In do TWENTSCHE BOEKHANDEL (H. C. van We ij dom Clatebbos) to Almelo is verschenen: Jn en om ^lmelo door Mr. R. E. HATTINK. Netto opbrengst voor hel Ziekenhuis te ^Almelo. Fr ijs: f 1.T5. TsDegft-tütjser ojte Gorte on&erricfitina,e r»oor de jongeren uan Aescnlapius, op Jï2aandag 15 (Juli 1905. Gedrukt ter Twentsche Book- en Handelsdrukkerij Almelo. AFDEEIJNG TWENTHE. Feestcommissie : Du. M. SALOMONSON te Almelo, Eere-Voorzitter. M. DE \ LI EG E J{ te Almelo, Voorzitter. N. \\ . MAAS to Hengelo, '\ ice-Voorzitter. 0. J. II) E X 151 R (f to I Vierden, Secretaris-Penningmeester. J. F R A X K te Hengelo. I'. J. GELUK te Hengelo. .1. II. GESELSCHAP te Md en. M. GE \Y I X to Delden. L. HUM AX to Almelo. J. L E G G E lï te A ijferdul. G. II. V AX I) E R \Y T L K to Almelo. I )o leden dor Xodorlandsclie Maatschappij tot bevordering dor geneeskunst, dio in don zomer van l'.IO.'i tot bijwoning van liaro .>4'"' vergadering zijn opgegaan naar < >verijssol's hoofdstad, naar: „Zwol, met al zijn schoone dreven \N aaraan natuur, zoo goed als mild, Kn pracht en lieflijkheid wou geven Kn al haar' weldaén heeft verspild," ') hoorden zokor mot ingenomenheid do door do afdoelin" Twontho liim gestelde vraag: „Is Twiokel, met zijn ruiine velden Kn liooge busselien l' bekerul?" on toonon hiinno belangstelling in dit ovorschoono plokje van I w ontlio, door gebruik to maken van don extra-trein, dio lion uit Zwolle op weg derwaarts zal vooron. In t gewone dagelijkse!) vorkoor is do eerste halte aan dien weg het station '/.iilluni (Zuiittom), eeno buurtschap in Zwollerkerspel. dio don naam draagt van do havozatlie, in 1 sl 1 tijdens don Zwolschen oorlog door lmrgors van Zwolle, die liet mot den Hertog van (ielro liiiddon. geplunderd. Even voor Zntliom ligt hot landgoed do Alordinok, waar do oud-minister 011 staatsraad Mr. II. van Sotisboock geboren en gestorven is, wat vorder op do Ivolkhof. Keelits ligt do kerk van do rooniseho statie Iiiodorholthiiis in de gonioente Ileino, links do oude havozatlie Bredonhorst, waarvan do volijverige patriot .loan Dork van der ('apellen in 1 < 1 '2 als liil der Uiddorschap dezer provincie geadmitteerd 1» Van Lennep. Poet. Werken. V. 1"»T, AFDEELING TWENTHE. Fccstcommissie: Dr. M. 8 AL OM ONS ON te Almelo, Eere-Yoorzitter. M. DE A LIE G ER te Almelo, Voorzitter. N. \\ . MAAS te Hengelo, Vice-Voorzitter. G. «T. IDENBURG te Wierden, Secretaris-Penningmeester. J. F1! A N K te Hengelo. 1'. J. GELIK te Hengelo. J. ir. GESELSCHAP te Delden. M. GEWIN te Delden. L. II IJ MAN te Almelo. J. L E G G E R te Nijcenlal. G. II. VAN DER WIL Iv Xe Almelo. De loden der Xoderlandsehe Maatscliappij tot bevordering der geneeskunst, die in den zomer van 1903 tot bijwoning van bare •>4S"' vergadering zijn opgegaan naar Overijssel's hoofdstad, naar: „Zwol, met al zijn sehoone dreven W anrann natuur, zoo goed als mild, En pracht en lieflijkheid wou geven En al haar' weldaén heeft verspild," ') hoorden zeker met ingenomenheid de door de afdeeling Twenthe bun gestelde vraag: „Is Twiekel, met zijn ruime velden En hooge hossehen U bekend ?" 011 toonon hunne belangstelling in dit oversehoone plekje van Iwenthe, door gebruik te maken van den extra-trein, die hen uit Zwolle op weg derwaarts zal voeren. In t gewone dagelijksoh verkeer is do eerste halte aan dien weg hot station Ziitluni (Ziiuttom), ooiie buurtschap in Zwollerkerspel. die don naam draagt van do havezathe, in 1.V21 tijdens den Zwolsohen oorlog door burgers van Zwolle, die het mot don Hertog van Golre hielden, geplunderd. Even voor Zuthoin ligt liet landgoed de Alordinok, waar do oud-minister en staatsraad Mr. II. van Sonsbeeek geboren en gestorven is, wat verder op de Kolkhof. Reelits ligt de kerk van de roomsche statie Ijiederholthuis in de goiiieonto Iloino, links de oude havezathe Iïrodonhorst, waarvan de volijverige patriot Joan Dork van dor Ca pollen in 1772 als lid der Ridderschap dezer provinoie geadmitteerd '» Van Lennep. Poet. Werken. V. 1.">7 word, terwij] hij later voor den Pol zitting had, en mede links, oven voor het station Ileiiio, het Rozendaal van .Mevrouw de Wed. .Mr. .1. ]|. van Roijen. Het kerkdorp ligt op eenigen afstand van het station en is de geboorteplaats van Mr. .1. ter Pelkwijk, in 17(i!l geboren, in lT'.li; lid voor lleino van de vergadering der Provisioneele Representanten des Volks van Overijssel, later lid van de Gedeputeerde Staten dezer provincie, een man, door zijne belangstelling in onderwijs en armenzaken en zijne kennis van wiskunde en geschiedenis uitmuntende. \ oorbij het station heeft men eerst het gezicht op de havezathe Nijenhnis, in de marke van Wegterholt en de gemeente Wijhe, niet welk goed in 1384 Roelof van Ittersuni beleend werd, in wiens geslacht zij bleef tot 170."), toen Robort van Ittersuni, Drost van Salland, kinderloos overleed en ze aan zijne weduwe E. S. barones Iientinck naliet. Dan volgen de havezathen Hagen voorde in de marke Tongeren, waarvan liet huis in 1806 gesloopt is en Relaar in de marke Lindcrte, een oud jachthuis van de bisschoppen van l treclit, het buiten Smalbroek van het lid van Gedeputeerde Staten Mr. G. Wicherlink, de havezathe Velner in Linderte, en de in 1075 als havezathe erkende Hofstede in de marke Tongeren nabij het dorp Raalte. Het station llaalte voorbijsporcnde, heeft men het oog op de fraaie roonische kerk, een sieraad van het welvarend dorp, gunstig gelegen aan het kanaal van Dalinsholte naar Deventer, dat uitgaat van het kanaal Zwolle—Almelo. Rij dit dorp heeft, zooals men in Fresinga's Meinoriën kan lezen, einde 157!» of begin 1580 een treffen plaats gevonden tusscl.cn de boeren der desperate factie en Staatsche troepen. Deze factie voerde in hare vaandels een zwaard met een halve eierschaal en uitgeloopen dooier en was goed gewapend, maar moest bij Raalte in een kamp vluchten, waar velen verslagen werden. In 1603 stond bij een der heerenhuizen onder Raalte nog een heilige boom, waar men nog in processie heen toog, een doorn in hot vleescli der Calvinisten, die liet eene „exorbitante superstitie" vonden. Een eigenaardig plaatselijk gebruik was tot voor 25 jaar liet houden eener nieekerinis. Ken of ander kastelein liet door den dorpsomroeper bekend maken, dat er op den volgenden Zondagavond „meekormsc" I>ij hein zou zijn; de Uaalter jongens trokken dan met hunne meisjes ter herberg, dronken met de liefjes naar hartelust „mee" en mochten heure dubbelhoningzoete lipjes kussen. Aan de rechterhand in de marke I loeten ligt het landgoed Schoonheeten, in l(i(il als havezathe erkend: hier zijn geboren de staatsman Ilans Willem baron lientinck, de vriend van den Stadhouder-Koning Willem III, die hem tot Hertog van Portland maakte, de schout bij nacht Wolter Jan (ierrit baron Bentinck, overleden aan eene wonde in den slag bij Doggersbank bekomen en Herend Hendrik baron IJcntinck, de eerste Gouverneur van Overijssel na het herstel van Nederlands onafhankelijkheid in 1*1:5. Wat verder heeft men rechts den I laarlerberg, en op den daarvan deel uitinakenden Sprengenberg, waar een bron ontspringt, den koepel van den heer Am. van Wulfften 1'althe, evenals den in aanbouw zijnde uitzichttoren, opgetrokken tussclien de, door de zorg der Nederlandsche Heidemaatschappij voor hem tot bosschen aangelegde, heide; in de laagte ligt het kerkje der statie Haarle, sedert .'!() jaren door den pastoor Ellerbeck bediend, die vroeger eene uitgebreide steenenverzanieling bezat. Links heeft men, als in vogelvlucht, een gezicht op het, aan de westelijke helling van den I[ellendoornschen berg gelegen. Sanatorium. De liooge schoorsteen en de daken zijn duidelijk te onderkennen. Van af de halte Ilunrlr leidt een zandweg naar dit eerste Volkssanatorium, gebouwd ingevolge besluit van de Vereeniging tot oprichting en exploitatie van Volkssanatoria voor borstlijders. De krachtige aandrang van den Voorzitter der afd. Twenthe, de Vlieger, op de leden van liet hoofdbestuur voor deze sanatoria deed hen een kijkje nemen naar de gunstige ligging van deze ]«K-l-c, geheel tegen noorde- en oostewinden beschut door de bosschen van den Eelerberg, buitenverblijf' van den lieer Mr. S. A. \ ening Meinesz, en van den Hcllendoornschcn berg. Zij kwamen, zagen en de vlieger van dokter De Vlieger ging op; de/.e plek werd boven velen gesteld: liet opgericht I wontxi'h subcomité kon, dank zi j de vrijgevigheid van Twenthe's industriëelen en anderen, een flinke geldsom aanbieden en in April 189!) werd tot den bouw van het sanatorium hier ter plaatse besloten, dat in Mei 1902 in tegenwoordigheid van II. M. de Koningin-Moeder en Z.Exc. den Minister van Binnenlandsche Zaken feestelijk ingewijd werd niet eene rede van Dr. J. .1. Honioet. \\ anneer de trein door den uitgegraven heuvelrug heen is gestoomd, snijdt hij den straatweg, die naar het nog Sallandsche kerkdorp llellcndoorn (Helderen), geboorteplaats van den 1'resident van den lloogen Raad der Nederlanden, Mr. I'. I>. Coninck Liefstiiig, leidt en passeert dan het station Hi l/i inluorn— Sijrenhtl tussehen de fabrieksgebouwen der Koninklijke Stoomweverij door. Hier begint liet gebied der katoenindustrie; hier werd eens de grond gelegd voor de Twentsche fabrieksnijverheid, zoodat men er wel even in gedachten mag blijven stilstaan. Voor zeventig jaren zag men in dit dal slechts onontgonnen heide, ééne herberg en een tolhuisje, en aan de overzijde van de Hegge de havezathe .den Eversberg;" nu draagt dit dal met alle recht den naam Xijrcnltil. Omstreeks ls:{() werd de straatweg van Kaalte naar Wierden gelegd, die hier over de Kegge ging. liet fabriekswezen, dat in Overijssel voor de omwenteling en de regeering van Napoleon bloeide, was kwijnende maar werd na de afscheiding van België van liooger hand weer aangemoedigd. De Nederlainlsche Handelmaatschappij, die zich vroeger in Zuid Nederland van manufacturen voor Java had voorzien, liet in Mei ls.'tli hier ter plaatse, aan een goeden waterweg en den nieuwen straatweg, den eersten steen leggen van hare factorij, een gebouw, dat onder hare bescherming door Thomas Ainsworth opgericht werd en strekken moest om de door do fabrikeurs in Twenthe geleverde inanufacturen in ontvangst te nemen en te kruien. Aan dit etablissement werd een gebouw toegevoegd voor model-weverij, mede onder directie van den lieer Ainswortli, die zich in de midden in het gebouw geplaatste machinale modelspinnerij onledig hield met het onderzoek, in hoever men hier te lande in machinaal gesponnen vlasgaren niet Engeland zou kunnen concurreeren. 11ij overleed op den Eversberg in Februari 1841; zijne verdiensten zijn door do provincie Overijssel openlijk gehuldigd door de oprichting van een monument op het kerkhof te Goor. Een tijdlang hebben zijne erven de zaken voortgezet, die uitsluitend betrekking hadden tot eene door stoom gedreven kettingsterkerij. Zij verkochten ze later aan den heer Kuvper uit Zaandijk, die tle modelweverij en vlasspinnerij liet vervallen en door eene katoenweverij verving. In 1851 kwam de fabriek in handen van de hoeren (i. en II. Salomonson, die te Almelo op het Sluitorsveld en in tal van plaatsen in Nederland eene handweverij hadden en ook in dit dal eene weverij hadden begonnen. Zij deden in 1852 aan den straatweg den eersten steen voor eene stoom weeffabriek, de eerste in Nederland, leggen, waarvoor zij vergunning kregen ze KimiiiL-lijki' S/ooiuirrreri/ te noemen, thans belangrijk uitgebreid in handen eener naanilooze Vennootschap, onder directie van den zoon en kleinzoon van voornoemden heer II. Salomonson, die in 1Ss*I in do gobouwen der Nederl. Handelmaatschappij eene stooinbleekorij oprichtte. Is men de Keggebrug over, dan ziet men links de overblijfselen van den Eversberg, rechts de Nederhindsche Stoonibleekorij, onder directie van den heer I'. C. Stam, beide in de gemeente Wierden gelegen. Men is in Twenthe, en wie nu van liet nijvere, liet bloeiende Twenthe gehoord en van een prachtige landstreek gedroomd heeft, zal zich zeker teleurgesteld vinden bij zijn komst in hot Nottorvoen. Ifior, waar aan weerszijden van «Ie spoorbaan de turfmakerij in vollen gang is, mag de aandacht een oogon- blik bozig gehouden worden met een kleine plaatselijke bijdrage tot de Overijsselsehe markcgeschiodcnis. De marken Xotter en Noetsele paalden hier aan elkaar; — toen zo nog gezainenderhandseigendoin en dus onverdeeld waren, gaf' de grensregeling telkens aanleiding tot twist. Wel trachtte men zulks te voorkomen door de grenzen aan te wijzen door duidelijk zichtbare steenen, lakesteenen, en at' en toe men ook de lal-e, d.i. men onderzocht al gaande, of de grensaanwijzing in orde was, maar onrechtmatige verplaatsing of verwijdering bleef voorkomen. En zoo deed in 1545 Otto van Kutonborch, goedsheer in Xotter, getuigen liooren over hetgeen zij wisten van den laaksteen gelegen in die Schaerle, de Scharlerbelt. Een der getuigen verklaarde gehoord te hebben van zijnen zaligen vader dat _hie gehouwen hadde up evnen steyn, die mijt rooden mosse bewassen was mijt sijnre hylen ' eu dat toen diens .older vader" hem gezegd had: .dat ijs de layeke steyn ijn die Schaerle." Een ander verklaarde, dat hij wel 30 jaar geleden, toen hij een kind van lü a 11 jaar was, .van den steyn gesprongen hadde ende weder up den steyn mijt evnen staene." Het springen op en af, het slaan niet een bijl waren handelingen om de geheugenis te bewaren: liet kwam ook voor, dat men kinderen meenam en ze hij of op een lakesteen bij de ooren trok of op een gevoelig lichaamsdeel klappen gaf, opdat zij de plaats niet zouden vergeten. Aan de rechterhand geeft intusschen de rook der schoorsteenen van de jutefabrieken van de tinna ter Horst & Co. de ligging van Ifijsxen en aan de linkerhand die van de tricotfahriek van den heer Tilanus (firma Jansen en Tilanus) de ligging van Vriezenneen aan en men nadert langs het pompstation der Waterleidingmaatschappij, die Almelo en Delden van water voorziet, het station IVierden, waarvan ook de Koninklijke Locaalspoorweg Willem III gebruik maakt. Wierden of Wederden heette vroeger Wedervoert, omdat men hier in vroegere eeuwen, voor liet leggen van den Daarlerdijk in de; 15'le eeuw, hij winterdag van een overzetschuit over een afstand van een uur gaans gebruik moest maken, als men uit Twenthe naar Salland wilde gaan en omgekeerd. Aan de linkerhand ziet men de fabriek .Sopliia, Koningin der Nederlanden, ' eene bontweverij, van de firma Arntzenius Jannink & Co. en bereikt Almelo, waar de Maatschappij in 1N70 onder voorzitterschap van wijlen |)r. Stokvis vergaderde, aangename herinneringen achterlatende. W ie van dit stedeken wat meer w il weten, raadplege het boekje In en om Almelo, dat voor weinige weken verschenen is en bij goeden verkoop een bate zal afwerpen voor het plaatselijk Ziekenhuis. Verder gaat liet langs de halte Xi inhrin, van waar een landweg voert naar het vrouwenklooster; wie dezen volgt, kan over den straatweg liet klooster der E. I'aters ('armelieten op het vroegere landgoed het Huisdier bereiken en den weg naar het Weleveld, eigendom van den heer Jan Dikkers te Almelo, eens het landgoed der Schele s, uit welk geslacht de geleerde liadboud lierman Schele [) hier in het levenslicht zag. lussdien het geboomte ziet men links den toren der nieuwgebouwde parochiekerk van de buurtschap llertme, en spoedig hoort men afroepen: „linnn, allen uitstappen.' Homp, vroeger ook üurgunde gelieeten, is de geboorteplaats van den pauselijken Vicaris in de Nederlanden (ierardus 1'otkamp, die, in November 1705 tot deze waardigheid geroepen, reeds in December van hetzelfde jaar in den ouderdom van <)•'! jaren overleed. -) Mier stond ook eens de wieg van den aan de oudere leden der Maatschappij zoo goed bekenden chirurg Dr. A. II. Schoeinaker, geboren ls.'!4, overleden te Almelo 1ISS,"), eens door zijn talrijke patiënten hoog geacht. Aan de tijdig ontvangen vriendelijke uitnoodiging van de lieeren Directeuren van de .Stoomspinnerijen en Weverijen, voorheen S. .1, Spanjaard," om de fabrieksgebouwen te bezichtigen en er wat ververschingen te gebruiken, kan niet >> Over. Mm. 1837. 51. -I Batavia Sacrii 111. 5o7. worden voldaan: 't is wel jammer, maar een file van rijtuigen staat klaar en de tijd is beperkt. Plaats nemen en vooruit is het wachtwoord; en de weg wordt ingeslagen over het spoor langs de machinefabriek IIollandia, onder directie der heeren Ledoboer, en het tichelwerk van den heer Morselt. De rijtoer gaat voorts door het Bornsche veld: in den Burinkhoek wordt links af- en een zandweg in-geslagen om don weg te bereiken, dio tusschen de woning van den Oberfiïrster en liet \\ ildhuis leidt naar liet fasantenpark. Dan rechtuit op Twikkel aan rijdende, bui^t men rechts af om op den weg te komen, die achter het landgoed om langs den watertoren naar Stail-Delileii voert, waar afgestapt wordt in de Zwaan, dio niet aan den eygnus musicus of hoelzwaan doet denken, al zingende zijn naderenden dood aankondigende, maar eer aan een eygnus tabernarius of drankzwaan, dwingende 0111 in te gaan en zich met een verfrisschenden dronk te laven; zelfs al stemt men niet in met liet oude drinklied: Magis <|uam ecclesiam «liligo tabernam, Illam nullo tempore sprevi neque spernam, Donee saneti angeli veniant ad eam Kt cantent cam ebriis requiem aeternam. Xu gaat het te voet naar het huis Twikkel, dat onder den naam \\ ickelro voorkomt op den plattegrond van Delden omstreeks 1570, door Jaeobus van Deventer voor Koning Philips van Spanje gemaakt, een schrijffout van den teekenaar, die de tot den stam behoorende T zeker heeft aangezien voor het oud Saksische en tevens Nederlandsche voorzetsel. „Auff dein Huvse Z wigloe" schreef de „Oberster Leuttenambt uiul Haubtman" A on Taxis in 1582 de verklaring, dat het landvolk van Almelo onverplicht had medegewerkt tot liet verschansen van Zwigloe. ') Zwiglo, Twiog- of Twijglo, Twikkelo zou een aanleg dezer ',l I'i'diictic van Almelo 202. 12 Itij ilen Azeler watermolen. havezathe in ccno grasrijke met twijgen begroeide plek in of nabij oen woud doen vermoeden. Maar liet landgoed heette vroeger Kvsink en werd in 1347 door Horend van Hulsgor verkocht aan Herman van Twickelo, die, tor verhanging van het oude huis Kvsink, dat meer naar ile wildbaan hei-n gelegen was, een nieuw sterk kasteel liet bouwen, den .hoesnaam" veranderde in dien van zijn geslacht of van de plaats zijner herkomst, dat voortaan Twikkelo heette. <1. Iv. van llogendorp vermeldt er in zijne aanteekeningen') op eene reis in den nazomer van 1N1!) van, dat het een van de schoonste landgoederen in ons land was en uitmuntte door huizingen, bosselien, tuinen, wateren, alles even groot, even vorstelijk, en dit in de heide, onder de markgronden, die eeuwen lang woest gelegen hadden. Sedert zijn zoo goed als alle Twentsche marken verdeeld, maar wat van I wikkel toen gold, geldt er nog van. Het prachtige landgoed van Mr. 11. F. baron van Ileeckeren \\ asscnaer is nog een vorstelijk goed; zijn vader verkreeg het door huwelijk met \ rouwe Maria Oornelia gravin van Wassenaer, in wier geslacht het gekomen was door liet huwelijk van den baanderheer Jacob van Wassonaer Obdam. zoon van den admiraal, met Adriana Sophia van llaesfelt, die op 22 Maart 1 76 huwelijksvoorwaarden maakten. Een steen in den achtergevel van het huis met het wapen der Wassenaers draagt het jaartal 1092, waarschijnlijk ten blijke van een belangrijken bijbouw door dezen Jacob van Wassenaer, wiens vrouw 30 Augustus 1694 overleed. Zij was eene dochter van Adolph Hendrik van liaesfelt toe Twikkelo, die van 1600 1682 Drost van Twenthe was, en van Amadea van Flodorff, en eene achter-achterkleindochter van Goosen van Raesfelt, die door zijn in 1550 gesloten huwelijk met Agnes van Twickelo, dochter van Jan v. T. de rijke genaamd, het goed in zijn geslacht bracht. I» Btydr. t«»t