Prijs 30 Cent.
P. VAREKAMP
ARTS
Zeelucht en Zeebaden
P. SAAF. — UITGEVER. - ZANDVOORT





Beschouwingen en ervaringen
0\?ER
THALA5S0-THERAPIE
DOOR
Pf \? AREKAMP
ARTS.
TE
ZflNDVOORT.





Hoogachtend opgedragen aan:
den Weledelachtbare Heer J. BEECKMAN, Burgemeester te ZANDPOORT.





VOORWOORD.
Oorspronkelijk was het niet mijne bedoeling de voordracht, die ik voor de leden der Thalasso-therapievereeniging hield, te doen drukken; herhaald aandringen van vrienden deed mij daartoe besluiten.
Opdat ook de oningewijden liet beter zouden begrijpen is van den oorspronkelijken text afgeweken en zijn ter verduidelijking noten geplaatst. Er aan toegevoegd zijn: „Eenige wenken bij het baden in zee" en „Iets over hygiène en binnenbaden."
Wanneer mijne vrienden en kennissen in dit kleine boekje iets mogen vinden, dat hun te gelegener tijd van dienst kan zijn, dan is mijne moeite ruimschoots beloond.
Zandvoort.
P. VAREKAMP.


VOORDRACHT,
gehouden voor de leden der Nederlandsche \?ereeniging
voor
THALASSO-THERAPI E,(1)
den 22sten September 1907.
Dames en Heeren!
Collega Dr. de Bruin, die het vorige jaar in de Algemeene Vergadering er op aandrong, dat de Artsen aan Zee meer hunne ervaringen moesten meedeelen, stelde hun een tiental vragen en wenschte tevens scherpe indicaties en contraïndicaties van een kuur aan zee. Het spijt mij zeer die niet te kunnen geven — wèl, wanneer gevraagd was geworden hetzelfde van een kuur in zee.
Velen onder u weten, dat mijne ervaringen zich slechts over een zestal jaren uitstrekken, zoodat ik voorop moet stellen, dat, hetgeen hier als mijne zienswijze wordt meegedeeld, niet mag beschouwd worden als een wet van Meden en Perzen; eene vijf- en twintig jarige ervaring zou mij allicht anders kunnen doen denken.
Men verlieze vooral niet uit het oog, dat men
1) Thalaaso-therapie : zoe-goneeswi)zc.


tientallen van jaren kan meenen succes te hebben met eene bepaalde behandelingsmethode en die later toch laat varen, denkende eene betere methode gevonden te hebben; daarbij is de mogelijkheid niet uitgesloten, dat ook het ziektemakende agens gedeeltelijk van karakter verandert.(')
Het zou mij niets verwonderen, als over honderd jaren of later de behandeling van diphtheritis(-) geheel anders is en men geen serum van prof. Berhing meer inspuit; als men bij tuberculose^) geen serum van prof. Denys of prof. Marmorek meer toepast, kortom als eene geheel nieuwe richting voor de behandeling wordt ingeslagen.
In den tegenwoordigen tijd is men steeds gewoon den blik naar beneden te richten en wel op het microscopisch preparaat, (4) terwijl men in den tijd van den wereldberoemden Boerhave verplicht was den blik meer naar boven te werpen; men zich geen goed arts kon denken, die niet goed op de hoogte was der sterrenkunde; en gaat het nu maar aan met die zienswijze der ouderen te spotten — hunne ervaringen en ideeën glimlachend schouderophalend te
1) Hot is algomoon bokond, dal oone bopaaldo opodomio nu eens een vrij heftig karakter draagt — mot tal van sterft egevallen — dan woer vool goedaard igor is — zoo goud als geen mortaliteit geeft.
2) Itiphtheritis, in hot Hollandsch Kroep.
Om deze aandoening to voorkomen of tegen to gaan spuit men tegenwoordig bloedwei in van dieren, die diphthoritis hobben gehad.
Laat men bloed stil in een glas staan, dan bezinkt oen gedeelto en hot bovonsto deol wordt heldor — dit heldere heet do bloodwoi : serum.
8) Tuberculose : de voorlooper der longtering. Men moet trachten de voorlooper te bestrijden; — hierin slaagt men in don tegenwoordigen tya golukkig heel dikwijls.
4) Sedert do uitvinding van hot microscoop, oen instrument, dat ziekeltyke producten moor dan duizend malen kan vergrooton, is men er langzamerhand too gekomen de ziekten toe te schrijven aan uiterst kloino wezens — bacteriën — plasmodiön etc. Is een persoon onder de oon of andoro omstandigheid met bacteriön in aanraking gekomen, dan bestaat or kans, dat men een ziekte krngt.door deze wezentjes opgewekt. Wel zijn zo klein, maar op een gunstigen bodem ontwikkelen zg zich iu don kortst mogeltyken tyd tot millioenen, ja milliarden.


negeeren? Stond de gehcele wereld den laatsten tijd niet versteld van de werking van Finsen's stralen, Röntgenstralen, (') radioactiviteit, helium etc., en gaan er thans geen stemmen op, die de zonnevlekken als oorzaak der temperatuur-schommelingen willen opgeven — ja, haar in verband willen brengen met het optreden van enkele ziekten?
Het is nog niet zoo geheel lang geleden, dat men de bodemtheorie van Pettenkofer als iets onaanneembaars beschouwde, terwijl toch de arts aan zee hoe langer hoe meer gedwongen wordt de bodemfactor als een zeer gewichtige te beschouwen.
Hoe kan men het zich verklaren, dat:
Malaria(2) aan de Noordzee — althans te Zandvoort — beslist niet voorkomt.? (De geïmporteerde gevallen buiten beschouwing gelaten.) Toch wordt onze badplaats en wel vooral in het najaar bij OostNoord-Oostenwinden overstroomd door allerlei soort muggen, die niet nalaten ook de inwoners op onhebbelijke wijze te plagen en te steken. Zouden deze nu bij toeval steeds immuun zijn of de hier voorko-
1) Hot zal zelfs tot don look doorgodrongon z(|n, dat men door middol van zoogenaamdo .1 strnlm, ontdekt door prof. Röntgen, in de geneeskunde hot geheole lichaam door kan lichten. Men maakt mot deze stralen een fotogranliie van het lichaam. 0|i de fotographische plaat zijn dan duidelijk de meer'vaste doelen (beenderen) te onderscheiden van de weekere doelen (snieren darmen etc.) HU verkrommingen, beenbreuken is deze totographie langzamerhand onmisbaar geworden. Zelfs al licht liet verband reeds om eon gebroken arm or been, dan kan men met behulp der Rontgoiistralenfotographio zien of het gebroken deel wel goed gezet is. '
Het nog niet lang ontdekte element radium geeft een ander soort stralen af, dat gezegend werkt op bepaalde aandoeningen trale"
Het Finsetuc)te apparaat - toestellen om geconcentreerde lichtstralen on de huid te werpen - wordt tegenwoordig vrij algemeen toegopast, bij de behandeling van lupus,een huidaandoening meestal in het gezicht voorkomend die lippen, neus etc. doet wegvreten. vuuimmumih,
1) De Malaria, voelal in Holland aangeduid met den naam van Iieirlr'InfujscJte koorts, zou veroorzaakt worden door een plaxmodium - een paragiet, die_ vooral in het inonsclieUjk lichaam de roodo bloedlichaamnies
verwoest. Deze parasiet nu kan door een bepaald soort mug genaamd Anopheles, overgebracht worden van den zieken op den gezonden mensch de mug heelt daartoe slechts het bloed op te zuigen v-an den aan malaria 1 lidenden mensch en b(j het steken van een gszond persoon hiervan iets te enten.


mende Anopheles maculipennes ook al weer bij toeval nooit malariaplasmodiën overbrengen?
Dringt zich hier niet veel meer de vraag op den voorgrond: „Is de bodemsamenstelling niet van zeer groot belang voor het ontstaan van ziekten in het algemeen?"
Het zal U wellicht bekend zijn, dat het eiland Réunion nabij Madagaskar bekend was om den gunstigen gezondheidstoestand — zoodat de Engelschen er een sanatorium wilden bouwen voor de aan malaria lijdende militairen en schepelingen uit hunne koloniën.
Zoodra men echter een begin makend met den bouw, in den grond ging graven, ontstond er een heftige malariaepidemie — zonder dat men er van te voren muggen heengezonden had.
In Nederlandsch-lndië zijn er streken met stijle koraalklippen, zonder poelen, grachten etc., waar de inlander den vreemdeling waarschuwt weg te gaan, wanneer het koraalrif begint te ruiken; — blijft men er toch, dan is men vrij zeker heftige malaria te krijgen, zonder dat er een mug in den omtrek te bekennen is.
Een oud voorschrift voor den dienst aan boord van marineschepen was dan ook, dat men bij het poetsen, schoonmaken van het schip geen koraalzand mocht gebruiken— uit vrees voor ontstaan van malaria.
Tandjong Priok, dat vroeger een gezonder oord was, is door de uitgravingen voor den aanleg der havenwerken een broeinest van malaria geworden, zoodat tal van Europeanen er hun graf vonden. Zoodra de grond daar tot rust kwam, was ook de malaria weer bezig te verdwijnen.
In Kaïro zijn de slaapgelegenheden in de grootere hotels en woningen omspannen met muskietengaas.


Op bepaalde tijden gebeurt het daar heel dikwijls, dat even na zonsondergang een enorme dampmassa komt opzetten. Sommige menschen beginnen zich direct onprettig te gevoelen, krijgen beklemming op de borst, zijn nat van het zweet, bekomen hooge koortsen en zijn maar al te vaak binnen enkele uren dood. De Esculaap, die inmiddels is ontboden, spreekt van een heftige malaria-aanval zonder dat men bij patiënt sporen van muggenbeet kan ontdekken.
In het zuiden van Europa, aan de kust der Middellandsche Zee, speciaal in de buurten van Rome en Napels, doch ook in mindere mate te Genua, Monte-Carlo, Cannes en Nizza, zegt men, dat de Sirokko de malaria meebrengt. Evenals in Kaïro komt er een damp opzetten na zonsondergang; vooral vreemdelingen kunnen ongesteld worden, krijgen pijn in 't hoofd, gaan sterk zweeten, voelen zich slap, zakken vaak ineen — kortom, er is weer sprake van een malariaaanval, zonder dat men de mug in zijne herinnering als oorzaak weet aan te geven.
In Leiden komt het herhaaldelijk voor, dat daar waar in den bodem gegraven wordt, b.v. aan den Rijnsburgschen weg, kinderen en ook ouderen beginnen te koortsen. Wordt er een nieuw huis gebouwd — de bodem omgewoeld, dan valt daarmede heel dikwijls samen gedurende een of twee uren onlekker worden van patientjes, het krijgen van koortsen etc.
Het opstijgen van kwade dampen doet ons weer denken aan de niet te onderschatten Tellurische invloeden der ouden.
Uit mijn studententijd te Leiden herinner ik mij personen, die een bepaald gedeelte der stad niet konden doorgaan zonder er op te reageeren met zoogenaamde binnenkoorts, in het Duitsch bekend als Schleichfieber.


Het is mij niet onbekend, dat vele artsen de binnenkoorts willen toeschrijven aan latente tuberculose,(') sommigen zelfs aan auto-suggestie — het komt mij voor deze meer te moeten beschouwen als een zusterziekte der malaria; zonder dat ik daarbij weer wil denken aan een plasmodium of mug. Ik herhaal mijn vraag: „Waarom in Zandvoort beslist geen malaria, hoewel men er allerlei muggen heeft — van klein tot groot — van democraat tot aristocraat."?
Wij kunnen wel degelijk tegenover elkaar stellen: Malaria zonder muggenbeet en veel muggenbeten zonder Malaria.
De aard van den bodem en het peil van het grondwater zijn zeker groote factoren.
Zandvoort's duinenreeks is hoog en circa een uur gaans breed, zoodat het overwaaien van kwade dampen en het doorsiepelen van rottingsprodukten, wel tot een minimum gereduceerd zal zijn; daarbij is de bodem los en men heeft een diepen grondwaterstand. Wanneer men dan ook in onzen bodem graaft, bemerkt men nooit die onaangenaam riekende geuren, die men helaas in de groote steden of hunne omgeving kan waarnemen, wanneer men daar hetzelfde doet.
Naast den aard van den bodem en de toestand van het drinkwater komen als zeer belangrijke factoren lucht en licht in aanmerking.
Het is mij opgevallen, dat te Zandvoort — althans bij de inwoners zelve — niet voorkomt vergroote schildklier. Of dit 't geval is aan de andere kustplaatsen hoorde ik gaarne.
1) Onder eene latente ziekte wordt verstaan eeno ziekte die nog geen duidelijke verschijnselen heeft vertoond — waarvoor echter voorden medicus teekenen zijn, dié or op wijzen, dat men toch mot een begin van die ziekte te maken heelt. Men zou het kunnen noemen sluimeremC\


Het is ons allen bekend, dat deze ziekte bij bergbewoners endemisch(') voorkomt en men vraagt zich dan ook direct af, of het hier wellicht ook de bodem is en daarmede samenhangende het drinkwater, die als oorzaak voor het ontstaan der ziekte in aanmerking komen, of kan misschien de gesteldheid der lucht van eenigen invloed zijn. Ik stel deze vragen omdat m. i. de invloeden, die voor de hand liggen, te veel worden genegeerd; er bestaat wel een mode om overal een microscopisch preparaatje van te maken, maar laat ons eerlijk zijn en de waarde daarvan niet overschatten. Wanneer men een voorstander is van serum inspuiten bij verdachte diphtheritis, lijkt het mij het best, niet te wachten op het resultaat van den bacterioloog, daar men het risico loopt, in een klinisch beslist zeker geval van diphtheritis toch te hooren, dat geen diphtheritisbacillen in het van te voren genomen entbuisje aanwezig waren; — evenzoo komt het herhaaldelijk voor, dat de bacterioloog bericht stuurt: vol met diphteritisbacillen en patiënt klinisch er niet het minste van vertoont — na een paar dagen geheel hersteld is en zijne gewone bezigheden weer kan verrichten.
Het al of niet vinden van den tuberkelbacil zal de ingestelde behandeling niet doen veranderen; de goede voeding en frissche lucht zal men den patiënt niet onthouden.
Is het niet gerechtvaardigd eerder te zoeken naar
1) In don regel zegt men, dat, oen ziekte endemisch voorkomt als deze zich slechts over een dorp of klein^ uitgestrektheid uitbreidt; men spreekt dar van epidemisch, als de aandoening over meerdere plaatsen zich uitbreidt, er. van pandemisch als een geheel land of nog meerdere worden aangedaan — 't geen wtf b.v. by cholera vroeger waarnamen.


Verschillen in luchtgesteldheid, bodemgesteldheid, water, licht enz., dan maar weer steeds de zaak van bacteriologische zijde te bekijken; — loopt men dan niet het groote gevaar slechts te zien, wat men ziet; hetgeen een der Duitsche dichters zoo sprekend uitdrukte in een vierregelig versje, getiteld:
UNTERSCH1ED.
Das ist der rechte Unterschied
Den Man zu oft vergisst:
Der Eine sieht nur, was er sieht Der Andere sieht was ist.
Uit den aard der zaak zal de practizeerende medicus, die met zoovele factoren en omstandigheden heeft rekening te houden, zich niet zoo spoedig laten verleiden slechts eene richting als de ware te beschouwen en het is geenszins mijne bedoeling aan het prachtige werk der bacteriologen iets te kort te doen; — ik wil er alleen op wijzen, dat m. i. nog in geheel andere richtingen schatten van kennis zijn te vergaren, waardoor onze patienten — wat toch de hoofdzaak van al ons streven moet zijn — zouden kunnen herstellen daar, waar andere middelen te kort schieten.
Wellicht zou het de moeite loonen eens het soortelijk gewicht te bepalen van gezonde en zieke menschen om te zien, of daarin geen verschillen vallen op te merken, die er toe zouden kunnen leiden de therapie eene andere richting in te sturen.
Licht, lucht, goede voeding en een gezonde bodem zijn wel zeer belangrijke factoren voor genezing van tal van patienten. Merkwaardig is het zeker, dat de therapie der tuberculose feitelijk langs onze theoretische


vooropstellingen heengaat — zich geheel naar de genoemde principiën richt.
Ook al hadden wij nooit een tuberkelbacil gezien — onze behandeling ware hoogstwaarschijnlijk niet meer of niet minder, dan ze nu is. (Uitgezonderd inspuitingen, waarover straks).
Over de vraag, welke lucht men in een gegeven geval zal voorschrijven, moet vaak afhankelijk gesteld worden van de gevoeligheid des lijders; men bedenke steeds, dat men lijders te behandelen heeft, geen ziekten. Daarom vooral zal het moeilijk blijven scherpe indicaties en contraïndicaties te geven — de eene lijder reageert op dezelfde behandeling dikwijls geheel anders dan de andere; men kan het over algemeenheden eens zijn, doch moet in elk geval individualiseeren.
Zoo zal men volgens mijne overtuiging goed doen lijders met open tuberculose(') niet direct aan zee te brengen. Verkeert men echter in de gunstige condities, zooals Scheveningen die thans heeft en Zandvoort, naar ik hoop, het volgende jaar zal krijgen, dat men n.1. te midden van de heerlijke duinen beschutte boschjes heeft, zoodat de snijdende, afkoelende winden de patienten nooit kunnen hinderen, dan ben ik overtuigd, dat de open tuberculose hier evengoed geneest als elders — ja misschien nog sneller.
Van Chirurgische tuberculose(-) zag ik aan zee steeds gunstige resultaten. Een geval van rugwerveltuberculose, dat langen tijd behandeld was geworden met inspuitingen volgens Denys en hoe langer hoe
1) Onder opon tuberculose wordt verstaan do aandoening waarbij opgegeven wordt — dat, wat opgegeven wordt, kan in oen sputumglaasje opgevangen worden on zoodoende niot in aanraking mot andoren komen.
2) Do modieus spreekt van Chirurgische tuberculose, als longen on andere inwendige organen vr(j ü(jn gebleven — als alleen beenderen met gewrichten en klieren ZÜ<1 aangedaan


Slechter ging, zag ik direct verbeteren, nadat de vader mijn raad gevolgd had en het kind op een baar zoo goed als den geheelen dag aan zee legde.
De eetlust, die onder behandelingsmethode Denys voortdurend slechter werd, kwam geheel terug; — de zeelucht komt alle eer toe voor de totale genezing.
Een patiënt met tuberculose van het heupgewricht uit Zandvoort zelf zag ik — ook zonder Denys — verbeteren, nadat patiënt geleerd had hygiënisch te leven, van de zeelucht te profiteeren en de bedstee te verwisselen voor den zolder, waar alle lucht voor hem alleen was.
Op het oogenblik heb ik nog in behandeling een kindje met tuberculose in den voet; een half jaar geleden etterde het voetje verschrikkelijk; ik heb niets anders gedaan dan Priessnitz-verbanden aangelegd; nadat zich een paar sequestertjes hadden losgestooten, begonnen de wondjes te genezen en het proces in de diepte tot rust te komen. Het kind is althans op 't oogenblik zoo goed als genezen en kan reeds een geruimen tijd loopen; ik sta er u borg voor, dat 't proces totaal zal genezen.
Het vorige jaar zag ik op mijn spreekuur een patiënt met 10 a 15 jodoformgaasjes in den nek; hij kwam bij mij om te vragen, die er 2 a 3 maal per week uit te nemen en te voorzien van nieuwe. Ik nam ze er uil en gaf hem een pakje Brunsche watten mee om nu en dan de drogende plekjes af te betten — stuurde hein den geheelen dag naar zee en verzocht hem eerst over veertien dagen terug te komen. U begrijpt, dat de jongen van zoo'n behandeling niets begreep; wel veertien dagen later, toen van dragen der wondjes bijna geen sprake meer was en een maand daarna, toen totale genezing was ingetreden.


Ik heb patienten met lymphomen(l) gezien, die op het doorbreken stonden en bij mij kwamen om er in te laten snijden. Door niets te doen dan hen eenvoudig den geheelen dag aan zee te zenden, heb ik ze in de meeste gevallen zien genezen; wel geef ik gaarne inwendig joodijzerlevertraan — 's avonds voor het naar bed gaan een paplepel. In het algemeen wordt dit medicament door mij veel voorgeschreven en wel vooral bij Scrophulose(-), chirurg, tuberculose, en Anaemieën(:i) bij kinderen, waarbij de ziekte oorzaak niet geheel duidelijk is.
De vraag, of Anginae(') aan zee meer voorkomen dan elders, meen ik aldus te kunnen beantwoorden.
Zij komen hier nog al eens voor; ik hoor echter heel dikwijls van specialisten, dat, als wij er veel zien, ook de collega's elders er veel te behandelen hebben — mocht dit echter aan zee percentsgewijze hooger zijn dan in het binnenland, dan moet men ook niet uit het oog verliezen, dat ons zeeklimaat niet hetzelfde is als het klimaat van Parijs.
De dames moeten bedenken, dat de atmosfeer aan zee 's avonds niet dezelfde is als die in de loge der opera — men drage dus een zee- en geen operacostuum, wil men niet het risico loopen verkouden te worden, angina's, bronchitides — ja, longontsteking op te doen.
Het is merkwaardig, dat heeren en misschien ook dames zich niet gaarne de wetten laten stellen — de
1) Lymphomo» : Kliorzwollingen.
2) Scropliulose : in hot Hollandscli meestal aangeduid met den naam Klierachtig.
3) Anaemie : bloedarmoede.
4) Angina : ontsteking der Amandelen


onverbiddelijke modewet van Parijs schijnt hier een uitzondering op den regel te maken.
Werkelijk is verkeerd leven aan zee niet alleen als oorzaak van opwinding en slapeloosheid op te geven
— zooals Dr. de Bruin dit vermoedde — ook van Angina's, verkoudheden enz. is dit meestal de schuld. De inwoners zelve staan er niet zoo dikwijls aan bloot; honderdtallen van jaren heeft hen geleerd zich steeds goed warm te kleeden. Eene lichte windsverandering toch, even als het opkomen van zeedamp, kan de temperatuur binnen enkele minuten zeer doen dalen
— is men daarop niet verdacht of blijft men stil zitten, uit vrees van voor kinderachtig te worden gehouden, terwijl men toch de kou voelt, dan betaalt men dit vaak met een verkoudheid of erger. Trouwens kouvatten wordt zelfs door vele artsen nog als nonsens beschouwd —waarschijnlijk op gezag der bacteriologen, die de bacil nog niet gevonden hebben; evenzoo is het met tocht, waarover straks.
Uit eigen ervaring weet ik echter, dat maagdarmstoornissen heel vaak daarvan het gevolg zijn.
Wanneer de bodem bij ons nat is door regen of sneeuw, dan ken ik meer dan een patiënt, die, thuis komende met natte voeten, last van maag en darm krijgt. Zijn niet veelal de heeren met een niet te grooten hoofdhaarvoorraad, benauwd blootshoofds naar buiten te loopen of op den tocht te staan, omdat zij het maar al te dikwijls moeten bezuren met een verkoudheid en weten wij niet uit de pathologie^), dat er vormen van haemoglobinurie(-) voorkomen, die toegeschreven worden aan kouvatten. Gelukkig kunnen
1) Pathologie : ziektenleer.
2) Haenioglobinurie : urine niet bloedkleurstof.


wij vele aandoeningen door een verstandig geleide verhardingskuur beter maken; — dit gelukt echter lang niet altijd.
De rheumatische aandoeningen, die hiermede in het nauwste verband staan, komen dan ook aan zee m. i. niet meer voor dan elders — als patienten slechts weten, hoe zij aan zee te leven hebben. Dit jaar zag ik die aandoeningen meer dan gewoonlijk — dank zij de lage halzen en korte mouwen. Hardnekkige aandoeningen van nek en schouderspieren nam ik dientengevolge waar. Een merkwaardig geval van tocht observeerde ik voor eenigen tijd. Een Duitsch meisje, dat een zeer lange spoorreis meegemaakt had, was steeds voor hetzelfde open raampje blijven zitten — den volgenden dag was de geheele helft van het lichaam, dat naar het raam gekeerd was geweest, totaal verstijfd en pijnlijk — gelukkig brachten de massage met de bekende groene olie en het modemedicament aspirine haar weer spoedig verlichting en genezing.
Niettegenstaande alle wetenschappelijk gebeweer, dat er geen tocht bestaat, doet men, geloof ik, in het dagelijksch leven nog steeds verstandig rekenschap te houden met den gezonden zin van het volk, dat aan dit begrip nog steeds vasthoudt. Dat het volk daarbij vergeet, dat lucht happen een nooit te versmaden regel moet zijn, is niet steeds zijn schuld; — de medicus is niet alleen daar om een receptje te schrijven, maar ook wel degelijk om de begrippen van hygiène(') in te prenten.
De artsen, die aan zee praktiseeren, komen er als van zelf toe in lucht, licht, allerlei kosmische en
1) Hygiene : gezondheidsleer.


tellurische invloeden een veel overwegender oorzaak van het ziek zijn te zien, dan men tot nog toe heeft gedaan.
Het is mij verteld geworden, dat bij de diphtherieepidemie van 1882 in Amsterdam in de Czar Peterstraat — een volkrijke straat met huurkazernes, waar de huizen apart vóór en échter bewoond worden — zoowel wat morbiditeit als mortaliteit betreft, de ziekte het sterkst woedde daar, waar het front der huizen op het noorden stond. Moeten wij hier de mindere hoeveelheid direct zonlicht, die vooral in winter en voorjaar de gezinnen aan de noordzijde ten deel valt, als van nul en geener waarde beschouwen? Werkelijk ook de invloed van het licht wordt te zeer onderschat; — met Goethe mogen wij geneeskundigen wel steeds zeggen: „Grau ist jeder theorie"; hoe meer gezichtspunten echter verkregen worden, hoe ruimer de blik wordt — axioma's in ons vak aan te nemen lijkt mij zeer gevaarlijk.
Uit den aard der zaak zien de doctoren aan zee in den tegenwoordigen tijd veel asthma en wel de asthma bronchiale.(l)
Gedurende de zes jaren, dat ik te Zandvoort ben, heb ik steeds twee vormen scherp tegenover elkaar moeten stellen en wel de torpiede vorm(-) met een zeer gunstige, — de erethische vorm(s) met een veel minder gunstige prognose. De torpiede-vormen van asthma zag ik blijvend genezen bij een tweejarig verblijf alhier, terwijl de erethische vormen veel langer tijd voor totaal herstel noodig hebben. Bij torpiedevormen raad ik een verblijf direct aan zee aan — de
1) Astlima bronchiale is do z.g. norveuzo asthma.
2» Torpor : weinig gevoelig, weinig prikkelbaar.
3) Erethisch : zeer prikkelbaar.


erethische-vormen komen eerst aan zee, nadat ze behoorlijk aan het klimaat gewoon zijn geraakt. Veelal zie ik asthma-aanvallen optreden in den zoogenaamden hooikoorts-tijd, vooral wanneer wij dan Oostenwinden hebben; — het ligt voor de hand, dat alsdan beide vormen zoolang mogelijk aan zee blijven. Hooikoorts komt hier, zoo ver mij bekend, bij de inwoners nooit voor
— wel ken ik een geïmporteerd geval. Deze patiënt krijgt de hooikoorts steeds in den trein door het gaan naar zijn kantoor te Amsterdam.
Het lijkt mij niet overbodig op de gelijkheid van prognose(') te wijzen bij:
Torpiede scrophulose, — diabetes(2) en — asthma. De voedingswaarde speelt hier zeker weer een zeer groote rol, alhoewel de factoren, die deze teweeg brengen, nog in het duister liggen; — ik wil hier even herinneren aan 't geen ik meedeelde van soortelijk gewicht. De heer De Bruin deelde het vorige jaar mede, nog nooit een geval van blijvende genezing van asthma gezien te hebben — ik kan u meedeelen, dat ik in dit geval gelukkiger ben en meerdere gevallen kan opnoemen van totale en blijvende genezing
— echter na een verblijf aan zee van minstens twee jaren.
Locaal heb ik asthma eens een enkelen keer laten behandelen, echter steeds zonder succes — ook van ademhalingsoefeningen zag ik geen genezing, alhoewel een mijner patienten dit geruimen tijd volhield. Mijne overtuiging is, dat een langdurig verblijf aan zee, asthma beslist doet genezen en ik grond deze overtuiging hierop, dat ik volwassenen, die slecht gevoed
11 De medicus verstaat onder prognose : hot ïooruitzeggen welk verloop de ziekte verder zal nemen.
2] Diabetes : suikerziekte.


waren _ zonder van erethische asthma te durven spreken — hier in korten tijd veel zag verbeteren. Op het oogenblik is onder mijne behandeling een diamantbewerker met zeer sterken vorm van asthma, die echter op mijn aanraden twee jaren hier zal blijven; — voorloopig ben ik al zeer tevreden hem dien raad gegeven te hebben.
Dat wij bij asthmatische kinderen zoo dikwijls eczemen(') waarnemen, kan, dunkt mij, geen verwondering baren, wanneer men die vormen althans opvat als te zijn Angio-neurosen^); het heeft dan ook m. i. geen zin die patientjes noodeloos te kwellen met lastige verbanden tegen dit eczeem; is het asthma over, dan is ook het eczeem in de meeste gevallen veel verbeterd; — ook hier zal joodijzerlevertraan een beslist goede werking uitoefenen en de therapie der zeelucht in hooge mate ondersteunen.
Of de zee genezend werkt op chronische rhinitides, laryngitiden kan ik slechts met ja beantwoorden, evenzoo op chronische pharyngitis.(s)
Totale genezing zag ik echter zelden, omdat wij nu eenmaal weten, dat men voor de behandeling van deze kwalen zoo ontzettend veel voorschriften moet in acht nemen, dat de meeste patiënten ten slotte de geringe last der kwaal verkiezen boven de enorme last van voorschriften. De zilte zeelucht kan echter niet anders dan gunstig effect hebben, daar de werking hetzelfde
1) Eczeem : eene huidziekte die door jeuk, vochtigheid, blaasvorming en schubben gekenmerkt is - de huid is daarbij meestal rood.
2) Onder verstaat men eene aandoening der zenuwen van de kleinste bloedvaten. Ons geheele lichaam is tot in de kleinste deeltjes voorzien van bloedvaatjes en zenuwtjes. Elk klein bloedvat heeft toch weer z(jn eigen zenuwtje, dat de bloedstroom er in met nog andere factoren regelt.
3) Chronische-rhinitis : langdurigo neussHjmvliesontsteking.
Laryngitis : ontsteking der keel.
1'haryngitis: ontsteking der neuskeelholte.


zal zijn als een neusdouche met een of andere zoutoplossing. Zoo zullen ook chronische aandoeningen der amygdalae er gunstig door geinfluenceerd worden, mits men er voor zorgt, dat geen nieuwe infectie door verkeerd leven aan zee optreedt; — zijn echter adenoïde vegetaties(x) reeds groot, dan moet ik mij bij de meening van collega Hartog aansluiten en operatie aanbevelen.(2)
Wat het voorkomen van epilepsie(:t) aan zee betreft, zoo moet ik er op wijzen, dat deze aandoening door mij hoogst zelden wordt gezien; op het oogenblik ken ik slechts één geval en dit is nog geïmporteerd. Dit geval is merkwaardig, omdat het gecombineerd gaat met acromegalie(*). Of hier echter de zeelucht van invloed is, weet ik niet; — toeval is hier niet buiten gesloten. Wel komt het mij vreemd voor deze aandoening niet meer waar te nemen dan elders, daar het U wellicht bekend is, dat de visschersbevolking steeds, zooals men dat noemt, onder elkaar trouwt; — huwelijken van nicht en neef komen te Zandvoort herhaaldelijk voor.
Een vraag, zoo juist gesteld door Dr. De Bruin: „Mag een gezonde zuigeling aan zee", wil ik beantwoorden met ja — mits onder de noodige controle.
Wanneer de ouders een consult bij een der badartsen
1) Onder adenoïde vegetatiew wordt in don rogel verstaan de z.g. derderaandel, vergroot-weofsel dat tusschon neus en koel voorkomt en dan don bekenden open mond geeft; oon dikwijls erfelijke ziekte.
2) Kindoren die last hebbon van vergrootte amandelon, speciaal van do dordo, zien er in don regel suf uit en z\jn dikwijls achterlik en dom. Bed watoren komt er ook b\j voor. Worden de zwellingen weggenomen, zoodat do nouskoelholte ruim wordt dan verdwijnen in den regel dezo onaangoname vorschynsolon.
3) Epilepsie : vallende ziekte.
4) Acromegalio : abnormale reuzengroei.


nemen, die uit den aard der zaak beter met het klimaat aan zee bekend zijn, kan het geen kwaad.
Stuur een zuigeling, die zich niet bewegen kan, met afkoelend weer niet aan zee. (Van in zee gaan is natuurlijk in 't geheel geen sprake.)
Die afkoeling zal men het meest ondervinden bij Westen-, Noordwesten- en Noordenwinden; het komt echter ook voor, dat zuidenwinden koel zijn; dezen zomer hebben wij dit helaas maar al te veel ondervonden, zoo zelfs, dat de winterjas vaak welkom was.
Wanneer er windstilte aan zee is — hetgeen bij een gunstig seizoen herhaaldelijk gedurende dagen achtereen voorkomt van negen uur voormiddags tot ongeveer vier uur 's namiddags — kan het den zuigeling niet anders dan goed doen, wanneer hij in den wagen in het droge zand staat. Ook dan zien wij met De Genestet het haantje van den toren liefst niet naar het noorden gekeerd. Voorop nog de conditie gesteld, dat Mama zelf over haar kind waakt en dit niet overlaat aan een dienst- of kindermeisje, dat uit dsn aard der zaak gaarne aan het strand meespeelt en op plotselinge windsveranderingen geen acht slaat. Trouwens van de luchtgesteldheid hebben de meeste stadbewoners weinig besef; ik verheug er mij steeds in, dat, wanneer zij aan het strand zijn en niets anders voor zich zien dan water en lucht, zij een donkere onweerswolk uit zee niet eens zien opkomen. Eerst wanneer het begint te grootdruppelen, maken zij aanstalten om te vertrekken, zijn dan echter te laat, daar een onweersbui het water met plassen uit den hemel giet.
Wat het loopen in het water betreft('), daarover kan
1) Hierorer uitvooriger, zio pag. 37


ik slechts de opinie deelen van collega Mol en Hartog('); ik wil hier nog aan toevoegen, dat de enorme blaarvorming, die ik 's zomers zie op de beentjes der kinderen, even na liet in zee loopen, mij altijd doet denken aan iemand, die bij vol zonlicht zijn tuin gaat begieten en dan later ontdekt.dat de bladeren totaal verbrand zijn.
Collega Delprat stelde de vraag, of bewoners der kust ook veel last van darmcatarrhen 's zomers hadden. Mijne overtuiging is: veel minder dan de gasten. Uit den aard der zaak eten deze laatsten meer, omdat er toch voor betaald wordt (een fout die ik in Hotels en Pensions veel waarnam) en drinken meer verkoelende biertjes. De kinderen uit de minder bevoorrechte klasse zullen ook wel minder in de gelegenheid zijn na hun diner ijs te krijgen. Wanneer ik aan het bierdrinken denk, dan kom ik vanzelf tot de vraag: is het zeebad goed voor vetlijvigen.
Ik ben overtuigd, dat een dagelijks bad in zee met eene flinke wandeling aan het strand, de patiënten zal vermageren doch kan echter zelden op eenig resultaat wijzen, daar de meeste gasten bij warm weer 's avonds een extra glaasje Munchener of Urquell nemen, en zich wederom een finale plethora bezorgen.
Wat huidaandoeningen betreft, zoo moet ik zeggen, dat het mij dikwijls is opgevallen, dat hier 's zomers nog al eens voorkomt een soort urticaria, (2) die het midden houdt tusschen den acuten en chronischen vorm; waaraan dit toe te schrijven is, weet ik niet.
Wellicht moet men denken aan het samenvallen van het seizoen met den vruchtentijd, aardbeziën etc.; ook garnalen kunnen misschien in aanmerking komen.
1] N.1. dat het over 't algemeen schadelik is.
2) Urticaria : notelroos.


Gaarne hoorde ik van de artsen, die niet aan zee praktizeeren, of zij 's zomers dezelfde ervaring opdoen; de zeelucht is er dan onschuldig aan('). Trouwens de aandoening is in den regel onschuldig; — ik laat steeds goed purgeeren, geef dan een licht meelkostdiëet, wat decoct. tamarindorum en zie dan vaak in zeer korten tijd volledig herstel.
In voor- en najaar zie ik te Zandvoort nog al eens impetigo contagiosum. Mijns inziens is daarvan de oorzaak de schrale Noordwestenwind, die de huid droog en ruw maakt; wanneer één patiënt zoo'n aandoening heeft, zorgen de scholen er wel voor, dat er een endemie ontstaat. Een krenten- of vijgenbaard behoort in de Kerstmisweek bij ons tot iets zeer gewoons.
De boeken maken weinig of geen melding van klierzwellingen zich daarbij aansluitende — ik heb kinderen gezien, die den indruk maakten lijdende te zijn aan parotitis epidemica, terwijl eene infectie door het krabben als oorzaak moet worden aangenomen. Het is u bekend, dat de aandoening door het krabben ook overal op het lichaam kan voortgeplant worden; — ook in de buurt van die haarden zag ik lymphklierzwellingen. De aandoening is in het algemeen zeer gemakkelijk te bestrijden — witte praecipitaatzalf laat ik inwrijven één & twee minuten; — de korsten worden dan verwijderd en de zalf kan op de zieke huid inwerken — in den regel is de genezing dan binnen een week ingetreden.
Chorea(~) zie ik hier niet dikwijls; de gevallen, die voorkomen, zijn allen geïmporteerd en genezen gewoonlijk in 6 a 8 weken door volkomen buitenrust. In
1) M(jn vcrinoedon word bevestigd n.l. dat ook cider» doze aandoening s zomers meer voorkomt.
2) Chorea : St. Vitusdans.


den regel breng ik de patienten niet direct aan zee, omdat ik liever absolute rust laat nemen — de patienten worden daarbij geïsoleerd en krijgen dagelijks inwendig wat broomnatrium. Of de geringe sporen jodium of broom in de zeelucht het genezingsproces in de hand werken, weet ik niet — daarvoor zou ik over grooter materiaal moeten beschikken en vergelijkingen moeten treffen met de behandeling en duur landwaarts in.
Dat de zeelucht bij rachitis(l) van zeer groot gewicht is, wordt wel door niemand meer betwijfeld. Ik heb kinderen vóór het seizoen zien aankomen zonder één tand in den mond — na het seizoen zien vertrekken met een totaal gebit. Patientjes met beentjes die meer op hoepels geleken dan op steunpilaren van het lichaam, zag ik binnen enkele maanden totaal herstellen. Gaarne laat ik de kinderen in het droge zand aan zee spelen — of hier de zeelucht ook al weer werkt door de veel verbeterde eetlust willen wij in 't midden laten, gelooven er echter zeer sterk aan.
Merkwaardig is het zeker, dat ik bij den Zandvoorters zelve zoo goed als nooit rachitis waarneem — bij kunstmatig gevoede kinderen, die steeds in huis zijn, zie ik wel eens beginvormen — niet zoodra echter kunnen patientjes buiten komen, of wij zien ze genezen.
Chronische bronchitis(2) wordt ontegenzeggelijk ook zeer gunstig geïnfluenceerd door de zeelucht — wel geef ik hier wederom als mijne meening te kennen, dat het mij niet overbodig lijkt, wanneer een patiënt met een dergelijken kwaal eens een advies inwint bij een der badartsen om te voorkomen extra verkoudheden
1) Rachitis : Engelscho ziekte. Men heeft wol oens gemeend, dat het moest z\jn Enkelsctie ziekte — hotgeen hot inderdaad ook dikwijls is
2j Bronchitis : Ontsteking der luchtpijpen.


op te loopen en alzoo een negatief succes te verkrijgen.
Hetzelfde moet gezegd worden van Tussis Convulsiva (Kinkhoest.) Daarover zullen de artsen aan zee het met mij eens zijn, dat wij den indruk hebben, dat de genezing veel spoediger intreedt dan te land. Het spijt mij echter aan het verlangen van collega Van Gorkum, evenals aan dat van collega De Bruin, niet te kunnen voldoen. Het maken van statistieken n.1. is bijna ondoenlijk. De een wordt hier heen gezonden, zoodra de diagnose der ziekte gemaakt is — de andere, nadat de ziekte reeds 2 a 3 weken bestaat; daarbij bekomt men de patienten niet alleen uit Nederland; ook Duitschland zendt massa's patienten met deze aandoening naar Zandvoort, dikwijls wanneer ze zoo goed als genezen zijn — dan meer als nakuur, om secundaire processen te voorkomen.
De vraag, wat het belangrijkste voorde therapie is: de zeelucht of het zeebad, kan wel niet anders dan in het voordeel der zeelucht uitvallen.
De zeelucht toch maakt hongerig — uit eigen ervaring kan ik daarover meespreken. Vandaar dan ook, dat een kort verblijf aan zee mij reeds van zoo enorm veel waarde toeschijnt. Een vacantieverblijf, al is dit niet langer dan vier of zes weken, heeft patientjes leeren eten; terwijl er vroeger allerlei middeltjes moesten te baat genomen worden om den eetlust op te wekken, is dit thans overbodig geworden. De zeelucht zorgt voor den appetijt en zijn de kinderen eenmaal gewoon hun maag behoorlijk te vullen, dan zullen zij allicht die gewoonte mee naar huis nemen — het lichaam is onder gunstiger condities gekomen — patientjes teren een geheelen winter op de zomervacantie. Ongeveer twee jaren geleden was er eene lezing van onderwijzers te Haarlem, die vacantieoorden aan zee wilden oprichten


— ook daar hoorde ik uit den mond der onderwijzers, hetgeen ik zelf al herhaaldelijk had opgemerkt; n.1., dat een kort verblijf aan zee voor bijna alle kinderen op het verblijf in de steden van niet te onderschatten invloed is.
Dat de zeelucht de eetlust opwekt, kan ik u bewijzen uit het tarief, dat Hotel- en Pensionhouders nemen voor kinderen boven de tien jaren; zij laten dezen den prijs van volwassenen betalen. Komt een nieuwe Hótelhouder aan zee, dan begint deze steeds reductieprijzen voor kinderen te geven; is hij hier echter ook maar één jaar, dan is hij daarvan teruggekomen, omdat hij weet, dat de kinderen hem de ooren van het hoofd zouden eten, zoo ze daartoe in staat waren.
Nogmaals: de zeelucht leert eten; vandaar hare heilzame werking in de meeste gevallen — het lichaam komt onder gunstiger conditiën en naast de voordeelige andere factoren, vroeger genoemd, zal patiënt een beteren strijd om het bestaan kunnen voeren.
De waarde van het zeebad mag m.i. niet al te hoog opgevoerd worden. In hoofdzaak geeft het slechts eene ver/rissching, vooral wanneer het bad niet te lang wordt genomen; wordt het te lang genomen, dan verwekt het 't tegenovergestelde, n.1. verslapping. Een ervaringsfeit is het dan ook, dat men een zeebad in den regel maar één keer daags mag toestaan — debiele personen grijpt het vaak zeer aan.
Bestaan er eenigszins belangrijke vormen van Anaemie of klepgebreken van het hart, dan ontraad ik zeebaden ten sterkste. Dat men ook iemand met rheumatische pijnen in spieren of gewrichten niet in zee stuurt, zal ik ook wel niet nader behoeven uit te leggen. Een verblijf aan zee, doet onze anaemische patiënten zeker zeer goed.


Herhaaldelijk komt het voor, dat op mijn spreekuur patienten binnen komen, die den indruk maken zeer lijdende te zijn; het zijn patienten met anaemiën die, of uit zich zelve zijn gaan baden, of wien het althans niet verboden was geworden door den huisarts.
Patienten met geringe vormen van anaemiën laat ik dikwijls binnenbaden gebruiken, te beginnen met 24 h 25 0 C.; zelf overtuig ik mij dan liefst, dat geen duizeligheid etc. optreedt. Langzamerhand daalt de temperatuur in het bad tot 18 °C. De patienten moeten voortdurend bewegingen maken in het water en komen zij er uit, dan wordt de huid goed gefrotteerd. Met voorzichtigheid kan daarna het zeebad worden gegeven — men bedenke echter steeds, dat patienten er niet langer in mogen blijven dan vijf-, hoogstens tien minuten. Gevoelen zij zich ook goed na het gebruik, dan sta ik hen toe om den anderen dag dit te herhalen.
Over het in zee loopen met ontbloote beenen, zie: „Wenken bij het zeebaden." In 't kort kan ik hier wel als mijne meening weergeven, dat het geen kwaad kan, wanneer het als een bad wordt beschouwd en alzoo niet langer dan vijftien minuten duurt.
Hoe ver dringt de zeelucht wel landwaarts in?
Deze vraag werd in de vorige algemeene vergadering nog al uitvoerig besproken. Collega Delprat sprak als zijne meening uit, dat dit totaal afhankelijk zal zijn van de gesteldheid des winds en mij dunkt, niets ligt meer voor de hand dan dat. Bij Oostenwinden toch zal men eerder kunnen verwachten een minder naar binnendringen der zeelucht. Wanneer men echter onder de gunstige conditiën verkeert van Zandvoort, n.1. dat de duinenreeks, zooals ik reeds vroeger zei, een uur gaans breed is, dan loopt men


weinig risico, dat de lucht onzer duinen door stadslucht onrein zal worden. Komt men met den trein uit de richting Amsterdam, dan ruikt men de zeelucht steeds, zoodra Overveen gepasseerd is. Een der Duitsche schrijvers, Ernst Georgy, zegt in zijne Berliner Range over Zandvoort's duinen:
„Aber die Luft, Mieze!
Ach, die Luft! Ajidibaji!
Hier atmet's sich von selbst".
De klacht over slapeloosheid aan zee, van kinderen althans, heb ik nooit gehoord — zeer zeker ben ik er nooit voor in consult geroepen; wel herinner ik mij levendig een geval van een kind van 1'/, jaar, dat te Bloemendaal geen enkelen nacht rustig sliep, naar hier kwam en van stond af aan steeds als een roos sliep.
Trouwens zij, die mochten twijfelen, of de zee slaap kan verwekken, geef ik in overweging eens een uurtje rustig, buiten het gewoel der andere gasten, in een stoel te gaan zitten en naar het monotoon geruisch der zee te luisteren — ik geloof, dat de zee dan weldra den proefnemer in Morpheus' armen zal doen rusten.
Ten slotte het psychische effect der zeelucht.
Voor kinderen kan ik mij niets heerlijkers denken dan het spelen aan zee. Zij haasten zich telkens weer met schop, vormpjes en emmers gewapend er heen te snellen, werpen dammen op om den vloed tegen te houden, maken vestingwerken met loopgraven, waaraan dikwijls de ouders dapper meehelpen — zijn nooit uitgespeeld en moeten vaak tegen hun zin naar huis om te gaan eten en daarna een uurtje te rusten. Kinderen, die thuis een humeurtje hebben, denken daar


aan zee niet meer aan; de vroolijkheid, opgewektheid, in de hand gewerkt door de Duitsche muzikanten, maakt hen tot andere kinderen en ook dit psychisch effect kan niet anders dan een gunstige nawerking hebben. Ook de kinderen uit de meer met aardsche goederen bedeelde klasse teren den geheelen winter op hun dikwijls slechts kort verblijf aan zee. De arts met een drukke praktijk teert ook het geheele jaar op zijn vaak te kort zomerreisje.
Dames en Heeren!
Wil deze korte voordracht, die voor enkelen misschien toch al wat lang geworden is, niet beschouwen als het resultaat van boekengeleerdheid en boekenstudie, maar als dat van nuchter observeeren en overwegen.





Enkele wenken bij het baden in zee.
i.
Ga nooit in zee baden — en dit geldt ook voor baden, die thuis worden genomen — voordat de medicus u permissie daartoe heeft gegeven.
II.
Als regel kan ik, zoowel bij de zee- als binnenbaden aanbevelen, alvorens zich geheel onder te dompelen hoofd, nek, hals en oogen goed met koud water nat te maken.
De verklaring van dezen raad is eenvoudig genoeg, wanneer men bedenkt, dat het koude bad de bloedvaten van het ondergedompelde gedeelte doet samentrekken.
Wanneer het hoofd nu van te voren geen kouden omslag krijgt, loopt men gevaar, dat het wegsnellende bloed uit de saamgetrokken bloedvaten speciaal zijne richting naar het hoofd neemt — het gevolg daarvan is dan congestie, hoofdpijnen, ja zelfs flauwten.
III.
Denk bij het zeebad er steeds aan u te laten leiden door een badman.
a. Het is den meesten onder u wellicht bekend, dat wanneer de eb flink sterk is, men naar


zee wordt getrokken. Is men zwemmende en denkt er niet aan of vertrouwt men te veel op zijne zwemkunst, dan kan het gebeuren, dat men niet meer tegen den sterken stroom opkan. Is men te ver afgedreven, dan kan het te laat zijn voor de hulp, die wel altijd — dikwijls met eigen levensgevaar — wordt aangeboden. Meermalen ben ik geroepen geworden bij patienten, die nog met moeite gered werden, buiten bewustzijn waren en de maag vol zeewater hadden.
b. Een algemeen bekend feit is het verder, dat men bij het zwemmen in volle gezondheid plotseling krampen in de kuitspieren kan krijgen, krampen, die zich ook over andere spieren kunnen uitstrekken. Heeft men zijne volle bezinning nog, dan kan men zich op den rug werpen om zoo lang mogelijk te blijven drijven — voortdurend om hulp roepen is dan hoofdzaak — daar, zooals ik reeds opmerkte, de krampen ook weldra in andere spieren optreden en zinken alsdan onherroepelijk volgt.
Ga dus in elk geval — ook al zi.jt ge goed zwemmer — nooit te ver in zee of laat althans, als ge dit doen wilt eeu bootje u vergezellen. Dit geldt ook voor:
c. de mogelijkheid van draaikolken. Daar waar geen hoofden of kleinere dammen in zee liggen, zal men zeer zeker veel minder gevaar van draaikolken hebben; in Zandvoort heb ik er althans nooit van gehoord. Zij ontstaan juist gaarne in de buurt van de uiteinden der hoofden.
Tracht dus nooit een dam of hoofd om te zwemmen, zonder op een fatsoenlijken afstand


van het uiteinde te blijven en houdt u aan het onder b gezegde.
IV.
Trek zoowel bij het loopen in zee als bij het baden steeds sandalen aan. Het schijnt, dat de dagjesmenschen er nog steeds pleizier in hebben gebroken flesschen of glazen in zee te werpen, wordt hierop getrapt, dan krijgt men zoo goed als zeker een belangrijke verwonding. Komt het ooit voor, loop dan zoo spoedig mogelijk naar den badman of het badkantoor.
Zorg er voor onder de sandalen stevige zolen te hebben — het best is een licht soort hout; glas of spijker dringt daar niet zoo spoedig door. (Spijkers kunnen n.1. uit een plank steken die van een wrak of elders zijn gekomen.)
V.
Zij, die spoedig last hebben van oorontstekingen, mogen gerust in een Noordzeebad, wanneer zij slechts zoo verstandig zijn van te voren in beide ooren een propje niet ontvette watten te steken — het water kan dan niet naar binnen dringen.
VI.
De temperatuur van het Noordzeebad moet niet lager zijn dan 15° C. Hoe koeler het water is, hoe korter men er in moet blijven, daar men anders het tegenovergestelde bereikt van hetgeen wordt verlangd. Is het water koud, zwem dan en laat u niet drijven — de afkoeling is bij het laatste grooter — de kans op krampen eveneens.
Herhaaldelijk is het mij opgevallen, dat een koel


Noordzeebad door de meeste gasten beter wordt verdragen dan een koel binnenbad; waarschijnlijk vooral daaraan toe te schrijven, dat men in een badkuip niet zoo gemakkelijk zwembewegingen maakt als in de ruime zee.
Trouwens het effect van een zeebad is ongetwijfeld grooter dan dat van een binnenbad, vooral omdat de binnenbaden in beknopte ruimten worden genomen — in dit opzicht waren de Romeinen ons zeer voor, die tegen geen kosten opzagen om hunne baden ruim en frisch te maken. Men denke echter niet, dat ik het binnenbad gaarne zou missen — herhaaldelijk toch kan het weêr van dien aard zijn, dat ik liever een binnenbad dan een buitenbad laat nemen; men heeft de regeling der binnenbaden in zijn macht — niet die der buitenbaden.
VU.
Bij Koude Noordemviuden raad ik u aan, nadat het hoofd afgekoeld is, zoo spoedig mogelijk u onder te dompelen en onder te blijven tot de koets weder bereikt is. Een gewone luchtdouche zal niet zoo heftig zijn als die bij een Noordenwind — vooral wanneer men te lang het lichaam er aan bloot stelt.
VIII.
De dnur van het bad moet niet langer zijn dan 20 minuten bij gunstig weêr en inwater van 17 k 18UC.(') Kinderen blijven er niet langer dan tien minuten in — hoe jonger de kinderen, hoe korter tijd ze in zee mogen.
11 Zie hetgeen onder VI gezegd is.


IX.
Het pootje baden der kinderen moet m. i. beschouwd worden als een gewoon bad — laat dus ook dit bad niet te lang nemen, anders loopt gij het risico uwe kinderen darmcatarrhen, nieraandoeningen etc. te bezorgen.
Er wordt mij door de ouders der hier gelogeerde kinderen zoo dikwijls op gewezen, dat het de Zandvoortsche kinderen niet schaadt.
Men vergete echter niet, dat deze al op bloote voeten in het voorjaar gaan loopen, zoodra de zon iets van die zalige warmte afgeeft, die ons allen doet opleven en opgroeien. De huid van deze kinderen is door weer en wind meer eelt dan huid geworden — de zon verbrandt haar niet meer — de afkoeling door het water bemerken zij niet — zij zijn in dit eene opzicht althans dikhuidig geworden.
X.
Ook het loopen in het natte zand wordt door de meeste kinderen slecht verdragen — men zal verstandig doen in elk geval, zoodra de kinderen thuis komen schoone kousen en schoenen aan te trekken. Willen de kinderen toch den strijd met de elementen aanbinden, door 't maken van dammen enz., laat ze dan liever eenigen tijd met bloote voeten dit werk verrichten om ze zoodra het afgeloopen is, droog schoeisel aan te trekken.
XI.
Wanneer zal men het zeehad nemen?
Vóór of n& de koffie — vóór of na het eten?
Kinderen laat ik in den regel vóór de koffie baden en wel om ±11 uur. Komen zij uit het bad, dan


wordt het langzamerhand tijd huiswaarts te keeren — direct na de lunch gaan zij dan een uurtje rusten; men heeft hierbij het voordeel, dat de kinderen op het heetste gedeelte van den dag zich niet te veel afmatten.
De Ouderen, speciaal zij, die kantoorbezigheden hebben, raad ik aan het bad te nemen vóór het diner. Men komt dan frisch aan tafel, heeft appetijt gekregen, zoodat ook de vrouw des huizes aangenaam gestemd is, omdat hare moeiten voor het klaarmaken van het diner niet te vergeefsch zijn geweest.
XII.
Een ziek mensch neme geen Noordzeebad.
Wanneer men met geen bedlegerigen te doen heeft, maar met geringe vormen van Anaemie of lichte zenuwgevallen, zal men daarvan kunnen afwijken. Het is mijne gewoonte de gevoeligheid van dit soort patienten eerst te toetsen aan het binnenbad (zie pag. 29).
XIII.
Bij langdurig mooi weer — speciaal als de wind uit het Zuid-Oosten waait — komt het aan zee voor, dat het strand bezaaid is met kwallen.
Worden de kwallen waargenomen, wend u dan tot den badman en vraag, of het water niet gevaarlijk is. Het kan n.1. voorkomen, dat de zee door kwalproducten als bezaaid is geworden — zwemt men daar tusschen, dan kan plotseling over het geheele lichaam de ondragelijkste, jeukende pijn ontstaan, die den patienten radeloos maakt, hen als wanhopig op den badarts doen aanvliegen. Alcohol zoowel uitwendig als inwendig heeft mij dan gelukkig steeds spoedig hulp doen verschaffen.
Wordt men door een pieterman gestoken, 't geen


bij denzelfden wind voorkomt, dan raad ik aan zooveel mogelijk de wond uit te zuigen en zuigende, als de plaats zich daar althans toe leent, naar den badman toe te gaan — in den regel hebben deze wel Ammoniak in hun badkantoor. Mocht dit niet bij de hand zijn — zoodat dit middel het gif niet kan treffen, tracht dan het gestokene deel af te binden tot de medicus ter plaatse is.
XIV.
Zij, die eenigszins onder den invloed zijn van alcoholische dranken, ontraad ik zwemmen ten sterkste met het oog op levensgevaar. De zoogenaamde moed, die deze gasten aankleeft, zou verkeerde resultaten kunnen afwerpen. Een verfrisschend bad zal hen zeer veel goed doen.
XV.
Komt men bezweet aan het strand, b.v. na een fietstocht, ga dan nooit direct in zee, maar wacht minstens een half uur, opdat het lichaam niet meer zoo verhit is en de afkoeling van het bad geen schade meer kan aanrichten.
XVI.
Wanneer iemand bij het zwemmen in de gelegenheid komt een ander te kunnen redden, probeer dit dan steeds, maar denk om eigen lichaamsbehoud. Een drenkeling grijpt naar alles in zijn wanhoop. Mocht deze echter zijn zinnen goed bij elkaar hebben, roep hem dan toe, dat hij zeker gered wordt — mits hij met zich laat doen, wat de redder wil en dezen niet stoort in zijne toch al moeilijke zwembewegingen. Is de drenkeling wild van wanhoop en voor geen reden


vatbaar, zie dan gerust hem onder te dompelen, tot hij bewusteloos wordt, zwem dan met hem naar den kant, druk de maag leeg en, wanneer de ademhaling stilstaat, houd dan den eersten tijd niet op met kunstmatig te doen ademhalen en stuur onmiddellijk om een der artsen. Zoodra de ademhaling des patients teruggekomen is, wrijve men het lichaam met natte doeken goed af en trachte hem wat alcohol te geven. Mocht ook het hart stilstaan, dan ziet het er voor den drenkeling veel slechter uit. Het is echter wel de moeite waard er op te wijzen, dat onafgebroken voortzetten der kunstmatige ademhaling dikwijls na 5 of 6 uren de levensgeesten weer doet opleven: „de aanhouder wint".


Iets over hygiène en binnenbaden.
Het succes der zeelucht, waarover vroeger gesproken is, moet niet alleen worden toegeschreven aan den aard dier lucht, n.1. het meerdere gehalte aan waterdamp, jodium, broom, ozon en keukenzout, maar ook wel degelijk, zooals ik destijds opmerkte, aan het minder bezwangerd zijn der lucht met allerlei kwade dampen en gassen, die elders uit den bodem opstijgen. Zoo is de zeelucht zoo goed als geheel vrij van koolzuur — een gas, dat schadelijk is voor de longen. Het meerdere gehalte aan zuurstof bewerkt grootere verbranding in het lichaam — dientengevolge verhoogde appetijt, (zie voordracht.)
De bodem en de lucht zijn bijna ideaal hygiënisch. Dat dit voor de luchtwegen van ontzettend veel waarde is, voor andere ziekten als malaria, typhus, cholera enz. van niet te onderschatten belang, ligt voor de hand. Waarom komen dan toch nog op de zeeplaatsen gevallen van tuberculose voor?
De menschen weten niet, wat hygiène is, zij kruipen met een heel gezin in één bedompte kamer, waarin gekookt, gerookt en geslapen wordt en vooral ramen en deuren tegen de kou worden dicht gehouden. Behalve de heriditaire (erfelijke) momenten en de huwelijken van neef en nicht, die voorbeschikt maken tot het verkrijgen der tuberculose, wordt van de


heerlijke frissche lucht niet alleen niet geprofiteerd; ze wordt angstvallig buiten gesloten. Herhaaldelijk kom ik bij mijne morgenvisites in de ziekenkamer stofwolken tegen, die waarlijk niet geschikt zullen zijn den longpatient aangenaam te stemmen; hoestenden krijgen nieuwe aanvallen; — is er bloed opgegeven, dan loopt men groote kans, dat de stof een nieuwe hoestbui opwekt en de zoo gevreesde bloedingen weer optreden. Daarom eeu raad aan iedereen: voordat ge de kamers en speciaal de ziekenkamer schoon wilt maken, besprenkel dan den vloer met water of strooi natte thechlaren — te voren mag nooit geveegd worden. Laat verder de ramen flink wijd openstaan, opdat de zoo hygiënische zeelucht den patiënt niet onthouden wordt; men kan voor tocht waken door middel van een scherm — het armste huisgezin kan een tochtscherm fabriceeren.
Spuw vooral niet op den grond. Het onsmakelijke nog daargelaten, levert dit voor de omgeving gevaar, — droogt het sputum (opgegevene) n.l. in, dan verstuift het op den duur en kan door den gezonden worden ingeademd, die alsdan eveneens de zoo gevreesde ziekte kan krijgen. Het vochtig houden van den vloer zal het verstuiven weer tot een minimum reduceeren.
Dat ook de hygiène der huid zoowel voor gezonden als zieken van waarde is, zal wel niemand meer betwijfelen. Om bij het eenvoudigste te blijven: met vieze, vuile handen eten zal de kans op infectie van het maagdarmkanaal grooter maken, dan wanneer men de handen van te voren flink gewasschen heeft.
De geheele huid zal men 's zomers niet prettiger kunnen reinigen dan door zeebaden. Onze patienten echter, die niet in zee mogen gaan zullen zich moeten tevreden stellen met een binnenbad of eene afwassching.


De binnenbaden kan men zoowel met zeewater als gewoon water geven — men bedenke, dat de reactie van een zeewaterbad steeds grooter is dan van een bad met gewoon water.
Bij het opnoemen der verschillende soorten van baden heeft de gedachte van een gewoon bad voorgelegen — kan echter in de meeste gevallen ook met zeer veel succes gebruik gemaakt worden van het zeewaterbad.
Zooals ik reeds op bladzijde 36 meedeelde, zou ik de binnenbaden niet gaarne missen.
Dr. Brand uit Stettin toch heeft ons geleerd, dat door het gebruik der baden het sterftecijfer der typhus van ± 25°/0 is gedaald tot 10°/0 of nog lager.
Hoe eerder men bij typhus de waterbehandeling toepast, hoe eerder men op een gunstig verloop der ziekte mag hopen; vandaar dan ook, dat de meeste ziekenbarakken in den tegenwoordigen tijd een goed ingericht bad tot hare dispositie hebben.
Wat zijn de voordeelen dan wel van een bad?
1°. Wanneer de temperatuur ervan laag genoeg is, werkt het warmteonttrekkend,koorts verlagend.
2°. Het heeft eene heilzame werking op het zenuwstelsel. De benevelde gedachte wordt beter, hallucinaties en deliriën verdwijnen eerder dan bij elke andere methode van behandeling; de patiënt neemt het voedsel beter, verslikt zich niet meer zoo licht, hoest krachtiger en kan vrijer bewegingen maken.
3". Het heeft zeer grooten invloed op de ademhalingsorganen. Patienten gaan dieper ademhalen, hoesten gemakkelijker — men voorkomt allerlei complicaties dei luchtwegen.
4°. Het maakt de huid rein; — doorliggen van


patienten komt na de behandeling met baden veel minder voor dan vroeger.
5°. De nieren worden tot functie geprikkeld. Dit is van zeer veel waarde, daar het vooral de nieren zijn, die de giftige producten uit het lichaam verwijderen.
Typhuspatienten brengt men in den regel in een Koel volbad.
Te voren wordt het hoofd koel gemaakt; — dit geldt voor bijna alle baden. Het hoofd steekt alleen buiten het bad. Al naar de indicaties, die de medicus stelt, wisselt de temperatuur van het bad van 15—25° C en de duur van 5—10 minuten.
Wanneer men dit bad als' dompelbad gebruikt, zoodat patiënt er slechts eenige oogenblikken inblijft, kan de temperatuur iets lager zijn.
Het warme volle bad is eveneens een bad van gewone grootte — de temperatuur wisselt van 30—35° C; patienten blijven er 10—25 min. in en maken lichte bewegingen. Daar dit bad weinig irriteert, noemt men het wel indifferent bad. Zeer dikwijls heeft het gunstig effect op slapeloosheid, kolieken, pijnen van nerveuzen oorsprong, nieraandoeningen en huidziekten. Ook bij typhus maakt men er gebruik van, als het koele volbad niet verdragen wordt.
Wanneer bij typhus buikvliesontsteking dreigt te ontstaan of darmbloedingen optreden zijn alle baden gecontraïndiceerd, is absolute rust hoofdvereischte.
Terwijl men bij tuberculose het sputum moet verwijderen en onschadelijk maken, zal men bij typhus — een ziekte van het darmkanaal — verstandig doen de ontlasting te ontsmetten.
Onder een permanent bad verstaat men een bad waarin patienten zelfs uren kunnen liggen — het


warme water wordt aan- en afgevoerd. De aanvangstemperatuur is 28 a 30° C., om langzamerhand te stijgen tot de lichaamstemperatuur, d. i. 37° C. Het lichaam kan dan niet meer afkoelen. Bij hardnekkige huidaandoeningen past men dit bad wel toe.
Men kan zich bijna geen voorstelling maken op welke wijze men de baden variëeren kan.
Bij verlammingen van armen en beenen maakt men baden, die zoo hoog zijn, dat 't hoofd van patiënt er maar even uitsteekt, deze er recht overeind instaat, de bedoeling ervan is den patiënt lichte bewegingen met de verlamde deelen te doen maken, zonder dat het te veel van zijne krachten vergt.
Ook electrische baden, zoowel faradische als galvanische, vinden hare toepassing bij verschillende zenuwaandoeningen. Ook koolzuur- en modderbaden kan men tegenwoordig in de meeste badinrichtingen krijgen. Men beweert, dat Rokanje een modder levert, die dezelfde eigenschappen bezit als die der modderplaatsen in Duitschland; — het wordt met bussen verzonden. Jammer dat de Hollandsche modder overal nog niet geschikt is — wat zouden wij er millioenen patienten in kunnen stoppen.
Wanneer men den therniischen prikkel met den mechaiiischen wil vereenigen, gebruikt men daarvoor: halfbaden. Patiënt zit hierbij in het bad en wordt afwisselend afgewreven en gebaad. Die afwrijvingen geschieden met natte doeken evenals men met bevroren patienten doet, als geen sneeuw bij de hand is.
Natte inwikkelingen worden veel toegepast, omdat men ze overal kan aanwenden; — hetzelfde kan men niet zeggen van de badkuip. De patiënt wordt in natte lakens gewikkeld, waarover heen een wollen


deken komt. (De ledematen kunnen al of niet er bij ingesloten worden.)
a. Wanneer het de bedoeling is temperatuur verlagend te werken b.v. bij typhus, als de volle baden niet worden verdragen, dan blijven de inwikkelingen niet langer dan 10 hoogstens 15 min. om het lichaam liggen.
b. Is de bedoeling kalnieereud te werken op nerveuze patienten of slaap te verwekken, dan late men de inwikkelingen zelfs s/4 1 uur liggen; zorge er voor, dat patiënt niet gaat zweeten; wanneer het verband afgenomen wordt, wrijft men de natte huid heel luchtig af.
c. Wil men patienten laten transpireeren, dan blijft de inwikkeling er 1 Va h 2 uren om. Het laatste vindt o. a. toepassing bij nieraandoeningen evenals bij de
Heete luchtbaden; ook deze baden kan men overal aanwenden; elk ledikant leent er zich toe. Door middel van hoepels of stangen kan men maken, dat de patiënt in eene luchtruimte ligt, waarover de dekens komen door hoepels of stangen gedragen. Een toestelletje, dat lucht heet kan maken, voert die lucht door middel van een pijp in de luchtruimte, waarin patiënt ligt.
De bedoeling is weer hem tot zweeten te krijgen.
Dampbaden. Patiënt zit in een gesloten kast; — alleen het hoofd met of zonder armen steekt er uit. Door deze kast wordt damp gevoerd van 42 tot 50° C. Bij enkele stofwisselingsziekten wordt het gebruikt.
Meerdere toepassing vindt het
Elektrische Gloeiliclitbad, eveneens een kast, waarin electrische gloeilampjes zijn geplaatst; 't hoofd steekt weer buiten de kast.


Worden de lampen aangestoken, dan kan eene temperatuur van 60° C. nog verdragen worden. De zittingen duren in den regel in den beginne 20—25 minuten; — later langer, van 30—40 minuten. De zweetkliertjes der huid worden enorm geprikkeld, er is bijna geen procédé denkbaar, waarbij de zweetvorming zoo sterk is.
Het hoofd moet hier vooral voortdurend afgekoeld worden even als het hart Door middel van slangen, die koud water aan- en afvoeren is dit gemakkelijk te doen. Dit bad wordt vooral toegepast bij stofwisselingsziekten, rheumatismus, neuralgieën, (') nephritis(~) enz.
Dat men iemand op dezelfde wijze met Röntgenstralen kan belichten, laat zich gemakkelijk denken.
Ook locaal kan men zweeten doen opwekken door een kastje met gloeilampjes om dat lichaamsdeel te plaatsen.
Douche's, — preparaten, die water van elke temperatuur op het lichaam kunnen doen regenen, en waarvan de kracht door middel van een manometer kan worden bepaald, (meestal is dit 2 è 21/, atmospheer) vonden vroeger meer toepassing dan thans.
De geneeskrachtige werking ervan is overschat geworden, zelfs heeft men er dikwijls schadelijke gevolgen van gezien, doordat de leek de douche dikwijls toepaste, meenende, dat het wel overal goed voor was.
Door den medicus toegepast, kan het bij sommige zenuwaandoeningen en stofwisselingsziekten succes hebben.
Van de partiëele baden zijn het voet- en zitbad
1] Neuralgie : zenuwontsteking.
2] Nephrïtis : ontsteking der nier.


wel de voornaamste. Al naar gelang van de werking, die men er van verlangt, moet het koud of warm zijn.
Een koud zitbad neemt men, als men 't bloed uit het bekken wil verwijderen; — bij bloedingen der bekkenorganen, haemorrhoiden (aambeien) enz.
Een warm zitbad is geïndiceerd, als men bloed naar het bekken wil toevoeren b.v. bij blaascatarrhen, darmkolieken enz.
Een koud voetbad werkt uitstekend bij hoofdpijnen, migraine en duizeligheid.
Een warm voetbad zou wel eens succes hebben bij asthma nervosum.
Wat van de natte inwikkelingen gezegd is, geldt ook voor koude en warme omslagen — men kan ze in elk huisgezin toepassen. Zoo ook het Friessnitzverband, dat wellicht van alle andere het meest wordt toegepast. Het bestaat uit een natten omslag, waarover heen komt een stuk taf met watten; — dit alles saamgebonden met zwachtel of doek.
Bij tal van aandoeningen werkt dit verband, dat door een leek uitgedacht is heilzaam en het was dan ook zeker geen overdreven gedachte een standbeeld voor dezen uitvinder op te richten.