OVERDRUK UIT HET ZEVENDE JAARBOEK DHR VEREENIGING D AMSTELODAMUM - 1909 H





SIMON DE POOL, EEN VERDIENSTELIJK MAKELAAR IN DE ZEVENTIENDE EEUW,
DOOR DR. A. HALBERSTADT.
2i5





De rechtgeaarde Amsterdammer, die een enkelen blik slaat in de vroegere geschiedenis zijner geboortestad, zal weemoedig gestemd worden, wanneer hij haar toenmalige grootheid met de tegenwoordige vergelijkt; hem kan de steeds toenemende grootte der stad daartegenover weinig troost bieden. Geen gemeente in de wereld had in de zeventiende eeuw zooveel staatkundige beteekenis, had zooveel invloed binnen- en buitenslands als Amsterdam. De lof, door dichters als Vondel, Antonides van der Goes e. a. haar toegezwaaid en die aan het nageslacht uitbundig en overdreven voorkomt, is bij nadere kennismaking met den toestand, waarin de stad in de zeventiende eeuw verkeerde, niet alleen gewettigd, maar zij geeft zelfs een zeer onvoldoenden indruk van de werkelijkheid.
Op elke bladzijde der vele gedrukte en ongedrukte — nog te min nagelezen en bewerkte — stukken vindt men gegevens, waaruit men de uitgebreidheid van den handel door de kooplieden van Amsterdam gedreven kan opmaken, buiten en naast de bekende Compagnieën. Uit verschillende landen kwamen groepen kooplieden, burgers en edelen hier zaken doen, en velen lieten zich als poorters inschrijven, die een hier niet bestaand bedrijf of een tak van handel aanbrachten. De talrijke uithangborden en opschriften als de Koning van Polen, de Koning van Zweden enz. dienden niet slechts tot herinnering aan een of andere gebeurtenis, maar waren betuigingen van beleefdheid aan het volk, waarmee groote zaken gedreven werden en dat hier zijn vertegenwoordigers, factoren of agenten had. Want naast de Consuls en Residenten woonden hier de factoren van allerlei landen: Polen, Rusland, Zweden, Denemarken, hngeland, Frankrijk, Mecklenburg, Brandenburg, Brunswijk, Pruissen, Lunenburg tot Wolfenbuttel, de Pfalz, Lijfland, Portugal, Spanje, Genua, Florence, Tripoli, Tunis, Salé. Die agenten waren ofïicieele personen, kregen hun lastbrief van den vorst van hun land en vertoonden dien aan Burgemeesteren, van wie tegen wederkcerige diensten alle bescherming en bijstand voor hen gevraagd werd. Zij vonden vergoeding voor hun werkzaamheid in de provisie, die zij maakten; Koning Frederik de Vierde van Denemarken echter betaalde den door hem in 1700 aangestelden agent driehonderd rijksdaalders 'sjaars als vast loon.
Het spreekt vanzelf, dat de Staten-Generaal dikwijls aan de Amsterdamsche vroedschap kennis gaven van de aanstelling van een Consul of Resident van een of ander land en voor dezen allerlei privilegies vroegen. Dan werden hun gewoonlijk vrijdom van allerlei accijnsen en een eereplaats in de kerk toegewezen. Maar even dikwijls wendden zich de vorsten zelf tot Burgemeesteren; bijv. de Koning van Frankrijk,


na het sluiten van den vrede te Nijmegen, of de Keizer van Marokko, of de Koning van Engeland, of de Hertog van Beieren, die hier juweelen liet verpanden, of de Republiek Genua, die in lfi83 van Amsterdam kogels te leen vroeg, of de Keurvorsten van Brandenburg e. a. om overeenkomsten te treffen betreffende de posterijen. Zoo is het ook te verklaren, dat magistraatspersonen destijds vreemde talen keuden, welke die heeren thans gewoonlijk niet beoefenen; het Fransch was nog niet algemeen de taal der diplomatie. Toen de Russische Ambassade op 19 Maart 1088 vóór de stad op stroom lag, werden Ur. Dirk Schaap, Secretaris, en Abraham Sabé, Schout van het Waterrecht, omdat zij Russisch kenden, gelast de Heeren te ontvangen, te logeeren en te vergenoegen.
Van den invloed en het aanzien, dat Amsterdam in het buitenland genoot, maakte de vroedschap op haar beurt gebruik om de belangen der burgers te handhaven. Zonder tusschenkomst van Stadhouder of Staten regelden Burgemeesteren kwesties met Zweden over aangehouden goederen, granen enz.; met de verschillende steden aan de Sondt of met andere havenplaatsen in de Skandinavische landen troffen zij overeenkomsten betreffende allerlei voordeden voor hun schippers, als ligplaats en accijnsen; en welke schepen daar passeerden wist men zeer juist, want de lijsten daarvan konden — evenals bijv. bijbels — slechts met autorisatie van Burgemeesteren gedrukt worden. Vergunning tot het werven van 1500 matrozen gaven zij den Koning van Denemarken; zij onderhandelden met de Afrikaansche kuststaten over het vrijkoopen van slaven, waarvoor zij bij ommegangen geld inzamelingen toestonden, hoewel anders strenge bepalingen tegen bedelarij werden genomen. Particulieren, die in Dantzig erfenissen hadden te vorderen, riepen met goed gevolg de tusschenkomst van Burgemeesteren in; dezen noopten ook de vrije stad Hamburg tot het stellen van een borgtocht voor een erfenis, waarop poorters hier aanspraak hadden. Kortom: Amsterdam vormde letterlijk een imperium in imperio; die macht steunde op den wereldhandel, door de kloeke inwoners gedreven, en een officieele betrekking bij den handel was dus een positie van beteekenis.
Het was het natuurlijke gevolg van het soort van handel, die elk ander bedrijf hier overvleugelde, dat de makelaardij zich in Amsterdam ruimer dan ergens anders ontwikkelde en dat het mogelijk was, dat de tusschenpersonen dikwijls veel rijker waren dan hun principalen. De zoogenaamde makelaarshuizen, die achter een bescheiden front een ruime en rijke woning bevatten, bewaren de herinnering aan de toenmalige welvaart in dat bedrijf. De overheid zorgde voor de deugdelijkheid der makelaars op dezelfde wijze als nu, en wel door hen, die ervoor wilden


betalen en den eed afleggen, in het Makelaersboek op te nemen, docli met dien verstande, dat die van de Joodsche natie in een afzonderlijk register werden opgenomen. Daaruit zien wij ook, dat in den eersten tijd gedurende vele jaren alleen Portugeesche Joden, waaronder bijv. David Bueno de Mesquita agent was van de Keurvorstin van Hannover, het beeedigd makelaarschap hadden, terwijl later het getal der Hoogduitsche Joden veel talrijker was dan dat van den anderen ritus.
Voor korten tijd kwam mij een bundel papieren in handen, die een en ander bevatten, dat m.i. aan de vergetelheid dient onttrokken te worden. Uit die papieren blijkt namelijk, dat inzonderheid de betrekkingen tusschen het 1'oolsche Hof en onze gewesten het noodig maakten, dat te Amsterdam iemand gevestigd was, van wiens diensten men bij voorkomende gevallen gebruik kon maken. Op den 12de» Mcj 1677 gaf Johannes de Derde (Sobieski) in het derde jaar zijner regeering te Warschau een stuk uit handen, met het groot zegel bevestigd en onderteekend door Joannes Stanislaus Witwitski, Abt van Ployen enz., Koninklijk Kanselier van zijn Hof, om tc bezorgen aan den Jood (infidelis), Simon de Pool, inwoner van Amsterodam (sic) en makelaar (praxeneta). Dat stuk bevatte de aanstelling van De Pool tot factor en agent voor den Koning. Inzonderheid werd daarin de overheid verzocht om kennis van die aanstelling te nemen en den man des noodig zooveel mogelijk te steunen, terwijl de Koning van zijn kant beloofde bij voorkomende gevallen die vriendelijkheid te zullen beantwoorden. Waarschijnlijk was het Latijn voor de mannen van zaken destijds reeds moeilijk te verstaan en het stuk belangrijk genoeg om in het Nederlandsch tc worden overgebracht. Dat geschiedde dan ook „bij mij Notarius publicus Tixerand" op 17 Juni 11»77, „getrouwelijk'-; behoudens dat reeds toen in de Nederlandsche vertaling van Simons geloof niet gesproken is, terwijl nog heden in alle officicele stukken, die van het Russische gouvernement uitgaan, c.q. het woord Hebreeër aan den naam van den geadresseerde wordt toegevoegd. Van de zegels op de beide brieven zijn de sporen over en de brieven zelf vermoedelijk in ons land uniek.
Het Groot Poorterboek van Amsterdam bevestigt het genoemde brevet. Op 23 November 1672 werd door den stads-secretaris Van de Poll Simon de Pool van Sneating (?) in Polen, zijnde van de Joodsche natie, tot poorter aangenomen, onder bepaling van de keur, dat hij geen winkel of nering hier ter stede mocht doen en dat hem het burgerrecht alleen voor zijn eigen persoon werd verleend. Twee dagen later werd hij. na den gebruikelijken eed afgelegd te hebben, tot makelaar benoemd.


Kr is een reeks van stukken in het Poolsch en in het Oud-Russisch of Slavisch geschreven, kort van inhoud en die weinig uitbreiding geven aan de kennis, welke wij omtrent De Pool uit de overige papieren kunnen opdoen. Maar in een eigenaardig mengsel van Poolsch en Latijn is de dankbetuiging, gedagteekend 2'> Mei 1683, van Jan Skarbek voor diensten, hem en zijn familie bewezen. En ware het niet om de klinkende namen van hen, die den beeedigden makelaar bij acte van 12 Juli 1685 in hun dienst namen, dan zou ik ook dat stukje onbesproken laten. Maar het is afgegeven door Georg en Carel Radzivicki, Hertogen en Rijksgrooten, die binnen Amsterdam hun monarch vertegenwoordigden. Zij schijnen reeds den 4<le» October vervangen te zijn door Adam Nicolaus de Granoft Sieniawski, Graaf van Srktow en Mys en Algemeen Gouverneur van Bothnie; terwijl een jaar later Michacl Alexander Potok Potocki, Paltzgraaf in Krakau, en Kapitein Krasnotavia in Amsterdam resideerden.
Aanhoudend waren dus hier ter stede de afgevaardigden van den Koning van Polen aan de Staten-Generaal en aan Burgemeesteren van Amsterdam. De Resident Franciscus Mollo zelfs beklaagde zich bij de Staten, dat hem niet alle de vrijheden gegeven werden, die andere ministers genoten, op grond dat hij niet voortdurend in den Haag verbleef. Maar dat hij tevreden was over de diensten van De Pool blijkt uit de dankbetuiging, die Koning Johan in 1683 aan de vroedschap deed toekomen voor haar welwillende gedragingen jegens zijn agent, terwijl hij verder zegt dat vernomen te hebben door den Heer Franciscus Mollo, dien hij ook verder tegen wederzijdsche vriendelijkheid aanbeveelt. In 1692 werd den genoemden Resident dan ook vrijdom van alle belastingen en accijns binnen de veste verleend.
Den 24ste» Mei 1695 nam Graaf Stanislaus van Lasno Leszcynski, Gouverneur van Odalanovia, De Pool in zijn dienst te Amsterdam, en vier dagen later Carel Graaf van Rosdrazew Rosdrazewski, Kapitein van Zweden, bij zijn verblijf in den Haag. Van toen af zien wij den beëdigden makelaar dan ook voor de Noorsche Hoven werkzaam.
Uitvoerig is de verklaring, onderteekend door P. Lefort, Secretaris, Semon Rosiovowsky, Küchenmeister, en G. Cristoff, Hoffmeister van de Moscovische Ambassade. Men leest ook in dat stuk, dat De Pool den 23sten November 1672 was aangesteld en hij de Poolsche gezanten van het begin tot het einde van hun verblijf in Nijmegen, Amsterdam en Den Haag als getrouw tolk heeft voorgelicht; inzonderheid prijzen hem Z. Exc. Frans Jac. Lefort, Generaal-Admiraal van zijn Czaarsche Majesteit, Pedor Alexiewitz, Commandeur, Prokop Bohdanowitz, nevens den Edelen Heer Hessel de Dinter, Hofimeester van HEd. Hoogm.


Heeren Staten-Generaal. Leden der familie Lefort waren blijkbaar in Polen en Rusland steeds aan het Hof verbonden.
Op die aanbeveling en de daarop volgende ging zeker de buitengewone gezant van den Koning van Polen bij de Koningen van Denemarken en Zweden en bij de Staten-Generaal der Vereenigde Nederlanden, Graaf Frans Sigismund, een man blijkens zijn vele titels van hoog aanzien, er op 17 Juli lb99 toe over om van De Pools diensten gebruik te maken, toen hij in Amsterdam resideerde,
Bepaald tot de buitenlandsche edelen, de kooplieden en de andere landgenoegen, die uit Moskou in Holland kwamen of in Amsterdam om den handel of om andere zaken vertoefden, richt zich de Geheimraad Andreas Artemonides Matuiciers, Stadhouder te Jarislaw en Afgezant bij de Hoogm. Heeren Generale Staten der Vereenigde Nederlanden. In het stuk van 3 Maart 1700, in het Latijn en in het Nederlandsch gesteld, wordt De Pool vooral als tolk hoog gewaardeerd. Maar op zijn rekwest aan de Staten-Generaal om als ordinaris tolk, met een daarbij komend tractement aangesteld te worden, werd den 24s,en Januari 1690 door Hunne Hoog Mogenden afwijzend beschikt, nadat den 13tlen daaraan voorafgaande de zaak in de vergadering der Staten van Holland eveneens in afwijzenden zin was besproken. In de correspondentie der gedeputeerden van Amsterdam in Den Haag met hunne lastgevers, vindt men er niets over, zoodat blijkbaar het belang der aanstelling van zulk een vasten tolk hun niet groot genoeg voor kwam om de zaak met Burgemeesteren te overleggen of eventueel in de Vroedschap te brengen. Den 17c'en April van het jaar 1701 vereert Christophorus Rastowizcki, de geestelijke heer van den Koning en het Hof, De Pool met zijn opdrachten, en den 20sten Juni van hetzelfde jaar verklaart ook de Oppervoorsnijder Alexius Daschkow, dat hij tijdens zijn verblijf in Holland de vlugheid en handigheid van den agent ten zeerste waardeerde, hoewel hij reeds een bejaard man was.
loen was hij ook vermoedelijk oud genoeg om rust te nemen of te krijgen. In het boek der Resolutiën van den Raad wordt vermeld, dat Prederik August, Koning van Polen op 30 Januari 1703 den Heer Iigbert Adolf de Bertry tot agent aanstelde en bij Burgemeesteren aanbeval. Het overlijden van De Pool had blijkens het Makelaarsboek op 22 P'ebruari 1713 plaats. Van lateren datum althans heb ik geen stuk hem betreffende gevonden en zou ik deze bijdrage hiermee kunnen eindigen.
Er is echter nog een zaak van letterkundigen aard, die hier vermeld dient te worden. In Mei van het jaar 1G78 genoot deze man de niet geringe voldoening, dat de Ouderlingen en Hoofdpredikanten der vier


landen van Groot en Klein Polen, Ruthen en Lithauwen enz. hem het privilegie of octrooi uitreikten voor de vertaling in het Joodsch Duitsch met Hebreeuwsche letters van alle boeken, die tot den kanon van het Oude Testament behooren. Het werk was gedrukt op de om zijn prachtig materiaal vermaarde Amsterdamsche drukkerij van Joseph Atias, den zoon van den om zijn geloof in Spanje verbranden heiligen Abraham Atias, en werd zoo hoog geschat, dat de Rabijnen den banvloek over ieder uitspraken, die in letters, lees-, schei- en zangteekens van welken van vorm ook het geheel of een deel ervan zou nadrukken. Deze bijbelvertaling was steeds en overal onder de Israëlieten bekend.
Met eenigen ophef wordt De Pool in dat octrooi als beëedigd makelaar in Amsterdam genoemd, — zeker was die functie voor een Israëliet in den vreemde een aanbeveling, — maar behalve als factor van zijn Koninklijke Majesteit van Polen was hij volgens dat stuk ook als Director beroepen der brieven van de collecten in Holland en Duitsch'and onder de Joden tot lossing der slaven, die in 1677 uit Poolsche landen in 1 urkije en Wallachije, Moldavië en Multavië waren vervallen. Tevens heet hij in dat stuk een „oprecht" diaken van de gemeente van Hebron in het Heilige Land. Als ontvanger van de inkomende gelden voor het oude vaderland was hij ook in Amsterdam met prijzensvvaardigen ijver werkzaam. Van de vier kwitanties is die van 4 Juli lhSO meer dan een eenvoudige erkenning van ontvangst, afgegeven door het Hoogd. Israël. Kerkbestuur. De laatst beschreven stukken zijn in zuiver Hebreeuwsch gesteld, van het Octrooi voor de bijbelvertaling is er ook een copie in het Latijn en een in het Nederlandsch.
Zoo eenvoudig als het octrooi gesteld is, veroorzaakt het echter de groote moeilijkheid om den inhoud in overeenstemming te brengen met de feiten. In het octrooi der Poolsche geestelijken wordt Simon de Pool een zeer wijs en geleerd man genoemd, die voor de goede zaak geen kosten en inspanning ontzag en die na hetgeen zij van de schoone taal en de goede vertaling gezien hadden den waarborg en de bescherming, welke zij konden verschaffen, verdiende. Intusschen staat de Joodsch-Duitsche bijbelvertaling, bij Atias in die jaren gedrukt en evenzoo door Poolsche Rabijnen geoctrooieerd, op naam van zekeren Alexander, en is zij ook in de Bibliografie onder dien naam bekend. Wien dus de eer van dat werk toekomt moet vooralsnog onopgelost blijven, tenzij De Pool om ons onbekende redenen zieh van een pseudoniem heeft bediend.