr. J. A. N. Knuttel, Het geest, lied in de Nederlanden roor de Kerkhervorming, Rott. 1906, bl. 264, als een lied „waarin ook sterk met epitheta wordt gewerkt (vgl. het onmiddellijk voorgaande lied), maar op een zoo al niet opvallend schoone, dan toch van goeden smaak getuigende wijze.'
Melodie. Zie hiervoren I, nr. 64, bl. 321, nr. 73, bl. 341, en III, nr. 483,
bl 1874.



646. Ave Maria, soete maecht.
1. Ave Maria, soete maecht,
ghedenct mijns, vrou, ter lester noot, «lat ghi die viant van mi jaecht,
want u ghenaden sijn so groot.
2. Maria, u lieve soeto naem,
u suver waerde reinicheit
is mijnre herten seer bequaem, ghi sijt mijn troost daert al aen steit.
Ave Maria, enz.
3. U lof ic niet volprisen en can,
so ist wel recht dat ic des acht; ghi hebt ghedraghen sonder man den coninc, die den hemel wracht.
Ave Maria, enz.
4. O suverlike wijngaertranc,
ghenoemt mit veelre namen schoon, ontfanct mijn clein lof ende danc,
ende presenteertet uwen soon.
Ave Maria, enz.
5. Leert hem een vrolic nicwe ghedicht, ghi sijt mijn moeder, het is u kint, hi selt ooc leren al te licht,
als di daer uwen naem in vint.
Ave Maria, enz.
0. O gulden moeder, ghecroont opt hooft, o spieghel rein ende onbesmit, in hemelrijc sidi ghelooft daer ghi die hoghe vroocht besit.
Ave Maria, enz.
7. Des willen wi alle vrolic sijn ende singhen ave domina een gloriose love dijn;
ic singhe u voor, singhet alle nae.
Ave Maria, enz.
Tekst. Hoffmann v. F., Niederl. geisll. Ldr., 1854, nr. 34, bl. 81, met wijsaanduiding: „Schenct in den wijn, laet drinken vri// wi willen truren laten 
naar het 15de-eeuwsch Berlijnsch Hs. 8,19ö, — Aangehaald door Dr. J. A. N. Knuttel, Hel geest, lied in de Nederlanden voor de Kerkhervorming, Rott. 1906, bl. 268, die



wijst op de „gracieuse vinding" van de vierde strophe van deze leys, „en het overleg waarmede de laatste strofe zóó gewend wordt, dat de laatste terugkeer van de repetitie werkelijk een slot vormt".
Melodie. W. Baumkeiï, Niederl. geistl. Idr., Vierteljahrsschrift, 1888, nr. 80, bi. 316. Volgens 13. luidt de wijsaanduiding: „Scenct in den wyn, laet drincken vri, wi willen truren ...— Het woord .laten", hierboven is door H v. F. bijgevoegd, zooals overigens blijkt uit 's mans Niederl. Volksldr., 1856, bl. XXXII, waer men leest .... truren (laten)". Met het oog op. het metrum van het geestelijk lied en van de melodie zal men liever leien: „wi willen trureh aVe laen", d. i.: ter zijde laten, weglaten.
De melodie behoort oorspronkelijk bij een drinklied, wat geen verwondering kan baren, waar men geestelijke liederen heeft als: „Tis guet in Goeds taweerne te ïaen" ; — „Jhesus wyn is up gedaen"; — „Ie dronc so gairne den zueten most" ; zie III, bl. 2285, 2291, 2294.
Erk u. Böhme, Deutscher Liederhort, III, nr. 1161, bl. 85, geven de eerste strophe benevens de melodie, met niet te wettigen verlagingsteekens. — Vgl. de onmiddellijk volgende zangwijs: „Ave Maria, maghet reyn", die echter in den aanverwanten toonaard sluit, terwijl de bovenstaande, in aeolischen modus, eindigt op de quint.



647. Ave Maria, maghet reyn.
1. Ave Maria, maghet reyn, gy suveiliker siit alleyn der werrelts cierheid algemeyn; ontsprekelic u suverheit gaet opter meyen dagereit,
end al dat in haer is bereit. In mynen syn staet uwe myn;
o suver maecht,
myn hert, myn syn,
soe waer ic bin,
ghi wel behaecht;
van u te syn myn ziel beclaecht.
2. Verlangen heeft my onbevaen,
als ic aenscou ster ende maen,
endo voert denk, hoet mit u mach staen ghy siit die edel, suver bloem,
dair uut ghesproten is Goeds soen, Ihesus, heer vanden hogen troen. Alt hemmelriic hem seer verbliit in u claerheit,
want ghi die siit,
diemen geliict der daghereit
mit alder vogelen sangberheit.



3. Ontsprekelic, o edel bruyt,
u suete roec, u suet geluyt gaet boven alle sang end cruyt; hy mach wel dragen hogen moet, die u kiest voir dat ertsche guet, end al tiit uwe wille doet.
Want hi ontfacn sel sonder waen een brugoms croen,
die niet vergaen,
mer als die maen sal rayen scoen,
die ghi hem, edel bruyt, selt doen.
4. Wat sel ic van u denken meer,
voer allen maechden hebdi eer van Ihesu, onsen Heer;
ghy siit syn moeder, hy u kynt, die u volcomelike mynt;
al u begeert ghi aen hem vint. Maria vrou,
hier om hi sou,
die u ter tiit mach syn getrou,
van allen row werden verbliit hier nae mit u in hemmelriic.
5. O suver maecht, verleent doch my, dat ic u hier getrowe sy;
bi wien ic bin, off wie by my, wat ic aenscow, tis my al niet, hoe scoen tmach syn, in dit verdriet, als ic denc, dat ghy scoenre siit.
O lieve maecht,
oft u behaecht,
laet my doch syn
bi u gedaecht
end niet beclaecht,
mer friis end fyn,
als en brugom in u aenschyn.
6. O coninghyn, maect dat bereit: myn ziel, als sy van hene scheit, moet syn in hemmelriic geleyt,
daer alle zielen spannen croen end blideliken singen scoen mit Ihesu, uwen lieven soen.
Diet wel besiet,
tis groet verdriet,
van daen te syn,
daer vroechd geschiet,
end droefheit vliet mit allo pyn.
O maecht, helpt my daer in die schyn !
7. O vrou, wat sal ic aene gaen? myn sonden doen my die verstaen, dat myn gebet word niet ontfaen ; o moeder der ontfarmherticheit, al dair die sonder troest op heyt, troest my, myn sonden syn my leit. O lieve maecht,
ic word versaccht;
och wat bediet,
myn hert dat claecht van snachs tot daechs;
ghi andwort niet,
en weet, hoe mit my is ghesciet.
1, 5. dagereil, dageraat, morgenrood. — 1, 7. sijn, zin. — 1, 8. mijn, min. 1, 13. van u = van u gescheiden. — 2, 3. voert, voorts, verder. — 2, 7. Alt, al het. — 2, 11. geliict, vergelijkt. — 3, 2. o suete roec, o zoete geur. — 4, 2. t.: hebdie. - 4, 11. row, rouw. - 5, 2. t.: getrome. - 6, 2. van hene sche.t, van hier scheidt. — 6, 9. t.: te sien. — 7, 2. die, dikwijls. - 7, 5. waar de zondaar zijn troost op stelt.



Tekst cn melodie. 15d0-eeuwsch Hs. nr. 7970 der Weener Bibliotheek, bl. ob, uitgegeven door Baumker, Niederlündische geistliche L ie der, nr. 5, Vierteljahrsschrift, 1888, bl. 174, hierboven weergegeven; — J. C. M. van Riemsdijk, Vieren twintig Idr. uit de 15,Ie en 10ile eeuw, 189 ), nr. 2, bl. 6, naar dezelfde bron, twee strophen. — Do derde stropho wordt aangehaald door Dr. J. A. N. Knuttel, Het (feestelijk lied in de Nederlanden voor de Kerkhervorming, llott. 1906, bl. 27(3, als voorkomende in een der liederen „waarin Maria als bruid wordt aangesproken", en als „strofe, waarin deze betiteling het meest op den voorgrond treedt". — Op den bovenstaanden tekst volgt, bij Baumker, Maria's antwoord: „Die saec sel ic u seggen, kynt", enz. (5 str.).



648. Fonteine, moeder, maghet reine.
1. Fonteine, moeder, magliet reine,
bloem der ghenaden, edel greine,
laet ons di loven talre tijt!
2. Een vrucht heeft God aen u vercoren ; waerdor vrucht en weit nie gheboren, noch saligher al op aertrijc.
3. Ilecht ist boven der naturen:
een kint bracht voort die magliet pure, een trooster alre werelt wijt.
4. Feeste seer groot is wel bequame nu deser tijt al om den name .Tesus Crist ghebenedijt.
5. Ten groten drucke waren wi alle comen bi Adams onghevallo
int voorborcht van der hellen crijt.
G. In swaren verdriet moesten daer beiden die oudo vaders sonder scheiden,
also ons die scrifture belijt.
7. Seer vrolic werden si als si wisten troost tontfane van Jesum Cristen, doe maecten si seer groot jolijt.



8. Hier om so sullen wi denken
ende hert ^nde sin den kinde schenken,
so vlien wi wel des viants strijt.
9. Nu laet ons ooc die suver bloeme loven ende danken sonder roenie,
want daer af comt ons groot profijt.
1, 2. greine, de kern, het puik van iets; voortreffelijk mensch. — 2, 3. al bijgev. — 5, 1. t.: wi al. — 5, 2. t.: ongheval. — 9, 1. sonder roenie, niet genjeg te roemen.
Tekst. Hokfmann v. F., Niederl. geistl. Ldr., 1854, nr. 36, bl. 84, zonder wijsaanduiding naar het 15d0-eeuwsch Berlijnsch Hs. 8,190; hierboven weergegeven; — Een dec. en prof. boecxken, Antw. 1539, nr. 230, uitg. D F. Scheurleer, bl. 265.
Melodie. Baumker, Niederl. geistl. Ldr., nr. 67, Vierteljahrsschrift, 1888. bl. 305, naar het Weener Hs. nr. 7970; — Ken dev. en pr. b., t. a. p., zelfde melodie.



649. Kinden, nu loeft die maecht Marie.
1. Kinder, nu loeft die maecht Marie, si heeft vervult die prophecie: si droech een kint, die maecht Marie; dat wonder en gesciede nie.
1. Maria es eene sterre scone,
die ons verlicht al aen den trone; wie haer aanbeet, hi heeft to lonc Jhesus Cristus, Marii'n sone.
3. Maria es eene dageraet,
die vor der middernacht opstaet; wie haer aanbeedt, hi heeft aflaet van alder sundeliker daet.
I. Maria es eene triniteyt,
moeder van alder ontfermicheyt; si es soo vol aldor heilicheyt:
dats ons een groote salicheyt.
5. Maria es eene volle vloet,
daer God aen nam vleesch ende bloet; dat Hal dengenen wesen goet, die dienen om dat eewege goet.
6. Maria es eene rose sonder doren, die God tot eender moeder heeft vercoEer Jhesus Cristus was geboren, (ren. was dese werelt al verloren.
7. Her Joseph viel neder op sijnknien: hine conste dat wonder niet aensien; dat kind, dat in de crebbe lach,
hi wiste wel, dat dio Godssone was.
8. Die ingelen die saten daer alle bi, met grooter vrouden wiechden si: met wonder waren si bevaen,
dat haren scepper soe was ghedaen.



9. Die ingelen songen allo: „Sanctus, die Heilige Geest es hier int huys, geboren van eender jonger maecht, die onsen Vader soe wel behaecht.
10. „Sijt willecome, lier jongeline, die ons van boven es gliesint,
der roynder maget Mariën kint.
ende alder yngelen coninc."
11. Kinder, nu lofcft die maecht Marie. si heeft vervult die prophecie; si droech een kint, die maecht Marie; dat wonder en gesciede nie.
1, 4. t.: gesciet; andere lezingen: gtachitde. — 2, 2. ui bijgev. naar Ken dei.-, Irone = hemel. - 3, 1. dageraert, bestaande vorm, hierboven veranderd wegens het rijm.
B.
1. Sijt willekome, heer iongelinck, 5. Maria schoen gelijck die maen
die ons van boven is nedergeseijndt; wtvercoren gelijck die son ontfaen,
gij sijdt der maget Maria kindt, «Ü is ^ seesterre schoon;
gij sijt der engelen een coninck. soo wie haer dient hij heves loon.
Sijt willekome, enz.
2. Kijnder nu loeft die maget Maria, 6 Te Uethleem ter middernacht sij heeft vervult die prophetijen, aj3 herdekens hielen wacht,
sij droech een kyndekijn die maget fijn; R00 Wordt Maria maget een moeder
sulck wonder en was daer niet gewen. van jcsu Christo onsen broeder.
Sijt willekome, enz. Sijt willekome, enz.
.. . . . 7. Die engelen Godts waren daerbij,
:t. Maria die suyverste reymcheyt ^ oter vrueghden wiegcn wij>
in haer draget d.e dnevuldicheijt; ^ ^ sij bov^en,
zij is al volder heijlicheij , (lat j,aren Schepper soo was gedaen.
een moeder der ontfermhertiche.jt. wiltokome, enz.
Sijt willekome, enz.
8. Die engelen songen: „Glorie in den
4. Maria die roos al sonder doren, throon .
die Godthadde tot sijn moeder verkoren, Maria badt aen haren lieven soen ;
eer Jesus Christus was geboren Joseph, dat osken, endo dat eselkijn
soo was die menschoijt al verloren. dienden Jesum den heere fijn.
Sijt willekome, enz. Sjjt willekome, enz.
3, 2. t.: droghet. — 7, 2. wiegen icij (vgl. A. 8, 2); behoort alzoo tot de wiegeliederen; zie hiervoren III, bl. 188G.
Tekst. A. C. IjEcoutere, Middelndl. getut. Idvti. in Leuvenstlie bijdragen. Antw.-Leipz., III (1899), nr. 7, bl. 56, naar een Hs. van het einde der XV4», ot van het begin der XVIJc eeuw, zonder wijsaanduiding, hierboven weergegeven. Na



elke strophe worden de eerste vier regelen als refrein herhaald. — Aangeh. bij Dr. J. A. N. Knuttel, liet geest, lied in (le Nederlanden voor de Kerkhervorming, liott. 1906, bl. 252, die doet opmerken, dat in dit lied duidelijk bestaande uit twee deelen: do strofen 1 — 5, met de repetitie een Marialied vormen, met rijmschema d (i terwijl de strophen 6 — 8 een kerstlied uitmaken, met rijmschema a a b h. Ue schrijver wijst daarenboven op het verband tusschen stropho 10 en het refrein van het lied: „Wete wel wat de kinderkens songen" (zie hiervoren III, nr. 535 13. bl. 2099); — Ken dev. en prof. boeexken, 1539, nr. 233, uitg. I). F. Scheurleer. bl. 268, 9 strophen, met betrekking tot bovenstaanden tekst als 1—4, 6, 5, 7, 9 en 10.
B. W. 1'. H. Jansen, Tijdschr. voor N.-N. tnzgscli., Ainst., 111 (1891), bl. 261, naar een Hs. van o. 1600 hem toebehoorend, zonder wijsaanduiding noch melodie; vangt aan met str. 10 van A.
Melodie. Baumkr, Niederl. gcistl. Ldr., Vierteljalirsschrift 1888, bl. 192, met de eerste strophe van den tekst, naar het Berlijnsch Hs. 8,190; — Een dev. en prof. boeexken, t. a. p., zelfde zangwijs. — In A str. 1 = 11, en B str. 2, wordt het woord ,Kinder", onder den invloed der melodie, iambisch gescandeerd.



650. Het was een maghet wtvencoren. A.
1. Het was een maghet wtvercorcn,
daer Ihesus af woude sijn gheboren. Des ben ie vro,
o, o, o, o, benedicamuH Domino.
2. „Al totter stede van Nazareth daer is een maget onbesmet.
Des ben ie vro, enz.
3. „Gruetse mi metten name mijn,
segt haer, dat ic haer kint wil sijn." Des ben ic vro, enz.
4. Die engel was een bode goet,
hi voer derwaerts metter spoet. Des ben ic vro, enz.
5 Hi seide God gruet u, suver maget. ghi sijt die Gode wel behaghet. Des ben ic vro, enz.



6. „Hi wilt van u glieboren sijn,
Ihesus Christus, die liefste meester mijn."
Des hen ic vro, enz.
7. Maria sprac: „hoe mocht ic hem kinnen,
want ic noeyt man en geerde om minnen."
Des ben ic vro, enz.
8. „Die heiligo geest sal in u comen,
so den dau valt op de bloemen.
Des ben ic vro, enz.
9. „Maria, weset onversaecht,
tes den sone Gods die ghi draecht,
Des ben ic vro, enz.
10. „Hi heeft u daer toe vercoren,
hi wilt verlossen dat was verloren.
Des ben ic vro, enz.
11. — „Van allen sere ben ic ghenesen,
die deerne Gods wil ic wesen."
Des ben ic vro, enz.
12. Maria viel neder op haer knyen:
„den wille Gods moet mi geschien."
Des ben ic vro, enz.
1, 4. benedieamus Domino = Alleluia; zie hiervoren II, bl. 1183. — 8, 1.1.: went. — 9, 4. t.: Maria weent.
B.



1. Het was ccn maghet wtvercoren,
daer Iesus af wou zijn gheboren.
Dies hen ick vro, dies ben ick vro, o, o, o, o, benedieamus Domino.
2. Te Xnzareth al in de stede,
was een maghet suyver van sede.
Dies ben ick vro, enz.
3. Daer quam een groot legaet van Gode, want Gabriel die was den bode.
Dies ben ick vro, enz.
4. „Maria weest ghegroet, en blijde."
Moer Maria haer seer verinijde.
Dies ben ick vro, enz.
5. „En wilt niet vreesen maghet schoone, Gods moeder snit ghy zijn idoone.*
Dies ben iek vro, enz.
0. „Godt Heylich gheest sal in u commen, ghelyck den dan valt op de blommen." Dies ben ick vro, enz.
Tekst. A. Dil is een smerlijc boecxken, Antw. 1508, bl. 11 r', zonder wijsaanduiding, hierboven weergegeven; — Dit is een schoon swjeerlijck boeexken (geest, goedk. Antw. 1570), Amst. Corn. Claesz., z. j., bl. 10 v°; — Een dev. el prof. boeexken, Antw. 1539, nr. 237, uitg. D. F. Schecrleeb, bl. 274, en aant. 1,1. 328, 15 str.; - daar naar Dr. J. G. B. A«|lOï, Midd. geest. liederen en leisen, 's-Grav' 1888, nr. 22, bl. 45, en Dr. J. A. N. Knuttel, Het geest, lied in de Nederlanden voor de Kerkhervorming, Rott. 1906, bl. 238, onder de .liederen die zich in (leys-)vorm en inhoud ten nauwste aan de kerstliederen aansluiten.
Melodie. Een der. eii pr. b., t. a. p.
Tekst. B. Het prieel der glieest. melodie, ISrugglie 1609, bl. 69, „op de wijgo nlsoot beghint", hierboven weergegeven; — Parnattus dat is den lilijen-bergh,



Antw. 1623, den tweeden druk (privilegie 161'J), 1)1. 138, „op de wijsc jilsoo't beghint", zelfde tekst; — Willems, Oude VI. kir., 1848, nr. 187, lil. 417, naar Het prieel, 4J° uitg., Antw. 1620.
Melodie, liet prieel, t. a. p.; — Willems, t. a. p.
Verder komen lezingen voor: liet hof ken der geestelyeker liedekens. Loven, 1577; — Veelderhande Schrift, Icysenen, Antw. /. j., geest, goedk. 158 <, ^ign 1! 3 r", bl. 13, [bl. 21]; — Gheestelick Paradiiskeu, Antw. 1019, II, bl. 21.
Nog worden door Dr Knuttel, bl. 526, nr. 239, vermeld do lezingen to vinden in: Leysen-boeck der Catholi/cken, Looven 1605, bl. 78, en Ken geestelijk leyseiiboeexken, Antw.-Dordrecht, z. j. (verschenen tusschen 1728 -1759), bl. 5 v°.
Het 17dc-eeuwsch Duitscho kerstlied: ,Als ich bei meinen Schafen wacht*, met echo (Böhme, Altd. Lt>., nr. 527, bl. 632; — BXümker, Das Kath. deutsche Kirchenlied, I. nr. 162, bl. 411; — Ehk u. Böume, Deutscher Liederhort, III, nr. 1949, bl. 654). beeft denzelfden strophenbouw als het bovenstaande lied, en daarbij tot refrein : .Des bin ich froh, 7 froli, froh, froh! // Benedicamus Domino".



651. Myn hart is heymelic getoeghen.
1. Myn hart is heymelic getoeghen,
al om te dienen na vermoeghen Marie, der liefster vrouwe myn;
ic wil altyt liair dienre syn,
oec tharto inyn zeer daer toe voeghen.
2. O wairde vrou, wil ini verblidon ende oic bewaren tallen tiden;
siet an myn onghevallicheit,
in uwen dienst wil ic bereit syn altyt sonder enich miden.
3. Mit recht siili nu seer verhoghet,
\vt u so blencket allo doghet,
ghi syt die liefste vrouwe myn;
ic wil altyt u dienre syn,
oec therte myn zeer daer toe voeghen.
3, 5. Zeer bijgev., vgl. 1, 5.
Tekst en melodie. Baumkeb, Niederl. geisll. Ldr. nr. 62, Vierteljahrsschrilt, 1888, bl. 301, zonder wijsaanduiding, naar liet 15^-eeuwsch thans te Herlijn berustend Hs. nr. 8,190. — De zangwijs aangehaald hiervoren I, bl. XXII, aant. 2.



652. Aenhoort, ick sal beghinnen.
(1) tf e d c d d c.
1. Aenhoort, ick sal beghinnen om te singen een nieuwe liet; ontstelt ben iek van binnen en mijn hert lijt swaer verdriet. Van duechden ben ick bloot; (2 maal) o scoonste boven alle vrouwen, troost mi in mijnder noot.
Die werelt heeft mi bedrogen,
deerlijck ben iek verlcyt;
wellust heb ick gheploghen
ende solaes met vrolijcheyt.
Van duechden ben ick bloot; (Ü maal)
o hemelsche coninghinne,
troost mi in mijnder noot.
3. Minen tijt heb ick versleten al in sonden menichfout;
mijns selfs heb ick vergheten,
eylaos, dat mi seer rout.
Van duechden ben ick bloot; (2 maul) o moeder ende niaghet reyne,
troost mi in mijnder noot.
4. Mocht ick doch troost verwerven, so waer mijn herte ontlast;
maer ick duchte voer deewich sterven, want mijn cranckheyt daghelijcx wast. Van duechden ben ick bloot; ('J maal) o edel besloten fonteyne,
troost mi in mijnder noot.



5. Uijck God wilt mijns ontfermen, ick ligge in sondon swaer;
ende wilt mi doch beschermen, o Maria, maghet eerbaer.
Van duechden ben ick bloot j (2 maal) o moeder der ontfermherticheden, troost mi in mijnder noot.
6. Wat baet mijn bancketteren en hoveren nacht en dach, braggheren en triumpheren,
dat ick wel beclaghen mach.
Van duechden ben ick bloot; (2 maal) o Maria, der sondaren liopo,
troost mi in mijnder noot.
7. Ick wil voort aen bedwingen mijn vleesch tot quaet gheneycht, ende vruecht met droefheyt mingen, want die Heere heeft mi ghodreycht.
Van duechden ben ick bloot; (2 maal) o troost van allo sondigo herten, troost mi in mijnder noot.
8. Niet meer en wil ic singhen van deser werelt iolijt,
ick mocht die sommige bringen in druck ende ydelheyt.
Voert eerbaer regiment,
altijt opt eyndekon denct;
so suldy, al9 den tijt sal comen, ghepresen worden excellent.
0. Princesse, hooghe ghepresen in des hemels firmament,
doer u ben ick ghenesen,
in mijn herte staet ghi gheprent. Van duechden ben ick bloot; (2 maal) o scoonste boven alle vrouwen, troost mi in mijnder noot.
4, 1. doch bijgev. — 8, 3. die sommighe, die somo of dio sommige = (in 't enkv.) iemand, (in 't meerv.) cenigen. — 8, 5. regiment, levenswijs, zeden. Kiliaex heeft regiment-heer — magister morum.
Tekst en melodie. Ken den. en prof. boeexken, Antw. 1639, nr. 25, uitg. I). F. Scheurleer, bl. 46, zonder wijsaanduiding; — J. C. M. vah Riemsdijk, Vier en tuintig liederen uit de 15''' en Ui',e eeuiv, 1890. nr. 1, bl. 4.



653. Ick weet een suverlike.
1. lok weet een suverlike,
gheen schoonder niet en leeft, sy woont in hemelrike,
in weelden dat sy leeft;
wie dat liaer liefde lieoft en dienen haer met trouwen, die schoonste boven allo vrouwen, die liaer dienaren niet en begheeft.
'2. Twee vriendelike oochskens draecht si in alle liaers dienaers noot,
daer mede so veriaecht si,
och, allen tegenspoet;
och edel maghet soet,
wilt doch mijnder ontfermen;
als ick sal moeten sterven,
troost mi in alder noot.
Ick en condo niet vergheten haer grote ootmoedicheyt,
ten waor niet wt te spreken haer suyver reynicheyt,
en ick weet wel hoe si heyt, die mjjn hertken heeft bevangen; na haer staet al mijn verlangen tot inder eewicheyt.
4. Wt Davids geslachto geboren,
vandcr eewicheyt voersien,
wt allo maechdekcns vercoren, wat lof, wat eer mocht ic haer bien; o Maria, maget puere,
propheten van goeden leven, die hebben van u ghescreven so menighe schoon figuere.
o. Och gloeyende Moyses doren, die brant ende niet en verbrant, schoon roose sonder doren al in dat coren gheplant,
woest doch mijn onderstant ende wilt doch voer mi spreken als mi mijn herte sal breken; u dienaer wil ick sijn.



G. O aldcr schoonste druyve noyt wijn soe soet men vant, rcyn tacken van olyven, o duyve, die u ghewan,
die wter arcken quam,
prijs hebt ghi ons verworven; hi is voer ons ghestorven, die ons dit leven gan.
7. Schoon bloeyende Aarons roede, reyn maechdelike greyn, fonteyne der minnen vloede, al in des hemels pleyn rust ghi altijt certeyn;
so wilt toch voer mi ppreken als mi mijn herte sal breken; u dienaer wil ick sijn.
8. Keyn balsem gaerde gepresen, ghi riect als nardus soet,
want ghi cont ghenesen des sondaers wonden groot, al waren sij totter doot,
als hi die sonden wil laten; soet boven honich raten,
sijt ghi des sondaers troost.
9. O suyver lelie reyne,
noyt smette in u en quam, een herte sach u alleyne seer wilt dat tot u quam;
het is gheworden tam,
het liet sijn iaghers driven, het woude bi u bliven wel neghen maenden lanck.
10. 0 Sara, schoonste vrouwe,
wiens ghelijc men noyt en vant, ick bid u op rechter trouwe: als ick moet int vreemde lant, daer ic ben onbekant,
wilt doch mijn leytster weseu; soe sal icx al ghenesen wat mi daer coemt ter liant.
11. 0 Gedeons vlies bedouwet, met hemelscen dau bespreet, o alder claerste vrouwe, ghi verwint den viant wreet; verdrijft toch alle mijn leet, ende wilt se bi u bringhen allo die dit liedeken singhen; want God u gaerne verhoort.
5, 6. doch bijgev.; sic, Het hofken. - 6, 1. »ie, Dr. J. A. N Knuttel, Het i/ecit. lied in de Nederlanden voor de Kerkhervorming, Kott. 1906, bl 26-; t. L
en pr. b. en Ho/ken: duyee. I)e druif is symbool van Mam; ook de duif uit de ark van Noach kwam en er den olijftak (symbool van Christus) terugbracht. 7 2 greyn, vgl. hiervoren bl 2512. - 10, 1. Het hofken: O Mar.a die, enz. 11, 1. 'Richteber, VI, 37; Het hofken: O Maria die schoonste kersouwe.
Tekst. Een der. en prof. boeexken, 1539, nr. 93, uitg. 1). F. Scheurleeh bl 119 „dit is die wise van: „Ick had een gestadich minneken*, hierboven weergegeven Het hofken der geestelycker liedekens, Loven 1577 bl. 152, zelfde wijsaandu.din Melodie. Een der. en pr. b., t. a. p. - Vgl. hiervoren I, nr. 103, bl. 420



654. O roode mont.
O roode mout, *•
ghi maect ghesoiit
in aldcr stout
al die gilijs gont;
o soete gront
seer hooch ghepresen,
alsijn si totter doot ghewont,
ghi moechtse saen ghenesen.
O bloenie soet, J
u groot ootnioet
al thelsche ghebroet
treedt onder die voet.
inder hellen gloet;
lof, vrouwe groot van seghcn,
bi n sijn wij ontsleghen.
. O royno maecht, 1
die niet en draecht dat God inishaecht,
maer onversaecht alle quaet veriaeeht,
dies sidy ghepresen;
eer mi <iod van sonden plaeeht,
so wilt mijn hulpster wesen.
2. 1 vlg. l)e stropho is onvolledig.
Iiiervoren bl. 2512. — 4. 7. t.; sirar.
O beelde reyn.
ghi sijt certeyn een edel greyn ;
(iods liefste reyn sijt ghi alleyn,
alsoo wij lesen ;
och. troost ons in dit swaer gheweyn, dat wij van drnck ghenesen.
O dagheract
daer al aen staet.
ons troost en raet;
lacy, al mijn daet
is snoodo en iiuaet,
o bloeme wtghelesen ;
nier ghi sijt des sondaers toeverlaet.
so ghi dat wel hebt bewesen.
. Die dit eerst sanck seer snoodo en cranck,
in duechden nianck is sinen ganck ;
sijn leven lanck moet hi aldus hier wesen :
o alder schoonsto aenscijn blanck. weest doch mijn troost in desen.
— 4, 1. O bijgev. — 4, 3. grnjn, vgl.
Tekst. Ken Oer. eii prof. boecxhen, Antw. 1589, nr. 170, uitg. D. P. Sciielblbïk,
bl. 203, aant. bl. 339, „op die selve wisc" als het Marialied : , suver vat , nr.
169 derzelfde verzameling. Het lied: „O roode mont', zegt Du. J. G. li. Acqcoy,
159



Het geest. lied in de Nederl. vóór de Hervorming, bl. 51, aanrn. ^ .ls bl!,kbaar ™ oud en verraadt zekere rederijkerskunst, maar m de betere beteeken.s van het woord. Opmerking verdient, dat het alweder eene geestelijke navolg,n, .s van een wereldlijk lied (zie hiervoren I nr. 152, bl. 572: ,0 waerde mout ), maar eene, di.
in kunst het voorbeeld nog overtreft." . ,
Melodie. Zie hiervoren I, nr. 152, bl. 572. De zangwijs werd ons bewaard
door het gemelde nr. 109 van Een dcc., enz., met aanvangsstrophe:
O suver vat,
o leliën blat.
o dierbaar scat,
ick bid u dat. (2 maal)
wilt mi mijn herte verbliden,
als ick heb druck oft liden.
Door herhaling van den vierden versregel bekomt deze s.rophe zeven.gehgen versbouw, terwijl ,0 roode mont", achtregeligen strophenbouw heeft Om d. laats , lied .op die selve wiso" voor te dragen, moest men dus nog een ander deel van dc melodie herhalen. Overigens van nog drie andere liederen:, wee' ° "j°" .. suyver gront;" - ,0 weerde mont// Maria ghi hebt doorwant ; en -Osielem^ wilt u verbliden", voorkomende in Een dcc. enz., onder nrs. i , • •
voorgedragen „op die selve wise", zonder te rekenen de herhaling van den vierden versregel, herhaling alleen aangeduid door de melodie, heeft het eerste ^venregehgen het tweede negenregeligen, en het derde zesregehgen strophenbouw^ Het is du niet altijd uit te maken, hoe verschillende liederen op eene zelfde melodie „ezongen werden.
■



655. Het was een maghet suyver en net.
1. Het was een maghet suyver en net wt I >avidts stadt glieboren,
liet staet gheschreven inde wet,
van Godt was sy verkoren;
sy was tot allen stonden
suyver van alle sonden ;
sy is voor waer „ en spieghel klaer
voor u, o maeghden eerbaer.
2. Pen vijfentwintichsten van meert, de maen oudt vijfthien daglien, den enghel quam met eeren weert tot liaer, naer Godts behaghen;



doen was verwondert seere
de edel maghet teere,
als sy daer sagli „ het claev ghewagh,
Godts enghel door den dagh.
.3. Hy sprack haer aen met groot oodtmoet:
„nee gratia plenu.'
— „Van waer soo comt my dese groet?"
sprack die maghet Maria.
Hy sprack met klaer vermonden:
„ghy hebt gratie gevonden,
weest niet vervaert „ noch ook beswaert,
ghy zijt van Godt bewaert.
4. „Ghy snit ontfanghen eenen soon,
die ghy sult Iesnm noemen;
hy sal bcsitten Davidts throon,
eeuwelijck sonder roemen."
Sy sprack: „wilt dit bedieden,
hoe can't in my geschieden?
gheon man en kent ,, oft stait gheprent in mijn hert ongheschent."
5. „O maghet. on verschrickt u niet,
Godts cracht sal u bewneren;
Klisabeth, u nichte, siet,
die is boven haer jaeren,
sy heeft nn met verlanghen nochtans een soon ontfanghen :
ghy sult, certeyn „ zijn maghet reyn en Godts moeder alleyn."
6. Als sy dees woorden haddo ghehoort,
sprack sy met ootmoet seere:
„laet my gheschieden naer n woort,
siet de dienstmaeght des Heere.*
Terstont quain daer seer krachtigh de Sono Godts waarachtigh,
in de fonteyn ., suiver en reyn veur ons alle ghemeyn.
1, 8. o bijgev. 2, 1. t.: tirinligh rnn. - 2, 7. hel etaer ghttragl» = de duidelijke beweging.



Tekst. Veelderhande Schrifturelijcke legsenen, Antw. z. j. (geest, goedk. lo87 \ Sign. I) 3 r", „op de wijse: Het was een rijck borghors kint, etc.", hierboven weergegeven; — Fat-naam* dut is den Blijen-bergh, Antw. 1623, den tweeden druk "privilegie 1619), bl. 30, „op de wijse: Het wasser een rijck", enz., geteekend A. 1. /ie over dit handteeken: V. A de :.a Mostagke, in Tijdschr. root- boek- en biHiotheel.icezen. Antw. I (19031, bl. 160; — Den gheest. speel-nai/hen, Antw. 1671, bl. 228. en Den blijden wegh lol Bethleem, Antw. 1645, bl. 211, telkens zelfde wijs, zelfde tekst: Lootens et Feys, 1879, Chantspopulaire» flamands, nr. 1, bl. 1. zelfde tekst buiten eenige lichte varianten, door de uitgevers opgeteekend in 1868. met de melodie, uit den mond eener vrouw ruim negentig jaar oud. Het Duitsche lied vermeld door 1,. en F.: «Ein junckfraw schön und ausserwelt', te vinden bij W ackernaoel, d'eutsrhe Kirclienlied, II (1867), nr. 1143, bl. 918, en bij Uiiland, Volksldr., 1844. nr. 321, heeft met het bovenstaande buiten het onderwerp (Maria-boodschapi niets
gemeens.
Melodie. Lootens et Feys, t. a. p., hierboven weergegeven: — Katuil, leetticerrk, Antw. 1682. I, bl. 57, met wijsaanduiding: „'t Was een maghet suyver en net", minder goede lezing:
(li De oorspronkelijke lezing in f, heeft hier f, drukfout, voor '/.
L. en F. vonden aangeteekend op een exemplaar van Den hotck der gheut. santen (liliiden requiem), Antw. 1631, bl. 87. bij de wijs: „Het was een fraey ,ijeks borghers kindt". de stem: „Het [was een] maghet suijver en net: m davul stadt" voor het lied: „Vervremt was die ghestorven siel ". Blijkens de (ientsche uitgave van Den boeck der gheest. san;,hen, 1674, I, bl. 50, werd het laatstgenoemde lied voorgedragen „op do wijse: Het was een fray rijck borghers kint (oft) Het was een maghet suyver en reyn". Deze dubbele wijsaanduiding vindt men ook voor het lied: „Tot naerder eynd' door dit begin', aangegeven op bl. 61 van het tweede deel derzelfde (ientsche uitgave. — Zie liiervoren II. nr. 293, bl. 1046: „Het was een fraey', enz.



656. Rijck moeder Gods, Marie.
1. Rijck moeder Gods, Marie,
soeter dan honichraet,
des hemels poorte blie,
die altijts open staet,
2. Ghy zijt onse zee-sterre van deso wereldt wijt,
laet ons, van by en verre,
door u licht zijn bevrijt.
3. Haest u, comt, wilt toch helpen u volck, dat helt tot val:
t'welck om zijn quaet te stelpen tot opstaen sorght voor al.
4. Die moeder zijt gheworden, van uwen Heer' en <ïodt;
natur', als overtorden,
verwondert haer van 't lot.
5. Die maghet zijt ghebleven, soo ghy te vooren waert,
wy groot met d' inghel ghcven; ons door melijdt bewaort. lAmen)
4, 3. overtorden, van terden = treden.



Tekst. Het prieel der gheest. mei, Brugghe 1609, bl. 24, met opschriftAlma redemptoris Mater, etc., op de wijse alsoot beghint', navolging van eene «ntiphono ter eere van O.L.V., toegeschreven aan Herman Contractus, ges» . > .1 Jl'lian, A dictionarg of hymnology, London 1892, bl. 51), tekst hierboven weergeven; - Het I'aradiis der gheest. vreuchden, Antw. 1617, bl. 259, ,op de w.jse: Het was een schip gheladen, off. Schoon lief, wilt mi,n troust gheven ; "ehiervoren III nr. 571, bl. 2245, aant. op: „Ic sie die morghensterre//Heer God u claer aenschijn", tekst C; - Geesteliickparadiisken, Antw. 1619 IV, 30 „alst beghm Theodotus, Het paradgs der geest, en kerek. lof-sanghen (1621), Antw. 1648, b ■ . zonder wijsaanduiding. - In Iht prieel der gheest. mei., uitg. Antw. ' 1', b •■ 1. vindt men als wijsaanduiding: „Ons vader Godt ghepresen oft U.jck moder (,odt , Marie", voor het lied „Soo diep in die groen heyden ; zie hiervoren III, nr. (>00,
1 Melodie. Het prieel, t. a. p., hierboven weergegeven, ook te vinden bu Theodotus, t. a. p.; - Stalpaebt, Gulde-iaers f eest-dagen, Antw Mto, M. 11<~ voor: .Epimache, sterek ridder'; - Balhker, Das kath. deuhche lurehenhed, 11883), nr. 32, bl. 102, naar 17d0-eeuwsche bronnen (1623-16/11.
J.' A. en L. J. Albebdikgk Thijm. O. en n. kerstliederen, Amst. 18o2, nr. ■>, bl 10, aant. bl. 298, gemoderniseerd arrangement van do melodie naar lheoi otus, voor: „In een zoo duistre nachte", modernisering van den tekst, met achtregelige strophe, te vinden bij Theodotus, t. a. p. bl. 304.



657. Hemelsche coninghinne.
1. Hemelsche coningliinne,
verblijf u nu,
want Jesus die ick minne, die cornt tot u.
2. I>ie ghv weerdt waert te draghen in uwen schoot,
verryst, naar schrifts ghewaglien. rasch van der doot.
3. Bidt (iodt voor ons, Marie,
helpt onsen strijt,
laet ons verwerven blie d'eeuwich iolijt.
Tekst. Hel prieel der gheeM. mei., ürugghc, 100'J, bl. 3-, „Uegina cadi, op de wijse alsoot beghint", hierboven weergegeven ; — Het Piirudiin der i/lieenlrreuehden. Antw. 1017, bl. 261, zelfde tekst, „op de wijse: Dagheraedt schoon van beghinne" ; — C'illiolijck mwckbneel', exemplaar zonder titelblad, uitg. Kminerich



1033 (?), nr. 59, bl. 83, 8 str. zonder wijsaanduiding; — Do hymne: Hegina c«li hetare. alleluia!, waarvan liet bovenstaande lied eene navolging is, wordt door 1'h. Wai keiinaoel, Das deutsche Kirchenlied, I (1864). nr. 301, bl. 193, en door .1. Jilian, A dictionanj of hijmnaloyy, [jondon 1892, bl. 954, thuis gebracht in de XIV<i» eeuw. — Over Duitsche navolgingen, zie Hoffniann v. F., (iescltichlc des fleutacheu Kirchenliedes, 1861, nr. 194, bl. 344; -— Uöiime, Altd. Lb., 18* i, nr. o9,». bl. 705 : Baumkek, Das Katkolhche deutsche Kirclicnlied, II (1883), nr. 11. bl. 83;
Ekk ii. Büiihe, Deutscher Liederhort, III (1894), nr. 2047, bl. (47.
Melodie, liet prieel, t. a. l>.; — Stalpaeut, Giddc-iaers (ttst-dagen, Antw. 1635, bl. 979, voor; „O Heer! bewaerd de vevnst'ren".



658. Ik voele dat myn herte leeft.
1. Ik voole dat myn herte leeft
en myn ziel duyzend weelden heeft;
wat is er dat geen vreugde baert,
nis Maria ten hemel vacrt?
2. I)e vogels fluyten musikael
op den zank van den nachtegael,
de leeuwerk vliegt naer d'hemelpoort en zingt met d'Engels op accoort.
3. De lucht is al een galdery beleyd met schoone specerv,
de wolken liggen als een baen bestrooyt met duyzend rooze-blaén.
4. De Engels vliegen op en neer,
de hemelpoorte door en weer,
zy plukken menig roos en blom,
en roepen vrengdig wellekom.
5. Wecst wellekomme schoon vriendin,
ons welgekommen Koningin,
gy sterk thresoor van Gods gena.
ons welgekommen Maria.
6. De weerde maegd ontfangt liaer kroon op God den Vaders ryke troon,
<laer weelde vloeyt die nooyt en end,
daer .Tesus liaer voor Moeder kont.
1, 3. t.: bami. — 5, 4. t.: thesroor. — 6, 4. t.: kritd.
Tekst. Hit i/liiratelijk opetlkcn van Ardoi/nclte i'oozrbUideri*, door I'imku Cau\s landman van Ardoye in Vlaenderen (I)uinkerke 1690), Brugge, .1. Beernaerts, z.



(18..), bl. 45, „Van de hemelvaert van de alderheyligste Maegd Maria, stemme: La bouffonnerie de Monsieur . (ofte) Le 1'rince de Condé . (ofte) Sus kindjen sus, en kryt niet meer . (ofte) Laestmael lag ik in fantasy . (ofte) 'T was een lierder vroeg opgestaen" ; — herdrukt door J. de Craene, in Humbeeksche avondstonden, KoesselareGent 1850, bl. 48. — „La bouffonnerie", enz. en ,'T was een herder", enz. dienen tot wijsaanduiding voor andere liederen van I'. C'auwe: „lek wensch u lieden al te gaer", herdrukt door Lootexs et Feys, Cliantspopulaire» flamands, 1879, bl. 27, en: „Herders, brengt melk en soetigheyd" ; zie hiervoren III, nr. 505, bl. 1955. Nog een ander lied van I'. Cauwe: „Joseph, Jesus voeder", zagen wij hiervoren III, nr. 522, bl. 2017.— De wijs: „Het was een herder vroegh opghestaen". wordt aangehaald bij H. Guil. Boloumko, Den glieest. leeutrercker, Antw. 1645, bl. 389, voor: „Wie ist die dit vergift haest vat", met verzending naar bl. 32, waar men eene op anderen strophenbouw berustende melodie vindt; — De Coüssemaker, Chants populair es des Flamands de France, 1856, nr. 22, bl. 58, variante; de melodie is afgeleid van het lied: ,'k Kwam laestmael door een groene wey" (Van den Koekoek). Ziehier de
Nog eene andere variante komt voor in: llond den lieerd, Brugge XI (1876), bl. 192, „wijze: Viva Theresia!*, lezing uit Kortrijk medegedeeld door G[uido] G[f.selle|. Deze wijs is insgelijks die „van den Koekoek", welke inderdaad diende voor een liedje ter eere van Maria-Theresia; zie hiervoren I, bl. 752.



659. Ic sat wel seen bedrovet.
(Van dc H. Magdalena)
(1) Tekst, waarschijnlijk ten gevolge van transpositie door sleutclvcrandering :
ii a d ij il f (I.
1. Ie sat wel scer bedrovet,
ic had so crancke moet,
ic began oec te dencken op dat my soe wou die doet;
ende myn hert dat was verstoert; ic keerde my tot Ihesus wonden, ende die waren van bloede roet.
•J. Ic sach oec meed die diepen al inden handen syn ;
ic sach hem seer misverwet in synro groter pyn,
ende syn side was op gedaen ; ic sach syn moeder drocvich ende truerich bi hem staen.
3. Ic sacli daer Magdalena soe droevich mede staen :
ie seide liaer daer myn herte om t roest van haer ontfaen,
ende dat ic was ongesont van eenre mensche mynncn,
dair ic was of gewont.
•1. O lieve Magdalena,
nu luket op iu mont ende biddet uwen liefsten.
dat hy my maec gesiint:
ende dat is myn hertiens geer, dat ic hem dienen moge ende myn hert hi tot hem keer.



O suote Magdalena, 6. End» dat ic nu moet mynnen,
myn hert dat macc bereit die my gescapen heeft,
mit uwer sueter beden wt a"u mynre sinnen,
tot synre lieflicheit, '« ,n>' gemynnet heeft
ende dat ic gevryet moet syn ende is gestorven doet,
van alro eertscher mynnen 0111 dat ''' solu' verlossen
ende van alro hertzen pyn. ende vryen van alre noet.
1, 3. ie begiin, de arsis na den slag ontbreekt. — 1, 4. t.: soe node dort. 4, 2. luket op = doe open. — C, 3, t.: trt al.
Tekst. W. Balmker, Niederl. ijeistl. Ldr. nr. 46, Vierteljahrsschrift 1888. bl. 243, naar het Hs. van Weenon nr. 7970; Dn. J. A. S. Kxittkl, //<•' geest, lied in de Nederlanden voor de Kerkhervorming, liott. 190»>, bl. 279. „Het is het eenige voorbeeld', zegt Dr. Kx., „van liet richten van een lied tot een heilige voor een bepaald doel en tevens het eenige lied, waarin alleen en onbetwistbaar aardsche liefde gansch wat anders dan ,minne der creaturen" — als oorzaak der bekommering wordt genoemd." De heilige Magdalena wordt hier, volgens de leering der Kerk, door een zondaar, wellicht door eene zondares, aangeroepen als voorspreekster bij God.
Melodie. \V. Uacmkeii, t. a. p. Deze melodie is eene minder goed bewaarde lezing van de voortreffelijke zangwijs: „Die alresoetste Jesus", medegedeeld hiervoren III. nr. 575, bl. 2258, lezing A.
Over andere Magdalena-liederen, zie Dr. Knuttel, t. a. p.



660. Laet ons aenroepen mit weerdicheit.
(Van de H. Cccilia)
Laet ons aenroepen mit weerdicheit die ghcne <1 iet wel verniacli,
onse heilighe patroonsche Cecilia, si is van hogher macht,
ghelike als een rose root die voor den dacli opgheit.
Die liaer mit trouwen wil roepen aen. die sullen van binnen troost ontfaen, liaer minne is ons bereit.
2. Ken haren hemde so tooch si aen. seer scharp al naest liaer lijf; die reden ende die sinlicheit die hadden enen kijf;
daer over tooch si een gulden cleet, als die der wereld lusten mint. De doochden die si heeft ghedaen, die wil ic u cortelic doen verstaen. ist dat ghijt wel versint.



3. Si droech al in liaer herte van binnen dat evangelie soet;
van orghelspel ende socten sanc so tooch si af haer minne.
Si wert versekert enen man.
die hiete Valeriaen.
Si was seer vnrich in haer ghebet, dat si mocht bliven onbesmet; die gracie hielt si staen.
4. Des avondes in der enicheit.
als men te rusten gliinc,
sprac si mit vriendeliker talen; „o soete jonghelinc,
een sake, die u te helen staet,
wil ic u brenghen voort,
die mi seer ter herten leit,
lovet mi nu mit trouwicheit te segghen niemant voort.
.">. „Een enghel Ciodes heb ic ontfaen tot enen minre der sielen mijn;
mijn lichaem ende mijn reinicheit bewaert hi altoos fijn.
Mer ist dat ghi mi aenroeren wilt, dat mi besmetten mach,
hi sal te hant hier bi mi staen,
sijn wrake en suldi niet ontgaen, hi is van groter cracht.
tl. „Mer wildi horen minen raet ende volghen Cristus lero,
ende laten u dopen altehant ende ghelovet aen onsen Here, hi sal u minnen ghelijc als mi, ooc suldi hem wel sicn,
dat ghi in doochden voort moghot gaen ende in alre gracien moghet volstaen, dat suldi wel bet versien."
7. Doe sprac die soete jonghelinc: „hebdi een ander ghenoot,
so wil ic u mit mijns selves handen u beiden brenghen ter doot;
mer ist dat ic vernemen mach,
dat hi een enghel si,
so sal ic doen al dinen wille beide openbaer ende daer toe stille, weest dan verblijt mit mi."
8. Doe hi dat doopsel had ontfaen, doe quam die enghel claer
ende gaf hem elc enen rosencrans; hi sprac int openbaer: „in ongheileelter reinicheit suldi altoos volstaen ;
o jonghelinc, biddi iet van mi. dat sal ie verwerven di,
doet mi uwen willen verstaen."
9. Doe sprac die suver jonghelinc: „minen broeder dien ic min dat hi mit mi gheloven moet,
dat is al heel mijn sin."
Die enghel sprac: „dat sal ghescliien, hi sal mit u volstaen;
ghi sult te samen storten u bloet al om dat hoghe hemelsche goet, die croon suldi ontfaen."
10. Tiburcius in die camer quam, hi wert mit wonder bevaen,
die hemelsche lucht hem teghensloech, hi sprac: „doet mi verstaen, wi heeft u nu in deser tjjt die rosen root ghebracht ?" Doe sprac die edele Valeriaen: „wildi mit mi ghelove ontfaen, ghi moghet bekennen haer cracht."
11. Sijn herte dat wert so seer beroert, hi riep mit neersticheit:
„secht mi gheringhe wat u ghelieft,
ic bin te male bereit."
Doe sprac die suverlike maghet:
„o weerde broeder mijn,
ganc totten ouden man Urbaen
ende wilt van hem dat doopsel ontfaen,
so suldi salich sijn."



12. Cecilia als een lelie schoon die hoghe staet openbaer,
ko licht liaer reine suverheit in allo die werelt claer;
want si den eertschen brudegom niit soeten woorden verwan, die gracie Godea hem ombevinc, dat hi dat kersten ghelovo ontfinc ende wert een hemelsman.
13. Mer doe die richter dat vernam, dcde liiso voor hem staen;
hi proefde een ieghelic sijn ghelove, hi dede hem sijn hooft afslaen. Doe sprac die suverlike maghet: ,o edele ridders goet,
ghi sult ontfanghen die hoghe croon, ende Cristus die sal sijn u loon, weest vast in uwen moet!"
14. Een siedende bat was daer bereit, daer sette mense in al heit;
het wert veel coelre dan die douwt', dat was den richter leit.
Daer quam een stocker altchant, hi dede haer dat hooft afslaen. Si riep: „here Jesus, ontfanct minen al mitten englielen in u feest, igheest mijn hert is seer verblijt!"
15. Cecilia, die edele maghet fijn,
heeft haren strijt volbrocht,
si heeft dat scone hemelrijc in it haren bloede ghecocht.
l!i haren lieven brudegom
in sinen 
5, 1. t.: ontfanghen. 8, 1. t.: ontfanghen. — 11,3. gherinyhe = snel, aanstonds.
Tekst. Hoffmann v. F., Xiederl. ijeistl. L<h\, 1854, nr. 38, bl. 88, naar het 1 .jde.peuwsch Berlijnsch Hs. 8,185, „Dit is die wise: Nae groenro verwe mijn hert verlanghet // daer ic alleine was // si heeft mijn hertken ombevanghen*. — Volgens de legende, stierf S'" Caecilia ten jare 230.
Melodie. Zie hiervoren I, nr. 145, bl. 548, het lied: „Na groene verve', enz.



661. O Jhesu Heer, verlicht myn sinnen.
(Van do H. Agniet)
1. 0 Jhesu Hoer, verlicht myn sinnen, tot uwer oer laet my beghinnen oen suete, snver inelody van sint Agniet, u wtvercoren, die anders niet en wonde horen dan slechs van u, haers herts ghecry.
J. Ghi waert haer sin, al liaer begheren, si droecli u myn init groter eren, ghestadich was si talre tiit end suet van seden end guedertieren; het heeft wel reden in al manieren, dat si haer nu mit u verbliit.
O maecht Agniet, o coninginne, gegruet so siit mit Ihesus mynnc veol meer dan hondert dusentfout,
die u vercoes seer mynnentlicke om tsin een roes in hemmelrike, int lant, dat alle vruechd in hout.
4. (ihi siit daer scoen, seer wonderlikc die hoechste troen dat is u rike, die engelen syn u dienres daer,
ghi siit daer vrou seer hoech verheven want ghi ghetrow waert in u leven u brugoni Ihesu openbaer.
5. Een iongelinc u seer begeerde,
syn hert verginc, hem docht tverteerde want ghi seer waert in syn gedachte syn guet was veel, hi u aensochte, nier wat iuweel dat hi u brochte, twas al versmayt end niet geacht.
160



0. Want Ihesus myn had u bevangen, n hert, in syn had groet verlangen, bi hem te wesen ewelic ; (achte, der werrelts vruechd ghy weinich ghi waert verhuecht in u gedachte mit Ihesus mynne graceliic.
7. Ghi waert oec eel, vanaenschyn scone, nier scoenre veel. na tserifts betone, van guet geloef int hert bereit;
o suver roes, dat licht u dede,
die u vercoes tot sinen vrede van deser werrelts ydelheit.
8. O ionge hert, o gulden lely,
ghi leet groet smartend swaer niartely, als ghi waert out licht dertien iaer; ghi waert seer bout, ghi leet wt
mynnen,
noch pyn, noch gout en mocht verwynnen
u brugoms myn, dat is doch elaer.
9. O lief Aeniet, o suver herte, al u verdriet, u grote smerte seer wel ghi leet end vromeliic ; hier om ghi siit in dusont vruechden end seer verhliit van al u duechden, die ghi ye deedt op eertriic.
10. O reyne maecht. o suver bloem, mit recht ghi draecht nu vrolic roem bi Ihesum Christum talre tiit;
ghi hebt, ontfaen die hoechsten troen. noch son noch maen en is so scoen, nu morgen na, als ghi nu siit.
11. O wvs, o scoen, van uwe doechden der maechden tliroen heeft c roe te
vroechden end is verhliit seer ïnynnentlic; ii croen hlenct seer end u sanipielen, ju aenschyn meer ; dus syn die zielen verhliit van u ontsprekelic.
12. Mit recht een lam, dat is u teiken, want Ihesus vlam had u ontsteken mit myn, mit guedertierenheit ;
o coninghyn, o Ihesus boele,
ic bid u myn, o scoen 'fyole, vercriicht my mit oetmoedicheit.
13. Ic hoep, ghy syt alsoe vercoren. bid ghi hem yt, hi sel u horen, al dair en is gheen twivel aen ;
nu lieve maecht, wilt myns ontfarnien, ic bid u, draecht voer hem myn karmen end wilt my trowelic bistaen.
14. O suver bruyt, hoert myn gebeden end myn geluyt tot allen steden nae uwe guedertierenheit ;
ic heb misdaen al boven maten, my seer ontgaen, coemt my te baten in myne arme cranclicheit.
15. Ic bid u seer, o troesterinne,
dat ghi den Heer. wt rechter mynne seer neerstich bidden wilt voer my, om tsyn verloest van al myn sonden end wel getroest mvt sinen wonden, end soo van heen mach varen vry.
16. O suet end wys der creaturen, int paradiis tot alre uren
ghy draecht nu priisen frisschen moet: o lief Agniet. helpt my te comen, wt dit verdriet, onder die bloemen dair ghi nu machtich siit ende groet.
17. O edel end reyn, ghi drinct mit
vruechden
van die fonteyn, daer allo duechden wt vloyen als wt haer heahin ; dat is die Heer van tewich leven, die u nu seer daer heeft verheven end scoen verciert als syn vriendyn.



18. Och suver maecht. mocht ic aon-
scowen,
hoe ghi nu draecht die croen van godie iu die coninc heeft gedaen, wen, int lant bevaen mit gulden bomen, die sterren, maen, mit haren bloemen, die ghi wt reinicheit daer draecht, end oec die son te boven gaen.
19. O duerbair steen, mocht ic daer comen end oec aensien die cransvan bloemen, die ghi wt reinicheit dair draecht, ic sow dan bly end vrolic wesen, want ic waer vry van allen vresen, daer ic nu mede bin versaecht.
20. Nu, lief Agniet, hoert myn begeren, ic bid, aensiet mit groter eren,
soe wie dit lietdkyn sinct of leest; als hi sel gaen voert recht dair
boven,
wilt hem bistaen nae syn behoeven, soe dat in vreden coemt syn geest.
21. Lof si den Heer tot allen tiden, die ons hier neer wil seer verbliden mit hem end u, o suver maecht, end alat geeft tiit van heen te liden. dat wy verbliit dan mogen riden int lant. daer niemant. is versaecht.
Amen.
2, 6. hoer bijgev. — 3, 2. t.: gegruet so siet. — 3, 5. om tsin een roes = om te zijn een roos. — 7, 5—6 = die u koos uit 's werelds ijdelheid tot zijnen vrede (nl. de vrede Gods). — 10, 6. nu motgen na (?) — 11, 4. sam/tieten, sandalen; vgl. hiervoren bl. 2277, aant. op nr. 577 G, 11,3. — 14, 6. t.: eranlichetjt. - 19, 3. t.: di.
Tekst en melodie. BXumker, Niederl. geistl. Ldr., nr. 28, Vierteljahrsschrift 1888, bl. 217, naar het 15de-eeu wsch Hs. nr. 7970, van Weenen. — Aangehaald bij Du. .1. A. N. Knuttel, Het geest, lied in de Nederlanden voor <l>' Kerkhervorming Kott. 1906, bl. 299.
Sinte Agnes (Agneese. Agneete, Agniete, Neese, Neesken, Neete, Neetken. N'ieske, Nyetkine, Niete) dertien jaar oud onderging den marteldood te Rome c. 300. Haar op den brandstapel haar lichaam niet verbrandde, werd v.ij onthoofd. De naam Agnes is paroniem met Gr. «yvue = zuiver, en met Lat. agnus = lam. Zij wordt verbeeld met een wit lam. Haar naamdag valt den 21"en Januari.
C. G. N. de Vooys, Vers/ireide Mul. geeslelibe gedichten, liederen en rijmspreuken, in Tijdschr. v. Ndl. taal- en letterk. Leiden, XXI11 (1904), bl. 04, doet, naar liet Hs. W. 12" 25, bl. 159 v", van het Stadsarchief te Keulen, den tekst kennen van een lied zonder wijsaanduiding: „Agneta, dat edel kynt, // heeft ihesus cristus seer gemvnt."



662. Hoe sie'k 't aensigt dus blymoedigh.
(Van de H. Agniet)
1. Hoe sie'k 't aensigt dus blymoedigh van de reyne maegd Agniet?
Waer nae gaet sy toch soo spocdigli middel door't gemeen verdriet?
Stroyd roo roos' en lelij-blaen, Agnes sal te bruyloft gaen.
2. Bruyloft, die den grootsten koning, voor een kort besuerde leyd,
in sijn hemel-rijcksche wooningh sijn vriendinne heeft bereyd.
Stroyd, enz.
4. 't Weenden al, wat haer passeren over straet sagh na 't schavot, sy alleen gingh triumpheren over haer getrocken lot.
Stroyd, enz.
5. Noyt en saclnnen brnyd soo trachten na 't verlangde bruylofs-bed,
als het reyne lam wel jachte na de dood, voor Christus wet. Stroyd, enz.
3. D' eelste maget was verwesen om haer bruygoms wil te swaerd; groot' en kleynen saghmen vresen, sy alleen gingh onvervaert.
Stroyd, enz.
li. ,Iesu, Heer! 'k en bens niet waerdigh. och! hoe kom ick aen 't geluck ? Nu, scherp rechter, maeckt u vaerdigh, waer toe dient dit langh vertuck?" Stroyd, en/..



7. Ach, hoe was den beul te moede! ach, hoe reden hem de leen!
eer hy 't halsje dorst bebloeden. eer sy 't hoofjen kreeg beneen.
Stroyd, enz.
8. L>' armen man bestond te baren mot veel schriekelijck gelaets om het meysjen te vervaren;
maer, eylacen, 't had geen plaets.
Stroyd, enz.
;t. „Sal ick dan mijn sabel schaerden, sal mijn hand dan sijn soo stout, op een stroot van sulcken waerde min dan dertien jaren oud?
Stroyd, enz.
10. „Agnes, hoordt eens hoe de menschen hier rondom, uyt goeder deugd,
nacr uw' echt en leven wenschen? Spaerdt toch uw' geblomde jeugd."
Stroyd, enz.
11. — „Swijgt: ghy raedt ter quader dit waer al te onlieleeft, (trouwen, met dien bruygom wil ick't houwen, die my eerst verkoren heeft."
Stroyd, enz.
12. .Doet u nmpt! waer is den degen die my, door een korte dood,
al te opgehoopten segen,
storten sal in d open schoot.
Stroyd, enz.
13. „Doet u ampt en laet verdwijnen 't lichaom, 't welck de oogen sien kunnen, die'k te mijnder pijnen haet, en niet en kan verbien."
Stroyd, enz.
14. Hier mee stondtse, badtse, booghse onder 't swaerd het teere vleysch; 't hoofd viel af. maar opwaerts vloogse met de siel naer Gods pallevs.
Stroyd, enz.
15. Maer nu sy haer strijd volstreden end' ontfangen heeft de croon, soo wils' ons door haer gebeden gunstigh zijn voor Godes throon.
Dat wy oock, door d'eyge baen,
met haer eens te bruyloft gaen.
16. Amen, Agnes, (iod wilt gheven! in wiens oogen ghy behaeght hebt door een rcyn lijdsaem leven. Bidt voor ons dan, waerde maegt.
dat wy oock. door d'eyge baen,
met u eens te bruyloft gaen.
7, 2. reden = beefden. — 8, 1. Ie Laren = te keer gaan, zich aanstellen. — 14, 1. Hier mede.
Tekst. Stali'Aekt, Gulde-iuers feest-dugen, Antw. 1635, bl. 106, ,S. Agnes-bruyluft, XXI. Ianuarij. Stem : Als't begint*; tekst hierboven. — Meer dan eene eeuw lateivindt men het fraaie lied nog terug in Oude en nieuwe lofzangen door J. S[tichteb], Amst. 1740. Derde deel (Oude en nieuwe geest, liedekens), Amst. z. j.. bl. 10, „op de wijse: Philis quam Philander tegen ofte Itosemont die lag gedoken"; daarnaar I,e Jeune, Volkszangen, 's-Grav. 1828. bl. 144, zonder vermelding van den naam des dichters: — J. A. Ai.kermsok Thijm, Gedichten uit de verschillende tijdperken, Amst. 1852, II, bl. 291, naar Gulde-iaers f.-d.; — Hond den heerd, lirugge. II (1867), bl. 61. onder den naam van .Anna Hijns, Begijntje".



Melodie. Stalpaert, t. a. p., hierboven weergegeven; — lu. Extractum rulholicum, Loven 1631, bl. 411, zelfde melodie, met wijsaanduiding: „Fillis kwam 1'hilander tegen", voor: „Iesu! laet mijn ziel verharden".
„Philis (Phillis, Phyllis, Fillis) quant*, enz., aangeh. als stem: a) Amst. 1'egasus, 1627, bl. 101, met de melodie, voor: „Siet, hoe schoon de rype aaren"; — b) D. P. Pers, Bellerophon, Amst. 1633, bl. 164, voor: ,Altydt hoort men van krakeelen".
De tekst: „Rosemont die lag gedoken", komt voor in Iklfschen Helicon, 1729. bl. 5, stem: „Llida, ö soete diertje". De wijsaanduiding „Rosemont", enz., die zich in vele 17dp- en 18de-eeuwsche liederboeken voordoet, is reeds te vinden bij I. H. Krul. l'ampiere wereld, Amst. 1644, „Christelyke offerande", bl. 166, voor: „Mach men niet te recht gelijken".
De melodie „Rosemont", enz., komt voor bij D. P. Pers, De laetsle vernieuwde Urania, Amst. 1656, bl. 158, voor: „Wie sou immermeer gelooven", en ld., Amst. 1669, herdrukt door .1. H. Scheltema, Xederlondsche liederen uit vroegere» lijd. Leiden 1885, bl. 191; — variante in: A'vanyelische leeuicerck, Antw. 1682, II, bl. 228 voor: „Altijt moet men hooglick achten"; — Den simjende zwaan, Leyden 1728, bl. 74, voor: „Alderoudste stad der steden", met wijsaanduiding: „Adonai. , genadigh Heere" (tekst en melodie van dit laatste lied in liet prieel der gheesl. mei, Hrugge 1609, bl. 3), „ofte: Philis i|uam 1'hilander tegen, ofte: Rosemond die lag gedoken" ; — Drieuuym, d'Knchutjaer ybocken, Enkhuizen, z. j„ bl. 29, voor: „Uffvrauw Zoorke main gooidinne". Deze variante van de melodie werd mede herdrukt door .1. H. Scheltema, t. a. p.



663. O God, lof moet u altijt sijn.
(Van den H. Hieronimus)
1. O God, lof moet u altijt sijn, al boven der enghelen clioer, al tnit die lieve moeder dijn en dynen heilighen eonfessoer, die daer is waerlijck groot.
O heilighe Vader .Theronimus, staet ons by in oneer noot.
2. Hy is een sterre gheleken wel, die doei- den nevel schijnt; want hi verwan die kelters fel, die daer seer waren gepijnt om sjjnder leeringho groot.
O heilighe Vader, enz.
3. Hy heeft verlicht alle kerstenheit alsmen daer wel op let,
ende die Scriftuer, daert al aen leet. heeft hi claer over geset myt swaren arbeyt groot.
O heilighe Vader, enz.
4. Sijn doecht soe had die leen te bat, die den doren hadde ghewont,
ende quam ghelopen daer hi sat
op dien selven stont ende thoenden hem sijnen poet. O heilighe Vader, enz.



5. Dat hi alsoe heilich was,
dat suldy wael verstaen;
den leeu, dien hi den voet genas, die was hem onderdaen myt sijnen arbeyt groot.
O heilighe Vader, enz.
6. Die reynicheyt heeft hi beniynt: dies hadden die sommyghe nijt, die in hoer simden waren verblynt ende bespotten hem mit spijt;
ter woestijnen dat hi doen vloet. O heilighe Vader, enz.
7. Sijn heilicheit was daer vermaert ende sijn penitencie swaer;
van daer toech hi te Bethleem waert, een doester stichten hi daer,
daer woende hi tot sijnder doot. O heilighe Vader, enz.
8. Doen hi was out by hondert jaer, quam hein een siceheit aen;
hi sprack tot synen broeder claer:
„wilt my ontdeden gaen
ende legt my op die eerde bloot."
0 heilighe Vader, enz.
9. Al daer hi op die eerde lach, eer hi schiet van eertrijck, ten hemel dat hi op wart sach ende hi sprack mynnentlijek: „och wilcoem bitter doot!"
O heilighe Vader, enz.
10. Als hi aensach die broeders sijn seer weenende, soe sprack hi: .mijn alder liefste kijnderkijns en weent doch niet op my,
hebt myn al totter doot.'
0 heilighe Vader, enz.
11. I.act ons hem dienen tot alre tijt, en bidden hem oetmoedelijck,
dat hi ons na dit over lijdt wil brengen in hemelrijck,
daer hi is waerlijck groot.
O heilighe Vader, enz.
Tekst. Hs. 11231-36 (XVde eeuw), der K. Hrusselsche Bibl., bl. 43, „\an Stl' Jheronimo een schoen liedeken, en gaet op die wijse: lek weet een vrouken wel bereyt', hierboven weergegeven; — Ken der. en prof. hoeexken, Antw. 1539, nr. 20, uitg. D. P. Scheurleer, bl. 41, zelfde tekst, met eenige afwijkingen in de spelling, zelfde wijsaanduiding.
Do geschiedenis van den leeuw, dien de H. Hieronimus, in de woestijn, een doorn uit den voet haalde, met dit gevolg, dat de dankbare leeuw hem voortaan als een hond volgde, is, volgens Rond den lieerd, VII (1872), bl. 190, ontleend aan het leven van den H. Gerasimos. De gelijkenis der twee namen deed in Sint Hieronimus' leven deze leeuwenhistorie inschuiven. De H. Hieronimus stierf in 420.
Seneca en Aulus Gellius vertellen eene dergelijke geschiedenis van Androclus, den Komeinschen slaaf, die, omstreeks den aanvang onzer eeuwtelling, zijn hardvochtigen meester ontvlucht, iu een hol een leeuw vindt, dien hij een doorn uit den voet haalt. Later wordt de leeuw in de arena op Androclus losgelaten, doch herkent zijn weldoener en legt zich kwispelstaartend aan zijn voeten, zoodat



Keizer Caligulu, door dit schouwspel getroffen, aan Androclus de vrijheid en daarenboven den leeuw schenkt.
I. Stalpaert, Gulde-iaers feest dagen, Antw. 1G35, bl. 'J22, heeft een lied op „Sinte Hicronyraus: Wat dat ick doe, waer ick my vinde" — „stemme: Passé mezo d'Hollande" (zie de melodie bl. 115 aldaar), waar de geschiedenis van den leeuw echter niet in voorkomt.
Melodie. Zie hiervoren I, nr. 110, bl. 459.



664. Wi willen heden vrolijc sijn.
(Van den H. Franciscus)
1. Wi willen heden vrolijc sijn,
op desen hooghen dach,
met onsen vader Franciscus,
diemen niet volprisen en mach.
Want hi is waerlijck groot;
o heylige vader Franciscus,
staet ons bi in onser noot.
2. Hi dede wt sijn clecderen,
die hi te draghen plach;
hi werpse voer sijns vaders voeten, de werelt was hem een caf.
Want hi, enz.
8. Franciscus sach op sinen voet ghelijc dat doet die pauwe,
hi liet sincken sinen hogen moet ende dede aen die cleeden grauwe. Want hi, enz.
4. Hi is seer goedertieren in sinen ommeganck,
sijn hertken bloeyt van binnen ghelijc een wijngaert ranck.
Want hi, enz.
5. Doen dese heylighe vader
dus vast in duechden ghinck, •
wert hi so vierich in Christus minne, dat hi die vijf wonden ontfinc.
Want hi, enz.



6. Hi is seer goedertieren van duechden op aertrijck,
van binnen ende ooc van buten so en is niemant sijns ghelijc.
Want hi, enz.
7. Nu is hy op ghevaren
hier boven int henielsce lant al in dat choor der seraphinnen by Christus rechter hant.
Want hi, enz.
8. Nu laet ons hem bidden met groter innicheyt,
dat hi ons wil verwerven
die duecht der ootmoedicheyt.
Want hi, enz.
3, 1—2. In Frankrijk luidt het, volgens het volksgeloof: ,il est comme le paon, qui crie en voyant ses pieds*. — 7, 1—4. Vgl. „Een liedekijn wil ic singhen*. str. 15 (hiervoren III, nr. 547 A, bl. 2153), aant. van Dr. J. A. N. Knuttel, bl. 284.
Tekst. devoot en prof. botexken, 1539, nr. 21, uitg. D. F. Scheurleer. ld. 42, „op die selve wise (Ick weet een vrouken welbereyt) een liedeken van S. Franciscus' (1182-122G); — Dr. J. A. N. Knuttel, Het geest. lied in de Nederlanden voor de Kerkhervorming, lïott. 1900, bl. 283 vlg., waar nog andere Franciscusliederen worden medegedeeld, en C. Lecoutehe, MdnK geest, liederen, in Leuvensche bijdragen, Antw.-Leipz., III (1899), nrs. 13—17, bl. 73—80: „Kinder looft den ingel fijn"; — „Ghi sijt daert alle tijt es mey"; — „Franciscus in den beginne sijn sinne"; — „I.aet ons eeren ende loven"; — „Nu laet ons sinto Franciscus loven'.
Melodie. Zie het onmiddellijk voorgaande lied.



665. Al die Christen zyn geboren.
(Van de H. Barbara)
1. Al die Christen zyn geboren, luystert toe hier allegaer, ik zing u een waer historie van de heylige Barbara.
Komt, zondaers en zondaressen, en hoort hier liaer leven aen. van de heylige martelaresse, wat dat zv heeft onderstaen.
3. Als haer vader dit kwam te hooren, heeft hy straks zonder gena doen maken eenen hogen toren voor zyn dochter Barbara.
daer in deed hy twee vensters maken, waer hy zyn dochter op stak:
maer Barbara tot haer behagen heeft een derde daer in gemaekt.
2. Barbara was jong en schoone, en daer by een eenig kind:
God die gaf haer 's hemels kroone, omdat zy hem heeft bemind;
haer vader eerde de afgoden, en was eenen grooton tyran,
maer Origines heeft de geboden en 't waer geloof haer ingeplant.
4. De venster tot haer behagen bedied d'heylige Dryvuldigheyd, die zy in haer hert kwam dragen: tot haer vaders leed en spyt,
kwam zy in dien toren maken een gekruysten God in een pilaer, 't welk bedied — <» wonder zaken! — .lesus op den berg van Calvaer.



5. Als haer vader was t'huys gekomen en alles kwam wel te verstaen,
is hy naer zyri kind — wat schroomen! — seffens met 't bloot zweerd gegaen om haer van 't leven t'ontmaken; ltarbara die vlucht van daer in een steenrots — ó wonder zaeken! — die daer opende voor haer.
6. Al vloeken, zweeren en tempeesten, zogt haer vader nu naer haer,
het scheen dat de lielsche geesten hy hem waren altegaer;
schier verwoed, vol zwaer gepeyze, kwam hy langs de straet gegaen; een schaapherder kwam hemaenwyzen, waer dat zy was ingegaen.
7. Toen hy Harbara had gevonden,
dien zoo vreeden moordenaer
gaf haer menig wond op wonden, en sleepte haer by het hair door kwaé wegen en door straten; maer zy riep: „ó Jesus zoet,
Maria, komt my ter baeten en versterkt toch mijn gemoed."
8. Haren vader — wat grouwzaeni
werken! — heeft zyn kind met vreed gemoed weggesteken in eenen kerker,
waer dees creature zoet die kwam altyd te volherden,
en zy riep met kloeken moed:
,voor u wil ik georn sterven " beminden Jesus zoet."
0. Om haer te benemen 't leven
heeft haer vader — wat ellend'! — haer in d' handen komen geven van Martianus president,
die meynde haer met zoetigheden wel te krygen tot zynen zin;
maer zy verachte al zyn reden,
want zy niemand als God bemind.
10. Den rechter om haer te kwellen en te verzaeden zyn gemoed,
deed hy Harbara naekt schier stellen en haer geeselen tot den bloed; dan heeft hy haer weer verwezen; in den kerker, riep zy aen:
„.Jesus, wilt myn pyn genezen!" 't Welk hy aenstonds heeft gedaen.
11. 's Anderdags kwam men haer brenge nog eens voor den president,
die stond vol verwonderinge dat deès niaegd was ongeschend; maer hy kwam nog zeer vergrammen, hy heeft deze maget zoet hare zyde, met yzere kammen.
doen open krabben tot den bloed.
12. Men kwam in de wonden steken brandende toortsen — wat torment! — maer deès maged, zonder spreken, ilie bleef altyd ongeschend ;
men kwam haer met hamers slagen op haer hoofd, en dan bespot; llarbara kwam dit te verdragen al ter liefde van haren God.
13. I'eyst wat dees maegd heeft geleden van dien vreede moordenaer,
zy wierd haer borsten afgesneden, maer God die versterkte haer; zy riep dikwyls in haer lyden: „ó beminde Jesus soet,
voor li wil ik geern sterven en vergieten al myn bloed."
14. Den president, om haer te kwellen, die heeft deze maget zoet
doen ontkleeden en naekt stellen en doen geeselen tot den bloed, en deed haer rond de stad trekken; zy riep menigmael: „ach God!
wilt myn naektheyd tog bedekken, dat ik niet en werd bespot."



15. Maer niemand kost met haer gekken: God zond eenen engel reyn,
met een kleed om haer te dekken, dat blonk als de zonneschyn;
maer dan waeren d' afgodisten als niezende van gemoed, zy zochten dan alle listen om te dooden deze inaget zoet.
16. Haer sententie wierd gelezen, en men heeft aen haer gezeyd, dat zy nu onthoofd moest wezen, en z'ontfing die met dankbaorheyd; want zy wilde te geern sterven;
zy riep: „grooten (iod van al,
wilt u dienaers troost verwerven, die u eeren op dit dal."
17. Jesus kwam haer te verkloeken; hy beloofde haer alsdan
het geen dat zy zou verzoeken, dat zou worden toegestaen;
haren vader heeft, zonder beyden, met een boos en vreed gemoed, (den. haer hoofd van 't lichaeni komen snyen diier stroomde dat heylig bloed.
18. Haer vader kwam zich beroemen over zyne kloekmoedigheyd,
dat hy had het bloed doen stroomen van zvn dochter — wat vreedheyd! — maer God kost het niet verdragen: hy heeft dien vreeden tyran van den bliksem doen verslagen, en tot asschen toe verbrand.
19. Daerom, zondaers en zondaeressen, bid haer altvd met liefde groot, mids zy is de patroonersse tegens een subite dood;
laet ons haer veel eer bewyzen, op dat z ons in de ellend uyt deze wereld niet laet reyzen zonder 't heylig sakrament.
1, 2. t.: allegader. — 1, 6. en bijgev. — 1, 7. van d' heylige. — 2, 3. die bijgev.
— 2, 7. Oriyines, Origenes de kerkvader, geb. te Alexandriê in 185, gest. te Tvrus in 254. _ 3, 1. te bijgev. — 5, 2. te bijgev. — 5, 6. t.: maer Barbara vlucht, enz. — 6, 2. nu bijgev. — 6, 5. t.: schier als. — 7, 2. zoo bijgev. — <. 5. t.: en straten.
— 8, 1. t.: haer. — 8, 3. t.; geateken in, enz. — 9. 6. nel bijgev. — 9, 8. want bijgev. — 10, 3. t.: schier narkt. — 10, 1. haer bijgev. — 11, 7. t.: haer. — 12, 2. t.: torsten. — 12, 7. te bijgev. — 12, 8. al bijgev. — 14, 4. doen bijgev.
— 15, 5. maer bijgev. — 16, 3. t.: dat zy moest onthoofd wezen. — 16, 4. en bijgev. — 17, 5. t.: haer. — 17, 8. en bijgev. — 18, 2. t.: zijn.
Tekst. Van 1'aemel, Gent, los blad nr. 5, .Liedeken van do heylige maegd en Maertelaresse Barbara, bezondere patrooners in de uer des doods. Stemme: % an den bekeerden zondaer", hierboven weergegeven; — J. Hols, Honderd oude I l. Idr., Namen 1897, nr 43, bl. 79, zelfde tekst „gezongen te Kapelle ten Bosch (Brabant) met varianten, waarvan enkele door ons werden benuttigd. — Onder nr. 44, bl. 85, deelt J. Bols, t. a. p., eene verkorte Mechelsche lezing mede, bestaande uit zes strophen, aanvangende met de tweede strophe van bovenstaanden tekst: „Barbara was jong en schoone", voorgedragen op de wijs: „Femnies voulez-vous eprouver*. ontleend aan Le secret, opéra-comiiiue in één bedrijf, tekst van Fr. 1!. Hoefman. muziek van J. P. Solié, Parijs 1796. — Nog een ander ,liedeken van de H. Har-



bara", niet aanvang: ,Komt hier van verre nae". zonder wijsaanduiding, is te vinden under nr. 7, der losse bladeren gedrukt te Antwerpen bij .1. Tiiys. Zooals J. Hols. t. a. p., doet opmerken, bewijst de slotstrophe: „Confreers en confreeres // laet ons niet goed betrouwen", dat dit lied voor een Broederschap van de H. Barbara moet vervaardigd zijn.
C. G. N. de Vooys, Verspreid* Mnl. geestelike gedichten, liederen en rijmspreuken. in Tijdschr. voor Ndl. taal- en letterk., Leiden, XXIII (1901). bl. 65, deelt naar het Hs' W. 12° 25, bl. 160 r°, van het Stadsarchief te Keulen, den tekst mede, van een „Sinte berbara liechtken", zonder wijsaanduiding, met aanvang: „Eijn schoen fontein is ons ontsloten // vander barmhertieheit Gods wtgevloten": — C. Lecoutere. M<lnl i/rest. liederen, in Leuveusche bijdragen, Antw.-Leipz., III (1899), nrs. 22 27, lil. 87—94. deelt zes liederen mede op dit onderwerp: «Barbara die reyne niaecht" ; — „Kinder, al siwi in dit sneven" ; — „O Barbara, ons lierte verblijt" ; — „Wi vernamen liare doecht"; — Barbara, die clare sonne"; — „Scoender niaeght, voer noch na".
Zie nog de liederen voorkomende: Een dei', en prof. boeexken, 1539, nr. 10. uitg. D. F. Scheurleer, bl. 36: „Int lierte heb ick vercoren // die alderscoonste inaecht', niet wijsaanduiding: „Het viel eens hemels douwe". Voor de melodie, zie hiervoren I, nr. 64, bl. 321, en III, nr. 483 B, bl. 1876; — Stalpaert, GMe-iaers feest-dagen, Antw. 1635, bl. 1154: „Drievuldigh is mijn uytverkoren*. stem: „Nerea schoonste van u geburen* (melodie bij Stalpaert, Eetractum riitholicuni. Loven 1631, bl. 52; — Tiieodotus, liet 1'aradys der geest, en kerel.-, lof-sanyen, Antw. 1648, bl. 106, en 1'ers, Dellerophon, Ainst. 1633, bl. 169); — Den xinyende zwaan (Antw. 1655), Leyden 1728. bl. 482: „Barbara! Goods groot vrindinne"; — Sint Barbara! ik groet u maegd; en „O getrouwe Patronesse", met de daar voorkomende of aangeduide wijzen; — in O. en n. geest, liedekens lvervolg op de O. en n. lof-sanyen), uitgegeven door J. S[tichter], Amst. c. 1740, bl. 70, „Doen Barbara gebooren/, uyt adelijke stam" „stemme: Wilhelmus van Nassouwe*.
De H. Barbara stierf den marteldood den 4"10" Decomber 235.
Melodie. J. Bols, t. n. p., deelt de melodie mede aanvangend met het tweede deel, zooals hierna bij Zuccalmaolio, Deutsche Yolkslieder:
Voor do laatste vier regelen van elke sirophe wordt deze melodie herhaald. Deze zangwijs stamt af van de 1'ransche melodie: „Quo ne suis-je la fougère", tcket



van Ch. H. Ribouttk (1708—1740), o. a. te vinden, met de muziek, in Monnet's Anthologie francoise, z. p. noch n. van dr., 1765, II, bl. 261 :
Verder treft men de melodie aan in: Recueil de romances, II, z. j., noch pl„ noch naam van drukker, bl. 77. niet den tekst van Kiboutté; — Les plttisirs de la société, l'aris 1761, herhaaldelijk en o. a. in het eerste deel onder nr. 55 der muziekbijlagen; La rlé du careau, l'aris 1811, nr. 490, zooals hierboven genoteerd met -maat.
Du Mkhsan, Chansons nationale» et populaire» de la France, l'aris 1847, bl. 89, «eeft den tekst, onder den titel van „Les souhaits" en schrijft de muziek toe aan liiovanni ltattista Pergolese (1710-1736). — 1'. Scudo, Critique et littérature inusicales, l'aris 1865, bl. 328, Esquisse d'uno histoire de la romance, schrijft : ,Voici d'abord la charmante idylle: „Que ne suis-je la fougère? dont Riboutté, amateur de poésie, lit les paroles sur un vieil air qu'on a faussement attribué a 1'ergolèse". — F. A. Gevaert, llist. et théorie de la musique de l'antiquité, Gand. II (1881), bl. 27, sprekende van de „dipodies ioniques: membres de douzc unités", geeft den aanvang der melodie, mede met jf-maat genoteerd, zooals zij voorkomt in La clé du raveau, en als behoorende bij eene „chanson franeaise du XVIII""' siècle".
Volgens J. Tiebsot, llist. de la chanson populaire en France, Paris 1889, bl. 256, bracht J. Fr. Le Sueur (geb. o. 1760, gest. te Parijs in 1837) in het .Kyrie" zijner Messe de Xoël, „le cantique" (de melodie van het geestelijke lied): „Au sing qu'un lJieu va répandre", door hem genoemd: „Air antique de la première Kglise d'Orient*, geen ander dan de melodie van de welbekende „romance*: „Que ne suis-je", enz.
Hdakd en Bek Taïoux, La chanson frant-aise illustrée, Paris, z. j. [1895], bl. 348, leeren, dat men de melodie „Que ne suis-je la fougère", verward heeft met de zangwijs: „Que no suis-je la fleur nouvelle", van J. .1. Kousseau, en daardoor aan dezen laatste heeft toegeschreven.



Dezelfde schrijvers doen opmerken, dat Kiboutté's tekst, volgens de eerste uitgaven, werd voorgedragen „sur 1'air: D'une aniante abandonnée*. Zij zijn mede van meening, dat de thans bekende melodie bij een oud kerstlied behoort. Daarmede is echter niet bewezen, dat diezelfde zangwijs niet oorspronkelijk voor een wereldlijk lied diende. Kousseau's melodie, welke niets gemeen heeft met de bovenstaande zangwijs, is te vinden bl. 278 van een boek in 1781 te Parijs, na zijn dood, verschenen: Les consólations des misères de ma oie oh recueil de romances.
Onder de liederen en dansen uitgevoerd tijdens den stoet van den landbouw te Urussel op 23 Juli 1893, en voorkomendein Cortrge de l'agriculture, vieUles chansons, airs populaires et originaux, harmotiisés el orchestrés par G. Hiberti, Brux. z. pl. noch n. v. dr., bl. 3, vindt men als „air de galoubet" (Provenyaalsche dans):
Uühme, i 'oUcsthümliche Ldr. der DeuUchen, Leipz. 1895, nr. 129, bl. 109, geeft dit lied als „Gedicht von Zuccalmaglio. Text aus Wiesdorf 1830. Mei. von Musikdir. ISuhlmann in Crefeld (Notiz von Zuccalmaglio)". — Die Melodie hier, aus Dr. Arnold's Nachlasz (over Dr. Arnold zie hiervoren II, bl. 1530). Deze lezing aanvangend:
waarvan Bühnie het verschil met Zuccalmaglio's doet uitschijnen, is eene variante van de Fransche zangwijs, wier oorsprong aan Böhme ontsnapte.
De stem: „Van den bekeerden zondaer" wordt nog aangehaald bij Van Paemei., bl. 12, voor: „Beletina wilt aentrekken" (Afsterven van Maria-Tberesia, 1780);
bl. 18, voor: „Komt gy oude en jonge lieden" (Van den Franschen (iraeve); — bl. 31, voor: „In de vreede («V) oorlogs tyden" (Jan van Haelst en Fidelia); — bl. 38, voor: „Komt hier oud en jong van jaren" (Martel-dood van Marie Antoinette, 1793); — bl. 43, voor: „Als de rampen zyn ten hoogsten"; — bl. 48, voor: „ Alderliefste stervelingen"; — bl. 69, voor: „Liefde die heeft wonder kragten (Komanus en Blondina); — „Que ne suis-je la fougère', wordt aangehaald o. a. in Skdaixe's Diable  nuatre, voor de eerste maal vertoond op het „théatre de la
161



Foire de Saint-Laurent* in 1756 {(Euores choisies de Skdaine, Paris 1813, I, bl. 177), voor: „Vous paroissez interdite"; — Recueil de chansons patriotiques didiies au.r Beiges, z. pl. noch j. [Brussel c. 1790] II, bl. 1, voor: „Kompons le lien funeste" — sur 1'air: „Que ne suis-je la fougóre om Dans 1'isle de Cythère" ; — Lootess et Fevb, Chants populaires flamamls, Bruges 18(9, nr. 57, bl. 113, voor: „ t Kwam te Rijsel te geschieden" (Het brandmerk), een lied, waaraan, volgens L. en F., Hesby R. Addison, die langen tijd te Krugge woonde, waarschijnlijk de stof ontleende van The brand, te vinden bl. 69 van: The diary of a judije, Brussels, 1838. — De melodie: „Dans 1'ile de Cythère" = „Dans ma cabane obscure", is te vinden in L<i clef du cnveau, 4e edit., Unix. c. 1830, onder nr. 118.



666. Gulde tyden, als men de gemeenten zag.
(Van St. Maarten)
1. Guldo tyden, als men de gemeenten zag sig verblyden op den sinte Maertensdag;
aen de kinders alle soort van leckernien;
geld en spyse voor de sieke en arme lien wierden op den dag van heden aen een ieder toebereyd. als goschenken ten gedenken
van Martinus mildsaemheyd.



i. In de schaeren van den keyscr .luliaen,
jong van jaeren komt hy moedig aengegaen,
waer de krygers sig van alles maeken buyt;
onzen ruyter deelt zyn eygen schatten uyt:
by gebrek van geld in handen, zynen mantel kapt in tween, om daer mede de naekte leden van den bedelaer te kleen.
3. In de wetten van den christclyken staet nog maer leerling, dese mildheyd hy begaet;
maer den Heere dit van stonden aen beloont,
en aen d'engels in een bly gesigte toont:
„desen mantel heeft Martinus op myn schouders neer geleyd,
en by trappen
zal gaen stappen
tot een groote heyligheyd."
4. Haest naer 't doopsel onsen jongen ridder liaekt,
en het vormsel hem soldaet van Christus maekt.
Oorloog voeren met een christelyk gemoed
doet hem schromen en gedenken Christus' bloed.
Haestig, met de gunst des keysers, ley hy zynen gordel af,
en met vreugden
sig ter deugden
in den kerkendienst begaf.
5. T'eensaem leven heeft dan zynen geest bekoort en den bisschop zyn gebeden aengehoort.
Buyten Poytiers kiest hy een veriaeten veld
en syn woonste uyt 't gesigt der menschen steld,
waer veel uytgelesen mannen volgen hem in d'eensaemheydt,
sig begeven
om te leven
naer Martinus wys beleyd.
6. Dog de sorge van den goddelyken raed
in 't verborgen sulke mannen niet en laet.
Ik sien maeken binnen Tours den kandelaer,
waer moet blaeken 't ligt van onsen kluyscnaer;
waer den staet en kerkgemeente naer een nieuwen bisschop staen,
en te gaere
zy zig paeren
om Martinus te ontfaen.



7. Ach! wat bisschop kiest de Toursche kerke daer: kleyn van lichaem, slegt van aensien en gebaer, maer den Heere voegt daer zynen zegen aen,
en met gaven van mirakels komt Martinus voor den dag.
D'afgodisten,
quaede Christen
wycken al voor zyn gesag.
8. En nog heden, door geheel de fransche kerk,
land en steden voelen vrugten van zyn werk;
en den Vlaming met het nederlands gebied in eerbieding wycken voor den Franschman niet:
g'heel het kerkedom van Iper onder zyn bescherming is,
en, by tyden,
sig verblyden in Martinus heugenis.
1, 3. Zie hiervoren II, nr. 374, bl. 1336. — 1, 5. t.: wierd op. — 3, 5. neer bijgev. — 4, 5. t.: llaest met, enz. lag hy, enz., ley = legde. — 5, 5. waer bijgev.
— 6, 5. terter bijgev, — 7, 4. ontbreekt. — 7, 5. en bijgev. — 7, 7. t.: en i/uaed.
— 8, 4. t,.: tctjeken aen. — 8, 5. t.: liet kerkdom van Iper.
Tekst en melodie. De Coissemaker, Chants pop. des Flamands de Franee, 1850, nr. 26, bl. 68, „Liedeken tot eere van Sinte-Maertens". D. C. die, naar wij door hem vernemen, het lied te Belle vond, ontleende het zeer waarschijnlijk aan het Hs. der Zondagsschool, waaruit hij ook het onmiddellijk volgende: „Wee de woeste Nederlanden", (Van den H. Vedastus) overnam. In beide liederen vindt men dezelfde spelling terug afwijkend van d. C.'s gewone schrijfwijze.
I)e melodie stamt af van de zangwijs te vinden bij H. G. 1$olo«nino, Jjeit ijheeatelijcken leeutcercker, Antw. 1645, bl. 61, op die wijse: „Quam Mariam dulcibus ocellis", voor het lied waarvan de aanvangsstrophe volgt:
/1 >



Ofschoon eenigszins in metrum met dezen laatsten tekst verschillend, werden de strophen ter eere van St.-Maarten, op de melodie van Den giteest. leeutcercker aebracht; vandaar ongetwijfeld de zoo misselijke notatie, die men bij d. C. aantreft.
Hierboven hebben wij getracht tekst en melodie in nader verband te brengen.
Dezelfde melodie, die men bij Bolognino vindt, komt met C 3-maat voor op bl. 48-9 van liet Hs. nr. 4858 (c. 1621) der Brusselsche K. Bibliotheek, voor: „Grooten Jesu wat comt u te voren // dat gij in een stal wilt sijn geboren" ; en, telkens met dezelfde maataanduiding, bij Pers, Gesangh der zeeden, Amst, 1648, bl. 69, en uitg. 1656, bl. 69, „stemme Roalinde" (Rosalinde?) voor: „leugd u vreugde", en bij H. Ph. Jennyn, Gheestelyeken natekenden staf der lodselie schaep-herders, Brugghe, 1653, nr. 28, bl. 78 vlg., stemme: „Quam Mariam dulcibus ocellis tuebaris, etc.*.
De wijs: „Quam Mariam", enz. wordt aangehaald in Den blijden-iregh tot Bethleem, Antw. 1645, bl. 96, en Den gheestelycken speelwagen, Antw. 1671, bl. 101, voor': „Ach, hoe goet is 't God hier aen te hangen*. Op bl. 105 van beide verzamelingen vindt men de wijs: „Quam Mariam dulcibus in ca-lo", voor: „Compt laet ons nu eens tien Heere gaen dienen".
St.-Maarten, Bisschop van Tours, Patroon van Utrecht, stierf te Candes op 11 November 397. — Andero liederen op St. Maarten zijn te vinden o. a. bij Stalpaeri, Gulde-iaers feestdagen, Antw. 1635, bl. 1062, „Martijn van Tours", — „stem: Segt doch mijn licht", met de melodie, die geen andere is dan degene, welke diende voor het lied: „Wanneer ick slaep". zie hiorvoren I, nr. 162, bl. 603; — in Den smgende zwaan (Antw. 1655), Leyden 1728, bl. 432, „O Sint Martijn! O man van grooter waerde", met de melodie aldaar.



667. Wee, de woeste Nederlanden.
(Van den H. Vedastus)
Wee, de woeste Nederlanden, wee, de ryken daer ontrent nog gestelt in duyvels banden, nog van Christi kerk vervremt; maer Vedastus is verschenen als een fakkel in den nagt, en het heidendom verdwenen, heeft verlooren syne kragt. Den franschen vorst naer 't doopsel dorst, en, verwinner in den stryt,
door Vedastus ook verwonnen, Christi waere wet belydt.
't Atregt, in een opperstede, heeft hy synen stoel gestelt, en syn leer met wonderheden was ook dikwils vergeselt; goden, beelden, helsche geesten zyn gevloden op zyn woort, schim gedrogten, wilde beesten hebben zyne stenim' gehoort; de blinde lien het ligt aensien;
kreupel krvgen hunnen gank, en de stomme, die nu spreken, singen God den Heere dank.



3. Maer 't geluk der ingeseten, een geluk van meer gewigt, was het waer geloof te weten en naer siel te syn verligt, was nu, vry van alle afgoden op den regten weg te staen, om 't aenhooren Gods geboden en naer 't hemelryk te gaen. Ook naederhand heeft Ylaenderlant sig tot 't, christendom bekeert, en den grooten man Vedastus wort als leeraer daer geeert.
4. Hondschoot, Reningelst en Belle steken uyt in dankbaerheyt, hebben stadt en kerk gestellen synen naenie toegeseyt; overheden en gemeente sien met groot genoegen aen
nu een deel van syn gebeente op hun pronkautaeren staen. Den vver groeyt,
de kerke bloeyt,
en door heel het belsch gebiet, den verheven man Vedastus vrugten van syn arbeyt siet.
5. En nu ook de sondagschoole tot het onderwys der jeugt, is u, Vader, toebevolen,
is in uwen naem verheugt;
hout den helschen beir gebonden onder nwen bisschops voet, en bewaert ons van de wonden, die syn felle bete doet. Dit dankbaer liet de schole u biet,
en wy singen vol van vreugt: wilt met zegen ondersteunen, die ons stieren tot de deugdt.
1, 2. de rijken daer ontrent, de omliggende Staten. — 2, 1. De H. Vedastus, bisschop van Atrecht, overleed in 540. — 4. 1. t.: Itenegels. Reninghelst (West-VI.). — 4, 11. belsch gebiet, door d. C. gelijkgesteld met belgisch gebied, „états beiges*. — 5, 3. toebevolen = opgedragen, toegewijd. — 5, 5. den lielschen beir = Cerberus, beteekent duivel, in mythologisch figuur.
Tekst en melodie. De Coüssemaker, Chants populaire» fiamands, 1856, nr. 25, bl. 65, tekst naar een Hs. van de Zondagsschool te Helle, melodie (door d. C. in de 17llc eeuw thuisgebracht) opgeteekend uit den mond van eene leerlinge van die school. Het lied werd aldaar op verschillende dagen van het jaar gezongen, voornamelijk op den naamdag (6 Februari) van den H. \edastus, patroon van een «Ier parochiekerken te Helle.



668. Indien oyt maeght haer droeve klachten.
(Klachten van Dina)
1. Indien oyt maeght haer droeve klachten vermocht te brengen aen den dach,
ick ben het die geheele nachten, ick ben een maeght die klagen mach.
2. Ick was een bloempje vers ontloken, ick was een roosjen noyt gepluckt. van vrijen was mijn noyt gesproken, door liefde was ick noyt verrukt.
3. Ick ginck met dochters van den lande, ick ginck besien een vreemde stadt; ey! siet daer bleef mijn eer te pandc; eer 't yemant wist, waer ick gevat.
4. De jonge prins, door min ontsteken, die quam aen mijn sijn gunste bien; ick, onbewust in hoofsche treken,
ging met hem om het hof te sien.



5. De maeghden, die ontrent my waren, die gaf men vast een soete praet;
ach sy, noch in haer domme jaren,
en sien niet water omme gaet.
6. Ick wert in stilheyt wech genomen,
en ick en weet niet waer geruckt,
en eer ick weder mochte komen,
soo was mijn bloemtje, eylaes! gepluckt.
7. Ick was bedroeft in al myn sinnen:
maer hy boodt mijn sijn rechterhand
en swoer: hij sou mijn eeuwigli minnen, hy sou mijn eeuwigh zijn verpant.
8. Dies, om mijn droefheyt af te weeren,
sond strack sijn vader uyt de stad,
en liet in echte mijn begeeren,
en biet ons eer en groote schat.
9. O broeders, vol onwijse kuren,
die niet als bloet en wraeck en dorst, gy doet de stad den doodt besueren en, in de stadt, den jongen vorst.
10. Daer leyt de vader doot geslagen,
dacr leyt de sone nevens hem,
daer hoort men duysent vrouwen klagen, maer boven al niijn droeve stem.
11. Wat ginck u aen, o rouwe gasten, te komen tot soo wreeden vond en soo geweldich aen te tasten,
die my alleen vereeren kond?
12. Ick ware nu als koninginne gekroont in Sicliems hooge zael,
ick leefde nu in echte minne;
maer gy verbiet het altemael.
13. Nu moet ick al mijn leven treuren,
gelijck een tortel-duyfjen plach,
geen prins, geen man sal mijn gebeuren; och, waer het nu mijn lesten dagli!



14. O bloedig zwaert van wreede menschen,
waerom doch hebje mijn gespaert?
Ach, nu en heb ick niet te wenschen als in de doodt te zijn gepaert!
15. Nu vrysters, wilt dees les onthouwen en weest geleert door minne pijn;
kwa beenen ende goede vrouwen
en moeten niet uythuysigh sijn.
1, 3. t.: het ontbreekt. — 2, 4. t.: noyt verdruct. — 3, 1. t.: de dochters. — 4, 4. t.: om den liof te besten. — 5, 2. t.: gaf mijn. — 5, 4. t.: en sie. — 6, 2. t.; en ick neet. — 8, 3. mijn = mij. — 13, 1. t.: mijn lenen treeken. — 15. 3. t.: en ijoede.
Tekst. Bgbelsehe historg-liedekens, Dordrecht 1704, bl. 143, „Klaegh-liedt van Dina, dochter van den eerts-vader Jacob. Stemme; C'est un amant, ouvre la porte , hierboven weergegeven; — 't Groot Hoorns Ib. (vervolg), Amst. z. j., eerste kwartaal der XVIII'1" eeuw, bl. 185, d' Ontschaking van Dina, zelfde wijsaanduiding; — Thirsis minnewit, Amst. 1752, I, bl. 126. Minnaars-lied, zelfde wijsaanduiding; — willems, Oude VI. liederen, Gent 1848, nr. 174, bl. 391, „Klaeglied", met weglating van str. 8 en 15, en talrijke veranderingen aan den tekst; aant. van Snellaert bl. 393 en 547. — Het verhaal neemt zijn oorsprong in Genesis 34.
De Hijbelsche historgliedekens bevatten, bl. 58, op hetzelfde onderwerp, nog een ander „schriftuerlijck liedt van Dina / de dochter des Patriarch Jacobs / hoe sy van Sichem de soon Hemor beslapen wordt / 't welck door haer gebroeders Symeon en Levi gewroken wordt. Na do stemme: Hy add'ren en by slangen"; aanvang: „Wie met den wijsen omme-gaet". Dit lied is van K. van Mandek, en komt voor in De i/lilden harpe, Haerlem 1627, bi. 624.
Melodie. Gauriel Bataille, Airs de differents antheurs, mis en tablature de hith. l'aris, Pierro ltallard, II (1614), bl. 11:



669. Sulamite, keent weder!
1. .Sulamite, keert weder!
Gedenkt, dat ik 0111 u, uyt liefde teder,
hen gekomen liier neder. Ghy zijt mijn lief.
'k lieb 't u genueg bewezen. Gaet, ghy kunt het wel lezen:
in all' mijn zinnen zuldy geschreven vinnen:
Sulamite, Sulamite, Sulamite mijn minne."
2. — «Wie ben ik, slijk der aerde,
voor u mijn Heer, zoo goed, zoo groot van waerde,
die mijn wel eertijds baerde met sulken pijn.
In mijn is niet te vinden waerdig voor mijn beminde, vol van misdaden is lijff en ziel geladen;
mijn beminde, mijn beminde, mijn beminde, genade!"



3. — ,Keert weerom; van u sonden
zal ik u wasschen af, in corter stonden,
met liet bloed van mijn wonden; keert maer weerom,
keert maer weerom, vrindinne, 'k zal u weerom beminnen meer als te voren; waerom gaet ghy verloren ?
Sulamite, Sulamite, Sulamijt' uytvercoren!"
Tekst. I. Stalpaert, Extractum catholicum, Antw. 1631, bl. 552, naar liet Hooglied 6,12, „stem: Amarillida bella"; — Catholijck sanckboeck, uitg. zonder titelblad, Embrick 1633 (?) bl. 149, zonder wijsaanduiding; — Den gheest. nachtegael, Antw. 1634, I, 36, „Aenspraeck Christi tot den sondaer"; — Tiieodotls, h<t paradijs der geest, en kerck. lof-sangen, uitg. 1648, bl. 666. — l)e eerste strophe van een Duitsch lied, op hetzelfde onderwerp: „Sulamitis lass faliren", naar eene verzameling van 1671, is te vinden bij Baumker, Das Kath. deutsche Kirchenl., II, nr. 269, bl. 264.
Aangeh. als stem door P. C. Hooft, in: Strijd of kamp tusschen kuyschheijd ni geglheyd. Amsterdam, I. A. Calom, 1625. K 4 v°, voor: „Kraft met snieeekende geluyen", L 4 v°, ,Seght my Sylvia, seght my", L 5 v", „Comt wemoedige tranen", en het lied voorkomende in alle uitgaven der Gedichten: „Edel paer, zielzoete lichten" ; 1'. Adr. Poirters, Ydelheijt des icerelts (1645) 1714, bl. 184, voor: „Myne vrienden, ó vrienden"; — J. H. Krul, 1'ampiere wereld, 1644, lste deel, bl. 165, voor: „Ohriste Iesu ! Gods zone"; 4de deel, bl. 61, 63, 65, voor: „Al mijn zuchjes, en klagten" ; — „Alderschoonste goddinne" ; — „Rozamonda mijn waerde". Dit laatste vindt men terug in Het nieuwe termakelyke Thirsis minnewit, vierde deel, Amst. 1731, bl. 120; — Den singende zwaan (1655), Leyden 1728, „stem: Sulamite keert weder", ook als: „Sulamite" enz. ofte „Amaril mia bella", bl. 139, 141, 163, 410 ; Kers-nacht en de naercolgende dagen, Antw. z. j., bl. 27, voor: „Trekt nu lierders te gader". — J. Luyken, Duitsche lier, uitg. 's-Grav. 1783, bl. 6, voor: „Wie spant de kroon der schoone". Zie verder l)r. F. A. Stoett, Gedichten van V. (. llooft, Amst. 1899, I, bl. 397.
In liet geestebjck Jubilee, van Ioanxes van Sambkeck, P. D. S. I., Antw. 1661, bl. 286 en 288, vindt men een lied: „O Sulamite keert weerom" en een ander: „Sulamite komt nader /,' siet uwen .Jesum aen". Dit laatste heeft tot wijsaanduiding: „Amarilly mia bella, of Sulamite koert weder", aanvang van Stalpaert s lied.
Melodie. Deze vroeger ten onzent zoo populaire melodie is van Giutio Oaccini (geb. te Rome o. 1550), en verscheen voor het eerst te Florence, ten jare 1601, in 's mans Xuove inusiche. Caccini staat aan het hootd der Italiaansche school die den geleerden meerstemmigen zang, het contrapunt, liet varen voor de eenstemmige melodie, en tusschen tekst en zang, tusschen poëzie en muziek een nauwer verband sloot, dan tot daartoe bij de componisten werd gevonden. Zie over dien Meester: F. A. Gevaert, naar wien wij de melodie in haar oorspronkelijken vorm weergeven, Les gloires de Vltalie, Gand-Liège, 1868, I, Inleiding bl. 13 14, en II, aflev. 2, nr. 39.



De Nederlandsche lezingen van de melodie laten nog al te wenschen over. De melodie komt o. a. voor: Amst. Pegasus, 1627, bl. 6, voor: „Amarill. Amarillis ; — Staipaert, Extraetum catholicum, t. a. p.; — Id., Gulde-iaers feest-clagcn, 1635, bl. 416, voor: „Theodora vrindinne"; — Theodotis, t. a. p.: — Den gheest. nachtegael, t. a. p.; — 1'ers' Bellerophon, uitg. 1657, bl. 217, voor: „Tityrs geest is uyt-gelaten"; — Mr Joan Blasics, Fidamants kusjes, Amst. 1603, bl. 60 en 73, voor: ,0 volmaaxte der maagden", en .Lieven engel, ik offer"; Evangelische leeuicerck, Antw. 1682, I, 149, voor: .Mensehen denct op u sterven^; — Den singende zwaan, bl. 137, voor: „Ecce homo, o vader!" — Ook het Duitsche vermelde lied : .Sulamite lass faliren", berust op Caccini's melodie.
Het slot van de Italiaansehe zangwijs :
werd echter weggelaten bij de Nederlandsche liederen.
Naar d'Amsteldamtche minne-zuchjens, Amst. 1643, I, 128, deelt J. H. Scheltema, Xedcrl. Idr. uit vroegeren tijd, nr. 55, bl. 136, met den door den ltaliaanschen componist bewerkten tekst: „Aniarilli mia bella", eene Nederlandsche navolging mede. .Amarilli mijn schoone II gelooft ghy dat de liefd'", enz. — J. Cats fraaie lied: .t'Samenspraeck tusschen den glieestelicken Bruydegom, en desselfs Bruydt te weten den Heere Christus, en sijn kercke", aanvang: „Tortelduyfje, mijn beminde, // die van allo kant gejaeglit", is mede op Caccini s melodie geschreven.



670. Ghy mannen ende vrouwen wilt doch gedachtig wesen.
1. Ghy mannen ende vrouwen wilt doch gedachtig wesen. wat er in tiabilonien is geschiet:
al van Susanna schoon, die reyn was uyt gelesen, hoe dat sy is gecomen int swaer verdriet.
2. Susanna vreesden den Heere en sy was getrouwe, met Joachim haeren man in liefde vereent;
maer sy werdt belogen van twee oude rabauwen, so dat men se sou hebben ter doot gesteent.
3. Susanna die ginck dagelyckx in haeren bogaert baden, op dat sy lmer waschen ende reynigen sou;
dat vernaemen twee rechters geseten inden rade, sy verliefden op Susanna, die schoone vrou.
4. Dese twee oude rechters gingen eens raei versieren, sy claechden malcanderen haeren noot:
„oft wy Susanna niet en costen schollieren,
dat wvse mochten oordeelen totter doot.



5. „Eenen valsehen eet willen wy daerom sweeren,
connen wy niet volbrengen ons begeerten valsch,
dat wyse met eenen jongelinek hebben sien boeleeren; soo compt sy van stonden aen om den hals."
t>. Sy hielden toen tertijt Godts geboden al soo reene,
soo wie in overspel was bekent,
waerent mans oft vrouwen, men wierpse doot met steene; maer overspel regneert nu doort gantse lant!
7. Susanna spraek alsdan tot haere maechden koene: „nu sluyt al de poorten van den bogaert ras."
Si ginck liaer waschen en baden in haeren bogaert groene, gelyck sy allo dagen gewoonelyek was.
8. l)ese twee oude boeven die lagen daer verborgen;
wanneer sy aenschouden haer schoon jonge lijf,
soo quamen sy gesprongen en spraecken sonder sorgen: „heden moet gy wesen tot onsen gerijf."
9. Susanna van verveertheyt en conde nau gespreecken, sy riep aen Godt den Heere met groot verdriet:
„al soudt gy my van stonden aen het hert afsteecken, soo en doen ick nochtans uwen wille niet."
10. — „Soo sult gy daerom sterven," riepen die oude heeren, „wy sullen u beclagen aen Joachim, uwen man,
dat wy u hebben sien met eenen jongelinek boeleeren. en hebben u genomen met gewelt daer van."
11. — „Soo sal ick dan do doot ontschuldich lyden.
en houden Godts geboden uyt liefde groot;
soo sal ick my hier naermals met den Heere verblyden, want overspel die erme siele doot."
12. Deze twee oudo boeven ghingen daer vermonden aen Joachim, haeren man, int gerecht verclaert,
hoe dat sy Susanna in overspel hadden bevonden onder eenen boom in haeren bogaert.
13. Susanna wert gevangen en deerelyck gebonden.
liaer vrinden die schreyden al, cleyn en groot;
dese twee valsche rechters tegen haer stonden,
sy swoeren daer Susanna onschuldich ter doot.



14. Susanna wert verwesen met groot geweene,
dus waeren «lees twee oude boeven verblijt ;
dat niense soude steenen, was liaer lieden meenen,
maer (iodt den Heere heeft Susanna bevrijt.
15. Susanna ginck ter doot met weenen en kermen,
sy custen haeren man met traenen, bemint:
„vrouken weest verblijt, gy en sult niet sterven,"
spraeck daer Daniël, een cleyne kint.
16. Daniël nam die twee oude, elck besonder;
hij sprack ; „onder wat boom saecht gy dese, heer ?''
— „t'Was eenen grooten kersenboom daer sy lagen onder:" den anderen sprack: „Onder eenen peereleer."
17. — „Gy hebt valschelyck belogen Susanna Godt verheven.
daeromme soo sult gij de doot ontfaen;
men sal u selven steenigen en brengen om 't leven,
en Susanna sal inen vry laten gaen."
18. Daniël sprack tot die heeren int vertrecken:
„siet dat gy niemant meer ontschuldich oordeelt ter doot,
als dees twee oude rechters, om haer <|uaet te bedecken.
oft Godt sal u plagen, cleyn en groot."
19. Oorlof, gy vroukens, wildv den Heere behagen.
soo moet gy overspel verlaten tot inder doot,
en oock gy, jonge dochters, wilt u eerlyck dragen,
leeft naer Oodts geboden, cleyn en groot.
1, '2. er bijgev. — 4, 1. vertieren = verzinnen. — 4, 2. t.: rlaehden. — 4, 3. en ■■osten xelio/fieren. Kiliaen: schofferen oft .«dienden eene maei/lil. — 6, 1. t.: Sy kilden.
6, 3. men icirp dool, enz. — 7, 1. alsdan bijgev. — 7, 2. t.: des boogaerts. — 7, 4. i/etcooneli/rl- = gewoon. — 8, 4. t.: gerief. — 10, 3. t.: boeleren. — 11, 4. t.: xile. — 13, 2. t.: nrliri/den. — 16, 2. heer bijgev.: bijbelsche liist. liedekens: .onder wat boom sachdy de vrouw van veer?" — 19, 1. t.: wilt den.
Tekst. Lb. met emblemata. Hs. van o. 1635, nr. 19544 der K. Brusselsehe Bibliotheek, nr. 56 van het Hs., „liedeken op de wyse: Verjubileert u ghv Yenus ionshen*, hierboven weergegeven; — Bj/belsclie hi/storie-liedekens, Dordrecht 1704, ld. 98, stemme: „Als 't begint", zelfde getal strophen, met eenige varianten. Het verhaal van Susanna neemt zijn oorsprong in Daniël (Apocrief). XIII, 23.
162



Een ander lied op hetzelfde onderwerp: „Wij vinden clacr beschreven", komt voor in Het ticeede liedeboeck, Amst. 1583; zie hiervoren I, bl. 780. Daarenboven hebben wij in Een Ihujtsch imisijek boeck, Loven, 1572, in partituur verschenen als uitgave XXVI der Vereeniging voor N.-N. mzgsch.. Amst.-Leipzig, 1903 (over de teksten van dit lb., zie het Tijdschrift uitgegeven door dezelfde Vereeniging, III. 1891. bl. 125 vlg.), nrs. 19 en 30, bl. 62 en 104, twee meerstemmige bewerkingen, de eerste door T,ud. Episcopius, de tweede door Gerardis Turnhout, van een lied: „Susanna haer baiende in een fontein". Te oordeelen naar de eenige tot hiertoe bekende strophe van den Nederlandschen tekst, is deze laatste eene navolging van het Fransche lied: „Suzanne, un jour d amour sollicitée". Het thema van gemelde bewerkingen verschilt nochtans met de melodie van het Fransche lied. Over dit laatste kan men raadplegen: Dr. J. P. X. Land, Het luitboek van Thysins, nr. 119; Weckerlin, Bibliothèque du Consercatoire, catalogue bibliographique, Paris 1885. bl. 219; —- Id.. L'ancienne chanson populaire en France, Paris 188 <, bl. 448; !d.. Chansons populaires du pai/s de France, Paris. I (1903), bl. 237; — J. Tiersot, La chanson populaire en France, Paris 1889, bl. 472. - l)e wijs: „Suzanne, un jour" komt voor onder de melodieën van het 17^-eeuwsch Brusselscli beiaardboek beschreven door Edm. van her Straeten, La mnsique aux PUys-Bas, V (1880), bl. 35; zie mede onze verhandeling: Het eenstemmig... lied, bent 1896, bl. 291. Livre I 'II des chansons vulgair es, Amst., Paulus Matthysz., z. j. (zie hiervoren III, bl. 1939), bevat insgelijks een lied: „Susanne een revs verzocht tot wulpsche minne". Een ander Fransch Susanna-lied : „Approchez vous, ames fidèles", wordt aangehaald door Alexis Soccard, Xoëls et cantiques, 1'aris 1865, bl. 100.
Melodie. C. .1. Wits, Stichtelijcke ti/dt-kortinge, Enchuysen. 1655, bl. 217: „Ghedenckwaerdige gerechtigheyt eeniger Persianen: dienstigh tot opweckinghe der Christenen. Op de stemme van Susanna. Ofte 0! nacht, jeloerse nacht", hierboven weergegeven.
Met het opschrift: .Susanna", vindt men, onder nr. 18 der O. en n. Mlantse hoerenlieties. 2dc uitg., Amst. c. 1700, nog eene andere lezing:
Zie hiervoren I, nr. 165, bl. 615 en III, nr. 510, bl. 1975, en vgl. de lezinfvan de O. en n. hollantse boerenlieties, met de melodie F, hiervoren I. bl. 620.
De wijs van „Susanna ofte Esprits qui souspirez", wordt aangehaald bij Brehero. uitg. Amst. 1890, De yroote bron der minnen (1622), bl. 435, voor: „Ia, mijn bedroefden geest", en bl. 490, voor: „Ay hooch verheven ziel"; — Id., Aendachtigh liedtboeck, bl. 528. voor: „Wat staet ghy dus en suft?" en bl. 531, voor: „Haer svnder nu soo veel*. — De wijs: „Esprits qui soupirez", wordt nog bij denzelfden.



t. a. p., aangehaald, lil. 421, voor: „Adieu schoonheden preuts"; bl. 436, ook met de wijsaanduiding: .Indien het clagen can [versachten d'ongenade"], voor: .Och snelle winden"; hl. 449, voor: ,l)e moeyelijcke strijt"; hl. 514, voor: ,Als 't oogli van mijn gemoed"; bl. 530, voor: .Hoe star-ooght mijn gesicht?"; bl. 558, voor: „O gby neus-wyse hoop!"
.Esprits qui soupirez". etc. wordt ook aangehaald voor een twaalftal liederen van Hooft: .Soo 'ck heb gemint, en min"; — .Ick loos de suchten" — het reeds gemelde: .Indien het clagen can versachten d'ongenade", enz.: zie de volledige uitgave van Dr. F. A. Stoett, Amst, 1899, I, bl. 11, 22, 25, enz. — Het lied: .Indien het clagen". enz. had nog voor wijsaanduiding (zie Dr. Stoett, t. a. p„ bl. 337): „Amynte 1'anioureux dont la plus riche gloire", wijs die ook diende voor twee liederen van Hrepero, De groote bron, uitg. 1890, bl. 372: .Ay schoone dochter blont", en bl. 43<i, het reeds vermelde: .Och snelle winden". — Op de wyse van Susanna: .«Humannen ende vrouwen, wilt doch gedachtig Iwesenj", zong men het lied: .Hoort toe altesamen int geinevne' (1576); zie H. J. van Li mmel, Nieuir Geuzenlied-boek. nr. 113, bl. 257.
Het door het Lb. nut emblemata als wijs voorschreven lied: .Verjubileert u ghy. Yenus jonghen", doet zich mede voor onder nr. 43 van deze verzameling, waar het omgekeerd tot wijs voert: .Van Susanna". .Verjubileert u ghy Venus jonghen" wordt aangegeven als wijs in Veelderhande liet/ekens, te coope tot Amsterdam 1599, bl. 213 v" en 282 r°, voor: .Mijnen gheest die heeft altoos verlanghen", en „Cranckheyt des vleesch / nu wilt u treuren laten", alsmede in: Refereinen en liedekens vin iliversehe rhetoricienen. Brussel 1563, bl. 51, voor: .Wilt wt den slape".
Anderen strophenbouw hebben de liederen te vinden in Het tweede deel der gheestelijcke sanghen, Ghendt. 1674, bl. 14 en 114: .Op Susannas liedeken (oft) Bedroefde hertekens (ofti Die blijde sielen". Voor de laatste twee liederen zie hiervoren I. nr. 124, bl. 483: .Bedroefde herteken", en II, nr. 429, bl. 1599: .Slaet op den trommele'.
Het lied : .Esprits", enz. wordt nog als zangwijs aangetroffen bij Mr. .Ioan Blasics, Fidamants kutjes, enz., Amst. 1663, bl. 110, voor: .Hoewel gy in uw dienst my onderdanig maakte", en bij Jan Luyken, Duitsche lier, 2',e druk, 's-Grav. 1783. bl. 11, waar men leest: „Esprits quefeupires (sic), etc.// o nuit jalouse nuit", voor: .Komt veste windtje, dat de bladertjes doet beven", en bl. 53, voor: „O Astor! wilt gy nu voor I.contine vluchten?" — Tekst en melodie, zonder naam van dichter noch componist, komen voor bij Gamiiel Bataille, Airs de differents autheurs, mis en tablature de luth, Paris, 1'. Ballard, I (1612), bl. 66, en met enkele varianten in Lu jiieuse alouette, Valenciennc 1619, I, bl. 121.
Het mede hierboven aangehaalde Fransche lied: „Aminte 1'amoureux", is insgelijks te vinden onder llataille's luitverzameling, IV, 1613. bl. 25, zonder naamaanduiding van dichter noch componist.



671. Een goet nieu liet al vant beghin.
(Van den verloren zoon)
A.
1. Een goet nieu liet al vant beghin Jat sal ick gaen verclaren,
van eenen vader des huysgesin soo ons Lucas gaet openbaren:
twee sonen heeft hij behouwen: den oudsten diende hem van passé wel: den iom-Nsten was hem seer rebel, alsoomen mocht aenschouwen.
2. Hij sprack: „o vader, zijt des wel vroet, wilt mij nu overgheven :
dats alle mijn patrimonie goet van dat mij is gebleven,
gheeft mij dat sonder claghen."
Dwelck die vader dus heeft ghedaen, om dat hij soude buyten gaen endi' hem selven wijsselijck dragen.
3. Doen hij dat geit hadde ontfaen, alsoomen mocht aenschouwen,
heeft hij dat ghelt terstont verdaen al met die schoone vrouwen.
Doen hij sijn ghelt was quijte,
trocken sij hem sijn cleederen wt ende lieten hem loopen als eenschavuyt seer pover van habijte.
4. Daer (juam eenen dieren tijt,
dat hij met grooter pijnen
moeste gaen eten — des seker sjjt — dat draf al metten swijnen.
Hij sprack met weenenden ooghen: „ick wil weder tot mijnen vader gaen. oft hij mij wilde in ghenade ontfaen, ootmoedicheyt betooghen."
5. Seer haestelijek daer nae met dien ghinck hij die reyse aenveerden.
voor sijnen vader sijn sonden belijen ende viel voor hem ter aerden. Hij sprack: „o vader ghopresen, ick heb tegen Godt en u veel misdaen, wilt mij als een huerlinck ontfaen. ick en ben niet waert u sone te wesen."
ti. Doen die vader dat verstont
ghinck hij zijns soons ontfermen, hij custen hem daer aen sijnen mont ende nam hem in bevden sijn aermen: Hij sprack ten selven tijden:
„mijn sone, die lange verloren was, is nu gevonden op dit pas:
wilt u met mij verblyden.
7. „Langt mijnen sone dat beste habijt, mijn vrinden wil ick doen nooden; haelt sijnen broeder met iolijt,
mijn ghemest calf wil ick doen dooden." Hij sprack ten selven stonden:
„mijn verloren sone die heb ic gewacht, welck was dat menschelijck geslacht dat Christus heeft gevonden.'
i



8. Den oudsten zoon — hoort mijn vermaen —
gliinek tot sijnen vader gewagen: „voor my, ick ben tl omlerdaen, en hebdi novt bock geslagen."
Doen sprack die vader gepresen. „van mijnen goede en hebdi gheen noot. maer inven broeder, die was doot. die is alnu verresen."
Al die met sonden sijt belaen en wilt toch niet wanhopen;
wilt tot Godt den Vader gaen, sijn gratie staet altijt open.
ende wilt tl sonden bekernien. pilde laet li sonden u wesen leet: want Godt is altijt bereet 0111 den sondner te ontfermen.
Amen.
1, 4. Li-kas, XV, 11 — 32. - 2, 2. trilt - wil het, — 8, 4 noyt = niet een-
Hoort al te samen een vermaen.
B.
• on -der-da -nich we-scn, hv en wou hem niet meer on -der-da -nicli we-sen.
1. Hoort al te samen een vermaen,
wat wv in de Schrifture vinde staen.
van eenen vader gepresen,
hoe dat hem synen sone dede gequel:
want synen vader was hy altyt rebel.
hy en wou hem niet meer onderdanich wesen.
2. I 'en sone sprack al metter spoet:
„nu geeft mv al myn patrimony goet,
ick wil rysen uyt den lande;"
dat welck synen vader ook heeft gedaen en liet synen soon pelgrimagie gaen;
syns moeders deel gaf hy hem in handen.



8. Don vader heeft synen sone te peerde laten gaen,
niet gout en silver seer swaer gelaen.
niet goude ketenen ringen en cleeren:
„adieu," seyde den soon, „myn vader eoen."
„Adieu," sprack den vader, „myn lieven soen,
wilt u toch wyselyck regeren."
4. 1 ten soon is soo blydelyck rvden gegaen;
synen vader lieter soo mennigen traen,
syn herte was vol rouwen ;
dat en achten synen soon oock niet een caf,
want hy om syn vader niet veel en gaf;
maer het is hem wel berouwen.
5. Synen soon is gereden den verloren padt,
syns vaders leer hy soo haest vergat,
hy steldent al int wilde :
men droncker den wyn, men spaerdent bier (tapten die weerdin een. men schreefter vier)
met die vroukens vander ghilde.
6. Soo heeft hy nacht en dach gedomineert,
• soolange als syn gebleken heeft gefloreert,
met dansen ende springen
op herpen en op luyten; niemant en heeft daer getreurt soo lange als syn geldeken heeft geduert die vroukens hem soo vrindelyck ontfingen.
7. Dus heeft den verloren soon int wilt gestelt ;
hy gaft al ten besten, hy saeyden syn geit;
syn goude keten ringen ende cleeren trocken hem de hoeren op svn hemde uyt,
sy sloegen hem buyten als eenen schavuyt;
dat was voor al syn domineren.
8. Doen <|iiam daer een soo grooten dieren tvt; den verloren soon was geit en cleeren ijuyt, hy claechden menige werven:
„och hadt ick doch myns vaders wil gedaen ;
nu moet ick als een huerlinck dienen gaen oft van honger moe» ick sterven."



9. Een huystnan te dienen heeft hy geavontuert, om verekens te voen heeft hy hem verluiert, 0111 synen nootdruft te crygen;
maer. och lacy, van soo grooten lionger noch soo adt hy met de verekens uyt den troch, om synen honger te verdryven.
10. Hierom was den huysnian seer verstoort.
hy gaf hem soo nienich spytich woort,
hy sloech hem uyt de schuren;
den verloren soon claechden soo nienigen traen : .och hoe heb ick gesondicht en seer misdaen, verekens draf en mach my niet gebeuren."
11. Hen verloren soon van honger desperaet.
hy ginck by synen vader om genaedt,
hy bat hem met verlangen :
„om te syn u soon oft kint bequaem,
heb ick, och vader, al te veel misdaen.
wilt my als een huerlinck ontfangen."
12. Synen vader die schreyden van blyschap seer: _tjs al vergeven, en sondicht niet meer.
staet op. mvn soon vercoren,
treekt ketenen, ringen, cleeren weder aen, myn gemest calf sal ick voor u doen slaen, sonder my gy bleeft heel verloren."
1:5. Gy jonge gesellen, nempt hier eencn spiegel aen, hoe den verloren soon soo deerlvck is vergaen, wilt vader en moeder eeren;
ryst gy uyt den lande, bewaert u geit en goet, dat gy niet als den verloren soon en doet; soo meuchdy vrolvck weder keeren.
14. Men vint nu nienich soon en dochter fyn, die vader noch moeder niet gehoorsaem syn, sy reysen uyt den landen;
daer gaen sy oock, gelyck den verloren soon. haer gebleken niet hoeren ende boeven verdoen, daer nner eommen sy tot schanden.



15. Ghy sondige menschen alle gaer,
comt al tot Christus den hemelsehen Vaer.
en bid liem met verhingen ;
al hebdv gesondicht en swaer misdaen,
wilt al tot Christus om genade gaen,
hy sal u al soo vrindelyck ontfanghen.
8, 2. t.: geladen. — 4, 4. t.: achenten. — 5, 1. t.: pandt. — 6, 2. sic, Hond
Ihu heerd: t.: heeft geduei t. — 7, 5. t.: echavi/t. — 9, 1. hwjman = hoer.
n 9 * • i? luien — 11. 2. tnenadt. — 12. 2. en. negatie. — 15, 2. t.: vuiler.
In de heyiige Schrifture C.
In de heyiige Schrifture vind ik een exempel schoon, waer dat Christus in figuere spreekt van den verloren zoon. Dezen zoon was jong van jaren, hy vroeg al zyn geld en goed van zyn vader, met bezwaren; hy en wilt hem niet bedaren, hy was ryk in overvloed;
ziet eens wat de jongheyd doet.
Als den vader had gegeven.
toen is hy te peerd gegaen.
goud en zilver daer benoven. met. zyn beste kleeren aen ;
maer den vader uytverkoren, sprak: „ach zoon van mv bemind, in de echte trouw geboren,
ziet dat gy nooyt gaet verloren ; maer gy uwen (iod bemind, die altijd den zondaer vind."



•3. Dan ging hy in vremde landen en vergat zyn vaders raed ;
drinken, schinken, veelderhande, met pcrsooncn slecht van staet. Dag en nacht zoo ging hy zwieren, en hy dronk den koelen wyn met oneerbaer Yenus dieren,
slim van zeden en manieren,
die 't bederf der jongheyd zyn, vol miserie en fenyn.
4. Zv wisten hem zoo te streelen, tot verdooving van den geest, om zyn peirels en juweelen,
om zyn geld het aldermeest, zy wisten hem zoo te lokken, tot dat was zyn geld verbruyd: dan zyn kleeren uytgetrokken, en met klippels en met stokken sloegen z'hem te deuren uyt; hy moest vluchten als een guyt.
5. Daer kwam dan met groot verzeeren. eenen droeven dieren tyd;
zonder geld en zonder kleeren, hy was al zyn middels kwyt.
Door den honger ging hy eten met de verkens, in den trog;
maer zy hebben hem gebeten, en den meester overineten die wouw hem doen slagen nog; want hy hield dit voor bedrog.
'i. Met de tranen in de oogen moest hy daer vertrekken gaen; niemand had met hem medoogen, zyn jong hert was zeer belaen. Naekt en bloot, verkond van leden, met veel zuchten, pyn en sniert moest hy 't bosch en veld doortreden; hy en had geen rust nog vrede; want den honger, 't scherpe zweerd, die doorstak zyn jeugdig hert.
7. Dan riep hy met bitter zuchten: „grooten God wilt my bystaen. ick wil al myn zonden vluchten, en tot mynen vader gaen."
Hy kwam zynen vader nader: „dus ik bid u met oodmoed,"
en hy sprak uyt hertens ader, „'k heb gezondigt, lieven vader, dat gy my genade doet!"
En hy viel voor hem te voet.
8. ,I,aet my uwen dienaer wezen, minder als den minsten knecht." Maer den vader uytgelezen heeft hem aenstonds opgerecht. Hy ontving hem in zyn erinen. en hv sprak met blvden toon: „liefste kind, 'k zal u ontfermen, staekt uw zuchten en uw kermen: zvt gy den verloren zoon,
gy zult hebben uwen loon."
9. Dan gaf hy hein schoone kleeren. eenen gouden ring aen d'haiul, en hy stelde hem in eeren,
daer was alles abondant ;
een vet kalf wierd daer geslagen, en daer volgde een maeltyd schoon, en den vader met behagen sprak: „myn kinderen, wilt niet klamaer verblyd u in persoon gen. niet dezen verloren zoon."
10. Oorlof, broeders uytvercoren,
wy zyn zondaers groot of klein, willen wy niet gaen verloren.
laet ons keeren in 't genieyn tot den Vader der genade.
die zyn ermen open staen.
Als wy ons zouden versmaden, zal hy onzen wenscli verzaden en in liefde weer ontfaen om in 't hemelrvk te gaen.



Tekst. A. Het hofken der geestelijker liedelens, Loven lo7(, bl. 114, ,een nieu liedeken"; zonder wijsaanduiding, hierboven weergegeven; — ee ei iuh i Schrift,,relijcke leunen, Antw., geest, goedk. 1587, SignFBv^zeiWetekst, Zond wijsaanduiding; - Dr. F. C. W.edeb, De Schriftuurlijke liedekens,
1,1 31-2, en Iïegisl. nr. 108, haalt eene lezing aan te vinden in Uelderhamh lied'ekeiis yemaeckt ,H den o. ende n. Testamente [Keulenl l55«, waarschijnlijk reeds een herdruk (exempl. te Antwerpen ter Bibl. van Kidder A. va" ,'
stemaanduiding: ,Vant schouvagherken'; - DU u een mverUjch hoecxken, Amst., Harrnen Janszoon Muller, waarschijnlijk gedrukt in 1583, enIM ,s een schoon m lijck boecxken, Amst., Corn. Claesz., geest, goedk. Antw. 1570.
" Verder vindt men den tekst in: Dit is een suyverhjck boecxke,^ Amst . Com Dircksz 1648 bl. 93, .een nieu liedeken", zonder wijsaanduiding, <
der alieest. n euchden, Antw. 1617, bl. 117, ,op de wijse alsoo t begh.nt ; B.jJsche histonj-liedekens, Dordrecht 1704, bl. 71; ,nae de w.jse: akoot^g.n^
Tekst. B. Lb. met emblemata. Hs. nr. 19.»44, van c. lb3o, ter . •• Bibliotheek, 'lied nr. 55, „liedeken van den verloren soen, op de wyse van den rycken man", hierboven weergegeven: - De Colssemaker. Chants pop. des t lamand.,de Franee 1856, nr. 59, bl. 211, die het lied mededeelt als zeer verspreid m de arron-
Uui.tok. ,» Haiobroek: - «- ■ «*«'. «; »»•
...,ü liertje-, ,l»or 0. O. .<ki«> T
Melodie. De Coussemaker, t. a. p„ hierboven onder den tekst gebracht Uotens et Feys, Chants populaire* flamauds, 1879, nr. 36, bl. 08, voor het lied getiteld: „De spiegel", waarvan de eerste strophe volgt:
Het lied Wat is de wereld toch", komt ook voor met stemaanduiding: „Philis myn tweede ziel", onder nr. 6 van de losse bladen van Van Paemel, Gent, eerste helft der XIX4' eeuw.
■



Ue tekst van het 17de-eeu\vsche vroeger zeer populaire lied: „Philis mijn tweede ziel', is o. a. te vinden in Iht uieuire vermakelijke Thirsis minnewit, Amst. 1731, IV, bl. 9, .stemme: 0 droevig ongeval", terwijl dit laatste daar insgelijks, bl. 129, te vinden is met aanduiding: „op een aangename voys'.
De voorgaande melodie is zonder twijfel ontstaan uit de zangwijs te vinden o. a. in Evangelische leeuu-erek, Antw. 1682, I, bl. 234, met opschrift: „Comtesse, vos beaux yeux" — „O sondaer staet wat stil":
Met enkele varianten en met het opschrift: „La comtesse", is deze zangwijs ook te vinden in een klein 17rtt'-eeuwsch Hs. in ons bezit, voor een lied: „Maria weeft gegroet // liefste maget soet", en komt zij nog voor in Carolus Ttinman's Mengel sloffe van veelerlei gezangen, Utrecht 1725, bl. 204, met wijsaanduiding: „CouranteMonsieur".
„La comtesse* wordt aangehaald als stem o. a. door VV. (i. van Foi<iuenbrocii, .!//< </« Herken, Amst. 1696, II, bl. 217 en 245 voor: „Oy zegt Klimeen", en ,0r sus. mon ,.„.ur*. — in Hellemak»' Cilherken van Jesus, Antw. 1698, vindt men, bl. 96, voor het lied: „O Heer, gy zyt voorwaer*. de wijsaanduidingen: „Philis myn tweede ziel. (ofti Courante Monsieur", terwijl men, bl. 126, voor het lied: „De priesterlycke stem*, als stemopgaven aantreft: „Philis myn tweede ziel, (nfh Comtesse vos beaux yeux". Anders dan de voorgaande zangwijzen luidt de in O. en n. Hollantse boerenlielie», onder nr. 113, met opschrift: „Courante Monsieur", voorkomende melodie.
Tekst. C. Van Paemel, los blad, nr. 65, „liedeken van den \ erloren Zoon. tot voorbeeld van alle zondaers die hun willen bekeeren, beschreven door den Heyligen Evangelist Lukas. Surgam. et ibo ad l'atrem meum. Ik zal opstaen en gaen tot



inynen Vader. Kap. 15, v. 18. Stemme: .Trés adorable bergi-re". — In denzelfden trant klinkt het lied „Van den Verloren Sone", met aanvang: „lek vind in de Schriftuere een wonder schoon tiguere", en wijsaanduiding: „Als de ziele Christi snelle", te vinden in Elisabetii van Wauwe's liederbundel: Het i/eeslehjck maeghdenlinjltjen, Antw. 1708, ld. 223. De aangeduide wijs is de aanvang van een lied te vinden in hetzelfde lb„ bl. 73, met stemaanduiding: „Waer iek mv keer of wende, (ofte) l'ottafair (van het Fransch pot-n faire, straatgeroep van den ketellapper = een arme drommel) die sou gacn trouwen, (ofte) Myn ziel gy moet hier strijden".
Melodie. Lootens et Feys, t. a. p., nr. 31, bl. 50, met de eerste strophe van den tekst volgens Van 1'aemel. Met deze melodie is verwant de zangwijs van het Fransehe populaire liedje „Manon", te vinden o. a. in Cliaiits et chanson* popiihmis de 1(1 Frunce, door Di mkksan et Colet. Parijs, z. j. (o. 1858), I, z. p. [Sign. 19, 4 v"J, waarvan de eerste strophe volgt:
Een andere met deze zangwijs aanverwante melodie, waarop wijlen Anatole l,oi|uiii te Bordeaux mijne aandacht trok, vindt men in verschillende Uaskische liederverzamelingen terug: o. a. bij .Ir li en Visson, Le Folk-Lore du Pays Hasijue. l'aris 1883, bl. 144, (t. XV van de verzameling Is* littératureg populaires de toiites leü nntions), onder nr. 9 der „Chants d'amour" en onder den titel „Plaintes". De aanvang, door den verzamelaar in het Fransch weergegeven, doet zien. dat de tekst niets gemeen heeft met de wijze: „Trés adorable bergère".



,Ein schön Lied vom verlornen Son", met aanvang: „Es war ein mal ein ungeratnes Kind", zonder wijsaanduiding, is te vinden in Ons Ambraser Lb., uitgegeven door J. Heuomakn, Stuttgart 1845, nr. 1 -8, bl. 14ti, 24 vierregelige strophen.
Over liet lied van den .Verloren zoon" bij de Franschen: „Je suis enfin résolu II d'ètre en mes nneurs absolu", zie Alexis Soccabd, Koels et cantvjiies, l'aris. 1865, bl. 132; — Weckerlin, Chansons populaire# du patjs de t rance, Paris 1903, I. lil. 202. — Leroüx iie Lino, Itecueil de chants liistoriijues francais, l'aris 1842, 11. lil. 606, haalt naar de verzameling te l'arijs, c. 1570 uitgegeven door Ohristofle de llourdeanx (zie liiervoren II, bl. 1637—8), eene wijs ,1 Enfant prodigue" aan. W ellicht wordt daarmede bedoeld de melodie te vinden in La pieuse alouette, Yalencienne 1»; 10, bl. 78, getiteld: „Sur 1'air commun de 1'Enfant prodigue".



672. Des morghens vroe bi tiden.
(Van Maria Magdalena)
A.
1. Des morgliens vroe l>i tiden, een luttel voor den dach,
doe (juam Maria Magdalena tot onses Heren graf.
2. Doe si quam tot sinen grave ende si liem daer niet en vant, den Heren dien si sochte,
si weende ooc altehant.
8. Ende doe si mitten rouwe dus seer al was bevaen.
daer vant si enen ackerman in liaren weglie staen.
4. „Wat isset dat ghi soeket,
Maria Magdalene?"
,1e soeke minen Heren,
Jesus van Nasarene."
5. Si hoordet aen sinen woorden ende ooc aen sijnre spraken:
„sidi dit, ghebenedide troost.
die mi van sonden heeft verloost?
6. „.Jesus mit uwen brunen oghen, ghi steelt mi mine sinnen;
ic wilt Marien claghen.
dat ic berovet bin."
7. — „Claechdi dat mijnre moeder, dat wil ic aen u wreken;
ic wil u also doen minnen, u herte sal u tebreken."
8. — „Breecti mi mijn herte. so nemet mi mine siele,
so wil ic mit u wonen.
so en schiede mi nie so lieve."
9. Die wech is also soete ten hemelrike waert
van lelien ende ooc van rosen: mi verlanghet nae der vaert.
10. Van lelien ende ooc van rosen ende ooc van akeleien;
ende daer Heer Jesus wonet, daer bloeijet al van beiden.
11. Die wijn is opghesteken, dat vat is opghedaen;
daer lopen vijf rivieren; wi willen drinken gaen.
12. Die wijn die daer nut vloeijet, die is van suiker siert,
die doet die droef heit wiken. die ons die vroude ghebaert.
2, 1. t.: Doe si tot sinen grave quant. — 6, 1—4. Vgl. hiervoren III, nr. 57b, bl. 2262: „Heer Jesus. uwen brunen cop". str. •">, waarin werkelijk tot Maria wordt



geklaagd. — 10, 2. De akelei was een zinnebeeld van ootmoed en liefde (Wdb. <ler XiH, taalt. Men zag ook in deze bloem een symbool van Christus wonden (Dr. J. A. N. Knuttel, Het geest, lied, bl. 182). — 12, 4. ghebaert, bijgev. door H. v. F., zie Dr. Ksittel, bl. 181.
't Was op eenen Drij Koningen-avend. B'.
't Was op eenen Urij Koningen-avend, 't was op eenen I •rij Koningen-dag, dat Maria Magdalena op haar eigene grafke zat.
Op eenen Dri
1. Op eenen Driekoningenavond, op eenen Driekoningendag,
daar vonden wij Maria Magdalena al op Heer Jesus graf.
2. „iStaget op, Maria Magdalena, staget op van uw bittre dood; uw zondekens zijn al vergeven al waren ze nog zoo groot."
0. Naar de kerke zullen wij treden, en wat zagen wij daar al aan?
ingenavond.
Heer Jesus met zijn vijf bloedige wonden aan het kruisken genageld staan.
4. En zijn voetjes lagen gebonden
en zijn handjes die lagen op hout: een scherpe doornen kroontje op .Jesus' hoofd gedouwd.
5. Wij eten van Jesus broodken
en wij schenken van Maria den wijn, en wij spelen op een vierkante orgel, ons geloof zal Christus zijn.



d' Heylige Maria Madeleene.
C.
1. d' Heylige Maria Madeleene gink ol lieur zonden beweenen to beneen ons Heeres voeten,
en ze kusteze ol zo zoete;
5. en ze wiessche-ze niet lieur troanen en ze droogde-ze niet heur hoaren;
z' liaelde é potje van de kostelykste zolve,
om ons Heeres voetjes te bezolven:
„goat in vrede, en en zondigt nie mee.*
10. Ze gink in vrede en z'en zondigde nie mee:
ze wilde d' lieele weereld verloaten,
ze vonk tJesus in de weg, up de stroate.
2. ol = al. — 3. to beuren = tot beneden. — 5. tcittsche = waschte. — 7. zolve = zalf. — 9. nie mee = niet meer. — 10. t.: zondigt. — 12. ronk = vond.
Tekst. A. Hoi kmanx v. F., Xiederliindische geistl. Ldr., 1854, nr. 99. bl. 196, „Van 1'aesehen*, naar liet XVde-eeuwsch Berlijnsch Hs. 8,185 ; — Ur. .1. A. N. Knuttel, Iht geest, lied in de Xrderlanden voor de Kerkhervorming, liott. 1900, bl. 180. De schrijver stelt de vraag, of we hier eene aaneenhechting van twee liederfragmenten voor ons hebben, dan wel of de dichteres (?) geheel uit haar rol gevallen is. Het laatste lijkt hem liet waarschijnlijkst. Wat hem vooral treft is: .Magdalena verschijnend als •Tezus' zedelijke meerdere en de klagende (ziel), die eigenlijk het dispuut wint."
B'. Edm. vanher Stkaete.n, Les bil/ets des rois en Flandre, Hand 1892, bl. 157. door den heer Putman, onderwijzer, aangeteekend in de omstreken van Oudenaarde (1 str.); — B". V ttuinmclie santen, maandschrift, Sint-Nicolaas. IV (1902), bl. 41. mededeeling van A. L. Duprez.
Van dit lied bestaan verschillende lezingen, nauwelijks te herkennen afstammelingen van tekst A, zooals: 't Daghet, Hasselt I (1885), bl. 76, uit Zolder; ld., bl. 78, uit Coursel (Klein-Frankrijk); — hl., bl. 115. uit St. Truiden, 3 str . waarvan de eerste ineenloopt niet het lied: „Ik stond op Xeerlmids bergen (Van de drie ruitertjes)"; ld., III, VIde jaarg. <1890), bl. 160, uit do omstreken van Tessenderloo; — I'ol de Mokt, I'olkshinde, Gent, I (1888), bl. 13, uit \Vetteren: — Dr. O. .1. Hoekenoouen, Onze rijmen, Leiden 1893, bl, 58; — J. .Bols. Honderd oude Vlaamsrhe liederen, 1897, nr. 25, bl. 44, Drijkoningenlied op Maria Magdalena: — Dlyau en Tasseel, lepersch ond-lb., 2',(' aHev., Gent 1902, bl. 90,6 str., waarvan de laatste luidt:



Maria brak een broodje,
Heere Jezus die schonk erre den wijn;
en ze speelden op den drijkanten horen, ja den horen,
en het mostede al voor Jezutje zijn.
uiter-end-uit,
Gods passiën en die is uit.
De .drijkanten horen" is in de plaats getreden van het „vierkante orgel" in IJ', str. 5.
li. Ghesquière, Kinderspelen met zang, Eerste deel van Kinderspelen uit Vlnamsch België, verzameld door den Westvlaamschen Onderwijzersbond, uitgave van de K. Ylaamsche Academie, Gent 1905, nrs. 327—9, bl. 221 vlg., drie lezingen: ,'t Was op eenen Kerstdagaven" (5 str.); — ,'t Was op eenen Driekoningenavend" (5 str., daarbij 2 str. tot een ander geestelijk lied behoorend); — „Al op eenen Driekoningenavond, ja avond" (5 str.).
O. De Cocssemaker, t/uehjues recherches sur le diulecte ftnmand de Frame .1 nnales du comité flamand de France, tome IV), afdruk. Duinkerke 1859, bl. 15, nr. 3, dialect van Helle. Na den versregel: „Ze vonk tJesus", enz., loopt het stuk ineen met het lied: ,'t Wos up a witten dunderdag" (zie hiervoren III, nr. 543, bl. 2134, tekst D).
Een lied „van S. Maria Magdalena", met aanvang: Och heere van hemelrijcke,// recht eest dat wij haer loven", met wijsaanduiding: „Och ligt ghy nu en slaept" izie de melodie, I, bl. 348, hiervoren), komt voor, bl. 159 van Het hofken der •teestehjeker liedekens, Loven 1577, een ander, vermeld hiervoren I, bl. 404, met aanvang: „Och hoort toch al hier naer", in het Hs. gevoegd bij een exemplaar der Sonterliedekens, 1540, berustend te Leiden.
Vgl. Ekk u. Hühmk, Deutscher Liederhort, III, nr. 2115, bl. 806, onder de heiligenliederen: „Was wolln wir aber singen" („Jesus und die Bilsserin"). — Over de Maria Magdalena-liederen bij de Franschen en bij andere volkeren, zie G. Doscieux, Le romancéro populaire de In France, l'aris 1904, bl. 144 vlg.: „La pénitence de Marie-Madeleine".
Melodie. A. Eom. Vandeh Straeten, t. a. p. — Van mindere waarde zijn de zangwijzen te vinden in 't Daghet, 1885, bl. 76; — bij J. Bols, t. a. p.; — Ultai en Tasseel, t. a. p.; — R. Ghewjcièbe, t. a. p.
163



673. Alle ding heeft zyn mode.
(De wandelende -lood)
A.
de vóór
. Alle ding heeft zyn mode, maer 't wandelen dog niet; den wandelenden Jode wandeld tot zyn verdriet; 't zyn mode vo»r waer, 't is zeker vast en klaer.
. Kortelings in de stede
van Brussel, in Brabant, een borger zacht van zeden aenzag dezen pasant;
nooyt had hy voordien zulk eenen baert gezien.
3. üe kleere van die Joode waeren vremd van fatsoen, geheel buyten de mode:
dien borger wou bevroen,
dat 't was een vremdeling; . voor hem een voorschoot hing.
4. Dien borger en te saemen geheel zyn huysgezin groeten hem naer betaeme, en riepen hem daer in;
zy zeyden: „zet u wat.
verteld ons dit of dat."
5. Hy zeyde: „ziet, mynheere, gy doet mv groote pyn,
gy doet het om my t' eeren, maer zitten mag niet zyn; 'k en zitte nergens niet,
't zitten baert ïny verdriet."
(i. — ,Komt in do herberg binne," zeyde zy tot den man, „wy zullen iet beginnen om te vertellen dan:
drinkt met dlis een glas bier,, doet ons doch dit plaizier."



Den Joode.
7. „Ik zal een wynig letten en drinken met u lien;
maer 'k en mag my niet zette, dat en mag niet gesehien:
ik ben, gelvk 't betaemt,
van u goedheyd beschaemt."
Den boruer.
8. „Terwyl wv zyn gezeten,
zegt ons, bidden wv nu,
wy zyn curieus te weten, den ouderdom van u;
gy toont wel honderd jaer,
zegt ons of het is waer."
Den Joode.
9. „k Ken meer, wilt my gelove, als achtien-honderd jaer;
'k en zal u niet verdooven, de zaek is vast en klaer;
'k was tien jaer just van pas, als Jesus mensch eerst was."
Den boruer.
10. „Vergeeft, bid ik, myn vragen: zyt gy niet deezen man,
daer 't Schrift komt af gewage; ik bid tl, zegt dit dan,
Isaac wyd verbryd, den wandelaer gezeyd?"
Den Joode.
11. „Dit komt u wel te voore;
Isaac Lequedem
is myn naem, wilt hooren,
'k ben van Jerusalem;
ö ja, myn kinders, ziet,
'k ben dien, tot myn verdriet."
Klakten van den Joode.
12. „llen ik niet hard gespeereld, o mynen God en Heer?
'k doen 't ronde van de werelt nu voor den vyfden keer; elk sterft op zynen tyd,
en ik leef nog altyd."
Vertelling van den Joode.
13. „De zee en de rivieren doorwandel ik als niet ; ik kan alonime zwieren bergen en heuvels, ziet, 't zy bosch of wildernis,
alles my effen is.
14. „Den oorlog in Europen, in Asia van gelyk,
alles ben ik doorkropen, schoon daer lag menig lyk; 'k ben door en door gegaen, noyt heb ik wond ontfaen.
15. „Ik zag in Ameriken,
met waerheyd, regt gezeyd, als ook binnen Afriken, groote moordaedigheyd:
veel vielen voor my dood; maer ik was buyten nood.
16. ,'k En hebbe, wilt my vatten, nog liuys, nog tent, nog geld; vyf stuyvers zyn myn schatte altyd gelyk geteld ;
al waer ik gaen of staen, die somme volgt my naer."



I)ex borger.
17. ,Wy hielde als voor droome 't vertellen van uw kwael, nu moeten wy ons toornen en zwygen alte-inael;
wy hooren dit van u en wy gelooven 't nu.
18. „Gy moet dan pligtig weze van eenig grouwzaem kwaet, dat Gods goedheyd gepreze u stelde in dien staet;
verteld ons d'oorzaek dan, gij weérdig oude man."
Des Joode.
19. „Myn vreedhyd is myn leven myn ongeluk en pyn;
waer nu myn kwaed vergeve ik zou gelukkig zyn; myn Zaligmaeker, ziet.
leed voor my groot verdriet.
20. „Op den Calvaer, wilt wete, droeg Jesus zyn zwaer kruys; ik zynde daer gezeten, passeérd hy voor myn liuys, hy zei: „doet my 't plaizier vriend, dat ik rust alhier."
21. „Ik sprak tot hem, al gekken, en zonder reden dan,
„wilt ras van hier vertrekken, gy criminelen man;
voorderd u van myn huys.
want gy maekt my confuys."
22. „Dan sprak den Heer der Heere al zugtende, voorwaer:
„gij zelfs zult gaen en koere hoven de duyzend jaer, den jongsten dag vol grouw zal eynden uwen rouw."
23. ,'k Hebbe ter zeiver uere my op den weg gesteld vol spyt en vol douleuren, gepraemt door het geweld; en sedert dien, hoort aen,
heb ik dag en nagt gegaen.
24. „Den tyd die komt my prame, 't gezelschap zy gegroet,
ik dank u al te saemen,
want ik vertrekken moet;
veel pynen komt my aen ah ik wil stille staen."
1, 2. t.: maai' het aandelen. — 1, 5. misschien te lezen: 't is zy», enz. 2, 3. t.: een borger iras vu» zeilen. De Fransche tekst heeft: „Des bourgeois fort dociles II 1'accostent en passant. — 3, 6. hing bijgev. — 5, 1. t.: zen!; mijnheer. 5. 3. het bijgev. - 9, 3. u bijgev. - 12, 1. pspeereld = versperd; we Schuermaks, Idioticon, op sperelen. - 15, 5. t.: vele». - 16, 1. En bijgev. - 19, 1. »«/« l™" - voor heel mijn leven. — 19, 3. t.: nu my. — 21, 1. t.: al gekke.
God is in al zyn werken.
B
God is in al zyn weiken geweldig wonderbaer, alzoo wy immer nierken in dit zoo vreemd gevaer nu kortelings geschied; • luystert naer myn bedied.
Xu onlangs door een bode wierd tydinge gebrogt: den wandelenden Jode, die zyn dood lang gezogt nimmermeer vinden kan, quam in Gibraltar aen.



3. Hy was op een der schepen van 't Engelsche gebied; d'Engelschen zyn doorslepen, die vraegden het bedied van zyn arrivement,
't welk hy hun maekt bekent.
4. De Spagnaeits, die hem zaegen vast op het water gaen,
(|iiamen hem toe te jaegen veel ballen, wilt verstaen; s'en hadden noyt voor dien zoo eenen menseh gezien.
5. De Pranschen van gekken verschoten menig bal,
dog hy kost niet bezwyken door al dit ongeval;
d'Engelschen vraegden dan.
wat hy was voor een man?
•'>. Hy zegde: .lieve vrienden,
gy hebt misschien verstaen,
dat ik ben dien aenzienden. die quaem tot lirussel aen:
dien man van 't Jods gebroed, die altyd wandelen moet.
7. „Zeventhienhonderd jaeren,
dry en vyftig daer bv,
sweef ik in 's weirelds baeren van ongemak niet vry;
'k moet veel pyn onderstaen als ik niet voort mag gaen.
8. ,Ik z.oeke by de menschen te toonen wie ik ben,
op dat naer myne wenschen een ider my beken :
sloegen zy my maer dood.
ik waer uyt mynen nood.
4, 4: 5, 2 en 10, 2. bul = koge
9. .Vruchteloos is myn zoeken, ik zoeke voor gewis de aldersnoodste hoeken,
daer 't meest perykel is,
om zoo, door doodsbedwnng, 't eyndigen mynen gang.
10. „M'heeft sterk op my geschoten, geen bal en ded' my leet;
't heeft my genoog verdroten, 't is ook waer, dat 't my speet, dat ik in zulk gevaer moest blyven leven daer."
11. ,Hoe zyt gy hier gekomen," spraeken de Engelsmans,
„heeft iemand u genomen van onse sehippermans?"
„Neen," zeyd hy, „wilt verstaen, ik kan op 't water gaen.
12. „Ik zien dat ik moet zweven, doorloopen d'aerdenbol,
'k ben nogtans moed' van leven; kost een kanon tot val my brengen, zoo terstond, ten waer my geen affront.
13. „Maer geen kanon of ballen en zyn genoeg bequaem
om my dood te doen vallen, dog 't waer my aangenaem:
want door myn lyden groot ik snacke naer de dood.
14. „Ik zoud nog voorder spreken, maer ik ben zeer gepraeint;
ik gaen myn lyf versteken, en 'k groet u zeer beschaemt, want 'k lyde groote pyn zoolang by u te zyn."



God heeft zyn wonderwerken. C.
1. God heeft zyn wonder werken en hemels hooge kracht
in veelderleye werken den mensch in 't licht gebragt; den goeden komt hy loonen met voorspoed en geluk; den boozen straf te toonen, vol droeven hertens druk.
2. Men hoort nog in dees dagen, met schroomelyk misbaer
en alzoo droevig klagen den jodschen wandelaer, die kortelings geleden, wat groote wonderheyd, in Duynkerk' kwam getreden zeer zeldzaeni in 't habyt.
3. Elkeen op dezen jode
met haest zyn oogen sloeg om al de vremde moden van kleeren die hij droeg; een burger stond verslagen, dat zoo een man bejaerd een voorschoot kwam te dragen, met langen gryzen bacrt.
4. Den burger, g'heel verslagen,
riep vrouw en kinders aen. en zeyde met behagen:
.ziet daer dien grvzaert gaen ; ik kan myn lust niet laten,
ik loop hom agter naer,
en wil met hem wat praten van eenig vremd gevaer."
5. Hy riep: „gv ouden vader.
vergeeft dat ik u stoor, myn huysgezin te gader aenzoekt u tot gehoor;
dus wilt hier binnen treden.
komt ras en toeft niet lang,
want ik wil u op heden voorzien van spys en drank."
6. Den jode zeyd: „wilt weten, mynhecr, en stoort my niet,
'k en vraeg geen drank, nog eten. ik ben vol herts verdriet;
daerom wilt excuseeren dat ik met u niet gaen;
ik moet weer voort mareheeren, 'k en mag niet stille staen."



7. Den burger bleef hem kwellen om in zyn huys te gaen.
hy ilacht uyt zyn vertellen wat wonders te vcrstaen;
dien jode die gaet binnen,
hy zeyd': ,'k zal weynig tyd met 11 't verhael beginnen van myn ellendigheyd."
8. Den burger nouw gezeten,
en bleef niet lange stom
en sprak: ,k zou geeme weten uw boogen ouderdom;
ik zou durven verklaren.
naer dat ik gissen kan,
gy zyt wel hondert jaren ;
spreekt eens, gy ouden man!"
9. Den jode zeyd: „myn vrienden, als ik u reden speur,
gy praet gelyk den blinden van eenig vremd couleur;
'k ben achttien honderd jaren aireede gepasseert,
denkt nu eens, wat gevaren dat my zyn g'arriveert.
10. „En zyt gy niet indachtig hoe 't booze jods gespuys den Gods zoon hoog almagtig verwezen tot het kruys?
Dan heb ik g'heel vernieten dat hevlig Iesus lam
veel laster na gesmeten als hv ter slagbank kwam."
11. Den burger zeyd: „kan t wezen, zyt gy den zeiven held
waer van ik heb gelezen, en menig schrift van meld • Nu staen ik schier verslagen van zoo een man t'aenzien; ach! wilt, tot myn behagen,
dees wonderheyd bedien.
12. Den jode, op die reden,
verteld hem metter daed noch vele wonderheden, zyn afkomst, ende staet; ook komt hy hier beneven. met een bedroefde stem,
zyn naem in 't licht te geven: lsaiic Lequedem.
13. „In mynen naem, wilt hooien, ik ben van by de stad Jerusalem geboren,
waer door, helaes, alsdat ik ben in dees droefheden gekomen, wat getraen!
zoo gy zult uyt myn reden bemerken en verstaen.
14. „Als .Iesus kwam getreden met 't lieylig hout gelaen, en neergedrukte leden,
wou hy wat stille staen en rusten aen myn woone; waer op ik heb gezeyd, dat zoo een boos persoone dient recht van daer geleyd.
15. „Gods dood beverfde oogen belonkte myn misdaod;
hy sprak: „gy zult gcdoogen, dat gy u rust verlaet;
en zoo lang aerd' en wolken op hunne plaets zal staen, zult gy door alle volken tot 's laesten treurdag gaen.
16. „Van in die zelve stonden dat God my dit gebied, heb ik geen rust gevonden, maer lyden en verdriet:
geen poel of donker golven of oorelogs tempeest,
geen tiger, beer of wolven verscheyden my den geest!



17. „Ik heb my dan begeven in vlammen, vuer en lood,
en nooyt en kreeg myn leven den minsten tegenstoot;
zelfs door de woeste baren en diep onstuyme zee daer ben ik door gevaren,
doeli 't leven kreeg geen wee.
18. „Ben ik niet zwaer bespeereld van mynen God en Heer?
'k doe 't ronde van de wereld mi voor den vyfden keer;
al ander ziet men sterven,
elk op zyn «er en tyd.
en ik blyf nltyd zwerven in rouw en bitterheyd.
19. ,'k En hebb' ook, wilt bevatten, nog huys, nog goed. nog geld; vyf stuyvers zyn myn schatten, altyd gelyk geteld;
kom ik die uyt te geven,
het zv vroeg ofte spa,
alwaer ik gaen of zweven, die sommc volgt my na.
2, 2. t.: het echroomdylt. — 2, 3, t.: lang. — 8, 3. t.: ik zou neem. — 14, 4. t.: ireiiiiy stille. — 15, 6. t.: corlogs. — 18, 1. bejteereld, vgl. tekst betreurende. — 21, 8. my, voor mijn. rechtteerdigheyd. — 22, 7. sic D. C.;
20. „Nogtans moet ik voords reyzen, ja, dag en nachten gaen
met 't hert vol van gepeyzen, (lat zonder stille staen;
ach! waer myn kwaed vergeven, naer al myn smert en pvn,
naer den loop van myn leven, ik zou gelukkig zyn.
21. „Daorom 'k moet al myn dagen betreuren dit misdaet,
en zyn in onbehagen zoo lang de wereld staet;
en als den dag van weenen verschynt, in vuer en rook vergaet met aerd en steenen, vergaet my leven ook.
22. „Adieu," sprak dezen jode, „ik stel my weer ter baen; zyt staedig op uw hoede,
wilt rechte wegen gaen ;
vreest Gods rechtveerdig oordeel, en strenge zonden straf,
en treed, tot zielens voordeel, gelukkig in het graf."
. t.: en al liet. — 3, 8. t.: met een. — 8, 2. 12, 2. t.: met er. — 13, 4. t.: hetaes, ik dat. — _ 15. 8. t: tot 'tlaesten. — 16, 6. t.: A, str. 12. — 20, 7. t.: mijnen. — 21, 2. t.: 09 r>. nic 1). C.: Van 1'aemf.l: vreest Gods
Van Paemel: streed.
Christenen wie gy zyt. D.



1. Christenen, wie gy zyt,
luistert met neerstigheid,
geeft agt en wild opmerken: den Joodschen wandelaer kwam op Zondag in de kerke, in Engeland voorwaer.
2. Hij bad den Heer met spoed uit een zo diep ootmoed,
gelijk men kon bespeuren,
voor alle menschen, ziet,
dat het haer niet kon gebeuren, gelijk hem is geschied.
0. Deze man is een .Tood,
van lijf en leden groot en ruig met haer bewassen,
draegt op zijn hoofd geen hoed, aan 't lijf geen hemd nog dassen, geen koussen aan de voet.
4. Hij wandeld door het land,
rondom aen alle kant,
met vasten, bidden, waeken ; 't leven is hem verdriet, hy wenscht wel de dood te smaeken maar zal die vinden niet. .
T>. Tot straf leeft hy te bact zo lang de wereld stact:
veel die hem zien by/.onder van de eene stad op de acr,
yder een is verwonderd over dien wandelaer.
6. Ook in de winter tyd is deze mans habyt zeer weinig van beduyen:
over zyn lijf een rok,
gaet door hagel, sneeuw en buyen, en in zijn hand een stok.
7. Als nu de kerk uitgong,
veel menschen oud en jong volgden hem na, wilt hooren: vraegde ook aan hem,
van wat plaets hy was gebooren, hy sprak: „van Jeruzalem;
8. „Een schoenmaaker, van leer:
mijn naem is Azuweer,
zeer rvk van goed en gaven; ik was doe vyftig jaer,
doen Christus zyn kruismoest draegen na den berg van Calvaer.
0. „Jezus, met 't kruis belaen,
bleef voor myn deur stil staen om te rusten zyn moe leeden; ik sprak, geheel verstoord.
zonder barmhartigheden.
,wandeld met u kruvs voort!
10. „Hier op sprak Jezus zaen:
„ik ben zoo moei van gaen en gy wilt geen ruste geven; ik zeg u met beklag,
dat gy zult gaen al uw leeven tot aen den Jongsten dag."
11. „Ik wierd van stonden aen gedreeven om te gaen,
't geen tot den Jongsten dagen zal duuren; van toen af,
dat ik voort ging jagen,
tot myn verdienden straf."
12. Als hy veel stee en land
had doorreist, kwam die kwant weer tot Jeruzalems drempel:
toen heeft hy zeer geschreid, als hy zag verwoest (iods tempel, 't geen Christus heeft voorzeid.



13 Als hy dat zoo nu vond, 16. .Neemt na de stad u keer,
is hy'nae een ander land en zegt: „den Heer der Heer
weer bedroeft gaen zwerven: «li® za' '>et 'an(' kastyden,
verkondigt openbaer 'O gy geen afstand doet,
Gods woord zoo meenig werven door pest en dieren tyden;
dien Joodsche wandelaer. 1-iet n kwaed en doet het goed."
14 Hy zei: ,6 christen lien, 17. Den engel die verdween
had gy 't lyden gezien, voor hem, en vloog weer heen;
zo wel als ik dier tyden. «'oen ging de Jood na Londen,
gy woud voor eenen zond, heeft daer hekend gemaekt
doe de Joden hem kastyden, om afstand te doen van zonden,
liever sterven terstond." of dat haar straffe naakt.
15. Als nu dien wandelaer 18. Leerd hier uit, menschen, nou,
in Engeland, voorwaer, te toonen regt berouw,
in 't veld ging treurig heenen, met vasten, bidden, waeken;
den Engel van den Heer Christus die met zyn bloed
is dien Jood aldaer verscheenen heeft voor ons de dood gaen smaeken,
en zeide: „Azuweer, en schenkt ons God behoed.
„Neemt na de stad u keer, en zegt: „den Heer der Heer die zal het land kastyden,
zo gy geen afstand doet,
door pest en dieren tyden;
laet u kwaed en doet het goed."
1 1. t.: leid. — 5, 1. te baet = met hulp (als een bedelaar!. — 12, 2. t.: kwam't. - 13, 1. t.: zoo en ra ml. — 15, 2. t.: en Engeland. - 1«, 5. t: voor pest. 18, O. t.: relioed; versta: Chr. heeft... en schenke . ..
Tekst. A. Los blad nr. 18, Antw. J. Thys, uit het begin der XIX-* eeuw: Diedeken ofte ontmoeting van den wandelenden Jode. Stem alsoo t begint .
De geschiedenis van den „Wandelenden Jode" neemt haren oorsprong in het Xieu.ce Testament: Matt. XVI. 28 en Joh. XXI, 22 vlg. In de XVlI'J eeuw meldt Theophvlus, aartsbisschop van Bulgarië. dat Johannes nog schijnt te leven, en eerst en te gelijk met Elias, tijdens de komst van den Antichrist, za sterven. Nog anderen dan Johannes werden door de legende aangezien als niet kunnende sterven, en onder dezen een dienaar des Hoogepriesters Caiphas, met name Joseph, die Jezus een slag in het aangezicht toebracht en die ook wel wordt vereenzelvigd met Malchus, aan wien Petrus een oor afhieuw. Het oudste bericht aangaande dien Joseph, wordt gevonden in VU>res historiarum van Roger van Wendover, gest 1237, monnik van de abdij van St. Albaan in Engeland: alle honderd jaai valt Joseph in onmacht en wordt dan weder frisch en gezond; eerst met de komst
van Christus zal hij genade vinden.
Met den aanvang der XVII"» eeuw of het einde der XVI'»«, toen heel Europa was bevangen met vrees voor de aankomst van den Antichrist en van het naderend Laatste Oordeel, nam de legende eene andere gedaante aan. In 1»>02, verscheen te Leiden, van een onbekende, „Kurtze Beschreibung und Erziihlung von einem Juden mit Namen Ahasverus", volgens dewelke men te Hamburg heeft gezien een schoen-



maker met name Ahassverus, geboren te Jerusalem; aan Jezus op weg naar (iolgotba en voorbij zijn liuis tredend, heeft hij geweigerd een oogenblik rust te vergunnen, en daarom is hij tot eeuwig wandelen gedoemd. In een naamloos tractaatje: Afbeelding/te ende corte besehrgoinghe van den dolenden Jood, Antw. Abrah. Verhoeven, 1620, herdrukt naar het exemplaar der Gentsche bibliotheek door J. de Saint-*lenois (Behj. Mus., IX, 1845, bl. 245 vlg.), leest men: „Onlancx int Jaer 1002, is binnen Leyden sekere Historie by maniere van eenen brieft' int licht gecomen, oock het selve inhoudende. Int .laer 1608 heeftmen hem ghesien in Vranck-rijck int <|uartier van Parijs. Ende int Jaer 1602, seytmen den selven gheweest te hebben binnen l'raag, al waer hy van een seer gheleert Edelman E. S. ghesien is. Ende in Hungerijen int Jaer 1613. Maer int Jaer 1004, is hy ghemoet in C'anipaignien twee Edellieden, ende verscheyden proposten ghehadt van zijne saecken. D welck ghetuyght ende beschrijft wederom de boven ghenoemde Historie, ende oock een schrift onder zijn Af-beeldinghe ghestelt, Ghedruckt int Jaer 160.), in Parijs. Insgelijckx den voorleden jaere 1619, is hy ghecomen in dese Nederlanden, ende gesien by verscheyden gheloofweerdighe Persoonen binnen Antwerpen, de welcke met hem gesproken hebben* ...
Over de sage van den Wandelenden Jood en de talrijke studies daarover verschenen, zie Dr. L. Nmjbadr, Die Sage toni enigen Jnden untersucht, 2d0 druk. en Id., Xeue Hitteilungen iiber die Sage vom enigen Jnden, beide verschenen te Leipzig, 1893.
Uit eon lied met een volksprentje, op verschillende plaatsen in Frankrijk gedrukt, blijkt, dat de „Juif-errant* — dag en uur zijn zorgvuldig aangeteekend — op 24 April 1774, te zes uur 's avonds, te Brussel verscheen. Dit lied voorgedragen „sur un air de chasse" waarvan onze tekst A, buiten de eerste strophe eene navolging is, vangt aan: „Est-il rien sur la terre // qui soit plus surprenant . De Fransche tekst werd herdrukt o. a. door Weckehlin. Chansons populaires du patjs de France, Paris 1903, I, bl. 225.
Melodie. Weckerlix, t. a. p. deelt, zonder bronaanduiding, twee varianten van
de bovenstaande zangwijs mede. Deze laatste vindt men in Le theatre de la foire, Paris 1721, I, in een tooneelstuk van le S[age], La reinture de 1 enus, „Pièce en deux actes, representée a la Foire de Saint Germain 1715", voor een couplet voorkomende bl. 267, niet stemopgave: „I/amour me fait, lon-la-la', de muziek onder nr. 16 deibijlagen. Deze melodie bevat andere dan natuurtonen, zoodat zij als „air de chasse niet kan gediend hebben. In La rlef du ravean, 4° édit. Brux. (c. 18301, nr. 1223, staat zij nog bekend onder de wijsaanduiding: „Quand mon berger me mene". — Volgens eene welwillende mededeeling van wijlen Anatole Loquin te Bordeaux, wordt zij reeds gevonden in de te Parijs, bij liallard in 1712 gedrukte verzameling: Les mille et tin airs.
l)e zangwijs, te vinden in IVallonia, Liège, VII (1899), bl. 152, aangeteekend te Amonines (Luxemburg), is eene verloopen lezing van onze melodie.
Tekst. B. Een „Nieu-liedeken van den Wandelende Jode, die gezien is geweest in Gibraltar op de zee, in een Engels schip, in dezen jaere 17)30. Op den



voys: Van 't ander liedeken"; hierboven weergegeven; — Pol i>k Mont, in Volkskunde, Gent, VIII (1895-90), W. 43, naar een vliegend blad j. en zonder naam van dichter noch drukker, - Dit lied heeft denzelfden strophenbouw als het voorgaande: .Alle ding heeft zyn mode", en kan op de melodie van dit laatste worden gezongen.
Tekst en melodie. C. Nr. 70 van de losse bladen, gedrukt te (.ent bij L van l'aemel. mot het opschrift: .Liedeken of ontmoeting van den Wandelenden .lode. Stemme: „Maestricht gv schoono stede", hierboven weergegeven: — De Coussemakkr, Chants populairts des famands (le trance, 18o6, nr. 63, bl 237. — Deze tekst staat in verband met A.
|>e melodie „gracieuse et facile' door d. C. medegedeeld, is eene minder goede lezing van de melodie: „Maestricht" enz.: zie hiervoren II. nr. 4,0M. 1805.
Tekst D. De nieuire Ouertoomsehe marktschipper, enz. Amst. !■>. en . Koene 1793,'bl. 3. „stem: „Van de Spaansclie ruyter". - In hetzelfde liederboek vindt men ld 00- .Een nieuw lied van den kloekmoedigen ruyter", met zelfden strophenbouw aanvangend: „Wel vrinden blyft wat staan", en stemopgave: „op een aangenaame wvs", terwijl men bij Van l'aemel. bl. 62, eene variante van dit laatste lied aantreft, onder den titel: „Oud liedeken van den Spaenschen ruyter. Stemme:
folio d'Espagne". , , ., „ .
Dezelfde tekst 1>, ditmaal met stemaanduiding: „\ au de öpaansche ruitei , i* overigens te vinden aan het slot van De wonderlijke Historie run den Handelende .lood, „dewelke sedert het jaar 33. tot deze nren toe gedurig in de wereld is dwalende. Behelzende zijn geslacht, zijn straffe en zijne wondcrlijko avonturen die bij dien tijd gezien, gehoord en bijgowoont heeft in alle doelen der wereld, als ook eeuige wonderlijke geschiedenissen, dewelke voor zijnen tijd voorgevallen zijn. I ït bet Hoogduitsch in onze Noderduitsche taal overgezet." Amst. B. Koene, z.j. < >p bl. 3i— -l" komt bovenstaande tekst D voor, met opschrift: „Een pertinent verhaal van de .loodsche wandelaar, die in Engeland gezien is, en van Christus tyden af tot op dezen dag nog wandeld." Deze tekst werd herdrukt door Dr. L. Neubaiu, t. a. p.
bl. 98. .. „ ,. „
Melodie. De 17de-eeuw»che, vroeger zoo verspreide zangwijs „l olie , ot „Folies d'Espagne", is in talrijke muziekboeken van allen aard te vinden. Zij komt voor o. a. in:
Den boeek run den voorslagh, Beiaardboek berustend op het stedelijk Gentsch Archief, bewerkt door P. Wyckaert, „La Folio d'Espagne, gliestelt 12 Augusti 1692. luit grata" (vond bijvall: thema:
l^i < «* f. I. f J|M ft f I fTtTf h f r



Verder noemen wij:
Tendresses bacehiques, van Chk. Ballahd, Paris 1*12, I, bi. 118; Lc théatre de la foire, Paris 1721, tom. I, bl. 28, o. a. voor een couplet: „Sur ces couverts, sur cette nappe blanche," voorkomende in Arlequin Hoi/ de Serendib, Piece en trois actes par M. le S(agk), représentée a la foire de Saint-Germain 1713, nr. 16 der muziekbijlagen; — Les plaisirs de la société, Amst. 1761, III, bl. 11 en 30, voor coupletten: „Dans nos hameaux 1'or ne peut nous seduire", en: „Bergers, Seigneurs, tout vient vous rendre hommage", voorkomende in La surprise agrêable, ,Parodie de TActo de Ia Terre, tiré du Ballet des Eléments", ballet-opera van Destouches en I,alande, 1721, waarin Lodewijk XV zelf danste; — La clef des chansonniers, van J. 15. Ciih. Ballabd, II (1717), bl. 30, voor: „Que tes yeux ont d'attraits"; La clê du caceau, Paris 1811, nr. 722, ,air des Folies d'Espagne'. — In La clef du caceau, 4« édit., Brux. c. 1830, wordt de wijs opgegeven, bl. 107, als: „air des Folies d'Espagne vu On vit sortir d'une grotte profonde". Deze laatste aanduiding maakt den aanvang uit van een couplet, voorkomende in La tenlation de Saint An/oitie, van Sédaine (1719—1797), te vinden o. a. in de Oeiwres choisies van dien schrijver, Paris 1813, III, bl. 305.
Zooals wij zagen liiervoren III, nr. 507, bl. 1963- 4, stamt de melodie „Gy feilen winter" van de „ Folies d'Espagne" af.
Op het woord Folies, leest men bij Fktis, La musique mise <) la portie de tout Ie monde, 3« édit., Paris, 1847, bl. 380: „Air qui ee dansait autrefois en Espagne, avec des castagnettes du mmie nom; eet air est a trois ternps, d un mouvement moderé; il est connu en Franco, sous le nom de „Folies d'Espagne".
W. Taitert, Wandernde Melodien, 2° uitg. Berlin, 1890, bl. 8ö—87, vermeldt 1'ransche en Duitsche luitboeken van 1670 en 1684-87, waar de .Folies d'Espagne" in voorkomen; verder bewerkingen van deze „Allerwelts Melodie" door Oorelli, 1653-1713), door Vivaldi tgest. 1743), door d'Anglebert (Kamermusicus van Lodewijk XV), door J. S. Bach (1685 — 1750), in de Bauern-Cantate, inleiding tot de aria: „Unser treflicher, lieber Kammerherr", en door K.-Ph.-Em. Bach. Tappert leert ons daarenboven, dat deze zangwijze in do meeste gitaar methodes te vinden is, en wijst nog op andere met onze melodie in verband staande liederen, zooals een „Coiumersches" volkslied, een Todtentanz, door Boiime, Geschichte des Tanzes, II, nr. 305, bl. 186, als eene oude melodie „aus der Mark" uitgegeven, op een Kussisch en een Zweedsch volkslied. De echte en rechte „Folio d'Espagne" is, volgens Tappert, de lezing, voorkomende in een l.uitboek door liraaf \\olkenstein-liodenegg in do jaren 1684-87 met eigen hand geschreven:



De luitbewerking, met drie variaties, is to vinden in W. ïappert s, bang uml Kluun aas alter Zeil, Berlin 1906, bl. 94.
üoiiME, t. a. p., I, bl. 139, steunende op den rhythmus van de melodie, noemt deze „eine alte spanische Sarabande" en voegt er bij: „Sie soll eigentlicli ein portugiesischer Tanz sein, der nach der Guitarre und Kastagnetten oder mit den Tambour de liasque (einer flachen, mit Cymbeln versehenen Trommel) getanzt wurde." En in het tweede deel van zijn werk, de muziekbijlagen bevattende, nr. 120, bl. 118, geeft liüHME de zangwijs, inet het opschrift: ,Folie d'Espagne (Sarabande). Anfang des 17. bis 18. Jahrh. sehr beliebt".
Gkove, A dictionarg of tnusic, I (1879), bl. 539, op het woord Folia, leert, dat men deze aanziet als een ouden Spaanschen dans voor één danser alleen, haalt een brief aan van Mad. de Sévignó in datum 24 Juli 1689, waarin deze spreekt van „Ces belles chacones, ces Folies d Espagne", door den zoon van den Sénëchal de liennes in de volmaaktheid gedanst, en besluit, dat men alleen van hot thema van dien dans weet, dat het werd bewerkt door Corelli. Vivaldi, Hawkins en anderen, allen componisten van het einde der XVII'lc eeuw.
Corelli's bewerking voert tot titel Fulliu en maakt deel uit van zijn laatste werk: Sonate a tiolino <■ violone o cembalo, opera quinta, later door zijn leerling Fb. Geminiam (1680-1761) gearrangeerd als „Concerti grossi*. — Op Geminiani steunend meent C. Thomson, in zijne uitgave van Follia, Brussel 1903, te mogen verzekeren, dat het thema van Corelli zelf uitgaat, zooveel te meer daar men het reeds in de meeste werken van Corelli voelt aanbreken, om op het slot van de .opera (|uinta" in diepen ernst majestatisch los te barsten. Doch wanneer men nagaat, dat Corelli s eerste werk eerst in 1683 het licht zag, en het laatste (op. 5) in 1700, en men aan een anderön kant weet, dat de .Folie d'Espagne* reeds voorkomt onder de Pièces de luth van Jacques Galmt (1670), vermeld door Tappert, dan heeft men ook het ontegensprekelijk bewijs, dat de Folie of J'ollia reeds bekend was vóór Corelli's eerste werk verscheen.
De wijs: .Folies d'Espagne", wordt o. a. aangehaald in een lied: „lieluckig Nieupoort, wilt u nu verblijden" (1708), van Domien i»e Jonge, heelmeester te Duinkerke 1054 —1727, te vinden in diens Rijmwerken, uitgegeven door Dr. K. de Giieldere, onder de uitgaven van de K. Ylaamscho Academie, Gent 1905, bl. 89;- Elisabetiï van Wauwe, Het geest, maeghden-tuyltjen, (Antw. 1*08), uitg. Antw. 1722. bl. 162, (met twee andere steinopgaven: „Niemant op d'aerde kan ruste genieten", en , k Minden een met duysent ducaten"), voor: .Ach soeten .lesusick moet het u vragen ; Jan i>e Ruyter, Nieutr Ib. genaemt den Maegdekran», Duynkercke, z. j., geest, goedk. 1712, bl. 117, voor: «Terwijl de wijngaert-ranck begint te bloeyen*; — Kevelaertchf devotie, Kevelaer. z. j., bl. 61, voor: .Gelijk de maen by nagt komt verligten" ; — O root Hoorns Ib. (vervolg) Amst. J. Kannewet, z. j., bl. 131 en 309, voor: Wy gaan u voor / o Juffers , rijp van jaaren*, en: .Tk moet het u klagen // ik kan 't niet verdragen"; — Xiemce geest, liedekens, lJrugghe, W. 1'h. Vincent, z. j., geest, goedk. 1740, bl. 32, 72, 105, 108. voor ,Gy feilen winter", voormeld; — .0 Magdalena, droogt af uwe traenen"; — ,l)e eenigheydt brengt veel soetigheilcn",



en „ Myn ziel maeckt groot den Hoer der Heeren" ; — ApMos nieitwe-jaers-gift, 's-Grav. 1742, bl. 82 en 119, voor: „Ik groet u soetste lief die ik beminne", en het reeds gemelde: „Ik moet het n klaegen / ik kan 't niet verdraegen"; — Thirn* minnewit, Amst. 1752, I, hl. 53 en 148, voor: „Hoe kan de liefde ƒ/ ymants hert ontrusten", en „Geen pijn is voor een maagd zo zwaar te dragen"; — 1-08 blad, nr. 41 v°, gedrukt by J. Thvs, te Antwerpen, voor: „Ach Silvia, mijn overschoon goilinne".



674. Al die wilt hooren een nieuw lied.
A.
1. Al die wilt liooren een nieuw lied,
wat dat er to Gent in 't begynhot is geschied: van Dorthea, eene overschoone maegd,
die <!ods vriendinnetje zeer wel bchaegt.
2. Het gebeurde op eenen feestdag groot,
dat al de jongo nonnen moesten uytgaen om brood, en Dorthea z'en wiste niet waer gaen.
z'is regt naer d'cdelnieestress' toe gegaen.
:t. Ze klopt zoo haest'lyk op de deur;
die edelmeesteresse zy kwam zelve veur:
— „'K en weet niemand anders als (5od en gy."
— „Komt binnen vriendinnetje en eet met my."
4. Maer als de maeltyd wierd gedaen,
toen is Dorthea zoo haestelyk opgestaen,
en zo dankte den Heer met een groot feest;
toen gaf Dorthea haren blyden geest.
i



5. De klockjens die luyden van kleen tot groet, en niemand en wiste van Dortheas dood; ze liepen van verre, by en naer,
om Gods mirakel te zien voorwaer.
't Is wie wil hooren een nieuw lied, B.
1. 't Is wie wil hooren een nieuw lied.
wat dat er te Gent in 't begijnhof is geschied: 't is van Matthea, die zuiver reine maagd, die haar gebedetjes aan God opdraagt.
2. 't Was op een vastenavond-dag. wil verstaan, dat elkeen naar zijn vriendetjes zou gaan; en Matthea die was er zoo zeere belaan,
om dat zij niet on wist waar gaan.
3. Matthea is opgestaan en deuregegaan,
z'is naar haar erucittkje gegaan:
„ach! Heere," zei zij, „ach! Heere van mij. daar en is niemand die peist op mij."
4. 't Crucifikje dat voor haar stond,
't sprak met zijnen rnoden mnnd:
„ga naar do edel abdisse, Matthea,
ga, zeg dat ik u zende daar."
ll\4



5. — „Heere," zei zij, „ach! Heere van mij.
zij cn zal mij niet gelooven," sprak zij.
— „Ga zeg, ga zeg, dat zij niet en heeft volbracht de laatste penitentie die haar opgeleid was."
6. Matthea is opgestaan en deuregegaan,
z'is er naar de edel abdisse toegegaan;
en zij klonk en zij belde daar aan de poort,
de edel abdisse kwam zelve voort.
7. „Abdisse," zei zij, „abdisse van mij,
de Heer Iesus zendt er mij tot u;
hij zegt, hij zegt, dat gij niet en hebt volbracht de laatste penitentie die u opgeleid was."
8. De abdisse die was zoo zeere vervaard,
zij zei: „Matthea, mijn kind, 't is waar,
daar en weet het niemand als God en ik en gij;
kom in den refter en eet niet mij."
9. Maar als do refter was gedaan.
.Matthea is opgestaan en deuregegaan;
z'is naar haar crueitikje toegegaan;
en zij loofde den Heere met een zoo volle feest,
toen gaf Matthea daar haren geest.
10. l)e klokjes luidden al over den noen,
de lieden en wisten niet, wat dat er was te doen;
<<n 't was Matthea die daar lag dood,
met het crueitikje in haren schoot.
7, 1. Deze constructie is oud; vgl. hiervoren I, nr. 14, bl. 89, str. 10, r. 1. — 9, 3. Te oordeelen naar A, str. 4, en naar de hierna vermelde lezing te vinden bij Blyau en Tasseel, is deze regel overtollig.
Tekst en melodie. A. De Coussemakeu. C/muts populaire» de» flamands dr trance, nr. 50, bl. 175. „Dorthea", opgeteekend te Helle; — B. Lootens et Feyk. Chanl» populaires ftainands, nr. 32, bl. 52 „Matthea". — De tekst te vinden bij Hlvau en Tasseel, lrper»ch oud lb., 2do aflev. Gent 1902, nr. 36, bl. 104, „Matthea". it strop hen, sluit zich aan bij H, de melodie bij A en ook bij de zangwijs, voor den aanvang ten minste, van een lied voorkomend bij dezelfde schrijvers, nr. 33, bl. 97, dat overigens denzelfden aanhef heeft: „'t Is wie wilt hooren in een lied" (Maria Egyptinai.



Pmjdens van Ddyse, Vaderlandsehe potui, Gent I'S-K), I, 50, t. p. waar door hem de legende van Mattheken, onder den titel van Het Gentsch Beggyntjen, wordt behandeld, leert in eene aanteekening, bl. 203, dat liet onderwerp ontleend is aan J. de Hvckkl's l'itit sanctae Begghce, Loven 1031 en voegt bij: „Het kruis, waar Mattheken zou onder geknield hebben, staet nog met haar afbeeldsel te zien op een altaer der kerk van 't groot Iieggijnhof te Gent". — De legende van Mattheken werd nog in verzen behandeld door F. Blieck, Kunst- eti letterblad, Gent, I (1840», bl. 17, en in proza beschreven door J. W. Wolf, Niederliindische Sagen, 1843, nr. 350, bl. 425, en in Rond den Heerd, II, (1867), bl. 221.



675. Jezusken, ge moet naar schole gaan. A.
„ Jezuske, ge moot naar schole gaan; naar schole gaan, «lat is wel gedaan: doet uw kousen en schoenen aan."
— -Mijn kousen en schoenen die zijn
te groot."
5. — „Steekt er in 'nen bundel stroot." „Waar moet ik dat stroot gaan halen!'
— . Achter de boerkens hunnen wagen."
— „De boerkens die zullen mij slagen."
„Jezuske, zeg u les eens op." 10. — „Meester ik ken ze beter als gij.' De meestor nam zijnen palmen toren en joeg er Jezuske mee uit de schole. Jezuske trok zijn pennemes bloot en stak er al achter zijnen meester mee dood.
15. De jongens sloegen allo boeken toe en liepen naar Jezuskcs moeder toe. Jezuskes moeder en was niet thuis, ze zat al achter in 't zomerhuis,



ze zat daar op een blokske, 20. en spon voor Jezusken een rokske: „.lezuske, wat hebde gij nu gedaan, dat ge uwen meester hebt dood
gedaan?'
— „Hij en is niet dood, hij ligt in 't op twee fluweele kussens, (slaap 25. waar handen en voeten op rusten,
aan iedere pink een gouwen rink, aan de kleinste pink eenen harink. de harink is van binnen rot." Ze sloegen hem tegen den tuinstok.
30. De tuinstok die daverde, de boerkens die klaverden,
dat de katten en de ratten van den zolder liepen.
5. strooi, VI. = stroo. — 11. /mimen toren; de zin van toren is onduidelijk; de twee woorden hebben betrekking op de schoolplak, die gewoonlijk van hard hout. van palmhout was. De onzachte plak bleef in eere tot in den aanvang der verleden eeuw, zooals overigens blijkt uit het gedicht: Plak en trommelstok, te vinden in Prudenh van Duvsb's Nazomer, Gent 1859, bl. 108:
't Is nu omtrent de zestig jaren, immers van den beginne der eeuw. dat, ten spijte van wijs geschreeuw, Meester Hal:, die het wist te klaren met de knapen, stug en stout, afgedankt wierd. als te-oud.
Zij gaven moeie de kerk en de choor.
Zij gaven moeie de kerk en de choor,
moeie stond voor den pastoor.
/ie ze daar staan, die vuile bruid,
haar goede dagen die zijn uit,
5. en haar slechte die komen an,
zij moet gaan slapen bij haar man.
't Eerste jaar was kussen en lekken.
't tweede jaar aan den wiegeband trekken, "t derde jaar was kijven en slaan,
10. 't vierde jaar moest mi Ansje naar sehole gaan. Ze gaven mi Ansje suiker en pap,
suiker en pap met lepels.
„Mi Ansje moet gij nog eten?"
— „Neen ik, moeder 'k heb al genoeg."
29. tuinstok. Kil: tugn-staecl-, su<les — paal.
B.



15. — ,Mi Ansje, ga naar schole."
— ,Moeder, 'k en heb geen sehoetjes aan."
— ,Doe uw vaders palleerzetjes aan."
— „Mijn vaders palleerzetjes zijn al te groot."
— „Steek er een bondetjen hooi in."
20. — „Waar zou 'k dat bondetjen hooi gaan halen?"
— „Stelen van de boertjes."
— „Moeder, de boertjes zouden mij zoo slaan.
'k en zou niet meer mogen om aardappels en raapjes gaan." 't Eerste wagentje dat er passeerde,
23. 't stool er een bondetjen hooi van.
't stak het in zijn rechten patoeffel.
't Tweede wagentje dat er passeerde.
't stool er een bondetjen hooi van,
't stak het in zijn linken patoeffel.
30. Mi Ansje kwam in schole:
„Mi Ansje, zeg uw lesse."
— „Meester, ik kenne ze beter als gij."
— „Kent gij ze beter, zeg ze."
De meester pakte zijn palmestok,
35. Hij sloeg ze mi Ansje op zijn kop.
Mi Ansje trok zijn mesje bloot,
't stak de meester half dood,
half dood, g'lieel dood.
De knechtjes kwamen om wittebrood,
40. en de meisjes om hunne boeken,
zij kwamen juffrouw Marie bezoeken;
„Jufvrouw Marie. de meester is dood!'
— „Wanneer is hij gestorven?"
— „Gister avond, bij dc keerse."
45. — „Gij raast, gij raast, hij ligt en slaapt niet zijn beddetje wel gemaakt,
en twee paar schoone lakens."
In 't bovenste laken was er een gat,
waar meester Andries zijn hoofd deur stak.
50. In 't tweede laken was er een scheur.
Meester Andries zijn voet stak er deur.
10 en verder, mi = me, mijn. — 18. paUetrzttjt», wellicht voor: paar leerzetjes (mededeeling van Dr. M. Sabbel.



Meester Andries had dat gezien.
C.
Meestor Andries had dat gezien,
dat me Jansje langs de plankiertjes liep.
— .Me Jansje kom naar boven en zeg jen les."
— .Meester 'k kennen ze beter als gv."
5. En de meester nam zen slufter
en hy gaf me Jansje een klikker,
en liy pakte zen palmenstok en hy sloeg ze op me Jansje zen kop.
En me Jansje trok ze mesje bloot,
10. en hy stak de meester half dood.
Half dood is g'heel dood.
Ton liepen de meisjes om een wittebrood en de knechtjes om hunne boeken.
Ze gingen Juffrouw Marie bezoeken.
15. — .Juffrouw Marie, de meester is dood,
waar gaan wy hem begraven?'
— ,Op Sinte Pieters kave."
— „Waar gaan wy de misse doen?"
— „Op Sinte Pieters preekstoel.'
20. — „Waar gaan wy knielen?"
— „Op Sinte Pieters hielen."
— „Waar gaan wy zitten?"
„Op Sinte Pieters krikke."
— „En wie gaat er de misse doen?"
25. — „De paster met zen zyde schoen."
— „Wie gaat er den boek verdragen ?"
,'t Mannetje met zen gelapto krage."
— „Wie gaat er om de centjes gaan?"
— ,'t Mannetje met ze vygekaboos."
30. — «Wie gaat er met de belle klinken?"
— ,'t Mannetje met zen glaze patynen.'
„En wie gaat de klokke luiden?"
— „'t Mannetje met zen scheeve muile."
— „En waar gaan we deelon?"
:I5. — „Op stikken van aarden pateelen."
2. me — mijn; zie 15. 10, enz. — 12. ton = toen. — 17. kao» = schoorsteen. hier gebruikt voor 't rijm. — 23. krikke = kruk. — 31. patynen — holsblnkken (SrHUERMAN>, Jlliolieon).



Tekst en melodie. A. Het stuk behoort tot de Brusselsche tellingen, die tot in het begin der XIXdc eeuw in gebruik bleven en door middel waarvan de kant- of speldewerksters hunne maliën of spelden berekenden. Het werd mij, met de zangwijs, medegedeeld door den heer L. Stroobant (geb. in 1862), die het van zijne grootmoeder, geboren Maria Smits, had afgeluisterd.
Tekst. B. Lootens et Fevs. Chants populaire» flamands, Brugge 1879, bl. 264, onder de afdeeling: „ 1'ièces narratives", en niet onder de door hen medegedeelde Urugsclie tellingen; zoodat er geen bewijs bestaat, dat dit stuk gezongen of liever op muziek gereciteerd werd. Onder de Brugsche tellingen brengen L. en F., o. a.: „Op de konings kave", — „Mi Adel en liir Alewijn", — „Achter rozendaletje zoo staat er een boompje" (zie hiervoren I, bl. 28, 48, 757), en ,'t Was op een Zondag na den noen' izie hiervoren II, bl. 1557).
Tekst. C. Dr. M. Sabbe, in Volkskunde, Gent, XIII (1900—01), bl. 189, variante van Brugge, met deze aanteekening: „De dertig eerste en de negen laatste verzen van Lootens en I'eys' lezing ontbreken in de onze, daarentegen ontbreekt bij L. en F. ons slot, van vers 14 te beginnen."
Voor verdere Nederlandsche lezingen zie A. de Cock en Is. Teirlinck, Kiwlerspil en kindcrlimt, Gent IV (1904). bl. 201 vlg. — „Een nieuwe lied* (pol-ponrri), te vinden in liet nieuwe vermakelijke Thirsis minnewit, Amst. 1731, bl. 118, lied bestaande uit zeven achtregelige strophen samengesteld uit niet aaneenhangende aanvangsregelen van liederen, sluit met den regel: „.lesje gy moet naar schoole gaan*.
Vgl. aanverwante verhalen bij .T. M. Firmenich, Germaniens Völkerstimmcn, I, Berlin, ■/.. j. [c. 1850J, bl. 510, „Arndldche, wo es dinge (dijn = uw) vader" (dialect von Bonnl, en III [18541, hl. 163, „Ellermann liellermann, schOnste Staan* (dialect van Itheine). In dit laatste stuk luidt het (regel 21—29):
„Scholiesken kumm hier, segg de Lexe es up!
„Scholmester Johann wenn ick et men kann."
— „üann sost du t biiiter lehrt hebb'n."
Da neim Scholmester den I'almenstock und sl;ig Scholiesken wol up den Kopp.
De annem de leipen de Schol herut,
un leipen na Frau Moders Hues.
„Oh Moder, oh Moder, wat sall ick Ju seggen,
Se hebbt Scholiesken daud geslagen."
Firmenich voegt bij: „Dieses sonderbare, den verschiedensten Volksliedern und Volksreimcn eutnommene Gemisch, welches in ilhnlicher Weise auch in Münster bekannt ist. trSgt in den Endreimen der Verse 26, 27, 28 und 29 die unverkennbaren Anzeichen seines hochdeutschen Ursprungs."
De aanvang van een geestelijk lied, getiteld: „Jesus und Maria in derSchule*. volgens Erk u. Böiime, Deutscher Lied er hort, III, nr. 2039, bl. 742, behoorend tot de litteratuur van: „Die arme Seele vor der Hininielsthiir", waarvan tal van Duitsche



lezingen bekend zijn, tekst „aus dem l'aderbornschen', 1850, stemt nagenoeg met onzen tekst A overeen:
1. „Ach Schule, Schulmeister, liier bring icli mein Kind,
<lat sol ji mi leliren tind sallt et nich schlan!"
— „Ach, wo kann ich das Kindlein, klein Kindlein nun lelirn, das kann ja noch nicht selber ein Hlilttlein umkehrn."
•3. Sobald Maria aus der Schol herausgieng,
da schlug der Schulmeister Maria ihr Kind.
•j. „Schule, Schulmeister. warum schlan ji mi?
lek kan ja mine Leliren veel better als ji.'
Verder neemt Maria haar kind bij de hand, en gaat naar den hemel toe, waar een arm ziclken, dat de tien geboden heeft overtreden, aan de deur staat te weenen. Nu wordt het arm ziclken aangespoord tot bidden, opdat het de hemelsche vreugde moge genieten in den hemel, waar de engelen dansen en spelen.



676. Lestmael op eenen somerschen dagh.
A.
B.



in dat groen uhe-kla-vert landt, met een pap-echo-tel - tjen in hnn handt.
1. Lestinael op eenen somerschen dagli,
maer lioort wat ick bevallijcks sagh,
van Iesns en sint Ianneken.
die spelden met een lammeken al in dat groen gheklavert landt,
met een pap-schoteltjen in hun handt.
'2. l»ie witte, vette voetjens die waren bloodt,
hun lippekens als corael soo root;
de soete vette praterkens die saten by de waterkens;
het sonneken dat scheen daer soo heet,
sy deden malekanderen niet mekksken bescheet.
3. D'een troetelde dat lammeken sijn lioot,
en d'ander kittelde het onder svnen poot:
liet lammeken gingli springhen.
en Ianneken gingh singhen,
en huppelde, en trippelde deur de wey.
en dese crollebollekens die dansten alle bey.
4. En als het danssen was gbedaen,
soo moest het lammeken eten gaen;
en lesus gaf wat broeyken,
en Iohannes gaf wat hoeyken:
ter wereldt wasser noyt meerder vreught.
als dese twee cousijntjes waren verheught.
5. Ioannes sijn cleyne neefken nam,
en sette hem boven op dat lam:
„schoon manneken ghy moet reven,
ick sal u t'huys gaen leyen:
want moyërken die sal zijn in pijn.
waer dat wy soo langh gebleven zijn."
■



6. Sy saten, en reden al over-liandt,
en rolden, en tuymelden in het sandt,
en dese twee cleyn jonchskens die deden suleke spronghskens,
en al de kinderkens saghen lien aen,
tot dat-se ten lesten zijn t'huys ghegaen.
7. De moeder die maeckte op staende voet van suycker en melck een pappeken soet:
daer saten de twee babbaertjens.
daer aten de twee slabbaertjens,
en waven soo vrolijck en soo bly,
gheen koninghs banquet en heefter by.
8. Naer tafel soo danckten sy onsen Hcei,
en vielen beid' op hunne kniekens neer ;
Maria gaf een eruyseken,
daer toe een suycker huyseken,
en songh lien stillekens inden slaep,
en naer het stalleken gingh het sehaep.
:j 1. hoot, hoofd. - 4, 3. wat brotijk-en, wat brood. — 4, 4. <cathoeyken, wat l,00i — 73 babbaertjens, kleine zeeverende kinderen. - 7, 4. slabbaertjens, die slorpend eten of drinken. - 8, 4. suycker hwjseken, tot nog voor een.ge jaren verkocht men te Gent .koeken', met suiker bestrooid, die den vorm van een hms-
gevel hadden.
Tekst. Adrianus Poirteks (Pater), Ydelheyt des aeielts, l»,c uitg. Antv. l»4o, bl. 170. „Uedeken. Van Iesusken ende S. lanneken, die spelen met het Lan.meken . zonder wijsaanduiding; tekst hierboven weergegeven. Aan liet slot van zijni werk spreekt Poirters tot zijne ,beminde Philothea' : ,Ende op dat ick uwe blijdschap een vveynigh somtijts sou onderhouden, soo heb ick ghoedt ghevonden tot uvver eeren, ende vermaeek dit mijn tegenvvoordigh boecksken met somm.gbe theestel,,, ke Liedekens te sluyten; ick en tvvijlfele niet of ghy, gl.el.jck veel andere by een Lijster in singhen mooght zijn vergheleken. Eer ick noch ans dese Liedeken. hier bv voeghe, soo wil ick u gheirne bekennen, dat-se altemael uvt mijnen koker „iet en komen; ick en wil niet, ghelijck de kraeye dede. met de schoone pluymen van andere voghels gaen proncken; een goedt deel nochtans houd ick voorde mijne sommighe van d'andere hebb' ick soecken wat te vijlen, sommiglie oock t, vermeerderen, somma hoe se zijn oft niet, sy zijn u, alderhefste Ph.lothea, ghesc honken'. Hierop volgen acht .liedekens"; - Den blijden icegl, tot Bet/deern. An «. 1645 bl. 190, zelfde tekst, zonder wijsaanduiding; — Den gheest. speelwagen. An*. 167L bl. 196. zonder wijsaanduiding; - Oude en iticmee lof-zangen by een vergadert



door J[ax] S[tichteb], Anist. by d'Erfg. van de We €. Stichter, z. j., II, bl. 97 (liet eerste deel van deze verzameling verscheen in 1740), zonder wijsaanduiding; .1. W. Wolf, Wodana, Gent 1843, bl. 184, .uit eene oude editie van ,Het masker ran (Ie irereldt afijetrorhen', eene omwerking van 1'oirters' i'delhetft des uerelts; — Willeiis, Oude VI. Idr., 1848, nr. 134, bl. 321, zonder melding van den naam van den dichter, naar een lSd<-eeuwsch „los blaadje", te Antwerpen gedrukt; — •T. A. en L. J. Alkebmngk Tiiijm, Oude en nieuwe Kerstliederen, 1852, nr. 134. bl. 2e<8: .Laatst op een lieven zomerdag", gemoderniseerd.; - De Coussemakek, ('hants populaires des Flamands de France, 1856, nr. 40, bl. 115. D. C. noemt het een der meest populaire liederen door hem ontmoet en melkt op dat het gezongen wordt in steden en in dorpen, van de Leie tot aan Duinkerke; Hond den heeril, lirugge II (1867) bl, 304, in moderne spelling, als „oud liedje*.
Van dichter G. Anthecnis vindt men in Taalvehho.ni>, <Jent, I (1889) bl. 3, een fraai kindersprookje in verzen, getiteld: Van Jesuken en Sint Janneken.
.Jesus en Sint .lanneken, die speelden met een lammeken", wordt aangehaald als wijs in: Nieuw lied-boeck tjenaemt den \laegdekrans door J. 1>e ruyteh (zie hiervoron II, bl. 1158--9), Duynkercke J. O. l.aurenz, z. j. igeest. goedk. 1712». bl. 29, voor: .Weireldt, ick segh u goeden nacht"; — Kers-nacht en de naervoltjentlc dagen, Antw., P. J. Kymers, z. j., bl. 67. voor: „Tot des menschen troost en rouw".
Melodie A. Evangelische leenwerck door C. D. 1'. (Chhistian uk Placker) Antw. 1682, II, bl. 248, voor: .Kinders. uwe ouders eert", niet wijsaanduiding: „Tot der menschen troost en rouw (voormeld). — Lestroael op een somer-dagh"; - B. Willem?, t. a. p. Snellaert teekent daarbij aan: „De muzvk is door Willems genoteerd, doch zonder vermelding van waer ze is overgenomen" : C. Uk Coüssemakeh, t. a. p.



677. En daan waren twee gezusters.
(De steenen brooden)
1. En daar waren twee gezusters:
de een was arm, en de andre was rijk.
2. En de arine ging bij de rijke,
om te vragen een stuk droog brood.
3. En dat wierd er haar geweigerd .. .
en de vrouw ging weer naar huis.
4. Als do man kwam thuis uit de kerke,
en hij meende te snijden van t brood.
5. Hij en vond niets als harde steenen en zijn mesken als bloed zoo rood.
6. „Vrouw, aan wie hebt ge uw broodje geweigerdt — ,Aan mijn armste zuster Alijn.
7. En het broodje lag in haar schootje,
en de boter al in haar tesch,
en het mesken al in haar hand.
8. En daarmeè ging zij bij haar zuster,
en zij klopte al op de deur.
9. .Ga maar aan, gij rijke vrekke,
ik en heb er uw brood niet van doen.



10. „Alle vijf mijn kinders zijn dood,
van den hongersnood zijn ze dood;
en ze leven met 't hemelsch brood.'
11. En de engel kwam uit den hemel om die arme zielen te ontfermen.
en hij vloog er meê recht naar den troon.
12. En de duivel kwam uit de helle om die rijke naar ziele te kwellen,
en hij vloog er meè recht naar de hel.
Tekst en melodie. J. Bols. Honderd oude Vlaamsche Idr., 1897. nr. 54, lil. 131 (Van de twee Gezusters), gezongen te Genesius-üode (Brabant). — Vgl. ülyau en Tasseel, fepersch oud-lh., Gent 1902, 2de aflev., nr. 39, bl. 113: „Daar was een bakkersvrouwe*.
Volgens de legende gebeurde het feit te Leiden omstreeks het jaar 1316. Zie .1. W. Wolf, Niederliindische Sageu, nr. 363, bl. 436. waar als bronnen worden aangehaald: ,Oude Divisie-Cronycke van HtAlant. Delft, 1585, bl. 126, en Chromjck ean Holland tan den Klerk, bl. 205. Zie mede Pr. van üuyse, Het klaverblad, Brussel, 1848, bl. 75: „De twee zusters" en bl. 266 aanteekening.
Het lied is insgelijks in Duitschland bekend; zie Erk u. Böhmk, Deutscher l.iederhorl, I, nr. 209, bl. 019—623: „Es warn einmal zwei Schwestern" (Die tinbarmherzige Schwester). Het oudste Duitsche lied, waarin deze stof wordt behandeld, komt voor in: Hundert Christliclie Hausgesünqe, Nürnberg 1560, en plaatst het voorval in „Holland".



678. Daen gingen dry herderkens uyt om te jagen.
1. Dacr gingen dry litrderkens uyt 0111 tc jagen buyten de poorte van Berge-op Zoom;
terwyl zy daer stonden,
zy hebben daer gevonden een nieuwgeboren kind.
2. Zy hebben het kleyne kind opgenomen:
zy zyn daer meé naer d'herberge gegaen: „Bazinne van de Viere,
tapt ons eene kanne biere;
wy hebben daer gevonden een nieuwgeboren kind."
3. I)e bazin heeft de kanne in haer hand genomen, zy is daer meé in den kelder gegaen.
't Bier was geschonken,
maer 't was nog niet gedronken.
het biertje was verandert in rooden bloed.



4. I)e herderkens die i» de kanne keken,
zy zeyden: „gv houdt den zot met ons."
— «Wel hoeren!" zeyd zy, „heeren,
gy moet alzoo niet zweeren:
't is een teeken van ons grooten God."
5. Zy hebben liet kleyne kind aengesproken:
„zyt gy van God, spreekt tegen ray;
of zyt gy van den boozen ?
Wilt tocli by ons niet spooken."
t Kind beeft zvn mondje wyd open gedaen.
(i. 't Sprak drv woordekens achter malkander:
„mensehen, bekeert n, 't is meer als tyd;
want God die zal ons zenden de strafte van ellenden:
oorlog, peste en dieren tyd.'
7. 's .Nachts omtrent den elven of ten twelven,
daer kwamen dry mannen in het lochtgedruys:
den een' met een roede,
den and'ren met zyn zweepe,
den derden met zyn dierbaor kruys,
8. God wilde do straffe in de locht verkonden.
(iroote hagelsteenen zynder gevallen,
tnsschon regen en sneewe.
De hagels die daer leen,
ze woegen zo in de schale; ieder woeg een vierendeel. 8, 4. leen — lagen, van liggen.
Tekst en melodie. De C'oussemaker, Chants populaire* de* Flamnnds th Friince, 1856, nr. 57, bl. 207, opgoteekend te Helle (Fransch-Ylaanderen), uit den mond der kantwerksters, die dit lied onder het vieren van don Mei of op den dag hunner patrones, SIP Anna. zongen; — Blyau en Tasseel, leperscli ond-lb., Gent, 1902, 2de aflev., nr. 40, bl. 117, „Het wonder van llergen-op-Zoom", variante, 8 str., mot aanvang: .Daar gingen drij ruitertjes uit om jagen", met eene verloopon zangwijs.
165



679. Hoort, vrienden, luystert naer dit lied.
(Dc vier gasten)
EERSTE MELODIE.
TWEEDE MELODIE.



1. Hoort, vrienden, luystert naer dit lied, gy christelijke scharen,
wat dat vier gasten is geschied, die kameraden waren;
zy niaekten t'samen eenen band om te bezoeken 't Heylig Land en niet weerom te keeren,
zy zagen 't graf des Heeren.
2. Hun blydschap die is haest vergaen in groote tribulatie,
want eenen schrik kwam hun daeraen, 't was duyvelsche tentatie:
twee tigers maekten groot getier; dees gasten riepen allo vier: „o God, wat komt ons tegen op dees bedroefde wegen.
3. «Zou hier iemand vol zonden zijn, die aen God zou mishagen?
Maria, zuyver maget reyn,
wilt zorge voor ons dragen;
want deze reys is onzen wil."
Maar een van deze vier zweeg stil en liet veel tranen leken;
toen zeyd hy zyn gebreken.
4. „Laet my alleen op deze baen," sprak hy met groot bezwaren, ,'k en heb te biechte niet gegaen in den tijd van negen jaren; voorwaer mijn zonden zyn zoo groot; reyst gy lieden met u dryen voort, want God die mogt ons plagen voor myn verleden dagen."
5. Toen spraken deze trie getrouw: „en wilt niet droevig wezen,
de litanie van Onze Lieve Vrouw
zullen wy voor u lezen,
dat zy aen God vraegt om genaed'
voor u zonden en ons misdaed,
en driemael alle dagen
aen God ons ziel opdragen."
ti. Dees tigers zijn verdwenen ras. Zy trokken voort te samen;
gelyk het hun begeerte was, tot Jerusalem zy kwamen,
en zagen daer het heylig graf waer Christus voor Maria lag.
Twee Minder broeders kwamen, die hun de biechte afnamen.
7. Zy kregen op den staenden voet het vleesch en bloed des Heeren; hun groot berouw dat was zeer goed, dat bleek in 't wederkeeren,
want dezen gast, vol zonden groot, die bleef te Barcelonen doot,
zeer naekt en bloot van leden. Een vrouw kwam daar getreden,
8. Die sprak terstond : „vrienden, te saem wilt dat lichaem begraven, (aen; maer doet hem eerst een schoon henul reyst dan langst bosch en hagen, en vreest ook voor geen ongeval, ik weet wie u bewaren zal;
maer wilt alle dagen lezen gelijk gy deed voor dezen."
9. Zy hebben dan met droef geklag het dood lichaem begraven;
en korts daer naer, den tienden dag, zy eenen herder zagen;
hy had drie schaepkens; dezen vrind hielt nog een vast met een rood lint. Daer en was niet te weyen als steenen ende keyen.
10. Zy vraegden dan met goed verstand: „wat geeft g'uw schaepkens t'eten? hier en is geen kruyd nog gras in 't wy zouden 't geerne weten." (land; Den herder heeft aen hun verklaerd : ,zy zyn door God en my bewaerd; daer is een uytverkoren,
was negen jaer verloren



11. „En i? nu in den rechten stal; onthoud dit g'heel uw leven, wie dat ei- was in uw getal en op den weg gebleven."
Den man verdween op staenden voet. Zy reysden voort met droef gemoed, en waren zeer verslagen.
Straks eenen geest zy zagen.
gy deedt iny ook dit schoon hemd aen. En wilt Gods moeder oyt afgaen. die heeft pardon gekregen voor heel myn zondig leven.
12. Die sprak : .en zyt toch niet ontsteld, dat ik my kom vertoonen,
g'hebt my begraven op het veld, en dat zal God u loonen:
13. „Ik ben nu in de eeuwigheyd geraekt door uw gebeden.' Den geest heeft hun adieu gezeyd, zy toen hun reys voldeden; zy dankten Gode vroeg en laet voor 't zien van hunnen kameraad. Zondaers, wilt hier uyt leeren, u met berouw bekeeren.
1, 8. Mnl. woordschikking, ai en saghen, nu of :ij zagen. — 4, 4. sic, De Coussemaker ; A'an Paemel : acht jaren. — 4, 6. t.: hun dryen. — 8, 7. lezen = bidden. — 10, 8. sic, De Coissemakeh; Van I'aemel: tcas acht jaren tang verloren. 12, 6. cn trilt; en is de ontkenning.
Tekst. Vax 1'aemel, Gent, los blad, nr. 07, „liedeken van de vier gasten, die naer Jerusalem trokken en hoe wondcrlyk zy onderwegen gevaren zyn. Stemme: „O Holland schoon of Pater Marcus", tekst hierboven; — Willems, Oude VI, Idr., nr. 132. bl. 316 op 6 str. gebracht: — Hoefman v. F., Siederl. Voilctldr., nr. 200, bi. 353, G str. met de melding: „Vliimisch: van Paemel's Liedersamml., und daraus abgekiirzt bei Willems"; — De Coussemaker, Chants populaties des Flamanda de France, 1856, nr. 60, bl. 210, zonder bronaanduiding; echter zijn tekst en spelling duidelijk ontleend aan Van Paemel: — Ons volksleven, Brecht, VIII (1896), bl. 188, met aanvang: „Komt vrienden, luistert." enz., 13 str., medegedeeld door Frans Zanh.
De tekst: „O Holland schoon" komt voor o.a. in: Thirtis minnewit, I, Amst. 1752, bl. 19, „stem: <ï liotterdam verheven"; — De zingende uraan of vervolg op de Orertuomsche marktschipper, Amst. 1759, bl. 90, en De dubbelen en vermeerderde (ioese nachtegaal, 2'ir deel. Amst. S. en \V. Koene, z. j„ bl. 85. Een herdruk van dien tekst, waarbij de laatste twee liederverzamelingen worden genoemd, is te vinden in lte navorscher. Amst. I (1851), bl. 70, cn naar deze laatste bron bij J. H. Scheltema, Sedert, liederen uit vroeger tijd, nr. 6, bl. 19. Dit lied wordt aangehaald door 3. ter Gouw, De volksvermaken, Haarlem 1871. bl. 102 aant., onder de stukken vroeger door „aanzienlijken en geringen gaarne gezongen".
De wijs „van de vier gasten" wordt vermeld bij Van Paemel: blad nr. 11, voor .l.aet ons hier op 's werelds dal" (van S. Hubertusi; — blad nr. 12, voor: „Christene zielen al gelyk" (van den 1 lom ine van Yzendyke); blad nr. 67, voor: „Christene zielen hoort dees lied* (Merkweerdig historie-lied). Eindelijk, voor het lied: „Komt Christene nienschen wie gy zyt". blad 15, wordt aangegeven als stem: „Pater Marcus of de vier gasten". De tweede door Van Paemel aangeduide stem is vollediger



aangewezen onder den naam van „Pater Marrus d Aviauo", voor een lied van e. 1717, voorkomende op een los blad van den tijd, met aanvang: tGy christenen ziele al ghelijck", waarin gehandeld worilt over prins Eugenius (Karei VI van Savoye). De wijs „Pater Marcus* slaat ongetwijfeld op een lied ter eere van Marcus d'Aviano, van do Capueiener orde, geboren in 1631, zoon van een Italiaanschen edelman die, als geloofszendeling, in Venetië, Duitscliland, Frankrijk en lJelgir ijverde. Zie over zijn verblijf te Gent in 1681, Frans ue 1'otter, De Vrijdagmarkt te Cent, (Sent. 1896, bl. 43-46.
Melodie I. Willems, t. a. p., met valsche scansie op het einde van regels 1, 2 en 8. Snellaert teekent daarbij aan: „door W. verkort en genoteerd, die er onder schreef, dat het veel heeft van zeker gasconscli liedje waarvan ik geen kennis draeg".
II. l)e Coussemaker t. a. p. noemt de hem door mondelinge overlevering medegedeelde zangwijs, als tot de zeer populaire behoorende, „remarquable par certaines inflexions tonales et surtout par son rythme qui lui donne une physiouomie tout-afait originale*. Door „certaines intlexions tonales* wordt de modulatie in de onder■piart bedoeld, die zich inderdaad zelden in onze liederen voordoet. 15ij II sluit zich aan de lezing, onder nr. 320, met den aanvangsregel als opschrift, voorkomende in O. en N. Hollantxe boerenlieties, 2de uitg. Amst. c. 1700, ook herdrukt door Scheltema, t. a. p.:
O Hol • land schoon, gy leeft in vree, Met een-en - der • tig ste-den, Om-ringt van Rliyn, Maas en Noord-zee; In u zijn goe - de re- den.
Myn schul - dige pligt be - wy - zen. Wie kan het Land vol-pry-zen. !/»'<• I
Een geraamte van de melodie II, ,muziek opgenomen door A. van Hoorick', komt voor in Ons vutksleren, t. a. p.



680. Kyrie — God is ghecomen.
A.
1. Kyrie — God is ghecomen in aertrijc tonser vromen,
des sullen wi tallen tiden verbliden — elcison.
2. Kyrie — God is gheboren van eenre niagliet vercoren,
daer wi bi sijn ontbonden van sonden — eleison.
3. Kvrie — wi sijn ontlopen den viant inder dopen;
God lielp ons voert ontganghen sijn banden — eleison.
4. Christe — medecine
onser pine,
om onse noet
bleef hi doet — eleison.
5. Christe — onse broeder
ende behoeder.
int goede were
maect ons stere — eleison.
G. Christe — soen des vader, ons berader,
begheeft ons niet int verdriet — eleison.
7. Kyrie — God moet behoeden in sinen dienst den goeden,
dat hi ons themelsce erve verwerve — eleison.
8. Kvrie — God moet bekeren den sondaer ende leren.
dat hi sijn quade leven moet begheven — eleison.
9. Kyrie — God vader. soen.
heilighe gheest, drie persoen, een God, laet ons u loven hier boven — eleison.
B.



1. Kyrie, God is ghecomen in aertryc tonser vromen i des sullen wi tallen tiden verbliden. Eleyson.
Christe, medicine
onser pine,
om onser noot bleef hi doot. Eleyson. Kyrie, God moet behoeden in sinen dienst den goeden: dat hi ons thenielsche erve verwerve. Eleyson.
2. Kyrie, God is ghebore» van eenre maghet vercoren. dair wi bi syn ontbonden van sonden. Eleyson. Christe, onse brueder ende behueder,
3, 9. t.: soen.
int goeden warck maect ons starek. Eleyson. Kyrie, God moet bekeren den sundaer ende leren.
dat hi syn quade leven moet begheven. Eleyson.
3. Kyrie, wi syn ontloepen den viant in der doepen; God help ons voirt ontganghen syn banden. Eleyson.
Christe, soen des vader, ons berader,
begheeft ons niet int verdriet. Eleyson.
Kyrie, God vader, sone, heilighe gheest, drie personen, een God, laet ons loven hier boven. Eleyson.
Tekst. A. Hoffmann v. F.. Hollündixelie Volksldr., 1833, nr. 9, bl. 27, naar de twee te Herlijn berustende XVd,'-eeuwschc Hss. Germ. 8,190 en 8,185, hierboven weergegeven; — daarna Willems, Oude VI. liederen, 1848, nr. 200, bl. 434; — Hoffmann v. F., Niederl. geisll. Ldr., 1854, nr. 111, bl. 225. met de wijsaanduiding: .Kvrie magne deus". — B. Haumker, bieder/, ijeixtl. J-*dr., nr. 8i, A ierteljahrssehritt lï>88, bl. 320, naar het Berlijnsch Hs. 8,190.



Wij laten den bij JiiUimker voorkomenden Latjjnsclien tekst volgen:
Kyrie, magne Deus potentie,
liberator hominis,
transgressoris mandati, —
eleyson.
Christe, summi patris unice,
nostra salus et vita, —
eleyson.
Kyrie, lionio natus Kmanuel,
restaurator, quod Adam.
primus homo, perdidit, —
eleyson.
Melodie. Bacmkek, t. a. p., naar het Berlijnsch Hs. 8,190. De melodie behoort t"t de zoogezegde tropen in den zin van inlassching (paruphrase of intei'polatio), waarbij men onder de lange tekstlooze notenreien (vocaliezen) van ,Kyrie" en ,Christe eleison*, te beginnen met hot einde der IXde eeuw, woorden bracht ten einde de melodie gemakkelijker in het geheugen te prenten. Men zie over deze vocaliezen, door den H. Augustinus „jubila" genoemd, Dom Pothier's werk: La mélodie gréyorieiwe, Tournay, 1881, bl. 173. Zooals blijkt uit het hieronder medegedeelde Kyrie, uit eene der missen „in festis duplicibus", ontleend aan IAber ijradualis. Tornaci Nerviorum 1883, bl. 20*, worden de meeste noten van den zang voorgedragen op de syllabe e:
Op die meiismen nu bracht men den Latijnschen tekst: „Kyrie, magne Deus potencie, enz.", en naderhand den Nederlandschen: ,Kyrie, God is ghecomen*. in zooverre dat de melismen verdwenen en elke noot hare syllabe ontving, zoodat do oorspronkelijk vrije maat, thans door versmaat werd vervangen. Naar een jonger Hs. der Redemptoristen te Roermond, deelt Baumker nog eene variante van den Nederlandschen tekst mede, met de tweestemmig bewerkte melodie. — Over het refrein „Kyrie eleison", zie hiervoren II, bl. 1481—3.



681. Heer vader, hebt den ewigen loff.
1. Heer vader, hebt den ewigen lott, die ens bereit der engelen hort', mit uwen soen, die ghi ons sant, end ons ofdoet den helschen brant.
2. Maria, vrou, ghi waert alleen daer toe vercoren, anders gheen, die ons voert bracht Emanuel, des was die bode Gabriel.
■'!. Kerst was geboren in eertriic van eenre niaget wonderlic,
hi leet daer menich bitterheit om onser alro salicheit.
4. Hi wei t besneden nader wet;
diet al vermocht, hi woud niet bet: hi liet hem vluchten uten land om vrese van Herodes hand.
5. Als deze niaecht gebenediit lmd in geseten haer vol tiit,
ginc si ten tempel nader wet, die Moyses hadde voergeset.
6. Maria, vrou van hemmelriic,
en <|uaemt daer herde willichlic, ten had u noch gheen noet gedaen, nier ghi woud onder die wet staen.
7. Ghi otterdet daer voert uwen soen, die Heer is vanden hogen troen. twie cleyne tortelduywelkyn;
des si geloeft u kindekyn.
8. Lott' heb dat kynt, die hoge Heer, die wy vol loven nymmermeer
en mogen nae syn weerdicheit: geloeft si hi in ewicheit.
9. Maria moeder, niaget fyn, ghebenediit soe moet ghi syn,
want mitten soen, die ghi ons bracht, ons vaders toern is al gesacht.
10. Maria vrou, doer uwer doecht
bidt uwen soen, want ghi vermoecht, dat hi doer syn barmherticheit aensie die cranke nienschelichcit.



11. Heer, doer die bede dynre moeder, soe bidden wv, weest onse behoeder, soe dat wy inder lester tiit mit di worden gebenediit.
end die maghet, vrou Maria, end singen ter eren gloria.
12. Dat dit ghescie, soe willen wi loven den groten coninc van hier boven
13. Gloria libi, domine,
qui natus es de virgiite, rum patre et sanclo spiritu, in sempitevna saecula. Amen.
4, 3. hi liet hem vluchten = hij vluchtte vrijwillig. — 5. 2. huil in geselen — had binnen gezeten, was thuis gebleven. — 5, 4. t.: had. 6, 2. t.: enquaemt; de zin is: indien gij niet kwaamt vrijwillig daar. — 7, 1. Likas II, 23. 7, 2. t.: di heer. - 7, 3. U kas II, 24. — 8, 2. rol loven ... en mogen = niet kunnen
Tekst en melodie. Bacmker, Niederl. yeistl. Ldr.. nr. 11, \ ierteljahrsschrift. 1888, bl. 18C, de zangwijs ontleend aan de hymne: „Te lucis ante terminum , zooals deze t. a. p. medegedeeld wordt door Kiiumker, naar I esperale Rotnanmn, l.eodii 1850. üeze lezing verschilt alleen met de bovenstaande, door dat de kleine versiering a b a a, die men daar aantreft voor het woord „sant", door a bes a <i is vervangen; wat niet te verdedigen is. Zij vangt aan in aeolisehen en sluit in iastischen modus (zie hiervoren de Inleiding bl. XX). — Soiiterliedekens, Antw. 1540, op het slot van het boek: „Nu laet o Heere dinen knaep' (Symeons lofsanck) nae die wise: Jesu salvator seculi", variante van de bovenstaande melodie. I>e l.atijnsche tekst: „Nunc dimittis servum tuum" (I.ukas, II, 29—32l, niet de kerkelijke psalmodie, komt voor in Een dev. en prof. boecxken, Antw. 1839, nr. 242, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 280. — Vgl. hiervoren III, bl. 2111. de melodie: „Wildi horen singhen oenen soeten sanc".
vollooven.



682. Jhesus Cristus, Marien soen.
1. Jhesus C'ristus, Marien soen,
verlient die leven wel te doen:
2. Die syn versceiden van eertriic kust vruechd T>i u in hemmelriir,
3. End vree die heilich kerc ghemeen end al die korsten onder een.
4. End als ons tiit hier is gedaen,
die ewicli croen van u tonfaen. Amen.
2, 2. = Christus, kust degenen die verscheiden zijn vreugd (of misschien vrede, gelijk str. 3: osculum pacis). Het is Chr. die zou kussen. - 4, 1—2. hangt samen met str. 1 : Verleent aan degenen die leven wel te doen, en als ons tijd, enz.
Tekst. Baümker, Xieilerl. Ltlr., nr. 1. Vierteljahreschrift, 1888, bl. 170,
naar het 15rtc-eeuwsch Weener Hs. 7970.
Melodie. A. Baimkkr, t. a. p.: — Een der. en prof. boecxken, Antw. 1539. nr. 232, uitg. I). F. S<hei-rleer, bl. 267, geeft den aanvang van den zang terug, voor een Latijnsch lied ter eere van den H. Nioolaas; zie hiervoren II, bl. 1365.



683. Criste du biste licht ende dach.
1. Criste du biste licht ende dach,
voor di sicli niemant verberghen en mach; een licht van licht men di verstaet,
een salich licht ghi ons verclaert.
•>. Ic bidde di, heiligho hero di,
in deser nacht behoede mi;
in di so si die ruste mijn,
laet ons desen nacht in vreden sijn.
3. Verdrijft des swaren slapes vrist,
gheeft ons te ontgaen des viandes list, dat vleische dat suver ende reine si,
so stae wi sware sorghen vri.
4. Nu slapet oghe sonder leit,
dat herto waket in stedicheit:
beschcrme ons Godes rechter hant,
verloost ons van der sonden bant.
5. Beschermer alre kerstenheit,
dijn hulpe sterc si ons bereit;
nu helpet ons Hero uut alre noot door dijn heilighe vijf wonden root.
6. Ghedenke Here der sware tijt die in den live ghevanghen leit;
der sielen, die du hevest verloost,
der ghevet, lieve Heer, uwen ewighen troost.
7. Des vaders cracht, des sones const, des heilighen gheestes goede gonst hebt lof ende eer ende wcerdicheit door dijn onghemeton ewicheit.
3, 1. rrist = lijd.



Tekst. Hoffmann v. F., Niederl. geistl. Ldr,, 1854, nr. 113, bl. -.9. zonder wijsaanduiding, naar het 15de-eeuwsche Hs. thans 8,155 der K. Iïibl. te Berlijn, hierboven weergegeven. Verder te vinden met aanvang: „Christe ghy zijt dach ende licht", in Dit is een schoon suyverlijck hoecxken, geest, goedk. Antw. 1570, uitg. Amst. Cornelis Claesz., z. j. bl. 34 r°, en: „Christe ghy zijt", enz. in Veelderhandc Schrift, legsenen, 't Hnntw., z. j., geest, goedk. 1587, sign. (■ 2 v°, telkens zonder wijsaanduiding; — 8. Theodotus, I'aradys der geest, ende kerck. lofsanghen, Antw. 1048, bl. 742, „Christe die daer zijt dagh en licht", „op de selvighe toon*.
Deze tekst is eene navolging van de oude hymne: „Christe qui lux es et dies", gedicht naar het voorbeeld der Ambrosiaansche hymnen; afstammend, volgens Wackernagel, uit de VIlde eeuw, volgens Mone uit de VIIIs,e; zie W. Haumker, Das katholische deiitsche Kirchenlied II (1883) nr. 240, bl. 240. — Naar DU is ecu mnertijck hoecxken, Amst. Harmen Janszoon Muller, haalt Dr. F. t'. Wieder, De Schrift, liedekens, 's-Grav. 1900, bl. 131, eene lezing aan: „Christe du bist dach ende licht", vertaling uit het Duitsch, waarvan het niet zeker is of zij teruggaat op de 15d'-eeuwsehe redactie, Wackernauel, Das deutschc Kirchenlied II (1807 . nr. 564, of op de Hervormde van 1520 (id. III, 1870), nr. 101.
Eene navolging: „Christe die daer zijt den dagh en 't licht", enz. van Mantelius (1'ater Mantels), geboren te Hasselt, voorkomende in zijn boek: Dagh van Devotie enz., Antw. H. Aertssens. 1633, vindt men herdrukt in 7 Daghet. Hasselt, I 118851 bl. 60.
Voor Duitsche navolgingen van de XVd' tot de XVIde eeuw, en de Duitsche lezingen van de melodie zie: Hoffmann v. F., Oesch. des deutschen Kirchcnliedes, 3de uitg. 1861, nr. 153—6, bl. 289 vlg.; — R. von Liliem ron, Hint. Volksldr. der Deutschen, Nachtrag, 1869, nr. 17, bl. 37; — \V. Daimker, t. a. p., — .1. /.ahs. Die Melodien der deutschen evangelischen Kirchenlieder, I, (1889) nr. 343, bl. 97.
Melodie. De hymne: „Christe qui lux" enz. wordt in de kerk voorgedragen op de melodie van de Ambrosiaansche hymne: „Te lucis ante terminum"; zie hiervoren III, nr. 081, bl. 2629.



684. Nu laet ons allen vrolic wesen.
1. Nu lact ons allen vrolic wesen,
wi hebben den Heren selven ontfaen; dat hemelsche broot is ons ghegheven, der minnen schat is ons ontdaen;
lact ons die spise mit minnen begheren, so moghe wi haer troost ontfaen.
'2. O edele spise, o soete Here,
in u is weelden ende sadicheit;
si wetent so wel dio u gliesmaken,
dat gl»i die overste soeticheit sijt;
wilt ons versaden mit u selven,
want ghi die overste soeticheit sijt.
3. Verblidende sal hi ons verbliden.
als ons die last wort af ghedaen ende wi tot den hoghesten sale wert tiden



ende wi tot der hoghester tafelen gaen;
daer sal minnen mit minnen versaden,
dan sal die bruiloft worden voldaen.
4. 0 al dat der sielen macli ghelusten,
dat sal daer sijn volcomenlijc,
ende al tot sijnre lusten rusten
sal lii si ghebruken vriendelijc;
men sal daer ooc singhen mit volre vrouden
ende dat sal duren ewelijc.
5. Men sal daer ooc eendrachtelic singhen,
men sal daer drinken den edelen wijn,
die de suver herten verbliden,
die Here sal selven schenker sijn;
men sal daer singhen mit volre vrouden,
dier vroude en sal gheen einde sijn.
6. Nu laet ons bidden den oversten Heren,
dat hi ons bringhe int soete lant,
daer hem die heilighen altoos loven;
die vroude is der enghelen sanc;
want wi die hlischaji mit herten begheren,
o Jesus Here, dat is u becant.
Tekst. Hoffmann v. F., Niederl. geistl. Ldr., 1854, nr. 117, bl. 234: „dit is die wise van den heilighen sacrament: l'angue lingua gloriosi", hierboven weergegeven ; — l)r. J. A. N. Kndttel, Het /jeest. lied in de Nederl. voor de Kerkhervorming, ltott. 1906, bl. 430. — Ken der. en prof. boerxken, Antw. 1539, nr. 180, uitg. 1). F. Schecrleer, bl. 211, zelfde tekst, jongere lezing, zonder de bovenstaande str. 5, met de melodie tot opschrift voerend: „Dit is die wise van l'angue lingua irloriosi corporis »iyste[riumj*. De wijs is die van de hymne toegeschreven aan Thomas van Aquino, die deze in het jaar 1264, op verzoek van l'aus Urbanus IV. zou gedicht hebben ter eere van het H. Sacrament.
Over de navolgingen bij de Duitschers, zie Büumker, Das katholisclie deutsrhe Kirehenlied, I 11886), nr. 371, bl. 693.
Melodie. Ken dev. en prof. boeexken, t. a. p.



685. Pacientie is soo goeden cruyt.
1. Pacientie is soo goeden cruyt, bij is nu in saisoenc,
want haer craclit en haer virtuyt heeft yegelyck nu van doene;
wilt u te plucken spoene dat edel cruydeken goet;
sluytet binnen int herte dijn, en dinckt het sal eens beter zyn; sterct in Godt uwen moet.
2. Alle die pacientie behoeft,
aldus sult ghyse saeyen;
troost do ghene die zyn bedroeft, soo sal u Godt oock paeyen en helpen u uiten quaeyen als ghij in lyden zyt;



want zoo ghij uwen naesten doet,
dat zuldi vinden tzy quaet oft goet voor Godt gebenedyt.
3. Wildi pacientie crijgen saen,
lioort toe, ick salt u leeren:
ghij sult die daegelijcx plucken gaen int bitter lijden ons Heeren;
wilt u herteken daertoe keeren,
inct traenen wilt aensien wat Jesus voor u ghelcden heeft;
hij is die de pacientie gheeft de ghene die tot hem vlien.
4. Al die ompatientich zyn in dese droeve tyden,
sy doen hen selven dobbel pijn,
want yegelijck moot nu lijden;
ten baet murmureren noch strijden,
hout u in Godt gherust;
liet elck zyn sondich leven staen,
den tyt die sonde beteren saen,
den honger soude worden gheblust.
5. Die dit liedeken heeft ghedicht,
veel lydens heeft zy verdraegen groot en cleyn van alle ghewicht tot in haer oude daegen;
zy en willes niemant claegen dan Godt, diet beteren mach;
die beste remedie die zy vint,
es te peysen, ick hebt verdient,
en dienen Godt nacht en dach.
Tekst. Het />riteUen der gheestelyker wellusten, ghemaeckt bij Iouffrou Katiieuina lioiDEWYNs, ,Weduwe wylen M. Nicolaes de Zoete, in zynder tyt Secretaris Ordinaris Ons Heeren de Coninx, in zynder Maiesteyts Raedt gheordineert in Brabant", llruessel, Rutgher Velpius, z. j„ appr. 21 Jan. 1587, bl. 78, een schoon liedeken van Pacientie, opden thoon, „La benoiste Trinite". — Aangeh. door V. A. df. la Montaone, in Tijdsehr. voor boek- en bibliotheekwezen, Antw. I (1903), bl. 160 en liiervoren II, bl. 935.
Het prieel der gheestl. melodie, lirugghe, 1609, bl. 205, „Vande Patientie', de
166



vier eerste strophen van den bovenstaanden tekst, echter met varianten, zonder wijsaanduiding doch met de melodie; - Het Paradiis der gheest. vreuchde», Antw. 1617 bl. 235, zelfde tekst als in Het prieel, ,op de wijse alsoo t begint ; — Parnassus dat is den Blyen-bergh, Antw. 1623, 2«* druk bl. 108, „op de wijse als't begbint", geteekend A. I., vier strophen evenals in Het prieel, bl. 935. Over
I. zie V. A. de la Montagne, t. a. p.
Melodie. Het prieel, t. a. p. - Stalpaeht, Extractum cathoUcum, Loven 1631, bl. 519, .stern: Patienty is zoo goeden kruyd", voor: „Waer toe t gebe ,
waer toe de mis". .
Twaalfregeligen strophenbouw en andere zangwijs heeft het lied met aanvang.
,1'acientie is goed kruid men zeyf. waarvan de tekst te vinden isin
liedekens (vervolg op O. en n. lof-sangen) door J. Stichter], Amst. c 1740 bl 39
en de melodie bij Stalpaert, t. a. p., bl. 212, voor het lied: „Almagtig Vader! d e
wel eer" — Vgl bij denzelfden schrijver, Gtclde-iaers feestdagen, Antw. 1635, bl.
288, het lied, met twaalfregeligen strophenbouw: „Siet hier een priester Godes groot ,
terwijl bl. 528, 933 de liederen: „Tis Petrus ende Marcellijn , — „Kleyn steedjen van Artoys, Sercijn!", beide met wijsaanduiding: „Patienty is soo goeden kruyd , negenregeligen strophenbouw hebben en op de melodie van Het prieel passen
Deze laatste steroaanduiding, met zelfden strophenbouw als het lied van Katherina üoudewijns, doet zich voor met andere melodie op bl. 115 van Den boeck der ghets. sanghen (Bliiden requiem), Antw. 1631. - „Patientie is goetcniytmen seyt , wordt aangehaald in De schadt-kiste der philosophen, Mechelen 1021, bl 48, 55 en 81b, als wijs voor de liederen: „Ghy Mercurialisten reyn", - „Onlanckx ick rustende int gras" : — „Comt Hebe juecht, maeckt blijde" ; die alle passen op de melodie bij Stalpaert, Extr. cath., bl. 242.



686. Trueren moet ic nacht ende dach.
A.
1. Trueren moet ic nacht ende dach 4. ende liden groot verlanghen,
des lidens naem ic gaern verdrach, dat my heeft ombevanghen;
verdriet coemt my soe menichvout, trueren heeft mij in sijn ghewout;
ic en macht oeck niet ontganghen.
2. In wat plaetse dat ic bin, 5. moet ic des lydens wachten ;
daer en coemt geen blijscap in minen sin by daghe ende oeck niet by nachten: mit vreesen bin ic ombevaen,
dat cost mi also menighen traen;
onser God wiltet my versaechten.
3. In alle deser werelt wijt 6. en weet ic druck tontvlieghen,
men en vint niet anders in deser tijt dan valsheit ende bedrieghen;
want die trou is ghebleven doot, die waerheit is in groeter noot,
si wort ghedruct mit lieghen.
2, 2. t.: lydes. — 2, 7. t.: vermeclten.
Och rijck heer God, hoe wee is my in deser werelt te wescn,
mocht ic van sorghen wesen vri soe waer mijn hert ghenesen;
maer, lacen, het is al om niet,
hier en is niet anders dan verdriet ende altoes anxt ende vreese.
Druck liden moet mijn eyghen sijn, ic en mach oeck niet ontvaren; Maria, die reyne maghet fijn,
wil my altijt bewaren;
si is mijn troest al op aertrijc,
ic wil haer dienen ghetrouwelijc al leefde ic oeck dusent jaren.
Och rijck heer God, hoe wel lust my uut deser werelt te scheyden; o Maria, weest my by ende wilt mijn siel gheleidcn;
al is mijn aventuer dus cranck, als ick coem inder inghelen sanc scl droefheit van my sceiden.



1. Trueren so moet ic nacht ende (lach oude liden swaer verlanghen,
0111 een, die ick niet sien en macli, si hout mijn hert bevanghen;
och, si is moeder ende niaget fijn; och, wonde sy mijnder ghenadich sijn. so en waer ic niet heganghen.
2. Och, in wat lande dat ic bin,
si leyt in mijn ghedaehten;
daer en mach gheen ander comen in bi daghe noch ooc bi nachten; dat heeft haer claer acnschijn ghedaen : och, woude sy mi in haer herte ontfnen, ick liet mijns liden clachtc.
3. In alle dese werelt wijt
en weet ick gheen so schoone; o suyvcr maghet ghebenedijt. ghedenct mijns inden throone;
ghi sijt mijn liefste op aertrijc,
ic wil u dienen trouwelijck,
gheeft mi u rijck te loone.
Och, rijck God heere, hoe wee is mi. dat ic van haer moet wesen; och. waer ic doch van sonden vri. so waer mijn druck ghenesen: sy brenghen den menighen in swaer
verdriet: scout die sonden waer ghise siet, sij sijn so valsch ghepresen.
. De werlt moet de werlt sijn,
ick wilse laten varen en bidden Maria, Gods moeder tijn, dat si mi wil bewaren;
al is inijn broossche nature soe cranck. ick hope het sal beteren eer vet lanek : o God, wilt mi ghesparen.
Tekst A. Hs. van Meerman, nr. 1042, na 1525, thans nr. 2631, 2"= serie der K Brusselsche Bibl., bl. 21 va., het Hs., ,[n]och op die selve wijse: Troeren moet ic'nacht ende dach. Int gheestelijc'. - Dezelfde wijs wordt in het Hs. voorgeschreven, bl 10 voor: „In liden groot heb ic verdriet", met opschr.ft: „D.t lyedek.jn » ghedicht int jaer ons heren dusent OCCC hondert ende XCV ende gaet op d.e w.ese:



Verlangen (ongetwijfeld de melodie hiervoren I, nr. 03. bl. 397, op zevenregelige ^trophe gebracht), Troeren moet ic", enz.; — bl. 20, voor: „Druck heeft bevaen dat harte mijn" (zie hiervoren III, nr. 613, bl. 2387).
Tekst en melodie B. Een dev. en prof. boecxien, 1539, nr. 133, uit g. I). F. Scheurleer, bl. 164, „op die wise alsoot beghint'.
Heide lezingen zijn vergeestelijkingen van nr. 147 Antir. Ib., 1544; zie hiervoren I, nr. 185, bl. 684; zie mede Dr. J. A. N. Knuttei,, Het geest, lied in de Sederl. coor de Kerkhervorming, Rott. 1906, bl. 446, die tekst B nevens nr. 147 Antir. Ib. brengt. — Voor de melodie, zie hiervoren I, t. a. p , nr. 185. bl. 684.



687. lerusalem, ghy schoone stat.
1. lerusalem, ghy sclioono stat.
hoe staet ghy, bruyt, in mijn behaghen ; mijn ooghen macct ghy «lick soo nat. mijn herte doet ghy naer u iaeghen.
2. Want boven alle schoonheyt schoon zijt ghy van buyten en van binnen, soo dat tot uwen lof idoon
noch menschen zijn noch Serapliinnen.
3. O gulde son, o silver maen.
o sterr'kens blinckend' als robijnen,
maer die daer binnen eens mocht gaen. duyst sonnen soud' hy vinden schijnen.
4. Schoon vader-lant, gehoon vader-lant. Godts aller triumphantsten throone, in u is rijekdom abondant,
o salich, die ü krijclit ten loone.
5. U mueren zijn van goude tijn,
bestroeyt met pecrlen zijn u straten, in li en is gheen sonne schijn.
want ghy schijnt selver boven maten.



6. Hoe schoon blinct daer den diamant,
hoe soetkens laechen de saphieren,
oock den karbonckel triumphant gheeft licht in duysentich manieren.
7. Tapijtsery en isser niet,
dit zijn Hierusalems tapijten ;
de motten doense gheen verdriet,
den tijdt en kanse oock niet slijten.
8. Och schoon Sion, mijn liefste lief,
ghy hebt berooft alle mijn sinnen;
maer desen roof doet my gherief,
nu sal ick u alleen beminnen.
9. Dus roept mijn ziel : „o Heer, wanneer,
o wanneer sal ick van hier scheyden?
N'aer u soo haeck ick even seer,
al wilt het vleesch my neer-waerts leyden.
10. „Ick ben hier in het tranen dal,
den hooghen Thabor is daer boven ;
och laet my met u vrienden al u majesteyt eens salich loven."
1, 1. Openbaring, XXI, 2. — 1, 4. t.: hert. — 3, 1. t.: «oom. — 4, 2. t.: alle. — ö, 3. Openbaring, XXI, 23. — 6, 2. t.: lagghen. — 9, 1. t.: o Heere.
Tekst. Veelderhande Schrift, letjsenen, Antw. z. j., geest, goedk. 1587, sign. A 4 r", „op de wijse: O salich, heylich Bethlehem"; — Het prieel der gheest. mei., Brugghe 1609. bl. 191, „Van het hemelsche Hierusalem, op de wijse alsoot beghint*, hierboven weergegeven. In de uitg. Antw. 1617, bl. 170, zoowel als in Het Paradii.< iler gheest. vreuehden, Antw. 1617, bl. 229 (beide „op de wijse: O salich, heylich liethleem"), is het lied onderteekend: P. B. — Verder wordt de tekst gevonden: Catholijck sanekboeck, Embrick (1620), exempl. z. titelblad 1633 (?), nr. 110, bl. 157, .op de wijse: 0 salich", enz. — Het klein prieel der geest, melodyen, Luyck, z. j. (na 1620), bl. 180, „Van den heemeP, zonder wijsaanduiding; — Parnassus dal is den Blijen-bergh, Antw. 1623, bl. 155, „lerusalem, ghy', enz., zelfde wijsaanduiding: — Dit in een suyverlijck boeckxken, Amst., Corn. Dircksz. Kool, 1648, bl. 30, op de wijse: „O saligh", enz. — Willkms, Oude VI. Idr., 1848, nr. 209, bl. 451, naar Het prieel, 1620. — Dit lied is eene verre navolging van de oude kerkhymne: „Urbs beata •lerusalem" (in dedicatione ecclesiae vel altaris et anniversarii eorutndein). — Eene andere navolging van dezelfde hymne: „Liedeken van het hemelsch lerusalem, stemme: O dochters van lerusalem, etc", met aanvang: „lerusalem, o schoone stadt /



wat tongh sal uwen lof uytspreken", is te vinden aan liet slot van: Liefdi-tier in den kers-nacht. Loven, geest, goedk. 1669.
De Latijnsche hymne: „Urbs beata Ierusalem, dicta pacis visio", in gebruik bij de inwijding van kerk of altaar, dagteekent van de VIdl? of VIIdc eeuw; zie Wackehnagel, Das deutsche Kirchenlied, I (1864), nr. 124, bl. 84, en J. Jiliax, A dictionanj of hymnolog;/, 1892, bl. 1198. Deze laatste doet mede de Engelsclie navolgingen kennen. Voor de Duitsche navolgingen en namelijk den tekst: „Jerusalem du selge Stadt", zie W. Uaumkeh, l)as Kalholische deulsche Kirchenlied, II (1883.), nr. 311, bl. 291—2 en nr. 367, bl. 332.
Melodie. Het prieel, 1609, t. a. p.; zie hiervoren III, nr. 491, bl. 1902, het lied: ,0 salich, heylich Bethleem*. — Willems, t. a. p., geeft de melodie zeer onnauwkeurig terug. — BAümkkr, Das Ldth. deutsche Kirchenlied, II, nr. Ii6, bl. 19*>, deelt naar eene Duitsche verzameling van 1631 eene variante mede voor het lied : ,0 Cüllen du heilige statt". — Anders dan de voorgaande zangwijs, alhoewel voor een deel daaraan ontleend, klinkt de melodio te vinden in Den boeck der geest, sanghen (Bliiden requiem), Antw. 1631, bl. 128, „op de wijse: .Ierusalem, ghy schoone stadt".
,Hierusalem", enz. wordt aangehaald als wijs in: Den gheestelgcken leeuwtreker, Antw. 1645, bl. 368 voor: ,0 Judith, aldersterckste vrouw": — Adr. Poirters, Ydelheyd des werelds (1640), uitg. Antw. 1714, bl. 183, voor: „Komt .lesu soet, komt in mijn hert", en Het pelgrimken van Kevelaer door denzelfde (kerk. goedk. 1655), Kevelaer, z. j., bl. 47, voor het lied: ,0 Kevelaer gy schoone stad". Het lied: „Heer Ihesu wilt glii mi bi staen", nr. 176, van Een dev. <•«prof. boeexken, Antw. 1539, uitg. D. F. Scheurleer, bl. 208, heeft vijfregeligen strophenbouw en ook anderen versbouw dan het hier besproken. Do wijs: „Hierusalem is so schoonen stadt' door Ken dev. voor het lied „Heer Ihesu" aangegeven, slaat dienvolgens op een anderen tekst en eene andero melodie dan do hier bovenstaande. B. van Haeften, Den Inst-hof der christelijcke leeringhe, Antw. 1622, bl. 189, bevat een lied: „Wacht u, ghy catholijckon, wel", op de wijs: „Ierusalem ghy schoone stadt"; de daarbijgevoegde melodie is eene variante van degene, die men aantreft in J. Hahdcyk's Goddelieke lof-sanghen, Ghendt, 1620, bl. 30, voor het lied . „Ghelijck een maghet".



688. Nu laet ons alle danckbaer sijn.
A.
1. Nu laet ons alle danckbaer sijn ons Heer, ons Godt, ons Vader,
die ons van bier. van wijn, van dranck
versaeyt heeft alle gader,
van vleys en ander goede spijs
ghecockt, bereyt seer menich wijs;
wilt hem u hert aencleven,
hij en sal u niet begeven.
2. Die sone Godts gebenedijt die willen wij mede loven,
die ons van sonden heeft bevrijdt
wanneer wij waren verschoven,
die soo ininnelijck ons heeft ontfaen
ende inder noot niet af en wilt gaen;
bemint hem in dit leven,
hij en sal van u niet scheyden.
3. Wij danckcn oock <iodt den heyligen Gheest van sijniler visitatie
en hadden hij by ons niet gheweest ons vreucht waer tribulatie;



h'j es een trooster int verdriet,
want eonder hem en sijn wij niet;
wilt hem u herte bereyden,
hij en sal van u niet scheyden.
4. Wij willen die waert oock dancken seer diet al heeft laeten coken,
hij heeft soo wel bewaert sijn eer want ons en heeft niet ghebroken;
wij dancken oock dit gheselschap goet en sijt vrolijck met herten soet;
dat ghijlien sijt ghecomen wort danckbaerlijck ghenomen.
5. Wij en willen oock vergeten niet die van hier sijn ghescheyden,
op datse den Heer wt allen verdriet al in sijn rijck wilt leyden;
want soo wij doen, sal ons gheschien.
wanneer wij uit dit leven vlien;
aldus soo wilt voor desen eenen pater noster lesen.
6. Wij willen ons wat verblijden nu tis nu een dach van vreuchden,
van swaricheyt ons maken schuw soo mogen wij wat verieuchden;
den boghe en mach niet gespannen staen,
hier om altijt laet droefheyt gaen,
tis nu gheenen tijt van schreven,
wij willen ons wat vermeyen.
4, 4. ghebroken = ontbroken. — 5, 6. uit bijgev. — 6, 3. t.: scltouir.
B.
1. Nu laet ons allen danckbaer zijn ons Heer, ons Godt, ons ^ ader,
die ons van bier, van broodt, van wijn versaedt heeft allegader,
van vlees, van visch, van ander spijs,
bereyt so menigerhande wijs;
bemint hem in dit leven.
hy sal u niet begeven.



2. Den sone Gods gebenedijt,
die willen wy mede loven,
die ons van sonden heeft bevrijt doen wy waren verschoven;
die ons soo minlijck heeft versaet,
inder noot hem niet af en gaet;
op hem set u betrouwen,
ten sal u niet berouwen.
3. Soo dancken wij oock den hevligen geest van zijnder visitatie,
want had hy by ons niot geweest ons vreucht was tribulatie;
hy is ons vertrooster int verdriet,
sonder liem vermoghen wy niet;
wilt hem u hart bereyden,
hy sal niet van u scheyden.
4. Soo dancken wy ons lieve bruydt,
dat sy by ons wil blijven,
en drinckt die bekertgen noch eens wt, den Heer wil al op schrijven;
den booch mach niet ghespannen staen. ick hoep' het sal ons wel vergaen, tis nu ghcen tijt van schreyen, wy willen ons gaen vermeyen.
5. Ons vrienden willen wy dancken seer, diet al hebben doen koken;
sy hebben soo wel bewaert haer eer, want ons heeft niet ontbroken ; so bidden wy dit gheselschap soet, vrolijck te wesen met harten goet; dat wy hier zyn ghecomen.
dat wert in danck ghenomen.
6. Soo willen wy oock vergheten niet die van hier zyn ghcscheyden,
clatse den Heer wt alle verdriet,
in zijn rijck wil gheleyden.
Soo als wy doen, sal ons gheschien. wanneer wy ut dit leven zijn ;
daeroni soo wilt voor desen een pater noster lesen.



T^kst A liet hof ken der .eest. liedekens, Loven 1577, bl. 183, „een gheesteUjc TeKSt A. H't ■[ wppreeeeven; — Een swjverlick
liedeken, om op die gratie te s.ngen hertoven' WJJ ' e sali ,
„oerAen begrypende alle de geesteheke he eke*ge,"r^ ^
Thonis Harmansz van Werver,hoef, Antw. 1617,
Passij, Paasch en Pinaster gezangen door JIa.] >-[
ZOndKenoPtelilVmeNuZTa!r'onÏ In danckbaer sijn', 6 str., komt nog voor in nr. 17 van het Tüburgsch H, beschreven door H. Koks, in Dietsche warande, N. R.
X (1S A en Vtft Hoffmann v. F., ^ «J7£
De lezing A zal wel de oudste z.jn gracy.liod", zonder wijsaanduiding.
B. Nieu Amstelredams Ib. loJl, bl. <», ,eeu g j Hnorns Ib
T'n'jm, j. <«. >«. «•. »»■ •«- «■*" ,-,~
ïï «i.*- »■ — -*■
Nota.
Ghy menschen kint, u wel versint,
eert valt te laet,
dat u Gods hand, ons beste pant, toch niet en slaet.
Tijdsein-, voor ïederl. t. e» _ Den jHoem-hof tan de Neder-
wil hooren een nyeuwe lyedt (Een ^effellyetj ^ boJe van de rain- .
lailtsche Ieuglit, Amst. lt>13, bl. , » wilt hooren een eeliickenis';
, Al^r, m» £*5n5rL«. -
— V Groot achterhof ken, Alckmaer, , • ' , ^ t ^99
vrolijck weest"; - J. C. Mayvoo.l, Vermakelycke bruylofs-kroon, Amst.
bl. 112, voor: .Dio hem ter zeewaert in begeeft .
Melodie. Den lust-hof derJmstehjcke leermghe, Antw. 102-, bl.
„Acht saligheden hebt ghy Heer*.



689. Ons vader, Godt ghepresen.
1. Ons vader, Godt ghepresen. die in den hemel zijt, gheheylicht soo moet wesen u naem ghebcnedijt.
2. U rijck van grooter weerden laet commen metter spoet: in hemel en op eerden gheschi' u wille goet.
3. Wilt ons Heer verleenen, coninck van machten groot, peys, vred' en oock met eenen den cost tot s' levens noot.
4. Vergheeft, ons Heer verheven, al dat wy schuldich staen. ghclyck wy oock vergeven die ons hebben misdaen.
5. En laet ons toch niet vallen oock in tentaci quaet;
maer, Heer, verlost ons allen van 's vyants boosen ract.



ft. „Ick groet u vol van gracy,"
sprack d'enghel Gabriel,
„met u tot alder spacy is God Emmanuel.
7. „Want onder alle vrouwen syt gliy ghebenedijt;
gheluckich die aenschouwen u glori met iolijt.
8. „Ghebenedyt moet wesen Jesus, ws lichaems dracht ;
door hem zijn wy genezen al uit des vyants macht.'
Tekst. Het prieel der gheeat. nul., lirugghe 1609, bl. 5: „Een licdeken van den Pater noster ende den Ave Maria", op de wijse: „Soo diep in die groen-heyden" ; zie hiervoren III, nr. 600, hl. 2347, tekst hierboven weergegeven; — Het Paradiis der ;iheest. treuchden, Antw. 1617, bl. 7, „op de wijse: Het was een schip gheladen. aft: „Schoon lief, wilt my troost gheven", zie hiervoren III, bl. 2245; — Tiieodotis. I'aradi/s der gheest. en kerek. lof-sanyhen (1621), 1648, bl. 702—704, „op de wijse: Ick heb de groene straten, etc."; zie hiervoren I, nr. 111, bl. 441.
Melodie. Zie hiervoren de verschillende a. p.



690. Wilt ontspringhen, lofsanck singhen. EERSTE MELODIE.
TWEEDE MELODIE
1. Wilt ontspringhen, lofsanck singlien onsen Heer' gliebenedijt,
want hy doet ons groote dinghen; hier af looft hem met iolijt,
en wilt u van quaet bedwinghen; sijn weldaet ghedaclitich zijt.
Ingheseten, wildy weten wat den Heer' ons heeft ghedaen? Door zijn goetheyt onghemeten gheeft hy ons zijn lichaem saen voor een spijse om te eten;
wilt hem weerdelick ontfaen.



3. l'roeft u sinnen wel van binnen eer dat ghv ontfanglien sult desen grooten schadt der minnen, die liemel end' aerde vult;
eer dat ghy die sult beghinnen, spreeckt ootmoedeliek u schuit.
4. Groot en cleyne, maect u reync en trect aen u bruylofts cleyt; comt ter tafel Godts ghemeyne, aensiet wat daer is bereyt:
Godts lichaem en bloet certeyne. alsoo hy ons selve seyt.
5. ]>ese spijse groot van prijse, liefd' in onse sielen straelt; wt des hemels paradijse
is hy voor ons neer ghedaelt; looft hem, met d'engelsche wijse. van dees spijse onghefaelt.
6. Glorie, lof, hoocheyt, eere,
sy die hooghe triniteyt,
die ons arme menschen teere dese spijse heeft bereyt;
u loven wy, onsen Heere,
nu en inder eeuwicheyt.
6, 1. Glorie, drie syllaben.
Tekst. Het prieel tier ghee.it. melodie, Brugghe 1609, bl. 102, „op de wijse: alsoot beghint", tekst hierboven; — Ib., uitg. Antw. 1617, bl. 97, zelfde wijsaanduiding:
Jht Paradiis der gheest. vreuchden, Antw. 1617, nr. 53, bl. 109, op de wijse:
„Komt nu ter staey iubilacy . sonder aldaer ghemerekte nemen op den 3. ende 4. reghel / die den toon van den 1. ende 2. repeteren"; — Catholijck sanckboeck (lateiverschenen als Gheest. harmonie), Embrick (1020), exemplaar zonder titelblad 1633(?). nr. 75, bl. 105, zonder wijsaanduiding; — Theodotis, liet Paradijs der gheest. en kerek. tofsanghen (1621), uitg. Antw. 1648, bl. 283; — Willems, Oude VI. Idr.. nr. 220, bl. 469, eerste strophe, naar liet prieel, enz., uitg. Antw. 1630.
Aangeh. in lten blijden - tvegh tot liethleeiii, Antw. 164o, bl. 156, en Den ghees(elyckett speel-uagen, Antw. 1671, bl. 154, voor: „Seght, ghetrouwe knecht des Heeren".
Melodie I. Het prieel, enz., 1609, t. a. p.; — II. liet prieel, enz , 1617; — Theodotis, t. a. p., „op de voorgaende wijse", n. op de wijs van het lied: „Maeckt uw' tonghen // versch ontspronghen", dat, bl. 278, op zijne beurt tot wijsaanduiding heeft: „Pangue lingua, ofte-. Wilt ontspringhen"; — Willems, t. a. p.
Het prieel, enz. 1609, bl. 136, bevat daarenboven „op de wyse alsoot beghint". eene variatie van II, die men ook aantreft bij Stalpaeet, Kxtractum eatholicum, 1631. bl. 267, voor: „Heer genade! mijn misdaden" ; en Id. Gtilde-iaers feest daegheii, 1635. bl. 418, „stem: als't begint" voor: Wilt u wat pijnen; — aangeh. aldaar bl. 1017. voor: „Doet geworden ons lier narde! * l'it deze variatie spruit, dat de melodie II reeds vóór 1617 was bekend.



691. Waer toe dogh maeckt u mondeken reyn.
1. „Waer toe ilo;;li maeckt tl mondeken reyn,
mijn lief, nu znlc bedrijf?
Kn waer toe dogh u handekens cleyn duymelen alsoo stijf op het albaster van mijn borst?
Soud' het wel sijn, pevs' ick, van dorst?
2. „Maer of't daerom noch waere ghedaen,
ghy weet wel dat een niaeghd,
hoe rijp, hoe rond, haer boesemkens staen, gheen melck of sponn' en draeghd; hoe kan ick gheven dan de bust, die nooynt en wist van 's weerelts lust ?
3. „Nu dan, o liefste mondeken root,
nu dan, o lipkens soet,
en doet niet meer alsulek oenen noot,
want 't is verloren moet;
't is al om niet dat ghy dogli reckt. 't is al om niet dat ghy dogh treckt.



4. ,Neen, neen, mijn lieveken, neen, comt aen,
ten is u maer gheproeft;
neen, mondeken, comt, wilt u versaen,
ghy weet wat u behoeft;
ghy weet dogh wel hoe dat al gaet,
ghy weet hoe 't met u moeder staet.
5. „Ghy weet dat zy is vrouw' ende maeghd:
ghy weet dat zy alleen voor u twee volle boesemkens draeghil;
ghy weet, dat anders glieen,
o grooten God van desen al,
beter u opcoesteren zal .
2, 4. sponn', sponn, *pon = speen, borsttepel. - 2, 5. bmt = borst. - 4, 2. = het is'maar om u op de proef te stellen.
, t Harduyn Goddelicke lof-aangheh, Ghendt,
1620TtfL,eD„Ca°tote'haer' suygende kindeken', hierboven
„en „heest, mrhteytel, Antw. U-34 I; Vlnamscke Primitieven
bl. 423. - Aangeh. door >1. Vekkest, i „pninp,,..,iik aedicht, waarin Maria
1903, bl. 94, die het stuk noemt een „nuie ondervinding, zelfs niet wetend
ï sï£ rJzrrZTt-zZÏ» -
"■ ri., - - :£ -jxzz
.J' Heer 5»»*
— - -
* - -,7-
"»p» '•**• *- '• *-■
présente nn caractére particulier." v00, in L„ pieHSe alvuette,
06 melt' 7 "JZr mondain de 1'Espagnolle: Je voudroy bien
gut"™, een'lied waarvan" wij de eerste strophe laten volgen, naar het Hs. van de Gentsche Bibliotheek:



Je voudrois bien guarir le mal 'jue je sens,
mais jo no puis;
ne verrai-je iamais tinir tant de pleurs et tant d'ennuis?
Car la belle qui tient mon weur, est toujours plain[e] de rigeur (sic).



692. Een is eene, eenen God alleene. A.
EERSTE MELODIE.
1. Een is eene,
oenen God alleene. een is God alleen, en dat gelooven wij
2. Twee, is twee,
twee testamenten; eenen God alleene, een is God alleen, en dat gelooven wij.



3. J>rie is ilrie,
drie patriarchen;
twee testamenten,
eenen God alleene, enz.
4. Vier is viere,
vier evangelisten;
drie patriarchen, enz.
eenen God alleene, enz.
5. Vyf is vyve,
vyf boeken van Moyses;
vier evangelisten, enz.
eenen God alleene, enz.
. Zes is zesse,
zes kruiken van Canaii; vyf boeken van Moyses, enz.
eenen God alleene, enz.
7. Zeven -is zeven,
zeven sakramenten;
zes kruiken van Canaii, enz.
eenen God alleene, enz.
8. Acht is achte,
acht zaligheden,
zeven sakramenten, enz.
eenen God alleene, enz.
2, 1. Li tiree, lees: is twee. — 3,1.
9. Negen is negen,
negen kooren der engelen;
acht zaligheden, enz.
eenen God alleene, enz.
10. Tien is tiene,
tien geboden Gods;
negen kooren der engelen, enz.
eenen God alleene, enz.
11. Elf is elve,
elf duyst maegdetjes;
tien geboden Gods, enz.
eenen God alleene, euz.
12. Twaelf is twaelve,
twaelf apostelen,
elf duyst maegdetjes,
tien geboden Gods,
negen kooren der engelen,
acht zaligheden,
zeven sakramenten,
zes kruiken van Canaii, vyf boeken van Moyses,
vier evangelisten,
drie patriarchen,
twee testamenten,
eenen God alleene,
een is God alleen,
en dat gelooven wy.
is drie, lees: is drii!.
Tekst. A. De Cocssemaker, Chants populairek des Flamands de Fraiice, 1856, nr. 43, bl. 129: „De twaelf getallen". Dit lied. ten tijde van d. C. nog heel Fransch-Vlaanderen door bekend, is eene Nederlandsche lezing — aanverwante liederen bestaan bij de meeste Europeesche volkeren — van een Latijnsch lied: „Die mihi, quid unus?" Dit laatste zou, volgens Hersart de la Villemar^cé, Barza:-Breiz, Chants populaire« de la Bretagne (1839), 9® édit. Paris 1903, bl. 1, eene omwerking zijn, in christelijkon zin, van een door den verzamelaar opgevangen heidensch stuk: Ar lianuou („Les séries ou Ie Druide et 1'enfant") in „dialecte deCornouaille", eene samenspraak tusschen een Druïde als leermeester optredend en een kind. Als bron van den door hem medegedeelden Latijnschcn tekst, wordt door de la V.



aangehaald een „Kecueil de cantiques bretons du moyen-age', opnieuw uitgegeven in 1650 door Tanguy Guéguen, priester, en eene vollediger lezing (door d. C., t. a. p.. herdrukt), hem verschaft door den abbé Henry. — „A quoi attribuer la présence de ce chant dans nos contrées", vraagt d. C.. die het Bretoensch lied tracht in verband te brengen niet het Nederlandsche, „sinun a des circonstances analogues a celles qui sont signalées par M. de la \ illemarqué. II est probablo qu en Flandre, comme en Bretagne, on aura eu ii combattre des intluences druidiques qui avaient survécu a 1'expulsion des Gaulois et après 1 invasion des peuples du Nord.
Prof. J. Vercoullie deed me opmerken, dat de Ar Rannoa hem apocryphe toeschenen en de besluiten, door Hersart de la \ illemarqué er uit afgeleid, onjuist.
Immers het is a priori niet mogelijk, meent prof. Vercoullie, dat Oud-Keltische Druïdische formules ons zouden overgeleverd zijn als een modern Bretoensch gedicht. 1 laarbij de inhoud zelf van dit gedicht is zoo gezocht en zoo gewrongen, dat hij rechtstreeks op een auteur wijst, die alleen van hooren zeggen iets van zijn stof kent (1).
Om historische redenen ook kan het gedicht niet Druïdisch zijn. De Armorisclie Kelten zijn tusschen de 5Se en 7d0 eeuw uit Engeland gekomen en van Gallisch Keltisch is in Fransch llrittanje niets meer over (cf. Windisch in Gröheks Grundriss iler Rom. Fhilol., I, 284 en 298). Hun taal is zuiver Engelsch-Keltisch; ook hun oudste historische overleveringen (hoofdmannen, bisschoppen, enz.) zijn Engelsch; de Engelsche Kelten waren reeds Christenen vóór de uitwijking, en eer de uitwijking was voltrokken, waren de bewoners van heel Armorica het ook. Dus kunnen de tegenwoordige barden niet, zooals Hersart d. 1. V. (Barzaz-Breiz, bl. XIII) aanneemt, de nakomelingen zijn der voorchristelijke barden van Gallie. Maar in ('ornwales. evenals in 't land van Wales, bestond eene litteraire overlevering, en zoo gebeurde het al eens dat moderne barden hun moderne onderwerpen in verband trachtten te brengen met hun verleden, b. v. in dit geval er een Druïdisch tintje aan gaven.
Aanverwante teksten: «) l'oi. de Mont, in Volkskunde, Gent, I (1888), bl. 1>: „Nieuwjaarlied van de X getallen", aangeteekend te Baal bij Aarschot, zonder wijsaanduiding; — J. Corkelissen, Rente des tradiiionspopnlaires, Paris, XIII (1898), 1)1. 503, met Fransche vertaling, insgelijks zonder wijsaanduiding: — b)'t Daghei, Hasselt III, 5de jaarg. (1889), bl. 21, „Oudejaarsavond-liéken uit Beverloo", met eene variante uit Sint Antonius-Brecht; — Rond den heerd, Brugge I (1866). bl. 367, nagenoeg dezelfde lezing, buiten den aanvang: „Twaalf apostelen // elf duizend maagden (Sinte Crsula en hare gezellinnen, martelaressen te Keulen in 453); — e) V Daghei, Hasselt III, 6de jaarg. (1890), bl. 160, onder de liederen in de streek van Tessenderloo. daags voor nieuwjaarsdag aan de deuren gezongen; — d) X Bols, Honderd oude 17. liederen, 1897, nr. 49, bl. 103, met do melodie, gezongen in de omstreken van
(1) N. (JfELLiEN, Chanson» et danst# des Breton#, wyst de li&rz&z IJreiz aan als oen „recocil Bi coDtestó", en J. Lorn, Chrestomathie bretonne. zegt dat men ze niet mag beschouwen als een „recneil de chants populaires", en voegt er bjj: „Ces chants se partagent en trois categorie*: les chants inventf's ou a peu prt s (je ne dis pas par M. de la Villemarqné) — les chants drmarqucs — et le9 chants arrangés. Parmi les premiers, on pont citer les $4rie» en grande partie", etc.



Diest, en varianten van dezelve uit Westorloo, Alsemberg en Hoevenen; — Ai;n. Joos, 11'tmsch idioticon. 1904, bl. 401, lezing zich bij de laatstgenoemde aansluitend.
Melodie. l)e drie zangwijzen hierboven zijn medegedeeld naar de Coussemaker, die voor de eerste de plaats niet aanduidt waar zij gezongen werd, de tweede als eene variante uit het kanton van Wormhout geeft, on de derde als eene variante uit het kanton van liurburg.
B.
Een geloove van Christus verheven.
Abram die sprak Jacob (s<V) mede
op den berg van Sionede,
op den dag van liede.
De Heere God leeft, die alles geeft,
die hemel en aarde geschapen heeft,
die 't drinken voor ons geschonken heeft,
die uit den bitteren kelk gedronken heeft.
Twee steenen tafels van Mozes geschreven.
Drij heilige Patriarchen.
Vier heilige Evangelisten.
Vijf bloedige wonden Christi.
Zes kruikjes gevuld met water en wijn:
de Heer heeft ze veranderd in koelen wijn
als (iod naar de bruiloft ging,
naar de bruiloft van Canna in Gallilei,
waar Jezus zijn eerste mirakeltje deed.
'I Eerste mirakeltje dat God deed,
't was op Rigoors kasteeltje,
waar Mozes zijn tien geboden ontving.
Zeven gaven van (iod den Heiligen Geest,
(lod verleene ons gratie allermeest.
Acht zaligheden.
Negen chooren der engelen.
Tien geboden des Heeren.
Elf duizend maagden.
Twaalf ons' Heeren» apostels.
Dertien kinderen van Israël.
Veertien, de purperrok.
Vijftien mysteriën.
Zestien, 't laatste avondmaal.
Zeventien knechten die 't kruis oprechten.
Achttien duizend soldaten.
Negentien, de teerlingen.



Twintig, de doek van Yeronica.
Een en-twintig 
Tweecn-twintig 
Drij-en-twintig 
Vier-en-twintig mannen in 't harnas.
Vijf-en-twintig, 't heilig graf.
Tekst. B. Lootens et Feys, ('kants populaires flamandu, 1879, hl. 260, .Les nombres* (Van de getallen) deel uitmakende van de .tellingen", onder het zingen waarvan de kantwerksters hunne maliën telden. L)e uitgevers treden in eenige bijzonderheden over de wijzo waarop dit stuk werd uitgevoerd. Zoowel als voor de overige door hen uitgegeven tellingen, werd hier gebruik gemaakt van de reeiteerende formule, welke o. a. diende voor het lied van „Mi Adel en hir Alewijn" (zie I, nr. 7, bl. 48 hiervoren). Juist onder het besproken van de melodie van het voornoemde Druïdenlied, en na vastgesteld te hebben, dat zonder eenigen twijfel het recitatief de oudste vorm van den zang, ja van de muziek zelve is, wijst Oskak Fi.eisschkr, Sammelbfinde der internationalen Musikgesellschaft, Leipzig, III '1902). bl. 185 vlg., op. den hoogen ouderdom van dergelijke gereciteerde stukken.
Hij L. en F., bl. 261—2, treft men nog twee andere liederen ,van de getallen* aan: «Dertien broon in een schapra", en „Een doorntje getrokken uit Jesutjes kroontje". Van het eerste dier stukken bestaat eene aanverwante Engelsche lezing voorkomende bij J. O. Halliwell, The nursery rhymes of England.
In De(n) Amsterdammer van 25 September 1904, deelt N. van Hiciitcm, onder den titel : „Een héél oud lied", een fragment mede met aanvang: „Een is onze wet", dat zich aansluit bij een door Eiik u. Böhme vermeld „oud-Hebreeuwsch paaschlied. waarin, in plaats van 12, zooals in de meeste andere vormen, dertien heilige getallen voorkomen." Het lied waarvan dit fragment deel uitmaakt, werd vroeger op verschillende dorpen „achter Dokkum" gezongen. Dezelfde schrijver doet ook den tekst eener variante van A kennen, hem voorgezongen door een oud vrouwtje uit Alkmaar. — Van een bij de Joden gebruikelijk lied van de heilige dertien getallen, ontstaan uit een oud-Hebreeuwsch reeds in de Haggada voorkomend l'aaschlied, vindt men do Ouitsehe vertaling bij Eiik u. Böhme, Deutscher I.iederhort, III, nr. 2132, bl. 829. Duitsche lezingen van „Die zwölf heiligen Zahlen" komen voor bij laatstgenoemde schrijvers, t. a. p., bl. 825 vlg., die van het hier besproken lied mede bronnen aanduiden voor Denemarken, Frankrijk, Italië, Wendenland, Moravië en Nieuw-Griekenland.
Hiervoren II, nr. 314, bl. 1119, zagen wij een wereldlijk lied „van de twaalf getallen", nl. het lied: ,'k Nemen uyt het glazeken een", door Dr. G. Kalft'als eene parodie van „Een is eene" aangezien.
Volgens Dr. J. Holte, Eine geistliche Aiislegung des Kartenspieltt, in Zeitschrift des Vereins für Volkskunde in Herlin, 1901, bl. 376—406, en 1903, bl. 84—88, die, Eiik u. Boiime's aanteekeningen op vele punten verbeterend en volledigend, eene uitgebreide studie wijdt aan: „Die Deutungen der Zahlenreihe 1—12". is de oor-



sprong van den Latijnschen tekst: ,Dic mihi quid est unus", die „im mittelalterliehen Gottesdienste Verwendung gefunden zu haben scheint", nog niet uit te maken; echter berust die tekst op de kristelijke symboliek der getallen, die reeds in de V,le eeuw bij den liisschop Eucherius van Lyon wordt gevonden, in zijno geestelijke uitleggingen van bijbelsche woorden en begrippen. — Deze tekst gaf o. a. aanleiding in den aanvang der XVIIIrte eeuw tot eene parodie, een studentenlied, onder den titel „Horae". met aanvang: „O lector lectorum, die mihi: quid est unus.' Unus est oeconomus, qui regnat super ancillas in culina nostra" (zie Bolte, t. a. p., bl. 395; Erk u. Bühme, t. a. p., bl. 831).
I'. A. Hoürgault—Dücoidray, Mélodies populnires de Basse-Bretagne, Paris 1885, bl. 104, deelt een getallen-lied mede: .Les commandements de Dien" (de Tien geboden).
Tot de liederen ,van de getallen" of „opeenstapelende" liederen, ook bij de Franschen onder den naam van „randonnées" bekend, behooren: a) „Christene menschen al (Het geestelyk uer-slag), stemme: Ik drink den nieuwen most" (voor de melodie zie liiervoren II, nr. 313, bl. 1108), te vinden onder nr. 20 van de losse bladen gedrukt o. het eerste kwart der XIXdo eeuw te (Jent, bij Van Paemel, en onder nr. 6 van de losse bladen omstreeks denzelfden tijd gedrukt te Antwerpen, bij J. Thys. In de tweede strophe leest men:
Slaet de klok een, peyst wel,
eenen hemel, een' heil',
ook eenen God, Schepper van al dat leeft,
een maegd, die den Zoone Gods gebaert heeft,
een aerde, een zee, een dal, enz.
b) .Schoon het natuerlyk kaartspel (C'hristelyk en stichtbaer liedeken van het kaert-spel, of den uytleg van het natuerlyk Piquetspel door eene[n] Duytschen soldaet), stemme: Moet ik nog lang op schildwaght staen", los blad 34 van Van Paerael, lied waarvan men bij denzelfden, los blad nr. 80, eene tweede bewerking vindt, met aanvang: ,Eenen duytschen soldaet g'heel kloek", voorgedragen op dezelfde wijs.
Eene variante van deze tweede bewerking is te vinden met do melodie, bij •I. Bom, t. a. p., nr. 50, bl. 109.
Voor den tekst en de melodie: „Moet ik nog lang", zie Xieuir lh. gtmenxd liet brabands naclUcgaelken, Gent I. C. van Paemel, z j., bl. 21, aanvang en stemme: „Hoe moet ik hier op schildwagt staen", en Lootens et Feys, t. a. p., nr. 101, bl. 193; — c) „Komt hier lief-hebbers van de kaert", in Xiemr Ib. i/enaewt den ro'jel Phenix, Duynkercke, E. Laurenz, z. j„ geest, goedk. 1717, bl. 8, aangehaald door •F. Bols, t. a. p., bl 116. Dit lied beslaat zeventien strophen en is getiteld : „Geestelijck tydt-verdryf, of het Kaerte-spel der Godt-minnende zielen, vol wondere en seer schoone hemelsche meditatien". — „Stemme: O Hollandt schoon, gv leeft in vré" (zie hiervoren III, nr. 079, bl. 2622: „Hoort, vrienden, luystert naer dit lied"). Het vangt aan:



Komt hier lief-hebbers van de kaert,
komt hier dit kaert-spel speelen;
soo jonck als oudt weest niet vervaert,
laet het, u niet vervelen;
niaer die wilt mede spelen gaen.
moeten eerst wel den troef verstaen,
on ooek met (iodt beginnen;
die verliest, die sal winnen.
Voor de bij andere volkeren bestaande lezingen, zie Dr. J. Bolte, t. a. p.
Van l'ater Fb. Josemi van de H. liarbara, .Cartnelit Discals", bestaat een lijvig boek getiteld: Het geestehjek kaert-spel met herten-troef, oft het spel deiLiefde, 3do ui tg., Antw., 7.. j., geest, goedk. 166t>.



693. In den hemel is eenen dans.
1. In den hemel is eenen dans; alleluia!
I)aer dansen all' de maegdekens. Benedicamu» Domino,
alleluia, alleluia!
2. 't Is voor Amelia ;
alleluia!
Wy dansen naer de maegdekens. Benedicamu» Domino,
alleluia, alleluia !



Tekst en melodie. De Couskemaker, Chansons populaires des Flamand» de France, 1856, nr. 35, bl. 100, .Dans der maegdekens". De uitgever hoorde het lied in 1840 te Belle zingen. Wat hij dienaangaande doet kennen, wordt door Dr. G. Kalff, Het lied in de M. A'., bl. 523, aldus weergegeven:
.Wanneer een jong meisje gestorven was, werd haar lijk door hare vroegere speelnootjes eerst naar de kerk en vervolgens naar het kerkhof gedragen. Was de plechtigheid afgeloopen en de kist in do groeve neergelaten, dan keerden al de meisjes, met eene hand het lijkkleed vasthoudende, naar de kerk terug, terwijl zij den ,I)ans der Maechdekens* zongen met eene warmte, met eene opheffing, en op een toon, waarvan men zich bezwaarlijk eene voorstelling kan maken, als men het niet gehoord heeft. . . Moet men er eene Druïdische of Scandinavische herinnering in zien, of hebben wij hierin een spoor van oude Germaansihe gebruiken over? Het schijnt ons moeilijk op deze vragen een beslissend antwoord te geven. Maar dit is zeker, dat de gewoonte om op de kerkhoven te spelen en te dansen, die ten tijde van Karei den Groote reeds zeer verbreid was en waartegen de wereldlijke en de geestelijke overheid meermalen hunne stem verhieven, gedurende het geheele tijdperk der middeneeuwen in zwang bleef. Het Vlaamsche gebruik, dat wij beschreven hebben, was misschien slechts een maatregel van de geestelijkheid; misschien wilde zij do geloovigen afhouden van die afkeurenswaardige spelen en dansen door er een godsdienstig karakter aan te geven."
Buhme, Gesch. des '1'anzes in Deutschland, 1886, I, bl. 10, wijdt een woord aan het oude gebruik der Germanen, des nachts op de graven der dooden liederen te zingen waarmede zij meenden de booze geesten te verdrijven, en haalt het verbod aan van Leo IV, in den aanvang der IXde eeuw, zich tot de Bisschoppen richtend: „carmina iliabolica, quae nocturnis horis super mortuos vulgus facere solet, et cachinnos quos exercet, sub contestatione Dei omni potentis vitate". — Zie mede De Cocssemakeii, Jlistoire de iharmonie au inoi/en atje, 1852, bl. 81 82; — Charles Nisarp, liet chansons populaires, 1867, I, 9, waar wordt aangehaald St. Augustinus, Sermo CCCX1. 5, uitvarend tegen de cantica nefaria, die door het volk, al dansende en springende, tot zelfs np het graf der heiligen werden gezongen, en F. A. Gevaert, La mélopi■ untique, 1895, bl. 412: .Textes relatifs u la musique profane depuis Ie VI® siècle jusqu'au XI"*.
Dr. K. is van meening, dat de gissingen van d. C. waarheid bevatten en haalt tot bewijs verschillende passages van geestelijke liederen aan; zie .Die aldersoetste Iesus" (hiervoren III, bl. 2260), str. 6; — ,0 ghi die Jesus wijngaert plant" (hiervoren III, bl. 2265 vlg.), A. str. 25; 11, str. 9; C, str. 14, en ,I)ie werelt hielt mi in haer ghewout* (hiervoren III, bl. 2421), str. 15.
Hiervoren II, bl. 1394, zagen wij, dat het lied: „Jofvrouw, bewaert uw purperen lint", door Dr. K. als een fragment van den .Dans der maechdekens" wordt beschouwd. — De dans van Jezus met zijne maagden wordt in twee exempelen (verhalen in proza met stichtelijke of moraliseerende strekking) besproken door IV G. X. de Vooys, Middelnederlandse/ie legenden en exempelen, 's-Grav. 1900, bl. 808.
Dr. .1. A. N. Knuttel, Het geest, lied in de Nederlanden voor de Hertortnimj,



liott. 1906, bl. 320 vlg., t. p. waar door liem „0 gliy, die Ihesus", enz. wordt besproken, wijst er op boe die „geheel decoratieve hemel, verblindend van licht, een rn al goud en edelgesteenten, vervuld van snarenspel, zang en dans", groote overeenkomst heeft met het Nieuwe Jeruzalem der Openbaring.
Het in den tweeden regel als refrein voorkomende „Alleluja", in zijn oorsprong een kerkelijk refrein dat, zoowel als het „Kyrie eleison", spoedig tot het volk overging, versterkt Dr. K. in zijne opvatting. Over deze „roepen", zie biervoren II. bl. 1483.



694. Waer is er kerke zonder zank.
1. Waer is er kerke zonder zank,
of kermis zonder keel geklank?
Waer is er mensch, die vreugdig leeft en somtvds niet een lied en heeft?
2. Wanneer de vreugd den niensclie dwinkt, men hoort straks dat de keele klinkt: den zank is teeken van de vreugd,
en is ook moeder van veel deugd.
'■}. Zingt nu dan eens een geestig lied, en zorgt van daeg voor morgen niet; die kleyne zorge maeken groot,
die leven, maar erger als dood.
4. Een treurig mensch is vol verdriet.
een treurig mensch en deugd doch niet; wat is het dat den treurder doet als te verteeren vleesch en bloed.
5. Looft God en doet uw werk verblvd, en mot een lied gebenedyd
den Heer, die 't al beschikken moet, en al naer zynen wille doet.



6. Wel mensclien, hebt gy wel gezien,
dat naer uw schikken zal geschién?
Dus looft den Heer met zauk en spel,
zyt vreugdig en doet altyd wel.
3, 1. ww bijgev. naar d. C. — 4, 4. te bijgev. naar d. C.
Tekst. 1'. Cauwe, Het geeMehjk ojieell.-en (Duynkerke 1690), Brugge, z. ,j., c. 1820, bl. 30, ,Geest-verlichtende lied. Stemme: Het was een herder vroeg opgestaan. (ofte) Laestmael lag ik in fantazy. (ofte) Ik voele dat myn herte leeft" (voor dit laatste lied zie hiervoren III, nr. 658, bl. 2534), tekst hierboven weergegeven: I)e Coussemakeb, Clmntf! populaires des FlumamU de France, 1856. nr. 38, bl. 111. zonder bronaanduiding, doch overgenomen van l'. Cauwc, van wien ook uitgaan de hiervoren lil, nr. 505, bl. 1955 en nr. 522, bl. 2017, medegedeelde liederen : .Herders, brengt melk en zoetigheyd", en ,.Ioseph, Jesus voeder".
Melodie. D. C., t. a. p.



695. Komt hier menschen wys beraen.
1. Komt hier menschen wys beraen, en wilt in den lusthof gaen
en Carmelis berg optreden;
daer staen bloeinken» zoet van zeden; in Carmelis zoete dal,
daer is liet te vinden al.
2. Komt hier, myn beminde bruyt,
daer spruyten veel bloemkens uyt. Wilt die al te saem vergaeren,
want die aen ons openbaeren;
ziet dat gy die wel vergaert;
plukt vrv en geen moeyte en spaert.
Plukt de schoonste die daer groevt; plukt de beste die daer bloeyt; plukt dc gulden afrikanen;
plukt de leliën wit als zwanen; plukt genofels goet van geur en van alderley couleur.
4. l'lukt wat van den eglantier:
plukt wat tacxkens van laurier: plukt, 6 ziele, met genugten van Carmelis zoete vrugten,
die bevrvd ons t'allen kant,
zelfs van den helschen vyand.
5. l'lukt narcissen, wit van roem: plukt de gulden zonnebloem;
plukt tulppaenen, akeleyen,
eer dat gy hier komt te scheijen: ziet dat gy dien schat bewaert. daerom al geen moevt en spaert.
fi. Elias is de fonteyn
van Carmelis lusthof revn,
die de liloemkens komt besproeijen en in liefde te doen groeijen tot den schepper van de bloem. Jesus, mynen bruydegom.



10. Mocht ic eens soo gheluckig zijn, 11. Och Heere (joelt, wilt my doch nu
dat my Godts engelen gheleyden aensien niet d ooghen dijns ghenaden .
deur desen wech, voor Gods aenschijn, al mijn betrouwen staet op u,
ick sou te liever scheyden. en wilt my niet versmaden.
B.
1. „Ick ben een arme pelgrim siet,
ick moet gaen doen mijn pelgrimagie ; in druck, in lyden vol verdriet soo leyt al mijn passagie."
2. — „Pelgrim, vriendt, hebt goeden moet, en claget toch niet al soo seere, den wech die gy nu wandelen moet, die moet elck mensch passeren."
3. — „Pelgrims habijt en hooge schoen waren my daer toe aengeven,
om dat ick pelgrinagie soude doen al na dat ecwich leven."
4. —- „Hebt gy pelgrims habijt ontfaen, hooge schoenen om me te reysen, gy nieucht u spoyen om verre te gaen, gv dorft niet anders peysen."
,r>. — ,ïck heb verloren mijn habijt,
ick en cander niet weer aen geraecken, dat is den schoonen edelen tijt,
o siel, wat sal ick maeckcn "
li. — „Hebdy verloren u habijt.
kondy aen geen ander geraecken, ick rade u, vrint, het is noch tijt, te bidden en te waecken."
7. — „Mijn geselschap is voor, ick
volge naer,
ick sou soo geeren noch wat beyden:
de doot maeckt my den wech soo swaer. dat my verdriet te scheyden."
8. — „I.anger te beyden 't mach niet
sij li,
hier en baet suchten noch weenen: de doot door Godts geboden tijn dwingt elck mensch van hier te
scheyden."
9. — „De doot die moet mijn leytsman
sijn.
sijn geselschap vreese ick al soo seere ; met hem te wandelen doet my pijn, men siet hier niemandt weder keere."
[0. — „De doot elck mensch naectelijck
vreest,
nochtan en canse nicmant ontvlieden : t'is swaer te scheyden uyt s werelts foreest.
stelt u hoop op Christus leyden."
11, — „Den wech is nau aen elcken kant, die ick alleene moet passeren,
als ick sal commen in dander lant, waer sal ick dan logeren?
12. — „Den laesten nacht als ick gaen sal van deser weerelt moeten scheyden. soo blyft my by Heer over al. Jesus wilt my geleyden."



O.
1. Ik ben een arm pelgrim siet,
ik doe myn pelgrimagie ;
maer druck en lyden en verdriet vind ik op myn passagie.
2. Een pelgrimskleed, en hooge schoen werd my hiertoe gegeven;
daer meé moet ik myn reizo doen al naer het eeuwich leven.
3. Veel gaen my voor, ik volg hen naer,
ik sou noch geern wat beiden ;
de dood maekt my den weg soo swaer,
verdrietich valt my 't scheiden.
4. De wech is naeu aen eiken cant,
waer ick deur moet passeren;
ach, als ick come in 't ander lant,
waer sal ick gaen logeren?
5. Geef my op reis toch brood en wyn,
o God. der onglen spvzen,
dan zeg ik 't aerdryk zonder pyn,
vaerwel tot myn verryzen.
Hacco.
Hoe! wel gy Christen hond,
wat komt gy dan hier maken ?
•Ta in myn eygen land,
wat hebt gy hier voor zaken,
dat gy hier dus passeert zonder tribuyt of tol te geven nu aen my ?
Van gramschap ben ik vol.
1'elorim.
Ach! genadig heer, laet my voorby passeeren na de stad van Maestricht, om Sinte Servaes te eeren,
ik doe toch geene schae, ik reys dus door u land,
onder den hemel al rust ik op den zand. ..
2. 1. t.: een hooije schoen; schoeit, oud meerv. van sehoe; nu enkolv. schoen, meerv. schoenen.



Tekst. A. liet prieel der gheestelijeke melodie, Brugghe, 1009, bl. 220, „Vanden pilgrem* ; — Paradiis der ylieest. vreuehden, Antw. 1617, bl. 214, „op de wijse alsoo t heghint" ; — Glieesteliick parad Haken der uel-lusticheden (door Guil. uk Pratere S. J.), 6<le deel, Het steen-rotsken, bl. 42, Antw. 1619; — Tiieodotus, Het Paradijs der i/eestelijcke en kerckelijke lof-sanghen (1621), Antw. 1665, bl. 567, „op de wijse: Godt groet u mannen ! etc., pag. 199*; — B. Liedekensboek met emblemata, Hs. nr. 19544, van o. 1635, ter K. Bibliotheek te Brussel, lied nr. 59, op de wijs: „Venus godinne", izie liiervoren I, bl. 767, eene vijfregelige strophe: „O Venus godinne', enz.) onder den vorm eener tweespraak; misschien wel is de tekst A door inkorting aan 1! ontleend, want gezongen samenspraken, ook geestelijke, bestonden vanouds.
Dezelfde tekst met vijf strophen vermeerderd, komt voor onder de losse bladen van Van Paemll (Gent), blad 19, „Geestelijken pilgrem of pilgrimagielied. Stemme: van de Miserere", en van J. Thys (Antwerpen), blad nr. 37, zonder wijsaanduiding. Ziellier dezo strophen:
13. 't Gebed is eenen leyds-man goet,
Christus en heeft ze novt veriaeten al die hem aenbidden met oodmoet,
die mint hy uyt'er maeten.
14. Nu geeft my brood en daernae ook wyn,
geeft my de hemelsche spyzen;
den versten weg die is nu myn,
adieu, tot myn verreyzen.
15. Ontfangt het broot der engelen fyn,
jae, Christus vleesch en bloed vol eere,
want dat moet nu u spyze zyn,
tot dat gy zult weer keeren.
16. Princelyk God, aenziet my nouw met uw' genadige oogen,
de dood die mackt my zulken grouw,
zy doet alle myn vreugd verdroogen.
17. Oorlof dan pelgrim, goeden vriend,
God den Heer wil u geleyden
en geven gratie by hem verdiend,
als gv van hier zult scheyden.
C. Het leien rail dm II. L'cermarus. Tongeren 1887, bl. 29, een werkje dat eene beschrijving van den heilige en van den jaarlijkschen ommegang bevat en nog voorzien is met het I.euvensch „approbatur* van 1627. — Hetzelfde werkje bestaat in het Fransch, onder den titel: Vie de Saint Kcermar, Tongres, z. j.; — daarnaar:



Kakos i>e Keixsberg-Düringsfeld, Tradilions et légendes de la Belgique, lirux. 1870, I, bl. 291, hierboven weergegeven; — R. van i>e Potte, Oude gebruiken (Sint K vermar), in 't Duijliet, Hasselt II (1887—88), bl. 70.
Volgens de legende ging de H. Evermaar, in 671 in Friesland geboren, omstreeks liet jaar 700 liet graf van den H. Servaas te Maastricht bezoeken. Op dezen tocht werd hij met zijne makkers in het bosch van Kutten door den roover Hacco vermoord. Ter plaatse waar zijne stoffelijke overblijfselen werden gevonden, stichtte men later eene bedevaartkapel. Nog jaarlijks heeft te Kutten, op den eersten Mei, eene bedevaart plaats, een ommegang met spel, waarin de H. Evermaar en zijne gezellen. Hacco en zijne ruiters optreden. Zie verder over de legende eene belangrijke bijdrage van Meuakd Veiikest, Rutten-Mei, in Volkskunde, Gent, XIV (1901—02), bl. 54 vlg.
Willems, Oude VI. Idr., 1848, nr. 218, bl. 466, geeft de eerste vijf str. van C.
Naar eene aanteekening van Snellaert is Willems' lezing „afgeschreven uit eene liederen-verzameling: Hs. uit de XVII0 eeuw, behoorende tot de bibliotheek van Van Hulthem, thans in de bibliotheek van liorgonje ingelyfd."
Melodie. Het prieel, t. a. p. — Verder, in Gheest. paradiisken, t. a. p.; — Tiieodotxs, t. a. p., bl. 199; — Stalpaert, Gttlde-iaers feest-dagen, Antw. 1635, bl. 191 (variante) voor: „Kichardus nam een grauwen rock". — Anders is de melodie „op de wijse: lek ben een armen pelgrim", te vinden in Den bliiden requiem, Antw. 1631, bl. 197.
Aan de welwillendheid van den heer I.ebeau, onderwijzer te Kutten, hebben wij de zangwijs te danken, zooals deze nog jaarlijks door de pelgrims, tijdens den ommegang, gezongen wordt:
Dat deze melodie in den grond geene andere is dan de zangwijze van 1609. die voorzeker toen niet nieuw was, blijkt vooral uit de cadensen op het slot van eiken versregel. Overal vallen die cadensen op denzelfden trap der toonladder; de eerste twee op de bovenseconde, de derde op de bovenquint, de vierde op de tonica. De zang is niet meer zoo eenvoudig als in do vroegere lezing; accidentalen die de tonaliteit storen, en fiorituren zijn er aangewassen. Niettemin is de oude pelgrimszang



700. Loeft God den Heen.
1. Loeft God tien Heer, ghi heydens seer, groot ende cleyn; int aertsche pleyn, ghi alle ghemeyn, met herten reyn, loeft hem alleyn.
2. Want vast en goet sijn gracy soet heeft ons bevaen;
sijn trou vermaen tot ons ghedaen,
sal niet vergaen,
maer eewich bliven staen.
Tekst en melodie. Souterliedekens, Antw. 1540, P». 116, „Benedicamun domino alleluya / alleluya / alleluya*, hierboven weergegeven; — Willem», Oude VI. Idr., nr. 225, bl. 473, de melodie gelezen met c-sleutel vierde lijn, in plaats van /'■sleutel derde lijn, met bijvoeging van niet te begrijpen accidentalen. — Over de Souterliedekens, zie de Inleiding, bl. XIV en aant. I.
De melodie schijnt tot een op den ouden populairen roep: „Benediramus Domino" (zie hiervoren II, bl. 1483), gebracht danslied te behooren, dat ten minste tot de XV« eeuw opklimt. Vgl. hiervoren III, nr. «9.1, bl. 2663: .In den hemel is eenen dans*



701. O God, ghy zijt mijn helpen fijn.
1. O God, ghy zijt mijn helper fijn, verlost my van de eeuwighe pijn; o Heer, wilt my bewaren
voor den draeck met zijne scharen.
2. O God, ghy zijt mijn toeverlaet, daer alle mijnen sin op staet;
o Heere, wilt my behouwen, op u staet mijn betrouwen.
3. Mijn verlosser is God alleyn:
maect my van alle sonden reyn, ende wiltse my doch vergheven op dat ick mach eeuwelijck leven.
4. Het vleesch doet my so groot gequel, twederstaet altijt Gods bevel;
o Heere, wilt mijns gedincken,
mijn lichaem wil ick u sehincken.
5. Mijn sonden zijn sonder getal,
o Heere, wiltse my vergeven al; wilt mijn ellende aonschouwen ende met uwen geest bedouwen.
6. De verleyders quellen my so seer om my te trecken van Gods leer; haer en wil ick niet gelooven,
want sy soecken my te verdooven.
7. Mijn vrienden doen my oock vermaen, dat ick sou mijn gheloof af gaen:
o neen, dat wil ick houwen totter doot, sonder verflouwen.
8. Doen seyden sy al metter spoet: „daerom sult ghy inder hellen gloet dat eeuwige vier beerven,
het Rijcke Gods sult ghy derven."
9. Doen seyde ick haer met coelen moe: „dit oordeel hoort den Heere toe, hoe derft ghy dat wtspreken,
het quaet sal hy wel wreken."
10. Doen seyden sy: ,ghy snoode beest, in Audenaerde is noyt gheweest gheen so i|uaet gevonden van sulcke loose gronden."