/ erandering ran de zaak tijden» het leven ra» den leermeester.
§ 8. Ingeval de leermeester zijn zaak opheft of daarin zoodanige veranderiugen brengt, dat het twijfelachtig is, of hij zijne verplichtingen tegenover den leerling verder zal kuuuen nakomen, of ingeval de zaak door een rechtshandeling in het bezit van een derde overgaat, kan de wettelijke vertegenwoordiger van den leerling de ontbinding van het contract vorderen. Aangaande deze ontbinding en eene door den meester eventueel te geven schadevergoeding is het volgende overeengekomen :
/ er/ilirhtingen ran den icettelijken rertegenicoordiger des leerlings.
§ 9. l>e mede-ondergeteekende wettelijke vertegenwoordiger van den leerling erkent het als zijne plicht, dezen tot het voortdurend vervullen zijner verplichtingen op te wekken en de bemoeiingen zoowel van den leermeester als vau de school in het belang vau de opleiding des leerlings te ondersteunen.
Voor alle verplichtingen van den leerling, uit dit contract voortvloeiende, is de wettelijke vertegenwoordiger ais schuldenaar uit eigen hoofde verbonden.
Geschillen.
§ 10. Geschillen, ontstaande over de toepassing der bepalingen van dit contract, zullen, voorzooverre geen Gewerbegericht, Innung of Innuugsschiedsgericht bevoegd is, ter beslissing in het hoogste ressort niet uitsluiting van den gewonen rechter aan den „Gemeindevorsteher" van de plaats, waarin de zaak is gevestigd, als scheidsrechter worden opgedragen.
Verdere bepalingen.
Dit contract is in twee gelijkluidende exemplaren opgemaakt en als bewijs vau wederzijdsche goedkeuring eigenhandig onderteekend. Aan iedere partij is één exemplaar ter hand gesteld.
Gedaan den 18
Ouderteekeuiug.
1. De leermeester: 2. De van den leerling: 3. j e leerling:
[Op de achterzijde volgt een uittreksel uit de Duitsche Gewerbe-Orduung, Titel VIII, 3. Leerlingwezen.]


Bijlage VI.
Von den Gewerbe-Kammem zu Dresden, Chemnitz, Plauen und Zittau vereinbartes Formular.
Lehr-Vertrap.
O
Z'.vischeu dem ... -Meister
.11
ais Lclirineister eiuerseils und
nes ain ]j;
als Vater (Vorniund)
lu geborenen
andrerseits
ist lieute folgeuder Lehr-Vertrag abgeschlosseu worden:
§ 1.
uimint deu obeugenauuteu
ab als .-Lehrliut;
§ 2.
Die Lelirzeit wird auf Jabre festgesetzt, und zwar auf die Zeit vom
ten 18 bis ten
Heiden liieilen steht die Auflüsuug des Lehr-Verhaltnisses durch einseitigeu Ruektntt vom Lehr-Vertrage wiilireud der ersteu Woelien (Monate) frci;
diese Probezeit von .. igt bei Fortsetzuug des Vertrags-
\ erhaltuisses in die vereiubarte Lelirzeit eiuzureehneu.
§ 3-
Der Lelirmeister verpflichtet sieli, den Lelirliug iu den bei seiuem Geschaftsbetrieb
vorkoramenden Arbeiten des Gewerbes in der durch die
Zweeke der Ausbildung geboteueu Reiheufolge uud Ausdehnung gewisseuliaft zu unterweisen, bez. unterweisen zu lassen uud auszubilden, ilin zu sittlicliem Verhai-


teil und zur Arbeitsamkeit in vaterlicher Weise anzulialten, von Ausschweifuugeu nach besten Kraften zurüekzubalten, ihm aueh die zu seiner Ausbildung durch Besuch der Fortbildungs- resp. bestehenden Fachschule und zum Besueh des Gottesdieuste» au Souu- unil Festtagen erforderliche Zeit zu gewahren.
§ 4.
dagegen macht sich verbindlich, seinen Sohn (Miin-
de0 anzulialten, dasz derselbe wiihrend der Lehrzeit allen Fleisz
auf Erlemuug des -Gewerbes verwende, dabei dem Geschiifts-
interesse des Lehrmeisters diene, letzterem und den diesen vertretendcn Personen mit Gehorsam und Achtung begegne uud diesen seinen Vorgesetzten wie den Gesehaftskunden gegeniiber stets eines entgegenkommenden und bescheidenen Verhalteiis sich befieiszige.
Auszerdem verpflichtet sich der Vater (Vorniund), Schaden, die der Lehrling durch nachweislich grofces Verschulden dem Lehrmeister zufügt, dem Letzteren zu ersetzen.
§ 5.
Als Vergiitung für die Erlernung des Gewerbes emschlieszlich Kost und Wohnung
ausschlieszlich Kost und Wohnung
sind dem Lehrmeister vom Vater (Vormund) 
- zu gewahren.
Diese Vergiitung ist
,„it < beim Eintritt in die Lehre,
t bei Ablaut der Probezeit,
mit
mit 
au den Lehrmeister abzufnhren.
bei Beginn des 'en Lehrjahres, bei Beginn des ten Lehrjahres
§ 0.
lür Kost uud Wohnung des Lehrliugs sorgt für lteinigung der Leibwasche der » „ » Bettwasche deiDie erforderliche Bekleidnng wird von besehafft
Kin Bctt für den Lehrling, bestellend aus
hst der zu stellen,
welches nach Ahlauf der Lehrzeit .
Das dem Lehrling unentbehrliche Handwerkszeug
Das Schulgeld für Fortbildungs- resp. Fachschule zahlt der


§ 7.
l)er Vater (Vormuud) unlerwirft sieli deu aufGrund dei- Reichs-Gewerbe-Ordnung von der T °
1 A• 'MBUgn
11 >er die Regeling des Lehrlingswesens und iiber die gewerbliche Ausbildung der
Lehrlmge getroffenen uud uoeh zu treffendeu allgemeinen Anordnungen. Insbe-
s mdere erklart Ersterer sein Einverstanduisz dan.it. dasz der Lelirling in die Lehrlings-
ro e er unuug eingetragen weide, dasz vor Lossprechung des Lehrlings die Prüfung
desselbeu uud die Ausstellung des Lehrbriefs (§ 129, Abs. 2 der R.-G.-O.) durcii
lese unung uuter deu bei derselben eingefühiteu Formen erfolge. [Ebenw unter-
wirft sieh der A ater (Vormuud) in. Voraus uud eiu für alle Mal deuienigen Eut-
scheidungen, welclie bei Streitigkeiten zwischen Lehrmeister uud Lebrling von der
lummg oder dein Gewerbegerichte in Gemaszheit § 97 unter Nr. i der R.-G.-O. zu treilen siud.;
§ 8.
. ').'6 eluselt»ge Aufliebung des Lehrverhaltuisses kauu uur uuter deu in dem 1; 1,1 ,\erb'ndu„g den §§ 123 uud 124, sowie in. § 131 der R.-G.-O. siehe umstehend) angegcbeneu Voraussetzuugen uud Bedingungen erfolgen.
Die recht ichen Bezielmngen bei Beendigung des Lehrverhaltuisses in dieseu oder andereu lallen smd, soweil, nicht et was Anderes ausdrücklich vereiubart, ebeufalls nacli der R.-G -O. zu benrtheilen.
lm Falie des Berufswechsels vor Ablauf der Lehrzeit (§ 131 der R.-G.-O.) oder der Auflosung des Lehrverhaltuisses wal.rend der Probezeit (§ 2 des Lehr-Vertrags) verbleibeu die bis zum Entlassuugstage fSllig gewordenen Lelirgeldraten dem Lehrmeister. Daferu Lehrgeld nicht vereiubart worden, ist diesfalls au Eutschadiguug fur die wal.rend der Probezeit gewal.rte Kost nebst Wohnuug .V. pro Ta-
dem Lehrmeister Zu veruiten. 3
§ 9.
Fur deu Fall der Auflosung des Lehrverhaltuisses in Folge unbefugten Austritb es Lehrlings aus der Lel.re wird naeh den Bestimmungen in § 133 der R.-G.-O. verfahreu. Der zu zal.lende Entsehadigungsbetrag wird jedocl. liierdurch ausdrüek10' SU tul' jec'es uuvolleudet gebliebeue wie jedes nicht be-
„oniK ue 'e irja ii teslgesetzt. In Bezug aul die bereits fallig gewordeueu Lelirgeldraten gilt die Bestimmung des § 8 (in Absatz 3).
§ 10.
Erfolgt die Auflösung des Lehrverhaltnisses durch Tod ides Lehrmeisters oder Lehrhngs) innerhalb der ersten G Mouate der Lehrzeit so sind (ist)
"* ' !te' des bereits eiugezahlieu Lehrgeldes zuruckzngebeu. Tritt die ner erwahute Aufl.isungsursaohe spater eiu, so gelten die bereits zal.lbar gewordenen Lelirgeldraten als verfalleu; weitere Lelirgeldraten sind nicht zu zahlen
§ 1L
Erkraukt der Lehrling walireud der Lehrzeit, so liat in deu ersteu
agen (U ochen) der Erkrankuug die Verpflegung „ud lleilung auf Veraulassung


und Kosten des Lehrmeisters zu er tol gen, welcher iiberdies zur reehtzeitigen Henaehrichtigung des Vaters (Vormundes) verpflichtet ist.
Bei kingerer Krankheitsdauer hat der Vater (Vormuud) vorbehaltlich etwaiger Erstattuugs-Anspriiehe aii bestellende Kranken-Kassen die Verpflegung und Heilung «tut seine Kosten zu iiberuehmen.
Hat die Krankheit langer als Wochen gedanert, so musz der
Lelirling anf Verlangen des Lehrmeisters die versaumte Zeit nachlernen.
*)
§ 12.
Coutrahenten sind mit dem vorliegeudeu, iu zwei gleiehlantenden Exemplaren ausgefertigten
Lehr-V ertrag'
allentkalben einverstanden, verpfüehten sieli zn gewisseuhafter Erfiillung desselbeu und haben zutn Zeielien dessen beide Exeniplare eigenhandig unterschrieben.
Der Vertrag wird binnen vier Wochen nach Antritt der Lehre zur Kenutnisz der Innung gebracht und die Anmeldung des Lehriiugs zur Lehrlingsrolle sowie zu der iu § 11 bezeichneten Krankenkasse vom Lehrmeister veranlaszt werden.
, am 18
als Lehrmeister.
als Yater (Vomiuud)
des Lehilings.
Der unterzeiehncte Vorstand (Ausschusz für das Lehrlingswesen) der Innung zu hat vou vorstehendem Lehr-Vertrage Kenntnisz ge-
uoimneu und den Lelirling in die Lehrlingsrolle der In¬
nung am heutigen Tage eingetragen.
, den IS
•) Es empOehlt sich, die Aufnahme des Lehrlings in eine (namenllich aufzuführende) Krankenkasse zu vertinbaren. Dies, sowie die Verpflichtung zurZahlung derKrarikenkassen-BeitWige(dnrch den Valer oder den Lehrmeister?) «are an dieser Stelle zu regeln.


lnnuugsversammluug zur 1'olge, uud kanu der Lehrliug uur iu eiuer der uiichsteu Vorstandssitzuugeu losgcsprocheu werdeu.
Die Kosten betragen l>ei den ordentlichen Iuuungs-Versamnilunsfeu h Mk.
Das auf dem augebogeuen Blatte befindliehe Prüfungszeugnisz ist voin Prüfuugsmeister auszufiillen uud vou ilim und dem deu Lehrliug beaufsiclitigeudeu cisteu Gesellen zu uuterschreiben und sofort au deu Sehriftführer gelangeu zu lassen; verspiitete Zuseiiduiiir liat gleiclifalls ZuriickMcisung yoiii Losspreclieu zur Folgc.
Der Gesammt-Vorstand der Backer-Innung zu Chemnitz.
Obermeister. Sehriftführer.
Der Ausschusz fiir das Lehrlingswesen bat Jierru Backermeister
(Wohnung)
als 1'rüfungsmeister fiir deu Lehrliug ernannt.
Dur betreffende Ausschusz ersucht den Herrn Prüfungsmeister, den Lehrliug selir gewisseuhaft zu prüfen, desgleiehen auch den ersten Geselion in der Werkstelle, mit welcliem das Priifungs-Zeugenisz zu vereinbaren, auszustellen und mit beiderseitigen eigeuhaudigen Untersehrift zu versehen ist.
Das Gesellenstück wird in der Nacht vom zuni gemacht.
Prüfungs-Zeugnisz.
Der obeu genaunte Lehrliug bat seine Prüfung
(Ort)
Untersehrift des Meisters:
deu is
Untersehrift des Gesellen:


Bijlage XI.
Opgave van de voornaamste der geraadpleegde geschriften.
C. A. Elias, Het Leerliugcontract, Academisch proefschrift, Amsterdam 1891.
Dr. G. Schóuberg, Haudbuch der politischeu Oekoiiomie.
Die Reform des Lehrliugsweseus. Üechszelin Gutachten uud Bericlite, veroffeutlicht vom Verein fiir Sozialpolitik. Leipzig 1875.
l)r. Paul Scheven, Die Lehrwerkstatte. ïübingen 181)4.
Robert Garbe, Der zeitgemasse Ausbau des gesammteu Lehrliugsweseus fiir Industrie und Gewerbe. Berlin 1888.
Ergebnisse der über die Verluiltnisse der Lehrlinge, Gesellen und Fabrikarbeiter auf Beschlusz des Bundesraths augestellteu Erhcbungen, zusammcngestellt im Reichskauzler-Amt. Berliu 1877.
Erhebimg tiber Verhiiltuisse im Handwerk, veraustaltet im Sonimer 1895. Bearbeitet im Kaiserlichen Statistisehen Aint. Berlin 1895/96.
Jahiesberichtc der Gewerbc-Aulsichtsbeamlen im Kónigreich Wiirttemberg fiir das Jahr 189.
Dr. E. Ad Ier, Ueber die Lage des Haudwerks in Oesterreich. Freiburg i. Br. 1898.
Bericht, der k. k. (iewerbe-Inspectoreu iiber ihre Amtsthiitigkeit im Jahre 1S90, VVien 1897.
Bericht der k. k. Gewerbe-Inspcctoren iiber ihre Amtsthiitigkeit im Jahre 1897, Wien 1898.
Die Förderung der Berufslehre beim Meister. Bericht des Centralvorsfandes des Schweizerischen Gewerbevereius iiber seine diesbeziigliclien Untersuchuugeu, Verhandlungen und Beschliisse. Ziirich 1895.
St. Gallische Lebrlingsstatistik. Statistik des Volkswirtschaftsdepartemeuts und Referat vou Natioualrat Wild. Bern 1890.
Exposé des motifs et projet de loi sur 1'appreutissage. Lausanne 1896.











•I |*j
.! I •
M I'
li


k* ' '1
!ii
i ■











RAPPORT OVER HET LEERLINGWEZEN
IN
OOSTENRIJK, ZWITSERLAND EN DUITSCHLAND.





Maatschappij tot nut van 't algemeen.
RAPPORT
OVER
HET LEERLINGWEZEN
in Oostenrijk, Zwitserland en Duitschland,
IN OPDRACHT VAN
DE MAATSCHAPPIJ TOT NUT VAN T ALGEMEEN,
bewerkt door
Mr. H. L. DRUCKER,
F. W. WESTEROUEN VAN MEETEREN, B. H. HELDT,
D. W. STORK,
Mr. J. VERSCHUIJL (rapporteur).


Typ. J. VAN BOEKHOVEN, Utrecht.


VOORBERICHT.
Een groot deel van liet streven der Maatschappij „Tot nut can hit algemeen" is steeds het verbeteren van het volksonderwijs geweest.
Bij dat onderwijs neemt de practische opleiding tot, ambachten eene belangrijke plaats in.
I)e overtuiging, dat die opleiding hier te lande verbetering behoeft en de wetenschap, dat in naburige landen, ten deele door de instelling van het „leerlingwezen", die opleiding bevorderd wordt, deed bij de Maatschappij den wensch ontstaan , het leerlingwezen in naburige landen grondig te leeren kennen, zoowel wat de wettelijke regeling als wat de uitkomsten betreft.
Die wensch is vervuld.
Omtrent drie landen is een schat van gegevens bijeen gebracht, die den belangstellende zeer moeilijk verkrijgbare inlichtingen verschaffen, betreffende een vorm van opleiding, welke bij ons thans weinig meer bekend is. maar elders nog altijd een zeer belangrijke plaats in de volksopleiding inneemt.
Eene pleitrede voor die uitheemsche instelling en een betoog ten bate eener opname harer regeling in onze wetgeving, is dit rapport uit den aard der zaak niet.
De vragen : of het particulier initiatief hier het buitenlandsch voorbeeld dient na te volgen en of, naast de ambachtsscholen, een door den staat geregelde opleiding in fabrieken en werkplaatsen aanbeveling verdient. moesten in dit rapport onbeantwoord blijven.
1


Maar deze vragen zullen te eeniger tijd moeten beantwoord worden, want /.ij behooren tot eene orde van denkbeelden, die thans het meest op den voorgrond treedt. Voor deze beantwoording levert dit rapport gegevens.
Aan de commissie, die zich den zeer moeilijken en tijdroovenden arbeid getroost heeft, welke aan de samenstelling van dit rapport ten koste is gelegd, is de Maatschappij grooten dank schuldig.
liet hoofdbestuur der Maatschappij tot nut ra» 't algemeen.
de alyemeene voorzitter,
E. STAR BUSMANN.
rif algemeene secretaris,
.T. BRUINWOLD RIEDEL.


INHOUD,
Blz.
A. INLEIDING 5
B. OOSTENRIJK.
I. Inleiding eu algemeen overzicht der wetgeving 13
II. Het afsluiten van leerliugeontraeten 14
III. De algemeene inhoud der contracten 17
IV. De coiitracteerende partijen 21
V. Verplichtingen van den leermeester 24
VI. Verplichtingen van den leerling 27
VII. Ontbinding van het contract 29
VIII. Resultaten van het leerlingwezen 29
C. ZWITSERLAND.
I. Inleiding en algemeen overzicht der wetgeving 37
II. Het afsluiten van leerlingcontracten 39
III. De algemeene inhoud der contracten 41
IV. De conti acteereude partijen 46
V. Verplichtingen van den leermeester 49
VI. Verplichtingen van den leerling 52
VII. Ontbinding van het contract 55
VIII. Resultaten van liet leerlingwezen 57
D. DUITSCHLAND.
I. Overzicht van de hoofdbeginselen der wetgeving 67
II. Het. afsluiten van leerlingcontracten 70
a. Algemeene beschouwingen 70
b. De vorm van het contract 79
III. De inhoud der leerlingcontracten 84
a. Leergeld S4
b. Kost en inwoning 87
r. Loon 89
<L De duur van den leertijd 92
e. Proeftijd 96
/. De duur van den werkdag 97
a. Rechtspraak 99


Bis.
1\ . De coutracteerendc partijen 102
ti. L>e leermeester 102
b. De leerling en de ouders 113
V \ erplichtingen van den leermeester 114
o. Controle 
b. Behandeling van den leerling 115
o. Vak- en herhalingsonderwijs 
\ I. \ erplichtingen van den leerling 126
a. Algemeene beschouwingen 125
b. Contractbreuk 127
^ II- Ontbinding van het contract 130
VIII. Resultaten van het leerlingwezen I33
(i. In het algemeen I33
b. Getuigschrift I35
c. Leerlingexaniens . 137
</. Werkplaats of ambachtsschool!' 142
e. De „Lehrliugswerkstatten" in Baden 143
/. V enschen en voorstellen 
E. BIJLAGEN.


A. INLEIDING.
Door de algemeene vergadering der Maatschappij tot nut van 't algemeen, in Juni 1892 gehouden, werd liet besluit genomen:
„dat door of vanwege het hoofdbestuur een onderzoek worde ingesteld naar de werking van liet leerlingwezen in die Staten van Europa, welke naar het oordeel van het hoofdbestuur daarvoor in aanmerking komen, meer bepaaldelijk in die, waar dit onderwerp wettelijk is geregeld".
In de toelichting tot het voorstel van het hoofdbestuur, waarvan dit besluit een uitvloeisel was, werd er op gewezen, dat het nog veel te weinig bekend is, welke practische beteekenis het leerlingwezen heeft m die landen, waar het wettelijk is geregeld, hoe er feitelijk de vakopleiding is, welke de resultaten zijn en welken invloed de algemeene wettelijke regelingen daarbij hebben. Naar den feitelijken toestand op dit punt achtte derhalve het hoofdbestuur een onderzoek gewensclit.
Ter uitvoering van het besluit der algemeene vergadering vereenigden zich op uitnoodiging van het hoofdbestuur tot eene commissie van onderzoek de heeren: Prof. Mr. G. A. van Hamel als voorzitter B. H. Heldt, 1). W. Stork, F. W. Westerouen van Meeteren als leden en Mr. J. H. L. Bergsma als secretaris. Reeds in den zomer van 1893 werd eerstgenoemde als voorzitter vervangen door den lieer Prof. Mr. H. L. Drucker.
De commissie heeft in hare werkzaamheden met groote moeielijkheden te kampen gehad. Eer zij tot het haar opgedragen practiseh onderzoek kon overgaan, moest een vergelijkend overzicht worden samengesteld van hetgeen omtrent liet leerlingwezen in verschillende buitenlandsche wetgevingen voorkomt, welke werkzaamheid geruimen tijd vereischte. Toen hiermede een summier overzicht der te verwerken stof was verkregen , moest het systeem, waarnaar het onderzoek der commissie zou geschieden, worden vastgesteld. Met het oog op de onmogelijkheid om door persoonlijke besprekingen en onderzoekingen over een zoo


groot gebied nis de enquête zich zou moeten uitstrekken. kennis van feitelijke toestanden te verkrijgen, moest de commissie besluiten, het onderzoek te doen geschieden door middel van eene vragenlijst, welke aan verschillende autoriteiten en deskundigen in het buitenland zou worden rondgezonden, terwijl de aldus verkregen inlichtingen nader door kennisneming van de betreffende het onderwerp bestaande literatuur zouden kunnen worden aangevuld en bevestigd. Zoowel het ontwerpen van deze vragenlijst als het samenstellen van eene lijst van personen en corporatiën, aan welke de vragen ter beantwoording zouden worden gezonden, nam geruimen tijd in beslag. Verschillende omstandigheden, ten deele van persoonlijken aard, werkten daarbij nog mede 0111 den arbeid der commissie te vertragen.
Ten einde door persoonlijke kennisneming eenigermate een indruk te verkrijgen van de duitsche toestanden op het gebied van het leerlingwezen , werd in het voorjaar van 1894 door een lid der commissie en den toenmaligen secretaris een bezoek aan Keulen gebracht.
In het begin van liet jaar 1897 legde de secretaris der commissie zijne functie neer en verkreeg de commissie door het optreden van den heer Mr. .T. Verschuijl als secretaris hare tegenwoordige samenstelling.
De werkzaamheden waren toen zoover gevorderd, dat tot de definitieve vaststelling eener duitsche vragenlijst kon worden overgegaan ') en met de verzending naar de Duitsch-sprekende landen, Dttifschlawl. Oostenrijk en Zwitserland. landen, in welke — anders dan bij ons het leerlingwezen steeds inheemsch is gebleven, een aanvang kon worden gemaakt -).
Tevens werd toen door de commissie besloten, haar onderzoek tot de drie genoemde landen te bepalen. Ook bij deze beperking bleef de te verwerken stof, waarbij met verschillende wetgevingen moest worden rekening gehouden, nog zeer uitgebreid en veelomvattend, térwijl de voorbereiding van een onderzoek in de daarna in aanmerking komende landen, Frankrijk en Engeland, de samenstelling van voor de aldaar bestaande wetten en toestanden geschikte vragenlijsten en daarna nog de verwerking der verkregen inlichtingen, den arbeid der commissie een zoodanigen omvang zouden geven, dat daardoor het verschijnen van een rapport binnen een niet te lang tijdsverloop geheel onmogelijk zou worden gemaakt.
In het geheel werden ruim 000 vragenlijsten verzonden, waarvan er uit de drie genoemde landen 210 beantwoord terugkwamen, en wel
i) Do vragenlijst is hierachter als bijlage 1 opgenomen.
*) Dc verzending geschiedde met eene begeleidende circulaire, /.ie bijlage II.


uit Duitschland 192, uit Oostenrijk 12 en uit Zwitserland 12 »). Dit resultaat overtrof onze verwachting: van hen, tot wie wij ons
wendden, toonden zich bereid onzen arbeid te steunen, niettegenstaande elk onmiddellijk belang hunnerzijds daarbij ontbrak. Het is der commissie dan ook een aangename plicht, hun allen voor de ondervonden medewerking haar hartelijken dank te betuigen. Bijzonderen dank zijn wij daarbij verschuldigd aan Z.E. den Minister van Buitenlandsche Zaken, door wiens bemiddeling een exemplaar onzer vragenlijst aan alle nederlandsche consuls in Duitschland, Oostenrijk en Zwitserland werd toegezonden, van wie zeer belangrijke inlichtingen werden verkregen. Onder deze noemen wij in het bijzonder de volledige beantwoording onzer vragenlijst door den nederlandschen consul-generaal te Berlijn, wiens uitvoerig rapport ons voor de beoordeeling der duitsclie toestanden vele
kostbare gegevens heeft verstrekt.
Wij zonden onze vragenlijst in de eerste plaats aan alle Gewerbegerichte in Duitschland, in het geheel 272, van welke 97 of ongeveer 35%, afkomstig uit alle deelen van het land, beantwoord tot ons terugkeerden. Verder aan tal van vereenigingen, autoriteiten en particulieren: sociaal-economen, juristen, bestuursleden van vakvereenigingen en enkele industriëlen en groote fabrikanten. Ook van deze zijde werd door velen ons verzoek om inlichtingen met groote bereidwilligheid opgenomen. In het bijzonder vermelden wij den heer Dr. Max Hirscli. secretaris van het „Verband der deutschen Gewerkvereine" te Berlijn, door wiens vriendelijke bemiddeling een veertigtal vragenlijsten onder ile leden dezer vereeniging werd verspreid. Zeer te waardeeren medewerking werd ook ondervonden van het Ministerie van Binnenlandsche Zaken van het Groothertogdom Baden, waaraan wij in liet bijzonder vele gegevens betreffende de aldaar bestaande leerlingwerkplaatsen hebben te danken.
Uit Oostenrijk zijn onze inlichtingen hoofdzakelijk afkomstig van de Inspecteurs van den arbeid, terwijl wij ons daar mochten verheugen in de -medewerking van den heer Dr. Friedrich Prey, advocaat te Weenen. die, in zijne qualiteit van voorzitter eener particuliere commissie van enquête naar de leerlingstoestanden te Weenen. ons een résumé deidoor zijne commissie verkregen ervaringen deed toekomen.
(>ns verzoek bij de toezending der vragenlijst, om ons met de be-
i) Buitendien werden, door beniiddelinS van den consul-generaal der Nederlanden te Buda-Pesth, nog 3 antwoorden uit Hongarije en, door bemiddeling van deu consul-geueraal te Kopenhagen, 1 antwoord uit Denemarken ontvangen.


antwoording daarvan zoo mogelijk tevens de namen en adressen van met de practijk van het leerlingwezen bekende personen op te geven, viel bij menigeen in goede aarde. Daaraan danken wij o.a van dé „Gewerbedeputation des Magistrats" te Berlijn eene opgave van de voorzitters van alle aldaar bestaande Innungen (bedrijfsverenigingen), door welke wij van de berlijnsche toestanden zeer volledig op de hoogte werden gebracht.
De wordingsgeschiedenis van ons rapport is hiermede in hoofdtrekken aangegeven. De bewerking der 216 vragenlijsten met hare 58 vragen en van de tal van bijlagen (formulieren, verslagen, enz.), door vele berichtgevers daaraan toegevoegd, te zamen vormende een stapel van eerbiedwaardige omvang, voorts de aanvulling «Ier resultaten onzer enquête door raadpleging der literatuur over ons onderwerp, de bestudeering der door de Rijksenquête van 1895 betreffende het handwerk geleverde uitvoerige statistieken en ten slotte de vereeniging van alle aldus verkregen gegevens tot één geheel, waren verder de stappen, die tot voleindiging der ons opgedragen taak moesten worden afgelegd ») '1 er verklaring eener wellicht bestaande ongelijkheid in de behandeling der verschillende landen vermelden wij, dat de gegevens omtrent Oostenrijk en Zwitserland ieder door een lid der commissie, die omtrent Duitschland door den secretaris zijn bewerkt.
Wij hebben het ten slotte niet verder kunnen brengen dan tot liet leveren van slechts een summier overzicht van de practische toestanden ten aanzien van het leerlingwezen in de drie door ons behandelde landen. Waar onze enquête zich over een zoo uitgebreid gebied moest uitstrekken was liet ons onmogelijk, tot alle bijzonderheden af te dalen en hebben wij zelfs, ten einde de eenheid van ons rapport niet te schaden, de ons door velen onzer berichtgevers geleverde détails opzettelijk niet te zeer op den voorgrond mogen brengen, hetgeen de moeilijkheid, aan de verwerking der vragenlijsten verbonden, niet weinig heeft verzwaard.
Deze beperking tot hoofdzaken werd ons bovendien voorgeschreven door de omstandigheid, dat «le door ons verkregen inlichtingen minder van werklieden dan van werkgevers en derden afkomstig zijn, terwijl
') De door de commissie verzamelde stukkeu (vragenlijsten, verslagen, formulieren, boekwerken) berusten in bruikleen bij het Ceutraai-Bureau voor sociale adviezen, behalve die welke betrekking hebben 0p liet herhalings- of'voortgezet onderwijs iu Duitschland.
Eene opgave van de voornaamste der geraadpleegde geschriften is hierachter als bijlage XI opgenomen.


wij, 0111 ook van de leerlingen zeiven een indruk te verkrijgen, tot persoonlijke ondervraging hadden moeten overgaan, hetgeen door den omvang van het gebied, waarover het onderzoek moest geschieden, werd uitgesloten.
Slechts in hoofdlijnen derhalve kan ons rapport een beeld geven van de in Duitschland, Oostenrijk en Zwitserland bestaande verhoudingen van het leerlingwezen. Niet anders dan in groote hoofdtrekken zal men daaruit de beteekenis van het leerlingwezen in de praktijk, den feitelijken toestand der vakopleiding, de verkregen resultaten en den invloed der algeraeene wettelijke regelingen in die landen kunnen opmaken.
Mogen wij echter onder deze beperkingen er in geslaagd zijn, een betrouwbaar beeld van het leerlingwezen in de genoemde landen te hebben geleverd, dan meenen wij de aan onze commissie door het hoofdbestuur der Maatschappij tot nut van 't algemeen gegeven opdracht naar beste krachten en kennis te hebben vervuld.





B. OOSTENRIJK.





I. Inleiding en algemeen overzicht der wetgeving.
Omtrent Oostenrijk ontvingen wij van verschillende zijden /.eer gewaardeerde inlichtingen. Inspecteurs van den arbeid. Kamers van Koophandel en Nijverheid (Hondels- und Geicerbekammer). groote industriëlen, Ijelangstellcnden, hadden de vriendelijkheid, onze vragenlijst te beantwoorden. In sommige van deze antwoorden zijn de uitkomsten van in de laatste jaren gehouden enquêtes opgenomen of verwerkt: zoo een onderzoek, door de Mahrische Getcerbecerein te Brtinii in 1895 ingesteld: zoo ook eene enquête, in 1897 door eene particuliere commissie te Weenen ondernomen (Voorzitter: Dr. F. Frey, advocaat te Weenen).
Verder raadpleegden wij de verslagen der Inspecteurs van den arbeid (Bericht der k. k. Getoerbe-Inspectoren) over 1896 en 1897 — eene belangrijke bron, daar deze ambtenaren aan het leerlingwezen ernstige aandacht wijden. Ook aan andere geschriften werden verschillende 1 lijzonderheden ontleend.
Tot recht verstand van het volgende en ter vermijding van herhalingen, mogen enkele korte opmerkingen voorafgaan over de wijze, waarop in Oostenrijk de nijverheid wettelijk is georganiseerd.
Deze regeling is vervat in de Getcerbeordnunj (verder door ons als <jt. O. aangehaald) van 1859, belangrijk gewijzigd bij de wetten van 15 Maart 1883 en 8 Maart 1885 en laatstelijk, speciaal ook wat het leerlingwezen betreft, bij de wet van 23 Februari 1897 1).
De bedrijven worden door § 1 der wet verdeeld in freie, lutndtcerksmiissige en concessioniiie.
Een vrij bedrijf mag ieder uitoefenen, die aan de algemeene vereischten van handelingsbevoegdheid, enz. voldoet (§ 11).
Voor de uitoefening van een geconcessioneerd bedrijf is eene bepaalde vergunning noodig (§ 22). De bedrijven, die tot deze rubriek behooren, worden in § 15 opgesomd; wij vinden daar o.a. de timmerlieden, metselaars, schoorsteenvegers, hoefsmeden, aanleggeis van gas- en
i) Een handige uitgaaf vau deu tekst dei wet eu de daarbij beliooreude besluiten, enz. vindt men in de Manz'sche Tatchenausgabe der österreic/i. Gestlze (6e druk 1897; Prijs fl. 1.80 kr., gebondeu: II. 2.30 kr.).


waterleidingen, enz. Bij verscheidene concemonirte Gewerbe, daaronder de zooeven genoemde, wordt „eine besondere Befiihigung" vereiseht l§ 28). Op welke wijze die bekwaamheid moet worden aangetoond, wordt bij ministeriële verordening bepaald. Voor de bouwvakken geldt eene bijzondere wet van 26 December 1893; het bewijs van bekwaamheid kan daar worden geleverd door het certificaat eener aan gestelde eischen voldoende vakschool of door een getuigschrift van volbrachten leertijd (Ijehrzeni/nm, Lehrhrief).
Handtcerksmiissige (lewerbe zijn volgens § 1 der G. O. die bedrijven. ,,bei denen es sich um Fertigkeiten handelt, welche die Ausbildung im Gewerbe durcli Erlernung und liingere Verwendung in demselben erfordern und fttr welche diese Ausbildung in der Kegel ausreicht". Bij ministeriëel besluit wordt bepaald, welke bedrijven daaronder vallen; bij een besluit van 30 Juni 1884 zijn ze onder 47 nummers opgesomd (ververs, bakkers, boekbinders, draaiers, slagers, kappers, kleermakers, enz.). Om zoodanig bedrijf te kunnen uitoefenen, moet men zijne bekwaamheid bewijzen, hetgeen geschiedt door overlegging van een getuigschrift van volbrachten leertijd en van diensttijd als gezel in hetzelfde bedrijf (§ 14 G. O.).
Het bewijs, dat men met vrucht eene instelling van onderwijs heeft bezocht, waar eene practische opleiding in het vak plaats heeft, kan de zooeven genoemde getuigschriften vervangen, volgens nadere voorschriften, door de Regeering gegeven (§ 14 G. O.).
Ondernemingen, die fabriekmatig worden gedreven, vallen buiten de bepalingen over handiverkstmi-istige Gewerbe (G. O. $ 1). De grens wordt door ministeriëele verordening aangewezen: verordening van 18 Juli 1883.
Eindelijk dient nog te worden vernield, dat de patroons, die op ééne plaats hetzelfde bedrijf of verwante bedrijven uitoefenen , tot Genosxemrhaftin (beroepsvereenigingen) zijn vereenigd (§§ IOC vlg. G. O.). De hoofden van fabriekmatig gedreven ondernemingen zijn tot deelneming aan deze vereenigingen niet verplicht. Tot de bemoeiingen, die de wet aan de Genoswnsehaften opdraagt ($ 114 G. O.), behoort o.a. de zorg voor een geordend leerlingwezen door de vaststelling van verschillende bepalingen . waarop wij hieronder terugkomen.
II. Ket afsluiten van leexlingcontracten.
liet leerlingwezen heeft vooral zijne plaats in de handwerksmassigr Gewerbe. Gelijk wij zagen, is de opleiding als leerling daar liet middel om het recht te verkrijgen, zich als patroon te vestigen.


Leerlingen vindt men verder in vrije en in geconcessioneerde bedrijven: wat de laatste betreft. o.a. in de boekdrukkerijen, in bouwbedrijven, bij den aanleg van ga*- en waterleidingen, vervaardiging en herstel van stoomketels, aanleg van electrische geleidingen. Ook het (last- und Scha ukyewerhe. in § 16 der O. O. omschreven (logementhouders, restaurateurs, koffiehuishouders, tappers, en/..), en het handelsbedrijf kennen liet leerlingstelsel.
In de groote fabrieksnijverheid bleek te Weenen bij de enquête van Dr. Frey het aantal leerlingen niet groot te wezen. Echter toonen berichten van elders, dat ook daar leerlingen voorkomen, o.a. in machinefabrieken. Een belangrijk voorbeeld levert de groote machine- en wagenfabriek van Ringhoffer te Smiehow bij Praag, waar het leerlingwezen met zorg geregeld is. Jaarlijks worden daar 20 a 30 leerlingcontracten gesloten.
Over de talrijkheid der leerlingen kan men zich eenigermate een denkbeeld vormen uit eene statistiek van 1894, volgens welke, naast 554335 in Genatsensrhoften vereenigde ondernemers, werden aangetroffen 51834* werklieden (Geliilfm) en 174405 leerlingen. Te Weenen worden, volgens mededeeling van den fabrieksinspecteur. jaarlijks ongeveer 100<K> leerlingen aangenomen. Intusschen blijkt uit verschillende opmerkingen, dat de lust om leerling te worden niet overal aanwezig is, o.a. omdat de jonge arbeider in eene fabriek spoediger een Hink loon kan verdienen.
Waar leerlingen worden opgenomen, geschiedt dit in den regel op de wijze die de wet voorschrijft, waarover straks nader. Evenwel schijnt het voor te komen, dat de wettelijke weg niet of niet geheel wordt gevolgd. Bijna altijd wordt althans over den duur van den werktijd eene afspraak gemaakt. Eén der inspecteurs geeft op. dat in fabrieken de aanneming wel eens stilzwijgend geschiedt, doch dat dit zelden strekt ten nadeele van den leerling.
Omtrent het aangaan der leerlingovereenkomst bepaalt § 99 der (*. O., in 1897 eenigszins gewijzigd, dat het contract mondeling of schriftelijk kan worden gesloten. De mondelinge overeenkomst moet plaats hebben ten overstaan van het bestuur der Genosxensrhaft — of, wanneer de patroon niet tot zulk eene vereeniging behoort, ten overstaan van het Gemeentebestuur. De schriftelijke overeenkomst moet, onmiddellijk nadat ze is gesloten, aan hetzelfde bestuur worden ingezonden. In ieder geval moet de overeenkomst in een daartoe bestemd register worden ingeschreven. De overeenkomst is vrij van zegel- en andere rechten.
Verder bepaalt de wet, welke opgaven en regelingen in de overeenkomst moeten voorkomen. De voornaamste bepalingen der overeenkomst worden in het arbeidsboekje van den leerling vermeld.


Patroons, die zich bij de opneming van leerlingen niet aan deze voorschriften houden, maken zich schuldig aan eene overtreding der Getverbt»urdiiKiiij, strafbaar met eene geldboete van 10 tot 40(1 gulden.
De overeenkomst kan dus mondeling of schriftelijk worden aangegaan. In het laatste geval is de medewerking van eenig overheidspersoon niet voorgeschreven. Doch in de practijk geschiedt ook de schriftelijke sluiting soms bij liet bestuur der beroepsvereeniging, waar bet contract toch ingeschreven moet worden.
\olgens de meesten van onze berichtgevers, neemt het gebruik van den schriftelijken vorm toe en heeft dit op vele plaatsen de overhand. \ olgens Dr. Frey, leider der particuliere enquête te Weenen, hangt in dezen veel af van de besturen der Gemmenschaften: daaronder zijn er. die streng toezien, dat de overeenkomsten schriftelijk worden gesloten. Intusschen wordt uit verscheidene plaatsen medegedeeld, dat vooral bij kleine bazen en ten platten lande mondelinge contracten voorkomen. De inspecteur van den arbeid te Iriëst vermeldt in zijn verslag over 1890. dat in zijn ainbtskring schriftelijke overeenkomsten uiterst zeldzaam zijn; de burgemeesters op het platteland aldaar hebben zelfs geen vermoeden van hunne verplichting tot het houden van een register.
Blijkens de overgroote meerderheid van onze berichten , zijn voor de schriftelijke overeenkomst formulieren gebruikelijk, die vaak door de beroepsvereenigingen zijn opgesteld. Verscheidene daarvan werden ons overgelegd. Ze worden in den regel in twee, soms in drie exemplaren opgemaakt: één voor de ouders van den leerling, één voor den patroon, een derde voor het bestuur der Genosnewtchaft.
Eenstemmig luidt liet oordeel, dat, op grond der ervaring, schriftelijke overeenkomsten verreweg de voorkeur verdienen. Als redenen worden opgegeven: dat partijen daardoor gelegenheid hebben, steeds den inhoud der overeenkomst te raadplegen zonder de registers te gaan inzien: dat de verplichtingen, uit de overeenkomst voortspruitende. partijen veel duidelijker voor den geest blijven: dat er veel minder aanleiding is tot het ontstaan van geschillen; maar vooral, dat, indien niettemin een geschil zich voordoet, een betrouwbare grondslag aanwezig is tot beslissing daarvan.
Wat de opneming van leerlingen aangaat, verdient nog vermelding, dat in de fabriek van Ringhoffer de vertegenwoordiging der arbeiders (Arbeiteraussehuss) daartoe medewerkt. Deze doet namelijk, na onderzoek der ingekomen aanvragen, aan den patroon voorstellen omtrent de keuze der aan te nemen leerlingen. Zonen van arbeiders der fabriek hebben daarbij den voorrang.


III. De algemeene inhoud der contracten.
Op de vraag, of en hoeveel leergeld wordt bedongen, zijn allerlei factoren van invloed.
In bedrijven, waar de patroons gebrek hebben aan leerlingen, wordt geen leergeld geëischt. In het Schlosserbedrijf meenen sommige werkgevers, dat een leergeld gerechtvaardigd is, omdat de leerlingen vaak het dure gereedschap beschadigen. Voorts bestaat er natuurlijk verband tusschen de regeling van het leergeld en de afspraken over kost en inwoning van den leerling.
Vooral echter speelt, blijkens tal van berichten, de duur van den leertijd hier eene belangrijke rol. Wordt deze op vier jaren gesteld, dan blijft een leergeld achterwege, dat onder overigens gelijke omstandigheden wel zou worden geëischt, indien de leertijd op twee of driejaren werd bepaald. Het komt voor, dat meer vermogend ouders een hooger leergeld betalen dan gebruikelijk is . 0111 daardoor voor hunne kinderen een korteren leertijd te kunnen bedingen. Wordt door sommigen tegen zoodanige verkorting van den leertijd bezwaar gemaakt, daartegenover vinden wij de opmerking, dat leerlingen, die leergeld betalen, zich meer inspannen en beter leeren, omdat èn zij zelf én hunne ouders er prijs op stellen, van die uitgaaf de vruchten te plukken.
Te Weenen schijnt een leergeld niet dikwijls te worden overeengekomen. Bij uitzondering geschiedt liet soms bij patroons, die eene bijzondere reputatie hebben van geschiktheid. of in enkele hoogere bedrijven. In kleinere steden komt het meer voor, echter alleen in de handwerksnijverheid, niet in fabrieken.
Het bedrag van het leergeld is in den regel tusschen 50 en 150 gulden voor den geheelen leertijd. Evenwel worden gevallen vermeld, o.a. uit Iglau in Moravië, waar 300 gulden wordt betaald, zelfs zonder dat de leerling kost en inwoning bij den meester geniet. I11 één van deze berichten wordt dergelijke overeenkomst als misbruik („Ausbeutung") aangeduid.
Het leerlingcontract moet, volgens de wet, bepalingen[ bevatten omtrent woning, kost en kleeding van den leerling. Leerlingen in fabrieken wonen nergens hij den patroon: in de overeenkomsten wordt steeds bedongen, dat de ouders voor woning, voeding, kleeding en bewassching hebben te zorgen. Daarentegen is liet in de handwerksnijverheid regel, dat de leerling kost en inwoning geniet bij den meester. Wanneer daarvan wordt afgeweken, dan is het bijna uitsluitend ingeval de ouders van den leerling ter plaatse zelf wonen. Enkele malen verschaft de


meester den kost, maar geen inwoning. In andere gevallen daarentegen verstrekt hij ook de kleeding.
Opneming van den leerling in den huiselijken kring van den patroon wordt door velen hoogst wenschelijk geacht, met liet oog op den zedelijken toestand van den leerling.
Belooning van den leerling in geld pleegt alleen voor te komen, waar deze niet of slechts gedeeltelijk kost en inwoning bij den patroon heeft: algemeen in fabrieken, op verschillende plaatsen in de bouwvakken en in drukkerijen, in de handwerksnijverheid hier en daar in liet laatste leerjaar. Hetgeen de leerling in geld ontvangt, wordt vaak niet met den naam van loon bestempeld, maar heet zakgeld, vergoeding voor kost en inwoning of voor kleeding, geschenk, zondagxgeld, en/..
Met de toekenning van loon wordt hier en daar dadelijk of na afloop vnn den proeftijd aangevangen, elders eerst na een jaar. Het bedrag pleegt gedurende den leertijd geleidelijk op te klimmen, hetzij van jaar tot jaar, hetzij bij kortere tijdvakken. — Bij sommige patroons wordt den leerling stukloon gegeven, naar het heet, om hem tot ijver aan te sporen. De inspecteur van den arbeid te Weenen vreest echter, dat de leerling daardoor meer op de hoeveelheid, dan op de deugdelijkheid van "het werk gaat letten, zoodat de vorming schade zou lijden.
Omtrent de grootte van het loon volgen hier eenige mededeelingen: in de bouwbedrijven te Graz en te Innsbruck 50 tot 70 cents per dag: in de boekdrukkerijen op verschillende plaatsen f 1.— per week in het eerste jaar, opklimmend tot f 4.— tegen het einde'van den leertijd;
in de fabriek van Binghoffer te Praag 2 cents per uur in de eerste weken, naar gelang van de toenemende bekwaamheid, stijgend tot 10 cents per uur;
in eene metaalwarenfabriek te Brfiiin in liet eerste, tweede en derde jaar onderscheidenlijk 90 cents, f 1.40 en f 1 90 per week;
in eene dergelijke fabriek te Neunkirchen in het eerste, tweede en derde leerjaar onderscheidenlijk 4'/2, 6 en 7 cents per uur.
In de drie laatstgenoemde fabrieken worden bovendien premiën toegekend, hetzij wekelijks, hetzij eens per jaar, wegens bijzondere vlijt bij den arbeid en wegens trouw bezoek der herhalingsschool; te Neunkirchen kan deze premie tot 10 "/„ van het loon bedragen. Daarentegen kan te Neunkirchen het Ioöu vv orden verminderd of ingetrokken, indien de leerling, ondanks herhaalde vermaningen, aanleiding geeft tot ontevredenheid.
De uitbetaling van het loon geschiedt bijna altijd aan den leerling zelf. \ an tijdelijke inhouding is slechts zelden sprake. Ten aanz.ien van de zooeven genoemde bijzondere premie, bij sommige fabrieken in zwang.


geldt intusschen de bepaling, dat deze — bij ééne fabriek geheel, bij de andere voor de helft niet dadelijk wordt uitbetaald. Eindigt de leertijd op regelmatige wijze, dan wordt ze aan den leerling of aan zijne ouders uitgekeerd; in het tegenovergestelde geval komt ze aan het ziekenfonds der fabriek.
Wat den duur van den leertijd aangaat, bepaalt 98a der G. O., dat deze bij niet-fabriekmatige bedrijven tusschen twee en vier jaren moet zijn, bij fabriekmatige bedrijven daarentegen ten hoogste drie jaren. Krachtens § 114 van dezelfde wet, kunnen de Genosaenschuften, onder goedkeuring der overheid, nadere voorschriften uitvaardigen omtrent den leertijd. Men pleegt zicli daarbij aan de bestaande gewoonten te houden. Nog kan, volgens eene niinisteriëele verordening van 5 Juli 1892, de leertijd tot 1 '/2 jaar worden verkort voor hen, die eene drieklassige algemeene handwerksliedenschool hebben doorloopen en een daarmede in verband staand vak kiezen.
Omtrent den leertijd treft men in onze berichten slechts enkele opmerkingen aan. Voor sommige vakken wordt een leertijd van 3 jaren voor eene deugdelijke opleiding nauwelijks voldoende geacht. Daarentegen leidt Dr. Frey uit de weener enquête af, dat sommige bedrijven in een veel korteren dan den wettelijk voorgeschreven tijd. zelfs in eenige weken of maanden, kunnen worden aangeleerd; ook in de verslagen der inspecteurs vindt men hier en daar uitspraken in dien geest. — Nog blijkt, dat in sommige fabrieken de bepaling omtrent den maximumduur van den leertijd wordt overtreden: men behandelt en bezoldigt den jongen werkman ook in het vierde jaar nog als leerling.
Wettelijk gelden de eerste vier weken van den leertijd als proeftijd: ieder der beide partijen is dan nog vrij, de betrekking te doen eindigen. Een langere proeftijd, tot een maximum van drie maanden, kan worden overeengekomen. De proeftijd wordt op den leertijd in rekening gebracht (§ 99tt G. O.). Deze bepalingen vinden algemeene goedkeuring. Intusschen bewijzen verscheidene van onze berichten zoowel als de verslagen der inspecteurs, dnt overtredingen vaak voorkomen. Velen plegen den proeftijd onbehoorlijk lang uit te breiden, soms tot een jaar toe; dikwijls wordt de termijn van inschrijving (Aufdinyuny) afgewacht, die bij sommige beroepsverenigingen slechts weinige malen in het jaar plaats heeft. Bij de wijziging der Gewerbeordnuny in 1897 is thans bepaald (§ 99), dat het leerlingcontract uiterlijk bij het einde van den proeftijd moet gesloten worden.


De dagelijksche arbeidsduur pleegt niet in het leerlingcontract te worden omschreven. In groote fabrieken geldt het algemeen reglement, zoowel voor leerlingen als voor arbeiders: in de machinefabriek te Praag bijv. is de werktijd gesteld op 10 uur per dag (des zaterdags : 9 uur). De wet bepaalt, dat in fabrieken de werktijd 11 uren niet mag te boven gaan (G. O. § 9Ga): dat personen tusschen 12 en 11 jaren in fabrieken in het geheel niet, overigens ten hoogste 8 uren daags mogen arbeiden (§§ 94, 9(i/i|; dat personen beneden 16 jaren, behoudens uitzonderingen. niet des nachts — tusschen 8 uur 's namiddags en 5 uur 's vóórmiddags — te werk gesteld mogen worden (§ 95). Deze bepalingen worden echter meermalen overtreden. En van de vrijheid. die de wet laat, o.a. ten aanzien van den arbeid overdag van personen boven 14 jaren, wordt alom een zeer ruim gebruik gemaakt, dat vaak in misbruik ontaardt. Ten aanzien der fabrieken worden geene klachten vernomen. Doch „in de kleine bedrijven", zoo zegt Dr. Frey — en zijne mededeeling wordt. helaas, door talrijke andere berichten volkomen bevestigd — „is er voor de leerlingen in het geheel geen geordende arbeidstijd. De regel is. dat de leerlingen veel langer moeten werken dan de arbeiders''. „Uit de enquête bleek, dat de leerlingen door bovenmatigen arbeidstijd worden geëxploiteerd (aiisgebeutet)". En het geldt hier volstrekt niet altijd arbeid, die deel uitmaakt van eene behoorlijke vakopleiding! Integendeel, herhaaldelijk wordt de leerling gebruikt voor werkzaamheden in de huishouding, voor het doen van boodschappen, het rondbrengen van goederen bij de klanten, enz. Bij bakkers komt het voor, dat de leerling, die 's nachts reeds langdurigen arbeid heeft verricht, overdag voor het bezorgen van brood en voor zuiver huiselijke verrichtingen wordt gebezigd.
Ten opzichte van de beslissing van geschillen pleegt het leerling-' contract niets te bevatten. Daaromtrent gelden dus de wettelijke bepalingen, die in hoofdzaak hierop neerkomen: de (ienoxxentch/iften hebben tot taak, eene scheidsrechterlijke commissie te vormen, uit een gelijk aantal patroons en werklieden bestaande, o.a. tot beslissing van de geschillen, waartoe het leerlingwezen aanleiding geeft; tegen de uitspraak dezer commissiën kan men bij den rechter in beroep komen (G. O. §§ 114, 119/>, 122. 123, 124). Intusschen hebben lang niet alle beroepsvereenigingen zulk eene commissie gevormd. en . waar zij bestaat, is zij alleen bevoegd, indien partijen haar de beslissing van het geschil wenschen op te dragen. Daarnaast was tot 1898 het administratief gezag in dezen de bevoegde macht (G. O., 87—87c). Volgens eene wet van 27 November 1896 tot invoering van nijverheidsgerechten (Gewerbegerichte), zijn echter sedert 1 Juli 1898 de Getverbegerichte en.


waar (leze niet aanwezig zijn is de gewone burgerlijke rechter aangewezen voor de berechting van geschillen, uit het leerlingcontract voortspruitende.
Dr. Frey deelt als uitkomst zijner enquête mede, dat van de scheidsrechterlijke commissiën door de leerlingen weinig gebruik gemaakt wordt, deels uit vrees voor den patroon, deels uit onbekendheid met de hun toekomende bevoegdheid.
Een geneeskundig getuigschrift omtrent de lichaamsgesteldheid van den leerling wordt zeer zelden verlangd of overgelegd. Alleen zijn er fabrieken, waar de overeenkomst niet wordt gesloten, alvorens de dokter van het ziekenfonds de geschiktheid voor het vak heeft geconstateerd.
IV. De contracteerende partijen.
Volgens de wet mogen alleen die patroons leerlingen houden, die zelf of wier vertegenwoordigers de vereischte vakkennis bezitten om aan de voorschriften der wet betrekkelijk de vakopleiding der leerlingen te kunnen voldoen. De bevoegdheid tot het houden van minderjarige leerlingen missen patroons, die wegens in de wet aangewezen strafbare feiten zijn veroordeeld of wien van overheidswege die bevoegdheid is ontzegd wegens grof plichtverzuim tegenover leerlingen of jonge werklieden of wegens gebleken zedelijke ongeschiktheid (G. O. § 98, § 137, de laatste in 1897 verscherpt).
In de handwerksbedrijven kan men, gelijk hierboven is uiteengezet, alleen dan als patroon optreden, indien men bewijzen van bekwaamheid (Befahif/ungsnachueix) heeft geleverd. Andere eischen voor het houden van leerlingen schijnen in de practijk niet te worden gesteld. Met name wordt een zekere omvang van het bedrijf niet gevorderd.
Een eigenaardig verschijnsel is, dat leerlingen soms worden opgenomen in zoog. reparatie-werkplaatsen in fabrieken, zoodat bijv. aanstaande Schlosser of meubelmakers hunne opleiding genieten in eene suikerfabriek of weverij.
Hoewel hier en daar gaandeweg verbetering wordt geconstateerd, worden toch vele en ernstige klachten geuit over het houden van een te groot aantal leerlingen in sommige bedrijven (Lehrlingszüchterei), zoowel in vergelijking met het aantal gezellen. aldaar werkzaam. alsook met de in die bedrijven aanwezige gelegenheid om eene goede vakopleiding te ontvangen.
Door verscheidene deskundigen wordt er op gewezen — en de juistheid der opmerking wordt door de enquête van Dr. Frey bevestigd —.


dat menig bedrijf eigenlijk geene goede gelegenheid meer aanbiedt tot deugdelijke vorming van leerlingen èn wegens de steeds verder doorgezette verdeeling van arbeid èn wegens de veranderde werkwijze in vele vakken, waar de meeste onderdeden der voorwerpen in den handel verkrijgbaar zijn en de taak van den handwerksman zich bijna er toe bepaalt, ze in elkaar te zetten. Vandaar dat de vraag is gerezen, of niet de bevoegdheid tot het houden van leerlingen, in verband met deze omstandigheden , behoorde te worden beperkt.
Voor vele werkgevers blijkt het houden van leerlingen eenvoudig een middel te zijn om zich goedkoope arbeidskrachten te verzekeren. Eén der inspecteurs verklaart in zijn verslag, dat in sommige takken van bedrijf de gewoonte, zich met leerlingen te behelpen, steeds toeneemt. Bij eenige fabrieken van linnengoed werken de leerlingen thuis; de arbeid is zeer verdeeld; sommigen bijv. worden uitsluitend beziggehouden met het naaien van knoopsgaten. Het „leerlingcontract" dient slechts om de meisjes voor twee of drie jaren tegen gering loon aan de fabriek te binden. Voor weinig bemiddelde werkgevers. die moeite hebben zich in den strijd om het bestaan op de been te houden, is de verleiding sterk, een arbeider, waar dit mogelijk is, door een leerling te vervangen.
Wat meer in het bijzonder de verhouding tusschen het aantal leerlingen en het aantal gezellen aangaat, het belang eener behoorlijke regeling daarvan is den wetgever niet ontgaan. Tot de taak der beroeps vereen igingen brengt § 114 der Gr. O. het maken van bepalingen, ondeigoedkeuring der overheid, omtrent de voorwaarden tot het houden van leerlingen in het algemeen en de verhouding van het aantal leerlingen tot het aantal gezellen. De meeste beroepsverenigingen hebben aan dit wettelijke voorschrift gevolg gegeven. Zoo is, om enkele voorbeelden te noemen. bij de Schlosser te Weenen bepaald. dat niemand meer dan 6 leerlingen mag houden, en geldt bij de kappers te Brünn de regel, dat het aantal leerlingen in een bedrijf slechts één grooter mag zijn dan dat der gezellen. Doch de patroons houden zich niet altijd aan den gestelden regel. Sommigen trachten dien te ontduiken, door leerlingen op niet regelmatige wijze aan te nemen of door hun een anderen titel, bijv. dien van Diemlbuben of Fabrilcsjimgen, te geven. De beroepsvereenigingen handhaven de door hen uitgevaardigde voorschriften dikwijls niet krachtig genoeg; één onzer berichtgevers noemt — ondeugend — als één der oorzaken, dat soms de bestuurders der vereeniging zelf tot de zondaars behooren. De inspecteurs van den arbeid zien zich vaak genoodzaakt, op krachtiger handhaving aan te dringen. De controle bepaalt zich bijna uitsluitend hiertoe, dat verdere inschrijving van leerlingen wordt geweigerd, wanneer het geoorloofde maximum bereikt is. Onregelmatige


opneming van leerlingen wordt daardoor intusschen geenszins voorkomen.
In vele bedrijven is tegen het bestaande percentage niets in te brengen. Zoo wordt omtrent eenige machinefabrieken bericht. dat één leerling wordt gehouden op 8 a 10 gezellen. Daartegenover staan echter talrijke opgaven omtrent ongunstiger verhoudingen en toestanden. Zoo hooren wij van eene metaalgieterij, waar 2 gezellen en 15 leerlingen worden aangetroffen; een meubelmaker zonder knecht houdt 7 leerlingen; een Schlosser heeft 4 werklieden en 18 leerlingen. een andere 2 werklieden en 12 leerlingen, een derde 5 leerlingen en geen enkelen werkman. De Inspecteur te Klagenfurt verklaart: werkplaatsen met één of geheel zonder gezel, en daarnaast 4 of 6 leerlingen, zijn tegenwoordig volstrekt geen zeldzaamheid meer. En de inspecteur te Pilsen bericht, dat aldaar 51 kleine bedrijven van verschillende soort worden gevonden, met niets dan leerlingen, trouwens nergens meer dan twee in eenzelfde bedrijf.
Tot voorkoming van dergelijke misstanden, wordt door sommigen nadere wettelijke regeling der numerieke verhouding noodig geacht.
Rechtens, geldt het hoofd van het bedrijf steeds als Lehrherr. Hij zelf of zijn gemachtigde moet dus het contract sluiten. Dat hij er buiten staat, komt nauwelijks voor. Feitelijk echter, zoo wordt hier en daar bericht, wordt de opneming van leerlingen vaak aan bazen of meesterknechts overgelaten, terwijl ook de eigenlijke opleiding, vooral in de groote nijverheid, door dezen en niet door den patroon zelf plaats heeft.
Is de leerling minderjarig — en dit is op weinige uitzonderingen na steeds het geval —, dan is , volgens de algemeene bepalingen van het Burgerlijk Wetboek, waarvan de Getrerbeordnttng geene afwijking bevat, voor het leerlingcontract de medewerking van ouders of voogden noodig. De G. O. schrijft in § 99 voor, dat naam, beroep en woonplaats van de ouders, van den voogd of anderen wettelijken vertegenwoordiger van den minderjarige in de overeenkomst worden opgenomen. Intusschen deelt Dr. I rey als uitkomst zijner te Weenen gehouden enquête mede, dat do practijk niet altijd in overeenstemming is met de uitstekende bedoelingen der wettelijke voorschriften. Het bleek, vooral ten aanzien van leerlingen, die van elders waren gekomen, dat de ouders dikwijls niet tegenwoordig waren bij de sluiting der overeenkomst. „De mate van medewerking der ouders is zeer verschillend: van de grootste zorgvuldigheid tot de ongeloofelijkste traagheid".
De leerling zelf pleegt de overeenkomst niet te onderteekenen. Doch het komt wel voor, dat hem de beteekenis der overeenkomst wordt onder het oog gebracht, bijv. bij de Aiifdingung, die met zekere plechtigheid geschiedt.


V Verplichtingen van den leermeester.
Bijzondere autoriteiten voor het toezicht op het leerlingwezen zijn er niet. Wat de Genosxenschaften te doen hebben, werd reeds hierboven vermeld. Verder behoort liet tot de taak van de inspecteurs van den arbeid (Gewerbe-Inspectoren), geregeld bij de wet van 17 Juni 1883, te waken voor de uitvoering der wettelijke voorschriften o.a. omtrent de vakopleiding der jonge arbeiders. Vinden zij misstanden, dan trachten zij in der minne verbetering te bewerken of zij doen opgaaf aan het administratief gezag, dat dan de overtreders vervolgt. Intusschen kunnen de inspecteurs aan dit onderdeel hunner veelomvattende taak lang niet zooveel tijd besteden, als voor een doeltreffend toezicht noodig ware. Eén bezoek is vaak niet voldoende om bestaande verkeerde toestanden te ontdekken. En toch eischt reeds één bezoek aan elk bedrijf een verbazenden arbeid van de inspecteurs, zooals te Weenen, waar het aantal kleine bedrijven op 30 a 40 duizend wordt geschat. Geen wonder, dat door sommigen wordt aangedrongen op een afzonderlijk orgaan ten behoeve van een onpartijdig, maar krachtig toezicht op het leerlingwezen.
Van huiselijke diensten of anderen arbeid buiten het bedrijf, door de leerlingen te verrichten, is in de groote nijverheid geen sprake. In de kleinere bedrijven pleegt speciaal de inwonende leerling tot dergelijk werk te worden gebezigd. Verscheidene van onze zegslieden vermelden klachten in dit opzicht, en ook in de verslagen der inspecteurs keeren deze telkens terug. De leerlingen moeten boodschappen doen (vooral de producten van het bedrijf rondbrengen of grondstoffen bezorgen aan thuiswerkende arbeiders), houthakken, mestrijden, water halen, woning en werkplaats schoonhouden, kachels stoken. kleederen reinigen, schoenen poetsen, op de kinderen passen, enz. De kleine haas, die niet in staat is een dienstbode te houden, komt er allicht toe, dergelijke verrichtingen aan een leerling op te dragen. Sommige patroons beschouwen dit zelfs als een natuurlijk uitvloeisel van de huiselijke verhouding, die tusschen den meester en den inwonenden leerling bestaat. Onder onze berichtgevers zijn er, die in dit opzicht wettelijke verbodsbepalingen noodzakelijk achten, terwijl van andere zijde wordt geconstateerd, dat de toestand allengs verbetert.
Een droevig curiosum is de vermelding, door één der inspecteurs, van een patroon, die zijn leerling herhaaldelijk opdroeg, op diefstal (van straatsteenen, van bouwmaterialen, van jonge vogels) uit te gaan.
De behandeling van den leerling hangt natuurlijk veel af van de geaardheid des meesters en, wat de materiëele omstandigheden aangaat (woning, voeding, enz.), ook van diens financiëele krachten.


De minderjarige leerling is volgens de wet (G. O. § !t%| aan de ..vaderlijke tucht" van den patroon onderworpen. Van dit tuchtrecht schijnt niet zelden misbruik te worden gemaakt, zoodat <le uitoefening daarvan in mishandeling van den leerling ontaardt. Een deel der klachten moge, zooals één der inspecteurs opmerkt, op rekening gesteld kunnen worden van te groote gevoeligheid van de ouders, speciaal van de moeder, er blijven verscheidene gevallen over, waarin eene soms ergerlijke mishandeling van den leerling door den meester werd geconstateerd. Ook mishandeling door de gezellen komt nu en dan voor.
De wijze, waarop de inwonende leerling is gehuisvest, doet vaak klachten rijzen. Volgens Dr. Frey kan men het haast regel noemen, dat twee leerlingen samen moeten slapen in één, dikwijls onzindelijk lied. Ook wordt dikwijls de werkplaats of de keuken als slaapplaats gebezigd. Eén der inspecteurs maakt melding van eene bakkerij, waaide twee leerlingen samen één bed hadden, staande in eene smalle keuken, waar tevens de meid sliep in een bed onmiddellijk naast dat der leerlingen.
Tot voorkoming van dergelijke misbruiken, wordt door sommigen op controle van overheidswege ten aanzien van de huisvesting der leerlingen aangedrongen.
Aan het geregeld bezoeken van inrichtingen voor voortgezet en vakonderwijs hecht de oostenrijksche wet groote waarde. Volgens de in 1897 verscherpte bepalingen zijn de leerlingen, voorzoover zij het gewerbliche Fortbildungx- (of een daarmede gelijkstaand) onderwijs nog niet met vrucht hebben afgeloopen, gehouden, de algemeene gewerbliche Fortbildungsschule zoowel als de fachlirhe Fortbildtmjsschule regelmatig volgens het leerplan te bezoeken (§ 99//, lid 3). De meester is verplicht, huilden daarvoor noodigen tijd toe te staan, hen . tot het bezoek dezer scholen aan te sporen en toe te zien op het regelmatig schoolbezoek (§ 100, lid 3). Voor leerlingen, die moedwillig de school verzuimen, kan door het administratief gezag, op klachte van het schooltoezicht, de leertijd met ten hoogste één jaar worden verlengd (§ 9%, lid 4). De patroon, die zijne verplichting in dit opzicht niet nakomt, kan met geldboete worden gestraft. Ook kan hem, indien hij ondanks herhaalde aanmaning nalatig blijft, het recht tot het houden van leerlingen worden ontzegd: de eerste maal voor een bepaalden tijd; bij herhaling, voor goed (§ 137, lid 2).
Voor de inrichting van het industrieel onderwijs is in Oostenrijk meer gedaan dan in vele andere landen ').
') Eeaige opgaveu kau meu o.a. vindea bij Schönberg, Handbuch der polilixc/ien Oe/conomie, 4e druk, II, 1, bl. 672 vlg., 690, eu bij Adler, iiber die Lage des


Vooreerst zijn er een aantal vakscholen, gedeeltelijk door den Staat opgericht, gedeeltelijk door particulieren, vooral door de beroepsverenigingen in 't leven geroepen en dan meest door den Staat gesubsidieerd (Staat*getcerbeschnlen, Farhsrhulen, allt/eiiieine Handwerkersehulen). Het onderwijs wordt daar overdag gegeven. Vaak is met de school eene leerwerkplaate (Ishncerkstütle) verbonden. Een enkel voorbeeld moge de uitbreiding doen zien, welke dit onderwijs heeft verkregen: de inspecteur van den arbeid in het district KöniggrStz (één van de zes boheemsche districten) maakt melding van verscheidene, in zijn kring bestaande, uitstekende vakscholen voor de weverij, van scholen voor houtbewerking, steenhouwerij, kunstelotenmakerij, enz.
Volledige opleiding aan dergelijke scholen treedt, gelijk wij hierboven zagen, voor den leertijd in de plaats. Intusschen zijn soms aan die scholen verbonden meer algemeen toegankelijke teekenzalen (offerte Zeirhensiile) of andere cursussen voor leerlingen. die reeds bij een haas werkzaam zijn.
Voor de laatsten zijn vooral bestemd de getrerbliche Fortbildungxschulen, die men aantreft in alle steden en, vooral in nijverheidsdistricten, ook in groote landelijke gemeenten. Zij zijn óf algemeen öf met het oog ]> bepaalde bedrijven ingericht. Het aantal van de eerstgenoemde categorie bedroeg in 1894/1895 reeds omstreeks 430: het breidt zich steeds uit. I)e leervakken zijn daar: lezen, schrijven, rekenen, elementair handteekenen. rechtlijnig teekenen; soms ook: handelsopstellen, handelsrekenen, boekhouden, vakteekenen, modelmaken, enz. Het onderwijs wordt gegeven des avonds meestal 3 of 4 maal per week, bijv. van 6 tot 8 uur of van 6'/., tot 9 uur des namiddags — of des Zondags vóórmiddags. Schoolgeld wordt in den regel niet geheven, wél een klein inschrijvingsgeld of eene bijdrage in de kosten der leermiddelen.
Toch is er nog geen sprake van, dat alle leerlingen aan het voortgezet onderwijs deelnemen. De inspecteur van den arbeid te Graz bijv. berichtte. dat van de leerlingen, in zijn ambtskring werkzaam, nauwelijks tien percent eene avond- of zondagsschool bezochten. De oorzaak ligt vooreerst hierin, dat het aantal der scholen en de omvang van het onderwijs nog geenszins voldoende zijn. Vaak is er zelfs geen ruimte genoeg beschikbaar voor de leerlingen , die zich aanmelden. Elders ontbreekt het aan de nooditre leerkrachten.
Handwerks in Oesterrcich, 1898, bl. 101 vlg. — Vele pogingen worden ook in liet werk gesteld om gezellen en patroons in hun vak te bekwamen en te ontwikkelen. Indirect komen deze pogingen tevens aan het leerlingwezen ten goede.


Ook <le medewerking der patroons is nog niet 7.00 algemeen en niet zoo krachtig als ze behoorde te zijn.
In groote fabrieken wordt in den regel zeer veel gedaan oni het onderwijs te steunen, o.a. door geregeld schoolbezoek te beloonen, of door slecht gedrag op school of onwettig verzuim te straffen. In de reeds vroeger genoemde metaalwarenfabriek te Brünn geldt de regel dat de fabrikant zich wekelijks het rapport der school ter onderteekening doet voorleggen. Bij Ring boffer te Praag wordt het bezoek der school scherp gecontroleerd. Bovendien wordt vanwege de fabriek zelve tweemaal 's weeks, op geschikte namiddaguren tusschen den werktijd, theoretisch onderwijs aan de leerlingen gegeven in natuurkunde, werktuigkunde , enz., en worden dikwijls voordrachten voor hen gehouden over onderwerpen uit de letterkunde of de geschiedenis.
In de handwerksnijverheid is de mate van medewerking der patroons zeer verschillend. In het eene vak wordt het onderwijs minder gewaardeerd dan in een ander bedrijf, waar bijv. de onmisbaarheid van het teekenen scherp in het oog springt. Hoewel in sommige kringen wordt geconstateerd, dat de tegenstand tegen het schoolbezoek l>ij de werkgevers vermindert, blijkt uit tal van andere mededeelingen èn uit de verslagen der inspecteurs èn uit onze berichten, dat vele werkgevers nog weinig belangstelling toonen, ja vaak zelfs tegenwerken, door het schoolbezoek te bemoeilijken. Aan redenen of voorwendsels ontbreekt het den werkgevers niet; zoo heet het: er is op de scholen toch geen plaats; indien ik den leerling naar de school zend, spijbelt hij misschien toch: na afloop van het dagwerk is hij te vermoeid 0111 veel vrucht te hebben van het onderwijs, enz. Dat het eerste bezwaar niet altijd ongegrond is, bleek reeds. Naar uitbreiding van de scholen en vermeerdering van het onderwijzend personeel wordt ernstig gestreefd. Tegen de slapheid of tegenwerking der patroons wordt lang niet overal krachtig genoeg opgetreden. Sommigen meenen, dat de wettelijke voorschriften voldoende zijn, maar dat de handhaving strenger moest wezen. Anderen achten de voorschriften zelve niet scherp genoeg. Na de herziening der Gewerheordnung in 1897 bestaat echter voor laatstgenoemde bewering veel minder reden.
VI. Verplichtingen van den leerling.
Waar de patroon zorgt voor eene deugdelijke practische opleiding van den leerling in verband met geregeld schoolbezoek, mag men inderdaad. ook op grond van onze berichten, aannemen, dat hij, door hetgeen de leerling in het latere gedeelte van den leertijd praesteert, schadeloos gesteld


wordt voor hetgeen deze hein in den aanvang heeft gekost. Nadere gegevens hieromtrent zijn echter uit onze berichten niet af te leiden.
Eigenmachtige verbreking der overeenkomst door den leerling schijnt over het algemeen niet dikwijls voor te komen. In de fabriek van Ringhoffer was geen enkel geval bekend. Op de vraag, in welke periode van den leertijd contractbreuk het meest plaats heeft, luiden de antwoorden verschillend. Sommigen zeggen: tegen het eind; anderen, o.a. Pr. Prey, berichten: in liet begin van den leertijd, zelden later.
Indien een leerling zonder wettige reden den patroon ontijdig verlaat, is deze volgens de wet (G. O. 85, 86) bevoegd, den leerling door tusschenkomst der overheid tot terugkeer te dwingen; ook kan hij vergoeding der geleden schade verlangen.
Wat de schadevergoeding aangaat, een enkele maal wordt deze in het leerlingcontract nader geregeld. Zoo vinden wij bij de Sclilosser te Graz in het formulier deze bepaling: „wanneer de leerling vóór den bepaalden leertijd zonder wettige reden wegloopt of door zijne bloedverwanten uit de leer wordt genomen, zijn deze bloedverwanten verplicht, voor iederen dag, gedurende welken de leerling in de leer was, eene vergoeding voor de verpleging van den leerling a 30 cents per dag te betalen." Intusschen blijkt uit onze berichten, dat van het recht, op grond van wet of overeenkomst schadevergoeding te vorderen, zelden of nooit wordt gebruik gemaakt.
De gedwongen terugbrenging van den leerling wordt door sommigen een practiscli middel geacht met het oog op de noodzakelijke tucht, vooral in die gevallen, waar de leerling buiten weten zijner ouders of voogden wegloopt. Anderen echter wijzen er op, dat het wegloopen vaak zijn oorzaak vindt in slechte behandeling, verwaarloozing ten aanzien van woning, verpleging, enz., en dat dus een nauwkeurig onderzoek aan de toepassing van dit middel dient vooraf te gaan. Deze maatregel schijnt niet dikwijls te worden aangewend. Men ziet daarvan af, óf omdat men den last en omslag schuwt, óf ook wel omdat men begrijpt, dat de samenleving en samenwerking met zulk een weggeloopen en teruggesleepten leerling voor de toekomst weinig belooft.
VII. Ontbinding van het contract.
In de wet zijn verschillende gevallen opgenoemd (G. O. § 101), waarin de meester of de leerling onmiddellijk een einde kan maken aan de tusschen hen bestaande betrekking. Voorts kan er opzegging plaats hebben met een termijn van 14 dagen, wanneer zich één van de omstan-


digheden voordoet, in § § 102 en 102« van de Gemrbeorihmng vernield. Over <le practische toepassing bevatten de ons ten dienste staande stukken nauwelijks iets. «lat der vermelding waardig is.
VIII. Resultaten van het leerlingwezen.
Bij het eindigen der betrekking tusschen leerling en meester is de laatste verplicht (G. O. § 104) een getuigschrift af te geven, vermeldende den duur van den leertijd, het gedrag van den leerling en de door dezen verkregen vorming in het bedrijf. Is de betrekking op regelmatige wijze geëindigd, dan wordt, op den grondslag van dit getuigschrift, door het bestuur der beroepsvereeniging een Lehrbrief opgemaakt. Als voorbeeld diene het ons toegezonden formulier van den Lehrbrief, bij de Schlosser te Graz in gebruik. Dit document, met de wapens en symbolen van het vak versierd en van een paar kernachtige spreuken voorzien. luidt als volgt:
lm Namen der Innung der Schlosser und Sporrerschmiede
bestótigen wir Endesgefertigte derzeit Vorsteher dieser Innung Kraft gegenwürtiger Urkunde, dass der hiesige Schlossermeister Herr J. K. uns vorgetragen habe, dass der unter dem 21 V. 1892 bei ihm in die Lehre aufgenommene aus Deutsch-Feiskitz gebiirtige J. B. seine festgesetzte Lehrzeit ordentlich vollendet, sich die zu unserem Gewerbe benöthigten Kenntnisse zu erwerben befliessen und wahrend dieser Zeit einen rechtschaffenen Lebenswandel geführt habe, und dass sofort auf diese Erklariing nach vorhergegangener Prtifung der benannte .T. B. ara heutigen Tage von den Lehrjahren freigesprochen und demselben gegenwiirtiger Lehrbrief zu seiner Empfehlung und kOnftigen Kechtfertigung ausgestellt und tlbergeben worden sei.
Graz, im Herzogthum Steiermark am 
Vorsteher. Unter-1'orsteher.
Gelijk reeds hierboven is gezegd, is het hezit van getuigschrift resp. leerbrief noodzakelijk voor wie zich in de handwerksnijverheid als patroon wil vestigen.
Verscheidene onzer berichtgevers verklaren. dat de instelling van liet getuigschrift zeer gunstig werkt. De hoop, een gunstig getuigschrift te erlangen, spoort den leerling aan tot ijver en plichtsbetrachting. Wie


een goed getuigschrift heeft verworven, komt veel gemakkelijker vooruit dan anderen die dit missen.
Soms wordt van den leerling een examen gevorderd. De beroepsverenigingen kunnen namelijk, onder goedkeuring der overheid, bepalingen daaromtrent uitvaardigen (G. O. § 114). Slaagt de leerling niet '•ii een examen, door zoodanig reglement verordend, dan kan, op verzoek der vereeniging, door het administratief gezag verlenging van den leertijd worden bevolen (G. O. § 9%. lid 5).
Bij een groot aantal beroepsverenigingen zijn examens voorgeschreven, of althans gebruikelijk. Bij sommige daarvan schijnt de zaak niet zeer ernstig te worden opgenomen, zoodat het examen eene bloote formaliteit wordt. Daarentegen zijn er andere, waar aan het examen streng de hand wordt gehouden. Zoo hebben sommige Genossenschaften te Weenen maatregelen genomen, waardoor bij ongunstigen uitslag van het examen niet alleen de leerling, maar ook de meester, die aan de opleiding niet de noodige zorg heeft besteed, nadeelige gevolgen daarvan ondervinden.
Verreweg de meeste van onze zegslieden achten algemeene invoering der examens zeer wenschelijk. Zoolang deze niet heeft plaats gehad. kan men — zoo luidt het in meer dan één van de berichten — eigenlijk niet van een Befahiyunysnachireis, maar alleen van een T'erweudmxjxnarhweis spreken. Velen zijn van oordeel, dat de wet de examens verplicht behoort te stellen: men meent, dat daardoor de ijver én van den leerling èn van den meester zal worden geprikkeld. Intusschen zou dan de meester, aan wiens onvoldoende zorg de ongunstige afloop van het examen was te wijten, te dier zake ter verantwoording moeten worden geroepen, desnoods van het recht om leerlingen te houden worden ontzet. En men zou eeue bevredigende oplossing moeten vinden voor de moeilijkheid, aan wie het afnemen der examens moet worden opgedragen.
Wij eindigen met eenige algemeene indrukken weer te geven omtrent den tegenwoordigen toestand van het leerlingwezen en de daarin aan te brengen verbeteringen.
Over de opleiding der leerlingen in fabrieken luidt het oordeel gunstig. Niet alleen groote industriëelen, zooals de firma Ringhoffer, zijn over de uitkomsten voldaan; ook verscheidene inspecteurs van den arbeid getuigen in denzelfden geest.
Veel minder bevredigend schijnt de stand van zaken in de liandwerksnijverheid. Wel ontbreekt het ook hier niet geheel aan optimistische uitspraken, doch deze worden overstemd door de klachten, van vele zijden geopperd. Zoo zegt de Handels■ und Gewerbekammer te Weenen: „er wordt veel over geklaagd, dat er vooral ten platten lande gebrek is


aan bruikbare arbeidskrachten, daar de leerlingen eene in vele opzichten onvoldoende vakopleiding verkrijgen". Zoo schrijft, om nog ééne uitspraak aan te halen, de inspecteur van den arbeid te Wiener-Neustadt: „in den regel is de leerling bij het einde van den leertijd nauwelijks voldoende bekend niet de eenvoudigste handgrepen van /.ij» handwerk". Verreweg de meeste officiëele verslagen dor inspecteurs bewijzen. dat de toestand nog heel wat te wenschen overlaat.
Tegen de wet richten zich de grieven niet in de eerste plaats. Integendeel het bestaan eener wettelijke regeling acht men algemeen wenschelijk, en tegen den inhoud der geldende bepalingen rijzen geene ernstige bezwaren. Van «le practische werking der wijzigingswet van 1897 koesteren velen goede verwachtingen. Evenwel wordt van verschillende zijden aangedrongen op strengere uitvoering en handhaving der wettelijke voorschriften, alsmede op aanvulling in sommige richtingen. Over het laatste hieronder nog nader.
Behalve aan onbekwaamheid en ongeschiktheid van menigen patroon, bij wien leerlingen worden opgeleid, acht men het gebrekkige van den toestand vooral te wijten aan de eigenaardige omstandigheden, waarin het handwerk tegenwoordig verkeert en aan de onvoldoende zorg van de beroepsvereenigingen ten aanzien van het leerlingwezen.
In menig bedrijf is de taak van den kleinen ondernemer veranderd Wat vroeger in het klein werd gemaakt, wordt thans fabriekmatig vervaardigd, zoodat voor den handwerksman niets dan het reparatiewerk overblijft; in andere vakken zijn verschillende gedeelten van de voorwerpen handelsartikelen geworden, zoodat de handwerksman ze slechts heeft in elkaar te zetten. In zulke bedrijven valt voor den leerling weinig te leeren.
De verdeeling van arbeid dringt ook in het handwerk meer en meer door. Merkwaardige staaltjes worden daarvan medegedeeld. Zoo iezen wij van een patroon, die het geheele jaar door niets anders maakt dan gespen voor ransels. Wie daar als leerling is opgeleid. heeft slechts een zeer beperkte kans, in de wereld vooruit te komen! Een leertijd van eenige jaren bij zulk een patroon heeft geen zin; wat daar te leeren valt, kan een leerling zich in weinige maanden of weken eigen maken. In de groote fabrieken, waar het leerlingwezen goed georganiseerd is, weet men de schadelijke gevolgen der arbeidsverdeeling te neutraliseeren. n.1. door den leerling achtereenvolgens verschillende onderdeelen van het bedrijf te doen kennen. Bij den kleinen baas, die zich eenmaal op eene specialiteit heeft toegelegd, bestaat daarvoor geen gelegenheid.
De beroepsvereenigingen, bij wie volgens de wet de zorg voor een goed geordend leerlingwezen berust, zouden over liet algemeen veel


meer kracht in die richting kunnen ontwikkelen. Wel is hier en daar verbetering waar te nemen. I)e inspecteur te Weenen bijv. verheugt zich over het stijgende aantal vereenigingen, die niet ijver en niet succes te dezen werkzaam zijn. Maar op verscheidene andere plaatsen is er nog geen sprake van energiek optreden. Zoo verklaart de inspecteur te Linz. dat de meeste vereenigingen hunne taak zeer slap of in het geheel niet vervullen. Zoo spreekt zijn ambtgenoot te Innsbruck van de traagheid der vereenigingen, die slechts zelden gevolg geven aan hunne verplichting . voor een geordend leerlingwezen te zorgen. En een andere inspecteur ziet zich genoodzaakt tot de uitspraak. dat de Genossenschaften slechts op het papier bestaan.
Zeer uiteenloopend zijn onder deze omstandigheden de antwoorden op de door ons gestelde vraag: wat verdient de voorkeur, opleiding in eene vakschool, of opleiding als leerling in de werkplaats? Bijzonder kras is de uitspraak van één der inspecteurs van den arbeid: „het tot dusver gevolgde stelsel van vakopleiding in de werkplaats van een enkelen patroon is niet alleen verouderd, maar levert de jongens dikwijls over aan het eenzijdige belang van baatzuchtige meesters; het moet wijken voor een ander systeem, hetwelk een volkomen waarborg verschaft, dat de jongens het gekozen beroep geheel leeren kennen en bovendien gedurende den leertijd strenge zedelijke leiding genieten"; aanbevolen wordt daartoe de oprichting van leerwerkplaatsen met een goed ingericht internaat. Anderen geven eene stellige voorkeur te kennen voor het leerlingwezen. Daarbij moet echter worden opgemerkt. dat deze laatsten vaak het oog hebben gericht op eene onderneming, waar het leerlingstelsel voortreffelijk is georganiseerd en niet een behoorlijk voortgezet onderwijs is verbonden. Aldus bijv. de tinna Ringh offer.
Tegen verscheidene vakscholen vinden wij het bezwaar geopperd, dat ze niet genoeg op de pructische vorming van den leerling gericht zijn, zoodat „de patroons niet ten onrechte er over klagen, dat de arbeiders, die alleen zulk eene vakschool hebben bezocht , tengevolge van hunne theoretische kennis wel een grooten dunk van zich zelf, maar slechts eene geringe geschiktheid voor practischen arbeid medebrengen."
Waar echter de vakschool dit bezwaar weet te vermijden, is men over de uitkomsten zeer voldaan. Als een voorbeeld vermeldde men ons <ie Lehrwerkstiitte für <óin tiiam- und Stahtgewerlte te Waidhofen a/d Ybbs, door de Kamer van koophandel en nijverheid opgericht. Ook de Stautsliandwerkerschulen worden in dit verband van verschillende zijden zeer geroemd. Intusschen, hoe uitstekend ze ook zijn ingericht, dergelijke vakscholen zijn voor een groot deel der leerlingen niet toegan-


kelijk, daar «Ie financiëele omstandigheden hunner ouders niet toelaten. voor kost en inwoning te zorgen ter plaatse waar de school is gevestigd en bovendien elk loon voor hun kind te ontberen. Door toekenning van beurzen zou men hieraan willen tegemoet komen, althans met het oog op vakken, waarin de opleiding bijzonder achterlijk is.
Het meest gewenscht wordt door velen geacht eene krachtige samenwerking tusschen leerlingstelsel en schoolonderwijs, krachtiger dan tot dusver plaats heeft. Vooreerst in dezen vorm, dat de leerling, gedurende zijn leertijd in de werkplaats, tevens het voortgezet onderwijs geniet. De dagelijksche arbeidsduur behoort dan zoo tu worden geregeld. dat den leerling kracht en lust overblijft oni van het onderwijs vrucht te trekken. Dat onderwijs behoort ook die kennis te verschaffen, welke de leerling straks als hoofd van het bedrijf zal behoeven: boekhouden, correspondentie, handelskennis. Het dient, althans in de grootere steden, met het oog op de verschillende vakken verschillend te zijn ingericht. Maar ook eene andere combinatie vindt voorstanders, namelijk deze, dat de leerling achtereenvolgens in eene vakschool en in eene werkplaats worde gevormd. De vakschool kan dan strekken om de leemten aan te vullen, die de opleiding in do werkplaats, vooral tengevolge van de toenemende arbeidsverdeling, openlaat. De verdere uitwerking van dit denkbeeld zou in verband gebracht moeten worden met de eigenaardigheden der verschillende bedrijven.
De hervormingen in het leerlingwezen, die de deskundigen in Oostenïijk niet meer of minder eenstemmigheid wenschehjk achten, zijn grootendeels uit het voorafgaande reeds gebleken. De voornaamste mogen hier nog kortelijk worden samengevat.
Aanbevolen wordt dan:
Grootere beperking der bevoegdheid tot het houden van leerlingen, hetzij wat betrett het aantal leerlingen in één bedrijf, ook in verhouding tot liet aantal volwassen gezellen — hetzij met het oog op du zedelijke geschiktheid van den meester — hetzij met het oog op den bijzonderen aard van sommige vakken, waar tengevolge der arbeidsverdeeling eene deugdelijke opleiding in de werkplaats bijna onmogelijk is.
Verkorting van den dagelijkschen arbeidsduur der leerlingen.
Uitbreiding van het voortgezet en vak-onderwijs.
Verplichte leerlingexamens met eene zekere verantwoordelijkheid van den patroon voor den uitslag daarvan. Tentoonstellingen van hetgeen de leerlingen vervaardigd hebben, zouden daarmede kunnen worden verbonden.
Krachtiger medewerking van de beroeps vereen igingen (Genossenschaften), desnoods niet reorganisatie dezer instelling.


Verscherping van liet staatstoezicht, wellicht door invoering eener afzonderlijke inspectie; in het bijzonder: hygiënisch toezicht over de woon- en slaapgelegenheid der inwonende leerlingen.
Beteugeling van misbruiken ten aanzien van de behandeling der leerlingen door strengere maatregelen tegen de patroons, die zich daaraan schuldig maken.


C. ZWITSERLAND.





I Inleiding en algemeen overzicht der wetgeving
Ter juiste beoordeeling der zwitsersehe toestanden dient in aanmerking te worden genomen:
1". dat 111 Zwitserland liet eigenlijke leerlingwezen nooit is afgeschaft geweest;
2°. dat dit land weinig groote of belangrijke steden, doch een overvloed \an kleine gemeenten bezit, die door de eigenaardige geographische gesteldheid des lands ten opzichte van elkander veel meer geïsoleerd zijn dan elders, b.v. in ons vaderland;
3°. dat de verbeteringen in het leerlingwezen in hoofdzaak te danken zijn aan het particulier initiatief van den Schweizerischen GewerbeN ei ei n (zetel van het hoofdbestuur te Zürich), geconstitueerd den 18de" Apiil 1880, en dat de oudste kantonale wet op het leerlingwezen nog lang geen 10 jaren oud is:
4'. dat Zwitserland is een !>ond van kleine staten — de kantons die ieder voor zich eene groote autonomie bezitten.
Er bestaat wel een Bo«(fefabriekswet, geldig voor het geheele land. doch slechts kantonale wetten op het leerlingwezen en wel slechts in 4 van de 24 kantons, n.1.:
j\euchdtel,,,\V et op de bescherming van leerlingen" van 21 November 1890,
Genhe, „Wet op liet leerlingwezen" van 15 October 1892,
Freibury, „Wet op de bescherming van leerlingen en werklieden" van 14 November 1895,
" aadtland, „Wet op het leerlingwezen" van 21 November 1896.
^ erder bezit nog het kanton Zürich een ontwerp van wet op „da> 'rewerbewesen (ambachten, handwerk, industriëele en handelsbedrijven) van 2<S Februari 1897, met een Hoofdstuk III „Het leerlingwezen '.
In de laatste 10 jaren hebben verschillende duitsche kantons wetten ingevoerd op de bescherming, speciaal van vrouwen, werkzaam in de bedrijven. die niet vallen onder de zwitsersehe fabriek»wet: deze bevatten ook enkele bepalingen, die betrekking hebben op leerlingen. Zij zijn:
liasel-Land, Wet van 2.3 April 1888,
Glarus, „ „ 8 Mei 1892 (niet bepalingen ter bescherming
\&ii mannelijke en vrouwelijke leerlingen).


St. (lallen, Wet van 26 Juni 1803.
Zürirh, „ 12 Augustus 1894,
Lmzern, „ „29 November 1895,
Soluthurn, „ „29 November 1895.
Ter wille van de volledigheid vermelden wij nog de volgende wetten van meer algemeenen aard:
Zïïrich, „Polizeigesetz für Handwerksgezellen, Lehrlinge u.s. w." van 16 December 1844,
Bern, „Gesetz über das Gewerbewesen" van 7 November 1849, liaxel-Stadt. „Verordnung über das VerhSltniss der Gesellen und Arbeiter zu ihren Meistern",
Batel-Land, „Gesetz über das gesanunte Handels-, Gewerbe- und Berufswesen", van 10 December 1855,
Srhaffhausen, „Gesetz über das Gewerbewesen" van 1 Mei 1855. I)e meeste der in deze oude kantonale wetten voorkomende bepalingen zijn ons onbekend; in hoofdzaak hebben wij ons tot de 4 speciale wetten op het leerlingwezen bepaald.
De jongste dezer 4 wetten, die van Waadtland (W.), omschrijft duidelijk (artt. 1 en 2), dat de wet geldig is voor alle leerlingsverhoudingen in de industrie, de ambachten en den handel.
Neuchatel (N.) zegt alleen in den aanhef der wet, dat haar doel is: de verheffing van het leerlingwezen en de ontwikkeling der beroepswaarde van de werklieden in de verschillende „arts et métiers" (ambachten), welke in het kanton worden beoefend, en in 't bijzonder in de verschillende takken der horlogemakerij. Hier ontbreken dus de fabrieksnijverheid en de handel, doch art. 24 bepaalt daarentegen uitdrukkelijk, dat de geheele wet ook toepasselijk is voor vrouwelijke leerlingen.
Genève (G.) volgt een ander stelsel door in art. 1 te bepalen, dat ieder, die een leercontract sluit, onderworpen is aan deze wet, en daaraan in art. 2 toe te voegen, dat dit leercontract de overeenkomst is, waarbij een patroon of een meerderjarig werkman zich verbindt om de practijk van zijne kunst, van zijn ambacht of van zijn beroep te loeren aan een ander persoon, die gehouden is daartegenover bepaalde verplichtingen na te komen. Aangezien (art. 3) zulk een contract niet mondeling mag aangegaan worden, zijn van de voordeelen dezer wet uitgesloten alle leerlingen, van welken aard ook, voor wie geen schriftelijk contract is gemaakt.
Freiburg(F.) gaat eveneens niet verder dan tot bescherming van leerlingen , voor wie een contract is gesloten, doch noemt (art. 1) een leercontract (beschouwd uit het oogpunt der bescherming en der vakopleiding van minderjarigen) de overeenkomst, waarbij iemand, die een industrieel


of handels beroep (bedrijf) uitoefent, zich verbindt dit beroep te leeren aan een ander, die gehouden is daartegenover bepaalde verplichtingen na te komen. Leercontraeten , vóór de afkondiging der wet gesloten, moesten binnen 6 maanden na die afkondiging in overeenstemming met de wet gebracht worden (dit komt ook voor in de andere wetten).
Z(irich (Z.) noemt een „leerling" ieder minderjarige persoon, <1 ie in een bedrijf van handwerk, industrie of handel een bepaald beroep wil leeren . en strekt de l>escherming der wet uit over alle leerlingen.
Overal zijn dus uitgesloten de leerlingen in den landbouw en leerlingen, die zich voorbereiden voor de z. g. carrières libérales (vrije kunsten).
De memorie van toelichting bij de wet W. (waaraan wij vele bijzonderheden ontleenen) bewijst, hoe ruim het begrip „apprentissages" (leerlingstoestanden) daar is; zelfs leerlingen in bankzaken. bij logementhouders en bij tuiniers vallen onder de wet. In Waadtland kan men zich niet aan de wet onttrekken door geen leercontract te sluiten of den leerling een anderen naam (volontair, loopjongen, enz.) te geven, leder jongmensch is leerling, die, bij een patroon geplaatst, niet het colle loon geniet , dat het normale equivalent geacht kan worden voor de diensten, die hij bewijst; omgekeerd is een ieder, die onder den naam „leerling'' een helper in dienst heeft, onderworpen aan de wet.
W. bepaalt verder in artt. 1 en 2, dat deze wet een publiekrechtelijk karakter draagt, dat het verboden is zich aan haar te onttrekken bij overeenkomst en dat de vraag, of iemand al dan niet aan deze wet onderworpen is, beslist zal worden door de leerling-commissie, behoudens beroep op het departement van landbouw en handel.
Ook F. laat door het departement van binnenl. zaken (op advies van de leerling-commissie) beslissen, behoudens beroep op den raad van state, wie al dan niet onderworpen is aan de wet. Z. legt die beslissing in handen van de afdeeling van den regeeringsraad, die niet het ambachtswezen belast is.
II. Ket afsluiten van leerlingcontracten.
Het leerlingwezen bestaat in Zwitserland algemeen.
De verhouding tusschen leermeester en leerling wordt geregeld door vrijwillige overeenkomsten, waarvan de meerderheid schriftelijk wordt gesloten.


In de groot-industrie komt zoo iets zelden voor, daar hier het leerlingwezen niet bestaat; in kleinere fabrieken vindt men leerlingen, doch vrij zelden; in het eigenlijke handwerk en de ambachten is het leerlingwezen algemeen.
Bepaalde cijfers tot toelichting dezer antwoorden geeft slechts onze berichtgever in het kanton St. Gallen, aan wien wij eenige gegevens ontleenen, betrekking bobbende op het jaar 1895.
Van de 1416 leerlingcontracten bij de technische beroepen waren in •St. Gallen schriftelijk (incl. gedrukt formulier) afgesloten:
1140 of 73%,
van de 391 leerlingcontracten in den handel: 221 ,, 55 % , v r 451 „ voor meisjes: 231 „ 51 %.
Hierbij moet men nog rekening honden met de gevallen, waarin de leerling bij zijn eigen vader of moeder in de leer is, dus zonder contract, en verkrijgt dan de volgende cijfers:
in ambacht of handwerk 1140 schriftelijke contracten van de 1306 of N7%, „ den handel (winkels enz.) 221 r r r p 384 „ 57°/0,
voor leermeisjes 231 r r „ 412 „ 56%.
Intusschen mag men zich over deze schriftelijke contracten nog geene te groote illusiën scheppen.
De kantonale wetten schrijven alle voor, dat het contract schriftelijk moet worden opgemaakt.
Sedert 1889 verstrekt de Schweizerische Gewerbe-Verein formulieren — gedrukt en geheel gereed om ingevuld te worden — voor leerlingcontracten (8 a 9000 per jaar), die in 1897 eenigszins gewijzigd zijn1). Deze komen meer en meer in gebruik, scheppen langzamerhand een gewoonterecht ten opzichte van de voornaamste bepalingen en vervangen de gewone schriftelijke overeenkomsten, die in den regel zeer onvolledig en onduidelijk zijn en voor het eenige geval, waarin zij moeten dienst doen. n.1. als er geschillen ontstaan, geheel waardeloos blijken te zijn.
Dergelijke formulieren bestaan verder volgens kantonale wetten in de 4 genoemde kantons 2): verschillende vakvereenigingen bezitten er voor hun eigen vak, gemeentebesturen hebben er voor de door hen besteede leerlingen. ook armbesturen, leerlingpatronaten, enz. Dat van den Schweizerischen Gewerbevervin is echter liet meest algemeene en meest verspreide.
Nu blijkt voor het kanton St. Gallen, dat de schriftelijke contracten bestaan uit:
') Zie bijlage XII. *) Zie bijlacre XII i.


Handwerk, Handel, Meisjes formulieren Schweizer. Gewerbe-Verein 47 «I k 0/ 01 0
la « /o -11 0
.. vakvereenigingen 17 oy
„ armbesturen, patronaten enz. 2.5 °/ 5 0.25",
gewoon schriftelijk contract 33.5 0^ 0^ -g (y
zoodat ook oj> dit gebied nog veel te verbeteren valt.
Intusschen zij men gewaarschuwd, ook van het beste schriftelijke contract niet moor te verwachten dan het geven kan, n.1.: eene duidelijke omschrijving van de wederzijdsche rechten en verplichtingen. die slechts waarde krijgt bij het ontstaan van geschillen.
Een slecht contract is haast erger dan geen contract, daar bij gemis aan eenige overeenkomst het langzamerhand zuiverder afgebakend en vaster wordend gewoonterecht zijn invloed doet gelden. Goede leermeesters doen vaak meer voor hunne leerlingen dan het beste contract van hen vordert; slechte meesters zijn soms het gemakkelijkst te vinden voor het teekenen van contracten, die zij toch voornemens zijn als scheurpapier te beschouwen.
De leerlingcontracten worden gesloten zonder medewerking van eenig ambtelijk "persoon, zij worden in den regel evenmin geregistreerd «Tf ergens gedeponeerd.
Enkele uitzonderingen bevestigen dien regel.
Zoo schrijven enkele kantons voor. dat een dubbel van elk leerlingconti act moet gedeponeerd worden bijeen daartoe aangewezen autoriteit; enkele vakvereenigingen (oude gilden) eischen, dat het leerlingcontract gesloten wordt ten overstaan van het verenigingsbestuur en een exemplaar van het contract bij dit bestuur gedeponeerd wordt.
Soms moet het contract „amtlicli gestempelt" (vermoedelijk gezegeld) worden; doch als algemeene regel blijft tot heden in Zwitserland het leerlingcontract eene onderhandsche overeenkomst, die aan geene formaliteiten gebonden is.
In Waadtland zijn alle stukken, die betrekking hebben op het leerlingwezen, vrijgesteld van zegelrechten. De verklaringen, certificaten en formulieren verkrijgt men gratis.
Geen der andere wetten bevat soortgelijke bepalingen.
III. De algemeene inhoud der contracten.
Het betalen van leergeld is in alle ambachten, bij alle handwerk gewoonte. Uitzonderingen komen echter overal voor. waar de leerling


betrekkelijk weinig behoeft te leeren 0111 reeds diensten te bewijzen, die voor den patroon waarde hebben.
In vele gevallen is het leergeld slechts eene vergoeding voor kost en inwoning. Niet steeds wordt het leergeld in geld voldaan, vaak ook in een langoren leertijd dan noodig zou zijn voor het aanleeren van het vak, zoodat de diensten, die de leerling dan als werkman verricht, de betaling vormen voor hetgeen in den aanvang is geleerd.
Het leergeld wisselt af van frs. 100 tot 800 voor een -leertijd van gemiddeld ;ï jaren; het gemiddelde leergeld bedraagt frs. 100 tot 300.
De statistiek in .St. Gallen toont aan. dat feitelijk in geld voor de leer lietaald wordt:
voor 56 °/0 der leerlingen bij het handwerk, , 9°/o n in den handel,
, 69°/0 .. vrouwelijke leerlingen.
Kost en inwoning bij den meester was vroeger voor den leerling stellig regel; in de steden neemt dit volgens sommige antwoorden wel wat af; ook is het niet in alle vakken hetzelfde. Zonder nu de statistiek uit St. Gallen als regel voor geheel Zwitserland te kunnen stellen, mag men daaruit toch wel afleiden, dat <le zwitsersche ouders in dit opzicht uitstekend voor hunne kinderen zorgen, immers:
van de leerlingen bij het handwerk
woonden l>ij den meester 72°/0,
„ „ hunne ouders 23 , ., _ vreemden 5 %;
van de koopmansleerlingen:
bij den principaal 14 °/0 ,
„ de ouders 62 °/0 ,
.. vreemden 24 °/# ;
van de vrouwelijke leerlingen:
bij de meesteres 36 r/0 ,
„ .. ouders 58 °/0,
,, vreemden 6 °/0.
Een eigenlijk loon wordt bij het handwerk (de ambachten) zelden aan de leerlingen uitbetaald, tenzij in die vakken, waar de leerling meer als „jeugdig arbeider" beschouwd en behandeld wordt, gelijk dit in de fabrieksnijverheid het geval is.
Indien de leerling geen kost en inwoning geniet (en er toch leergeld voor hem wordt betaald), is het geene zeldzaamheid, dat hem na het eerste jaar eenig zakgeld wordt toegekend. Ook te dezen opzichte blijkt


niets omtrent eene min of meer algemeene usance, noch ten opzichte van het bedrag van dit zakgeld, noch van het tijdstip, waarop dit ingaat of eventueel verhoogd wordt. Uit den aard der zaak wordt het loon nagenoeg altijd aan den leerling uitbetaald.
In de machine-industrie kent men het stelsel van het inhouden van een deel van het loon als spaarpenning of als waarborg voor de naleving van het leercontract: bij het handwerk treft men dit stelsel niet aan.
De duur van den leertijd wordt overal, waar van de formulieren van den Schweizerischen Gewerbeverein gebruik gemaakt wordt, in het contract bepaald overeenkomstig den door deze vereeniging vastgestelde!! normalen duur van den leertijd voor de verschillende vakken.
Achter op de contracten is daartoe de volgende lijst gedrukt:
Jaar. Jaar. Jaar-
Bakkers 2 Looiers 3 Kuipers 2—3
Bandagisten .... 3 Metaalgieters. ... 3 Koperdrukkers. . . 3
Bierbrouwers. . 2 -3 „Giletmacherin". . 2 Kopersmeden . 3—3', ,
..Blattmacher"2«/J-8Va Glazenmakers . 2-3 Bontwerkers. . . . 3
Bloemen- Glasschilders. . 3—4 Lithografen. . . 3 4
werksters .... 2 Strijksters 1 Schilders en
Bruggenbouwers3—4 Goud- en zilver- lakkeerders ... 3
Boekbinders .... 3 werkers . . . 3—4 Marmerwerkers 3—4
Boekdrukkers (zet- Gravers 4 Machinesmeden 3-4
ters en machinis- „Gürtler" (riemen- Metselaars. . 21/ 3
ten) 4 makers) 3 Mechanici. ... 3—4
Geweermakers. 8—4 Gipsverwerkers . . 3 Messensmeden . . . 3
Borstelmakers 2 '/.2 —3 Pottenbakkers. ..3 Metaaldraaiers . 3—4
Cementeerders. . . 3 Houtbeeld- Metaaldrukkers . . 3
Kappers . . . 2'/2—3 houwers 3'/2—4 Slagers 2
Leidekkers ...... 2 Hoefsmeden . . .3 Meubelwerksters2—8
Dameskleer- Hoedenmakers. . . 3 Modelmakers. ... 3
maaksters. l'/2—2t/.l Instrument- Modistes 2
Decoratie- makers. . . . 3—4 Molenmakers. . 3 -4
schilders. . . 3—3'/., Schoorsteenvegers. 2 Molenaars 3
Draaiers 3 Kammenmakers . . 2 Optici .... 31/., 4
Electrotech- Kaasmakers .... 2 Orthopedisten ... 3
nici .... -3—4 (klein)Mechanici 3—4 I'hotografen . . 2 3
V ijlenkappers 2'/2—3 Jongenskleer- id.&retoucheurs 3—4
Hooivorken-en maaksters. l'/2—2'/2 Passementwerkers 3
harkenmakers. . 2 Banketbakkers. . . 3 Zadelmakers .... 3
l'uiniers ... 2 •/_.—3 Mandenmakers. 2—3 id. en bekleeders 3 31/»


.Tnar.
■ Schachtenmakers . 3 Slotenmakers . 3—3'/2
Smeden 2—3
Kleermakers '2l/ï—8 Kastenmakers ... 3 Stoelenmakers... 3 Schoenmakers 2'/j— 3 Touwslagers . . 2—3 Zevenmakers. . . 3
Jaar.
Blikslagers 8
Steendrukkers . 3—4 Steenhouwers ... 3 Borduursters. ... 2
Stucadoors 3
Behangers 3
Torenklokmakers . 3 Horlogemakers 3 3'/s Vergulders 3
Jaar.
Wagenmakers. 2 3 Rijtuigmakers . 3— 4 Linnen-
naaisters . 1 '/ï—2'/f Gereedschapsmeden 3 Xylografen. . 3'/2—4
Teekenaars 3
Timmerlieden . 2—3 Tingieters 8
De leertijd is op het land vaak te kort. en waar geen leergeld wordt
betaald vaak te lang.
Dikwijls wordt op het land hetzelfde vak veel eenvoudiger uitgeoefend dan in de steden, omdat daar geen vraag is naar het duurdere, betere of eleganter werk, zoodat een kortere leertijd dan in de steden gerechtvaardigd schijnt. Toch zijn de leertijden nog vaak te kort.
De leerlingexamens zullen in dit opzicht veel goed kunnen doen. De statistiek in St. Gallen leert, dat een leertijd van:
beneden liet jaar voorkwam bij het handicei'k, in den handel, bij meisjes
in 0.04 \ 3% 13.5% ( ^
1 tot 2 jaren „ 5 % 3 'Vo 53 "/u I 3
2 „ 2'/, „ 25 "/„ 11"/,, 30.5 "/„ *
2 V3 « 23/4 r , 19 % 9°/» 1,5i |
3 „ 3»/4 „ „ 40 % 70"/o 1 -5 'Vo | 2
4 ,. 4V, .. 10 % 4"/o °°/o '
Van 1807 leerlingen hadden 1138 of 63een leertijd van 2'/j tot 3s/t jaar: men mag dus veilig den gemiddelden leertijd op 2 tot 4 jaren stellen.
Het 4'le jaar kan men vrij wel aannemen als een voor de eigenlijke ,.leer" overbodig jaar. dat echter dient ter compensatie voor den meester, indien hij geen leergeld ontvangt.
Een wettelijk ingevoerde proeftijd is hooge uitzondering (Genève 2 maanden), maar daarentegen wordt in alle leercontracten volgens tormuiier een proeftijd bedongen, gedurende welken beide partijen bevoegd zijn zich terug te trekken (l>ehoudens vereffening van gemaakte kosten), en die, heeft geen opzegging plaats, in den leertijd meerekent.


Deze maatregel wordt algemeen als nuttig en noodig erkend.
Omtrent den duur van den werkdag bepalen de kantonale wetten het volgende:
Waaptland. (Art. 13) Do duur van den arbeidsdag van den leerling mag niet langer zijn dan 10 uren, met inbegrip van den tijd voor godsdienst- , lager-, meer uitgebreid- (voortgezet-) en vak-onderwijs.
Bij uitzondering mag de arbeidsdag verlengd worden tot 11 uren. maar zonder 60 uren per week te overschrijden.
De arbeid moet op het midden van den dag ten minste gedurende 1uur worden onderbroken.
Het is verboden den leerling 's nachts of des Zondags te doen werken.
Als nachtarbeid wordt beschouwd iedere arbeid tusschen 8 uur n. m. en 5 uur v. m.
(Art. 14) De Raad van State kan afwijkingen der regelen van art. 13 toestaan voor vakken, waarvan de bijzondere omstandigheden dit vereischen.
In geval van noodzakelijkheid kan de leerling-commissie of haar gedelegeerde tijdelijke afwijkingen van die regelen toestaan, op voorwaarde dat die meerdere arbeid worde opgewogen door behoorlijk verdeelde rusttijden. Deze schriftelijke machtigingen kunnen niet voor langer dan 1 maand gegeven, noch meer dan 3 malen in één jaar vernieuwd worden. Aan den prefect moet kennis worden gegeven van deze machtigingen.
NEUCHaTEL. (Art. 11) De normale arbeidsdag mag voor leerlingen van 13 tot 15 jaren 10 uren en voor hen, die ouder dan 15 jaren zijn, 11 uren niet overschrijden, met inbegrip der uren voor school- en godsdienstonderwijs.
In den regel mag geen nachtarbeid aan de leerlingen worden opgedragen, zij mogen evenmin genoodzaakt worden om eenige beroepsbezigheid op zon- en feestdagen te verrichten.
Als nachtarbeid wordt beschouwd iedere arbeid, verricht tusschen 8 uur n. ni. en 5 uur v. m.
(Art. 12) Van deze regelen mag echter worden afgeweken voor de beroepen en industrieën, die nachtarbeid of zondagsarbeid vereischen, maar de Raad van State, de gemeente-besturen en de commissiën van toezicht hebben te allen tijde het recht te eischen, dat deze afwijkingen uitdrukkelijk worden toegestaan.
In Genève en Freiburg gelden gelijksoortige bepalingen. Genève heeft een arbeidsdag van 10 uren en verbod van arbeid gedurende den nacht en op zon- en feestdagen. doch met de beperking „behoudens de uitzonderingsgevallen, voorzien iu het contract". In Freiburg is


de arbeidsdag op 11 uur bepaald en is 'He arbeid gedurende den uaclit en op zon- en feestdagen verboden.
Kerst in den laat steil tijd worden hier en daar bepalingen in de leereontracten opgenomen omtrent den duur van den arbeidsdag voor den leerling. In het algemeen werkt de leerling even lang als de werklieden in de '.elfde werkplaats.
De verschillende antwoorden op de vraag, of er veel geklaagd wordt over overlading der leerlingen met arbeid, loopen zeer uiteen. Het wwW/erfen-seeretariaat te Zfiricli zegt: dit komt voor, waar de leerlingen kost en inwoning bij den meester genieten; de Schweizerische Gewerbeverein zegt: zeer veelvuldig; die klachten schijnen ook wel gegrond te zijn. Daartegenover staat de Handwerker- u. Gewerbeverein te Basel. die zulks zelfs onmogelijk acht. terwijl de andere antwoorden het veelvuldig voorkomen van zulke klachten ontkennen, al wordt ook hier en daar toegegeven . dat er meesters zijn, die hunne leerlingen exploiteeren.
Als men uit onze 12 antwoorden eene conclusie mag trekken, is het wel deze, dat in Zwitserland het misbruiken van leerlingen geen argument kan zijn tegen liet leerlingstelsel.
In de kantons. waar conseils de prud'liommes (raden van vroede mannen) bestaan. zijn deze gemeenlijk de aangewezen rechters in zake geschillen omtrent het leerlingcontract: waar eene afzonderlijke wet op het leerlingwezen bestaat, is ook de rechter aangewezen; doch de algemeene regel is deze, dat overeenkomstig de gedrukte formuliercontracten een scheidsgerecht, bestaande uit een vertegenwoordiger van elk der partijen en een derde (voorzitter), door deze beiden te benoemen, als hoogste instantie voor alle geschillen wordt erkend.
Het komt slechts bij liooge uitzondering voor, dat een leerling vóór het afsluiten van liet contract door eene geneeskundige verklaring zijne lichamelijke geschiktheid voor het vak heeft te bewijzen. De zwitsersche Gewerbe-A erein eischt echter een zoodanig attest voor leerlingen, aan wie hij een subsidie verleent: ook hebben de letterzetters in het reglement hunner vakvereeniging eene bepaling, die zulks voorschrijft.
IV. De contracteerende partijen.
In geheel Zwitserland is de zelfstandige uitoefening Van een bedrijf de eenige maatstaf voor den naam van ,.meester" en voor de bevoegdheid


om leerlingen te houden: de omramj van liet bedrijf heelt daarmede niets te maken, evenmin de mate van kennis, welke de „meester" bezit. Intusschen worden zekere beperkingen dier bevoegdheid algemeen gewenscht, niet echter door prevent iere. bepalingen, doch door repressieve maatregelen.
Zoo bepaalt reeds de wet van Waadtland, dat commissiën voor het leerlingwezen het recht hebben een leerling uit de leer bij een meester weg te nemen, indien deze blijkt geen voldoende kennis van zijn vak te bezitten, zijne plichten tegenover den leerling verzuimt, verslaafd is aan den drank of wegens iedere andere ernstige reden.
Volgens de wet van Genève zijn onbevoegd tot het aannemen van leerlingen zij, die veroordeeld zijn wegens bepaald omschreven misdrijven, wegens schending hunner huiselijke plichten of aanranding der zeden. Bij veroordeeling van een patroon in één dezer gevallen is het leercontract van rechtswege ontbonden. De wet van Freiburg ontzegt nog het recht tot het aannemen van minderjarige leerlingen aan hen, die geheel of ten deele ontzet zijn uit de vaderlijke macht. Verder wordt daarin gezegd, dat het reglement zal bepalen de wijze, waarop de capaciteit van den meester zal geconstateerd worden. Hierin ligt dus opgesloten, dat aan ongeschikte meesters het houden van leerlingen verboden kan worden.
Zooals hierboven werd vermeld, is de behoefte gebleken de bevoegdheid tot het houden van leerlingen te beperken. Uit de ontvangen antwoorden blijkt evenwel niet zoo sterk de behoefte om het aantal leerlingen, die één meester mag houden, te beperken.
In enkele vakvereenigingen, zooals bij de letterzetters, is met onderling goedvinden het aantal leerlingen beperkt. Bij ,,Referendum" verwierp echter het zwitsersche volk soortgelijke bepalingen in een voorgestelde wet op het handwerk (Gewerbe).
Dit hangt ten nauwste samen met de beantwoording der vraag, of het aantal der leerlingen in één werkplaats in juiste verhouding staat tot het aantal werklieden.
Er wordt van verschillende zijden met recht geklaagd, dat het aantal der leergelegenheden afneemt en dit in eenige beroepen en in sommige plaatsen reeds onvoldoende is. Van andere zijden wordt evenzeer geklaagd, dat in vele werkplaatsen een te «root aantal leerlingen is, ten einde met onbetaalde werkkrachten voordeelen te behalen, waardoor natuurlijk het doel van het leerlingwezen op den achtergrond geraakt.
Bijzonder leerzaam is in dit opzicht weder de statistiek uit St. Gallen. In 't algemeen schijnt de verhouding van 1 leerling op 3 tot 4 werklieden (de meester met 2 tot 3 gezellen) eene goede te zijn. In werkplaatsen.


4N
waar de meester het geheel Hink in de hand heeft en zelf meewerkt, staat de leerling onder voortdurend toezicht en leert hij genoeg van zijn vak.
Eén leerling bij een meester, zonder gezellen, is ook zoo kwaad nog niet. hij leert wel is waar minder verscheidenheid van handgrepen en ook niets uit den omgang met gezellen. maar de meester kan meer tijd aan hem wijden.
Kwestieuser wordt de zaak, indien het aantal leerlingen eenigermate aanzienlijk begint te worden. Is de zaak zelf, die leerlingen kweekt, uitgebreid, zoo kan dit geen kwaad, zooals hij de machine-fabrieken, welke vaak een aantal leerlingen stelselmatig opleiden en voor eene behoorlijke aanvulling van eigen werkkrachten zorgen. De leerlingen zijn daar voor een groot deel zoons van werklieden, die in de fabriek zt-lt werken, en de geheele inrichting van het leerlingwezen in zulke établissementen is veelal uitstekend.
^ an 111 St. Gallen geobserveerde vakken werd een maximum
van:
1 leerling aangetroffen hij 21 vakken.
2 leerlingen ., ., 14
* . - 11 l
v & jj
5 „ .... 1
•* *" A W
15 - „ » 2 ,
15 „ , 1 ,
1 ..
In <!4 van de 1 —01 onderzochte werkplaatsen (industrie, ambachten, handwerk) werden 2 ot meer leerlingen aangetroffen zonder gezellen: dus in 5 '/, der werkplaatsen heerschte een toestand, die aanleiding kon geven tot wantrouwen. Die gevallen kwamen voor bij 12 Schlosser, 11 bakkers, 5 banketbakkers, 4 schoenmakers, 3 electrotechnici. 3 tuinlieden, 3 meubelmakers, 3 schilders, 3 wagenmakers, 2 blikslagers, 2 kuipers, 2 kleermakers en bij 1 draaier, 1 kok, 1 koperslager, 1 mandenmaker, 1 slager, 1 zeepzieder, 1 steenhouwer, 1 horlogemaker, 1 messensmid. 1 zadelmaker, 1 gewonen smid.
Men mag veilig aannemen, dat er ook onder deze gevallen nog wel eenige zijn, waarin de leerlingen een voldoende opleiding genieten.
Het schijnt niet ot uiterst zelden voor te komen, dat in de groot-


industrie «Ie eigenlijke ondernemer (chef) geheel liuiten de overeenkomst met de leerlingen staat.
Po werkmeesters of werklieden sluiten geen leerlingcontraeten.
Volgens den fabrieksinspecteur 8eh uier is wel iets dergelijks hier e» 'laar beproefd, maar <Iit is als in strijd met <!<■ fabriekswet onderdrukt. De kantonsstatistiens te Aarau vermeent, dat het voorkomt in gieterijen en waarschijnlijk nog wel in andere industrieën: maar niemand weet bepaalde feiten te noemen. I)e zaak behoort dus stellig in Zwitserland tot de groote uitzonderingen.
Waar <l>■ ouders (of voogd) het leerlingcontract sluiten (en vooral waar zij leergehl betalen), teekenen zij als contractanten natuurlijk het contract: waar leerlingspatrouaten, armbesturen en dergelijken als contractant optreden. teekenen deze en laat men alsdan de ouders toch in vele gevallen medeteekenen; evenzoo laat men den leerling bijna altijd medeonderteekenen , zonder zich speciaal uit te laten. iraarom <lit geschiedt.
V. Verplichtingen van den leermeester.
In de vier kantonale wetten worden de verplichtingen des leermeesters ongeveer op dezelfde wijze omschreven. Hij moet den leerling het vak of het gedeelte van het vak. dat het onderwerp der overeenkomst uitmaakt, geleidelijk (trapsgewijze) en volledig leeren. Hij moet den leerling gedurende den arbeidsdag den noodigen tijd geven voor het schoolonderwijs , door de wet geëischt, en voor het godsdienstonderwijs. Hij mag den leerling niet ten nadeele van de opleiding gebruiken voor huiselijke of andere werkzaamheden; Neuchatel voegt hieraan toe: „behoudens buitengewone gevallen of werkzaamheden en diensten, die door de gewoonte gerechtvaardigd en door het toezicht op de leerlingen geoorloofd worden"; Genève verbiedt het gebruik voor alle werkzaamheden, die niet uitdrukkelijk zijn opgenomen onder de bepalingen van het contract.
Het toezicht op het leerlingwezen is in Waadtland opgedragen aan de Raden van vroede mannen (Conseils de prudhommes) en, voor gemeenten waar deze niet bestaan. aan commissiën voor het leerlingwezen. Deze coniniissiën worden weder gecontroleerd door een bij het Departement van Landbouw en Handel aangestelden l!nml voor liet leerlingwezen. aan welken in het algemeen de belangen van het leerlingwezen en het aangeven der middelen ter verbetering der vakopleiding zijn opgedragen.
In Neuchatel zijn eveneens de raden van vroede mannen en bijzondere commissiën voor het leerlingwezen met het toezicht belast. In plaatsen,
4


waar de patroons en werklieden van éénzelfde vak vaksyndicaten hel>l>en opgericht, kunnen deze op hunne aanvrage belast worden met het toezicht op de leerlingen, tot hun vak behoorende, onder controle van het gemeentebestuur, mits zij de meerderheid zoowel der patroons als der werklieden vertegenwoordigen. Dit toezicht moet altijd worden uitgeoefend door eene commissie, wier leden voor de helft door het syndicaat der patroons en voor de andere helft door dat der werklieden verkozen worden. Indien er slechts één syndicaat bestaat, hetzij van patroons, hetzij van werklieden, kan dit niettemin aanvragen, dat het toezicht over de leerlingen worde opgedragen aan eene commissie van een gelijk aantal patroons en werklieden, aan wier verkiezing het syndicaat voor de helft zal deelnemen. terwijl de andere helft door het gemeentebestuur zal worden aangewezen uit de categorie, welke niet door een syndicaat is vertegenwoordigd.
In Genève bestaan naast de raden van vroede mannen eveneens commissiën voor het leerlingwezen: in Freiburg kan, behalve door het gemeentebestuur, het toezicht ook worden uitgeoefend door eene door den Raad van State erkende Vereeniging van patronage.
Klachten over de behandeling der leerlingen door hunne leermeesters komen in Zwitserland evenals overal elders voor.
Op het land worden de leerlingen nog al eens licht voor tuin- of veldarbeid gebruikt en in de steden voor huiselijke diensten, terwijl het meer met het doel van het leercontract in overeenstemming zoude zijn, indien zij uitsluitend in hun vak werkten.
De veelheid en gegrondheid dier klachten schijnt echter sterk te verminderen sedert het particulier initiatief, en hier en daar de wet, zich van de zaak heeft meester gemaakt en vooral sedert goede leerlingcontracten gesloten worden.
Hoe algemeener de leerlingexamens worden, des te meer zal blijken, of de leertijd goed, dan wel of te veel tijd verkeerd besteed is.
In één antwoord wordt voorts terecht opgemerkt, dat een meester, die zijne leerlingen al te slecht behandelt, geen nieuwe leerlingen zal kunnen krijgen.
Woning, kost en dergelijke schijnen weinig aanleiding tot klagen te geven; eene ruwe behandeling komt meer voor en een meester, die aan den drank is, wordt van ééne zijde genoemd ais 't ergste kwaad.
Over het algemeen verkrijgt men den indruk, dat de zwitsersche leerlingen het nog al zeer schappelijk hebben.
Zwitserland telde in 1895 203 Gewerbliche und Berufsbildungs-


laagste klasse
Anstalten, die ruim 14 millioen francs aan uitgaven hadden, waarvan bijna 4 millioen Bondssubsidie.
Alle antwoorden stemmen hierin overeen, «lat de gelegenheid om eene herhalings- of vakschool te bezoeken, in zooverre voldoende is. dat er geen gebrek bestaat aan zoodanige inrichtingen.
In !St. Gallen bezochten van de
1416 leerlingen in 't handwerk 872 zulk eene school, of <31 . 391 „ r den handel 235 r „ „ ,. 60"/o, 415 vrouwelijke leerlingen 24 ,. ,, „ „ ö"/0
(arme meisjes!).
Onder verwijzing naar den catalogus van de nationale tentoonstelling in Genève, 1 NlHi, afdeeling „ambachts-en vakscholen", volgt hier slechts ééne lijst van vakken, n.1. van de algemeene ambachtsschool te Basel:
Schrijven, het maken van opstellen, rekenen en wiskunde, rechtlijnig teekenen, handteekenen (naar voorbeelden, voorwerpen en gipsfiguren), vormleer.
Projectieleer (beschrijvende meetkunde), stereometrie, technisch rekenen, boekhouden, perspectief, het maken van schetsen, natuurkunde, scheikunde, mechanica, kennis van werktuigen, technologie, praktische wiskunde, bouwconstructie en warenkennis, bouwstijlen, kunstgeschiedenis;
( vakteekenen voor bouwvakken, meubelmakers, machinisten, smeden,
zinkwerkers, tuiniers, boekbinders en banketbakkers; knippen voor behangers: ornament- en letterteekenen, teekenen naar gipsafgietsels, decoratieschilderen, schilderen en teekenen naar de natuur, aquarel¬
schilderen . anatomie. boetseeren.
ustklassenj Teekenen naar voorbeeld en gips. landschapteekenen, id. naar levend voor ' model, patroon-teekenen, id. naar de natuur (perspectief), aquarelleeren.
I porselein-schilderen, schilderen in olieverf.
De gewone herhalingsscholen bepalen zich tot de landstalen (gemeenlijk 2 van de 3). rekenen, wiskunde (lagere) en teekenen, hier en daar met „kennis van 't vaderland", boekhouden en staatsinstellingen.
(Men bedenke hierbij steeds, dat in Zwitserland leerplicht tot het 14'1' jaar bestaat en dat bijv. in St. Gallen 37 '/0 der ambachtsleerlingen, 81 "/u der 1 ïandelsleerlingen en 40der vrouwelijke leerlingen eene middelbare school had doorloopen, alvorens in de leer te gaan.)
Vele scholen zijn kosteloos , in sommige wordt slechts eene vergoeding gevraagd voor de gebruikte leermiddelen, doch vaak wordt ook eenig schoolgeld betaald van frs. 0.50 tot frs. 3.— per kwartaal. Bij uitzondering bedraagt het schoolgeld iets meer.
Sommige kantonale wetten geven aan de gemeenten de bevoegdheid,
hoogste klasse.
meisjes.


het bezoeken van scholen (of cursussen) voor herhaling*-, meer uitgebreid lager- en vakonderwijs verplicht te stellen tot voor een leeftijd van 18 tot 20 jaren. Hiervan wordt echter nog niet algemeen gebruik gemaakt. Waar zulks plaats heeft, is van tegenstand der meesters uit den aard der zaak geen kwestie, het bezoek der school is noodzaak.
Vele scholen (en cursussen) hebben hun leerplan ingericht overeenkomstig ,1e wenschen der meesters: het onderwijs wordt vaak op Zondag en buiten de arbeidsuren (des avonds) gegeven: ook in deze gevallen werken de meesters het schoolbezoek eerder in de hand dan tegen.
In de gedrukte formulier-contracten wordt een zeker aantal arbeidsuren per week voor schoolbezoek gereserveerd; toch wordt nog al eens geklaagd, dat de meester de leerlingen liet verzuimen.
Tegen schoolbezoek gedurende de arbeidsuren bestaan bij de meesters groote bezwaren, dit ontmoet dus tegenstand; intusschen wordt door verschillende vereenigingen in deze veel goeds gesticht; vele patroonsvereenigingen verplichten zelfs hunne leden om leerlingen (en werklieden) de scholen te doen bezoeken.
De kantonale wetten op het leerlingwezen stellen. zooals hierboven is vermeld. het toestaan van het bezoek der bedoelde scholen gedurende de werkuren verplicht.
VI. Verplichtingen van den leerling.
De vraag, of de leermeester in den arbeid van den leerling in het latere gedeelte van den leertijd eene voldoende vergoeding vindt voor zijne moeite en eventueele onkosten van den eersten tijd, is eigenlijk niet voor eene algemeene beantwoording vatbaar.
Drie antwoorden luiden kortweg ,.ja". De fabrieks-inspecteur Schuier onthoudt zich van een antwoord. Zeer eigenaardig zegt één berichtgever: ..'t is eene loterij, met goede en kwade kansen".
Vier zijn van oordeel, dat het geheel afhangt van de intelligentie, vatbaarheid en ijver van den leerling, en, zoo deze goed zijn, de vraag bevestigend kan beantwoord worden. Daarbij voegt er één, dat 't zéér van de gaven des meesters afhangt, of hij leerlingen kan opleiden en «lus eenige compensatie in hun lateren arbeid zal vinden.
Km meent, dat 't den meester niet tot eer zou strekken, indien 't anders ware; weer een ander gelooft, dat een goed en nauwgezet meester, die ten volle zijn plicht deed, nimmer de bedoelde vergoeding kan vinden.


Het meest practische antwoord schijnt ons: men mag aannemen, «lat in t algemeen de meesters geen schade Jijden door het houden van leerlingen, anders /ouden zij dit nalaten.
De zaak der schadeloosstelling, te betalen door de ouders (of hein. die den leerling in de leer geeft) voor een eigenmachtig verbreken der overeenkomst door den leerling of zijne ouders, staat in Zwitserland in •talgemeen aldus:
di' leeiling is geen contracteerende partij, zijn eigenmachtig wegloopen is dus met in de contracten voorzien: maar voor het eenzijdig verbreken der overeenkomst bevat het contract bepalingen, die schadeloosstelling doen vaststellen door scheidsrechters.
Het leergeld wordt ten deele vooruit, ten deele bij het begin van liet tweede en derde jaar betaald: de m ester heeft dus geld in handen en zoover dit reikt, is hij zeker van eene eventueel*- schadeloosstelling bij contractbreuk.
Het spreekt echter van zelf dat, waar geen leergeld betaald wordt en geen vermogen voorhanden is, de verplichting om schadeloosstelling te betalen, weinig of geen waarde heeft. De Gewerbe-Verein te Frauenfeld zoekt daarin echter juist de waarde der verplichting, zeker aldus redeneerende: omdat de ouders niet kunnen het alen . zullen zij dubbel oppassen, dat hun zoon niet wegloopt. Zulke brave mensehen zijn er stellig ook.
In enkele gevallen (St. Gallen) schijnt echter bij contract eene boete bepaald te worden en deze ook ergens te worden gedeponeerd.
De net bepaalt echter nergens een norm voor zulke schadeloosstellingen. Het oorspronkelijke formuliercontract van den Schw. Gew. Verein noemde wel eene som, maar bij de herziening daarvan in ltti>7 heeft men dit doen vervallen, omdat de schade nooit vooraf te bepalen is en beter voor ieder speciaal geval kan worden opgemaakt.
Intusschen is men het er over eens. dat de opneming eener verplichting tot betalen van schadeloosstelling gunstig werkt.
AN. bepaalt in art. 4, dat het verboden is den leerling aan zijne plichten te onttrekken. Art. 88 stelt hierop eene boete tot frs. 20.—.
In liet ontwerp van wet was voorts nog opgenomen de bepaling, dat de leerling, die zijn meester zonder geldige reden vóór afloop van zijn leertijd verlaat, gedurende zes maanden na dat vertrek niet in hetzelfde vak mag werkzaam zijn zonder uitdrukkelijke toestemming. De wet zelf zegt echter alleen: iedere verbreking van het leercontract. die niet gerechtvaardigd is. geeft recht op schadeloosstelling.
N. zwijgt op deze punten: G. heeft slechts «Ie laatste bepaling: F. straft den minderjarigen leerling, die zijn meester zonder machtiging mi laat (ot gegionde redenen t<»t klagen geeft), met gevangenisstraf van


24 uren tot 10 dagen en bij recidive met opsluiting in een verbeterhuis voor ten hoogste één jaar; Z. zegt niets hieromtrent.
Intusschen bevat art. 13 (i. eene bepaling, die eenigszins in dit kader past, lil. „De patroon mag geen leerling aannemen, die bij een ander in de loer is geweest. zonder dat die leerling eene verklaring (certificaat) overlegt omtrent de verbreking van het vorige contract".
Art. 50 van het zwitsersch obligatie-recht schijnt trouwens den rechter de bevoegdheid te geven om een ieder tot schadevergoeding te veroordeelen, die een leerling onttrekt aan zijn meester, en vermoedelijk ook, die een leerling aanneemt zonder zich overtuigd te hebben, dat deze op regelmatige wijze zijnen vorigen meester verlaten heeft.
Wij schrijven „schijnt" en „vermoedelijk", omdat in Zwitserland de meeningen op dit punt verdeeld zijn en enkele kantonale wetgevers deze aangelegenheid zelfstandig hebben trachten te regelen.
Weggeloopen leerlingen worden nooit of hoogst zelden door de politie naar hun meester teruggebracht. Dit zou ook tot niets leiden; immers waar de jongen niet bij den meester wil blijven en de ouders niet bij machte blijken hem daartoe te dwingen . kan ook de politie hem daar niet doen blijven. en al kon zij dit, zoo zou de verhouding toch een onmogelijke worden tusschen meester en leerling.
Als er niet veel kans op succes is, gaat men niet licht proeedeeren. Hij mondelinge of slechte schriftelijke contracten zal een meester dus veelal afzien van het verkrijgen van schadeloosstelling van de ouders. die contractbreuk pleegden of wier zoon dit «leed: maar bij een goed contract bestaat geen oorzaak om bet. ook in dit opzicht, niet na te leven. t
•
Uit de verzamelde antwoorden is niet op te maken , of contractbreuk van de zijde des leerlings meer in 't begin dan in 't eind van den leertijd voorkomt. In 't algeirieen komt die niet zoo vaak voor in Zwitserland oin daaromtrent statistische gegevens te verzamelen. De meeste verslaggevers wagen zich echter aan onderstellingen.
Ken enkele zegt „meestal in 't lstc jaar', de meerderheid echter (en dit is ook het meest voor de hand liggende) zegt:
nf tegen 'teinde, omdat de leerling dan de meeste kans heeft wat te kunnen verdienen;
of in de laatste helft van den leertijd, tegen dat weder een gedeelte van het leergeld moet worden betaald;
intusschen komt het voor zoowel in 't begin. als op 't midden of tegen het einde van den leertijd.


Het gebeurt hier en daar, «Int een zeker bedrag gedeponeerd wordt als waarborg voor de «tipte naleving van het leercontract, doeh regel is, dat de vooruitbetaling van het geheele leergeld of van de verschillende termijnen in de plaats treedt van zulk deponeeren eener bepaalde som.
Daar de leerlingen niet vaak loon genieten. kan daarvan niets worden ingehouden: waar dit echter geschiedt, behoudt de meester het ingehouden bedrag onder zich: met ééne uitzondering, 11.1. Genève. I)e lieer A. Georg zegt n.1.: „volgens art. !) onzer wet moet het liedrag aan eene spaarbank worden „toevertrouwd".
Dit artikel spreekt van „sommes revenant a 1'apprenti' (bedragen, die <le leerling verkrijgt), dus niet bepaald van loon, ook niet van gelden, die de leerling van tien meester ontvangt: maar van het geld, dat den leerling op de één ot' andere wijze toevloeit, wordt een gedeelte, bij onderling goedvinden vast te stellen, ten name ran tien leerling op de spaarbank belegd.
Het spaarbankboekje blijft in handen van den meester tot het einde van den leertijd. De leerling (of zijn vertegenwoordiger) krijgt van den meester slechts een afschrift daarvan. Is nu eene daad van den leerling oorzaak van de verbreking van het leercontract, zoo kan de leerling bij de spaarbank geene terugbetaling erlangen dan tegen vertoon van een ontslagbrief, hem door den patroon uitgereikt.
Hot leun voorkomen, dat de leerling beroepsgeheimen van zijn meester verraadt of hem en zijne zaak bij derden benadeelt, doch dit schijnt tot de hooge uitzonderingen te behooren; komt het eventueel voor. zoo is zoo iets een reden voor onmiddellijk ontslag, opzegging van het contract van de zijde van den meester en geeft het hem recht op schadeloosstelling.
viï. Ontbinding van het contract.
De wet van Waadtland bepaalt in art. 10, dat het den patroon verboden is, den leerling vóór het einde van den leertijd zonder billijken grond te ontslaan, en in art. 21, dat liet den leerling verboden is den patroon vóór het einde van den leertijd zonder billijken grond te verlaten. Overtreding dezer artikelen valt onder de strafbepalingen van art. 38, zoodat behalve schadeloosstelling ook boete tot frs. 200.— beloopen kan worden.
Genève huldigt het beginsel van recht op schadeloosstelling, niet dat


é
<1er l.oete. Deze wet omschrijft verder uitvoerig, in welke gevallen verbreking van liet contract geoorloofd is. Het contract is rechten,» ontbonden. indien den patroon een strafvonnis treft, dat lieni onbekwaam maakt om leerlingen te houden, en door den dood van den patroon, wanneer de leerling daarop een beroep doet. Het contract kat, op aan\ rag van één der partijen ontbonden worden:
1 . indien één der partijen zich niet houdt aan de bepalingen van het contract:
- . op grond van overtreding van de bepalingen der wet: ■i ■ in geval van wangedrag of onzedelijkheid van patroon of leerling: vorder kan door den leerling nog ontbinding worden gevraagd, indien de patroon zijn /aak overdoet of opheft of haar naar eene andere gemeente verplaatst.
De eenvoudige vorm van procedure sluit chicanes buiten: één berichtgever meent dat slechts dan chicanes voorkomen, als advocaten tot scheidslieden worden benoemd.
Nu wordt wel erkend, dat het kan voorkomen en ook wel eens i* voorgekomen. dat ouders en leerlingen den meester ten onrechte betichten van tekortkomingen, eveneens dat dit wel eens zal geschied zijn om eene.i anderen grond tot ontbinding van liet leercontract te maskeeren; deze grond kan dan ook wel eens geweest zijn de zucht om den leerling vroeger aan het verdienen te krijgen, doch dit komt slechts voor in die vakken, waarin geen bijzondere handigheid of aanleg noodig is. waarin weinig te leeren valt.
Veelvuldige.- is oorzaak van contractbreuk de zucht „aar vrijheid van den leerling, eene overschatting zijner bekwaamheid: 't meest echter een gevolg van onaangenaamheden, waarbij opzet of premeditatie i* uitgesloten.
De redenen, waarom de overeenkomst wordt opgezegd, zijn in den regel, van de zijde des meesters:
ongehoorzaamheid. onwil, onvoldoende lichamelijke of geestelijke aanleg, plichtverzuuu. gebrek aan liefhebberij in 't vak . ongeschiktheid tot leeren, te vaak wegblijven van leerlingen, die bij hunne ouders wonen:
van de zijde van den leerling:
slechte behandeling, ruwheid, slecht eten. slecht logies, gebrekkig onderricht, voldoende kennis om meer te verdienen.
Daarbij komt dan nog de force ma jeu re. als overlijden, ziekte, opheffing der zaak, verhuizing der ouders, enz.
In de leercontracten komt nagenoeg nooit eene bepaling voor, dat beide partijen te allen tijde, tegen eene zekere schadeloosstelling aan de andere


partij, de overeenkomst kunnen verbreken. Dit zou in strijd zijn niet liet opvoedend karakter dezer soort van verbintenissen. Wel worden in de contracten de gevallen gestipuleerd, waarin eenzijdige verbreking een recht op schadeloosstelling aan de andere partij geeft.
VIII. Resultaten van het leerlingwezen
Aangezien liet leerlingwezen slechts in 4 kantons wettelijk is geregeld en dit nog slechts sedert enkele jaren, zouden de vragen omtrent het wettelijk geregeld* leerlingwezen voor Zwitserland onbeantwoord moeten blijven.
Toch is het niet van belang ontbloot na te gaan. wat de verschillende berichtgevers vermelden omtrent de resultaten van het particulier initiatief, dat zich in Zwitserland zeer krachtig heeft geuit.
De invoering van liet gedrukte, z.g. normaal-formulier voor de contracten. de leerlingexamens. de vele scholen en cursussen voor voortgezet lager- en vakonderwijs en de leerlingpatronaten hebben den toestand zeer verbeterd.
De opleiding der aanstaande werklieden is beteren vollediger geworden . dit ziet men duidelijk bij de leerlingexaniens; ook is men 'ter vrij wel over eens, dat de uitgeleerde leerling thans meer en beter praesteert dan vroeger. De opneming van leerlingen geschiedt met meer voorzichtigheid, betere elementen leggen zich thans weer op 't handwerk toe en men hoopt op verdere verbeteringen, zoodra de wetgeving meer algemeen te hulp wil komen en geleidelijk de [««gingen, die alle van betrekkelijk jongen datum zijn, volledige vruchten kunnen afwerpen. (Het nieuwe geslacht van meesters, voortgekomen uit de geëxamineerde leerlingen. ontbreekt nog grootendeels).
De toestand der leerlingen is beter geworden; zij, die bij den meester in huis wonen. komen daar in den regel in eene beschaafder omgeving dan die de hunne tehuis was; maar zedelijkheid en fatsoen kunnen overigens niet worden aangekweekt door een stelsel (zij 't dat van 't leerlingwezen) hetwelk gericht is op muteriëele voordeelen (zegt één berichtgever), m. a. w. zonder miskenning van liet paedagogisch nut van een goed geregeld leerlingwezen, is het wel wat veel verlangd, een sterken invloed er van op ,,Sitte und Anstand" bij de leerlingen te verwachten.
Ten slotte is nog gevraagd, of het uitreiken van een getuigschrift door den meester 11a afloop van den leertijd aan den leerling, goede resultaten heeft opgeleverd. Vrij algemeen heeft die uitreiking plaats, maar is niet wettelijk voorgeschreven: zij heeft nergens kwaad, doch


„ok geen bepaal,1 goed ge,laan: in dit opzicht hebben leerlinge/mm* een geheel anderen invloed, het diploma, daarbij verkregen, bewijst nl. dnt men werkelijk het noodige geleerd heeft, terwijl het getuigschrift des meesters slechts een bewijs is, dat men niet tusschentijds is weggeloopen en zijn leertijd heeft uitgediend. . r .
fit het vorenstaande blijkt reeds, dat leerlingexamens 111 Zwitserland afgenomen worden. In de 4 kantons met wetten op het leerlingwezen bestaan offirigele leerlingexamens, van staatswege afgenomen onder leiding van de Kaden van vroede mannen en van Regeringscolleges; ,1e deelneming aan die examens is echter niet verplicht gesteld.
1),. Nationalrath E. Wild te .St. Gallen verklaart zich tegen verplichte leerlingexamens, niet ,1e vraag: wat moet men doen met hen, die binnenstijds hun leermeester vaarwel zeggen (zich afkoopen) en die druipen? Moet men hun de uitoefening van het beroep verbieden.' Dat
gaat toch niet!
Ook ,1e Kantonskanzlei van Schwyz is tegen de verplichting. Al de andere berichtgevers zijn voorstanders der verplichting, doch zwijgen over ,1e logische consequentie daarvan, waarop de Heer W lid wijst.
Intusschen worden in de meeste (aUe duitsche) kantons leerlingexamens gehouden, voor liet meerendeel op initiatief van den zwitserschen Gewerbe-Verein.
Deze vereeniging zelf verklaart echter, dat slechts /3 tot /4 <ler jeugdige arbeiders, «lie hun leertijd ten einde brengen (dus met '/s tot '/, van «He leerlingen), aan de examens deelneemt. De deelnemers, zegt zij zijn veelal zoons van meesters nf zij, die het geluk hadden eenen zeer bekwamen meester te vinden; zij onderscheiden zich door buitengewonen ijver, vlijt of talent. zoodat zij met goed vertrouwen op hun kunnen en weten het examen tegemoet gaan, m. a. w. de middelinatigen en achterlijken onthouden zich.
De Sch. Gew. Verein wenscht nu echter:
dat ,1e leerlingexaniens door de kantonale wetten otficiëel zullen worden erkend;
dat de deelneming daaraan verplicht zal worden gesteld;
en dat <1«' leerlingen bij de een f andere autoriteit zullen moeten worden ingeschreven. ^Stellig ter voorkoming van ontduiking der vorige verplichting.)
In het kanton ïSt. Gallen namen deel aan de examens:
32 " (l der uitgeleerde leerlingen in t handwerk, 17 o/ „ „ ., den handel,
o o/ ., .. vrouwelijke leerlingen.


Bij de hakker*, boekdrukkers, banketbakkers, machinisten, tuinlieden en horlogemakers (deze zijn alle tot vakvereenigingen aaneengesloten) r voorts bij de glasblazers, koperslagers, glazenmakers, kastenmakers, orgelmakers, schoorsteenvegers, schilders, smeden, behangers, wagenmakers en timmerlieden was de verhouding gunstiger dan bovengenoemde 82 °/li.
Bijna eenparig (11 van de 12) verklaren zich de berichtgevers vóór de praktische opleiding der jeugdige arbeiders door middel van «Ie „leer" in eene werkplaats, boven die in eene ambachtsschool, welke ten gevolge heeft, dat de leerling eerst op lateren leeftijd in het eigenlijke vakleven treedt.
Intusschen dient hier in 'toog te worden gehouden, dat de jeugdige Zwitser, die de lagere school verlaat, dank zij den leerplicht, ten minste 2 jaar ouder is dan de jeugdige Nederlander, die in hetzelfde geval verkeert.
Het zwitsersche arbeiders-secretariaat meent, dat met 15 a l jaren een leertijd in de practijk moet beginnen, het acht een goed geleide leerling-werkplaats wellicht nog iets beter dan de leer bij een bekwaam meester. Doch beide zijn zusje en broertje, want de bedoelde leerlingwerkplaats is feitelijk niet anders dan de werkplaats van een meester, die door dezen beschikbaar wordt gesteld ter opleiding van leerlingen onder controle of toezicht van staat of gemeente (zie blz. 143 vlgg.). Trouwens de schoolopleiding acht het arbeiders-secretariaat niet raadzaam.
Het ideaal van den Sch. Gew. Verein is:
de leerlings-toestand in goed ingerichte werkplaatsen, bij kundige meesters, waar alle voorkomende werkzaamheden worden verricht:
gedurende dien leertijd het bezoeken eener school voor voortgezet lager onderwijs (voor zoover noodig) en eener vakschool (hoofdvakken van onderwijs: teekenen, rekenen, natuurwetenschappen, de moedertaal):
tegen het einde van den leertijd een examen:
na den leertijd ter volmaking gedurende 1 tot 2 jaren het bezoeken eener hoogere vakschool of het verblijf gedurende eenige jaren in belangrijke buitenlandsche werkplaatsen.
Volgens de door deze vereeniging opgedane ercarimj is liet stelsel van geheele opleiding in eene school zeer gebrekkig en onpraktisch.
Alle andere referenten verkiezen de leer bij een meester, gepaard met theoretisch onderwijs op vakscholen, en herhalen dat op eene school nooit de practijk zuiver kan worden nagebootst en dus geleerd worden.
Een enkele verkiest de opleiding in eene ambachtsschool. mits door flinke vakmannen geleid, boven de leer bij een onkundig meester.
Voor vakken, die meer dan de i/ewone kundigheden vereischen (de


bouwkundigen en de werktuigkundigen worden niet name genoemd) en voor personen. die eene hoogere positie wenschen in te nemen dan een gewoon werkman, wordt na den leertijd het bezoeken eener hoogere vaksclnk>] aa 111 «evolei i.
Eene leerwerk;,!,,',Is en ,,M„Üe,„l hel hezoek eener vakschool kan echter noodig zijn h, streken of vakken, waar de meesters geene of te weini* leerlingen opleiden
l)e fahrieksinspecteur Dr. Schuier, die meer het oog heeft op de fabrieksnijverheid, meent, dat de tweede weg - uitsluitend schoolbezoek — vaak wegens economische redenen niet kan gevolgd worden. doch reelzjdiyer kennis zou verspreiden en het tijdverlies door huiselijke diensten der leerlingen zou voorkomen.
Met zekere besclieidenlieid is gebruik gemaakt van de gelegenheid tot het uiten van wenschen omtrent verbeteringen, veranderingen en aanvullingen. welke de feitelijke toestanden van het leerlingwezen noodzakelijk doen schijnen.
Het zwitsersche arbeiders-secretariaat te Zflrich verlangt:
'i. indien de „leer" bij een meester behouden blijft, dat er zekere (wettelijke) eis,hen gesteld zullen worden ten opzichte der geschiktheid om leerlingen op te leiden, aan welke een meester zal hebben te voldoen om leerlingen te mogen honden :
dat voorts „iet meer dan één leerling op iedere 5 volwassen werklieden gehouden zal mogen worden:
(Wij vragen ons af. waar, indien «lit wet werd. op den duur de knappe werklieden vandaan moeten komen.)
Omdat dit alles echter moeilijk is na te gaan en te contróleeren, zag men liever:
b. opheffing der „leer" bij een .neester en opleiding - voor alle eenigszins omvangrijke vakken — i„ leerling-werkplaatsen.
(Zie blz. 148 vlgg. voor het badenscl.e stelsel, dat in Zwitserland zeer I de aandacht trekt).
In ieder geval verlangt het A. S., dat door werklieden toezicht worde gehouden op de inrichtingen, waar leerlingen worden opgeleid.
De Handwerker- und Gewerbe-Verein te Basel verlangt:
Wettelijke regelin* van het leerlingstelsel, met verplichting tot het uitb t.d' n \<tn preiniën, en verplichting voor de leerlingen om 2 maal per week „rerdag het onderwijs in eene vakschool te volgen.
De Nationalrath E. Wild (St. Gallen) verlangt:
eene -roede regeling (bij de wet) der verhouding tusschen werkplaats en school:


lift middelbaar onderwijs (Realschule, in deze ongereer onze II. H. s. niet •{jarigen cursus) regel voor aanstaande leerlingen, waar eenigszins mogelijk . vooral in die vakken. waarin geconstrueerd wordt.
Zijne bedoeling is de volgende:
In Zwitserland telt de lagere school H schooljaren, in de 4 hoogste klassen dient het leerplan gewijzigd te worden en daaraan moet dan nog aansluiten de Realschnle. omdat voor den amharht»stand (hier wordt niet in t algemeen over handwerk gesproken) deze trap van schoolontwikkeling noodig is geworden. Gedurende den leertijd in de werkjdaats moet dit onderwijs worden voortgezet, algemeener en vollediger dan tot heden.
N ooral de leermeisjes zijn in dit opzicht nog misdeeld en voor de handelsleerlingen ontbreken kleine klassen voorliet taalonderricht (vreemde talen). .
NVil men zulk voortgezet onderwijs verplicht stellen, zoo moet het eerst heter georganiseerd worden, men moet verschillende kleinere gemeenten combineeren voor één gezamenlijke school, geschikte leeraars aanstellen en vooral liet stelsel van rondgaande leeraars in het vakteekenen uitbreiden.
De „leer heeft nog vaak plaats hij meesters, die niet bekwaam genoeg zijn of wier zaak minder geschikt is voor de opleiding van een leerling (o. a. waar slechts één klein onderdeel van het geheele vak wordt uitgeoefend, stel bijv. in het meubelvak: iemand, die niets dan stoelpooten maakt).
Het is ondoenlijk bij de wet eene schifting te houden tnsschen geschikte en ongeschikte bazen. De staats- en gemeente-bestnren kunnen in dezen echter veel doen door een actief patronaat over het leerlingwezen, vooral door het geven van subsidiën. Zij kunnen zich dan voorbehouden, een beslissend woord te zullen niedespreken bij het aangaan van een leerlingcontract, en dus den doorslag geven bij de keuze van een meester. Indien subsidie slechts verleend wordt, wanneer de keuze van den meester is goedgekeurd. zal er geleidelijk eene schifting ontstaan tnsschen geschikte en ongeschikte meesters.
Het leergeld moet echter ook hoog genoeg zijn om eene betaling te kunnen heeten voor de moeite van den meester; in dit geval kan men eerst eene behoorlijke onderrichting van den leerling door den meester "ixrhen. Indien de particuliere middelen daartoe te kort schieten, moet de gemeenschap te hulp komen en zich stellen op het standpunt, dat een bekwaam en geschikt leermeester in eere moet worden gehouden 011 gesteund, evengoed als een gewoon onderwijzer, die toch ook uit openbare middelen bezoldigd wordt.
Ter geregelde controle is het noodig, dat een schriftelijk leerrontrart en de insrhrijvm/ daarvan liij het gemeentebestuur verplicht worden gesteld.


l)r. A. Georg (Gelieve, waar eene wet bestaat) verlangt voor liet «ogenblik slechts eene lietere verdeeling tusschen arbeidsuren en uren voor liet theoretisch onderwijs, en meerdere medewerking der meesters bij die regeling.
(Het bezwaar is hier en elders, dat de patroons de leerlingen ongaarne overdag missen. Men kan niet ontkennen, dat het in eene f/oe'l geregelde werkplaats ook bezwaarlijk is. midden in 't werk voor eenige uren de leerlingen te missen; loopt de leerling er maar bij en kan hij best gemist worden, zoo leert hij weinig; helpt hij mede en leert hij dus Hink de practijk, dan kan hij moeilijk gemist worden, midden uit het werk).
Het departement van binnenlandsche zaken van het kanton Aargau verlangt: een heter soort van leerlingen, dan tot lieden. d. i. beter onderwezen, beter opgevoed en intellectueeler; dan wil het proeven van bekwaamheid doen afleggen door de meesters, verplichte leerlingexamens invoeren en den leertijd verlengen tot 4 ii 5 jaren, maar dan ook ten minste 1 werkdag per week reserveeren voor liet schoolbezoek.
I)e Gewerbe-Verein te Frauenfeld (Thurgau) begrijpt — evenals alle andere referenten, met uitzondering van bovengenoemd regeeringsbureau —, dat men moet werken met menschelijk materiaal, dat voorhanden is , en vraagt:
Opheffing van zoWw/a-cursussen voor voortgezet ouderwijs eu in plaats daarvan ten minste één halmi werkdag per week gedurende den geheelen leertijd, daarbij verplichte leerlingexamens; voorts jaarlijksch rapport van de leerlingpatronateii over iederen leerling aan eene officieele handwerks (amhachts-)commissie en vermeerdering van liet aantal bibliotheken , leeszalen. enz.
De Gewerbe-Verein te Glarus stelt zich tevreden met verplichte leerlingexamens en verplicht bezoek der scholen voor voortgezet onderwijs.
Het departement van binnenlandsche zaken van Graubttnden vraagt
meer algemeen;
Staats-verplicht leerlingwezen met staatssubsidie in de kosten.
De fahrieksinspecteur Dr. F. Schuier onthoudt zich ten deze van advies, en
de kantonsstatisticus E. Naetf van Aargau verlangt:
Eene bondswet op de organisatie van vakgenootschappen, eene kantonale wet op bet leerlingwezen, als in Waadt, en Nemhatel. Hii vermeent, dat tot nu toe in zijn kanton niets is bereikt, omdat in ambachtskringen (uit het bovenstaande blijkt: ook in regeeringskringen) te reel wordt verlangd en o.a. de weder-invoering van de oude gilden in den vorm van verdichte vakgenootschappen gevraagd wordt.


hiudclijk en ten slotte volgt liier de conclusie, waartoe de algeineene vergadering van gedelegeerden van de zwitsersche ambachts-vereeniging op 8 Juli 1894, na eene gehouden enquête en uitvoerige discussie, is gekomen.
Dit lichaam heeft den eersten stoot gegeven tot de hervorming van het zwitsersche leerlingwezen: sedert 1880 is het onafgebroken werkzaam geweest in deze richting: het bezit afdeelingen in geheel Zwitserlanden mag dus gerekend worden, meer dan één der andere referenten, den algemeenen toestand te kunnen beoordeelen en weder te geven, wat in Zwitserland gewenscht wordt.
De bedoelde eonclusiën luiden als volgt:
1". De staat neme, onder medewerking der gemeenten en andere vertegenwoordigers der algemeene belangen, de beroepsopleiding der handwerkslieden in alle hare vormen onder zijne bescherming en geve door middel eener wet voorschriften voor het leerlingwezen.
2". De staat neme daartoe op zich de garantie van een voldoend leergeld voor iedere leerovereenkomst, die bij een als daartoe bekwaam en geschikt erkend meester is aangegaan en overeenkomstig de bepaling van een door den staat goedgekeurd contract wordt nageleefd.
Aan deze overeenkomst blijve liet overgelaten, in ieder afzonderlijk geval de détails te regelen aangaande den duur van den leertijd, liet schoolbezoek gedurende dien tijd, liet toezicht gedurende liet examen op het einde van den leertijd, de ontbinding van den leerlingstoestand.
3'. De hoegrootheid van liet leergeld moet voldoende zijn en daarbij worde rekening gehouden met het verlies aan tijd gedurende de werkuren. ontstaande door het schoolbezoek overdag;
4". I it beginsel moet er naar gestreefd worden, dat de leerling bij den meester kost en inwoning geniete:
•»". Aan meesters, die hunne uit het leercontract voortspruitende verplichtingen op ernstige wijze verwaarloozen. moet het recht om leerlingen te houden, langs administratieven weg of door rechterlijk vonnis tijdelijk of voor goed kunnen ontnomen worden;
6". Met de uitvoering dezer bepalingen kunnen in plaatsen, waar zij bestaan, georganiseerde vakvereenigingen worden belast:
De leerwerkplaatsen, evenals andere op te richten vakscholen. moeten in hoofdzaak dienen tot aanvulling der leer bij een meester en dienovereenkomstig worden ingericht. (Bijzondere cursussen in bepaalde jaargetijden en voor verschillende vakken).
De staat (gemeenten, enz.) moet deze scholen ondersteunen en liet bezoek daarvan aanmoedigen.





DUITSCHLAND.





I. Overzicht van de hoofdbeginselen der wetgeving.
De arbeidswetgeving voor geheel Duitschland is neergelegd in de Gewerbe-Ordnung, oorspronkelijk van 21 Juni 1869, doch als „GewerbrOrdnung fïtr dan deutsehe lieiclt" (verder aangehaald als 6. O.) uitgevaardigd op 1 Juli 1883 en sedert door verschillende aanvullingswetten in onderdeelen belangrijk gewijzigd ')• De laatste dezer aanvullingswetten dagteekent van den 264le» Juli 1897. Bij deze Novelle hebben vooral de op liet leerlingwezen betrekking hebbende bepalingen zeer belangrijke wijzigingen ondergaan.
Onze arbeid is hierdoor niet weinig bemoeilijkt: te midden van ons onderzoek, aangevangen vóór de totstandkoming der Novelle en dus geheel gebaseerd op de oude regeling, werden intussclien op zeer vele punten, waarover dat onderzoek zich uitstrekte, nieuwe bepalingen in liet leven geroepen!
Bij de beoordeeling van de feitelijke toestanden in het leerlingwezen en van den invloed der wettelijke bepalingen moesten wij echter van de oude regeling blijven uitgaan, daar toch van een invloed der nieuwe bepalingen uit den aard der zaak nog geen sprake kan zijn en ook de antwoorden op onze vragenlijst alle zonder uitzondering zijn gesteld op de basis der vóór de Novelle van 1897 geldende wettelijke regeling.
Daarbij moet tevens in het oog worden gehouden, dat deze Novelle nog slechts ten deele in werking is getreden. Zij maakt eene onderscheiding tusschen aIgemeent, voor alle leerlingverhoudingen geldende bepalingen (§§ 126—128 G. O., nieuwe tekst) en bijzondere, slechts op het handwerk toepasselijke voorschriften (§§ 129— 132a G. O.). Alleen de eerste zijn op 1 April 1898 in werking getreden: voor de laatste moet worden gewacht op de oprichting der door de Novelle in het leven geroepen „Handwerkskammern".
Wij hebben dus in ons geheele rapport als uitgangspunt voor onze beschouwingen genomen de regeling der G. O. vóór de Novelle van 1897
') Eene tekstuitgave met noten is verschenen in de „Guttentag'selie Saminluiig deutsclier Keiclisgesetze", N°. 6. l)e laatste editie is van 1S99, de voorlaatste, vdór de wijziging der G. O. in 1897, van 1896.


en daarna bij ieder onderwerp eene uiteenzetting gegeven der door de Novelle aangebrachte wijzigingen
Van onmiddellijk belang voor ons onderwerp is de 3de Afdeeling van den 7de" Titel der G. O.. welke als onderdeel der voorschriften betreffende „gewerbliche Arbeiter" in de §§ 126—133 de „LehrlingsverhSltnisse" behandelt. Deze wettelijke regeling van het leerlingwezen zal hieronder bij de verschillende onderdeelen van onzen arbeid nader ter sprake komen. Als inleiding tot het daar medegedeelde volgt hier slechts eene korte uiteenzetting van de algemeene beginselen der G. O., welke voor het leerlingwezen van belang zijn.
De G. O. gaat in § 1 van het beginsel uit, dat een ieder — behoudens bijzondere uitzonderingen — vrij is een bedrijf uit te oefenen, terwijl volgens § 41 de bevoegdheid tot uitoefening van een bedrijf medebrengt het recht om gezellen en leerlingen aan te nemen.
De G. O. bevat een aantal bepalingen. welke ten doel hebben de totstandkoming van vereenigingen van ambachtslieden, z.g. „Innungen", te bevorderen.
Zij. die een ambacht zelfstandig uitoefenen, kunnen zich ter bevordering der gemeenschappelijke belangen van het bedrijf tot Innungen vereenigen: onder de aan deze Innungen opgelegde verplichtingen behoort o.a. de nadere regeling van het leerlingwezen, de zorg voor de technische en moreele vorming der leerlingen en in sommige gevallen ook de beslissing van processen tusschen leden ^der Innung en hunne leerlingen: zij zijn voorts bevoegd, vakscholen voor leerlingen op te richten en maatregelen te nemen ter bevordering der technische vorming van patroons en gezellen.
De G. O. schrijft den inhoud der Innungsstatuten voor; de maatregelen ter regeling van het leerlingwezen worden daarbij in bijzonderheden aangegeven.
In de Innungen moeten alle ambachtslieden, die aan de voor het lidmaatschap gestelde vereischten voldoen, worden opgenomen; uitgesloten zijn alleen zij , die niet in het bezit zijn der „bürgerliche Ehrenrechte" of door rechterlijke beschikking in het beheer van hun vermogen zijn beperkt.
De wetgever is er steeds».op uit geweest, de beteekenis der Innungen te versterken en in het bijzonder op het gebied van het leerlingwezen hare bevoegdheden te verruimen. De opvolgende wijzigingen der G. O. vóór 1897 hebben zich voortdurend in deze richting bewogen.
') Aanhalingen vau der G. O. zijn dan ook, voorzooverre niet anders vernield, steeds ontleend aan deu ouden tekst, terwijl verwijzingen naar deu nieuwen tekst met. de aanduiding nieuw zijn voorzien.


Aan Innungen, die verdiensten hebben op liet gebied van liet leerlingwezen, kunnen door de ,,hollere Yerwaltungsbehörde'' de volgende voorrechten worden verleend:
1". dat zij bevoegd zullen zijn ook processen tusschen 11 iet-leden der Innung en hunne leerlingen te beslissen, indien één der partijen zich op haar beroept;
dat de door haar gegeven voorschriften betreffende het leerlingwezen ook verbindend zullen zijn voor niet-leden der Innung:
3°. dat niet-leden der Innung van een bepaald tijdstip af geene leerlingen meer zullen mogen houden.
Niettegenstaande deze buitengewoon gunstige bepalingen, hebben toch de Innungen niet de groote beteekenis verkregen. welke de wetgever zich daarvan voorstelde. Alleen in Noord- en Midden-Duitschland hebben zij in enkele streken eene behoorlijke ontwikkeling bereikt; in Pruisen b.v. bestaan een groote 8000 Innungen. Over het algemeen echter zijn zij er niet in geslaagd, een eenigszins belangrijk deel van den ambachtsstand in zich te vereenigen: slechts ongeveer 1/l0 van alle ambachtslieden zijn tot de Innungen toegetreden. In Zuid-Duitsehland (Beieren, Wurtemberg, Baden, Hessen, Thuringen) en ook in enkele deelen van Pruisen (o.a. in de provincie Nassau) is eene grootere ontwikkeling verkregen door de „Gewerbevereine". die zich eveneens in het bijzonder op de belangen van het leerlingwezen toeleggen.
In de Novelle van 1897 zijn alle aan de Innungen gegeven privilegiën opgeheven. Daartegenover echter is een nieuwe rubriek, de z.g. ,,Zwangsinnungen", in het leven geroepen (§ § 100—100/< G. O.""'""').
\ olgens- § 100 G. O.'"""® kan door de overheid op aanvraag van belanghebbenden worden bepaald, dat binnen een bepaald gebied alle handwerkslieden. die hetzelfde of aanverwante ambachten uitoefenen, tot een nieuw op te richten Innung (Zwangsinnung) als leden moeten toetreden, indien:
1°. de meerderheid der belanghebbende handwerkslieden zich voor de invoering der verplichting tot toetreding verklaart:
2". het gebied der Innung aldus begrensd is. dat geen enkel lid door den afstand van zijne woonplaats tot den zetel der Innung verhinderd wordt, aan het vereenigingsleven deel te nemen en van de inrichtingen der Innung gebruik te maken; en
3U. het aantal der in dat gebied aanwezige belanghebbenden voldoende is voor de vorming eener Innung, die iets zal kunnen tot stand brengen.
Bijzondere voorschriften bestaan voor de volgens de oude regeling der G. ü. geprivilegieerde Innungen. Voor deze bepaalt art. 6, 2" der Novelle, dat hare privilegiën binnen 6 maanden zullen ophouden, doch dat zij tot


Zwangsinnungen zullen kunnen worden vervormd, zonder dat aan do hierboven sub 1° en 2" vermelde voorwaarden behoeft te worden voldaan.
I>e beteekenis der Innungen voor het leerlingwezen is in de Novelle van 1K!>7 zeer belangrijk verminderd door het in het leven roepen der „Handwerkskammern , aan welke in het bijzonder de regeling van en het toezicht op het leerlingwezen is opgedragen (§ 103e G. ()>«"«'). Op de , Handwerkskammern" en de aan haar gegeven bevoegdheden zal hieronder nader worden teruggekomen: de daarop betrekking hebbende bepalingen der Novelle (§ § 103—10% G. O.»><"">) zijn nog niet iu werking getreden.
II. Het afsluiten van leerlingcontracten.
". Algemeene beschouwingen.
Het leerlingwezen bestaat algemeen in geheel Duitschland; overal \voi den in ongeveer alle ambachten — en steeds in de voornaamste bedrijven — geregeld leerlingcontracten in grooten getale afgesloten.
Eene uitzondering vormen alleen die ambachten, welke hetzij door de invoering der machines . hetzij onder andere invloeden zijn achteruitgegaan. De arbeider, die slechts eene bepaalde machine te behandelen heeft. leert de handgrepen in enkele weken, zoodat van een eigenlijken leertijd geen sprake kan zijn. Bij wevers en spinners komen dan ook zeer weinig leerlingen voor.
hen goede invloed op het sluiten van leerlingcontracten is in het algemeen uitgegaan van de Innungen. Uit alle streken van Duitschland wordt ons medegedeeld, dat bij de meesters der Innungen iu verhouding meer leerlingen zijn dan bij de daarbuiten staande patroons. I)e bepaling van § 100e V'. 3 der G. O.. volgens welke aan eene Innung, die zich op het gebied van het leerlingwezen verdienstelijk heeft gemaakt, het privilege kan worden verleend, dat alléén hare leden bevoegd zijn in het ambacht der Innung leerlingen aan te nemen zal echter aan deze omstandigheid niet vreemd zijn gebleven.
< 'uitrent het meer of minder voorkomen van leerlingcontracten in de verschillende ambachten bestaan voor Duitschland zeer belangrijke
') Dit privilege is tloor de Novelle vau 1S97 opgeheven, doch is aan dergelijke Innungen het vormen vau z.g. Zwangsinnungen, waartoe alte meesters moeten toetreden , gemakkelijker gemaakt.


statistische mededeelingen, welke van de toestanden op dit gebied een duidelijk beeld kunnen geven.
In den zomer van het jaar 1895 is van Rijkswege eene enquête gehouden over de toestanden in het ambacht, voornamelijk niet liet doel om gegevens te verkrijgen voor eene betere organisatie van het ambacht op het gebied van het leerlingwezen. Deze enquête strekte zich uit over 70 verschillende ambachten. Ten einde de stof binnen zoodanige grenzen te houden, dat deze nog in den loop van hetzelfde jaar statistisch zou kunnen worden verwerkt, werd zij beperkt tot enkele daartoe gevormde afdeelingen, gelegen in verschillende streken van Duitscliland '), waarvoor werden aangewezen: in Pruisen het Kegierungsbezirk Dantzig. bestaande uit 12 afdeelingen, het Regierungsbezirk Aachen met 11 afdeelingen , en verder nog 5 afdeelingen in de provinciën Brandenburg, Silezië, Saksen, Hannover en de Rijnprovincie, in Beieren 8 afdeelingen, in Saksen 2 afdeelingen, in Wurtemberg, Baden en Hessen elk 1 afdeeling en ten slotte de vrije stad Ltlbeck, in het geheel vormende 87 afdeelingen , over geheel Duitschland verspreid. De enquête strekte zich uit over ongeveer '/2J van het Rijk, tellende volgens de laatste volkstelling van 1890 2.292.525 inwoners, of ongeveer '/.lt van liet aantal inwoners van geheel Duitschland (49.428.470).
De gegevens der enquête werden in het najaar van 1895 in het Keizerlijk Statistisch Bureau te Berlijn bewerkt en zijn in 8 deelen van totaal 659 bladzijden in druk verschenen -).
Het verzamelen der gegevens geschiedde door middel van telkaarten, uitgereikt aan alle ambachtslieden der 70 ambachten, waarover de enquête zich uitstrekte. In het geheel werden aldus geteld 61199 patroons en 21366 leerlingen, d. i. dus op 100 meesters 84.9 leerlingen. Van deze 61199 patroons werken met leerlingen 14349 of 23.4
Verder worden nu voor alle 70 ambachten afzonderlijk liet aantal patroons, het aantal leerlingen en het aantal patroons met leerlingen opgegeven. Wij zullen ons echter bepalen tot de 28 voornaamste ambachten, in welke zoowel meer dan 100 meesters als meer dan 100 leerlingen in het gebied der enquête aanwezig waren. De 42 overige ambachten hebben veelal zoo lage cijfers, dat statistische gevolgtrekkingen daarbij uiterst gevaarlijk zouden worden. Zoo zal men — om het sterkste voorbeeld te noemen bezwaarlijk kunnen constatceren, dat 100 7o der klokkengieters in Duitschland met leerlingen werken, indien
1) De enquête was dus eeu z.g. „Stichproben-Erhebuiig".
2) Erhebuug über Verhiiltnisse im Handwerk, veraustaltet im Sonimer 1S95, bearbeitet im Kaiserlicheii Statistischen Amt, 1. u. 2. Heft, Berlin 1S95 , 3. Heft, Berliu 1896.


men «lit zou afleiden uit liet feit, dat in het geheele gebied der enquête 1 klokkengieter aanwezig was, die toevallig met een leerling werkte.
\ oor de 28 voornaamste ambachten kunnen wij dan uit de gegevens der Rijksenquête de volgende tabel samenstellen, waarin de ambachten zijn gerangschikt naar de volgorde der cijfers van het leerlingpercentage:
1 ^ 3 4 5 6
1 j §*! Ü j?ci
AMBACHTEN. ll ll lil lil
| Ij li l|f 3«;
J_ J£ 111
1 Boekdrukkers 127 248 195.2 72.4
2 Schlosser ') 1071 1754 163^8 65.1
S Banketbakkers 284 24(5 86.6 512
4 Steenhouwers 283 i82 64.3 33.6
5 Blikslagers 847 503 59.4 38.3
b Behangers 277 158 57 j 42 )j
7 Schilders i780 1014 57 36
8 Bouwvakken 4264 2219 52 20.7
(timmerlieden eu metselaars).
9 Barbiers 1276 635 49.7 35.4
10 Boekbinders 360 177 49.2 38.6
11 Pottenbakkers 309 148 1 47.9 30,1
12 Schrijnwerkers 4784 2027 42.4 28.8
13 Smeden (vuurwerkers)1) . 3353 1387 41.3 33.4
14 Bakkers 4517- 1775 393 30.1
lo Slagers 3472 1345 38.7 30.7
16 Zadelmakers 1106 426 38.5 ->9.4
17 Brouwers 337 126 37.4 28.8
18 Draaiers .35)0 139 35- 02.8
19 Slijpers i717 57(j 336 29.4
20 Kleermakers 5630 1726 30.6 20.9
21 Horlogemakers 583 164 28.1 21.1
22 Glazenmakers 394 101 25.7 2L1
23 Wagenmakers 1995 474 23.8 19.8
24 Kuipers 895 211 23.6 17.9
2o Schoenmakers 9406 1754 18.7 14 7
26 Molenaars 1430 248 17.4 17.2
27 Mandenmakers 1342 221 16.5 14.4
28 Wevers 4683 151 8.2 3.1
In alle ambachten, daaronder
hetjrepen de hier niet afzon- I
derlijk genoemde, te zanten. I 61199 21366 34.9 23.4
') De benaming „Schlosser" is niet door een daaraan beantwoordende liollandsche


Uit de cijfers van kolom 5 blijkt, dat veel leerlingen — van 1' tot bijna 6 maal het gemiddelde percentage — voorkomen bij de boekdrukkers, Schlosser, banketbakkers, steenhouwers, blikslagers, behangers, schilders en in de bouwvakken. terwijl weinig leerlingen — van bijna Va tot minder dan van het gemiddelde percentage — worden gevonden bij de schoenmakers, molenaars, mandenmakers en wevers.
Onder de ambachten met veel leerlingen trekken nog in het bijzonder de aandacht de boekdrukkers en Schlosser, bij wie het aantal leerlingen eene inderdaad buitengewone hoogte bereikt. Voor de boekdrukkers kan de verklaring worden gevonden in de omstandigheid, «lat in dit bedrijf steeds jongens voor eenvoudig werk (als z.g. opleggers) zijn te gebruiken. Overigens moet worden opgemerkt, dat liet totale aantal boekdrukkerspatroons (127) en -leerlingen (248) zeer gering is, zoodat aan de relatieve cijfers niet al te groote waarde mag worden gehecht. Bij de Schlosser gaan vele jongens in de leer met de bedoeling om later in de grootindustrie, als machinist, electrotechnicus, monteur, eene betrekking te krijgen, waardoor de groote toevloed van leerlingen in dit ambacht voldoende wordt verklaard.
Buitengemeen laag is het percentage der leerlingen bij de wevers. De gegevens der enquête bevestigen dus hetgeen reeds hierboven dienaangaande werd opgemerkt.
De cijfers van kolom 6 stemmen in hunne onderlinge verhouding met die van kolom 5 nagenoeg overeen. Uit den aard der zaak is in die vakken, waar de meeste leerlingen voorkomen, in den regel ook het grootste aantal patroons met leerlingen.
uitdrukking weer te geven. De onderscheiding, welke de Duitschers maken tusschen „Schlosser" en „Schmiede" kennen wij niet. In het algemeen is de duitsche Schlosser niet anders dan onze smid, sloten maakt hij stellig niet vaker dan hij ons de smid.
Ter verduidelijking der duitsche benamingen vermelden wij, dat de Enquête van 1895 in het ambacht der Schlosser de volgende specialiteiten aanneemt: Bauschlosser, Geldschrankschlosser, Herdschlosser, Kunst-, Ornamontenschlosser, Wagenschlosser, Masehineiischlosser, Eiseudreher en Werkzeugschlosser - en de Schmiede onderscheidt in: Achsenschmiede, Anker-, Schiffs-, Ambosschmiede, Fafonschmiede, Huf-, Wali'euschmiede, Ketteuschmiede, Messerschmiede, Sensen-, Sichelschmiede en Zeug-, Werk-, Bohr-, Zirkelschmiede.
In het algemeen zouden de Schlosser kunnen worden aangeduid als kunstsmeden, huissmedeu en bankwerkers, terwijl daartegenover ouder Schmiede zijn te verstaan: vuurwerkers. Bij de onmogelijkheid om Schlosser door één hollandsch woord te verlalen, hebben wij hen onvertaald moeten laten. Schmiede hebben wij vertaald als smeden, doch steeds met de bijvoeging: (vuurwerkers).


-
De hoogste cijfers geven ook hier ile boekdrukkers, Schlosser, banketbakkers, blikslagers, behangers en schilders, zoodat alleen afvallen de steenhouwers en de bouwvakken. Met de laagste cijfers komen voor de wevers, mandenmakers en schoenmakers, zoodat in dit opzicht alleen ontbreken de molenaars.
Belangrijke afwijkingen komen dus bij de vergelijking der cijfers van de kolommen 5 en 6 alleen voor bij de bouwvakken en de molenaars. Bij de laatsten is wel het aantal der leerlingen in verhouding tot dat der patroons betrekkelijk laag. maar toch wijkt het aantal patroons, die leerlingen opleiden. niet belangrijk van het gemiddelde percentage af. Hieruit volgt. dat de molenaars, die leerlingen aannemen, in den regel niet met veel leerlingen tegelijk werken. zoodat de leerlingopleiding in dit bedrijf bij de kleine bazen geschiedt. In de bouwvakken daarentegen is de toestand geheel anders. Daar is het aantal leerlingen in verhouding tot dat der patroons betrekkelijk zeer hoog. toch blijft het aantal patroons, die met leerlingen werken, zelfs beneden het gemiddelde percentage. De leerlingopleiding geschiedt dus in de bouwvakken (timmerlieden en metselaars) hoofdzakelijk in de groote werkplaatsen. waar veel leerlingen tegelijkertijd worden aangenomen.
Eene dergelijke opmerking kan in dit verband worden gemaakt voor de 4 ambachten met de meeste leerlingen: boekdrukkers, Schlosser. banketbakkers en steenhouwers. Voor al deze bedrijven wijken de cijfers in kolom 5 belangrijk meer van het Bemiddelde af dan die in kolom »i. In verhouding
v rj
tot het normale is dus daar het aantal leerlingen grooter dan dat der
patroons met leerlingen, hetgeen, evenals bij de bouwvakken, wijst
op het veelvuldig voorkomen van veel leerlingen in één werkplaats '). ''i' 1. 1 l — - .. .
ï'u njierb uei kolommen o en f> tezamen voegende, komen wij tot de conclusie, dat. wat betreft het houden van leerlingen, van de 28 voornaamste ambachten (5 ambachten belangrijk boven de normale verhoudingen en 3 daar beneden gaan.
Zeer hoocj zijn de cijfers bij de:
Boekdrukkers Schlosser. . , Banketbakkers Blikslagers . Behangers . .Schilders . .
Aantal leer- Aa.u,al ""f' ,. tcrs met
leerliugeu op 100 meesters. 10()ine^terP
195.2 72.4
163.8 65.1
86.G 51 2
5i>.4 • 38.3
57.1 42.6
57 36
') Zie nader blz. 100 vlgg. betreffende de z.g. „Lekrlingszüchterei.


Zeer laay bij de:
Aantal leer- Aa",al mef " lingeu op , tc,rs 100 meesters. .^mgeu op 100 meesters.
Schoenmakers IK.7 14.7
Mandenmakers 16.5 14.4
Wevers 3,2 3.1
tegenover de normale verhoudingsgetallen van : 34.0 23.4
In het algemeen worden in de steden veel meer leerlingcontracten afgesloten dan op het platteland en komen ook weer in de grootere steden in verhouding veel meer leerlingen voor dan in de kleinere.
Bij de Rijksenquète werden geteld in de steden 9711» leerlingen op 17065 meesters of 57 °/0, op het platteland 11017 leerlingen op 44134 meesters of 26.4 °/0. In de steden komen dus in verhouding meer dan 2 maal zooveel leerlingcontracten voor als op het platteland.
^ :*n de 100 meesters werken met leerlingen in de steden 84.4. op het platteland 10.2. Het verschil tusschen deze cijfers is relatief geringer dan dat tusschen de cijfers voor het aantal leerlingen op 100 meesters. Hieruit volgt, dat op het platteland het werken van veel leerlingen in één werkplaats in het algemeen minder voorkomt. Uit den aard deizaak hebben daar dan ook de kleine bazen verre de overhand.
Dat met de grootte der steden het aantal leerlingcontracten gelijken tred houdt, blijkt nog uit de volgende statistiek:
. . , i Aantal Aantal leer- A«»,al »«*-
Aantal j . ■■ ters met
meesters.! eer ,leerlingen op
I linden. 100 meesters. n" " 1 100 meesters.
1008 908 80.0 44.3
1094 1223 61.3 * 40.4
7316 4049 55.3 31.7
6747 3544 52.5 34.1
Dantzig (120.338 inwoners) . . Aken (103.470 „ ) . . Steden van 20.000 tot 100.000 inw. „ 10.000 „ 20.000 „
Aan de door ons ontvangen antwoorden ontleenen wij nog de volgende cijfers:
In Hannover komen gemiddeld op 100 meesters 60 leerlingen of 60" u, in Essen waren in 1895 bij ongeveer 400 Innungsmeesteis circa 250 leerlingen werkzaam of 62.5 °/0, bij de schilders 60 leerlingen op 75 meesters of 80%, bij de schrijnwerkers 45 leerlingen op 45 meesters of 100 "/„.


Voor twee der grootste steden, Berlijn en Hamburg, zijn nog belangrijke gegevens voorhanden in de statistieken, door de aldaar bestaande Innungen bewerkt.
In het jaar 1895 telden de (58 berlijnsche Innungen 176(55 leden met totaal 9444 leerlingen of .53.4 n/0, de hamburgsche Innungen 4846 leden niet 2725 leerlingen of 56.2°/0.
Van le hierboven behandelde 28 voornaamste ambachten komen er in de berlijnsche Innungen 24, in die te Hamburg 21 voor. Voor deze geven de Innungsstatistieken de volgende cijfers:
Berlijn. Hamburg. nijksenquêtc.
1 2 3 4 5 6 7 8
CL. «j Sm T. Zm T.
• O*™ • O ** O
_ og — Ö ~ _ P __ ° O _ ® ~
tui)»pnmrxT Ê -5 5 S £ § -S & 5 5 J 3 ü 5
AMBACHTEN. d "S = a a tf.ö "S -2 a d = & £ a tcc
S li eö Jfï ~ 2 5 ^ S p ~ rf = 5
s JS ©8 S J «O fco
— r* — C jz O
Boekdrukkers ... 115 425 369.5 76 195 256.5 195.2
Schlosser 698 1038 148.7 249 471 189 163.8
Banketbakkers ... 34 11 32.3 — j — — 86.6
Steenhouwers ... 27 99 366.6 — — — 64.3
Blikslagers .... 529 318 60.1 222 193 86.9 59.4
Behangers 687 680 98.9 212 154 72.6 57.1
Schilders 477 494 103.5 258 226 87.6 57
Bouwvakken.... 280 468 160.7 368 287 77.9 52
Barbiers 1178 668 56.7 371 75 20.2 49.7
Boekbinders .... 351 254 72.3 79 47 59.4 49.2
Pottenbakkers . . . 184 342 185.8 70 71 101.4 47.9
Schrijnwerkers . . . 1368 567 41.4 524 181 34 5 42.4
Smeden (vuurwerkers) 358 226 63.1 167 94 56.2 41.3
Bakkers 1251 1198 95.7 200 170 85 39.3
Slagers 642 145 22.5 450 101 22.4 38.7
Zadelmakers .... 338 185 54.7 70 38 54.2 38.5
Draaiers 395 246 62.2 82 39 47.5 35.7
Kleermakers. . . . 1390 301 21.6 247 78 31.5 30.6
Glazenmakers . . . 248 140 56 4 123 45 36.5 25.7
Wagenmakers . . . 185 80 43.2 45 16 35.5 23.8
Kuipers 195 12 6.1 39 45 115 23.6
Schoenmakers . . . 2286 221 9,6 677 109 16 18.7
Mandenmakers . . . 270 21 7.7 37 3 8.1 16.5
Wevers (Weber und 3.2
Wirker) .... 969 15 1.5 — — —
In alle ambachten . daaronder hc'
grepen de hier niet afzonderlijk *
genoemde, te zomen. .... 1 / OOO .'•444 «>3.4: 4846 2i 2") 56.2 34.U


De Innungen omvatten, zoowel te Berlijn als te Hamburg, slechts een betrekkelijk gering deel van den geheelen ambachtsstand, zoodat aan hare statistieken, reeds van minder beteekenis wegens haar locaal karakter, tegenover de cijfers der Rijksenquète geen groote waarde mag worden toegekend. Eene vergelijking met deze laatste zal dus alleen in groote hoofdtrekken van belang kunnen zijn. In dit opzicht nu vertoonen de drie statistieken belangrijke punten van overeenkomst.
Volgens de cijfers van kolom 4 komen te Berlijn veel leerlingen (meer dan 1'/2 maal het gemiddelde percentage) voor bij de: boekdrukkers, steenhouwers, pottenbakkers, bouwvakken, Schlosser, schilders, behangers en bakkers:
weinig leerlingen bij de: slagers, kleermakers, schoenmakers, mandenmakers, kuipers en wevers;
volgens die van kolom 7 te Hamburg veel leerlingen bij de: boekdruk kers, Schlosser, kuipers, pottenbakkers, schilders, behangers en bakkers;
weinig leerlingen bij de: slagers, barbiers, schoenmakers en mandenmakers.
De boekdrukkers staan dus, zoowel te Berlijn en Hamburg als in de Rijksenquête, bovenaan in de rij der ambachten, welke met veel leerlingen werken. Van de te Berlijn en Hamburg verder daartoe behoorende ambachten komen, wat Berlijn betreft, alleen de bakkers. en wat Hamburg aangaat, alleen de bakkers en kuipers niet met een hoog percentage in de statistiek der Rijksenquète voor. Het groote aantal bakkersleerlingen laat zich echter gereedelijk verklaren uit de omstandigheid , dat zoowel te Berlijn als te Hamburg aan de bakkers-Innung het privilege van § 100e, N°. 3 G. O. ') is verleend, zoodat alle bakkersleerlingen aldaar in de Innung zijn vereenigd. Om deze zelfde reden verliest ook het zeer hooge leerlingpercentage der steenhouwers-Innung te Berlijn — bij de lage cijfers van meesters (27) en leerlingen (99/ reeds van zeer weinig waarde — ongeveer alle beteekenis, terwijl ook voor de beoordeeling der betrekkelijk hooge cijfers bij de schilders-Innung te Berlijn en bij de pottenbakkers-Innung te Hamburg het aan deze Innungen verleende privilege van § 100", N°. 3 G. O. niet buiten aanmerking mag worden gelaten. Het zeer hooge leerlingpercentage bij de kuipers-Innung te Hamburg is niet op dezelfde wijze te verklaren, doch heeft bij het uiterst geringe aantal meesters (39) en leerlingen (45) weinig statistische waarde.
Wat de ambachten met weinig leerlingen betreft, staan, evenals in
>) Zie de noot op blz. 70.


ile Kijksenquète, ook te Berlijn en Hamburg de schoenmakers en mandenmakers onderaan, terwijl eveneens te Berlijn de wevers-Innung liet allerlaagste cijfer aanwijst. Het uiterst geringe aantal leerlingen in de schoenmaker s-Innungen heeft des te meer beteekenis, omdat deze én te Berlijn èn te Hamburg in het bezit zijn van het privilege van § 100", N°. 3 G. O. Onder den invloed van locale omstandigheden komen in ljeide steden bij de slagers, voorts te Berlijn bij de kleermakers en te Hamburg bij de barbiers (de Innung heeft het privilege van § 100'', N°. o (O.) weinig leerlingen voor.
Lit het bovenstaande blijkt wel, dat met betrekking tot het meer of minder afsluiten van leerlingcontracten in de verschillende ambachten de toestanden in de berlijnsche en hamburgsche Innungen in hoofdzaak dezelfde zijn als die voor geheel Duitschland, zooals deze ons uit de gegevens der Rijksenquéte zijn gebleken.
De groote beteekenis van het leerlingwezen voor het gelieele ambacht blijkt nog uit de volgende cijfers:
Van de '>9592 mannelijke meesters, waarover de enquête liep, hebben een leertijd doorgemaakt 57666 of 96.8 °/„, waarvan 96.1 °/„ in hun tegenwoordig en 0.7 " 0 in een ander ambacht. Het komt dus uiterst zelden voor, dat een gezel zich vestigt in een ander ambacht dan waarin hij werd opgeleid.
!).! "/0 der meesters hebben hun leertijd doorgebracht in de werkplaats en slechts 0.7 % in de fabriek: de groote massa der meesters is dus in het ambacht gevormd.
Deze cijfers zijn voor ongeveer alle ambachten dezelfde; eenigszins belangrijke afwijkingen komen niet voor.
Minder dan 90"/0 meesters, die een leertijd in de werkplaats hebben doorgemaakt, hebben slechts de 3 volgende ambachten:
Brouwers S6.2 "/0 ,
Boekdrukkers 85.4 °/0f Molenaars 77.2 °/l(;
meer dan 99°/0 de 7 volgende:
Schlosser 99.1 °/0,
Smeden 99.2 "/„ ,
Kleermakers 99.2 "/#,
Schoenmakers 99.2 "/0,
Zadelmakers 99.3 °/0,
Behangers 99.3 °/0 ,
Pottenbakkers 99.7 °/0.


Meer dan 2"/0 meesters, die hun leertijd in de fabriek doormaakten, hebben de 6 volgende ambachten:
Brouwers 2.5 "/0
Pottenbakkers 3 "/„
Boekdrukkers 8.3 '/0
Molenaars 3.-1 °/u
Schlosser 3.7 °/0
Slijpers 5.5 °/0,
fc. Z>« pom ran het contract.
In de G. O. is een bepaalde vorm voor het leerlingcontract niet voor^ geschreven. I)e wet werkt echter de schriftelijke afsluiting in de hand door aan het schriftelijk contract eenige voordeelen toe te kennen. § 130 G. O. (§ 1 '27d nieuw) bepaalt, dat bij wegloopen van den leerling de meester alleen dan gerechtigd is diens terugkeer te vorderen. indien liet contract schriftelijk is afgesloten. Volgens § 132 G. O. (§ 127ƒ nieuw) heeft bij tusschentijdsch tenietgaan van het contract de meester of leerling alleen bij het bestaan van eene schriftelijke overeenkomst het recht om schadevergoeding te vorderen. $ 128, •~>'le lid G. O. (§ 126'» nieuw) stelt schriftelijke leerlingcontracten vrij van zegel. Deze laatste bepaling werd door de Novelle van 1 Juni 1891 bijgevoegd met de uitdrukkelijke bedoeling om de schriftelijke afsluiting te bevorderen.
In de practijk heeft. ten deele onder den invloed dezer wettelijke bepalingen, ten deele ook ten gevolge van de voorschriften der Innungen. die alle den schriftelijken vorm aan hare leden voorschrijven, het schriftelijk leerlingcontract verre de overhand.
Ongeveer alle antwoorden onzer vragenlijsten stemmen hierin overeen, dat de schriftelijke vorm zich steeds meer burgerrecht verwerft. Afwijkende berichten komen slechts uit enkele kleinere plaatsen. Op het platteland, waar de toestanden veel huiselijker zijn en de meester en ouders van den leerling steeds goed met elkaar bekend zijn. is het begrijpelijk, dat de formaliteit van een schriftelijk contract allicht achterwege blijft en, voorzooverre daartoe geen dwang bestaat, partijen met een mondelinge afspraak in den regel tevreden zijn.
De theoretische voordeelen van het schriftelijk contract zijn door de practijk zeker bevestigd. Zoo goed als eenstemmig luiden hieromtrent de door ons ontvangen antwoorden, waarvan wij er enkele laten volgen:
„Alleen bij schriftelijke contracten bestaat er een vaste basis voor rechterlijke beslissingen."
„Door het schriftelijk contract worden de ouders verplicht tot vergoe-


ding \a» eventueele schade. Daardoor is het wegloopen der leerlingen verminderd en verkrijgen de meesters zekere vaderlijke rechten, die in het belang zijn van beide partijen."
„Een schriftelijk contract maakt het den meester gemakkelijker zijn overwicht over den leerling te handhaven."
„Doordien de schriftelijke vorm zich burgerrecht heeft verworven, is de contractbreuk zeer belangrijk verminderd."
..I ai tijen zijn zich hunne verplichtingen beter bewust, als zij een schriftelijk contract onderteekend hebben."
.X ontractbreuk komt bij schriftelijke contracten zeer zelden voor."
Het zeer belangrijk rapport, ingezonden door het nederlandsche gene1 aal-consulaat te Berlijn, bevat omtrent dit punt de volgende opmerkingen :
„1 tactische ondervinding heeft men indezen bij de Innungen natuurlijk niet kunnen verkrijgen, aangezien daar het schriftelijk contract reeds zonder uitzondering is ingevoerd, zoodat l>ij geschillen over eenzijdige verbreking van het contract onzekerheid omtrent den inhoud daarvan nooit kan bestaan. Daarentegen heeft het Gewerbegericht. dat voor al •lei-gelijke processen, voorzooverre zij gevoerd worden tusschen niet-Innungsmeesters en hunne leerlingen, de bevoegde rechter is, zich herhaaldelijk moeten uitspreken in gevallen, waar het bij gebreke van een schriftelijk contract zijn oordeel omtrent de zaak moest afleiden uit de onderling niet zelden tegenstrijdige verklaringen van partijen. En juist in de Klingen \an het Gewerbegericht, waar men derhalve in de gelegenheid is vergelijkingen te maken over de voor- en nadeelen van schriftelijke of mondelinge afsluiting, is men het er over eens. dat het schriftelijk conti act met het oog op eventueele processen verreweg de voorkeur verdient, liet Gewerbegericht bestaat, behalve den voorzitter, uitsluitend uit mannen \an de practijk, voor de eene helft werkgevers, voor de andere helft werklieden.
-Afgezien echter van de juiste vaststelling «Ier rechtsverhoudingen in een proces, heeft zich in de practijk nog een ander, en zeker belangrijker, voordeel van de schriftelijke afsluiting bevestigd, n.1. hare preventieve werking. Het staat vast. dat liet schriftelijk contract een hinderpaal i-> gebleken tegen het onrechtmatig verlaten van de leer door den leerling. Statistische gegevens omtrent de verhouding van schriftelijke t«'gen\ ei mondelinge contracten bij contractbreuk zijn niet voorhanden. Niettemin is men in vakkringen, en speciaal in de Innungen. heterover «ens, dat ongemotiveerd wegloopen van den leerling veel meer voorkomt, wanneer liet contract mondeling, dan wanneer het schriftelijk was afgesloten. Ook in de Innungen, waar de schriftelijke vorm steeds is


voorgeschreven, komt het nog een enkele maal voor, dat een leerling wegloopt. Dit geschiedt <lan echter in den regel niet 0111 een anderen meester te zoeken, maar óf omdat het ambacht den leerling op den duur niet aanstaat, óf 0111 eene betrekking in een fabriek tegen hooger loon te verkrijgen. In allen gevalle heeft men onder de Innungsmeesters 1> grond der ervaring de overtuiging verkregen, dat bij de leerlingen. en ook bij hunne ouders of voogden, het ontzag voor een schriftelijk contract veel grooter is dan voor eene mondelinge overeenkomst, die wel op zich zelf een gelijke moreele waarde hebben moest, doch in geen geval dezelfde juridische waarde heeft."
Kon eenigszins pessimistische zienswijze wordt omtrent dit punt slechts door twee onzer berichtgevers geuit. Eén hunner verklaart. dat de leerlingen geen belang hebben bij een schriftelijk contract, «laar dit toch in den regel zoo is ingericht, dat het niet anders dan verplichtingen voor den leerling en rechten voor den meester inhoudt, terwijl een ander, overigens voorstander der schriftelijke afsluiting, er op wijst, dat de contracten wel eens minder goed zijn geredigeerd en in dat geval nadeelig werken.
De Novelle van 1897 schrijft in 126/* voor. dat het leerlingcontract binnen 4 weken na het begin van den leertijd schriftelijk moet zijn afgesloten. I11 de memorie van toelichting wordt er op gewezen, dat de schriftelijke vorm van groot helang is om bij eventueele geschillen de rechtsverhouding tusschen patroon en leerling juist te kunnen vaststellen, en buitendien zeer gewenscht is met het oog op eene deugdelijke controle van het leerlingwezen.
De Novelle schrijft voor. dat het contract zal moeten behelzen: 1 . de vermelding van het ambacht, waarin de opleiding zal geschieden; 2". den duur van den leertijd;
8°. de omschrijving der wederzijdsche verplichtingen:
4°. de gevallen, waarin volgens de wet of de overeenkomst eenzijdige
verbreking van het contract mogelijk is.
De nieuw op te richten „Handwerkskammern" zullen bevoegd zijn (§ 10He'"e"w), nadere bepalingen omtrent vorm en inhoud van het leerlingcontract te geven : zoolang zij van deze bevoegdheid geen gebruik maken, /uilen dergelijke voorschriften van «Ie Innungen kunnen uitgaan.
De leermeester, die het contract niet overeenkomstig de wettelijke bepalingen of de voorschriften der Handwerkskammer afsluit, wordt gestraft met eene geldboete van ten hoogste 150 Mark of vervangende hechtenis van ten hoogste 4 weken. Voorzooverre de voorschriften van de Innung afkomstig zijn, is eene strafbepaling niet noodig. daar de


Innung volgens § 92c bevoegd is, reglementaire straffen (in
het hijzonder geldboeten tot een maximum van 20 Mark) vast te stellen.
Gedrukte formulieren voor leerlingcontraeten zijn in het algemeen zeer gebruikelijk; slechts uit enkele kleinere plaatsen wordt ons bericht, dat formulieren zelden of niet voorkomen.
Uit alle deelen van Duitschland werd ons een groot aantal formulieren toegezonden. In den regel zijn deze opgesteld door de een ot andere corporatie (Innung, Gewerbeverein, of dergelijke); van den boekhandel afkomstige formulieren komen slechts een enkele maal voor. Onder de meest verspreide contracten behooren de volgende. welke hierachter in de bijlagen zijn opgenomen:
1°. Het formulier, door het „Verband deutsclier Gewerbevereine ') in zijne vergadering van September 1893 vastgesteld (bijlage V);
2°. Dat. aangekomen door de Gewerbekammern te Dresden, Chemnitz. Plauen en Zittau , hetwelk in geheel Saksen zeer gebruikelijk is (bijlage \ 1):
:?°. Het contract van het Innungsverband der duitsche kuipers-Innungen, eveneens in gebruik bij de smeden-, kleermakers- en schrijnwerkers-lnnungen en aldus liet meest voorkomende der van de Innungen afkomstige formulieren (bijlage VII).
Een geheel ingevuld en geteekend contract (formulier van het ( entralVerband deutscher Biicker-Innungen „Germania ) is hierachter als bijlage VIII opgenomen.
De Innungen, welke de schriftelijke afsluiting algemeen verplicht stellen, zijn uit den aard der zaak zeer rijk aan verschillende formulieren.
In enkele ambachten — kuipers, smeden, kleermakers, schrijnwerkers, bakkers, leidekkers, blikslagers en Schlosser — zijn de formulieren vastgesteld door het Innungsverband en dus in alle plaatsen dezelfde, in de overige ambachten bestaan slechts formulieren van
ij Het Verband deutscher (iewerbevereiue bestond iu 1896 uit 505 aangesloten vereeuigingen, hootdzakelijk gevestigd iu de uiet-pruisisclie lauden, met totaal 53033 lcdeu. Bijua de helft dezer vereeuigingen (241 niet 2441? ledeu) is gevestigd iu de zuid-duitsehe staten Badeu (80 met 6117 leden), Wurteniberg (100 met 8000 leden) en Beieren (61 met 10000 leden). Van de aangesloten pruisische vereeuigingeu zijn vui. vau belang de Gewerbevereine der provincie Nassau (7a met Ö555 ïeden).
Deze goed georganiseerde vereeuigiug, welke vele mannen van naam onder hare ledeu telt, heeft zich herhaaldelijk bewogen op het gebied van het leerlingwezen. In de algemeene vergadering van 25 en 26 September 1893 te AViesbaden, waarop liet formulier-contract werd vastgesteld, maakte liet. leerlingvraagstuk één der hoofdpunten van bespreking uit.


plaatselijke Innungen. Verder komt liet ook voor. dat de verschillende Innungen, in één plaats gevestigd, één model-contract aannemen, hetwelk dan dus voor allerlei ambachten wordt gebruikt.
I)e verschillende formulieren komen in hoofdtrekken zeer met elkander overeen. In den regel worden daarin de wederzijdsche verplichtingen uitvoerig omschreven en tevens de bepalingen der Gewerbe-Ordnung, betrekking hebbende op het leerlingwezen, in het contract afgedrukt, hnkele Innungsfonnulieren bevatten daarbij nog een uittreksel uit de Innungsstatuten, waarin liet leerlingwezen is geregeld.
Over het algemeen kan van de formulieren worden verklaard, dat zij niet zondigen door overmatige kortheid en bij de opsomming der verplichtingen van den leerling nog al eens tot in bijzonderheden afdalen. Als voorbeeld vermelden wij de volgende bepaling, voorkomende iu het contract van het Verband der Charlottenburger Innungen: ,.De leerling is verplicht door een behoorlijk en onberispelijk gedrag de welwillendheid der klanten en der leeraren van de vakscholen te verwerven en in het bijzonder aan de ei*chen der beleefdheid door eerbiedig groeten te voldoen. (!)''
Bij de schriftelijke afsluiting is de medewerking van een ambtenaar (notaris e.d.) niet voorgeschreven en ook nergens gebruikelijk. Wel komt het in de Innungen voor, <lat de voorzitter (Obermeister) het contract mede-onderteekent; dit schijnt o.a. te Berlijn veel het geval te zijn.
Kegistratie van het contract ter vaststelling van datum en inhoud heeft nooit plaats, evenmin worden de contracten bij de een of andere autoriteit gedeponeerd.
In de Innungen wordt het afsluiten der leerlingcontracten aan eene voortdurende controle onderworpen. De meesters zijn verplicht, de contracten te gebruiken, welke door de Innung zijn voorgeschreven. In vele statuten is voorgeschreven, dat een exemplaar van het contract aan het bestuur der Innung moet worden ingeleverd, en wordt aldus eene controle op den inhoud uitgeoefend. Voorts zijn in alle Innungen de patroons gehouden, het aannemen en ontslaan van leerlingen bij het bestuur aan te melden '). In een register, de z.g. „Lehrlingsstammrolle", worden ingeschreven: de naam van den leerling, de duur van den leertijd: in enkele Innungen ook het bedrag van het leergeld, zoo dit is overeengekomen , de datum van afloop van het contract en de uitslag van het door den leerling afgelegd examen. Veelal geschiedt de inschrijving van
') Ken formulier voor aangifte van leerlingen voor de inschrijving is hierachter als bijlage 1\ opgenomen.


nieuwe leerlingen telkens 0111 <le drie maanden en lieeft het opnemen van leerlingen in de Innung met zekere plechtigheid plaats. De nieuw aangenomen leerlingen verschijnen in de eerste vergadering der Innung en worden daar met een toespraak van den voorzitter, die hen wijst op de beteekenis van het leercontract en op de daardoor op hen rustende verplichtingen , plechtig in de Innung opgenomen.
De Novelle van 1897 bepaalt in § 126/<. 2du lid, dat de politie het recht heeft. van den leermeester overlegging van liet contract te vorderen. Verder wordt in § 12M, l8telid, aan patroons, die tot eene Innung behooren, de verplichting opgelegd, een afschrift van het leerlingcontract binnen II dagen bij de Innung iu te leveren. In hetzelfde art. wordt ok. in overeenstemming met het in vele Innungen heerschend gebruik, aan deze het recht gegeven, voor te schrijven, dat de afsluiting van het leerlingcontract voor de Innung zal moeten geschieden. In dat geval moet aan den leermeester en aan den vader of voogd van den leerling een afschrift van het contract worden ter hand gesteld.
III. De inhoud der leerlingcontracten.
ii. Leergeld.
De betaling van een leergeld geraakt. over het geheel genomen, steeds meer in onbruik. Dit hangt in sterke mate samen met het in den loop der laatste 25 jaren gaandeweg verdwijnen van de vroeger algemeen heerschende gewroonte, dat de leerling in de woning van den leermeester werd opgenomen en hij dezen kost en inwoning genoot. In verband daarmede is in de meeste grootere steden de betaling van een leergeld een zeldzaam voorkomende uitzondering geworden en wordt het bijna alleen nog maar gevorderd in de kleinere steden en op het platteland en ook daar in steeds verminderende mate.
Dit algemeen beginsel is echter niet zonder uitzonderingen. In enkele groote plaatsen, waar de oude zeden meer in eere zijn gehouden, is liet wonen van den leerling bij den meester en daarmede de betaling van een leergeld >rel gewoonte gebleven, terwijl aan den anderen kant elders ook in kleinere plaatsen en op het platteland het wonen bij den meester en daarmede ook het leergeld steeds meer verdwijnt. Vorder zijn ook dikwijls in één en dezelfde plaats de toestanden voor de verschillende ambachten in dit opzicht geheel anders.
Zoo komt in het algemeen de betaling van een leergeld bijna overal


voor bij de Schlosser en hij de ambachten. die in verhand staan met de kunstnijverheid. Zooals hierhoveu reeds werd opgemerkt, liekleedt het fSchlossersbedrijf j> het gebied van het leerlingwezen een eenigszins bijzondere plaats in dit opzicht, dat opleiding in eene Schlosserswerkplaats dikwijls wordt gezocht door jongens, die niet van plan zijn in dit ambacht te blijven, doch later als bankwerker of in eene dergelijke betrekking in een fabriek wenschen geplaatst te worden. Dientengevolge bestaat bij de •Schlossers veel aanbod van leerlingen — «laarhij in den regel jongens, die verder op willen en niet uit de laagste klassen afkomstig zijn -, zoodat hieruit de betaling van een leergeld in dit ambacht gereedelijk is te verklaren. In de ambachten der kunstnijverheid wordt door den leerling eene betere opleiding verlangd en kan dus daartegenover door den leermeester een leergeld worden gevorderd.
Te Berlijn komt, naar het eenstemmig gevoelen onzer berichtgevers, de betaling van een leergeld zoo goed als nooit voor. Het belangrijk rapport van den nederlandschen consul-generaal aldaar, vermeldt daarvan slechts de twee volgende gevallen:
1'. Bij enkele hooger staande ambachten, als werktuigkundigen, electrotechnici, opticiens, horlogemakers, goudsmeden en Sehlosser, door wie een leergeld ook dan wordt gevorderd, ingeval de leerling geen kost en inwoning heeft :
2°. Indien een kortere leertijd dan in het ambacht gebruikelijk is. bij contract is overeengekomen; het leergeld wordt hier gemotiveerd door de overweging, dat bij een korteren leertijd de meester de voordeden mist, die hij anders tegen het einde van den leertijd, wanneer de leerling het ambacht meester is, van dezen geniet.
Bij de I(akkers, waar uit den aard der zaak de leerlingen steeds bij den meester inwonen, wordt toch geen leergeld betaald De voorzitter der berlijnsche bakkers-lnnung verklaart dit uit de omstandigheid, dat, evenals in vele andere ambachten, ook bij de bakkers zich in de laatste 10 a 15 jaar een gebrek aan leerlingen heeft doen gevoelen: leergeld wordt daarom alleen nog maar betaald, ingeval het om een korteren leertijd te doen is.
De duur van den leertijd is dus mede één der factoren, welke op het betalen van leergeld van invloed zijn. Zoo wordt ons dan ook uit kleinere plaatsen, waar het leergeld nog niet in onbruik is geraakt, medegedeeld, dat een leergeld alleen dan met wordt betaald. indien de leerling langer dan 3 jaren in de leer wil blijven. Tegenover een langere» duur van den leertijd staat dus hier het verrallen van het leergeld, evenals in andere plaatsen, waar anders geen leergeld wordt gegeven, de betaling van een leergeld opweegt tegen een korteren duur van den leertijd.


In <le provincie isileziö schijnen de oude zeden zich nog in het algemeen te hebben gehandhaafd. Niet alleen toch uit de kleinere plaatsen, doch ook uit Breslau wordt bericht, dat in de meeste ambachten nog kost en inwoning en leergeld gebruikelijk zijn. Het bedrag van het leergeld hangt at van den duur van den leertijd, afwisselend tusschen 50 en 150 Mark, soms zelfs tot 200 en 800 Mark. Ook Dresden schijnt eenigermate eene uitzondering te vormen op den algenieenen regel, dat in groote steden geen leergeld meer wordt betaald. Het Gewerbeamt aldaar deelt mede, dat betaling van een leergeld in alle vakken gebruikelijk is. terwijl ook van andere zijde wordt verklaard, dat alleen dan geen leergeld wordt betaald, indien de leerlingen langer dan 3 jaren leeren.
Het koninkrijk Wurtemberg, dat in het algemeen voor het in eere houden van oude zeden als type kan gelden. is ook in dit opzicht meer dan andere streken nog aan de oude traditiën getrouw gebleven. al beginnen ook hier zich de nieuwere opvattingen in den lateren tijd meer te doen gelden. Toch kan de inspecteur van den arbeid in het 2Je District in zijn rapport over 1S90 nog verklaren, dat in den regel een leergeld wordt betaald, al is het bedrag ook dikwijls uiterst gering (50 tot 80. hoogstens 10 Mark), en dat. waar geen leergeld wordt betaald, de leertijd een half of één jaar langer duurt. In overeenstemming biermede verklaart de voorzitter van liet Gewerbegericht te Stuttgart, dat in alle ambachten, met uitzondering alleen van de steenhouwers en timmerlieden, leergeld wordt betaald, afwisselend van 50 tot 500 Mark, terwijl leerlingen, die geen leergeld betalen, '/2 of 1 jaar langer moeten leeren. De nederlandsche consul-generaal te Stuttgart, die, naar hij mededeelt, zijne inlichtingen heeft verkregen van Prof. Giessler, voorzitter van den Gewerbeverein voor Wurtemberg, bericht, dat in de laatste jaren slechts zeer enkele patroons, inzonderheid boekdrukkers. geen leergeld meer verlangen.
In het groothertogdom Baden zijn, in tegenstelling tot Wurtemberg, meer de nieuwere opvattingen doorgedrongen. Het belangrijke rapport van het ministerie van hinnenlandsche zaken te Karlsruhe, dat ons op ons verzoek om inlichtingen betreffende de z.g. „Lehrlingswerkstatten" (zie hieronder blz. 143 vlgg.) met bijvoeging van een aantal op het leerlingwezen betrekking hebbende bijlagen werd toegezonden, bericht aangaande het leergeld al« volgt: „Gebruikelijk is het leergeld in het ambacht niet meer. Wel wordt bij werktuigkundigen en horlogemakers nog leergeld betaald en dan tamelijk veel, 30 tot 40 Mark. De barbiers-Innung te Karlsruhe neemt geen leerling zonder leergeld aan. gewoonlijk is het bedrag 2(K) tot 300 Mark (nooit beneden 150 M.); in andere plaatsen echter ontvangen ook de barbiers geen leergeld en zijn


zij al tevreden, nis zij leerlingen kunnen krijgen. In het algemeen kan men wel zeggen, dat in meer welvarende streken nog wel eens leergeld van de ouders is te bedingen, zij het ook dikwijls in zeer kleine bedragen, terwijl in armere streken, en ook in fabrieksdistricten, slechts bij uitzondering een leergeld is te verkrijgen. Uiterst zelden wordt leergeld betaald bij de schoenmakers en kleermakers; waar liet bij uitzondering voorkomt, is het bedrag zeer gering. In het algemeen is het bedrag van het leergeld zeer verschillend: het richt zich naar den aard van het ambacht, den duur van den leertijd, de welvarendheid van de streek en wisselt af tusschen 50 en 300 Mark". Het Gewerbegericht te Freiburg i. B. deelt mede, dat de betaling van leergeld niet in verband staat met den aard van het ambacht: het wordt uitsluitend nog slechts dan gegeven. ingeval de meester voor kost en inwoning van den leerling moet zorgen, (b.v. bij banketbakkers, tuinlieden, enz.) of ingeval hoogere eischen aan de opleiding worden gesteld, als bij werktuigkundigen e. a.
Tot de streken, waar men in het algemeen aan het leergeld is getrouw gebleven, behooren nog Saksen-Weimar en Brunswijk. Uit Weimar wordt ons medegedeeld. dat leergeld nog in alle ambachten wordt gevorderd in bedragen van 100 tot 300 M.; daarvoor heeft de leerling kost en inwoning bij den meester: alleen schoenmakers en kleermakers ontvangen gewoonlijk geen leergeld, maar dan duurt de leertijd 3tot 4 jaar. In Brunswijk wordt steeds leergeld betaald, tenzij in plaats van de gewone 3 jaar nog een 4de jaar bij den leertijd wordt gevoegd: het bedraagt van 50 tot 150 Mark. Dit staat in verhand met de omstandigheid, dat in Brunswijk de leerlingen nog geregeld bij den meester inwonen.
b. Kont en inwoniny.
Vroeger maakte het een essentieel deel van het leercontract uit. dat «Ie leerling kost en inwoning bij den meester genoot. Door veranderde sociale omstandigheden is echter hierin gaandeweg, althans voor de grootere steden, eene wijziging gekomen en kan men in het algemeen wel zeggen, dat dit alleen in de kleinere plaatsen en op het platteland nog gebruikelijk is. Zooals reeds werd opgemerkt, hangt hiermede de vraag, of een leergeld wordt betaald, ten nauwste samen. In landen en streken, waar men aan de oude traditiën is gehecht gebleven, is het wonen van den leerling bij den meester en daarmede het betalen van een leergeld ook in grootere steden steeds min of meer gewoonte gebleven. terwijl aan den anderen kant elders de veranderde sociale inzichten en omstandigheden ook tot kleinere plaatsen zijn doorgedrongen en dus


liet wonen van den leerling bij den meester in steeds verminderende mate voorkomt.
Voorts moet niet uit het oog worden verloren, dat in enkele ambachten de aard van het bedrijf steeds inwoning van den leerling medebrengt, zoodat bij deze ambachten de wijziging der sociale verhoudingen in dit opzicht ook in de groote steden zonder invloed is gebleven. Het meest algemeene voorbeeld hiervan is het bakkersbedrijf.
Aangaande de toestanden te Berlijn deelt de nederlandsche consulgeneraal aldaar het volgende mede: „Van het vroegere samenwonen van den leerling met het huisgezin des meesters is slechts nog sprake in zeer bijzondere uitzonderingsgevallen. Uitwendige oorzaken hiervoor liggen zeker in de moeielijke woningtoestanden der groote steden en in de hiermede in verband staande vaak voorkomende scheiding van werkplaats en woning, verder ook in den financieel weinig schitterenden toestand van diegenen onder de ambachtslieden, die zich hoofdzakelijk nog met de opleiding van leerlingen bezighouden. Echter werken hier niet alleen uitwendige oorzaken, doch ook veranderde inzichten mede. Een groot deel der ouders geeft er tegenwoordig de voorkeur aan, hun zoons in de ouderlijke woning te houden en slechts gedurende den arbeidstijd aan de meesters over te laten, terwijl dezen van hunne zijde, meestal inde meening, aldus van een groot deel hunner verantwoordelijkheid te zijn ontslagen, niet ongaarne op dien weuscli der ouders ingaan. Ook de leerlingen zelt hebben tegen deze schikking niets in te brengen, daar zij natuurlijk eenigszins meer vrijheid hebben dan wanneer zij bij den meester inwonen. Daarbij komt nog in aanmerking, dat zich juist in de grootere steden in enkele ambachten meer en meer eene wijze van leerlingen houden ontwikkeld heeft, welke vroeger in een dergelijken omvang niet bestond en van de veronderstelling uitgaat , dat de leerlingen voor hunne woning en ook voor hun kost, met inbegrip van het middageten, zelf zorg dragen. Dit is de leerlingopleiding in fabriekswerkplaatsen. Men behoeft hierbij niet alleen te denken aan de opleiding in de grootindustrie. bij welke de leerling systematisch in enkele weinige handgrepen wordt afgericht, zoodat hij later uitsluitend voor fabrieksarbeid geschikt zal zijn. Eene dergelijke eenzijdige leerlingvorming heeft zich in de textielnijverheid (weverij, spinnerij, drukkerij, ververij) en ook in sommige takken van dc groot-industrie der hout- en metaalbewerking ontwikkeld. Maar daarnaast zijn er ook talrijke gevallen, waarin meesterknechts van fabriekswerk plaatsen, in opdracht van den patroon of ook met diens voorkennis of stilzwijgende goedkeuring, zich met de opleiding van leerlingen voor alle in hunne afdeeling voorkomende werkzaamheden bezighouden. Dit komt voornamelijk voor bij smeden, Schlosser,


werktuigkundigen en ook bij timmerlieden en metselaars. In al «leze gevallen zijn de leermeesters in liet geheel niet in het bezit van eigen werkplaatsen. Zij wonen wellicht zelf in een geheel ander deel der stad en van eene opneming van den leerling in woning en kost kan daarbij geen sprake zijn.-'
\ olgens de van de berlijnsche Innungen ontvangen inlichtingen komt inwoning van den leerling nog wel voor bij de smeden, wevers, schoorsteenvegers, schoenmakers, bakkers en slagers. Daarbuiten wordt het in den regel alleen nog aangetroffen bij kleinere bazen.
Hiermede overeenstemmend luiden de uit andere plaatsen ontvangen mededeelingen. Uit deze opgaven blijkt, dat ook in de grootere steden. waai in het algemeen de leerlingen thuis wonen, inwoning bij den meester regel is gebleven bij de bakkers en slagers, zeer algemeen voorkomt bij de schoenmakers en kleermakers en voorts nog wordt aangetroffen bij de barbiers, schoorsteenvegers en smeden, terwijl aan den anderen kant in streken, waar het wonen bij den meester gewoonte is gebleven, dit toch uiterst zelden voorkomt bij de timmerlieden en metselaars en zelden bij de Schlosser.
De eenigszins bijzondere positie van het ambacht der Schlosser wordt ook hier weder bevestigd; het uitwonen van den leerling staat natuurlijk in verband met het buitengewoon hooge cijfer der leerlingen, die bij Schlosser worden opgeleid (zie hierboven blz. 73).
Het geregeld inwonen der leerlingen bij hakkers en slagers wordt door den aard van het bedrijf voldoende verklaard; in die ambachten, waar aan de werkplaats tevens een winkel is verbonden zooals ook het geval is bij schoenmakers, kleermakers en barbiers — zal het in het belang van den meester zijn, steeds op ieder uur van den dag over zijne leerlingen te kunnen beschikken. Daarbij worden deze ambachten veelal in zeer kleine werkplaatsen met een gering aantal leerlingen uitgeoefend, zoodat de bezwaren tegen het inwonen der leerlingen niet het oog op de woningruimte hierbij niet gelden.
In de groote steden is blijkens de ontvangen antwoorden alleen te Breslau, Stuttgart en Brunswijk het wonen van den leerling bij den meester nog algemeene regel gebleven. Zooals hierboven werd opgemerkt . zijn dit dezelfde plaatsen, waar ook ten aanzien van het leergeld bij uitzondering de oude traditiën zijn blijven bestaan.
e. Loon.
ten eigenlijk loon wordt in het ambacht aan de leerlingen niet betaald, met uitzondering alleen van de bouwvakken (timmerlieden en metselaars)!


in welke blijkens <le uit alle deelen van üuitschland ontvangen inlichtingen steeds loon wordt gegeven. Hierbij moet worden opgemerkt, dat van eene leerlingopleiding in den eigenlijken zin des woords l.ij de bouwvakken moeielijk sprake kan zijn, daar de leerlingen er meer als „jugendhche Arbeiter" worden beschouwd in verband ook met de in liet bouwvak geregeld terugkomende perioden van werkloosheid.
Wel wordt in den regel een zakgeld of kostgeld gegeven. ingeval de leerling niet bij den meester inwoont. In de kleinere steden en op het platteland komt dus de betaling van een zakgeld slechts zelden voor, terwijl het daarentegen in de groote steden in den regel aan de leerlingen wordt uitgekeerd. Het bedrag is meestal zeer gering; gewoonlijk wordt het betaald onmiddellijk van liet begin van den leertijd, met jaarlijksche verhoogingen. Hieraan ligt ten grondslag de overweging, dat liij betaling van een gelijkblijvend loon gedurende den geheelen duur van den leertijd de leerling in het latere deel van den leertijd, wanneer hij meer kan praesteeren. het gevoel zou krijgen, meer te kunnen verdienen. indien liij elders een betrekking ging zoeken, en dus op deze wijze contractbreuk in de hand zou worden gewerkt. De leerlingen. en ook hunne ouders, vergeten later allicht, dat de meester in het begin van den leertijd door het werk van den leerling al zeer onvoldoende voor zijn moeite en kosten is schadeloosgesteld. Eene jaarlijksche stijging van liet zak- of kostgeld vermindert de neiging tot contractbreuk en is den leerling een spoorslag. steeds zijn best te doen en zijn leertijd uit te dienen.
In de berlijnsche Innungen wordt alleen door de smeden, schoorsteenvegers. schoenmakers en bakkers — ambachten, waar het inwonen van den leerling l»ij den meester is blijven bestaan — in den regel geen kostgeld gegeven. Het kostgeld bedraagt: bij de steenhouwers 4 a l> Mark in het eerste tot * a 12 Mark in liet laatste jaar, bij de wevers hoogstens 3 Mark. bij de schilders van 4 Mark in het eerste tot 7 Mark in het laatste jaar, bij de kuipers van 3.5 Mark tot 6 Mark, bij de behangers van 4 Mark tot it Mark. Bij de goudsmeden komt liet voor. dat het kostgeld eerst ingaat na afloop van het eerste jaar.
Uit andere plaatsen worden ongeveer dezelfde bedragen vermeld. In kleinere plaatsen bedraagt liet maximum t> Mark per week, in groote steden stijgt liet dikwijls tot t> Mark en een enkele maal nog liooger.
Evenals bij de goudsmeden te Berlijn komt liet ook in andere plaatsen bij hooger staande ambachten (werktuigkundigen, lithografen e.d.) voor, dat het kostgeld eerst in het tweede jaar ingaat.
Het loon (zakgeld, kostgeld) wordt in den regel aan de leerlingen zeiven en niet aan de ouders of voogden uitbetaald.


Volgens § 119„, 2Je Ud. der Gewerbe-Ordnung (oud en nimw) kan door de gemeentebesturen worden bepaald: „dat het door minderjarige arbeiders verdiende loon aan de ouders of voogden en slechts met hunne schriftelijke toestemming of na ontvangst van de door hen geteekende quitantie over de laatste loonsl>etaling aan de minderjarigen zeiven zal worden uitbetaald". Van deze bevoegdheid is echter slechts in zeer bescheiden mate gebruik gemaakt. Klaarblijkelijk wordt in het algemeen aan een dergelijk voorschrift geen hooge waarde gehecht. Men acht het waarschijnlijk, dat minderjarigen in eene plaats, waar het loon niet aan hen zeiven wordt uitbetaald, niet lang zullen blijven en liever elders werk zullen zoeken. Ook zal eene dergelijke bepaling, ingeval de vader Ot voogd met deugt en het door den minderjarige verdiende geld geheel ten eigen bate besteedt of verkwist, een zeer nadeeligen invloed kunnen hebben.
Van alle plaatsen, waaruit wij omtrent dit punt inlichtingen ontvingen, wordt ons dan ook alleen uit Crefeld liet bestaan eener gemeentelijke verordening krachtens § 119,,. oJe Ii(]> der G () medegedeeld •) In het formulier-contract van het „Verband deutscher Gewerbevereine' bijlage V| wordt in § 5a voorgeschreven, «lat het loon aan den wettenen vertegenwoordiger des leerlings moet worden uitbetaald. Uit < ït. dat onze bei ichtgevers op slechts een paar uitzonderingen na - eenstemmig verklaren, dat de loonsbetaling steeds onmiddellijk aan den leerling geschiedt, zullen wij echter moeten opmaken, dat aan dit voorschrift niet al te best de hand wordt gehouden.
Kortingen op het loon (kostgeld, zakgeld) hebben in het algemeen niet plaats In den regel is het reeds zoo laag gesteld, vooral in het begin van den leertijd, dat onbemiddelde ouders het voor het onderhoud van hun zoon hoog „oodig hebben en ,laarvan niets zouden kunnen missen Evenwel belmoren kortingen op het loon ook weer niet bepaald tot de hooge uitzonderingen. Dit geschiedt dan eensdeels met het doel, den leerling aan het einde van den leertijd een spaarduitje te verschaffen, dat hem bij zijn intrede in de maatschappij kan te pas komen, anderdeels - en wel in de meeste gevallen - in het belang van den meester om dezen een waarborg te geven voor het geval van contractbreuk van «len leerling (zie hieronder blz. 129).
Volgens de door ons ontvangen inlichtingen zijn kortingen o.a. gemukelijk in Wurtemberg. De inspecteur van den arbeid in het 2d" district deelt in zijn rapport over 189« „lede, dat dikwijls een deel van het loon wordt ingehouden (in den ïvgel 10 Pf. per dag of '/, van het
') Iutusscheu blijkt uit inededeeliugeu in het weekblad „Soziale Praxis", dat ook op eenige andere plaatsen dergelijke verordeningen zijn tot stand gekomen.


weekloon). totdat een bepaald bedrag is bereikt, hetwelk dan bij regelmatig eindigen van den leertijd aan den leerling wordt uitbetaald. Naar mededeeling van het ministerie van binnenlandsche zaken te Karlsruhe komen kortingen op het loon geregeld voorin het bouwvak en in de door den Staat gesubsidieerde leerlingwerkplaatsen . waar 20 % van het loon wordt ingehouden: de/e bedragen worden bij de spaarbank gedeponeeid en na afloop van den leertijd aan den leerling uitbetaald. Te Berlijn komen alleen bij uitzondering in zeer enkele Innungen (goudsmeden, behangers) kortingen op het loon voor. Ook uit enkele andere plaatsen wordt bericht, dat hij uitzondering wel eens aan den meester het recht is toegekend, een deel van het loon tot het einde van den leertijd in te houden.
Hieruit blijkt echter voldoende, dat in het algemeen het opnemen van eene dergelijke bepaling in de leercontracten steeds uitzondering is gebleven.
<1. De duur run den leertijd.
De duur van den leertijd wordt steeds in het contract vastgesteld en richt zich in het algemeen naar de voor elk bedrijf heerschende gebruiken. Verkorting en verlenging van den normalen duur komen voor in verband met de bepalingen omtrent leergeld eenerzijds en loon ot kost en inwoning anderzijds. De duur van den leertijd werkt dus mede als een factor om de wederzijdsche praestatiën tegen elkaar te doen opwegen. Zeer sterk komt dit uit in een te Coburg gebruikelijk contract-formulier, waarin wordt bepaald, dat, indien het overeengekomen leergeld niet wordt betaald. de leerling . . jaren in de leer zal moeten blijven, terwijl, indien het slechts ten deele wordt betaald, de duur van den leertijd naar verhouding zal worden berekend.
Bij de Innungen komt het een enkele maal voor, dat in het formuliercontract. hetwelk aan de leden der Innungen is voorgeschreven, de duur van den leertijd nauwkeurig wordt aangegeven, zoo b.v. bij de boekdrukkers te Berlijn 4 '/a jaar. De meeste Innungen bepalen er zich toe, in hunne statuten een minimum-leertijd, in den regel 3 jaar, voor te schrijven. Daarbij wordt dan uitdrukkelijk bepaald, dat de meester alleen met toestemming van het bestuur der Innung eene verkorting van den leertijd beneden het vastgestelde minimum kan toestaan; deze toestemming wordt slechts verleend, indien de leerling zich door gedrag en vorderingen gunstig heeft onderscheiden.
Over het geheel genomen, is de gewone duur van den leertijd in het


ambacht 3 ii 4 jaar. De uit alle deelen van Duitschland door ons ontvangen opgaven bewegen zich in den regel tusschen deze beide cijfers: een kortere duur van den leertijd wordt een enkele maal genoemd voor bakkers en slagers, terwijl een langere leertijd veelal schijnt voor te komen bij lithografen, werktuigkundigen, horlogemakers, goud- en zilversmeden en boekdrukkers.
I)e in 1895 gehouden Rijksenquète geeft omtrent den duur van den leertijd in de verschillende ambachten zeer uitvoerige statistieken. Het zou ons te ver voeren. al deze cijfers hier weer te geven, zoodat wij ons moeten bepalen tot het vernielden der algemeene resultaten.
Van de 96% der meesters, die den duur van hun leertijd hebben opgegeven. hebben doorloopen:
van 2—3 jaar : 56.9 %.
. 3-4 „ : 18.8%.
.. 1—2 „ : 12.1 °/0.
- 4-5 r .....: 3.8
_ 6 maanden—1 jaar: 2.5"/(),
_ 5—6 jaar : 0.7 ,
„ 3—6 maanden . . : 0.6%,
„ meer dan 6 jaar . : 0.4 °/0.
niinderdan3 maand.: 0.2%.
Uit deze tabel blijkt, dat leertijden van 2—4 jaar de meest voorkomende zijn, leertijden van 1—2 jaar nu en dan en van 4—5 jaar en van 6 maanden—1 jaar zeer zelden worden gevonden. terwijl leertijden boven de 5 jaar en beneden de 6 maanden tot de zeer hooge uitzonderingen behooren.
Uit de cijfers der Kijksenquète kan verder ook voor de verschillende ambachten de gemiddelde duur van den leertijd worden berekend. Deze bedraagt voor alle ambachten te zamen 3.12 jaar. Indien wij ons ook hier bepalen tot de 29 ') belangrijkste ambachten (met meer dan 100 meesters en tevens meer dan 100 leerlingen), dan vinden wij daarvoor de volgende cijfers:
een leertijd
» r
v
) Iu de tabel op blz. 72 worden slechts 28 ambachten vermeld, aangezien daar, ten einde eene vergelijking te kunnen maken niet de statistieken der berlijnsche en hamburger Innungen, timmerlieden en metselaars onder één hoofd ..l/o/ru-rakkeri" zijn opgenomen.


Beneden hel 'jemiddelde. Hoven het i/eniiddelde.
I
T
Ambachten. [Jaren. Ambachten. Jaren.
- 1 ————— '
Wevers 2.46 Glazenmakers 3.18
Mandenmakers --61 Kleermakers 3.22
Brouwers 2.6 < Banket! >akkers .... 3.22
Bakkers 2.80 Steenhouwers 3.23
Barbiers \ 2.80 Schoenmakers .... 3.25
Slagers 2.85 Schrijnwerkers .... 3.25
Molenaars 2.86 Smeden 3 25
Metselaars j 3.02 Kuipers j 3.26
Timmerlieden J 3.08 Sclilosser 3.31
Wagenmakers i 3.06 Zadelmakers 3.31
Schilders 3.31
Draaiers 3.35
Blikslagers 3.49
Boekbinders 3.52
Behangers 3.5<
Pottenbakkers . . . . 3. <8
Boekdrukkers 3.84
Horlogemakers .... 3.89
Voor alle ambachten te zamen 3.12 Slijpers i 3.92
I
Bij de meeste belangrijke ambachten verheft zich dus de gemiddelde duur van den leertijd boven liet normale en bedraagt hij van boven de 3 tot 4 jaar. De door ons verkregen opgaven (van 3—4 jaar) worden door «leze statistiek volkomen bevestigd.
Voorts mag ook op de overeenstemming van deze statistiek met die betreflende liet aantal leerlingcontracten in de verschillende ambachten worden gewezen. De ambachten, welke ten aanzien van het aantal leerlingen in verhouding tot dat der meesters en van het aantal meesters mei leerlingen in verhouding tot alle meesters, zich boven het normale verheffen — d. z. volgens de opgave op blz. 73: boekdrukkers, Schlosser, banketbakkers, blikslagers, behangers, schilders, steenhouwers, barbiers, boekbinders en pottenbakkers — komen, met uitzondering alleen van <1*. bnrbi«r», ook in bovenstaande statistiek met hooge, en zelf" grootendeels met de hoogste cijfers voor, terwijl aan den anderen kant van de ambachten niet een gering leerlingpercentage en met weinig meesters met leerlingen de beide liet laagst staande, mandenmakers en wevers, ook voor den gemiddelden duur van den leertijd de laagste cijfers aanwijzen.


Uit de statistieken der Rijksenquète blijkt nog, dat in de steden de jongens in den regel langer leeren dan op het platteland. Terwijl toch in de^steden de gemiddelde duur van den leertijd voor alle ambachten is 3.41 jaar, bedraagt deze voor liet platteland slechts 3 jaar.
In de Novelle van 1897 is eene bepaling omtrent den duur van den leertijd opgenomen. De memorie van toelichting acht de regeling van den duur van den leertijd voor de leerlingopleiding van bijzonder groote beteekenis; met inachtneming van den aard van het bedrijf moet de leertijd aldus bepaald worden, dat hij voldoende is om onder normale omstandigheden den leerling een grondige kennis van liet ambacht te doen verkrijgen: aan den anderen kant echter mag aan het streven, van de werkkracht van den reeds voldoende gevormden leerling zoo lang mogelijk gebruik te maken. niet de vrije hand worden gelaten. De Novelle bepaalt nu in § 130». dat de leertijd in den regel drie jaar zal duren en den duur van vier jaar niet zal mogen overschrijden. Er is dus geen minimum-leertijd aangenomen, doch slechts als regel vooropgesteld , dat. voor zooverre niet iets anders wordt overeengekomen. de leertijd drie jaar zal duren. De wetgever sluit zich hiermede aan bij den reeds in vele ambachten gebruikelijken leertijd van ongeveer drie jaar.
In liet oorspronkelijke regeeringsontwerp was een maximum van vijf jaar aangenomen. De Rijksdag heeft dit echéer op een voorstel van sociaal-democratische zijde tot tier jaar verminderd, en wel, zooals uit de debatten blijkt, op grond van de overweging, dat een tijdvak van 4 jaar ruimschoots voldoende is om een ambachtsleerling te vormen, en niettemin zeer dikwijls arme jongens uit weeshuizen of andere inrichtingen, voor wier geheele onderhoud (kost, woning en bewassching) de meester moet zorgen, geheel onnoodig gedwongen worden zich aan een tot 5 jaar durenden leertijd te onderwerpen.
De Novelle bepaalt voorts, dat de Handwerkskammer bevoegd is. voor bepaalde ambachten den duur van den leertijd vast te stellen, na daaromtrent de betreffende Innungen en andere, de bevordering van hétambacht beoogende, vereenigingen te hebben gehoord. In een dergelijk geval zullen dus alk tot «lat ambacht behoorende meesters aan den dooide Handwerkskammer vastgestelden leertijd gebonden zijn. De Handwerkskammer kan den leertijd op minder dan 3 jaar bepalen, doch is gehouden aan het wettelijke maximum van 4 jaar. De memorie van toelichting wijst er nog op, dat de Handwerkskammer in één en hetzelfde ambacht een verschillenden leertijd kan vaststellen en daarbij den langeren of korteren duur in het bijzonder ook van het bezoek eener


vak- of herhalingsschool of van «Ie vorderingen van den leerling in eene dergelijke school kan doen afhangen.
De besluiten der Handwerkskammer zijn aan de goedkeuring eener hoogere autoriteit ') onderworpen. Zoolang zij van hunne i.evoegdheid geen gebruik maken, zullen de Innungen gerechtigd zijn dergelijke voorschriften te geven.
De Handwerkskammer kan verder nog volgens § 130ff"fe««> i„ bijzondere gevallen eene verkorting van den leertijd toestaan, opdat — volgens de memorie van toelichting — zal kunnen worden rekening gehouden met leerlingen, die in de school of in de werkplaats door ijveren bekwaamheid uitmunten of bij tentoonstellingen van leerlingwerkstukken of andere gelegenheden zich bijzonder onderscheiden.
e. Proeftijd.
De G. O. bepaalt in 12*: „Het leercontract kan, indien een langere termijn niet is overeengekomen, gedurende de eerste vier weken na het begin van den leertijd door ieder van beide partijen eenzijdig worden beëindigd. Een beding, volgens hetwelk deze proeftijd langer dan drie maanden zal duren, is nietig".
Uit de door ons verkregen inlichtingen blijkt algemeen, dat er tegen dezen «ettelijken proeftijd geen bezwaren bestaan. Van theoretisch standpunt zou men tegen de regeling der G. O. de bedenking kunnen maken, dat het wellicht juister ware geweest, het recht tot eenzijdige verbreking te geven niet yedurende ten minste 4 weken doch nu ufUjup run ten minste 4 weken. Zooals de bepaling thans luidt, kan de meester na 1 of 2 dagen den leerling reeds wegzenden, terwijl het toch zeer wel mogelijk is, dat na een eenigszins langere kennismaking de jongen zou meevallen en zou blijken wel te voldoen. Uit het feit, dat dit bezwaar door geen onzer berichtgevers wordt genoemd, zullen wij echter moeten opmaken, dat liet zich in de practijk niet heeft doen gevoelen. In de Novelle van 1897 is liet bestaande artikel dan ook ongewijzigd overgenomen (§ 127h).
De proeftijd duurt in den regel niet langer dan het wettelijk minimum van 4 weken. Slechts zeer enkelen onzer berichtgevers vermelden bij uitzondering een langeren proeftijd.
') „Mit Genehmiging der höheren Verwaltung»beharde." l)e G. O. ^ebruikt iu verschillende artikelen de uitdrukkingen „höhere Verwaltungsbekörde„untere Verwaltungsbehörde," „Gemeindebehörde„Ortsbehörde" enz., en bepaalt in f155, dar door de regeeringen der Bondsstaten moet worden bepaald, welke autoriteiten aldaar onder deze uitdrukkingen zullen worden verstaan.


Hoewel uit de redactie van § 128 reeds volgt, dat de proeftijd een
deel vormt van den leertijd, wordt toch in de meeste contract-formulieren nog uitdrukkelijk vermeld, dat de proeftijd in den overeengekomen leertijd Wordt meegerekend.
Volgens § 132 der G. O. (f 127 f'»«>«) heeft in geval van beëindiging van het contract gedurende den proeftijd de meester of leerling alleen dan recht op schadevergoeding,, indien dit in liet schriftelijk leercontract met vaststelling van de wijze en liet bedrag der schadeloosstelling is overeengekomen. In de meeste der door ons geraadpleegde contracten komt een dergelijke bepaling niet voor; het formulier der kuipers-, smeden-, kleermakers- en schrijnwerkers-Innungen (bijlage VII) vermeldt zelfs uitdrukkelijk in § 2, 2'« lid, dat het terugtreden gedurende den proeftijd vrijstaat „ohne irgend trelche h'ntxrliadigungsannprüche".
Eene uitzondering vormt in dit opzicht liet formulier der saksische Gewerbekammern (bijlage VI), hetwelk in §8, 8lid, de schadevergoeding voor dit geval regelt.
/. De duur van den werkdag.
I)e duur van den werkdag richt zich in het algemeen naar de behoeften van het bedrijf: in den regel werken de leerlingen even lang als de gezellen. Dat de duur van den werkdag in het contract wordt geregeld. behoort tot de zeer hooge uitzonderingen. Het komt o.a. voor in het formulier der Charlottenburger Innungen, waarbij de uren van begin en einde van den werkdag worden bepaald. De kracht dezer regeling wordt echter ongeveer geheel te niet gedaan door de onmiddellijk daarop volgende bepaling, dat de leerling bovendien verplicht is, indien dit noodig mocht zijn, vroeger te beginnen en later te eindigen en ook 's nachts te werken, indien dit van hem wordt verlangd. Op ongeveer dezelfde wijze vinden wij ook in andere formulieren, waarin eene bepaling omtrent den arbeidstijd voorkomt, de zaak geregeld. Zoo b.v. in het formulier der vereenigde leidekkers-Innungen: „De werkdag van den leerling begint te 6 uur 's morgens en eindigt 's avonds te 7 uur. Overwerk. dat de meester in uitzonderingsgevallen kan vorderen, wordt niet extra vergoed". In het formulier der boekdiukkers-Innung te Berlijn wordt het volgende bepaald: „De werkdag duurt 10 uur, begin en einde worden door liet arbeidsreglement geregeld. De meester kan alleen in dringende, door het belang der zaak vereischte, gevallen overwerk vorderen; de vaststelling daarvan is aan zijn goedvinden overgelaten. De leerling ontvangt voor overwerk 20 Pfennige per uur".
De regeling van den werkdag wordt dus in de enkele gevallen, waar


zij voorkomt. niet gemaakt zonder de noodige reserven omtrent overwerk , waarmede derhalve de beteekenis eener dergelijke regeling voor een goed deel wordt weggenomen.
Voor het ambacht bestaan geen wettelijke bepalingen betreffende den werkdag, wel voor de fabrieken in 135 en volgende der G. O., waarbij voor kinderen beneden 13 jaar elke arbeid in fabrieken wordt verboden, voor kinderen beneden 14 jaar een maximum-werkdag van 6 uur en voor jongelieden van 14 tot 16 jaar een maximum-werkdag van 10 uur wordt voorgeschreven. Bij de Novelle van 1897 (§ 154, 3<l« lid) zijn deze bepalingen ook toepasselijk verklaard op alle werkplaatsen, waarin elementaire beweegkracht (stoom, wind, water, gas, lucht, electriciteit, enz.) doorloopend wordt gebruikt, terwijl zij volgens § 154. 4'1'' lid, door keizerlijk besluit met toestemming van den Bondsraad ook tot andere werkplaatsen kunnen worden uitgebreid. Een dergelijk besluit is tot dusverre alleen verschenen voor de werkplaatsen der Kleider- und Wfische-Konfektion (31 Mei 1897). Voorts bestaan ook sinds het voorjaar van 1896 bijzondere bepalingen voor het bakkersbedrijf. De hierin gebruikelijke abnormale werktijd — dank zij den wensch van het publiek, 's morgens steeds versch brood te hebben — heeft er toe geleid, bijzondere bepalingen ter bescherming zoowel van gezellen als van leerlingen vast te stellen. Bij besluit van den Bondsraad van 4 Maart 1896 is voor bakkerijen, waarin tusschen half 9 's avonds en half 6 's morgens wordt gewerkt , voor de gezellen een maximum-werktijd van 12 uur voorgeschreven, terwijl de werktijd der leerlingen in het eerste jaar 2 uur en in het tweede jaar 1 uur minder moet bedragen dan die der gezellen.
Klachten over te veel werk komen hier en daar onder de ambachtsleerlingen wel voor, in het bijzonder in die bedrijven, waar de aard van het bedrijf zelf een abnormalen arbeidstijd medebrengt en in verband daarmede nog de gewoonte heerscht, dat de leerling bij den meester kost en inwoning geniet (bakkers, slagers, schoenmakers e. d.). In liet algemeen leidt het wonen bij den meester, onverschillig in welk ambacht, er toe, dat de leerling langer wordt bezig gehouden, zij het ook niet in het bedrijf zelf, dan toch voor verschillende huiselijke diensten, welke van hem worden gevorderd. Voorts moet ook ter beoordeeling van den duur van den werkdag in aanmerking worden genomen, dat in sommige ambachten na afloop van den eigenlijken werktijd de leerlingen nog zijn aangewezen voor allerlei bezigheden, als liet opruimen van de werkplaats bij schrijnwerkers, timmerlieden en dergelijken, het wegbrengen van afgemaakt werk bij schoenmakers, het opnemen van bestellingen bij slagers, en dergelijke dingen meer. Hierdoor laat het


zich verklaren, dat, ook indien de werkdag der leerlingen dezelfde is als die der gezellen, toch rechtmatige klachten over te veel werk bij de eersten kunnen voorkomen. Verder moet in dit verband nog worden gewezen op het in vele ambachten bestaande misbruik, dat de meester ter besparing van kosten met zoo weinig mogelijk gezellen en zoo veel mogelijk leerlingen werkt, de z.g. „Lrhrlingxzüchterei" 'i. In een dergelijk geval bestaat er alle aanleiding, dat de meester zal trachten, zoo veel mogelijk voordeel van zijne leerlingen te trekken , en hen zoo lang mogelijk aan den arbeid zal houden.
y. Rechtspraak.
Voor leerlingprocessen is door de Rijkswet van 29 Juli 189(1 het Gewerbegericht als de bevoegde rechter aangewezen Volgens § 8 dezer wet zijn de Gewerbegorichte — ongeacht de waarde van het object des geschils — bevoegd voor alle processen over liet aangaan, de voortzetting en de ontbinding van het arbeidscontract en over de daaruit voortvloeiende verplichtingen en aanspraken op schadevergoeding. § 5 der wet bepaalt, dat door de competentie van een Gewerbegericht de gewone rechter wordt uitgesloten, zoodat deze de zaken , bij een Gewerbegericht thuis behoorende, ambtshalve daarheen moet verwijzen.
Volgens § 1 der wet kunnen voor de beslissing van ,.gewerbliclie Streitigkeiten" tusschen arbeiders — waaronder volgens § 2 der wet leerlingen zijn begrepen — eenerzijds en hunne werkgevers anderzijds, alsmede tusschen arbeiders van denzelfden werkgever, Gewerbegerichte ingesteld worden. Dit geschiedt door de gemeenten, die daartoe echter alleen beroeyd , niet verplicht zijn. De wetgever heeft zich gesteld op het standpunt, dat aan de gemeenten moet worden overgelaten te bepalen, of de toestanden in hun gebied de instelling van een dergelijken bijzonderen rechter wettigen en gunstige resultaten van diens werkzaamheid kunnen doen verwachten J).
Het Gewerbegericht bestaat uit een voorzitter en ten minste 2 leden. De voorzitter, die noch patroon noch werkman mag zijn, wordt door het gemeentebestuur benoemd, de leden worden steeds voor de helft door en uit de patroons en voor de andere helft door en uit de werklieden gekozen.
De regeling der procedure is uitgegaan van het beginsel, dat de lei-
') 'Lie hierover nader blz. lOfi en volgende.
i) In Augustus 1895 bestouden iu Duitsclilaud 272 Gewerbegerichte, waarvau alleen in Pruisen 181. Sedert is het aautal nog ecnigszius toegenomeu.


ding van het proces niet berust bij <le partijen, maar l>ij den rechter, zoodat alle dagvaardingen van ambtswege geschieden. Advocaten en practizijns worden niet als gemachtigden voor het Gewerbegericht toegelaten. Blijkens de memorie van toelichting is deze bepaling gemaakt ten einde de procedure te bespoedigen en minder kostbaar te maken en tevens te voorkomen, dat in processen tusschen werklieden en patroons de laatsten steeds door een advocaat zouden worden vertegenwoordigd. Men achtte de bepaling daarbij weinig bezwarend. omdat de processen in den regel van zuiver technischen aard zijn en in eenigszins belangrijke zaken altijd hooger beroep mogelijk is.
Volgens § 39 der wet is het Gewerbegericht steeds verplicht te trachten , eene verzoening tusschen partijen teweeg te brengen: het kan deze poging in iederen stand der zaak herhalen en is aan het einde van het geding bij tegenwoordigheid van beide partijen daartoe zelfs verplicht.
Van de vonnissen der Gewerbegerichte kan. indien het object van het geschil meer bedraagt dan 100 Mark, hooger beroep worden aangeteekend bij het Landgericht (te vergelijken met onze arrondissementsrechtbank).
In gemeenten, waar geen Gewerbegericht bestaat, blijft voor leerlingprocessen de gewone rechter (het Amtsgericht, gelijkstaande met onzen kantonrechter, en in enkele gevallen ook het Landgericht) bevoegd. Volgens § 71 der Wet op de Gewerbegerichte kan echter in geschillen betreffende het aangaan, de voortzetting of de ontbinding van het contract ieder der partijen zich wenden tot den burgemeester voor het verkrijgen eener voorloopige beslissing, welke van kracht wordt, indien niet binnen 10 dagen één der partijen de zaak voor den gewonen rechter aanhangig maakt. Is dit laatste het geval. dan wordt door het Amtsgericht de zaak geheel zelfstandig opnieuw onderzocht en is het aan de uitspraak van den burgemeester in geen enkel opzicht gebonden.
Voor de leden der Innungen is nog een geheel bijzondere rechtspraak in het leven geroepen. In alle leerlingprocessen is de Innung zelf de eenige bevoegde rechter, met uitsluiting van liet Gewerbegericht. dat zich derhalve van ambtswege onbevoegd inoet verklaren, ook indien beide partijen mot de behandeling der zaak voor het Gewerbegericht genoegen nemen '). Van de uitspraken der Innungen kan binnen 1 maand hooger beroep bij don gewonen rechter worden aangeteekend.
Deze bijzondere rechtspraak der Innungen is in de Novelle der G. O. van 18 -Tuli 1881 nog belangrijk uitgebreid door de bepaling van § 100c,
') § 79 der Wet op de Gewerbegerichte in verhand met § 97, N°. 4 G. O. (§ Sl« N". 4 nieuw).


lstc lid, gehandhaafd in § 79 der Wet op de Gewerbegerichte.- Daarbij toch wordt bepaald, dat aan Innungen, die zich op bet gebied van het leerlingwezen verdienstelijk hebben gemaakt, het vooireclit kan worden verleend, dat zij, ingeval één der partijen zich op haar beroept, voor leerlingprocessen ook dan bevoegd zijn. indien de patroon, ofschoon hij tot het ambacht der Innung behoort en daarin zou kunnen worden opgenomen, toch geen lid der Innung is. Wanneer dus dit privilege aan een Innung is verleend, zal ook voor een //,>/-lid der Innung, indien zijn leerling zich op deze beroept, de bevoegdheid van het Gewerbegericht zijn uitgesloten. De beteekenis der Gewerbegerichte ten aanzien van de processen over leerlingcontracten wordt dus door de bepaling van § 100e, 1 fl lid der G. O. zeer verkleind, te meer daar van de daarbij gegeven bevoegdheid in verschillende plaatsen nog al eens is gebruik gemaakt.
Dit geldt in het bijzonder voor Berlijn. Daar hadden in 1895 15 der 68 Innungen het privilege van § 100?, I"0 lid, G. O. Onder deze komen vele der meest belangrijke ambachten voor (Innungen met 500 en meer leden), nl. 1 kikkers, slagers, kleermakers, schoenmakers, behangers en schrijnwerkers. De 68 Innungen telden aan het einde van 1895 in liet geheel 17665 leden met 9444 leerlingen, terwijl de 15 bovenbedoelde Innungen vertegenwoordigden 9091 meesters niet 4842 leerlingen. Weliswaar hebben dus slechts ongeveer 20% der Innungen het privilege van
100e, ls,f lid, doch deze omvatten 51.4"/„ der Innungsmeesters en 45.9 u/0 der leerlingen.
In vele andere plaatsen wordt deze bevoorrechting der Innungen in ongeveer gelijken omvang aangetroffen. Daartegenover staat echter, dat in sommige groote steden, als Leipzig, Keulen, Stuttgart, Karlsruhe, eene dergelijke beperking der competentie van de Gewerbegerichte in het geheel niet heeft plaats gevonden. De niet-Innungsleden zijn dan ook uit den aard der zaak in het algemeen met dezen dwang, zich eventueel op verlangen van den leerling voor de Innung in plaats van voor het Gewerbegericht te verantwoorden, al zeer Weinig ingenomen, afgezien nog daarvan, dat op deze wijze het aanzien van het Gewerbegericht belangrijk wordt verminderd.
In de Novelle der G. O. van 1897 is dit privilege dan ook geheel ujnjehfvytt, In plaats daarvan kunnen echter de tot dusverre geprivilegieerde Innungen gemaakt worden tot Ztcauy»immnyen, tot welke aiie tot _ het ambacht behoorende meesters moetin toetreden '). Indien dan een geprivilegieerde Innung in een Zwangsinnung wordt veranderd, houdt daarmede voor alle tot het ambacht behoorende meesters de bevoegdheid
') Zie hierboven blz. Gi).


van liet Gewerbegericht geheel en al op, daar ook volgens de nieuwe wet de Innungen voor geschillen tusschen hunne leden en leerlingen competent blijven (§ 81»/, N°. 4 n"w G. O.).
Bijzondere bedingen omtrent de rechtspraak komen in de leercontracten zelden voor.
Eene opdracht van eventueele geschillen aan scheidsmannen wordt bij uitzondering o.a. gevonden in het formulier van den ,.Allgemeinen Gewerbeverein" te München, waar wordt bepaald, dat partijen zich aan de uitspraak van het door de vereeniging ingestelde scheidsgerecht onvoorwaardelijk onderwerpen , en in zekeren zin ook in het formulier van het „Verband deutscher Gewerbevereine" (bijlage V), hetwelk in § 10 voorschrijft, dat eventueele geschillen, voor het geval dat geen Gewerbegericht of Innung bevoegd is, in het hoogste ressort zullen worden beslist door den burgemeester als scheidsrechter met uitsluiting van den gewonen rechter.
In de contract-formulieren der Innungen komt het een enkele maal voor, dat naar de bevoegdheid der Innungen tot het beslissen van eventueele geschillen uitdrukkelijk wordt verwezen.
IV. De contracteerende partijen.
a. De leermeester.
De G. O. verklaart in § 41, dat de bevoegdheid tot het zelfstandig uitoefenen van een bedrijf het recht medebrengt om in willekeurig aantal gezellen, arbeiders en, voorzooverre de voorschriften der wet zich daartegen niet verzetten, ook leerlingen aan te nemen. Wat deze laatsten betreft, bepaalt § 106 der G. O., dat ambachtslieden, die niet in het bezit zijn der „bürgerliche Ehrenrechte", zich, zoolang hun die rechten ontnomen blijven, niet met de opleiding van arbeiders beneden 18 jaar mogen bezighouden. Andere beperkingen dan deze komen — de bijzondere voorschriften voor Innungen buiten rekening gelaten — in de wet niet voor. Bepaalde vereischten vaü bekwaamheid (het z.g. „Befiihigunysnachireix''), lichamelijke of geestelijke geschiktheid worden den meester door geen enkele wetsbepaling gesteld; evenmin wordt voor het houden van leerlingen een bepaalde omvang van het bedrijf gevorderd.
In het algemeen bestaat dus op dit gebied de grootst mogelijke vrijheid en is een ieder, hoe weinig hij ook van het ambacht moge ver-


staan, gerechtigd zich als leermeester op te werpen. Zelfs indien een patroon zijne wettelijke verplichting tot deugdelijke opleiding van den leerling niet nakomt, geeft dit wel den leerling het recht de leer vóór den afloop te verlaten, en kan zelfs de leermeester op grond van § 148, N". 5) der G. O. tot eene geldboete van ten hoogste 150 Mark worden veroordeeld, maar niettemin blijft een dergelijke meester volkomen bevoegd, in het vervolg weer leerlingen aan te nemen. Niet alleen dus, dat ge<*n<-
wettelijke vereischten van bekwaamheid aan den meester worden gesteld, maar zelfs, indien rechtens zijne onbekwaamheid is geconstateerd, kan toch de bevoegdheid tot het aannemen va^ leerlingen hem niet worden ontnomen!
Voor de Innungen gelden ook omtrent dit punt bijzondere bepalingen. § 98« der G. O. schrijft voor, dat in de statuten der Innungen moeten worden geregeld de voorwaarden, waaraan de leden bij het aannemen van leerlingen hebben te voldoen.
In de meeste statuten nu wordt bepaald, dat Innungsleden, die niet in het bezit zijn der „bürgerliche Ehrenrechte" of door rechterlijke beschikking in het beheer over hun vermogen zijn beperkt, geene leerlingen mogen aannemen. Algemeen is voorts de bepaling, dat aan leden, die hunne plichten als leermeester ernstig verwaarloosd hebben, op voorstel van het bestuur door de vergadering der Innung de bevoegdheid tot het aannemen van leerlingen voor goed of voor een bepaalden tijd kan worden ontnomen.
De algemeene vrijheid tot het sluiten van leerlingcontracten kan dus in de Innungen eenigermate worden beperkt. Bepaalde vereischten van bekwaamheid, waaraan een leermeester zal hebben te voldoen, worden echter ook daar over het algemeen niet gesteld. Den Innungen is evenwel de bevoegdheid gegeven (§ 100 der G. O., § 87 in hunne
statuten te bepalen, dat de opneming in de Innung wordt afhankelijk gesteld van het afleggen van een examen, hetwelk dan alleen de gewone werkzaamheden van het ambacht zal mogen omvatten. In de zeer vele Innungen, waar eene dergelijke „Meisterprilfung" is voorgeschreven, bestaat dus alle waarborg, dat de meesters tot het opleiden der door hen aan te nemen leerlingen inderdaad de noodige bekwaamheid zullen bezitten.
In verband hiermede kan volgens § 100c. X". 3 der G. O. door de „höhere Verwaltungsbehörde" aan Innungen, die op het gebied van het leerlingwezen verdiensten hebben, het zeer belangrijke privilege worden verleend, dat meesters, die tot het ambacht der Innung behooren, doch, ofschoon zij daarin zouden kunnen worden opgenomen, geen leden der Innung zijn, van een bepaald tijdstip af geen leerlingen meer zullen


mogen aannemen. Het houden van leerlingen wordt dan voor deze ambachten uitsluitend tot de leden der Innung beperkt, zoodat hiermede de algemeene vrijheid tot het sluiten van leerlingcontracten zeer belangrijke beperkingen kan ondergaan.
Blijkens de door ons ontvangen inlichtingen is het privilege van § 100e, N°. 3 G. O. in vele plaatsen op tamelijk ruime schaal toegepast. Dit geldt vnl. voor Noord- en Midden-Duitschland, waar de Innungen zich meer dan in het Zuiden (het land der Gewerbevereine) hebben ontwikkeld.
Te Berlijn hadden aan het einde van 1895 13 van de (18 Innungen het privilege van § 100e , N(°. 3. Daaronder behooren vele der belangrijksteambachten: bakkers, smeden, schilders, schoenmakers en behangers. De 13 geprivilegieerde Innungen tellen in het geheel 6993 meesters met 387/ leerlingen en vertegenwoordigen dus (bij een totaal van 17665 meesters en 9444 leerlingen voor nllr berlijnsche Innungen) 39.5 °<n deimeesters en 41 H/o der leerlingen. In 1895 werd het privilege aangevraagd door de kleermakers en schrijnwerkers, doch niet verleend.
Ie Hamburg is het bedoelde voorrecht nog op veel ruimer schaal toegekend. Daar was het aan het einde van 1895 verleend aan 16 van de 29 Innungen, waaronder aan ongeveer alle belangrijke ambachten. De 29 Innungen te zanien tellen 4846 leden en 2725 leerlingen, de 16 bevoorrechte Innungen 3595 leden en 2141 leerlingen, zoodat de laatste 74 u/0 der meesters en 78.5 "/„ der leerlingen vertegenwoordigen ').
De Novelle van 1897 bevat omtrent de bevoegdheid tot het aannemen van leerlingen zeer belangrijke bepalingen, waardoor de bijna onbeperkte vrijheid op dit gebied bestaande, aanzienlijk wordt verminderd.
In de memorie van toelichting wordt er op gewezen, dat de bestaande regeling geheel onvoldoende is en het dringend noodzakelijk is maatregelen te trefl'en, waardoor personen. die niet de noodige waarborgen geven voor eene behoorlijke opleiding en vorming, van het houden van leerlingen worden uitgesloten.
In verband met de bepaling van § 127a. volgens welke de leerling aan de vaderlijke tucht van den meester is onderworpen, wordt in de eerste plaats aan personen, die niet in het genot zijn der „btirgerliche Ehrenrechte , de bevoegdheid tot het aannemen van leerlingen ontnomen (§ 126 De wetgever gebruikt hier en in de volgende
') Het privilege van § 100e, N®. 3 is iu de Novelle van 1897 opgeheven, doch daartegenover voor de tot dusver geprivilegieerde Innungen liet vormen van Zwangsïunungeu, waartoe alle meesters moeten toetreden, gemakkelijker gemaakt. Zie hierboven blz. 69.


de algemeene uitdrukking „personen", ten eimle niet alleen de patroons, doch ook werklieden, meesterknechts en anderen, aan wie het onderricht van leerlingen is opgedragen, te troffen.
Voorts wordt in § 12(v/ bepaald, dat aan personen, die herhaaldelijk hunne verplichtingen tegenover de hun toevertrouwde leerlingen ernstig hebben verwaarloosd of tegen wie feiten kunnen worden aangevoerd, welke hen in moreel opzicht tot het houden of opleiden van leerlingen ongeschikt maken, de bevoegdheid hiertoe geheel en al of voor een bepaalden tijd kan worden ontnomen. Hetzelfde geldt voor hen. die wegens geestelijke of lichamelijke gebreken tot eene deugdelijke opleiding van leerlingen niet geschikt zijn.
Deze bepalingen zijn toepasselijk op alle industriëele beroepen. Voor het eigenlijke ambacht, acht de wetgever nog verdere beperkingen noodzakelijk. Tot liet behoud van een krachtigen ambachtsstand is de zoo zorgvuldig mogelijke opleiding der leerlingen van buitengewone beteekenis. Hier is individueele bekwaamheid een onvoorwaardelijk vereischte voor het voortbestaan van talrijke bedrijven. In vele ambachten zal alleen de technisch volkomen gevormde werkman aan de concurrentie der groot-industrie het hoofd kunnen bieden.
De wetgever bepaalt nu in § 129, dat in het ambacht („Handwerksbetrieb ) de bevoegdheid tot het houden van leerlingen alleen toekomt aan personen, die den 24jarigen leeftijd hebben bereikt en voorts in het bedrijf, waarin de leerling zal worden opgeleid:
of den door de Handwerkskammer voorgeschreven leertijd, of, zoolang de Handwerkskammer geen voorschrift omtrent den duur van den leertijd heeft gegeven, ten minste een 3jarigen leertijd hebben doorgemaakt en het gezellenexamen („Oesellenprüfung"j hebben afgelegd,
of gedurende 5 jaar persoonlijk het ambacht zelfstandig hebben uitgeoefend of daarin als meesterknecht of in eene dergelijke betrekking zijn werkzaam geweest.
len einde te voorkomen, dat eene strenge handhaving van deze voorschriften in enkele gevallen, vnl. tegenover reeds bejaarde ambachtslieden, tot ongevvenschte hardheid zou voeren, is aan de „höhere Verwaltungsbehörde" het recht gegeven , na raadpleging der Innung, aan personen, die aan bovenstaande vereischten niet voldoen, niettemin de bevoegdheid tot het houden van leerlingen ie verieenen.
De Bjarige leertijd, welke ook in de groot-industrie kan zijn afgelegd, kan worden vervangen door het bezoek eener leerwerkplaats („Lehrwerkstiitte") of ambachtsschool.
Ten slotte wordt in § 129u bepaald, dat hij, die in een bepaald ambacht leerlingen mag houden, hetzelfde recht ook heeft voor andere


ambachten, welke eventueel door hem mochten worden uitgeoefend. Deze bepaling is gemaakt met het oog op het platteland, waar het tegelijkertijd uitoefenen van verschillende ambachten veelvuldig voorkomt ').
De vóór de Novelle van 185)7 in de G. O. gehuldigde vrijheid in het aannemen van leerlingen brengt mede, dat ook voor het aantal leerlingen, dat door één meester mag worden aangenomen, geene beperkingen worden gesteld. In het algemeen is een ieder vrij, zoovele leerlingen te houden als hem gewenscht voorkomt.
Dat deze onbeperkte vrijheid tot voor de leerlingopleiding nadeelige toestanden heeft aanleiding gegeven en in de hand heeft gewerkt, dat het leerlingwezen is aangewend als een middel tot het verkrijgen van goedkoope werkkrachten, is gereedelijk aan te nemen.
Ter beoordeeling van de vraag, in welken omvang deze misstanden, de z.g. „Lehrlingszüchtereï", in het duitsche ambacht voorkomen, bevat de Rijksenquéte van 1895 vele belangrijke statistische gegevens, waarvan wij de voornaamste resultaten in het kort zullen weergeven.
Bij de bewerking van dit onderwerp was het in de eerste plaats noodig een criterium vast te stellen voor de gevallen, in welke wel en in welke niet van een met het oog op de opleiding te groei aantal leerlingen zou kunnen worden gesproken. In het algemeen behoeft het absolute getal der leerlingen nog niet als een beslissende factor te worden aangemerkt. Een patroon, die 7 leerlingen en tevens 7 gezellen heeft, bevordert zeker de overbevolking in zijn ambacht en werkt ten nadeele der volwassen gezellen een te groot aanbod van werkkrachten in de hand; toch kan in dit geval, indien ieder der 7 leerlingen aan één der 7 gezellen is toegevoegd, de opleiding van den leerling eene zeer deugdelijke zijn. Zelfs laat het zich denken, dat, ook indien een patroon in het geheel geen gezellen en daarentegen een groot aantal (b.v. 6—8) leerlingen heeft, toch. bij groote bekwaamheid en paedagogisch talent van den meester, de leerlingen in zijne werkplaats eene uitstekende opleiding zullen genieten.
Afziende van een dergelijk h. i. uitzonderingsgeval, heeft de commissie van enquête gemeend, als regel de onderscheiding te mogen zoeken in het aantal der leerlingen in verhouding tot dat der gezellen. Zij heeft zich op het standpunt geplaatst, dat zoo niet de zekerheid, dan toch de waarschijnlijkheid eener onvoldoende opleiding moet worden aangenomen. ingeval het aantal leerlingen «lat der gezellen in eene bepaalde
•) De §§ 1-29 eu volgende zijn nog niet in werking getreden; zie blz. 67.


mate overtreft. Ten einde tot statistische cijfers te kunnen komen,
moest een vaste maatstaf worden gesteld, naar welken de juistheid deiverhouding tusschen leerlingen en gezellen zou worden berekend. I)e commissie heeft nu aangenomen, dat van een te groot aantal leerlingen mag worden gesproken, indien niet ten minste een even groot aantal volwassen arbeiders (d. z. gezellen, meesterknecht en patroon te zamen) daartegenover staat. Het hierboven gestelde geval van 7 leerlingen en 7 gezellen wordt dus niet als rLehrlingszüchterei" beschouwd. Eerst zoodra een patroon 2 leerlingen meer heeft dan gezellen, wordt bij hem het voorkomen van een te groot aantal leerlingen aangenomen.
Naar dezen maatstaf de cijfers der Rijksenquète beschouwende, komen wij tot de volgende resultaten:
In het gebied, waarover het onderzoek zich uitstrekte, werden geteld 61199 patroons, van welke 14349 met leerlingen werkten. Van deze 14349 leermeesters hadden:
5142 meesters geen gezel en 1 leerling, dus 5142 leerlingen, 3729 „ evenveel gezellen als leerlingen, n.1. 4484 .. en 4484 gezellen, 2607 „ meer gezellen dan leerlingen, n.1. 4982 „ „ 17433 „ . 1056 „ 1 leerling meor dan gezellen, n.1. 2310 „ „ 1254 „
Totaal 12534 meesters met een matig aantal leerlingen, 
d. i. 87.4 "/0 van alle leermeesters; bij dezen werkten 16918 leerlingen en 23171 gezellen, d. i. 77.9 "/„ van alle leerlingen en 56.3% alle ge/ellen.
Daarentegen hadden van de 14349 leermeesters:
1435 meesters geen gezel en 2 of meer leerlingen, totaal 3290 leerlingen :'SI > » 2 of meer leerlingen meer dan gezellen, n.1.1517 leerlingen en 521 gezellen.
Totaal 1815 meesters met een te groot aantal leerlingen, 
d. i. 12.6 van alle leermeesters; bij dezen werkten 4807 leerlingen en 521 ge/.ellen. d. i. 22.1 "/„ van alle leerlingen en 1.3% van alle gezellen ').
Onder de 14349 leermeesters zijn er:
5142, die met geen gezel en 1 leerling werken, en 1435. „ „ „ ,. „ 2 of meer leerlingen werken,
totaal 6577 meesters, die uitsluitend met leerlingen zonder gezellen werken. ^ an dezen is bij 1435 meesters of 21.6 °/0 een te groot aantal leerlingen. De overige 7772 leermeesters werken met gezellen en leerlingen;
onder dezen komt bij 380 meesters of 4.9 % ***" bovenmatig aantal leerlingen voor.
') Hier komen slechts 56.3 -f 1.3 = 57.6% der gezellen voor; de overige 42.4 bevinden zich hij de meesters, die zonder leerlingen werken.


In. het algemeen zijn deze cijfers zeker niet ongunstig. Slechts 22.1 % van alle leerlingen, 12.6 % van alle leermeesters, 21.6"/,, van alle leermeesters zonder gezellen met leerlingen, 4.9 ®/0 van alle leermeesters met gezellen en leerlingen vallen in de categorie, waarbij van een bovenmatig leerling-houden sprake kan zijn. Wij mogen dus wel concludeeren. dat, over het geheel genomen, het aantal leerlingen tot dat der gezellen in één werkplaats in eene juiste verhouding staat.
Eenigszins anders worden echter de resultaten. wanneer wij de cijfers voor de verschillende ambachten afzonderlijk beschouwen. Wij zullen ons ook hier bepalen tot de 29 ') voornaamste ambachten (met meer
dan 100 meesters en meer dan 100 leerlingen).
A an de 100 meesters zonder gezellen doch mef leerlingen hebben een te groot aantal leerlingen:
hij de: bij de:
wevers 1.9 kuipers 22.1
molenaars 2.3 boekbinders 22.4
timmerlieden 3.9 horlogemakers 22.7
glazenmakers 8.3 schrijnwerkers 22.9
mandenmakers 10.9 draaiers 23.7
metselaars 11.7 bakkers < . 23.9
slijpers 12.2 kleermakers 26.5
brouwers 14.3 blikslagers . 33.1
pottenbakkers 14.8 barbiers 36.8
smeden (vuurwerkers). . . 15.3 steenhouwers 41.2
schoenmakers 15 4 boekdrukkers 47.1
wagenmakers 15.7 banketbakkers 49.1
slagers 19 Schlosser 57
behangers 20
schilders ...... 20.1
zadelmakers 21.1
gemiddeld bij alle ambachten te zamen: 21.6.
') Zie dc noot op blz. 93.


Van de 100 meesters met gezellen en leerlingen hebben een te groot
aantal leerlingen:
hij de: bij de:
wevers — steenhouwers ... 5.1
molenaars behangers 5.5
mandenmakers kleermakers 5.6
slijpers kuipers 7.]
metselaars 0.2 draaiers 7.8
schilders 1.6 banketbakkers 8.
timmerlieden 1.(3 blikslagers 10.8
glazenmakers .... 1.7 boekdrukkers 24
wagenmakers 2.2 Schlosser 29.5
slagers 2.5
brouwers 2.6
zadelmakers .... . 2.9
pottenbakkers 3
bakkers 3.5
horlogemakers 3.5
barbiers 3.7
schoenmakers 3.9
schrijnwerkers 3.9
smeden (vuurwerkers). . . 4.5
boekbinders 4.8
gemiddeld bij alle ambachten te zanten: 4.9.
In deze beide tabellen wijzen wevers, molenaars, mandenmakers, metselaars en timmerlieden het geringste aantal meesters met te veel leerlingen aan. Er zijn hier, naar het schijnt, twee geheel verschillende oorzaken, die het aannemen van te veel leerlingen verhinderen. De timmermans-, metselaars- en molenaarsambachten vereisehen voor hunne uitoefening groote lichaamskracht, zoodat daar de niet-volwassen leerlingen van minder nut zijn en niet zoo gemakkelijk de plaats van een volwassen werkman kunnen innemen. In deze ambachten is dus weinig vraag naar leerlingen. Hij de mandenmakers en wevers daarentegen ontbreekt het aanbod van Wrlingen ten gevolge van den achteruitgang dezer bedrijven.
Aan den anderen kant toonen eveneens beide tabellen een veelvuldig voorkomen van te veel leerlingen bij Schlosser, boekdrukkers, banketbakkers en blikslagers. In al deze vakken is het aanbod van leerlingen bijzonder groot. Het Schlosserbedrijf gaat steeds vooruit en levert vele werkkrachten voor de groot-industrie: jongelieden, die volstrekt niet in


dit ambacht willen blijven, doch later als ingenieurs, electrotechnici,
monteurs, machinisten en in dergelijke betrekkingen hun weg hopen
te vinden, gaan bij een Sehlosser in de leer om daar de practijk van
de werkplaats te leeren. Bij boekdrukkers, banketbakkersen blikslagers
zijn de krachten van niet-volwassenen zeer goed te gebruiken en kunnen
dezen spoedig het werk van een gezel doen. Het aanbod van leerlingen
is bij boekdrukkers en banketbakkers zeer groot, omdat het laatste
bij de jongens als een aangenaam beroep en het drukkersbedrijf — ten
onrechte — als weinig lichaamskracht vereischend geldt. Waar op deze
wijze veel aanbod en veel vraag te zamen komen, geeft dit in zeer vele
gevallen aanleiding tot het op groote schaal aannemen van leerlingen.
Sterke voorbeelden daarvan zijn de volgende:
0
Onder de Srhlonner bevonden zich:
3 meesters zonder gezellen. ieder met  leerlingen .
1 ••
0
" V T r
1 „ met 4 ,, en
lr r « -
2 „ ieder 1 ,,
lr r 3 r
2 „ •• 1 ,
Onder de boekdrukkers:
1 meester met 2 gezellen en 7 leerlingen.
Ir r 1 r r 8
Het is wel aan te nemen, dat in deze en dergelijke gevallen de opleiding der leerlingen zeer veel te wenschen zal overlaten.
Hoeveel °/0 der leerlingen in de verschillende ambachten bij meesters met een te groot aantal leerlingen werkzaam zijn, blijkt nog uit de volgende tabel, in welke wederom wevers, molenaars, metselaars en timmerlieden onder de laagste, Sehlosser, boekdrukkers, blikslagers en banketbakkers onder de hoogste cijfers voorkomen.
v 12
r 8
,. 10
r 10


Van iedere 1(10 leerlingen bevinden zich bii meesters met te veel
leerlingen :
bij de:
molenaars 2
metselaars 2.-1
wevers 3.3
timmerlieden 4.2
glazenmakers 0.9
brouwers 10.3
mandenmakers 10.9
schilders 11.7
pottenbakkers. . . . . 13.5
steenhouwers 16.4
slijpers . 16.8
slagers 18.2
zadelmakers 19.2
behangers 19.3
smeden (vuurwerkers). . . 19.6
wagenmakers 19.7
schoenmakers 19.7
schrijnwerkers 21.2
gemiddeld bij alle ambachten te zamen: 22.1.
Bovenstaande statistieken vertoonen uit den aard der zaak vele punten van overeenkomst met die betreffende het in meerdere of mindere mate voorkomen van leerlingcontracten in de verschillende ambachten. Boekdrukkers en Sehlosser. bij wie het aantal leerlingen in verhouding tot dat der patroons zoo buitengewoon hoog is, onderscheiden zich tevens door het veelvuldig voorkomen van te veel leerlingen in één werkplaats. Ook bij banketbakkers en blikslagers zijn, zij het ook niet in zoo sterke mate, beide verschijnselen vereenigd, terwijl bij de wevers, waar het aannemen van leerlingen tot een minimum is gereduceerd, uit den aard der zaak van misbruiken op dit gebied geen sprake kan zijn.
Buitengewoon afwijkend zijn echter beide statistieken voor de timmerlieden : niettegenstaande volgens kolom 5 op blz. 72 in de bouwvakken een in verhouding tot andere ambachten zeer groot aantal leerlingcontracten wordt gesloten, blijkt toch uit de hierboven gegeven tabellen, dat bij de timmerlieden ecne exploitatie van leerlingen juist in buitengewoon geringe mate voorkomt. De verklaring hiervan moet gevonden worden in de omstandigheid. dat timmerlieden. die leerlingen aannemen, in den regel tevens ten minste een even groot aantal
hij de:
boekbinders 22.3
bakkers 23.2
horlogemakers 24.8
draaiers 25.9
kuipers 28.2
kleermakers 28.9
banketbakkers 34.1
blikslagers 34.8
barbiers 35
boekdrukkers 40.2
Sehlosser 61


gezellen zullen hebben en dus de leerlingopleiding in het timmermansambacht niet bij kleine bazen, doch in groote werkplaatsen geschiedt. De juistheid dezer verklaring wordt bevestigd door de waarneming, eveneens ontleend aan de statistieken der Rijksenquête, dat bij de timmerlieden op de 100 meesters slechts 3.2 met leerlingen doch zonder gezellen werken, terwijl dit percentage voor alle ambachten te zamen 10.7 en voor de Schlosser, de leerlingexploitanten bij uitnemendheid, HOM bedraagt. Ook de omstandigheid, dat inwoning van den leerling bij de timmerlieden bijna nooit voorkomt '), wijst er op, dat in dit ambacht door de kleine bazen in het algemeen geen leerlingen worden gehouden.
Met de resultaten, afgeleid uit de cijfers der Rijksenquête, zijn de door ons omtrent de „ Lehrlingszüchterei" verkregen inlichtingen over het algemeen in overeenstemming. Door velen onzer berichtgevers — ook uit andere streken dan die, waarover de enquête zich uitstrekte — wordt het Schlosserbedrijf aangewezen als het ambacht, waarin zich de „Lehrlingszüchterei" bij uitstek heeft ontwikkeld. Voorts wordt door verschillende berichtgevers, nu voor het eene dan voor het andere ambacht (in verband ook met locale omstandigheden), op minder aanbevelenswaardige toestanden gewezen: in het algemeen is echter onze indruk, dat niettegenstaande de op dit gebied bestaande vrijheid toch misbruiken niet in verontrustende mate voorkomen.
Dit neemt echter niet wreg, dat de invoering van beperkende voorschriften , nu de leerlingexploitatie toch ook niet tot de hooge uitzonderingen behoort, door velen gemotiveerd wordt geacht. Alleszins gewenscht zijn daarbij dergelijke beperkingen met het oog op de belangen der gezellen, die door het aannemen van leerlingen met het doel om goedkoope werkkrachten te verkrijgen, in niet geringe mate worden benadeeld, voorts ook in het belang van het geheele ambacht, daar de werkplaats, waar het werk van volwassen arbeiders door leerlingen wordt verricht, bij concurrentie steeds in het voordeel zal zijn.
Vele Innungen hebben dan ook omtrent het aantal leerlingen, dat mag worden aangenomen, beperkende voorschriften in hunne statuten opgenomen. Zoo bepaalt de schrijnwerkers-Innung te Freiburg i. Br., dat ter wille eener zoo deugdelijk mogelijke leerlingopleiding het aantal leerlingen bij één meester nooit meer mag bedragen dan dat der gezellen. Ook bij andere Innungen komt eene dergelijke regeling voor. Algemeen is verder de bepaling, dat de meesters per jaar niet meer dan een bepaald aantal leerlingen (1, hoogstens 2) mogen aannemen. Andere
') '/ar hierboven blz. 89.


Innungen Ijepeiken liet aantal der leerlingen, die tegelijkertijd bij één meester mogen werkzaam zijn; in vele Innungen to Berlijn l>.v. mogen niet meer dan 3 leerlingen tegelijk worden gehouden. De bakkers-Innung te Meerane schrijft in liare statuten voor, dat, als niet één g.'zel voortdurend werk heeft, niet meer dan 2 leerlingen mogen worden gehouden. die ten minste 1 jaar na elkander moeten zijn aangenomen.
De Novelle van 1897 voert omtrent dit punt eenige nieuwe bepalingen in.
Het vereischte van 24-jarigen leeftijd voor de bevoegdheid tot het houden van leerlingen is blijkens de memorie van toelichting door den wetgever gesteld met liet doel om tegen te gaan, dat jongelieden, die de noodige bekwaamheid missen, bij liet oprichten eener zaak leerlingen als goedkoope werkk' liten aannemen. Verder bepaalt de Novelle in §128. dat : „indien een leermeester een aantal leerlingen heeft , niet in verhouding staande tot den omvang en den aard van zijn bedrijf, en daardoor de opleiding van den leerling gevaar loopt, de „untere ^ el waltuugsbehörde" hem kan gelasten, een deel zijner leerlingen te ontslaan, en hem liet aannemen van leerlingen boven een bepaald getal kan verbieden". Ongeacht deze bepaling, kunnen door den Bondsraad voorschriften worden gegeven omtrent het maximum-aantal leerlingen. dat in bepaalde ambachten inag worden gehouden. Voorzooverre dergelijke voorschriften niet zijn gegeven, kunnen /.ij ook uitgaan van de regeering der Bondsstaten, terwijl bovendien bij gebreke van voorschriften van den Bondsraad of van de landsregeering, de Handwerkskammern en zelfe <le Innungen «laartoe bevoegd zijn.
h. Ile leerling en de ouder*.
liet schriftelijk contract wordt steeds niet den wettelijken vertegenwoordiger des leerlings (vader of voogd) afgesloten en dus ook door dezen geteekend. (>nderteekening door den leerling zeiven is geen regel (zie o.a. het formulier der saksische Gewerbekamniern, bijlage VI). doch komt wel veel voor. b.v. in het formulier der deutsche Gewerbevereine (bijlage V). In verband daarmede is dan ook de redactie dezer beide formulieren verschillend. In het laatste verklaart de leerling zelf, de verplichtingen tegenover den leermeester op zich te nemen (§ 4), en stelt verder de vader of voogd zich voor alle verplichtingen van den leerling mede als schuldenaar uit eigen hoofde aansprakelijk 9). In het eerstgenoemde formulier daarentegen verbindt zich niet de leerling, maar is alleen sprake van verplichtingen van den vader of voogd.
Enkele Innungen schrijven in hare statuten de mede-onderteekening


door den leerling uitdrukkelijk voor. Overigens is daar de medewerking van den leerling bij het opmaken van het contract van weinig practisch belang, aangezien het opnemen van nieuwe leerlingen steeds niet eenige plechtigheid in eene algemeene vergadering der lunung geschiedt, bij welke gelegenheid de leerlingen op de verplichtingen, voor hen uit liet contract voortvloeiende , door den voorzitter uitdrukkelijk worden gewezen.
De Novelle van 1897 vordert in § 126// onderteekening èn door den vader of voogd èn door den leerling.
Een geneeskundig attest , dat de leerling lichamelijk geschikt is voor het ambacht, wordt slechts in zeer enkele uitzonderingsgevallen vóór de afsluiting van het contract gevorderd. Wel worden in Innungen, welke een ziekenfonds voor leerlingen hebben, dezen, vóórdat zij daarin worden opgenomen, door een daartoe aangestelden arts onderzocht en eerst daarna in de leerlingrol ingeschreven. Verder bepalen de meeste Innungen in hare statuten, dat alleen leerlingen mogen worden aangenomen. die niet lijden aan lichamelijke of geestelijke gebreken, welke hen ongeschikt maken om liet ambacht te leeren.
V. Verplichtingen van den leermeester.
Bijzondere autoriteiten ter controle van het leerlingwezen zijn in Duitsehland niet aangewezen. Een toezicht over den duur en de zwaarte van den aan leerlingen opgedragen arbeid benevens over de daaraan verbonden gevaren wordt echter in zekeren zin uitgeoefend door de inspecteurs van den arbeid (Gewerbe-Inspection) en ook eenigermate door de plaatselijke politie-autoriteiten.
De arbeidsinspectie is volgens § 139// (i. O. belast met het toezicht op de uitvoering der bepalingen betreffende den arbeid op Zon- en feestdagen, geregeld in §§ 105", 105//, lsle lid, 105c tot 105// G. O., en van alle overige op de bescherming der arbeiders betrekking hebbende voorschriften, nedergelegd in $§ 120» tot 120c G. O. In deze artikelen worden in bijzonderheden voorgeschreven de maatregelen, welke door de patroons moeten worden genomen ter bescherming hunner arbeiders tegen de gevaren, welke leven, gezondheid of zedelijkheid bedreigen. Speciaal wordt daarbij in § 120'- aan patroons, die arbeiders beneden de IS jaar in dienst hebben, de verplichting opgelegd, bij de


inrichting der werkplaats en de regeling van het bedrijf die maatregelen met betrekking tot de gezondheid en zedelijkheid te nemen, welke dooiden leeftijd dezer arbeiders worden vereischt. Krachtens deze bepalingen -zal dusjle arbeids-inspectie in vele opzichten eene controle over het leerlingwezen hebben uit te oefenen.
In de practijk echter heeft dit toezicht in den regel niet veel te
eteekenen. Den arbeidsinspecteurs ontbreekt voor dit deel hunner werkzaamheid veelal de noodige tijd. Het zwaartepunt van hunnen werkkring ligt m het hun opgedragen toezicht over de fabriekmatig uitgeoefende bedrijven, waaraan zij zich vóór alles hebben te wijden. . penit men daarbij in aanmerking, «lat liet personeel der arbeidsinspectie. niettegenstaande de daaraan in ,1e laatste jaren vooral in Pruisen gegeven uitbreiding, steeds nog veel te gering is, dan laat iet zich verklaren, «lat de niet-fabriekmatige bedrijven eenigszins stiefmoederlijk worden behandeld, te meer waar een <,ereqdde controle der kleinere be.lri,ven, welke in tallooze werkplaatsen zijn versprei, 1. op zich zelt reeds hun geheelen werktijd in beslag zou nemen.
Met liet oog hierop is dan ook herhaaldelijk en van verschillende zijden op «le instelling eener afzonderlijke inspectie voor het leerlingwezen aangedrongen.
Behalve aan de arbeidsinspecteurs is ook aan de plaatselijke politieautoriteiten het toezicht op de uitvoering van de bepalingen der §§ 120/, en volgende (i. O. opgedragen. Volgens § 120,/ G. O. zijn zij gerechtigd die maatregelen voor te schrijven, welke hun tot dat doel noodig en uitvoerbaar voorkomen. Krachtens deze bepaling zal dus de politie in enkele gevallen ook in liet belang der leerlingen kunnen optreden • een
bepaalde terplichting, daarop in het bijzonder te letten, is haar echter geenszins opgelegd.
Wat verder de eigenlijke opleiding van «len leerling betreft, wordt van overheidswege ,n het geheel geen toezicht op den leermeester uitgeoefend. , " .,gs ^ministratieven weg aan de pruisische inspecteurs van den arbeid de opdracht gegeven, niet alleen te letten op de arboidersbesehenning. maar ook op de vakopleiding, doch, zooals in de instructie van 14 Mei 1879 «ordt gezegd, kunnen zij in dit opzicht niet anders dan „welwillend contróleerend, raadgevend en bemiddelend" optreden, daar op de wet steunende bevoegdheden hun in deze ontbreken.
Bij do opdracht aan de Innungen van de controle over liet leerlingwezen wordt nog i„ het bijzonder op de technische opleiding de nadruk gelegd (fc 97, N". H (;. ., § 81a 3»'«'), terwijl volgens § 98« G. O.
'S ' d® stfttuten der Innungen de wijze, waarop de controle
over ,1e verplichtingen van den leermeester' tot behoorlijke opleiding


zijner leerlingen wordt uitgeoefend. zullen hebben te regelen. In verschillende Iinningen bestaan afzonderlijke eonimissiën, welke met het toezicht over de leerlingen zijn belast. Deze kunnen aan leermeesters, die hunne verplichtingen tegenover den leerling niet nakomen, reglementaire straffen opleggen en hun eventueel ook liet recht tot het houden van leerlingen geheel ontnemen. In enkele statuten komt de bepaling voor, dat het bestuur der Innung in een dergelijk geval het recht heeft, den leerling gedurende een termijn van 3 tot 6 maanden op kosten van den meester bij een anderen meester in de leer te doen
I>e bij de Novelle van 1897 nieuw ingevoerde Handwerkskammer is bestemd om in de bestaande behoefte eener betere controle van het leerlingwezen te voorzien. Aan haar is naast eenige andere bevoegdheden — in het bijzonder opgedragen de nadere regeling van het leerlingwezen en het toezicht op de naleving der daarvoor geldende voorschriften (§ 103c G. O.); zij zal derhalve hebben na te gaan. of niet door de leermeesters wordt gehandeld in strijd met hunne verplichtingen tot het verschaften van eene behoorlijke vakopleiding.
Van de aan de Handwerkskammer met betrekking tot het leerlingwezen toekomende bevoegdheden zijn hierboven reeds genoemd:
het geven van nadere voorschriften omtrent vorm en inhoud der leerlingcontracten (blz. 81);
de vaststelling van den duur van den leertijd en de ontheffing daarvan in bepaalde gevallen (blz. 95);
de vaststelling van het aantal leerlingen in één werkplaats (blz. 112). Verder zijn zij ook nog belast met het afnemen der leerlingexamens (zie hieronder blz. 141).
De Handwerkskammer zal in alle belangrijke, op de gemeenschappelijke belangen van het geheele ambacht of wel op de belangen van enkele vakken betrekking hebbende, aangelegenheden moeten worden gehoord <■11 zal bevoegd zijn, voorschriften te geven ter bevordering van de technische en nioreele opleiding der leerlingen ').
h. Behandeling van den leerling.
Klachten over het opdragen van huiselijke diensten aan leerlingen zijn niet zeldzaam. Zij komen voornamelijk uil het kleinere handwerk en dan in het bijzonder, wanneer de leerling bij den meester inwoont.
') De op de Handweikskammern betrekking hebbende bepalingen der Novelle zijn nog niet in werking getreden.


Schoenmakers en kleermakers schijnen zich in dit opzicht In t incest te bezondigen. Overigen* zijn ongeveer al onze berichtgevers het er over eens. dat in de laatste jaren de klachten steeds minder worden.
Door velen wordt trouwens het gebruik van leerlingen voor huiselijke diensten als een volkomen natuurlijke toestand beschouwd. Indien dan ook, zooals één onzer zegslieden opmerkt, de diensten steeds betrekking hebben op het bedrijf en bestaan in het wegbrengen van werk. opruimen van de werkplaats, opnemen van bestellingen en dergelijke bezigheden, zal men daartegen weinig bezwaar kunnen hebben en dit mogen beschouwen als een natuurlijk gevolg der positie, waarin de leerling verkeert. L it dit oogpunt komen wij tot hetzelfde resultaat als een ander onzer berichtgevers, die het met oordeel gebruiken voor dergelijk werk opvoedend voor den learling acht, daar bij b.v. door het doen van boodschappen in aanraking komt met de klanten, hetgeen voor zijn verder leven gunstig werkt. -— al mogen wij ook over het ojii'oedemf karakter van boodschappen doen eenigszins minder optimistisch oordeelen.
Niet zoo gemakkelijk zullen wij echter kunnen medegaan roet de opvatting van enkele anderen, die als van zelf sprekend vermelden, dat de leerling, die bij den meester inwoont, door dezen en ook door de vrouw des huizes voor hulp in het huishouden wordt gebruikt. Eene zoodanige algemeeneopvatting zal het ontstaan van misbruiken te zeer in de hand werken. Intusschen hangt alles af van de mate, waarin dergelijke diensten van den leerling worden gevorderd: het maakt een groot verschil. of de jongen slechts af en toe eens voor huiselijk werk wordt •gebruikt dan wel of hij geregeld niet veel anders doet en eigenlijk wordt aangenomen om eene dienstbode of kindermeid uit te sparen.
Door één onzer berichtgevers wordt terecht opgemerkt, dat in de G. O. gebruik van den leerling voor huiselijke diensten in liet algemeen niet wordt verboden: § 126 toch zegt, dat alleen de tijd, noodig voor de opleiding en voor het bezoek van godsdienstoefeningen op zon- en feestdagen. den leerling door het gebruik voor andere diensten niet mag •worden ontnomen.
I'his roi/alixte qiie Ie rui is dan ook het formulier-contract van het Verband deutscher Gewerbevereine (bijlage V), hetwelk in § •> voorschrijft, dat de meester den leerling voor geene andere dan tot de zaak behoorende werkzaamheden mag gebruiken. Eenigszins ruimer luidt de redactie van een formulier, gebruikelijk te Frankfurt a/d. Oder elite dieinnitz: „dienstbodenwerk (Arbeiten des Gesindes) mag den leerling niet worden opgedragen: hij is slechts verplicht huiselijk en ander werk te doen. voor zooverre het bedrijf dit meebrengt." Volkomen' dezelfde 'bepaling komt voor in het formulier van het Verband der leidekkers-


Innungen. echter met deze toevoeging, dat de leerling verplicht is enliet uitdrukkelijk wordt gerekend te behooren tot de bepalingen van het contract, om de schoenen van den patroon dagelijks vóór het l>egin van den arbeidstijd schoon te maken. Een ander contract, ons toegezonden uit St. Johann a/d. Maar. bepaalt in overeenstemming niet § 12(> <i. <)., dat de meester den leerling slechts in zooverre voor huiselijke werkzaamheden maggebruiken.dat daardoor geene benadeeliiig zijner opleiding kan plaats hebben.
De Novelle van 1897 (§ 127, 2le lid) cerbiedt het gebruik van den leerling voor huiselijke diensten, ingeval de leerling niet bij den meester kost en inwoning heeft. Volgens de memorie van toelichting laat het zich l>ij leerlingen, die in het huis van den meester zijn opgenomen eit daardoor leden van liet gezin zijn geworden, wel rechtvaardigen, mits slechts de opleiding van den leerling niet benadeeld worde. Mocht deze nieuwe bepaling daarbij ten gevolge hebben, dat de vroegere gewoonte, den leerling in het liuis van den meester op te nemen. weder regel werd, dan zou dit in het belang van het leerlingwezen met vreugde worden begroet!
Deze gunstige invloed zal intussclien slechts van één zijde, die der patroons, kunnen komen, daar de leerlingen door deze bepaling juist zullen worden afgeschrikt, een leerlingcontract met kost en inwoning aan te gaan. De door den wetgever voorgespiegelde voordeelen dezer nieuwe regeling zijn dus zeker eenigszins problematisch!
Klachten over mishandeling, slechte woning, kost en verpleging en anderszins minder aangename behandeling komen uit den aard der zaak onder de leerlingen wel voor. Het laat zich aannemen, dat van het volgens § 127 G. O. den leermeester toekomende vaderlijke tuchtrecht in enkele gevallen wel eens misbruik zal worden gemaakt. In deNovelle van 1897 (§ 127*/) heeft men het dan ook noodig geoordeeld, de rechten van den meester in dit opzicht eenigszins nader te omschrijven door de bepaling, «lat bovenmatige en onbehoorlijke bestraffing alsmedevoor de gezondheid des leerlings nadeelige behandeling zijn verboden.
Intusschen zijn de door ons omtrent dit punt verkregen inlichtingen behoudens enkele uitzonderingen — onverdeeld gunstig, waaruit wij mogen opmaken, dat de behandeling van den leerling in het algemeen de grenzen van het behoorlijke niet overschrijdt. De kleinere bazen geven nog de meeste redenen tot klachten, welke dan in den regel meer slechte kost en woning vooral slechte "slaapplaatsen — dan mishandeling betreffen.
Uit Stettin wordt gemeld, dat processen over slechte behandeling zeer


zelden voorkomen: bij het Gewerbegericht hoogstens 10 gevallen per jaar. De 1 inningen met 21(W> meesters en 17(54 leerlingen behandelden in 1897 44 leerlingprocessen, welke op 7 na alle in der minne werden geschikt. Hierbij moet echter worden opgemerkt, «lat dergelijke cijfers geen volkomen betrouwbaar beeld van den toestand kunnen geven, daar, zooals één onzer berichtgevers terecht opmerkt, klachten over slechte behandeling door de leerlingen in vele gevallen eerst worden uitgesproken na afloop van den leertijd.
De enkele minder gunstige berichten, welke onder de door ons ontvangen antwoorden voorkomen, zijn in den regel afkomstig uit de kleinere plaatsen en ook uit minder welvarende en geciviliseerde streken. Zoo is b.v. één onzer zegslieden te Posen zeer slecht over dit punt te spreken en wordt volgens dezen slechts in zeer enkele gevallen de leerling behoorlijk behandeld. In denzelfden geest luiden ook een paar antwoorden uit kleinere plaatsen in het oosten der provincie Silezië. Een berichtgever te Burg bij Maagdenburg is van meening, dat de spreuk: „Lehrjahre sind keine Herrenjahre" nog veel te dikwijls den leerjongen door den meester op plastische wijze wordt geïllustreerd, doch erkent, dat de toestanden in vergelijking inet vroeger ook in dit opzicht veel zijn verbeterd.
Het ministerie van binnenlandsche zaken te Karlsruhe wijst er nog op. dat, zoo al in vele gevallen uit vrees voor den meester klachten achterwege blijven, aan den anderen kant toch ook dikwijls een onbeteekeiiende bestraffing (een oorvijg of een paar klappen) en slechte voeding (een gevolg daarvan, dat de meester het zelf niet beter heeft) worden aangegrepen als een middel oni eene wegens andere redenen gewenschte ontbinding van het contract te verkrijgen.
c. Vak- ett herluilini/sondertcij*•
Het schoolwezen is op het gebied van het vak- en herhalingsonderwijs in Duitschland buitengewoon ontwikkeld. Het behoort tot de hooge uitzonderingen, indien er ergens voor de leerlingen geen gelegenheid ltestaat, een vakschool of althans een school voor voortgezet lager- of herhalingsonderwijs (Portbildungsschule) te bezoeken.
De door '>ï!< over dit onderwerp ontvangen inlichtingen, ook in uen vorm van verslagen, berichten en verdere stukken, zijn zoo uitgebreid, dat de daardoor verkregen stof voldoende zou zijn om een rapport van eenigen omvang geheel te vullen. Wij zijn dus genoodzaakt ons in deze . tot de hoofdpunten te beperken . en zullen met een summier overzicht moeten volstaan. Wij meenen trouwens hiermede in overeen-


stemming te blijven niet de algemeene strekking van 011/en arbeid. bedoelende een beeld te geven van den feitelijken toestand der leeriitujopleidtnrf in de werkplaats, waarbij dus het vakonderwijs in de srl,ool geen te groote plaats zal mogen innemen.
De wettelijke regeling dezer materie is neergelegd in § 120 G. O.: ,.De patroons zijn verplicht hunne werklieden beneden 18 jaar, die eene door «Ie gemeente of den staat als „Fortbildungssehule" erkende inrichting van onderwijs bezoeken, daartoe den, zoo noodig door de bevoegde overheid vast te stellen, tijd vrij te geven. Bij verordening van eene gemeente ot Kommunalverband kan aan mannelijke arbeiders beneden 18 jaar de verplichting tot het bezoek eener Fortbildungssehule, voor zooverre die verplichting niet volgens de landswet bestaat, worden opgelegd. \ <iii deze verplichting zijn ontslagen zij, die een herhalingsof vakschool eener Innung of andere corporatie bezoeken, voor zooverre het onderricht op eene dergelijke school door «le „li oho re Verwaltungsbehörde ' als eene voldoende vervanging van het algemeene Fortbildungsonderwijs erkend wordt" ').
Eene volgens dit art. wettelijk opgelegde verplichting tot schoolbezoek bestaat in verscheidene deelen van Duitschland. in liet bijzonder in de Zuidelijke Staten, docli is nog niet algemeen. In Pruisen bestaat leerdwang voor de Fortbildungsschulen slechts in de provinciën West-Pruisen en Posen, waar zij werd ingevoerd ter bestrijding der toenemende poolsche invloeden. In de overige provinciën is alles overgelaten aan het initiatief der gemeenten, met dit gevolg, dat in vele plaatsen leerplicht ten aanzien van dit onderwijs w>g geheel ontbreekt. Dit is . a. het geval te Berlijn, waar niettemin —ten deele onder den invloed der Innungen. die in vele gevallen voor de leerlingen harer leden het schoolbezoek verplicht stellen het vakonderwijs eene niet onbelangrijke ontwikkeling heeft verkregen.
De te Berlijn bestaande scholen kunnen in hoofdzaak worden verdeeld in de drie volgende rubrieken:
1". De stedelijke Ilandwerkerxehaien", te vergelijken niet onze ambachtsscholen. Zij zijn verdeeld in afdeelingen voor de verschillende ambachten niet zeei' uitgebreide leerprogramma's: het onderwijs wordt er grootendeels overdag gegeven.
2". De ,. l 'oiiliildu)iassrl,,il,'n" , welke niet bestemd zijn voor een bepaald vakonderwijs, doch zich toeleggen op het geven van algemeene ontwikkeling, daarbij in liet bijzonder liet oog houdende .op de behoeften van
') S 120 G. O. geldt volgens ^ 154 G. O. eu § 7(i van het Haudelswotboek van 1S97 ook voor leerlingen in den handel.


<len aanstaanden ambachtsman. Deze scholen. van gemeentewege opgericht, worden bezocht door jongens, die ,1e lagere school hebben afgeloopen! De hoofdvakken zijn duitsch, rekenen en teekenen, verder ook b««ekliouden en meetkunde. Het onderwijs wordt s avonds of «les zondagsochtends gegeven; schoolgeld wordt er niet of tot een z«-er gering bedrag betaald.
8°. De , Farhrhiilen", bestemd voor het eigenlijke vakonderwijs. Deze scholen bestaan voor alle verschillende ambachten en worden bekostigd <">f gemeenschappelijk door de gemeente en Innungen of andere vereenigingen f wel alleen door de laatste zonder gemeentelijke subsidiën, tenzij in den vorm van beschikbaarstelling van lokalen met verwarming en verlichting. De schooltijden zijn 's zondags en 's avonds, ook wel s morgens vroe^. Hoofdvak is op al «leze scholen het teekenen in verband met het bepaalde ambacht, «lus vnl. vakteekenen: verdere vakken zijn warenkennis, vaktheorie, rekenen, boekhouden, enz. Aan schoenmakers wordt ook anatomie, aan smeden werktuigkunde onderwezen. In het algemeen regelt zich het onderwijs op de verschillende scholen naar de behoeften van het bepaalde ambacht. Schoolgeld wordt in den regel op deze scholen niet. of. waar het voorkomt, in zeer geringe bedragen geheven. Dikwijls wordt het schoolgeld door de meesters en voor leerlingen van Innungsmeesters door de Inning betaald.
In de berlijnsche Innungen wordt over het algemeen groote zorg aan het vakonderwijs besteed: vele Innungen stellen het bezoek van vakof herhalingsscholen verplicht. Door de Innung der behangers wordt voorgeschreven, «lat de leerling in de eerste helft van den leertijd, indien uit een examen blijkt, dat hij achterlijk is, naar de herhalingsschool moet gaan, terwijl hij in de laatste helft van den leertijd de vakschool moet bezoeken.
In de overige deelen van Pruisen is de algemeene regeling van het vakonderwijs in hoofdtrekken dezelfde als die te Berlijn, met dien verstande, «lat vakscholen in den regel slechts in de grootere plaatsen worden gevonden en de kleinere plaatsen zich meestal met herhalingsscholen moeten tevreden stellen.
\an de bij § 120 G. O. aan de gemeenten gegeven bevoegdheid om bij plaatselijke verordening verplicht schoolbezoek voor te schrijven , is , hoewel van deskundige zijde voortdurend op leerplicht wordt aangedrongen, in vele plaatsen nog geen gebruik gemaakt.
Evenwel blijkt uit de «loor ons ontvangen inlichtingen, «lat in een yroot aantal «Ier grootere gemeenten obligatoire stedelijke Fortbildungsschulen worden aangetroffen.
In Mei 1898 werd «loor het Schulkuratorium te Dortniund eeiie enquête


omtrent de toestanden op «lil gebied in «Ie groote >te<len van Pruisen gehouden. Uit de door het statistisch bureau der gemeente Dortmund liewerkte resultaten blijkt1), dat van de 50 groote pruisischf" steden, waarover het onderzoek zich uitstrekte, 20 in het bezit waren van obligatoire Fortbildungsschulen. terwijl in Potsdam door den gemeenteraad tot leerplicht was besloten, doch dit besluit nog niet door de regeering was goedgekeurd, en men voorts in 3 andere steden (Frankfort a/M., Hildesheim en Kassei) nog bezig was, de invoering van leerplicht voor te bereiden. Van «Ie 1 pruisische steden, die in het jaar 1895 meer dan 100.000 inwoners telden, hadden slechts 3 (Altona, Danzig en Koningsbergen) obligatoire Fortbildungsschulen, in 2 andere steden (Dortmund en Frankfort a/M.) warden zij voorbereid Daarentegen hadden deze seinden in de categorie der steden tussclien 50.000 en 100.000 inwoners veel meer ingang gevonden.
l'it de enquête blijkt nog, dat over het algemeen de invoering van leerplicht voor herhalingsscholen niet niet groote nioeielijkheden is gepaard gegaan. Slechts uit een paar plaatsen werden klachten betretïende het veelvuldig voorkomen van straften wegens onrechtmatig schoolverzuim vernomen, terwijl bepaald slechte resultaten dezer instelling door geen enkelen berichtgever werden vermeld.
De groote beteekenis voor het handwerk van een zoo algemeen mogelijk vakonderwijs is zeker niet te ontkennen. Door de voorstanders van leerplicht wordt er vooral op gewezen, dat het alleen daardoor mogelijk zal zijn , tegenover de steeds vermeerderende concurrentie der groot-industrie den achteruitgang van het handwerk tegen te houden. „De school zal er toe medewerken, het geestelijk niveau te verheffen en den blik te verruimen. zoowel in technisch als in commercieel en economisch opzicht, opdat met achterstelling van persoonlijke kleine.belangen het oude gemeenschapsgevoel weer worde opgewekt. dat in vroegere tijden het handwerk zoo groot en bloeiend heeft gemaakt" -).
De Instaande scholen voor vakonderwijs — hetzij gemeentelijke herhalingsscholen , hetzij vakscholen van bedrijfsvereenigingen of Innungen — hebben in vele plaatsen eene zeer groote ontwikkeling verkregen.
Onder deze scholen verdient o. a. vermelding de Gewerbeschule te Kiel. opgericht door den aldaar gevestigden Gewerbeverein. Deze school met 4 klassen, waarvan de hoogste is verdeeld in 19 vakklassen voor de meest voorkomende ambachten, telde in 1895/6 in het geheel 50
i) Zie „Soziale Praxis", 8-'e Jaargang, N#. 12, bi/.. 320.
*) Verslag van den Lokal-Gewerbeverein te Wiesbaden over 1895/6.


klassen niet 1 leeraren en 1~>7H leerlingen. Zij wordt door alle leerlingen der Keizerlijke Werf bezocht.
Vertier mag ook worden genoemd — wij geven slechts enkele voorlieelden ter kenschetsing der op dit gebied bestaande toestanden — de stedelijke Fortbildungsschule te Essen. welke op 1 Februari 1S'.>7 totaal 1047 leerlingen telde. Deze .school is verdeeld in lagere klassen. waarin uitsluitend lager-onderwijsvakken (schrijven, rekenen, duitsch, wiskunde) worden onderwezen, en vakklassen voor schilders, schrijnwerkers, bouwen macliinevakken, in welke les wordt gegeven in wiskunde, werktuigkunde, natuurwetenschappen, vak- en projectieteekenen en andere technische vakken. Verder worden des zondagsochtends nog afzonderlijke teekencursuss<-n gehouden. Ten einde de protestantsche leerlingen in de gelegenheid te stellen deze lessen bij te wonen, wordt voor hen vroeg in den morgen eene bijzondere godsdienstoefening in één der kerken gehouden. liet bezoek dezer school is door de tirma Krupp voor al hare leerlingen verplicht gesteld.
Te Hamburg bestaat sedert 18(55 een van staatswege opgerichte Allge■neine Gewerbeschule, verdeeld in verschillende afdeelingen, welke over de geheele stad zijn verspreid. Gedurende den wintercursus lM'.Mi tt? werd «leze school bezocht door niet minder dan 4433 leerlingen, behoorende tot de meest verschillende ambachten.
De Zuid-Duitsche Staten onderscheiden zich alle door een van staatswege ingevoerd obligatoir vak- of herhalingsonderwijs.
In Beieren bestaan drie soorten van scholen: FoiibUdunyssclmlen vooivoortgezet lager onderwijs, (ietrerMichr Foiibilduni/"srhuleti, eveneens eene voortzetting der lagere school, doch in het bijzonder ingericht met het oog op het ambacht, met teekenen als hoofdvak, en Geicerbliche Farhsihnlen, welke de opleiding voor een bepaald ambacht ten doel hebben. De gewerbliche Forthildungsschulen bestaan uit eene afdeeling voor elementair onderwijs en uit verschillende vakafdeelingen, in welke hoofdzakelijk het vakteekenen wordt beoefend.
In Saksen is de algemeene Fortbildungsschule obligatoir van het 14Je tot het I7de jaar: zij is vnl. gericht op het geven van algemeene ontwikkeling. Daarnaast bestaan sedert 1880 vakscholen zonder leerplicht, verdeeld in ijewerbliih Fortbildungtschubti, ten doel hebbende het verschaffen van de theoretische kennis, welke in het ambacht noodig is, en t/eiverbliclte Fachnchulen, bestemd voor het onderwijs in één bepaald vak. Deze laatste scholen hebben zich in het aan industrie zoo rijke Saksen buitengemeen ontwikkeld. In vele Innungen zijn de leerlingen verplicht, na de obligatoire herhalingsschool ook de vakschool te bezoeken. Op deze wordt een gering schoolgeld geheven, dat meestal door den meester wordt betaald.


In Wurtemberg is een ieder na het verlaten der lagere school verplicht gedurende 2 jaar de allgemeine Forfbildungssthuh te bezoeken. Daarnaast bestaan in bijna alle steden gewerblirhe F„>ihilduwis*rhuli-n, welke zich in een grooten bloei mogen verheugen.
In Baden wei-den reeds in 1835 naast de bestaande herhalingsscholen niet obligatoir karakter geirérhliehe Fortbib/urtgssrhuien opgericht. Deze laatste zijn facultatief; het bezoek daarvan ontheft echter van de herhalingsschool. In 1897 bestonden er in het geheele land 10 dergelijke vakscholen. Deze onderscheiden zich hierdoor, dat het onderwijs er niet tot de avonduren en Zondagen is beperkt, doch ook 's morgens en zelfs in den namiddag wordt gegeven. Eén der oudste en meest bezochte (iewerbeschulen is die te Freiburg i. Br., welke krachtens gemeentelijke verordening door alle leerlingen tot hun 18le jaar moet M orden bezocht. Zij is \erdeeld in talrijke vakafdeelingen. Het onderwijs wordt gegeven s morgens van «»—10 in den zomer en van 8—10 in den winter, verder * a\ oiul- \an 7 '/2—9 en voor enkele klassen ook 's middags van 1—-ó uur. Bovendien bestaat er voor de leerlingen gedurende de wintermaanden den geheelen dag gelegenheid, onder toezicht en leiding der leeraren te teekenen. Des Zondags van 10—12 uur wordt de z.g. rOffener Zeidiensaal gehouden, waar ook aan niet-leerlingen der school onderwijs in vakteekenen wordt gegeven. De school telde in 1896/7 643 leerlingen.
In het groothertogdom Hessen zijn de leerlingen tot hun 17de jaar verplicht ile herhalingsschool te bezoeken. Daarnaast bestonden in 189(!/7 13 vakscholen niet 1105 leerlingen en 42 geuvrbliche Foiibildmigsgehideu niet 1886 leerlingen, verder nog 84 teekenscholen (hoofdzakelijk Zondagsscholen) niet 5U7ó leerlingen. Het bezoek der vakscholen of getcerbllche FoiibiJdtmgtxchulen heeft vrijstelling van de gewone herhalingsscholen ten gevolge.
In den laatsten tijd is men in verschillende streken van Duitschland begonnen niet aan de vakscholen werkplaatsen, z.g. Lehi-werkstiitten, te verbinden, ten einde aldus de practische met de theoretische opleiding te doen samengaan. Deze Lehriverkstfitlcn zijn een onderdeel der vakscholen en dus bestemd voor jongens, die in een werkplaats hun leertijd doormaken : zij bedoelen niet de practische opleiding bij een patroon te vervangen, doch daarnaast aanvullend op te treden.
De Lehnverkstfltten hebben zich vnl. ontwikkeld in het schildersambacht. In de grootere steden zijn aan de meeste vakscholen speciale akklassen voor schilders verbonden, in welke naast liet algeineene theoretische onderwijs ook practische oefeningen worden gehouden, welke zich gemakkelijk aan liet gewone teekenonderricht aansluiten en in een schoollokaal kunnen worden uitgevoerd.


In de overige ambachten komen Lehrwerkstatten nog weinig voor; in 'Ie confectiebedrijven, waar met het oog op de wisselingen der mode eene grondige opleiding een bepaald vereischte is. bestaan /eer enkele Lehrwerkstatten voor kleermakers en schoenmakers: bij de metaal- en li out bewerk en do bedrijven behooren /ij tot de hooge uitzonderingen
De houding der patroons tegenover het vak- en herhalingsonderwijs i« niet altijd even welwillend. Het voorschrift van § 120 G. O., dat de meester den leerling, die eene herhalingsschool bezoekt, daarvoor den noodigen tijd moet vrij geven, heeft natuurlijk weinig nut, wanneer voor den leerling geen verplichting tot bezoek der school bestaat. In dit ge^al ontbreekt alle controle en kan dus tegen meesters, die het hunne ieeilingen in dit opzicht moeielijk maken, weinig worden uitgericht. Doch ook in plaatsen, waar het obligatoire vakonderwijs is ingevoerd, wordt van tegenwerking der meesters nog wel gehoord, zij het dan ook m een zekeren passieven vorm, doordat nl. de meester het werk van den leerling niet altijd zoo inricht, dat deze op het uur, waarop hij naaide school moet gaan, de werkplaats kan verlaten. Dit geldt vooral dan, wanneer het onderwijs overdag wordt gegeven, en inderdaad is de tegenzin der meesters hiertegen niet geheel onverklaarbaar. De belangen van den meester en die der school zullen in deze niet altij.l goed ver_ eenigbaar zijn. Is het voor liet onderwijs wenschelijk, dat de leeraar niet komt te staan voor jongens, die na een geheelen dag hard werken te \erinoeid zijn om van het onderwijs te kunnen genieten, aan den anderen kant brengen de belangen van de werkplaats mede, dat gedurende den geheelen werkdag onafgebroken over de krachten van den leerling moet kunnen worden beschikt
Het behoort dan ook tot de uitzonderingen, indien het onderwijs op herhalingsscholen anders dan 's zondags of in de avonduren wordt gegeven. Op de vakscholen komt het lesgeven overdag meer voor; deze bestaan echter alleen in de grootere plaatsen en worden in den regel door een meer ontwikkeld soort leerlingen (zoons van bazen en gezeten werklieden) bezocht, daar op de meeste dier scholen schoolgeld wordt geheven.
Naar het oordeel van bijna al onze berichtgevers wordt de tegenstand der meesters tegen het vak- en herhalingsonderwijs in de laatste jaren steeds minder. De aanvankelijk speciaal tegen de vakscholen bestaande vooroordeelen zijn meer en meer aan het verdwijnen. In ruime mate
') Zie hieromtrent nader: Paul Scheven, I)ie Lehrwerkstatte, bi/. 370 eu vlgg.


mate ruag dan ook . naast gevallen van tegenwerking en onverschilligheid, worden gewezen op belangstelling der meesters in het vakonderwijs en op Invordering hunnerzijds van liet bezoek der scholen. In vele contracten wordt de leerling uitdrukkelijk verplicht, de school geregeld te bezoeken, en verbindt van zijn kant de meester zich, den leerling daartoe de gelegenheid te geven
Deze verplichting van den meester is in de Novelle van 18517 overgenomen: „De leermeester is gehouden, den leerling tot het bezoeken der herhalings- of vakschool op te wekken en het schoolbezoek te controleeren'' (§ 127). In verband daarmede wordt in § 1276. 2ie lid. bepaald, dat de meester het recht heeft den leerling te ontslaan. indien deze nalaat de school te bezoeken.
VI Verplichtingen van den leerling.
>i. AUfiuerne Hf gr li oturin</<'n.
In het algemeen mag zeker worden aangenomen, dat de meester in de tweede helft van den leertijd door den in verhouding goedkoopen en toch goeden arbeid van den leerling voor de in den aanvang geleden verliezen wordt schadeloosgesteld en derhalve gemiddeld in hetgeen de leerling praesteert eene voldoende vergoeding voor zijne moeite en kosten vindt. Ware dit niet het geval. dan zou. zooals door enkelen onzer berichtgevers terecht wordt opgemerkt, de vraag naar leerlingen niet te verklaren zijn en er voor de meesters geen enkele aanleiding bestaan, leerlingen aan te nemen, Zij gaan daarbij toch in de eerste plaats met hun eigen belangen te rade en zullen dus, indien zij zich geregeld met de opleiding van leerlingen bezig houden, daarmede in het algemeen wel rekening maken. Betaling van leergeld is reeds sedert langen tijd geen gewoonte meer. zelfs wordt den leerling in vele gevallen eenig zakgeld gegeven, hetwelk gaandeweg wordt verhoogd. Dat de meester hiertoe in staat is, bewijst voldoende. dat hij hij de transactie geen geld bijlegt en dat speciaal in het latere gedeelte van den leertijd het werk van den leerling waarde voor hem heeft.
Verreweg de meesten onzer berichtgevers erkennen dan ook volkomen, dat
') Zie o.a. § 3, N°. 2 en § -1, 3'i' lid, van liet formulier der Gewerbevereiuc, bijlage V.


de met-ster door den arbeid van den leerling voldoende wordt schadeloosgesteld. Deugt de leerling niet, dan zal de meester er natuurlijk bij verliezen. Daartegenover staat echter, dat, indien meester en leerling heiden hun best doen en de jongen geschikt is voor het ambacht, het leerlingcontract voor den meester eene zeer voordeelige transactie kan worden. „Als de jongen maar eenigszins begrijpelijk is en lust in zijn vak heeft, dan is hij in de tweede helft van den leertijd een gezel waard . „Als regel kan men van een leerling verlangen, dat hij in het 81'' jaar een gezel uitspaart". „Een goede leerling is in zijn 3Jl jaar dikwijls meer waard dan een middelmatig gezel, die pas in de werkplaats komt". Aldus de verklaringen van enkelen onzer berichtgevers, waarmede de algemeene opvattingen omtrent dit punt worden weergegeven.
Ken ander wijst in dit verband nog zeer terecht op de omstandigheid. dat bij niet-betaling van leergeld steeds een langere leertijd wordt bedongen; de schadeloosstelling van den meester ligt dus hierin, dat de leerling langer in dienst blijft dau voor zijne opleiding noodzakelijk is . en gedurende dat laatste tijdvak een loon ontvangt, dat niet in verhouding staat tot de waarde van den door hem geleverden arbeid.
De duitsche Rijksdag stelde zich op hetzelfde standpunt, toen hij hij de behandeling der Novelle van 1897 den in het regeeringsontwerp voorgestelden maximum-leertijd van 5 jaar terugbracht tot 4 jaar, daarbij uitgaande van de overweging, dat bij een langeren duur van den leertijd de meester door den arbeid van den leerling zelfs op onbehoorlijke wijze zou worden verrijkt '). Hierin ligt .lus opgesloten, dat bij een leertijd tot 4 jaar de meester een zeer voldoende vergoeding voor zijn moeite en kosten heeft verkregen.
I>. Contractbreuk.
Indien de leerling wegloopt, is volgens § 13a, 2118 lid (i. O. «Ie vader als schuldenaar uit eigen hoofde tegenover den meester tot schadevergoeding gehouden. Daar de ouders in den regel onvermogend zijn. is deze bepaling uit den aard der zaak van weinig practisclie beteekenis. Alleen uit enkele grootere plaatsen — als Frankfurt a. M., Dresdeu. Stuttgart, Karlsruhe, Freiburg i. B. — wordt ons bericht, dat er meestal nog wel iets van de ouders is te halen en in den regel de schadevergoeding goheel of ten deele door hen wordt betaald. Dit zijn echter uitzonderingen. Niettemin heeft het aansprakelijk stellen van de ouders
') Zie hierboven blz. 95.


in zooverre wel practisch nut, (lat zij daardoor aan onaangenaamheden worden blootgesteld, indien zij liet wegblijven van den leerling in de hand werken, zoodat zeker aan deze bepaling eene preventieve werking voorkoming van contractbreuk — niet zal mogen worden ontzegd. Zij is dan ook in de Novelle van 1897 («j 127g, 2de lid) onveranderd overgenomen.
Het bedrag der schadevergoeding is volgens §133, 1*» lid G. O., voorzooverre in het leerlingcontract niet anders is overeengekomen, vastgesteld op het halve loon van een gezel, berekend over den duur van den leertijd, welke nog moet verstrijken na den dag van de contractbreuk, niet een maximum van (! maanden. Deze regeling is in de Novelle van 1897 (§127;/, ls,<- lid) overgenomen inet deze wijziging, dat partijen geen hooger bedrag als schadevergoeding mogen overeenkomen.
Behalve de vader is ook de meester, die een weggeloopen leerling in dienst heeft genomen met de wetenschap, dat deze contractueel nog aan een ander was gebonden, voor de betaling der schadevergoeding aansprakelijk. Volgens § 107 G. O. moeten minderjarigen een arbeidsboekje hebben en zijn de patroons verplicht. I>ij de indiensttreding overlegging daarvan te vorderen en het hij regelmatig eindigen der dienstbetrekking weder af te geven. Overtreding dezer voorschriften wordt met geldboete van ten hoogste 20 Mark of vervangende hechtenis tot 3 dagen gestraft l§ 150, N°. 1, O. O.). Ingeval de leerling wegloopt, blijft natuurlijk het arl H'idsl Kiekje in het bezit van den meester en is dus de mogelijkheid uitgesloten, dat de leerling door leugenachtige opgaven er in slaagt bij een ander werk te vinden. Dit neemt echter niet weg, dat er steeds minder conscientieuse meesters worden gevonden, die er geen bezwaar in zien een weggeloopen leerling in dienst te nemen, in liet vertrouwen, dat de vroegere meester zich verder niet warm over de zaak zal maken.
Volgens § 130 G. O. kan de politie op verzoek van den meester een weggeloopen leerling met geweld terugbrengen. Over de practische uitvoerbaarheid dezer bepaling, welke alleen bij de duitsche toestanden op het gebied van politie-bevoegdheden verklaarbaar is, wordt door onze berichtgevers verschillend geoordeeld. De o. i. voor de hand liggende opvatting, dat een dergelijk gewelddadig optreden nooit practische resultaten kan geven, daar toch de goede verstandhouding tussehen patroon en leerling daardoor noodzakelijk moet zijn verstoord en de meester niet anders dan ergernis en verdriet van zijn leerling zal beleven, alles zeelten nadeele der opleiding, wordt slechts door enkelen onzer zegslieden gehuldigd en onder dezen zijn er dan nog, die niettemin deze bepaling met het oog op hare preventieve werking verdedigen. De meerderheid verklaart zich met deze regeling zeer ingenomen: in de meeste gevallen


leidt het terugbrengen door de politie tot voortzetting van het contract en wordt het dus in den regel met succès aangewend; slechts dan ziet men er van af, als alle hoop is verdwenen, uit den leerling een bruikbaren ambachtsman te maken; het is vooral daarom zoo practisch, omdat het een omslachtig proces voorkomt. Uit de meeste groote plaatsen wordt ons dan ook bericht, dat van het inroepen van «le hulp der politie een tamelijk druk gebruik wordt gemaakt; heeft echter de leerling bezwaren en beweert hij rechtmatige gronden tot verbreking van het contract te hebben, dan vindt de politie hierin dikwijls aanleiding om van verdere stappen at te zien en de beslissing van den rechter af te wachten.
Dat de bepaling van § 130 in het algemeen in overeenstemming is met de heerschende begrippen, blijkt ook hieruit, dat bij de Novelle van 1*97 (§ 127d) de bevoegdheid der politie in deze nog belangrijk is verscherpt. Op voorstel toch van eenige afgevaardigden is bepaald, dat de politie — niet in geval van weigering het recht heeft — doch in geval van ongemotiveerde weigering verplicht is den leerling met geweld terug te brengen.
Het ligt voor de hand, dat door de patroons dikwijls van de hun bij contractbreuk van den leerling gegeven rechtsmiddelen wordt afgezien, omdat zij de daaraan verbonden onaangenaamheden en moeiten er niet voor over hebben. Enkelen onzer berichtgevers zijn echter van meening, dat zij de hun toekomende aanspraken op schadevergoeding tegenover den vader of den nieuwen meester in den regel doen gelden en deze alleen laten varen, indien het blijkt, dat er niets te halen is.
Contractbreuk van den leerling komt in hoofdzaak voor óf in liet allereerste begin van den leertijd óf in het laatste jaar. In het eerste geval is daarvoor de aanleiding, dat het ambacht den leerling niet aanstaat. m het laatste geval meent hij genoeg geleerd te hebben om elders als gezel of m een fabriek te worden aangenomen en meer te verdienen. De meesten onzer berichtgevers zijn van meening, dat contractbreuk meer voorkomt in het begin van den leertijd. Later komt ze hoofdzakelijk voor. indien bij niet-betaling van leergeld de leertijd langer dan gewoonlijk duurt.
Hoogst zelden gebeurt het, dat de leermeester als zekerheid voor eene eventueele schadeloosstelling storting van een bepaald bedrag bijden aanvang van de leer vordert of wel daartoe een deel van het loon inhoudt. Volgen» § i 19" G. O. mogen kortingen op het loon. tot zekerheid der schadeloosstelling in geval van contractbreuk, bij elke loonsbetaling nooit hooger zijn dan »/4 van liet uit te betalen loon en in het geheel het bedrag van een gemiddeld weekloon niet overschrijden. Op deze bepaling ontbreekt echter eene poenale sanctie.
Wanneer er leergeld wordt betaald, is liet gewoonte, dat een deel


daarvan bij liet begin van den leertijd onmiddellijk na den proeftijd wordt gestort ; dit bedrag kan dan hij contractbreuk in het allereerste begin van den leertijd de rol eener cautie tot verhaal der schade vervullen en hetzelfde geldt voor een volgenden termijn van het leergeld bij contractbreuk onmiddellijk na de betaling.
In de zeer enkele gevallen, waarin eene cautie wordt gestort. blijft deze in den regel in handen van den meester; het behoort tot de uitzonderingen . indien het geld bij een spaarbank of elders wordt gedeponeerd. Storting bij de spaarbank komt volgens mededeeling van het ministerie van binnenlandsche zaken te Karlsruhe o.a. voor in de bouwvakken en bij de „Lehrlingswerkstiitten" '). Ook te Hamburg is in het bouwvak eene cautie gebruikelijk; iedere leerling moet daar 35 M. storten.
Krachtens § ï) der Rijkswet van 27 Mei 1896 ter bestrijding dei' oneerlijke concurrentie wordt een leerling, die beroeps- of bedrijfsgeheimen . welke hem ten gevolge van zijne betrekking toevertrouwd of ook op andere wijze bekend geworden zijn, gedurende zijn diensttijd ter wille der concurrentie of met het oogmerk om zijn patroon te benadeelen, wederrechtelijk aan derden mededeelt, gestraft met een geldboete van ten hoogste 3000 M. of gevangenisstraf tot ten hoogste 1 jaar. Dergelijke gevallen komen echter in het ambacht, dat geen bepaalde beroepsgeheimen heeft, uit den aard der zaak weinig voor. Van al onze berichtgevers is de voorzitter der goudsmeden-Innung te Berlijn de eenige, die daarvan melding maakt.
VII. Ontbinding van het contract.
Volgens § 128, 2de lid, G. O. kunnen leerlingen na afloop van den proeftijd ontslagen worden in de volgende gevallen:
u. indien zij bij <le afsluiting van het contract valsche of vervalsehte arbeidsboekjes of getuigschriften hebben overgelegd of verzwegen hebben, dat zij nog door een ander contract gebonden zijn;
b. indien zij zich aan diefstal, verduistering of bedrog schuldig maken of een onzedelijken levenswandel leiden;
c. indien zij wederrechtelijk het werk hebben laten liggen of weigerachtig zijn . andere hun door het contract opgelegde verplichtingen na te komen;
') Zie liierouder blz. 143 en vlgsr.


il. indien zij ondanks waarschuwing onvoorzichtig met vuur en licht omgaan;
e. indien zij zich tegenover den meester of diens vertegenwoordigers of tegenover de familieleden van den meester of diens vertegenwoordigers schuldig maken aan dadelijkheden ot grove beleedigingen;
f. indien zij zich schuldig maken aan eene opzettelijke en wederrechtelijke zaakbeschadiging ten nadeele van den patroon of van een gezel:
y. indien zij familieleden van den meester of van diens vertegenwoordigers of gezellen verleiden of trachten te verleiden tot handelingen of wel met familieleden van den ,meester of diens vertegenwoordigers handelingen plegen, welke in strijd zijn met de wetten of de goede zeden;
h. indien zij ongeschikt worden tot voortzetting van den arbeid of aan eene afschrikwekkende ziekte lijden.
In de Novelle van 1897 |§ \21h, 2Je lid) zijn nog als nieuwe gronden opgenomen:
i. verzuim van het bezoek der herhalings- of vakscholen ');
k. herhaaldelijk niet nakomen der aan de leerlingen bij de wet opgelegde verplichtingen tot gehoorzaamheid, trouw, vlijt en goed gedrag.
Volgens § 128, 3<* lid, G. O. <§ 127b. lid, ni<™) kan van de zijde der leerlingen het contract na afloop van den proeftijd verbroken worden in de volgende gevallen:
n. indien zij ongeschikt worden tot voortzetting van den arbeid: h, indien de meester of diens vertegenwoordigers of familieleden van dezen de leerlingen of leden hunner familie verleiden of trachten te verleiden tot handelingen ot wel met leden hunner familie handelingen plegen, welke in strijd zijn met de wetten of de goede zeden:
c. indien de meester hun het loon niet op de overeengekomen wijze uitbetaalt, bij stukloon er niet voor zorgt, dat zij voldoende werk hebben, of zich wederrechtelijk te hunnen nadeele bevoordeelt;
il. indien bij voortzetting van den arbeid het leven of de gezondheid der leerlingen zou zijn blootgesteld aan een blijkbaar gevaar, hetwelk bij de afsluiting van het contract niet te voorzien was;
«. indien de meester zijne wettelijke verplichtingen tegenover den leerling op eene dusdanige wijze' verwaarloost, dat de gezondheid, de moraliteit of de opleiding van den leerling gevaar loopen. of wel het vaderlijk tuchtrecht misbruikt of buiten staat geraakt, de hem bij contract opgelegde verplichtingen verder na te komen.
Hij overlijden van den leerling is het contract van zelf opgeheven, bij
'.) '/j\e hierboven hlz. 12(1.


overlijden van den meester alleen dan, indien daarop binnen 4 weken een beroep wordt gedaan.
De leerling heeft verder nog het recht het contract eenzijdig op te zeggen, indien hij —of bij zijne minderjarigheid zijn vader—schriftelijk verklaart, dat hij tot een ander ambacht of beroep overgaat. Het leerlingcontract wordt dan geacht na verloop van X weken te zijn ontbonden. Gedurende de eerste 9 maanden daarna mag de leerling niet in hetzelfde vak door een anderen werkgever zonder toestemming van den leermeester in dienst worden genomen (§ 131 G. O.; § 127e nieuw).
Door onze berichtgevers wordt ons algemeen medegedeeld, dat processen over de ontbinding van het leerlingcontract zeer zelden voorkomen; bij Innungsprocessen wordt de zaak meestal door het bestuur der Iiinuiig in der minne geregeld.
Volgens de door ons ontvangen inlichtingen is de meest voorkomende grond. op welken door den leerling ontbinding van het contract wordt gevorderd: mishandeling door den meester, verder ook onvoldoende opleiding en gebruik voor huiselijke en andere diensten. Van de zijde des meesters komt als voornaamste grond van ontbinding voor: diefstal en oneerlijkheid van den leerling.
Dat deze processen chicaneus worden gevoerd, schijnt in het algemeen niet veel voor te komen, althans slechts van zeer enkelen onzer referenten worden klachten daaromtrent vernomen. Weinig in overeenstemming met de heerschende beschouwing is dan ook eene uitlating van den voorzitter der bakkers-Innung te Berlijn, die van meening i», dat zeker 90 % van de processen chicaneus worden gevoerd. In dit opzicht dient voorts nog vermeld te worden de mededeeling van liet ministerie van binnenlandsche zaken te Karlsruhe, dat in 6 jaren tijds van de talrijke gevallen, waarin voor het Gewerbegericht een beroep werd gedaan op mishandeling door den meester, slechts in één geval werd beslist, dat eene aan den leerling toegediende tuchtiging werkelijk als mishandeling moest worden beschouwd. Hierin, als in vele andere leerlingprocessen, werkt ongetwijfeld ook de omstandigheid mede, — al kan niet worden nagegaan, in welke mate — dat de ouders, indien de leerling tegen het einde van den leertijd eene betere betrekking kan krijgen, allicht geneigd zullen zijn eene geringe tekortkoming van den meester, waarop zij anders niet zouden hebben gelet, aan te grijpen om op grond daarvan de door hen gewenschte ontbinding van het contract te verkrijgen.
Buiten de hierboven genoemde, in de wet omschreven gevallen komt eene eenzijdige opheffing van liet contract niet voor; nimmer wordt door partijen overeengekomen, dat zij het recht zullen hebben te allen tijde tegen betaling eener schadevergoeding liet contract te doen eindigen;


dit zou dan ook in strijd zijn met het karakter van duurzaamheid, hetwelk aan het leerlingcontract naar zijne strekking toekomt.
VIII. Resultaten van het leerlingwezen.
(i. In het algemeen.
Over de vraag, of de wettelijke bepalingen betreffende het leerlingwezen en daarop berustende feitelijke toestanden een merkbaar goeden invloed op het jongere geslacht hebben geoefend, loopen de meeningen onzer berichtgevers nog al uiteen. Tegenover de bewering van den één. dat de toestand van den leerling weliswaar in menig opzicht beter is geworden, doch het zeer de vraag is, of dit door den invloed deiwettelijke regeling is geschied, staat de meening van een ander, dat zonder de wettelijke bepalingen de leerlingopleiding het zeker niet zóó ver zou hebben gebracht als thans bet geval is. Onverklaarbaar zijn deze tegenstrijdigheden zeker niet, daar toch bij de beschouwing dezer zaak zeer veel afhangt van subjectief inzicht en van persoonlijke ervaring.
Ter juiste beoordeeling der vraag zal in het oog moeten worden gehouden, dat wettelijke bepalingen slechts in beperkte mate een invloed ten goede kunnen oefenen. Meer dan deze werken ook op liet leerlingwezen de sociale en economische toestanden, welke het geheele ambacht beheerst-hen.
De wijzigingen, welke zich in den loop dezer eeuw zoowel in technisch als in sociaal-politisch opzicht in het handwerk hebben voorgedaan, hebben ook op de toestanden van het leerlingwezen hare krachtige werking doen gevoelen.
De arbeidsverdeeling is in het ambacht steeds grooter geworden, ten gevolge waarvan de leerling niet meer in de gelegenheid is, alle onderdeelen van liet bedrijf practisch te leeren kennen.
Door de invoering der machines is in vele vakken de beteekenis van het handwerk belangrijk verminderd en daarvoor vaak niet veel meer overgebleven dan reparatiewerk en het in elkaar zetten der door de fabriek afgeleverde onderdeelen.
De steeds toenemende concurrentie der groot-industrie heeft ten gevolge, dat het voor den kleinen patroon steeds moeielijker wordt, geregeld voldoende werk te hebben en zijne leerlingen steeds nuttig bezig te houden, waaronder dus de leerlingopleiding in sterke mate lijdt.


De ontwikkeling der groot-industrie is evenzeer oorzaak, dat velen deibetere patroons zich ongaarne met de opleiding van leerlingen beziet houden, daar dezen na volbrachten leertijd vaak tot de groot-industrie overgaan, waar de loonen voor goede werklieden niet zelden hooger zijn.
Het steeds meer en meer verdwijnen der patriarchale verhoudingen tusschen leermeester en leerling, het ook ten gevolge der woningtoestanden steeds meer in onbruik geraken der oude gewoonte, dat de leerling in het huis des meesters werd opgenomen, zijn niet zonder nadeeligen invloed op de leerlingopleiding gebleven. De discipline is, vooral in de groote steden, verslapt, de jongens gevoelen zich vrij en zijn niet meer gewend onder strenge tucht te staan.
Tegen al deze op het gebied van het leerlingwezen bestaande misstanden kan de wetgever uit den aard der zaak niet onmiddellijk optreden; hoogstens kan hij trachten langs zijdelingschen weg tot verbetering deitoestanden mede te werken, zooals hij in de Novelle van 1897 zich voorstelde door de bepaling, dat de leerling alleen in geval van inwoning voor huiselijke diensten mag worden gebruikt , in de hand te zullen werken, dat de leerling weder, evenals vroeger, in het huis van den meester zou worden opgenomen.
Wat nu betreft den directen invloed, welke door wettelijke bepalingen op de toestanden in het leerlingwezen kan worden geoefend, zoo werd vóór 1897 algemeen erkend, dat de wetgever in deze belangrijke taak in enkele opzichten was te kort geschoten.
Zooals hierboven reeds in bijzonderheden werd medegedeeld, heeft men zich bij de Novelle van 1897 voornamelijk ten doel gesteld, in de eerste plaats zorg te dragen, dat de leerlingen zouden worden toevertrouwd aan meesters, die betere waarborgen geven voor eene deugdelijke opleiding, en ten tweede, dat het leerlingwezen niet zou worden misbruikt als een middel om goedkoope arbeidskrachten te verkrijgen.
Overigens is een gunstige invloed der wettelijke bepalingen in vele opzichten niet te miskennen.
Door onze berichtgevers wordt er in het bijzonder op gewezen, dat deze invloed zich vooral doet gevoelen in het minder voorkomen van contractbreuk; door de strenge bepalingen, op dit punt bestaande, is algemeen onder de jongens liet besef doorgedrongen, dat zij aan den meester zijn gebonden en niet straffeloos kunnen wegloopen. Verder wordt ook door velen onzer zegslieden met groote waardeering gesproken over de vak- en herhalingsscholen en over de aan de gemeentebesturen gegeven bevoegdheid, het bezoek dier scholen bij plaatselijke verordening verplicht te stellen. Voorstanders der Innungen wijzen nog op de voordeelen, welke de aan de Innungen gegeven controle over het leerling-


wezen voor ile leerliugopleiiling medebrengt, terwijl van andere zijde ook nog op den goeden invloed der verplichte arbeidsboekjes voor arbeiders beneden IS jaar de aandacht wordt gevestigd.
De meesten onzer berichtgevers zijn van meening, dat de leerlingen na afloop van hun leertijd over het geheel genomen wel voldoen aan d<eischen, welke men aan een jongen ambachtsman mag stellen. Het spreekt van zelf, dat eene dergelijke algemeene oordeelvelling slechts met de noodige reserve kan worden neergeschreven, en allerminst ligtdaarin opgesloten, dat er niet in vele opzichten nog rechtmatige redenen tot klachten overblijven. Onloochenbaar is het evenwel, «lat de jonge werkman, die een behoorlijken leertijd heeft doorgemaakt, verre staat boven dengene, die als „jugendlicher Arbeiter" in een fabriek heeft gewerkt. Evenmin kan worden ontkend, dat, over het geheel genomen, het duitsche ambacht nog wel in staat is degelijk werk te leveren, al heeft ook in vele gevallen de opleiding van den ambachtsman met de eischen van den nieuweren tijd niet voldoende gelijken tred weten te houden. Dit laatste geldt hoofdzakelijk van de Schlosser-, smeden- en schrijnwerkersambachten, in welke een gebrek aan bekwame werklieden zich het meest heeft doen gevoelen.
Een gunstige invloed van liet leerlingwezen in zooverre, dat daardoor bij de keuze van een beroep meerdere voorzichtigheid zou worden in acht genomen, kan niet worden geconstateerd en is daarvan ook bezwaarlijk te verwachten, daar invloeden van anderen aard hierbij de overhand hebben. Iloe meer de ambachten bezet worden, des te nioeielijker is reeds sedert geruimen tijd de keuze geworden. Daarbij wordt in «Ie onbemiddelde klassen, uit welke de leerlingen hoofdzakelijk voortkomen, in de eerste plaats er op gelet, op welke wijze de jongens zoo spoedig mogelijk ten minste zooveel kunnen verdienen, dat zij niet meer ten laste der ouders zullen zijn. Van een eigenlijke beroepskeuze is daarbij geen sprake meer: zelfs zal in vele gevallen met eene bepaalde voorliefde van den jongen voor eenig ambacht niet eens rekening kunnen worden gehouden.
Evenmin heeft liet leerlingwezen er toe kunnen medewerken, den overgang van het eene beroep naar het andere te verminderen. Algemeen zijn onze berichtgevers van meening, dat de verandering van beroep, vooral In de groote plaatsen, steeds meer voorkomt. Gebrek aan werk in het oorspronkelijk gekozen ambacht, kans op meerdere verdiensten in een ander brengen den werkman er toe, tot een ander vak over te gaan. Vooral de ontwikkeling der groot-industrie heeft verandering in de hand gewerkt; vele jongelieden gaan 11a volbrachten leertijd naar de fabriek, waar zij juist ten gevolge hunner goede opleiding dikwijls meer


kunnen verdienen dan in het ambacht, waarin zij werden gevormd.
Een gunstige invloed op de zeden en gewoonten en het gedrag der jonge werklieden is, naar de meening van velen onzer berichtgevers, van het leerlingwezen niet in voldoende mate uitgegaan. Alles hangt lner trouwens af van de gezellen, met wie de jongen gedurende zijn leertijd m aanraking komt, en van de opvoeding in het ouderlijk huis: indien de laatste niet deugt, kan de leertijd in dit opzicht weinig invloed ten goede oefenen. Alleen indien de leerling hij ,len meester inwoont, zal het opvoedend karakter van het leerlingstelsel ten volle tot zijn recht kunnen komen en zal het in staat zijn ongunstige invloeden van andere zijde te neutraliseeren. Dit alles neemt echter niet weg, dat het leerlingwezen, op zich zelf beschouwd, zeer zeker de strekking zal hebben, het gevoel voor tucht en gehoorzaamheid in de jongens te ontwikkelen, zoodat ook iu dit opzicht een gunstige invloed daaraan niet zal mogen worden ontzegd.
Dat ten slotte het leerlingwezen in het algemeen er toe medewerkt, den materiëelen toestand van den ambachtsman te verbeteren, zal evenmin kunnen worden ontkend. Ongetwijfeld is een goed doorgebrachte leertijd den jongen werkman van nut voor zijn geheele verdere leven en geeft hem het recht hoogere aanspraken op loon te doen gelden. De ambachtsman, die zijn vak verstaat, is er steeds op uit verre te staan hoven den gewonen „unskilled labourer" en gemiddeld zal aan hem een veel hooger loon worden uitbetaald dan aan den arbeider, die slechts te gebruiken is voor arbeid, waartoe geen vakkennis wordt vereischt.
b. (refuiyachrift.
Volgens S 129 G. O. (§ 127r »<<*) moet de meester bij het eindigen van den leertijd den leerling een getuigschrift geven omtrent den duur van den leertijd, de daarin verkregen bekwaamheid en vakkennis en het gedrag van den leerling, waarbij tevens moet worden vermeld het ambacht, waarin de leerling is opgeleid. In de plaats van deze getuigschriften kunnen komen leerbrieven. afgegeven door Innungen of andere bedrijfsvereenigingen.
Algemeen wordt erkend, dat deze bepaling goede resultaten heeft opgeleverd. De leerlingen hechten waarde aan het getuigschrift, daar dit hun hij het zoeken naar eene betrekking van nut kan zijn. Ook reeds ge< ui• nd» den leertijd is het vooruitzicht op een getuigschrift den leering een prikkel om zijn best te doen en zijn leertijd uit te dienen. i één onzei berichtgevers wordt er nog op gewezen, dat aan het getuigschrift der Innung groote waarde wordt gehecht, omdat op grond


daarvan in geval van werkloosheid ondersteuning kan worden verkregen.
Van enkele zijden wordt er over geklaagd, dat vele patroons niet op de getuigschriften letten en geen overlegging daarvan vragen. hetgeen natuurlijk de waarde der getuigschriften niet vermeerdert.
c. Isee> üngexa ut ent.
In de Innungen en andere groote bedrijfsvereenigingen is het gebruikelijk, den leerling vóór de uitreiking van het getuigschrift een examen af te nemen.
De kleinere Zuid-Duitsche Staten, Wurtemberg, Hessen en Baden, die zich in liet algemeen onderscheiden, doordat men aldaar het eerst is begonnen met van regeeringswege maatregelen te nemen tot bevordering van liet ambacht en tot verbetering der vakopleiding, hebben vooral bijzondere aandacht geschonken aan de leerlingexamens, verbonden met het theoretisch examen der herhalingsschool en met tentoonstellingen van door leerlingen vervaardigde werkstukken ').
In Wurtemberg zijn de leerlingexamens geregeld door de „Lehrlingsprüfungsordnung" van 16 September 1885. Het examen is verdeelden een theoretisch gedeelte, afgenomen door leeraren der Gewerbeschule, en een practisch gedeelte, waarbij ambachtsmeesters als examinatoren optreden. Het theoretisch examen loopt over de vakken, welke op de -gewerbliche Fortbildungsschule" worden onderwezen, het practisch gedeelte omvat de vervaardiging van een proefstuk en vragen betreffende dt ju,ktijk \an het ambacht, zooals over de gereedschappen, de inrichting der werkplaats, de uitvoering van reparatiën, over prijsopgaven. warenkennis, soorten, qualiteiten en herkomst van materialen en grondstoffen, enz. enz. Het proefstuk wordt gemaakt uit materiaal van den meester en blijft diens eigendom, doch wordt gewoonlijk den oppassenden leerling als een aandenken gelaten. Tijdens het examen, dat in het openbaar wordt afgenomen, worden de proefstukken tentoongesteld. De deelneming aan de examens is steeds vooruitgaande. In 1882 werden examens afgenomen in 26 plaatsen aan 268 leerlingen, in 188/ in 60 plaatsen aan 822 leerlingen, in 1892 in 68 plaatsen aan 1119 leerlingen. Al is dit laatste cijfer ook niet groot in verhouding tot de 6 a 7 duizend leerlingen, die in Wurtemberg gemiddeld jaarlijks hun leertijd volbrengen, zoo is het toch wel van beteekenis, indien men in aanmei king neemt. dat aan een met gunstigen uitslag afgelegd
«) Zie hieromtrent nader: Paul Scheven, Die Lehnverkstatte, blz. 250 eu vlgg.


examen getme onmiddellijke voordeelen verbonden zijn. Wat intusschen hierboven werd opgemerkt omtrent het getuigschrift, n.1. dat liet in vele gevallen een goede betrekking doet verkrijgen, geldt natuurlijk in verhoogde mate, indien het getuigschrift is uitgereikt na een goed afgelegd examen en daarin, zooals gebruikelijk is. de uitslag van het examen is opgenomen.
Ten einde een beeld te geven van de op het gebied der leerlingexamens in Wurtemberg bestaande toestanden, werd in den zomer van 18811 eene algemeene tentoonstelling van leerlingwerkstukken georganiseerd, welke zich in eene levendige belangstelling mocht verheugen en over liet algemeen doelmatig en nauwkeurig werk te zien gaf.
In het groothertogdom Hessen werden reeds sedert 1848 dergelijke tentoonstellingen geregeld ieder jaar gehouden. Men bedoelde daarmede een soort van publieke controle over de vakopleiding in het leven te roepen en in het jongere geslacht een streven naar de verkrijging van practische bekwaamheid op te wekken. Aan deze tentoonstellingen kan niet alleen door volleerde, doch door leerlingen uit alle leerjaren worden deelgenomen. Eerst in latere jaren kwam men op het denkbeeld, aan deze tentoonstellingen examens van leerlingen, die hun leertijd hadden volbracht, te verbinden. In 189(1 werden van regeeringswege algemeene bepalingen voor het houden van vrijwillige leerlingexamens uitgevaardigd, welke zich in hoofdzaak aan de in Wurtemberg bestaande regeling aansluiten. De examens bestaan nog te kort om reeds op vele resultaten te kunnen wijzen, doch vinden over liet algemeen bij den ambachtsstand levendige belangstelling.
In Baden zijn, evenals in Hessen, de tentoonstellingen van leerlingwerkstukken aan de invoering van leerlingexamens voorafgegaan. Van regeeringswege wordt jaarlijks onder leiding van liet bestuur der Landesgewerbehalle eene algemeene tentoonstelling georganiseerd, waar alleen proefstukken worden aangenomen, welke reeds op eene plaatselijke tentoonstelling zijn bekroond. De .. Lehrlingsprüfungsordnung" dateert in Baden reeds van liet jaar 1883: de leerlingexamens vinden daar echter minder belangstelling dan in Wurtemberg en Hessen.
Aan liet verslag van liet Ministerie van Binnenlandsche Zaken te Karlsruhe over het leerlingwezen gedurende het tijdvak 1889—1896 ontleenen wij de volgende mededeelingen betreffende tentoonstellingen en examens:
„De deelneming aan de tentoonstellingen van leerling werkstuk ken is sedert hare invoering voortdurend toenemende, zoowel wat betreft liet aa ntal vakvereenigingen als liet aantal leerlingen; ook kan, ofschoon de eischen langzamerhand zwaarder zijn geworden, over het geheel genomen eene


vooruitgang in den aard van liet geleverde werk worden geconstateerd. Aan de tentoonstellingen werd deelgenomen in 1881 door NO, in 1886 door 138, in 1891 door 557 en in 1N6 door 1<M>6 leerlingen, van wie in dezelfde jaren bekroond werden resp. 70. 127, 517 en 920 leerlingen.
„Niet zoo gunstig heeft zich het instituut der leerlingexamens ontwikkeld, daar het meerendeel der bedrijfsvereenigingen van het afnemen van een volledig theoretisch examen als te omslachtig afziet en zich in plaats daarvan met het getuigschrift der Gewerbeschule of der gewerbliche 1? ortbildungsschule tevreden stelt. Nochtans kan ook hier van vooruitgang worden gesproken; het aantal der vereenigingen, welke haar leerlingen een theoretisch en practisch examen afnamen, vermeerderde tot 16, terwijl het maximum der in één jaar geëxamineerde leerlingen ongeveer 100 bedroeg"'.
In de overige duitsche Staten is van regeeringswege niets ter bevordering van leerlingexamens gedaan en is in dit opzicht dus alles overgelaten aan het particulier initiatief van Innungen en vereenigingen.
Onder de bij S S>7a G. O. (§ 816 "le"w) aan de Innungen toegekende bevoegdheden wordt in het bijzonder genoemd het recht om leerlingexamens te organiseerden en daarvoor getuigschriften af te geven. Op ruime schaal is door de Innungen van deze bevoegdheid gebruik gemaakt. Bijzondere examencoinmissiën worden gevormd, zelfs is door vele Innungen deelneming aan de examens voor de leerlingen verplicht gesteld en worden zij niet van de „Lehrlingsrolle" afgeschreven — het z.g. Ausschreiben" of „Lossprechen", dat evenals het „Einschreiben" op vaste tijden, dikwijls met eenige plechtigheid, plaats vindt') — zonder een examen te hebben afgelegd. Zoo luidt b.v. § 47 van de statuten der bakkersInnung te Hamburg: „Indien een leerling zal worden afgeschreven, moet zijn meester hem naar den „Prüfungsmeister" zenden, die hem een examen afneemt en daarvan een getuigschrift geeft. Wordt op grond van het examen de opleiding van den leerling als onvoldoende beschouwd. dan kan het bestuur der Innung den leerling voor V, of '/2 jaar in de leer terugzenden. Heeft het- bestuur de overtuiging verkregen, dat de onvoldoende opleiding van den leerling aan den meester te wijten is, dan kan het den leerling vergunning geven, gedurende den nog noodzakelijk geaehten termijn bij een anderen tot de Innung behoorenden meester in de leer te gaan".
De groote bedrijfsvereenigingen hebben zich eveneens voor de leerling-
') Eeu model-formulier van aanmelding van een leerling voor het „Lossprechen" niet daaraan gehecht „Priifungszeugniss" is hierachter als bijlage X opgenomen.


examens warm geïnteresseerd en zich voor hunne invoering en uitbreiding zeer beijverd.
In dit opzicht mag o.a. worden gewezen op de werkzaamheid van het „Verband baijerischer Gewerbevereine", hetwelk, bij gebreke eener wettelijke regeling in Beieren, een algemeen programma voor het afnemen van leerlingexamens heeft opgesteld en een lijst van opgaven voor de verschillende ambachten heeft bewerkt. Volgens dit programma bestaat het examen hoofdzakelijk uit de vervaardiging van een proefstuk, terwijl ter beoordeeling van de algemeene vakkennis een getuigschrift der gewerbliche Fortbildungsschule en eventueel, indien liet vak van den leerling dit meebrengt, ook teekeningen moeten worden overgelegd.
Blijkens verschillende andere ons toegezonden stukken heeft ditzelfde ..Verband" zich in het algemeen voor de belangen der leerlingen sterk beijverd en zich voor de verbetering van het leerlingwezen veel moeite gegeven. Het door het Verband uitgegeven „Lehrlingsbuch" kan als het model voor een dergelijk boekje worden beschouwd. In handig formaat ingebonden, bevat het achtereenvolgens: een afdruk van den 7den Titel der Gewerbo-Ordnung, handelende over de „Gewerbliche Arbeiter", een leercontract, een getuigschrift overeenkomstig § 12(.t G. O., een getuigschrift betreffende de deelneming aan tentoonstellingen van door leerlingen vervaardigde werkstukken, een getuigschrift der vak-of herhalingsschool en een Priifungszeugniss.
Bevordering der leerlingexamens ligt ook ten grondslag aan de bepaling in liet formulier-contract van bet Verband deutscher Gewerbevereine (bijlage V. § 3, N°. 4), volgens welke de meester gehoyden is, den leerling den noodigen tijd en het noodige materiaal te geven voor het zelfstandig vervaardigen van een proefstuk voor het examen.
De wenschelijkheid der invoering van obligatoire leerlingexamens is reeds sedert lange jaren in de literatuur en op vergaderingen van Innungen en andere vereenigingen herhaaldelijk behandeld, zonder dat men daaromtrent tot een beslissend resultaat is gekomen.
Van vele zijden zijn de verplichte examens met warmte verdedigd. Prof. Dr. von Srhönherg ') wijst er op, dat een verplicht examen nog krachtiger werkt tegen contractbreuk dan bestraffing en daarbij op den leermeester een dwang uitoefent om voor eene behoorlijke opleiding zijner leerlingen zorg te dragen terwijl deze laatstcn door het vooruitzicht een examen te moeten afleggen worden aangespoord zich zooveel mogelijk te bekwamen. Als groote voorstanders der obligatoire leerlingexamens
„Haudlmcli der politisclien Oekouoniie", 4'i* druk (1896), II 1, blz. f>$4.


doen zich vooral kennen Hobeii (iarbe in zijn bekend werk: „Der zeitgemiisse Ausbau des Lehrlingswesens fflr Industrie und Uewerbe" en Dr. I'aul Scheven in zijn reeds aangehaald boek over de „Lehrwerkstatte". Beide schrijvers beschouwen de leerlingexainens als één der krachtigste middelen tot verbetering der vakopleiding en leggen vooral den nadruk ]> de groote moreele kracht, die daarvan uitgaat. Invoering van verplichte leerlingexamens is naar hunne meening het eenige doeltreffende middel 0111 te verhinderen. dat de leerlingen in handen komen van meesters, die zelf niets van hun vak verstaan. Daaraan zou dan tevens de invoering van leerplicht voor vak- en herhalingsscholen moeten worden verbonden.
In de praetijk zal zeker eene algemeene doorvoering der leerlingexamens met het oog op het groote aantal der examinandi op niet geringe bezwaren stuiten. Daarbij zou men tegen de argumentatie der voorstandei's kunnen aanvoeren, dat het ter voorkoming van het misbruik, dat onbevoegden zich met de opleiding van leerlingen l>ezighoudenr niet noodig is alle leerlingen zonder onderscheid waarvan de meesten het later toch niet tot patroon zullen brengen — aan een examen te onderwerpen, doch het daartoe voldoende is, zooals in de Novelle van l'S!t7 is geschied, voor de bevoegdheid tot het houden van leerlingen bepaalde vereischten van bekwaamheid te stellen.
De Novelle van 1897 volgt ten aanzien van liet vraagstuk der obligatoire leerlingexamens een middelweg, door in 4? 131 te bepalen, dat de leerling steeds liet recht heeft na afloop van den leertijd eene „Priifung" te vorderen, terwijl volgens § 131c in het oorspronkelijke regeeringsontwerp niet opgenomen, doch bij besluit van den Rijksdag daaraan toegevoegd de Innung en de meester den leerling moeten aansporen, zich aan een examen te onderwerpen. De examencommissie bestaat uit een voorzitter, te benoemen door de Handwerkskammer, en ten minste twee leden, van welke steeds de helft uit gezellen moet bestaan. Het examen moet volgens § 1316 het bewijs leveren, dat de leerling de in zijn ambacht gebruikelijke handgrepen kent, voldoende zekerheid van technische uitvoering heeft en zoowel van de waarde, herkomst, tiewaring en behandeling der grondstofien als van de kenteekenen harer goede en slechte eigenschappen op de hoogte is; het kan verder ook lnopen over boekhouden en handelsrekenen. Bij de aangifte voor liet examen moeten liet gewone getuigschrift van § 127c"iema G. O. en, voor zooverre de candidaat gedurende den leertijd verplicht was een vak- of herhalingsschool te bezoeken, ook het getuigschrift dezer scholen worden overgelegd. De uitslag van het examen wordt door de examencommissie op hetLehrzeugniss ot den „Lehrbrief' aangeteekend. Indien de candidaat


niet slaaft, moet door de commissie een termijn worden gesteld, binnen welken het examen niet mag worden herhaald ').
(I. Werkplaat" of ambachtsschool ?
Eenstemmig zijn onze berichtgevers van gevoelen, dat voor de practische vorming van den aanstaanden ambachtsman het leerlingwezen verre de voorkeur verdient boven de uitsluitende opleiding in een ambachtsschool.
In die ambachten, in welke de school eene volledige opleiding kan geven, moet toch, naar het algemeen gevoelen, de daar verkregen vorming achterstaan bij die, welke door eene opleiding in de werkplaats wordt verworven. Sommigen gaan zelfs zoo ver te beweren, dat de school de werkplaats nooit kan vervangen, daar zij te veel buiten het werkelijke leven om gaat en geen rekening kan houden met de practische behoeften en moeielijkheden, waarop in de werkplaats juist in de eerste plaats steeds moet worden gelet. Volgens hen heeft eene uitsluitende opleiding in de school vooral dit groote nadeel, dat de werkman zich eerst daarna gaat toeleggen op arbeid om te verdienen, terwijl hij bij een meester steeds daarop wordt afgericht. Zij achten de werkplaats de eenig mogelijke opleiding voor een jongen, die later in de practijk zijn brood moet verdienen en zoo vroeg mogelijk moet leeren zich in de maatschappelijke verhoudingen te schikken.
Door de meesten onzer berichtgevers wordt echter erkend, dat naast de practische opleiding in de werkplaats het bezoek van een vakschool alle aanbeveling verdient. Theorie en practijk moeten samengaan om uit een leerling een bruikbare» ambachtsman te vormen: zelfs zijn voor de talrijke ambachten, in welke de arbeidsverdeeling en het zich toeleggen op specialiteiten in de laatste jaren meer en meer zijn toegenomen, ter vermijding eener eenzijdige en onvolledige opleiding, practische vakscholen , die niet een enkele branche doch het geheele ambacht onderwijzen, een bepaald vereischte.
Enkelen achten het de meest aanbevelingswaardige wijze van opleiding, indien de leerling eerst een vakschool bezoekt en daarna op zijn of 17de jaar in de leer komt. Een ander prijst, juist omgekeerd, als het meest wenschelijke aan: eerst de werkplaats en dan de vakschool; jn liet andere geval verbeeldt de jongen zich, al heel wat te beteekenen, en laat hij zich door den patroon en de gezellen niet veel meer zeggen.
') De/.e bepalingen ziju nog niet in werking getreden.


Ambachtsscholen kunnen uit den aard der zaak slechts worden opgericht in de grootere plaatsen, waar voldoende leerkrachten en leerlingen aanwezig zijn, en kunnen ook daar slechts een betrekkelijk zeer gering deel van het totale aantal leerlingen bevatten. De meeste ouders zijn niet in staat, de kosten, verbonden aan het bezoek der school, te dragen, en moeten er zelfs op uit zijn te zorgen, dat hunne jongens zoo spoedig mogelijk eene kleine bijdrage in het huishouden gaan verdienen. De ambachtsscholen worden dan ook in den regel slechts door zoons van meer bemiddelde werklieden en jongens uit meer gegoede kringen bezocht, die de bedoeling hebben het verder dan tot gewoon gezel te brengen.
\ oor de vorming van den aanstaanden ambachtsman blijft het dus in hoofdzaak neerkomen op het leerlingwezen en op de practische opleiding in de werkplaats. Op dit gebied zullen zich dan ook de middelen tot verbetering der vakopleiding in de eerste plaats hebben te bewegen en zullen zij de meest practische en algemeen werkende resultaten kunnen afwerpen. Bijzondere belangstelling verdienen daarom de in het groothertogdom Baden bestaande „Lehrlinf/swerkstiitten".
e. De r L<hrliniffiwerkxtatten" in linde» ').
De oprichting dezer werkplaatsen dagteekent van het jaar 1888. toen op voorstel der regeering op de begrooting een bedrag van 5000 M. werd uitgetrokken, ten einde daaruit bekwame ambachtslieden, die de verplichting op zich zouden nemen een bepaald aantal leerlingen op te leiden, met geldelijke bijdragen te kunnen steunen. Nadat in den loop va.n het jaar 1888 door bemiddeling van den Gewerbeverein te Karlsruhe bij wijze van proef eenige leerlingwerkplaatsen waren in het leven geroepen, werden in .Tuli 1889 de definitieve voorschriften voor de oprichting uitgevaardigd.
Deze voorschriften bevatten in hoofdzaak het volgende:
Als leerlingen worden slechts jongens aangenomen, die de lagere school behoorlijk hebben afgeloopen en voor het door hen gekozen ambacht geestelijk en lichamelijk voldoende ontwikkeld zijn.
De meester is verplicht alle in het ambacht voorkomende werkzaamheden in een doelmatige volgorde te onderwijzen, den leerling uitsluitend
') De bijzonderheden hieromtrent zijn iu hoofdzaak ontleend aau het reeds aangehaalde werk van Dr. Paul Scheven en aan de inlichtingen, ons door het ministerie van binnenlandsche /.aken te Karlsruhe met groote welwillendheid verstrekt.


te gebruiken voor arbeid, die voor zijne opleiding nuttig is, en liem niet langer dan de gezellen aan het werk te houden. Hij is vooits gehouden den leerling kost en inwoning te verstrekken. Gedurende een bepaald aantal jaren moet de meester jaarlijks een vast te stellen aantal leerlingen aannemen.
De duur van den leertijd richt zich in het algemeen naar de in het ambacht heerschende gebruiken en wordt in bijzondere gevallen met den meester overeengekomen.
Aan den meester wordt ter vervulling zijner verplichtingen eene vergoeding uitgekeerd, welker bedrag voor elk bijzonder geval wordt vastgesteld; daarbij wordt rekening gehouden met den aard van het bedrijf, de plaatselijke toestanden, den duur van den leertijd en met hetgeen de meester eventueel van andere zijde als vergoeding voor de opleiding van den leerling ontvangt.
Tusschen den leermeester en den wettelijken vertegenwoordiger des leerlings moet een schriftelijk contract worden gesloten, welks bepalingen niet in strijd mogen zijn met den inhoud der algemeene voorschriften.
Het toezicht op de nakoming der aan den meester opgelegde verplichtingen geschiedt door den plaatselijken Gewerbeverein.
In bijzondere gevallen kan de meester ter aanschaffing van verbeterde gereedschappen of machines een voorschot ontvangen, dat door jaarlijksche aflossingen wordt gedelgd.
Voor het geval dat de meester zijne verplichtingen niet nakomt, behoudt de minister zich het recht voor, het contract naar goedvinden te verbreken, zonder aan een opzeggingstermijn te zijn gehouden, en tevens een boete van ten hoogste 100 M. op te leggen.
Tegelijk niet deze algemeene voorschriften werd ook de inhoud van liet contract, af te sluiten tusschen den minister en den leermeester, vastgesteld. Daarbij wordt overeengekomen omtrent den duur van het contract en liet aantal 'leerlingen, hetwelk gedurende dien tijd moet worden aangenomen, het bedrag der vergoeding voor iederen leerling en den duur van den leertijd. De vergoeding wordt in twee termijnen uitbetaald, voor de helft na afloop van den halven leertijd en voor de andere helft na met gunstigen uitslag afgelegde Lehrlingsprlifung. Indien de meester nog van andere zijde leergeld voor den leerling ontvangt, wordt de vergoeding niet 25 °/o verminderd. He t met den leerling te sluiten contract is aan de goedkeuring van den minister onderworpen. De meester verbindt zich, bij contractbreuk des leerlings gebruik te maken van de door {5 130 G. O. gegeven middelen om den leerling tot voortzetting van het contract te dwingen. Bij tusschentijdsch eindigen van het contract ontvangt de meester zijne vergoeding in verhouding van het


reeds verstreken gedeelte tot den geheelen duur van den leertijd, tenzij de oorzaak der ontbinding ligt in wanpraestatie zijnerzijds, in welk geval hij alle recht op vergoeding verliest en zelfs gehouden is een hem eventueel reeds uitbetaald bedrag te restitueeren.
Bij de oprichting van „Lehrlingswerkstatten" heeft men van den beginne af de voorkeur gegeven aan de ambachten, welke gebruiksartikelen voor de groote massa der bevolking leveren en tegenover de toenemende concurrentie der groot-industrie verhooging der bekwaamheid van den ambachtsman het meest noodig hebben. Buiten beschouwing zijn dus gebleven de ambachten, welke verbruiksartikelen voortbrengen, als bakkers, banketbakkers, slagers enz., aangezien deze niet zoozeer tegen
concurrentie der groot-industrie hebben te strijden en de daarin vereischte bekwaamheid ook op de gewone wijze wel te verkrijgen is: verder barbiers en kappers met liet oog op hun goede vakscholen, en de bouwambachten, als timmerlieden, metselaars, leidekkers, omdat men meende, dat daar van een leerlingwezen in den eigenlijken zin .les woords geen' sprake meer kon zijn. De kunstambachten, als graveurs, ciseleurs, juweliers, émail- en glasschilders, in welke gebrek is aan goede krachten, zijn niettemin voorloopig nog niet in de nieuwe instelling opgenomen, omdat daarvoor verscheidene goede vakscholen bestaan.
De „Lehrlingswerkstatten" hebben zich in den korten tijd van haar bestaan goed ontwikkeld. Tegenover 56 dergelijke werkplaatsen in 21 ambachten aan liet einde van 1889, bestonden er in het laatst van 1895 104 Lehrlingswerkstatten in 21 ambachten, verdeeld over 28 verschillende plaatsen. Daarbij zijn de volgende ambachten vertegenwoordigd: schrijnwerkers 22, blikslagers en installateurs 14, kleermakers 12, schilders 9, Schlosser 5, wagenmakers 5, boekbinders 5, zadelmakers 4, glazenmakers 4, schoenmakers 4, draaiers 4, steenhouwers 3, werktuigkundigen 3, koperslagers 2, smeden 2, tuinlieden, behangers, pottenbakkers, bontwerkers, horlogemakers en mandenmakers ieder 1, niet totaal 128 leerlingen. In het geheel werden tot aan liet einde van 1895 400 leerlingen in de leerlingwerkplaatsen opgenomen; van dezen waren 43 vóór het einde van den leertijd weggegaan, hadden 229 hun leertijd behoorlijk afgeloopen en waren 128 nog als leerlingen werkzaam.
De meesten der patroons, die zich voor eene >Lehrlingswerkstütte" aanmelden, zijn uit kleinere plaatsen afkomstig. Van de groote steden zijn alleen Karlsruhe (met 10 leerlingwerkplaatsen voor blikslagers, draaiers, Schlosser, behangers en kleermakers) en Heidelberg (niet werkplaatsen voor boekbinders, schrijnwerkers en schilders) vertegenwoordigd. Deze geringe deelneming der grootere plaatsen zal wel voornamelijk hieruit verklaard moeten worden, dat zoowel door de meesters
10


als door do leerlingen bezwaar wordt gemaakt tegen het door de Regeering gestelde yereischte, dat de leerling in het huis van den meester moet worden opgenomen. In kleinere plaatsen daarentegen, waar de traditioneele gewoonten meer zijn behouden gebleven en de leerling in den regel nog bij den patroon inwoont, hebben de leerlingwerkplaatsen gemakkelijker burgerrecht kunnen verkrijgen. Zij zijn nu over het geheele land verspreid en zijn vooral in de plaatsen, gelegen in de noordelijke laagvlakte, tot bloei gekomen.
Aan de jaarverslagen over 1889—189t>, ons door het ministerie van binnenlandsche zaken te Karlsruhe toegezonden, ontleenen wij nog de volgende mededeelingen betreffende de „Lehrlingswerkstatten":
„De subsidie aan de leermeesters werd tot dusverre nagenoeg uitsluitend gegeven in den vorm eener bij contract vastgestelde geldelijke uit keering: van het voorrecht. bovendien nog eene ondersteuning ter verbetering der inrichting van de werkplaats te kunnen ontvangen, werd tot nu toe slechts in twee gevallen gebruik gemaakt, hoewel een tamelijk hoog bedrag — tot '/.i der aanschaffingskosten — wordt gegeven en de afbetalingsconditiën zoo gunstig zijn gesteld, dat bij afloop van liet contract ook de schuld gedelgd kan zijn.
„Wat het toezicht op de leerlingwerkplaatsen betreft, had men zich oorspronkelijk voorgesteld, daarmede de plaatselijke Gewerbevereine te belasten. Vele dezer vereenigingen hebben zich met ijver op deze taak toegelegd: over het algemeen is echter weldra gebleken, dat de bestuursleden dezer vereenigingen niet altijd onafhankelijk genoeg zijn en te veel met persoonlijke consideratiën rekening hebben te houden om een krachtig toezicht, beantwoordend aan de beteekenis der instelling, te kunnen uitoefenen. Uit dien hoofde is thans nog wel het onmiddellijk toezicht aan de plaatselijke vereenigingen opgedragen gebleven en daardoor de zekerheid verkregen, dat deze zich althans eenigszins met de werkplaatsen zullen bemoeien en in ieder geval grove overtredingen der algemeene voorschriften of der contractueele bepalingen spoedig bekend zullen worden, doch is daarnaast nog een nader toezicht in het leven geroepen, doordien een technisch ambtenaar der Landesgewerbehalle aangewezen is om de werkplaatsen doorloopend te contröleeren en ze daartoe van tijd tot tijd onverwachts te bezoeken. Ofschoon dit slechts 2 a 3 maal per jaar kan geselleden , werden daarmede toch zeer goede resultaten bereikt; het schijnt wel, alsof reeds het bestaan dezer instelling eene goede uitwerking heeft. Deze inspecties, bij welke, zoo 't eenigszins mogelijk is, de bestuursleden van den plaatselijken Gewerbeverein worden meegenomen, bepalen zich natuurlijk niet tot het bezoek aan de werkplaats en tot een onderhoud met den meester en den leerling; de inspecteerende ambtenaar


let ook op de huisvesting, verpleging en kleeding van den leerling, stelt zich in verbinding met diens onderwijzers on tracht zoo uitgebreid mogelijke inlichtingen te verkrijgen, hoe de leermeester moreel en als vakman staat aangeschreven. Over het resultaat der inspectie wordt een uitvoerig rapport aan den minister uitgebracht, die ter wegneming «leieventueel gebleken misstanden, al naar mate hunner meerdere of mindere beteekenis, de bemiddeling der „Bezirksverwaltungsbehörden" of der Gewerbevereine inroept.
,,Van haast nog grooter belang dan de contröle gedurende den loop van het contract is echter een nauwkeurig onderzoek naar de persoonlijkeen huiselijke omstandigheden en naar de maatschappelijke positie van den patroon, wien een leerlingwerkplaats zal worden toevertrouwd, vóór de afsluiting van het contract. Ook hiervoor wordt de medewerking zoowel van de vakvereenigingen als van de Bezirksverwaltungsbehörden ingeroepen en meestal gelukt het langs dezen dubbelen weg, vooral in de kleinere plaatsen, welke zich in liet algemeen voor deze instelling beter leenen, eene zoo gedetailleerde informatie over den betrefteiiden persoon te verkrijgen, dat men zich met tamelijk groote zekerheid een oordeel over diens bekwaamheid en geschiktheid kan vormen.
„Lettende op de tot dusverre verkregen resultaten, kan men wel zeggen, dat de oprichting der leerlinswerkplaatsen over liet algemeen aan dé verwachtingen heeft beantwoord. Hetgeen men zich daarvan in de eerste plaats voorstelde, n.1. het tegengaan van den in ruime mate onder den ambachtsstand verspreiden tegenzin tegen het aannemen van leerlingen en het toevoeren van jonge krachten aan het ambacht, in het bijzonder ten plattelande, is ongetwijfeld bereikt geworden, en wat het verder liggend doel. de bevordering der volledige en systematische leerlingopleiding aangaat, kunnen ook in dit opzicht góede resultaten worden geconstateerd. Gunstig werkte vooral de omstandigheid, dat bij de afsluiting der contracten wordt vastgehouden aan de bepaling van een aan de eischen van het ambacht beantwoordende!! leertijd (in latere jaren bijna doorgaans 3 jaar), en verder ook het voorschrift, dat de leerlingen telken jare voorgeschreven proefstukken moeten ver vaardigen en op de algemeene tentoonstelling van leerliiigwerkstukken moeten inzenden; niet alleen toch het uitzicht op het verwerven van een prijs spoort de leerlingen aan goed hun best te doen, maar ook de kritiek, die op de tentoonstellingen is te verwachten, werkt blijkbaar gunstig op het plichtsbesef der leermeesters. De uitslag der bekroningen op de tentoonstellingen van leerlingwerkstukken was dan ook in de laatste jaren uiterst gunstig voor de leerlingen der leerlingwerkplaatsen, daar in 1895 op de 129 leerlingen slechts van 3 en in 181 Mi op de 127


leerlingen slechts van 10 het werk niet voor eene bekroning in aanmerking kwam.
„Het spreekt wel van zelf, dat, zoolang de noodige ervaring nog ontbrak , hier en daar enkele misstanden voorkwamen. Zoo werd in den beginne bij de keuze van leerlingen niet altijd de noodige omzichtigheid in acht genomen en werden jongens aangenomen, die niet geschikt waren cm een ambacht te leeren of die te oud waren; ook werd door enkele armbesturen getracht, zich van de op hen rustende verplichtingen door middel der leerlingwerkplaatsen te ontslaan. In deze beide richtingen kon men door eene waarschuwing aan de Gewerbevereine en-door een nauwkeurig onderzoek der voorgelegde leerlingcontracten gemakkelijk het kwaad verhelpen, daarentegen moest men in twee gevallen, waarin de patroons door liet aannemen van meerdere leerlingen boven het getal, waartoe zij volgens contract verplicht waren, zich in erge mate aan z.g „Lelirlingszüchterei" schuldig maakten, tot ontbinding van het contract overgaan, terwijl een herhaling hiervan is voorkomen, doordat thans het aannemen van meerdere leerlingen bij contract van de toestemming des ministers wordt afhankelijk gemaakt. Ook tekortkomingen in de verplichtingen ten aanzien der leerlingopleiding kwamen af en toe voor: deze waren meestal echter van lichten aard. zoodat zij door een waarschuwing of oplegging eener kleine boete konden worden afgedaan. In zulke gevallen werd dan in het vervolg meermalen het contract niet vernieuwd; tot onmiddellijke ontbinding van het contract op dezen grond bestonden slechts termen in zeer enkele gevallen.
„De geleidelijke ontwikkeling der leerlingwerkplaatsen blijkt hieruit, dat, ofschoon ten gevolge van meer aanbod de aan de meesters uit te keeren subsidie gaandeweg kon worden verlaagd — zij bedraagt thans gemiddeld 232 M. per leerling — tocli de totaal-kosten in de jaren 1889—1896 van 5000 M. tot 12000 M. per jaar vermeerderden".
Het instituut der leerlingwerkplaatsen bestaat nog te kort en het aantal der jaarlijks ontslagen leerlingen is nog te klein (c\ 40 tot 60), om reeds van een gunstigen invloed op liet geheele ambacht te kunnen spreken. \ oorloopig zijn nog slechts bescheidener resultaten te constateeren, welke echter ruimschoots voldoende zijn om deze proefneming als volkomen geslaagd te doen beschouwen en van hare verdere ontwikkeling de beste verwachtingen te geven. Vermelding verdient nog, dat volgens een ingesteld onderzoek nlle uit de leerlingwerkplaatsen ontslagen leerlingen tot dusverre aan het ambacht zijn getrouw gebleven; de jongens zijn zeer gezocht en vinden spoedig goede betrekkingen, velen zijn na hun ontslag onmiddellijk in dezelfde werkplaats als gezel aangenomen.
Het door Baden gegeven voorbeeld is in de laatste jaren ook in


enkele andere streken van Duitschland gevolgd. O.a. blijkt uit een ons uit Kassei toegezonden verslag, dat aldaar sinds 189(5 eveneens leerlingwerkplaatsen bestaan, welke geheel en al naar het badensche model zijn ingericht. Ook in Wurtemberg begint men het badensche voormeld te volgen '). Een groot voordeel van het systeem ligt zeker hierin, dat men voor eene proefneming met een zeer bescheiden bedrag kan volstaan en ook hij verdere ontwikkeling de uitgaven steeds tot een gewenscht bedrag kan beperken, zoodat daarmede niet, als bij den bouw en de inrichting van ambachtsscholen, aanzienlijke kapitalen gemoeid zijn.' De leerlingwerkplaatsen leenen zich daarom en ook met het oog op de daarbij vereischte geregelde controle het best voor eene invoering over een beperkt gebied, in de kleinere staten en de groote steden.
f. Wenschen en foorstellen.
Alvorens te eindigen, blijft ons nog ter behandeling de vraag, welke verbeteringen, veranderingen en aanvullingen met het oog op de feitelijke toestanden in het leerlingwezen gewenscht zijn.
De meesten onzer berichtgevers laten zich hierover min of meer uitvoerig uit. Drie hunner vergenoegen zich met de laconieke opmerking, dat geene verbeteringen noodig zijn en de toestand volkomen bevredigend is, eene opvatting, welke begrijpelijkerwijze tamelijk wel alleenstaat. Liikele anderen bepalen zich tot eene verwijzing naar de Novelle van >. 9/, welke huns inziens alle gewenschte veranderingen inhoudt. Verreweg de meesten echter treden in bijzonderheden en geven de punten aan. m welke naar hunne meening verbetering noodzakelijk is.
Uit hunne wenschen, die zich — naast overeenstemming in enkele hoofdpunten — in het algemeen door groote verscheidenheid kenmerken, (unnen wij het volgende programma van verbeteringen samenstellen, gerangschikt in de volgorde van het aantal onzer referenten, die zich daarover hebben uitgelaten:
1. Invoering van verplichte leerlingexamens.
2. Vaststelling van het aantal leerlingen, dat in één werkplaats in verhouding tot dat der gezellen mag worden gehouden.
\ oorzooverre onze berichtgevers zich over het cijfer dier verhouding uitspreken, wordt door twee hunner aangegeven, dat het aantal leerlingen nooit dat der gezellen mag overtreffen; een ander gaat nog verder
') Zie Soziale Praxis, VI , 782.


en wil hoogstens 1 leerling op 4 gezellen: een vierde eindelijk wijst er op. dat niet uit het oog mag worden verloren, dat vele leerlingen lateinaar de groot-industrie overgaan, en wenscht dus blijkbaar het aantal leerlingen niet te zeer te beperken
8. Invoering van verplichte vak- en herhalingsscholen.
4. Invoering eener „Meisterprüfung'' ter vaststelling der vereischten van bekwaamheid, waaraan een patroon, die leerlingen wenscht te houden, zal moeten voldoen.
5. Verbetering van het staatstoezicht op het leerlingwezen.
6. Bevordering der oprichting van vakscholen.
7. Verplichte inwoning van den leerling bij den patroon.
8. Beperking van het gebruik van den leerling voor huiselijke diensten en voor werk, dat niet onmiddellijk met zijne opleiding in verband staat (opruimen, boodschappen doen, bestellingen opnemen, enz ).
9. Verplichte afsluiting van een schriftelijk contract.
10. Invoering van examens na ieder leerjaar.
11. Vaststelling van een maximum-werktijd
12. Vaststelling van den duur van den leertijd.
Hiermede wordt door twee onzer berichtgevers bepaaldelijk verlenging van den leertijd bedoeld.
13. Afschaffing van het vakonderwijs in de avonduren en overbrenging naar de laatste uren van den werkdag.
14. Vaststelling van een algemeen formulier-leercontract.
15. Bepaling, dat de loonsbetaling uitsluitend aan den wettelijken vertegenwoordiger van den leerling zal mogen geschieden.
16. Vaststelling niet van een maximum-, doch van een minimumwerktijd en wel van 10 uur.
Dit met nieuwere opvattingen weinig overeenstemmend voorstel wordt slechts in één der antwoorden gevonden, evenals de beide volgende punten:
17. Uitloven van premiën voor oppassende leerlingen.
18. Verbod aan den patroon om zijne leerlingen aan de gezellen over te laten.
Bovenstaand programma kan tevens gelden als een résumé onzer voorafgaande beschouwingen; behoudens de punten 16 en 18 zijn alle daarin genoemde onderwerpen min of meer uitvoerig in ons rapport ter sprake gekomen.
Ter kenschetsing van de beteekenis der Novelle van 1897 vestigen wij er de aandacht op, dat daarin aan de wenschen, neergelegd in de punten 2, 9 en 12 — vaststelling van het maximum-aantal leerlingen


in één werkplaats, verplicht schriftelijk contract en vaststelling van den duur van den leertijd — geheel en al, en aan die. omschreven in de punten 1, 3, 4, 5 en 8 — verplichte leerling-examens, verplicht vak- en herhalings-onderwijs, vaststelling der vereischten van bekwaamheid voor patroons, die leerlingen wenschen te houden, verbeterd toezicht op het leerlingwezen en verbod van het gebruik van den leerling voor huiselijke en andere diensten — in meerdere of mindere mate is tegemoet gekomen.





E. BIJLAGEN.





BIJ" "Li-A-G- EIST.
I. Vragenlijst.
II Circulaire bij de toezending der vragenlijst.
III. Contraetformulier van den iSchweizerischen Gewerbeverein" (Vertaling).
IV. Wettelijk contraetformulier van het kanton Vaud.
V. Contraetformulier van liet «Verband deutscher Gewerhevereine" (Vertaling). VI. Contractformulier van de oGewerbekaniinern" in Saksen. VII. Contraetformulier der kuipers-, smeden-, kleermakers- en schrijnwerkers-
Innuugen in Duitscliland.
\Iir. Contraetformulier der bakkers-Innungen »Germania".
IX. Form ilier van aangifte van leerlingen voor de inschrijving in de leerlingrol (bakkers-Inuung te Chemnitz).
X. Formulier van aangifte van leerlingen voor de afschrijving van de leerlingrol (bakkers-Iunung te Chemnitz).
XI. Opgave van de voornaamste der geraadpleegde geschriften.





Bijlage I.
I" ragen bezüglich des Lehrlingswesens.
§ 1. Arten und Formen.
1. Werden in Ihrer Gegeud Lehrliugsvertragc in nenneuswerter Zalil abgesehlossenr 2. Iu welchen Berufszweigeu werdeu iu der ltegel Lehrlingsvertrage abgeschlosseu ? 3. In welchen Berufszweigeu werden nur ausnahmsweise oder gar keine Lehrlingsvertrage abgeschlossen? 4. Welche ist die übJiche Fonn des Vertra-es die mundliche oder die schriftliche? 5. Haben sich die theoretischen Vorzüge~der senrifthehen Abfassung der Lehrvertriige iu der Praxis bestatigt? G. Ist bei der schrittlichen Vereinbarung die Mitwirkung einer amtlicheu Person üblich oder vorgeschrieben? 7. Sind zuin schriftliehen Vertrage gedruckte Formulare üblich? ( ollen Ste die Giite haben wis ecentuell einige dieser gedruekteu Formulare zugehen zu lassen?). 8. Werden die schriftliehen Vertrage, soweit dieselbcu nicht amtlich abgeschlossen werden , bel.ufs Feststellung des Datums und Inhalts eiugetrageu oder bei ïrgend einer Behörde oder einem Vereinsvorslaude hinterlegt?
§ 2. AUgemeine Fragen über den Inhalt der Vertrage.
1. Iu welchen Berufszweigeu ist die Entriohtung eiues Lehrgeldes üblich:- Wieviel betragt das Lehrgeld? 2. Erhalten die Lehrlinge meistens Wohnung Kost und weitere Pflege bei dem Lehrherrn? 3. PHegt deu Lehrlingen Lolrn geza'hlt zu werden.- 4. Von welchem Zeitpuukt au wird der Lolm gewahrt uud steigt der cetrag des Lolines mit jedem Jahre? 5. Wem wird der Lohn eiugehaudigt, deu Eltern (resp. dem Vormunde) oder dem Lehrling? 6. Wird eiu Teil des Lohues eiubehalten um erst spater ausgezahlt zu werden? Und waun und unter welchen Voraussetzuugen wird der eiubehaltene Lolin ausgezahlt? 7. Ist die Dauer der Lehrzeit gewohuheitsmiissig bestimmt? 8. Ist man im allgemeiueu mit der gesetzlich eingetuhrteu Probezeit einverstauden ? 9. Pflegt die Dauer der taglicheu Ar eitszeit durch den Lehrvertrag oder gewohuheitsmiissig geordnet zu sein? 10.
ird vielfach geklagt über Ueberlastung der Lehrlinge mit Arbeit? 11. Ist die berichtsbarkeit in Lehrliugsangelegenheiten eiuer bestimmteu sachverstaudigen Behorde gesetzlich zugewieseu ? 12. Wird in den Vertragen vielfach eine schiedsgeric itliche Entscheidung der eventuellen Streitigkeiten vereinbart? 13. Hat der Lehriiug Vor Abschliessung des Vertrages seine körperliche Kefahigung zu dem erwahiteu Handwerk durch arztliches Zeugniss uaehzuweisen ?
§ 3. Lehrherr und Lehrling.
Der Lehrherr.
1. Ist bei dem Lehrherrn eiue bestimmte amtlich festgesiellte Kenntniss erforder-


lieli, oder ist es Jedem gestattet Lehrlinge zu lialteu, unbeschadet seiner gesetzlichen Haftung für Erteiluug der gewerbliehen Ausbilduug? 2. Wird zur Annahme von Lehrlingen ein bestiminter Umfang des Hetriebes erfordert, oder geniigt dazu jede selbststandige Ausiibuug eiues Gewerbes? 3. Hat sich, wo die Annahme von Lehrlingen keinen Beschrankuugeu unterliegt, das Bediirfniss solcher Beschrankungen gezeigt, damit niclit das Lehrliugsweseu zur Bescliaffung billiger Arbeitskriifte uud zum Nachtcil der erwachseueu Geselleu inissbraucht werde? 4. Steht iin allgemeiueu die Zahl der Lehrlinge iu ciuer Werkstatt zu der Zalil der Arbeiter in richtigein Verhaltuiss? 5. Kommt es in der Grossindustrie vor, dass der eigentliche Betriebsiuhaber ganz aiisserhalb des Vertrages mit den Lehrlingen steht und diese von dessen Werkmeistern oder Arbeitcru angeuorainen, ausgebildet und abgelohnt werden?
Der Lehrling uud die Liter».
6. Wird beim Abscliluss dos schriftlichen Vertrages immer dafiir gesorgt, dass die Eltern oder Vormüuder mituiiterzeichnen oder an deren Statt speciell Bevoilmiichtigte, z B. der Vorstand wohltatigcr Vereine? 7. Unterzeichuet der Lclir-. ling immer selbst, damit er die Wichtigkeit des Vertrages begreife uud wisse, dass auch er sicli verpfiichtet uud scine Eltern nicht willkiirlich über ihu verfügt liaben?
§ 4. Verpflichtungen des Lehrherrn.
1. Hat lhre Geset/.gebung zur Verhiitung von Missstanden eine amtliclie Behörde mit der Inspectiou in Betreff dor Dauer, Schwere und Gefahr der Lehrliugsarbeit beauftragt, oder liisst man es bei der vertragsmiissigeu Haftung beweuden? 2. Hat lhre Gesetzgebung eine amtliche Behörde init der Beaufsichtigung des Lehrherrn beauftragt, damit er seiue Verpflichtung zu guter gewerblicher Ausbildung des Lehrliugs nicht vernachlassige ? 3. Wird vielfach geklagt über Verwendung der Lehrlinge zu hiiusliclien Dieustleistuugen ? 4. Wird vielfach geklagt über Misshandlung, schlechte Wohnuug, Beköstiguug, Verpflegung, Ausstattung u. s. w. des Lehrliugs und über welche dieser Angelegenheiten am meisteu? 5. Ist iu Ihrer Gegend der Lehrling in der Lage, ausserhalb der Werkslatte die Fortbildungs- oder Faehschule zu besuchen? 6 In welchen Disciplinen wird dieser Unterricht gegeben? 7. Wird der Eachunterricht gegen Zahlung oder unentgeltlich gegeben? 8. Wird der Besucli der Fortbilduugs- und Fachschulen von seileu der Arbeitgeber ersohwert, oder genügeu zur Beseitigung dieser Erschwerungeu die bestebeuden Vorschriften?
§ 5. Verpflichtungen des Lehrlings.
1. Wird der Lehrherr im spiiteren ïheile der Lehrzeit durch verhaltnissmassig billige uud doch gute Arbeit des Lehrliugs für die im Aufange erlittenen Verluste entschadigt und bieten so durchschuittlich die Arbeitsleistungen des Lehrlings eine genügende Vergütung für die Gegenleistungen, bezw. Auslagen, des Meisters? 2 Hat die Eutschadigungspflicht der Eltern im Falie eiues eigcnmachtigen Austritts des


Lehrlings practisclie ISedeutuug, da dieselbeu doch meistens, unvermögend sind? <5- Hat die gesetzliche leststelluug des Entschadiguugssatzes zieli als practisch tauglieli erwiesen? 4. Wird die Entschadigungspfticht des ucuen Lerherrn, der eiueu entlaufeneu Lehrling augenommen hat, uicht vielfach dureli unwalire Ang'aben des 1 -et/teren vereitelt." 5. Wird die zwangsweise Hiiekfiihrutig des entlaufeneu Lehrlings im allgemeinen zwcekmïissig eraehtet uud tindet eiue solelie polizeiliche Riickführung vielfach statt? 0. Wird von den in den Fragen 2, 4 uud 5 augegeheneu Mitteln nicht, öfters der Mühe uud des Aergcrs wegen abgesehen, oder gesehieht dies veilleieht aus anderen GründenP. 7. Findet der Vertragsbruch des Lehrlings hauptsiichlich im Aufang oder in dem spiiteren Teile der Lehrzeit statt? 8. Kommt es vor, dass der Lehrher, um sich eventuelle Entschadigung zu siehern, Hinterlegung eiues gewissen Betrages beiin Eintritt des Lehrlings fordert oder zu diesem Zweck den verdienteu Lohu teilweise einbehalt? 9 Wenn die Sicherung dureli Einbehaltung eiues Teiles des Lohnes stattfindet, verbleibt dann dieser Betrag im Gewahrsain des Lehrherru oder wird derselbe eiuer Sparkasse anvertraut? 10. Kommt es oft vor, dass der Lehrling den Concurrenten des Lehrherru Bevufsgeheimnisse mittheilt, oder aut andere AA eise durch sein Verlialten dritteu Persouen gegeniiber das Geschaft des Lehrherru schadigt?
§ 6. Auflösung.
1. Welche sind die am meisteu vorkominenden Griiude, die vor Gericht beliufs Auflösung des Lehrverlialtnisses geltend gemacht werden? 2. Ist nicht meistens eine vorteilhaftere, dem Lehrling in Aussicht stellende Stellung der eigentliche Grund, weshalb die Elteru, sich vor Gericht, auf eine sonst nicht be&chtete Versehuldung des Lelirherrn stützend, die Auflösuug des Contractes forderur 3. Werden diese Processe vielfach chicauös gefiihrt? 4. Wird in den Verlriigeu haufig eine beiden Parteien zusteheudc Befuguiss, zu jeder Zeit den Vertrag gegen Zahluug eiuer bestimmten Summe als Schadensersatz zu lösen, vereinbart?
§ 7. Resultate des Lehrlingswesens.
1. Haben die gesetzlichen Bestiminungen in Betreff des Lehrlingswesens sowie die darauf beruhendeu thatsachlichen Yerhaltuisse eineu sichtbar guten Einfliiss auf die jungen Arbeiter gehabt? Ist dem so, in welclieu Hinsichten ist diesta- Eiutluss am meisten bemerkbar?
a. Ist die Ausbildung des Arbeiters wesentlich erhölit? Entspricht die Leistungsfahigkcit dor aus der Lelire tretendeu Arbeiter durchschnittlich denjenigen Anforderungeu, welche man au eiueu jungen Arbeiter stellen kann?
b. Wird der verdieute Lohu mit mehr Vorbedacht vcrweudet?
c. Zeigt sich eiue grössere Vorsicht bei der Wahl eincs Berufes?
d. Ist der Berufsweehsel erwachsener Arbeiter weuiger haufig geworden? 3. Hat das Lehrlingswesen auf Sitte uud Anstaud der jugendlichen Arbeiter giiuslig gewirkt? Hat es ilire mateiielle Lage verbessert? 4. Hat die gcsetzliclie Bestimmuuf. dass


der Lehrherr bei Beendigung des Lelirverhiiltnisses dem Lehrling ein Zeugniss auszustellen hat, gute Kesultate geliefert?
§ 8. Allgemeine Fragen.
1, Sind Lehrlingsprüfungen iu Ihrer Gegeud iiblich uud halten Sie es für empfehlenswert, dass dieselben obligatorisch gemacht werden? 2. Welcher Weg scheint Ihnen für die practische Ausbildung der jungeu Arbeiter am meisten erwünscht:
entweder das Lehrlingsverhaltniss ?
oder die Vorbereitung ausscliliesslich ausserhalb der Werkstatte in einer Gewerbeschule, so dass der Kiutritt iu eiu Arbeitsverhaltniss in spaterem Alter stattfindet? 3. Welche Verbesserungeu, Veriinderungen und Ergiinzungen lassen die tatsaehlieheu VerliSltnisse im Lehrlingswesen wiinschenswert erschcincn? 4. Welche Berufszweige baben Sie bei der Beantwortung der vorstehenden Fragen hauptsachlich in Anbetracht gebabt?


Bijlage II.
Amsterdam, Datum des Poststempels.
of. 5.
Im Aurirago der gemciamilzigei Ge.i-llsch.fi „M.»t«c|,„ppi| lol Kit .«« t Algemeen" haben sich die Herreu:
Dr jur. H L Drucker, früher Professor der Keehte au der Universiteit vou
^ Leiden, Mitglied der Zweiten Kammer der General-Staateu in Leiden-
B' 'lEL°T' y°rSlUCudcr des A11g^finen Xiederlandisehen Arbeitervêrbandes und Mitglied der Zweiteu Kammer der Gencral-Staaten im Haa-;
D. W. Stork, Masehinenfabnkant in Hengeloo;
F. W Westerocen vax Meeteren-, Iugeuieur und Redacteur in Amsterdam:
und der Unterzeichiiete als Schriftfülirer
zu eiuer Commission zur Untersueliuug der praetischen Wirkung des Lehrlineswesens im Auslande vereinigt.
Die Commission erlaubt sich, Ihnen in der Eiulage eineu vou ihr aufgcstellteu iragebogen zur gef. Beantwortung zu iiberreicheD.
. Sie werden die „Maatschappij tot Jïnt van 't Algemeen» zum grössten Dank verpflichten, falls Sie die Güte haben wollen so viele nnserer Fragen zu beautworteu als aus eigener Erfahrung oder eigeuem Studium möglieh sein wird ■ vielleicht wollen S.e nns an«serdem die Namen (und Adressen) vou mit der Praxis des Lehrlingsverhaltnisses vertrauten Personen augeben. AVir fragen allerdings viel werden dagegen reeht dankbar sein für je,Ie Mittheilung, welehe unsere Arbeit loraerii kann.
Seien Sie gef. überzeugt, dass wir Ihre zum Geliugen nnserer Arbeit so notwenctige Mitwirkung mit warinstem Danke eutgegeunehmen werdeu
Hoehachl ungsvoll,
im Au/trage 'lev Sc
Dr. J. V'erschuijl.
Au/'trage der Commission, 'Ier Schrift/iihrer
11


Bijlage III.
Leercontract.
(Door den Schweizer. Gewerbeverein opgesteld formulier voor leerjongens.)
(Herzien in 1897.)
Iu dit contract moeten de voor het bepaalde geval geldende namen, bedragen, data, enz. worden ingevuld. Bepalingen, die niet opgenomen worden, moeten wordeu doorgehaald.
Tusscheu als leermeester en
, vader "'"T-oösM™--
volgende leercontract afgesloten.
te te
geb. IS
is heden het
§ 1. bij
§ 2. De leertijd wordt op tot
doet zijn —? J pupil
tot het leereu van het
beroep in de leer.
jaar, namelijk van vastgesteld.
§ 3. De eerste weken gelden als proeftijd.
Gedurende dezen tijd staat het ieder der contractanten vrij, zonder opgaaf van redenen, doch bij schriftelijke mededeeling aan den anderen contractant, met 3 dagen de/.e overeenkomst op te zeggen. Geschiedt dit, dan is den leermeester eene vergoeding verschuldigd van fr per dag, voor
het geval dat de leerling kost of inwoning bij hem genoot.
§ 4. De leermeester verbindt zich:
1". den leerling naar zijn beste vermogen in de, door het doel der opleiding aangegeven, geleidelijke volgorde te onderrichten in alle ouderdeeleu van ziju beroep;
2». den leerling slechts iu zooverre voor audere dan tot het beroep behoorende diensten te gebruiken als zonder nadeel voor het aanleereu van het beroep kan geschieden;
3n. den leerling humaan te behandelen, opvoedend op hem te werken en
over zijn zedelijk gedrag tc waken;
4n. den leerling desverlaugd bij liet eiudigcu van zijnen leertijd een getuigschrift uit te reiken over deu aard en den duur der bewezen diensten.
§ 5. De leermeester verleent den leerling den uoodigen vrijen tijd (eventueel ook voor uren overdag per week) voor het bezoeken der „gewerbliche


Fortbildungsschule" te . Het voortgezet oudenvijs moet
zich ia het bijzonder over de navolgeude vakken uitstrekken
Voor schoolgeld en leermiddelen heeft de te zorgen.
§ (>. De leermeester verbiudt zich, den leerling op te wekken tot deelneming aan eeu leerlingexamen en dit door het verschaffen van den noodigen tijd eu van de vereischte grondstoffen zooveel doenlijk te bevorderen.
§ 7. De leerling is stipte gehoorzaamheid verschuldigd aau den leermeester en aau degenen, die door dezen boven hem gesteld worden. Hij moet zich beijveren om zich behoorlijk te gedragen eu zijue volle aandacht te wijden aau het aanleereu van zijn beroep. Hij moet de belangen van ziiuen leermeester naar vermogen behartigen en niet met derden over de zakeu vau zijnen leermeester spreken. Hij is tegenover den leermeester aansprakelijk voor alle door moedwil of grove onachtzaamheid veroorzaakte benadeeliug.
§ 8. Het leergeld wordt bepaald op lis. , betaalbaar
De leermeester verbindt zich, den leerling voldoende eu gezonde kost aau zijn eigen tafel eu geschikte woning iu ziju huis te verstrekken. Voor boven- en onderkleeding eu voor het onderhoud daarvan heeft de leerling zelf te zorgen.
of:
De leerling heeft gedurende den leertijd zelf te zorgen voor kost, inwoning en kleeding.
De leermeester betaalt daarentegen aan den leerling een loon van
§ 9. Omtrent de verpleging iu geval van ziekte, geneeskundige behandeling van deu leerling en de daaruit voortvloeiende kosten, wordt het navolgende overeengekomen :
(N.B. Art. 341 vau het Zwitsersche Verbintenissenrecht luidt: De werkgever moet den ondergeschikte, die met hem iu huiselijke gemeenschap leeft, bij tijdelijke onverschuldigde ziekte op eigen kosten verplegen eu geneeskundig doen behandelen.
§ 10. Beide contractanten hebben het recht het leercoutract eenzijdig te doen ophouden, indien de andere partij de bepalingen van deze overeenkomst uiet naleeft en zoowel maning (mondeling) als waarschuwing (schriftelijk) vruchteloos blijken. '
In het bijzonder heeft dit recht:
de leermeester, indien de leerling voor de voortzetting van de leer, wegens lichamelijke of geestelijke ongeschiktheid, onbruikbaar blijkt te zijn', iudieu hij zich schuldig maakt aan oneerlijkheden, grove ongehoorzaamheid of onzedelijk gedrag;
de leerling, resp. ziju vader of voogd, indien de meester, om welkereden


dan o>k, uiet meer iu staat is, zijne (speciaal de in § 4 neergelegde) bij deze overeenkomst aangegane verplichtingen tegenover den leerling na te komen.
Waar geen onmiddellijk gevaar voorhanden is en ook de voortzetting van het leercontract niet vau zelf uitgesloten schijnt, moet aan de verbreking van het contract eene kennisgeving met het stellen van een termijn van 14 dagen voorafgaan.
§ 11. In geval van tusschentijdsche verbreking van deze overeenkomst wordt liet vastgestelde leergeld tot op den dag van vertrek op die wijze berekend, dat de hel/l voor het eerste '/a > ^U!ee zesden voor het tweede '/:i en één zesde voor het laatste '/3 van den leertijd moet betaald worden.
Heeft de tusschentijdsche verbreking plaats zonder schuld van den meester, dan heeft deze bovendien recht op eene billijke schadeloo sstclliug, onder inachtneming vau de reeds plaats gehad hebbende wederzijdsehe praestatiëu.
Heeft daarentegen dc meester wegens opheffing zijner zaak of op andere gronden schuld aan de tusscheutijdsehe verbreking, dan is hij verplicht den leerling tot voortzetting zijnêr leer, ouder ten minste even gunstige voorwaarden, ecuen auderen bekwameu leermeester te verschaffen of iu de plaats daarvan den leerling naar verhouding schadeloos te stellen.
Deze bepalingen zijn ook toepasselijk (voor zoover mogelijk) bij tusschentijdsch overlijden vau leermeester of leerling.
§ 12. Indien de leerling ten gevolge van militaire diensten, ziekte of van audere niet door den meester veroorzaakte redenen, meer dan '/ao van den overeengekomen leertijd verzuimt, is de leermeester gerechtigd den leerling tot liet inhalen van den verzuimden werktijd na afloop van den vastgestelden leertijd in dienst te houden, De leermeester heeft zich hierover ten minste 2 weken vóór het einde vau deu overeengekomen leertijd tegenover de andere partij uit te laten.
Bij de berekening van deu verzuimden tijd komen intusschen slechts in aanmerking verzuimeu vau meer dau 3 op elkaar volgende werkdagen.
§ 13. Iudieu gedureude den duur dezer overeenkomst of bij tusschentijdsche verbreking geschillen ontstaan en eene minnelijke schikking niet tot stand kan komen, wordt liet geschil ter beslissing in laatste instantie voorgelegd aan een scheidsgerecht.
Voor zoover ten tijde vau het ontstaan van het geschil in de woonplaats van den meester een door den staat erkend „gewerbliches Sehiedsgericht" bestaat, is dit bevoegd ten deze te oordeelen.
Zoo zulk een scheidsgerecht alsdan niet bestaat, wordt er een gevormd uit één vertegenwoordiger van iedere partij en een voorzitter, door beiden te kiezen.
Mocht men het over de keuze vau den voorzitter niet kunnen eens worden, dan moet die benoemd worden door den daartoe bevoegden rechter.


■§ 11- Deze oveieenkomst is iii duplo opgemaakt en aau ieder der contractanten is een exemplaar, door beiden ouderteekeud, ter liand gpsteld.
BIJZONDERF BEPALINGEN.
Aldus overeengekomen den
De leermeester,
• De leerling,
De van den leerling,


Bijlage IV.
Contrat d'Apprentissage.
(Remplir les blancs en indiquant les noms , profession , dates , etc.)
ENTRE
M (profession) , patrou,
domicilie . . ii rue N".
d'une part, et M . domicilie . . it
Tue y°. agissant pour
apprenti né le IS origiuaire d
d'autre part, il est couvenu ce qui suit:
Art. premier. Le patron enseignera ou fera euseiguer 1'appreuti . d'une manière graduelle et compléte la profession de
dans 1'espace de ans . inois, soit du 18
au .1
Eu outre, le patron reuseignera 1'appreuti sur les couuaissauces générales de la profession, sur le choix et la qualité des outils et matériaux en usage et ne 1'emploiera pas ji des occupations étrangères a sa profession.
L'apprentissage se fera conformémeut au programme de l'autorité dc surveillance des apprentissages, si ce programme existe pour la profession.
Art. 2. — Les premiers jours d'apprentissage sont considérés comme
temps <V essai. Pendant cette période chaque partie est libre de reuoucer au contrat. Avis de la renonciation doit étre donné par le patron au représentant de 1'apprenti ou par ce représentant au patrou.
Eu cas de renonciation, si le patrou a nourri et logé 1'apprenti, il lui sera payé une iudemnité de par jour.
Art. 3. — II sera payé au patrou comme prix de l'apprentissage la somme de
payable en termes comme suit:
Art. 4. — L'appreuti recevra du patrou a partir du une rémunération de par


Art. 5. — ') L'apprenti sera assuré coutrc les accidents a raison de Fr. 2 par jour a la Société d'assurancc 2) _ 
Les primes seront payées par 3)
Art. 6. — Le patron trairera l'apprenti eu bou père de familie.
Art. 7 4). — II lui donnera une uourriture bonue et suffisanté, un logement salubre et contortable; outre le blanchissage, il lui aceordera le chauffage et 1 éclairage, de manière ii ce qu'il puisse étudier aussi eu deliors des heures de travail, ce qui est relatif ii sa profession.
Le raccommodage des vêtements, du linge et de la chaussure est a la charge
Art. 8. — Le patron enconragera l'apprenti ii se présenter aux examens de tin d'appreutissage. Si 1'examen exige la production d'unc pièce d'épreuve, le patron donnera le temps et les matières premières nécessaires a sa fabrication; il conseillera l'apprenti en veillant a 1'exécutiou soignée de lobjet qui doit être entièrement 1'oeuvre de l'apprenti. Si celui-ci tient a eonserver sa pièce d'épreuve il sera tenu de rembourser au patrou seulement Ia valeur des matières premières.
Art. 9. — L'apprenti sera obéissant et respcctueux vis-ïi-vis du patron. 11 travaillera avec zèle et conscience.
L'apprenti ne divulguera pas les secrets de 1'iudustrie et les procédés de fabrication du patron; il nc donnera, a qui que ce soit, des renseignements sur la clientèle et les affaires de la maisou.
Art. 10. — Si l'apprenti perd plus de jours pendant, son apprentis-
sage, soit par maladie, soit par d'autres causes, il remplacera le temps pcrdu immédiatement après 1'expiration de son apprentissage. Ou ne tiendra compte que des interruptions qui auront dépassé au moins jours consécutifs.
Art. II. — Le représentant de l'apprenti se porte garant du fidéle aceomplissement de ses devoirs légaux et contractuels.
Art. 12. — Les difficultés et les réclamations relatives a rapprcntissago et a 1 exécution du présent contrat seront soumises a la commissiou d'appreutissage.
') A bifïer si l'apprenti n'est pas assuré.
Indiquer le nom de la Société d assurance. — 3) Voir Tart. 12 de la loi, 3e alinéa. — *) A bilTer si le patron ne loge et ne courrit pas l'apprenti.


Autres conditions convenues.
II est interdit de déroger par des couditious particulières aux dispositious de ia loi, des arretés et du reglement, sous peine d'ameude jusqu'a 200 fr. (loi art. 33).
Ainsi conveuu pour étre exeeute de bonne foi, et dressé en trois exemplaires conforniénient a la loi.
A
le
13 . .
Le patron d'apprentissage
Le représentant de l'apprenti
L'apprenti
Lc- contrat doit ètre déposé dans un délai maximum de 30 jours au GrelTe d#s prud'hommes, h son défaut au GrefTe municipal.


Bijlage V.
Vrij van zegel.
Leer-Contract.
(Formulier, opgesteld door het Verband deutscher Gewerbevereine.)
Tusschen den Heer
geboren den
opleiding in 
• eenerzijds, en den Heer
van
volgende leercoutract afgesloten
Leertijd.
§1. De leertijd duurt met inbegrip van den proeftijd jaren; hï
begint den 18 en eindigt den ]j
proeftijd, binnen welken het aan beide partijen vrijstaat zich terug te trekken, is °P weken van liet begin van den leertijd af vastgesteld.
[Opmerking: De proeftijd is verplicht; deze kan niet minder dan 4 weken en niet meer dan 3 maanden bedragen; vgl. Gewerbe-Ordnung § 128.1
§ 2. In geval van ziekte van den leerling heeft de meester, wanneer de geheele
duur daarvan meer bedraagt dan , rec|lt op ver|eugjug van
den leertijd met den termijn, gedurende welken den leerling heeft verzuimd.
V'erptichtingen van den leermeester.
§ 3. De meester is verplicht:
1. Den leerling iu de in zijn zaak voorkomende werkzaamheden van het . ambacht in de volgorde en uitgebreidheid, vereischt met het oos op diens opleiding tot een flinken werkman, te onderwijzen. Hij moet ï.f persoonlijk öf door een geschikten, uitdrukkelijk daarvoor aangewezen, plaatsvervanger de opleiding van den leerling leiden en hem niet gebruiken voor andere werkzaamheden dan die, welke tot het vak hehooren.
_ }• i!iJ llet opdragen van werk aan den leerling met het oog op diens leeftijd bijzonder te letten op de eischeu der gezondheid en zedelijkheid en den leerling den voor het bezoek van de kerk op Zon- en feestdagen alsmede van de zich
1(5 bevindende school beuoodigden tijd toe
te staan en hem tot dat bezoek op te wekken.
3. Den leerling tot vlijt eu goede zedeu op te wekkeu eu voor uitspattingen te bewaren, ook dieus vader resp. voogd kennis te geven, wauueer de leerling ziek is, zich zedelijk misdraagt of zich eigenmachtig verwijdert.
te , die
1S te ^ tsr
in de leer neemt, als leermeester
te ais
anderzijds, is heden het


4. Vóór liet einde vau deu leertijd dcu leerling tijd eu materiaal voor het zelfstandig vervaardigen van een proefstuk voor het leerlingexamen te geven.
5. Bij het eindigen van deu leertijd deu leerliug een getuigschrift over den duur van den leertijd, de door hem verworven kundigheden en over zijn gedrag uit te reiken.
Verplichtingen tan deu leerling.
§ 4. De leerling is den meester eu dengene, die in diens plaats zijne opleiding in handen heeft, trouw en gehoorzaamheid, nauwgezette opvolging der hem gegeven opdrachten eu aanwending vau vlijt en oplettendheid in het leeren vau liet ambacht, zoomede stipte opvolging vau den werktijd en van het huis- eu werkplaatsreglement verschuldigd. Hij moet steeds op het voordeel van zijn leermeester bedacht zijn, zich tegenover anderen verdraagzaam betoonen en over hetgeen naar behooreu in de zaak omgaat, wauneer de leermeester het vordert, de strengste geheimhouding bewaren.
De leerliug is verplicht alle opzettelijk of door grove nalatigheid veroorzaakte schade te vergoeden.
De leerliug verplicht zich voorts tot het geregeld bezoeken der zich te bevindende school.
Loon of leergeld en andere bijdragen.
§ 5. a) Ingeval loon rcordt betaald, gelden de volgende bepalingen:
Als loon ontvaugt de leerliug van den leermeester:
in het 1ste jaar . Ju het 2de jaar . iu het 3<Je jaar . iu ]lt.t 41e Jaar .
Van het loon houdt de meester tot het einde van deu leertijd in.
Het loon of het overblijvende deel vau het loon wordt den wettelijkeu vertegenwoordiger of uitbetaald.
b) Ingeval leergeld wordt betaald, gelden de volgende bepalingen :
De leermeester ontvangt vau deu leerling Mark leergeld, iu let¬
ters
Dit wordt aldus betaald: bij afloop vau deu proeftijd
■» IS Mark; op 18
Mark.
vv at betreit de berekening van het leergeld vcor elk afzonderlijk jaar van den leertijd, is echter overeengekomen, dat van het vastgestelde leergeld voor het eerste jaar vau den leertijd Mark , voor het tweede jaar van
deu leertijd Mark, voor het derde jaar van deu leertijd
Mark, voor het vierde jaar van deu leertijd Mark wordt aangenomen te zijn bedongen.


c) Aangaande het courzien iu de behoeften tan den leerling i.i het volgende overeengekomen :
1. Kost krijgt de leerliug van 2. Iuwouing van
.3. Volledig beddegoed eu slaapplaats vau 4. Voor de wasch zorgt . 5. Voor de in deu leertijd be-
noodigde gereedschappen zorgt 0. De wettelijke bijdrage vau
den leerliug in het ziekenfonds en voor de ouderdoms- en invaliditeitsverzekering
betaalt 7. Het schoolgeld wordt betaald door
, de kosten der grondstoffen door
Ontslag van deu leerling en schadeloosstelling vau deu meester.
§ ü. De leerling kan door deu meester na atloop van deu proeftijd vóór het eindigen van den overeengekomen leertijd ontslagen worden, indien één der in de hierachter afgedrukte (j 123 N°. 1—S der Gewerbe-Orduuug geuoenide gevalleu zich voordoet, en eveneens, indien de leerling de overige door § 4 hem opgelegde, of indien ziju vertegenwoordiger de door dit contract aan dezen opgelegde verplichtingen niet nakomt of daarmede voortdurend iu strijd handelt.
Heelt een zoodanig ontslag plaats of verlaat de leerliug gedurende deu bovengeuoemdeu tijd zouder toestemming vau deu meester de leer en blijft de aanwending der in § 130 der G. O. aangegeven middelen om hem tot terugkeei te dwingen vruchteloos, dan heeft de meester aanspraak op schadevergoeding.
Over deze schadevergoeding is het volgende overeengekomen:
Gelijke schadevergoeding ontvangt de leermeester ook, ingeval de leerling van beroep verandert (§ 131 der G. O.).
Verbreking van het contract door den leerling en schadeloosstelling van den teerling.
§ 7. Vanwege deu leerling kan diens wettelijke vertegenwoordiger na afloop van den proeftijd vóór het eindigen vau deu leertijd het contract doen ophouden, indien één der iu § 124 No. 1 eu 3—3 en § 12S No. 2 der G. O. genoemde gevallen zich voordoet of de leermeester audeic iu dit contract door hem aangegane verplichtingen aauhoudend uiet uakomt.
Volgt een ontbiuding van het leercontract op grond der hiervoor aangegeven omstandigheden, dau geldt voor de door deu leermeester te betalen schadevergoeding het volgende:


Bijlage VII.
Lehr-Yer trag
des Innungs-Verbandes „Bund deutscher Böttcher-InnuDgen
§ i.
i)er Miuderjalirige 
geboren am ten jg zu
tritt bei dem Böttchermeister
H prrii
in die Lehre, und ist zur Begründuug eines gesetzlichen Lehrverhaltnisses heute zwischen dem Lehrmeister und dem Herrn
y des Lehrlings nachstehender Lelirvertrag wohlbe-
dachtig verabredet und geschlossen worden.
§ 2.
Der Lelirling soll das Böttehergewcrbe erlernen. Die Lelirzeit wird hierdureh
auf Jahre und zwar vom jg
bis zur Versammlung der Böttcher-Innuug im 18
festgesetzt.
Die ersten Wochen dieses Zeitraums geiten als Probezeit, also bis
zuif 18 . Wahrend dieser Probezeit
steht jedem der Vertragschlieszenden der Rücktritt von diesem Vertrage ohne irgend welche Entsehadigungsansprüche frei.
Erfolgt. bis zum Ablauf des letzten Probetages kein Rücktritt, so tritt dieser Vcrtrag in Kraft. demzufolge die Lehrzeit am Termine der obigen Innungs-Versammlung zu Ende geht.
§ 3-
Der Lehrmeister erhalt, von dem
T alivnal/J
... « JJCIUUDIU
und zwar bei Beginn der Lehrzeit \iark ,.nH hpi
Beendigung derselben M.trk.
§
Der Lelirling erhfilt wiihrend der Lehrzeit :
die Beköstigung von die Bekleidung von die Schlafstelle von 
ein vollstandiges Bett nebst Bettstelle von 
und die tteinigung der Wasche iibernimmt d
12


§ 5.
Au Kostgeld erlialt der Lehrliug wahrend der Lehrzeit voa dem Lehrmeister: lm ersten Jahre pro Woehe Mark 1'f.
„ zweiten „ „ „ „
„ dritten „
„ vierten „ „ „ „
§
Die Eiu- und Ausschreibuug des Lehrlings geschieht auf Kosten des hei dem Vorstaude der Böttcher-Innung zu Uer Lehr¬
meister hat fiir reehtzeitige Eiuschrcibung des Lehrlings hei eigener Verantwortung Sorge zu trageu.
Der Lelirling hat nach heendigter Lehrzeit die Gesellen-Priifung naeli den im Statut der Böttcher-Innung euthaltenen Vorschriften abzulegen. Das Gesellen-Stüek ist selhststaudig auf' Kosten und zu Nutzen des Lehrmeisters anzufertigeu.
§ 7.
Der Lehrmeister inusz es sich angelegen sein lassen, den Lehrliug dureh Heschaftigung und Auweisung zum tuchtigen Gesellen auszuhilden. Er dart' dein Lehrlinge die hierzu erforderliehe Zeit und Gelegenheit dureh Verweuduug zu anderen Dienstleistungen nicht eutziehen. Der Lehrmeister musz bemüht sein, den Lehrlin» zur Arbeitsamkeit und zu guteu Sitteu anzuhalteu uud vor Lasteru und Ausschweifungen zu hewahren; er wird ihn iu seinen vaterlichen Sclmtz nehmcn, ihn iu seiner Aufführung auszer dem Geschafte möglichst iiberwacheu und ihn zur Zucht und Orduuug anhalten.
Der Lehrmeister ist verpfliclitet, den Lelirling die Fortbildungschule, beziehuugsweise die Fachsehule fiir Bottelier, ebenso eine etwaige Lehrliugswerkstatte regelmiiszig besuehen zu lassen uud ihm die nöthige Zeit zu gewahren, uud zwar auch dann, wenn der Unterricht wahrend der regelmaszigeu Arbeitszeit stattlindet. Die Kosten bestreitet der 
§ 8-
Der Lehrliug hat sich moralisch gut zu fiihren, ehrlich, walirheitsliebeud und versehwiegeu zu sein, die ihm iibertrageneu Geschafte unverdrossen und rteiszig zu verrichten und die Hausordnuug zu befolgen.
Der Lehrliug ist der vaterlichen Zucht des Lehrmeisters uuterworfen uud in Abwesenlieit des Tjehrineisters auch dem denselben vertretendeu Gesellen zur Eolgsamkeit ver|)flichtet. Das lleclit der vaterlichen Zucht darf vom Lehrmeister, bei
Vermeiduug der Aufhebung dieses Lehrvertrages, nicht, gemiszbrancht werden.
§ «•
Fiir die Krankenversicherung des Lehrlings uacli deu Auforderuugen des Keiehsgesetzes, betreffend die Krankeuversicherung der Arbeiter vom 15. Juni 1883, tragt der Lehrmeister Sorge. Zwei Drittel der Versicherungs-Beitrage erstattet der
. lm Erkraukuugsfalle hat der Lehrmeister


die Verpflichtung, uoeh Wochen da» vereiubarte Kostgeld zu gewahreu;
das zu gewahreude Krankengeld wird dabei iu Abzug gebracht. — Oder:"
Der lehrmeister verpflichtet sich, dcu Lehrliug nach Maszgabe des § 3, Absatz 2 des Gesetzes, betretfeud die Krankenversicherung der Arbeiter vom lö'. Juui 1S83 im Kraukheitsfalle auf die Dauer von 13 Wochen zu verpHegen.
Hei lauger als Wochen audaueriider Krankheit ist der Lehrmeister
berechtigt, die lehrzeit urn so viel Wochen zu verlangeru, als der Lehrliug im Geschaft nicht gearbeitet. Wenn die Krankheit in Erfüllung der Berufspflicht "eiugetreten ist, so darf die Kraukheitsdauer von der Lehrzeit nicht abgerechuet werden.
§ 10.
Geht der lelirling zu eiuem audern Gewerhe odcr Berufe iiber, ohue dasz soust eiu gesetzlicher Gruud die Aulbebung des Vertrages rechtfertigt., so zalilt der
V an den Lehrmeister eine Entscliadigung von
Mark für die felilendc Lehrzeit, welche der Lehrliug nach § 2 dieses Vertrages noch zu lerneu liahen wiirde.
g 11.
Wird das Lehrverhaltnisz dureh Schuld des Lehrlings, auf Gruud der 123 und 133 der Gewerbe-Orduuug vom 21. Juni 1S09, vor Ablaut' der verabredeteu Lehrzeit aufgehobeu, so soll der Lehrmeister fiir die dem Lehrliug verabreichte Kost im laufe
des ersten Jahres mit mouatlich . . . Mk.
„ zweiteu „ „ „ .
„ dritteu „ „ „ 
„ vierten „ „ „ ... „
von ^em lietl Lelirliugs entscliadigt werden. Daueben zalilt der
V , weuu der Lelirling in den Ealleu des § 123 Nr. 1—3 der vorerwahnten Gewerbe-Ordnung zu seiner Eutlassuug Yeranlassung gegebeu hat, eiue Entschadiguug vou Mark an deu Lehrmeister für dié noch felileude lehrzeit (§ 2 dieses Vertrages).
Kann vou dem des Lehrliugs diese Entschadiguug nicht
gezahlt werden, dauu musz der Lehrliug die vertragsmaszig ausbeduugene Lehrzeit aushalteu, falls nicht korperliche leiden odcr Schwache, welche dureh eiueu gerichtlicheu Physikus zu besclieiuigen sind, eiue Ausnahme bedinsreu.
§ 12.
Soll te der Lehrliug wegen schlechter Beliandlung oder zu hauliger Verwendung zu auszergeschaftliclien Arbeiteu — was jedoch lediglich der Vorstaud der Bottelier Iuuung resp. das gemüsz der §§ 97 Al. 4 uud 120a der Gewerbe-Orduuug eingesetzte gewerbliche Schiedsgericht zu eotseheidcu hat die Lel.re vor Ablauf der festgesetzteu Lehrzeit verlasseu, dauu ist der Lehrmeister uicht berechtigt, die iu dem § 11 festgesetzte Entschadiguug für verabreichte Kost, zu beausprucheu.
S 13.
Der Lehr-Vertrag wird dureh deu Tod des lehrliugs aufgehobeu. Dureh deu Tod des Lehrmeisters wird dieser Lehr-Vertrag aufgehobeu, soferu die Aufhebuug


inuerhalb 4 Woehen geltend gemacht wird. Auf deu A ut rag des einen oder andereu Theiies ist der Lehrvertrag auoh daun aufzuheben, wenu der Lehrmeister oder der Lehrling zur Erfiillung der eingegangeuen Yerpflichtungeu unfahig wird. In dieseu Fallen erfolgt die Auseinandersetzung hiusichtlich des Lelirgeldes uach Verhaltnisz des bereits abgelaufenen Theiies der Lelirzeit zur ganzen Dauer derselben.
8 14.
Bei Auilösuug des Lehrverhaltnisses erhalt der Lehrling iiber die Dauer seiner Lehrzeit und iiber die wahreud derselben erworbenen Kenutuisse uud Fertigkeiteu, so wie iiber sein Hel ragen vom Lehrmeister eiu Zeugnisz. Im Uebrigen kommen in Betreff der Aufuahme und Eutlassung die statutarischen Vorsehriften und Be-
stimmungen dei Bottcher-lnuung zu jui- Anwendung und
ist sowohi der Lehrmeister als der Lehrling denselben unterworfen.
§ 15.
Beide 1 lieile haben dieseu Lehr-Vertrag uach gesebehener Durehlesung zum Zeichen der ubereinstimmenden Genehmigung eigenhandig unterschrieben.
§ 16.
Besondere Vereinbaruug.
So gesehehen , den ten IS
Der Lehrmeister: Der Vater. Vormund des Lehrlings:
(.NB. Von üiesen Lehrvertriigen sind jedes Mal drei Exempla.e ausiufüUen, wovon zwei sich im Besitze der Contrahenten befinden und eines an den Vorstand der Innung einzureichen ist.)


Bijlage VIII
Lehr-Vertrap.
O
Der Mindcrjahrige Karl H„ geboren am 22ten September 1879 zu Keulenroda, tntt bei dem Herrn Biiekermeister J. zu Greiz in die Lehre, uud ist zur Begiïindung eines gesetzlichen Lehrverhaltnisses lieute zwischen dem Lehrherrn uud dem Herrn K. H. H. als \ater des Lehrlings nachstehender Lehrvertrag wohlbedachtig verabredet und geschlosseu worden.
§ 1.
Der Lehrliug soll die Backer-Profession erlernen. Die Lehrzeit wird hierdurch auf drei Jahre, und zwar vom eisten Quartal 1894 bis eisten Quartal 1897, lans;stens bis zum 31. Marz 1897 festgesetzt.
§ 2.
Die Beköstigung des Lehrlings wahreud der Lehrzeit übernimmt der Meister.
Die Bekleidung des Lehrlings wahrend der Lehrzeit iibernimmt der Vater.
' § =*.
Die uiithige Schlafstelle gewahrt dem Lehrlinge der Meister.
Ein vollstaudiges Bett giebt der Vater und zwar besteheud aus Bettstelle, Matraze, Kopfkissen und Deckbett.
Das Bett erhalt uach Auflösung des lehrverhaltnisses der Vater zuriiek.
Der Lehrherr ist verpfliehtet das Bett und die Kleider des Lehrlings gegen
1'eiiersehaden mit 200 Mark zu versiehern.
§ *■
Die Reinigung der Wasche iibernimmt wahreud der Lehrzeit der Vater.
§ 5.
Die Anmelduug und Einsehreibung des Lehrlings auf Grond dieses I,ehrvertrages geschieht bei der Iunung zu drei Mark auf Kosten des Vaters und bat der Lehrherr liir die reehtzeitige Anmelduug und Einschreibuug des Lehrlings bei eigener Verantwortung gehörigen Orts Sorge zu tragen.
Der Lehrling bat nacli abgelaufener Lehrzeit die Gesellen-Prüfung naeli Maszgabe der im Statut der Innung enthaltencn Vorschrifteu abzulegen uud verpfliehtet sicli der liehrherr, dem Ausgelernteu eiuen von der Innung ausgestellten Lehrbrief zu besehaffen. Die hierdurch eutsteheuden Kosten tiagt der Vater.


§ 6.
Der Lehrling wird auf vierwöcheutliche Probe angenommen. Innerhalb diescr Frist steht beiden Theilen der Riicktritt voni Vertrage frei; wird nacli Ablauf der Probezeit die Lehre fortgesetzt, so wird diese in die bedungene Lehrzeit eiugerechnet.
§ 7.
Erkraukt der Lehrling wahrend der Lehrzeit, so ist der Lehrherr anf 13 Woehen znr Verpflegung uud Heiluug desselben verpfliehtet.
§ 8.
Durch den Tod des Lehrherru oder des Lehrlings wird dieser Lehrvertrag aufgehoben.
i 9.
Allgemeine Bestimrauugeu, welchen sieh die Koutraheuteu uuterwerfeu:
Der ïjehrherr musz sich angelegen sein lassen, den Lehrling durch Beschaftigung und Unterweisung im Handwerk zum tuchtigen (ieselleu auszubilden. Er darf dem Lehrlinge die hierzu erforderliche Zeit uud Gelegenheit durch Vcrwenduug zu audereu Dienstleistungen nicht entzieheu. Der ïjehrherr musz bemiiht sein, den Lehrling zur Arbeitsamkeit und zu guten Sitten anzuhalten und vor Lasteru uud Ausschweifangen zu bewahreu, demselben aueli zum Besucbe der Sonntagsschule die erforderliche Zeit gewahren.
Der Lehrling ist der vatcrlichen Zucht des Lehrherru uuterworfeu uud in Abwesenheit des Lehrherru aucb dem denselben vertretenden (iesellen oder Gehilfen zur Folgsamkeit, verpfliehtet.
Das Lehrverhaltnisz kauu vom Lehrherru vor Ablauf der Lehrzeit aufgehoben werden:
1) wenu der Lehrling sich eines Diebst.ahls, einer Veruntreunng, eines liederlichen Lebeuswandels, grobeu Ungehorsams oder beharrlicher Widerspenstigkeit schuldig macht;
2) wenu er, der Verwarnuug ungeachtet, mit Feuer uud Licht uuvorsichtig umgeht;
3) wenu er sich Thatlichkeiten oder Schmahungen gegen den Lehrherru oder die Mitglieder seiner Familie erlaubt;
4) wenn er mit den Mitgliederu der Familie des Lehrherru nder mit seinen Hausgenossen verdaehtigen Umgang pttegt, oder sonst dieselben zu unordentlichen Lebenswandel oder zu uuerlaubten Handlungen verleitet;
5) wenn er entlauft, ohne dasz ihm und seiuem rechtlicheu Vertreter ein Recht auf einseitige Aufhebung des Lehrvertrages zusteht, oder wenn er, ohne ljehrgeldzahlung lemend, vor Ablauf des letztcn Lehrjahres die Ijehre verlüszt;


6) wenn cr sich zur Erlernung des qu. Handwerks unfahig zeigt, oder zur Fortsetzung der Lehre körperlich unfahig wird.
Wider den Willeu des Lehrherrn kann das Lehrverhültnisz vor Ablauf der Lehrzeit, aufgehoben werden:
1) wenn dein Lehrliugé von dein Lehrherrn oder von dessen Mitgliedern der Familie widerreclitliche oder unsittliche Handlungen zugemuthet werden;
2) weuu der Lehrherr seinen Verpflichtungen nicht, nachkommt, oder das Recht der vaterlichen Zucht miszbraucht;
3) wenn dem Lehrherrn die Befugnisz, Lehrliuge zu halten, entzogen wird;
4) wenn der Lehrliug zu eiuem anderen Gewerbe oder zn eiuein andereu Berufe rait Einwilligung seines Yaters iibergelit;
5) wenn bei Fortsetzung der Lehre das Leben oder die Gesnndheit des Lehrliugs eiuer erweislichen besouderen Gefahr ausgesetzt sein würde;
6) wenn der Lehrherr seineu Wohnort verandert, oder zur Erfiïllnng der eingegaugenen Verptiichtung unfahig wird;
7) wenn der Gewerbetrieb des Lehrherrn eingestellt wird.
§ 10.
Entstehen Klagen ül)er die Nichterfüllung des Lehrvertrages, so siud dieselben, bevor sie den ordentlichen Gerichten übergeben werden, dem Iunungs-Vorstande' zum Ausgleichversuch resp. Schlichtnng der Streitsache vorzutragen.
Beide ïheile haben diesen Lehrvertrag zum Zeichen der übereinstimmenden Genehmigung eigenhandig nnterschrieben.
Greiz, den 22ten April 1S94.
(Gez.) Hermans J.
Backermeister.
(Gez.) Karl H.


Bijlage IX.
Lehrlings- K. Fol. Nr,
Gebühren bezalilt mit Mk. Pfg.
Backer-Innung
zu Chemnitz.
Lehrlings-Anmelde-Schein
zur Aufnahme
Unterzeichueter Meister meldet hierdurch naclibenannten Tjehrling an:
Vor- und Zuname:
Geburtsjalir und -Tag: 
Geburtsort: 
DauerderLehrzeit: 
Beginn derselben: 
Hat der Lehrling bereits anderwarts gelernt? wo?
bei wem? 
vom bis 
Ort des bisherigen Schulbesuches:
Vor- und Zuname des Vaters oder Vorinundes:
Stand und Wohnort desselben: 
(Ort) den 18
Die Anmcldung zur Aufnahme hat mindestens 3 '1'age vor dem Quartale bei dem unterzeichneten Schriftführer zu erfolgen, bei derselben sind die Gebiihren sofort zu entrichten und eiu vollstandig ausgefertigtes Formular der Kontrakte abzugeben. Unberiehtigt gelassene (xebiihren, sowie verspatete Anmelduug, haben die Zuriiekweisung zur Aufnahme zu dem bevorstehenden Quartale zur Folge.
Der Lehrmeister.
(Wohnung)
/nr UeachtDiig!


Die Gebülireu betragen 8 Mk.
Geht eiu Lehrlwg aut' gosetzlich zulassige VVeise vou einem Lehrlierru zuin auderu uber, so ïst dies dem Schriftführer sofort auzuzeigeu uud Arbeitsbuch oder sonstiger beglaubigt.er Nachweis beizubriusjen, sowie die Umschreibegebühren von 1 Mark sofort zu erlegen.
Der Gesammt-Vorstand der Backer-lnnung zu Chemnitz.
Obermeister. Tag der Aufnahme:
Schriftführer


Lehrlings-lt. Fol. Nr.
Bijlage X.
Gebiihreu bezahlt mit Mk Pfg.
Backer Innung
zu Chemnitz.
Lehrlings-Anmelde-Schein
zum Lossprechen
Uuterzeichneter Meister meldet luerdurch uachbenannten Lehrliug zum Losspreeheu au:
Vor- uud Zuiiame:
Geburtsjahr und -Tag:
Geburtsort:
Begiuu der Lelirzeit:
Wurde dieselbe unterbrochen ?
Wn und bei wem begauu dieselbe''
Von uud bis zu welclier Zeit?
Beendiguug der Lelirzeit :
Autiuhrung walirend derselben:
Sonstige "Bemerk ungeu:
(Ort;
deu
18
Der Lehrmeister.
(VVohnung).
Zur Beachtung!
I)ie Aumelduug zum Lossprecbeu hat laut Bekauntniachuug der Eiuladuug pünktlich bei dem unterzeichneten Schriftführer zu erfolgeu uud sind bei derselben die Gebühreu sofort zu eutriehteu. Unberichtigt gelassene Gebiihreu, sowie verspatete Anmelduug haben die Zuriickweisuug voni Lossprechen zu der bevorstehenden