1021
INZAKE I
'ARTIJLEIDING.
TOELICHTINGEN IK GEGEVENS
DOOR — 
P. J. TROELSTRA.
ROTTERDAM 1906 - H. A. WAKKER & Co.


Iivillllllllllllllllllllllllllllllll
01 1899 9820 UB AMSTERDAM








INZAKE PARTIJLEIDING.
TOELICHTINGEN EN GEGEVENS
DOOR =====
p. J. troelstra.
ROTTERDAM 1906 — H. A. WAKKER & to.


DRUK D)RDRKCH1\


INHOUD.
Blz.
VOORWOORD 1
EEN STRIJD OM DE LEIDING 6
i. De hoofdredactie van het partij-orgaan ........ 6
I!. De verhouding tot de Vakbeweging 9
III. Agrarische kwestie 15
IV. De schoolkwestie 22
V. De stakingsbeweging 36
VI. Mijn aftreden 60
HET KONGRES VAN 1905 64
I. Vóór het kongres 64
II. Houding der Nieuwe-Tijd-Groep 71
III. „Het slechtste Kongres" 79
IV. De gevolgen 83
REORGANISATIE-PLANNEN 95
I. Geen Struisvogelpolitiek . . 95
II. De taak der intellektueelen 97
III. De Partijleiding UK)
SLOTWOORD io:t
BIJLAGEN i()5





VOORWOORD.
... e P* A. P• onderscheidt zich van de andere politieke parijen ook in dit opzicht, dat zij hare inwendige aangelegenheden, ook waar deze voor hare tegenstanders een dankbaar materiaal van misbruik kunnen opleveren, publiek behandelt.
Zij volgt daarbij het voorbeeld der Duitsche zusterpartij.
Evenmin als deze heeft zij iets te verbergen.
Is zij door deze wijze van doen niet in staat, zich zelf of hare leden met een aureool van heiligheid te omgeven — door zichzelf aldus volledig te stellen onder de kontröle der openbare meening, levert zij den besten waarborg voor de eerlijkheid harer bedoeling n en stelt zij zich op een bodem, waarin gifplanten niet duur-
gehjk iUnnen g j6n en waaroP alleen gezonde ontwikkeling mo-
,. . s °or, hare,leden dient de overweging, dat van deze openhartigheid door de tegenstanders niet steeds een even oprecht gebruik wordt gemaakt, een reden te zijn, om eerst dan inwendige partiizaken van eenigzins teederen aard aanhangig te maken, 'als dit absoluut noodig schijnt en het dan te doen op een wijze, die zoo weinig mogelijk aanleiding geeft tot misverstand en misbruik
Het was deze overweging, die mij enkele jaren heeft doen zwijgen, waar spreken voor de hand had gelegen — die mii eerst heelt doen spreken, toen ik de hoop, dat het daar zonder óók zou gaan, zag verijdeld — en waaraan ik mij, toen ik dan eindelijk ging spreken, bij de keuze mijner woorden misschien minder heb gestoord, dan wenschelijk ware geweest.
Ik zeg dit niet, om amende honorable te doen voor !.™ °on, waarop ik den afgeloopen zomer mijn protest tegen zem.lsstanden in de Partij heb uitgeschreeuwd. Mijne bezwaren , ö n de wyze van debatteeren, waartegen ik mij in die artike-
den lp™ u Z0Yden do°r hen' tot wie ik mij richtte, het best woraen gevoeld, als men haar op hen zelf toepaste.
ït, ,i ugei?atlgflheid en zelfbeperking, die ik ten bate van den vrede vinHinp. ^ ,meeJ dan ee"s hetl toegepast, zijn, naar de onderbescbofiwH 70er ' van die Z1ide veelal als bewijs van zwakheid wanpnpn t l i W°r m-en wel eens gedwongen, een enkele maal afkomt t hanteeren, wier gebruik men onder partijgenooten afkeurt, konflikten uit te vechten, die men liefst vermeed- een chronisch kwaad akuut te maken, om het te kunnen genezen.


ui t T«V a h! • m,jne artikelen van dezen zomer
niet. Er is echter 111 zoover zeker misverstand door gewekt dat
vele part,jgenooten, uit onbekendheid met de feiten, die mij tot
lePveene7iohWHpgr!i M hunne beteekenis ™or het partij-
m Vl i rV'f11 m'jn t0?n niet hebben kunnen verklaren. Een misverstand trouwens, dat, naar ik hoop, door het le-
ztn \an deze brochure bij de meesten zal verdwijnen.
r zit in deze brochure, behalve een poging' tot verbetering
\ an don toestand 111 de Partij, óók een brok persoonlijk leven
Misschien zullen verscheidene lezers alles, wat ik schrijf ter ver-
diï wplh1 T gm1 mijner aangevallen taktiek als partij-leider. wel beschouwen als zuiver persoonlijk. Dat zelfs vijftien jaar opgaan in de zaak iemand niet vrijwaart voor de meest benenengoistische uitlegging zijner daden en woorden, heb ik het af^eloopeii jaar kunnen ondervinden.
Toch zou dat verweer, ook indien het alleen uit persoonlijke 'p'™ plaats vond, recht van bestaan hebben. Althans voor
het nu mopt w'll lr m'Vfe,n hard VOor zich heeft laten werken en
een Xeen L«lt JnW L i\6en beschuldigi"g- die door dat werk p !'ia'.[: met kan laten passeeren. Ik schaam mij niet te erkennen, dat eene eerzucht mij niet vreemd is, n.1. om mijne betekenis \oor de zaak. die ik dien, niet onder den invloed van
te dopn u°i hMgen .m dG FSChiedeais der arbeidersbeweging te doen boeken. Maar bovendien zou ik deze beschuhlieïno- uit
lati'n°°zfüennt ^n.,direkt Partijbelang, alleen dan op mij kunnen
Partij ,e/i rèSAk™. Plan ^ ui' de
dat1 «rï'm" PT0nhjk gemak niets liever zou deen dan
dat zoo dwingt mij toch reeds mijn positie in de Soc. dem. Kamer-
mHn' c°m te,onderzoJen- of de Partij al dan niet instemt met hen, die
fflfs1achW'°Ptf lnKg Van,T-en Strijd als »0PP0rtunistisch", zal in iu w^l,io'Q L ,n;Urgerlljk V "onvast" enz. verwerpen. Men Sl/pn oli f fanhall"gen vinden, waarin nevens mijn journalisdeeld £1, ! fanscbe optreden onzer politici wordt veroornaold; Zdl nlet slechts vinden zakelijke polemieken over bepaalde daden; maar een verwerping mijner leiding in haar ge-
danks de PartH S" jk ?ou zwiJgen en, wilde ik deson¬
danks de Partij mijne leiding toch weer opdringen, mij vergeiioe-
Sthnnf v ; Zlnillge ,ultsPraken of met daden van de Partij die althans voor het oog der wereld als blijk van vertrouwen zoiden kunnen gelden. Daar ik evenwel zelf, bij alle erkentenis an de fouten en gebreken, die ook mijn werk aankleven in die algemeene veroordeeling van mijn arbeid, om der waarheiÜ wil, niet kan berusten en niet vroolijk en vrij kan werken in een atmosfeer van dubbelzinnigheid, dien ik de Partij in staat te stelIn ' \en oordeel over de beschuldiging uit te spreken, een uit-
aan de'lpiHinT/a P^^11' ^ V00r eventueel verderen arbeid aan de leiding der Partij, waartoe ook mijn funktie in de Soc.


dem. Kamerklub behoort, inderdaad op het vertrouwen der Partij kan rekenen. De noodzakelijkheid hiervan ligt zóó voor de hand, uat zij m. i. alleen kan ontkend worden door hen, die vreezen, in een dergelijke uitspraak een cassatie te zullen moeten zien van het vonnis, terloops reeds door hen over mijn werken geveld. Dat de Partij in dat geval voor een moeielijke keuze komt te staan, ontken ik niet. Ik heb evenwel genoeg vertrouwen in haar, om aan te nemen, dat zij zich daarbij eenig en alleen zal laten leiden door de vraag: watis de waarheid?
Het kan niet anders dan leerzaam zijn, de debatten over eenige belangrijke punten van ons werkprogram nog eens te lezen en onze houding inzake de stakingsbeweging nog eens goed te overzien. De partijgenooten zijn daardoor tevens in de gelegenheid, te beoordeelen of zij, die in al die zaken gewoonlijk de kritische', aanvallende positie innamen, zelf hebben getoond, die vastheid van taktiek en die juistheid van inzicht te bezitten, die hen tot eenigbevoegde keurmeesters in partijzaken stempelt, als hoedanig zij gewend zijn, op te treden.
Nu een jonge garde is opgestaan, die den schijn wekt van te meenen, dat op haar de taak rust, om in den toonaard en den geest dezer keurmeesters verder te werken, is ook voor deze een nadere overweging van hetgeen achter ons ligt, niet zonder belang.
Over den verderen inhoud van dit werkje behoef ik niet te spreken.
Het verschijnt op een tijdstip, dat innerlijke zuivering en versterking van ons partijleven meer dan ooit gewenscht is.
Ieder voelt, dat er aan de leiding der Partij, ondanks de vervanging van minder principieel geachte elementen in het P. B. door „principieele , veel ontbreekt; dat er met name geen kracht van uitgaat. Het partij-orgaan slingert heen en weer om het doode punt: het abonnentental nam de laatste maanden af en is nog steeds beneden het punt, vóór de staking van 1903 bereikt. In Amsterdam, waar de kritische methode der Nieuwe T ij dgroep zich bij een deel der partijgenooten reeds heeft ingeburgerd, is een verslapping waar te nemen, die het ergste doet vreezen. „Kwesties" zijn aan de orde van den dag en van een stevige leiding, die ze voorkomt en hunne oplossing voorbereidt of voltooit, is niets te bespeuren. De strijd tusschen twee leidende faktoren, die naar aanleiding van het werken der N. T.-groep op het laatste kongres niet kon uitblijven, werkt beangstigend en verlammend. De dwaze opeenhooping van arbeid op één paar schouders, die van dat werken mede een gevolg is geweest, heeft zich bitter aan de Partij en het orgaan gewroken.
Er heerscht bovendien een misverstand en een geest van wantrouwen omtrent sommige, van uit het hoofdkwartier van de Nieuwe lijd als minderwaardig gekwalificeerde partijgenooten die voor hen hetI partijleven maakt tot een last, dien zij alleen uit plichtbesef blijven torschen.


En dat alles in een geweldigen tijd als den onze, nu de Revolutie over Europa gaat en het niet is uitgeslotlen, dat zij eenmaal plotseling ook over onze grenzen komt. Zal zij dan vinden eengereede, eensgezinde arbeidersbeweging? Wij weten, dat hiervan, met het oog op de vakbeweging, geen sprake is. Zal zij dan altans vinden een krachtige, bewuste, in zichzelf eendrachtige soeiaaldemokratie? Als het niet veel anders wordt, neen! Als daar niet komt grondige zelfherziening, óók en niet het minst bij hen, die steeds anderen opwekken tot revolutionaire en proletarische , deugden, dan zou de revolutie, als zij eenmaal tot ons kwam, in de Partij zelfs niet een leiding vinden, homogeen in wil, vertrouwend de een op den ander, elkander begrijpend. Dan zou zij vinden een troepje individuen, waarvan één deel in het andere ziet een voortdurend gevaar voor de Partij, waarin het officieel ,,leidende" deel geen leidende kracht bezit en waarin de inderdaad leidende krachten elkander meer opheffen dan steunen.
"VVie deze schildering overdreven acht, hij leze het hoofdstuk over de stakingsbeweging.
Zijn dus de tijdelijke omstandigheden in onze Partij verre van bemoedigend, ik wanhoop niet aan hunne verbetering, omdat ik weet, dat onder de elementen, die elkander tot heden niet in goede kameraadschap en arbeidsverdeeling hebben weten te vinden, elk op zich zelf en in zijn soort degelijke, aan de zaak verknochte krachten zijn. Zit het Nederlandsche individualisme, — dat zelfs aan onze zuiverste internationale Marxisten het nationaal type verleent en vele officieren verhindert, op hun beurt soldaat te zijn — ons nog in den weg, er is geen reden om aan de opheffing van dat euvel te wanhopen.
Mits de Partij, belichaming onzer grootsche zaak, krachtig en duidelijk wete te spreken!
Haar woord zal voor ons allen beslissend dienen te zijn.


EEN STRIJD OM DE LEIDING.
i.
De hoofdredaktie van het partij-orgaan.
De bewering, in mijne artikelen van den laatsten tijd geuit, dat mijn bedanken in 1903 voor de hoofdredaktie van „Het Volk" een gevolg is geweest van de tegenwerking, die ik als zoodanig heb ondervonden van de partijgenooten, die zich hebben geschaard in en om de redaktie van „De Nieuwe Tijd", heeft stellige tegenspraak van die zijde uitgelokt. Van der Goes betitelde haar als een „legende" en eischte instelling eener kommissie, die deze „beschuldiging" zou onderzoeken. Het Partijbestuur, dat zichzelf met dit onderzoek belastte, verzocht mij, de bewijzen over te leggen, waarin ik voldeed in een memorie, waaruit het volgende, hier en daar aangevuld, verkort of gewijzigd, is overgenomen.
Alvorens op de vraag van het P. B. nader in te gaan, moet ik de opmerking maken, dat zij min of meer zonderling is gesteld. Ik heb beweerd dat voor mij het optreden van de Nieuwe T ij d-groep een oorzaak is geweest van toenemende onlust in mijn werk als hoofdredakteur, die mij reeds anderhalf jaar vóór mijn aftreden, bij het F. B. mijn ontslag deed aanvragen. Het P. B. is in staat, dit feit te bevestigen, door den brief, waarbij dit ontslag werd aangevraag, en die in de zitting van het P. B. aan den vooravond van het Kongres te Groningen buiten mijne tegenwoordigheid is behandeld, nog eens op te zoeken. Op verzoek mijner mede-redakteuren en van het P. B. heb ik mij toen bereid verklaard, mijne taak weer op te vatten.
Tal van partijgenooten, behalve mijne mederedakteuren en P. B. leden, zouden kunnen getuigen, dat ik mij voortdurend heb beklaagd over de tegenwerking der N.T.-groep en dat deze bij mij herhaaldelijk den aandrang opwekte, om mij niet slechts uit de journalistieke, doch zelfs uit de gansche leiding der Partij terug te trekken.
Zooals ik reeds opmerkte in mijn artikel over de herstemmingen, was ik in die dagen persoonlijk door zorg en leed t e zwaar belast, om die tegenwerking met de noodige blijmoedigheid


te kunnen dragen. Ik hoop, dat men mij de pijnlijke taak, om op die persoonlijke omstandigheden nader in te gaan, zal besparen.
Zij hebben mij niet gehinderd om tegen den vijand testrijden, ook niet, om in de Partij mijn eigen opvatting van partijbelang te verdedigen: maar zij maakten, dat de na te noemen feiten, die mij ook thans een verdere waarneming der hoofdredaktie ongewenscht, ja onmogelijk zouden maken, mij toen óók in mijn gevoelsleven zoodanig hebben getroffen, dat ik reeds uit zelfbehoud genoodzaakt was, naar een regeling om te zien, waarbij ik slechts het mikpunt onzer vijaifden en niet meer dat van het meest schrijvend en sprekend deel der partijgenooten zou zijn.
Als ik hiervan 't bewijs moet leveren, zou ik vrienden en bekenden, die dit alles met mij hebben medegemaakt1, als getuigep moeten dagvaarden en tevens verschillende schriftstukken tot nadere staving van mijn beweren overleggen.
Ik zou dan b.v. v. d. Goes zelf moeten verzoeken, den brief over te leggen, waarin ik hem dit voorjaar mededeelde, dat Tak mij had gepolst, of ik bij zijn bedanken de redaktie weer zou willen overnemen. In dien brief, waarin ik de N. T. redaktie een plan van samenwerking voorgelegd, opdat, als 't Kongres mij de redaktie weer mocht' opdragen, de vroegere toestand niet weer zou intreden — heb ik óók als de eigenlijke reden, waarom ik vroeger aftrad, de tegenwerking der N. T. groep genoemd. Zoo óók in mijn antwoord aan Tak. En juist, om niet weer op die zelfde klip te stranden, heb ik mijn besluit omtrent de aanvaarding der hoofdredaktie van de vriendschappelijke samenwerking met de N. T. groep afhankelijk gesteld. Ik kan ook, in dit verband, wijzen op mijn rede op het Kongres te Enschedé, waarin ik mij over de herhaalde aanvallen in de krant en 't gemis aan voorafgaand overleg en samenwerking, beklaagde. In het verslag van H e t V o 1 k (4 Juni 1903 no 909) staat hierover het volgende:
„Spreker wilde dus zijn meening geven omtrent de onjuiste „wijze, waarop het klubje van de Nieuwe Tijd tegeu spreker tracht „te ageeren. Dit is een klubje van alleen dogmatische personen, die „zich aldus isoleeren. liet ware gewenscht, dat zij ook eenige personen „onder zich opnamen, die de zaken auders bekijken. Gij mist bsleid, „zeide spreker, en ziet beleid voor diplomatie aan.
„Met Lasalle had v. d. Goes spr. vergeleken in een slechte eigenschap. „(Loopuit: De Geschiedenis heeft Lasalle in het gelijk gesteld). Men be.denke toch, dat zij, die eenmaal geroepen zijn, van alles de spits af „te bijten, ook menschen zijn, en dat, als ze hun energie en opge„gewektheid zullen behouden, er beter waardeering in de Partij moet „zijn en men niet slechte bedoelingen moet zoeken."
Intussehen neem ik aan, dat) de bedoeling der gestelde vraag een andere is, dan te bewijzen, d a t ik werkelijk om de tegenwerking der N. T.-groep de redaktie heb neergelegd.
De „bewijzen", die men vraagt, zullen veeleer hierin bestaan,


dat ik werkelijk reden had, voor die tegenwerking uit den weg te gaan. Niet dat mijn motief was: de konflikten met de Nieuwe T ij d-groep; maar, dat de houding dier groep mij t erecht aanleiding gaf, heen te gaan, dat zal men bewezen willen hebben.
Nu heb ik in 'tVolk van 18 Juli jl. no. 1622 eenige feiten medegedeeld, die mij mijn werken aan de leiding der partij onmogelijk hebben gemaakt.
Ik zal die feiten nader ontwikkelen en aanvullen. Maar om de vraag te kunnen beantwoorden, in hoever deze feiten al dan niet van dien aard waren, dal) zij mij het voeren der hoofdredaktie onmogelijk maakten, dient men meer dan de bloote feiten te weten.
Men dient zich daartoe hunne beteekenis voor den hoofdredakteur, doordepartijmet de politieke leiding belast, goed te kunnen voorstellen. De opvatting van v. d. Goes, alsof mijne bezwaren omtrent het optreden der Nieuwe Tij d-groep alleen zouden voortspuiten uit gekrenkte heerschzucht en eigenliefde, is slechts te verklaren, als men aanneemt, dat hij 1° zich in de positie van een door de partij benoemd verantwoordelijk journalistiek en politiek leider niet voldoende heeft ingedacht; 2° zich geen rekenschap heeft gegeven van wat ik mij, als hoofdredakteur. van het blad heb voorgesteld te maken; 3° verschillende gevoerde debattien slechts van den litterarischen, en niet van den politieken of organisatorisehen kant beschouwt en ten slotte, zich laat beheerschen door dat wantrouwen, dat mij van den aanvang der diskussiën met de N i e uw e T ij d-groep af zoo duidelijk is gebleken en dat aan hunne aanvallen en kritieken steeds dat bedenkelijke karakter gaf. dat mij deze niet slechts tot een voortdurende kwelling maakte, doch mij ten slotte voor de keuze heeft gesteld, óf voor hun onophoudelijken tegenstand uit den weg te gaan, öf tegenover hen een uitspraak der Partij uit te lokken, die mij de vrijheid zou geven, óók, waar noodig, tegenover de buitenwereld, bet' voor een politiek leider onmisbare vertrouwen der Partij voor mij te vindiceer en.
Over deze punten een kort woord van toelichting.
De sociaal-demokratie is de vereeniging van modern proletariaat en moderne wetenschap. De laatste, gedragen meestal door personen uit de intellektueele bourgeoisie, kan, naar de ervaring leert, zoo licht in botsing komen met de eerste.
Taak van de leidende krachten in de Partij is, het evenwicht tusschen beide te bewaren; de partij te behoeden voor geringschatting of blinde nalooperij van het intellectueel door het arbeiders-element en van onderdrukking van den werkelijken arbeider door een overwoekering van het intellektualisme in de Partij.
Ik nu heb mijne taak als politiek en journalistiek leider steeds zoo opgevat, dat ik moest trachten, beide elementen in goede harmonie te verbinden. Sedert vijftien jaren de Duitsche partij-


pers geregeld volgende, ken ik de klippen, die zich hierbij voordoen; ik heb gemeend, het eenzijdig doktrinarisme, dat ook thans nog bezig is in de Duitsche Partij zulke verwoestingen aan te richten en het partijleven te bederven, evenzeer te moeten weren, als een even eenzijdige en gevaarlijke alledags-politiek, zoo in de vakbeweging als in het parlement, die het vaste stuur ontbeert, dat de wetenschap van den klassenstrijd ons geeft.
Wie dit bedenkt, die zal inzien, dat aanvallen van intellektueele zijde, die niet alleen dien eenzijdig doktrinairen geest ademden, doch ook mij trachtten in te deelen bij de volgers dier alledags-politiek, voor mij nog iets anders, iets meer beteekenden, dan lastige kritieken op mijn persoon. Eenerzijds riepen zij mij in 't geweer, om mijne taak tegenover de partij te vervullen; anderzijds dwongen ze mij tot persoonlijk verweer, om mij niet te laten afdringen van mijn eigen standpunt, het standpunt alleen, waarop ik in staat was, de mij toevertrouwde leiding in dit opzicht te voeren.
Ik heb mij verder steeds voorgesteld, van H e t V o 1 k te maken het orgaan van de verschillende theoretische en politieke krachten der Partij. Het blad moest populair geschreven, licht te begrijpen zijn; onze theoretische opvattingen moesten meer al3 vonken spatten uit korte aktueele artikelen, dan in beschouwende opstellen aan de lezers voorgelegd, zouden zij door den gewonen lezer, buiten de bewuste kern der Partij, worden gevoeld. Dezen arbeid had ik voor de redaktie zelve bewaard. Maar om de partijgenooten in engeren zin meer theoretisch op te voeden, ben ik de krant begonnen met een wetenschappelijk Zondagsblad, waartoe ik de medewerking van de partijgenooten van de Nieuwe T ij d-groep had ingeroepen en verkregen.
Aldus heb ik hen in de gelegenheid gesteld, in de Partij het Marxisme te propageeren en daarmede een stevigen theoretischen ondergrond in de Partij te leggen. Het bleek, dat ik met dit Zondagsblad het wetenschappelijk verteringsvermogen van het gros der partijgenooten te hoog had aangeslagen. Het Zondagsblad moest voorloopig worden gestaakt. Ik had het later, in anderen vorm, gaarne weer doen verschijnen; maar intusschen was door de eigenaardige wijze, waarop het debat over de verschilpunten tusschen de N. T.-groep en mij was gevoerd, het intellektueele deel der Partij vrijwel van mij en ik van hen vervreemd, zoodat ik geen roeping gevoelde, dat deel mijner taak weer op te nemen.
Dat het besef dier vervreemding en van haar noodlottigen invloed op dat orgaan, waarin ik alle krachten voor den bloei der Partij had willen organiseeren, bij mij de vraag moest doen rijzen, of ik onder zulke omstandigheden mijne taak wel kon blijven vervullen, ligt voor de hand.
Wat het derde punt betreft, nl. dat v. d. Goes in zijn oordeel over de gevoerde polemieken te veel den politiek en en organisatorischen kant over het hoofd ziet — ik kan gemakkelijk aantoonen,


dat de Nieuwe T ij d-groep mij door hare ontijdige en ondoordachte aanvallen in de meest kritieke oogenblikken de leiding der Partij — die ook zij steeds van mij als hoofdredakteur heeft geeischt — onmogelijk heeft gemaakt.
Dat men, als zulks is geschied, en er geen reden is om te veronderstellen, dat het in de toekomst uit zal blijven, liefst zijne taak neerlegt, kan een kind begrijpen. Iemand, die inziet, een hem opgedragen funktie onmogelijk te kunnen vervullen, handelt slechts in het belang der zaak, wanneer hij zijn plaats ruimt voor anderen.
Ik heb dit gedaan, zonder de tegenwerking, die mij hare vervulling onmogelijk maakte, zelfs te noemen — eenvoudig persoonlijke omstandigheden als reden aanvoerende.
Het vierde punt, waarop ik de aandacht vestig, is het gebrek aan vertrouwen, dat uit de geoe'fende kritieken en polemieken spreekt en voor iemand, die bij zijn arbeid vóór alles het vertrouwen der partijgenooten noodig heeft, niet slechts een voortdurende kwelling en beleediging is, doch hem op den duur ongeschikt maakt voor zijn taak.
Men tracht het van zekere zijde zóó voor te stellen, alsof ik geen kritiek kan velen, mij daardoor in mijn eigenliefde of heerschzucht voel aangetast. De feiten zullen bewijzen, dat deze voorstelling even onjuist als banaal is. Kritiek is noodig, verschil van meening natuurlijk in een demokratische Partij als de onze. Maar als iemand, met de leiding belast, zich het vertrouwen in die leiding elk oogenblik ziet geweigerd — als zijn algemeene opvatting van zijne taak door de invloedrijkste groep in de Partij wordt verworpen — als zijne leiding door tegenleiding wordt verlamd, dan wordt hem de uitvoering zijner taak onmogelijk gemaakt.
Dat men in zulke omstandigheden alle lust aan zijn arbeid kan verliezen, zonder dat daarom aan gekrenkte eigenliefde behoeft gedacht te worden, zal ieder onbevooroordeelde duidelijk zijn.
Ik ga nu over tot een nadere uiteenzetting der feiten.
II.
De verhouding tot de Vakbeweging.
In den loop van 1900—1901 heb ikinHetVolk een langdurigen en moeilijken strijd gevoerd, om de valsche leuze der „neutraliteit", waarmede het N. A. S. de vakarbeiders tegen de sociaaldemokratie organiseerde, te ontmaskeren; omtrent de werkelijke neutraliteit betere begrippen te vestigen; het verband duidelijk te maken, dat er tusschen de S. D. A. P. en de vakbeweging behoort te bestaan; den vorm te vinden, waarin dat verband tot zijn recht kon komen en voor dat alles in de Partij en onder


de vakarbeiders propaganda te maken., Het was met name de voorgenomen reorganisatie van hetN. A. S., die mij verplichtte, als redakteur van het partijorgaan in deze zaken stelling te nemen. Pogingen, om van het Partijbestuur in deze kwestie eenig initiatief te doen uitgaan, waren afgestuit op de overtuiging van de meerderheid zijner leden, dat de Partlij deze zaken aan de vakbeweging zelve diende over te laten.
Om de moeilijkheid van mijn arbeid in dezen goed te begrijpen, dient men te weten, dat de meeste soc. dem. leden der vakvereenigingen zich kalm lieten terroriseeren door de anarchisten, zich neerlegden bij het begrip ,,neutraliteit" van het N. A. S. en dientengevolge schroomden, in de vakorganisatie op te komen tegen de heerschende meening, alsof de S. D. A. P. voor haar gelijk zou staan met elke andere politieke partij en dat het reeds daarom noodig was, een ,,neutraliteit", die bestond in een ontkenning van het proletarisch karakter onzer Partij, te bestrijden. Steun van de vakmannen had ik hierbij zeer weinig; zij die zich over deze zaken uitlieten (o. a. H. 'Polak, Spiekman, Loopuit en Van der Tempel) dachten zeer verschillend en even weinig eenheid, als er over de verhouding der vakbeweging tot onze Partij was onder de Nederlandsche sociaaldemokraten, bestond er onder de Duitsche sociaaldemokraten, die destijds eveneens hel) onderwerp hevig bediskussiëerden (Zie o. a. de verzameling opstellen van Bebel, von Strobel, von Elm, Kautsky en Bernstein, in 1900 bij Soes uitgegeven).
Mijne meening kwam praktisch neor op deze twee punten: voor de inwendige verbetering der vakorganisatie als zoodanig, om haar te verlossen van den gpeep van het anarchisme in het N. A. S. is noodig, dit door een beter vakverbond te verdringen — om de ontwrichte verhouding der vakbeweging tot de sociaaldemokratie weer in het lid te brengen, is noodig, propaganda te maken voor het denkbeeld eener duurzame samenwerking voor direkte algemeene arbeidersbelangen in een verbond van vakvereenigingen, arbeiderskoöperaties en S. D. A. P., waarin elk op zijn eigen terrein geheel zelfstandig zou zijn.
De kwestie van een nieuw Vakverbond werd aktueel in Januari 1901, toen een reorganisatieplan van het N. A. S., dat dit lichaam feitelijk stelde in plaats van de politieke arbeiderspartij, bij referendum was aangenomen. In H e t V o 1 k van 22 Januari wendde ik mij daarom tot den A. N. D. B., waarop aller oogen zich richtten, om het initiatief te nemen tot de oprichting van een Vakverbond. Naar aanleiding eener desorganiseerende circulaire van het N. A. S. aan de afdeelingen van den Timmerliedenbond, stelde Polak in het Weekblad van den A. N. D. B. de vraag (zie Het Volk, 3 Febr. 1901), of dat ongehinderd moest voortgaan en hij voegde er aan toe, dat het thans meer dan tijd was voor de poging, om de voornaamste bonden tot een Federatie te vereenigen.


Spiekman daarentegen had in het N. A. S. zijn best gedaan, om een scheuring te vermijden en verklaarde zich nog in de laatste helft van 1901 tegen oprichting van ,,een nieuw Arbeiderssekretariaat", zooals door Loopuit en Van der Tempel in ons orgaan was aangeraden.
Tegenover dit gebrek aan eenheid en aktie onzer mannen omtrent en in het N. A. S., heb. ik in Het Volk, Zoolang de vakmannen zelve niet naar scheiding en zuivering dreven, de meest felle aanvallen op dat lichaam en zijn onbekwame aanvoerders gericht — aldus de soc. dern. vakmannen feitelijk dwingende, hun vaak zoo laksche houding in de vakbeweging te laten varen, zich te weer te stellen en de scheiding met het anarchistisch element te voltrekken. Naarmate dit' doel werd bereikt (ik hield daarvoor o.a. twee stormachtige vergaderingen inPlancius en d'Geelvinck), kon ik het verdere doorwerken der door mij aangezette aktie aan de vakmannen zelve overlaten. Dit aan 't adres van een der sprekers op ons laattete Kongres, die mij in dezen „onvastheid" verweet, daar ik niet altijd en altijd met dezelfde aanvallen op het N. A. S. ben doorgegaan. Als ik een steeds doorloopend automaat ware, had men deze soort van „vastheid" bij mij kunnen bewonderen. Integendeel heb ik, toen mijne verkiezing in Amsterdam III mij m. i. stempelde tot den aangewezen voorvechter van Amsterdamsche vakbelangen in de Kamer, in mijne Kerstrede 1902 mij te dien einde bereid verklaard, daarvoor met de gansche vakbeweging samen te werken — naar ik meen, het eenige juiste standpunt.
Omtrent de verhouding van de vakbeweging tot de S. D. A. P. heb ik heel veel artikelen geschreven. Terwijl ik in ééne serie van artikelen een overzicht heb gegeven van de opvatting van neutraliteit en de verhouding der vakbeweging tot de Partij in verschillende landen, heb ik in een andere serie het standpunt der vakbeweging behandeld. Ik heb mij daarbij vooral op Kautsky beroepen en de vakbonden gewaarschuwd, ter wille eener verkeerd begrepen neutraliteit niet de eenig juiste en natuurlijke verhouding tot de Arbeiderspartij op te offeren aan de illusie, dat de aan den leiband der Christelijke partijen loopende arbeiders zich bij de neutrale vakbeweging zouden aansluiten. Geen belijdenis van beginsel moest voor toelating tot de vakbeweging noodig zijn — die neutraliteit wenschte ook ik —; maar de samenwerking met de S. D. A. P. mocht, waar die noodig was, niet afstuiten op de vrees, dat daardoor de onbewuste elementen buiten de vakbeweging zouden blijven. Want ook zonder die samenwerking weet ieder toch, dat het socialistisch voelend deel onzer arbeiders tot de neutrale vakbeweging behoort. Laat men slechts goed werk voor de arbeiders leveren, dan komen zij wel tot de vakbeweging, onafhankelijk van de vraag, of zij al dan niet in bondgenootschap staat met de S. D. A. P. En de elementen, die zich daardoor fcouden laten terughouden — welnu, die zitten onder do-


minee of pastoor en zullen ook zonder dat bondgenootschap buiten de neutrale vakbonden blijven.
leder die de zoo teere kwestie kent, begrijpt, welke misverstanden deze bespreking mogelijk maakte - wat op zich zelf niet zoo erg was daar juist de nadere behandeling dier misverstanden mijne bedoeling beter aan het licht kon doen komen en de lezers beter in de kwestie kon inleiden.
Zoo meende J. W. Gerhard, dat ik „sociaal-demokratische vakverenigingen wenschte, terwijl Spiekman, die in hoofdzaak met mij instemde, doch van geen duurzaam verbond wilde weten (hoewel hij dit zelf in den Rotterdamschen Bestuurders bond met succes aanvoert) uit mijn beschouwingen had afgeleid, dat ik de leden der...vakvereenigingen wilde verplichten, sociaal-demokratiscn te stemmen.
Natuurlijk werd van deze gelegenheid om èn de Partij, èn met namo ce oo dredaktie 'v an Het Y o 1 k bij de vakvereenigingen m een valsch licht te plaatsen en verwarring te kweeken omtrent mijne bedoelingen, door de tegenstanders - met name door het
°TVf S —. greti" partij getrokken.
Met name werden Spiekman en ik tegen elkander uitgespeeld en de zaak zoo voorgesteld, alsof ik de vakvereenigingen tot bijwagen wilde maken van de S. D. A. P.
In HetVolk van 17 Februari *1901 no. 270 kwam ik tegen fcpiekman s misvatting op; ik zeide, niet als een p 1 i c h t aan de vakvereenigingen te willen voorschrijven, wat m. i. slechts langs natuurlijken weg zal voortvloeien uit het innig verband tusschen de heide vormen der arbeidersbeweging.
Het artikel, waarop S. zich beriep, bedoelde niet een reglement op te stellen voor het komitee, waarin vakbeweging en Partij zouden verbonden zijn; maar ik nam aan, dat arbeiders, die voor onze direkte arbeiderseischen in de vakorganisatie traden, reeds daardoor in zake de praktische politiek aan onze zijde komen te staan. J
Ik konstateerde dus een w e n s c h e 1 ij k h e i d , waarvan m. ï de vervulling reeds voortvloeide uit het verband
te leggen^ ^ tusschen de Parti^ en de vakorganisatie wenschte
In het nummer van 20 Februari 1901 herhaalde ik:
„dat wij geene de minste belijdenis van eenig beginsel van toetreding tot de vakbeweging zouden willen eischen en evenmin de vakbeweging eenige verplichting zouden willen opleggen in zake de verkiezingen. Wel meenen wij, dat zij, indien zij hun belang goed begrijpen, de politieke arbeidersbeweging en dus ook de kandidaten daarvan, als hunne aangewezen vertegenwoordigers moeten beschouwen; maar dat „moeten is geen hun opgelegde „plicht", integendeel dient elke vakvereemging zelve te weten, wat haar in dezen te doen staat."
ie Seer.T^a,ngenaai11 trof my' dat Gorter in H e t V o 1 k van 16 Maart 1901 van deze nadere verklaring mijner meening ge-


bruik maakte om de zaak zoo vóór te stellen, alsof ik „in den loop (mijner) artikelen gedwongen was, in hoofdzaak (mijne) meening
te veranderen."
Terwijl zijn eerste artikelen een verbond vroegen van vakvereenig'ingen, politieke partij en koöperaties met een overheerschend S D A P karakter (') neigde hij later tot een federatie, waarin de onderdêelen e'ven onafhankelijk naast elkaar zouden staan. Dat de hoofdredacteur van ons blad, een der hoofdmannen in de partij, in zulk een hoofdzaak zoo weinig klaar en vast is, welk beter bewijs kan er geleverd worden, dat wij — als 't kan — tot eenheid en klaarheid moeten komen V"
In Het Volk van "22 Maart wees ik er op, dat Gorter hiermede niet slechts weer kwam aandragen met een misvatting, die ik reeds twee maal had recht gezet); doch er nu een tweede aan toevoegde, n.1. alsof ik zelfs de minderheden der vakverenigingen zou willen dwingen tot stemmen op de sociaal-demo-
kraten. , , ... .
Ieder, die weet, welk een teere zaak dit is en hoe juist onze
vijanden ons steeds dergelijke meeningen in de schoenen trachten te schuiven, zal begrijpen, hoe verkeerd zulk £en onjuiste voorstelling van mijn meening kon werken. Ik beklaagde mij dan ook, dat men door zulk onjuist weergeven van meeningen, allerlei overbodige debatten oproept en nieuwe verwarring kweekt omtrent elkanders streven, in plaats van eenvoud en klaarheid in
de besprekingen te brengen. .
Zelfs na deze derde herhaling hield Gorter in H e t \ olk van 27 Maart, nogmaals vol, dat ik aan de vakbeweging als een e i s c h stelde, wat ik slechts als een uitvloeisel onzer propaganda en van de eigen overtuiging der vakgenooten beschouwde. Voor het V o 1 k s d a g b 1 a d was echter Gorter s uitlating een fortuintje; dit' blad kon zich nu daarop beroepen, om aan te loonen, „dat iemand, die zelf zoo weinig weet wat hij wil anderen, die van zijn onklare en onvaste plannen niet gediend zijn,
voor warkoppen enz. uitmaakt." .
Inmiddels zien wij hier de taktiek, om bij mij allerlei onvastheid, zwenkingen enz. te ontdekken en mijn eigen verklaringen het noodige vert'rouwen te ontzeggen, een aanvang nemen
Bij de bespreking mijner „onvaste leiding moet, zooals men weet vooral mijne houding inzake de vakbeweging dienst doen!
Laat ik er even op wijzen, dat het resultaat van dit debat niet is geweest: „persoonlijke gekrenktheid" enz., maar dat ik met Gorter eenige vakmannen heb bijeen geroepen, om in een motie
In een noot verklaarde Gorter dit als volgt: „B.v. „de vakorganisatie heeft bij verkiezingen, zonder als kiesvereeniging op te treden, toch hare eigen leden te overtuigen van de noodzakelijkheid, den kandidaat der politieke arbeiderspartij te steunen." Dit gaat nog al ver. De grootere of kleinere minderheid moet m. i. »'» de vak-vereeniging geheel vrij gelaten worden."


voor het kongres de zaak te regelen en dat die bijeenkomst, na verwerping der moties van Gorter en van Loopuit, een motie van mij heeft aangenomen, onze tegenwoordige „Utrechtsche Motie": Het Kongres,
verwijzende naar de resolutie van 1899, waarin als plicht der Partij wordt verklaard, de zelfstandige vakbeweging te ondersteunen,
overwegende, dat de politieke arbeiderspartij, de zelfstandige vakbeweging en de arbeiders-koöperatie, alle ondenjeelen zijn van de organisatie der arbeiders in den klassenstrijd,
dat de bloei van elk dezer deelen den anderen ten goede komt en dat, waar elk zelfstandig werkt op eigen terrein, er algemeene arbeidersbelangen zijn, die doof hun gemeenschappelijk optreden het best worden behartigd,
verzet zich tegen alle pogingen, om het eene deel der arbeidersbeweging tegen het andere uit te spelen,
wekt de Nederlandsche arbeiders op, zich bij al deze drie vormen van organisatie aan te sluiten, en verklaart zich voor samenwerking tusschen de drie deelen der arbeidersbeweging, om te komen tot een duurzaam verbond met behoud v;tti elks zelfstandigheid op eigen g»bied, met dien verstande, dat de tijd en de wijze om dat tot stand te brengen, aan de leden der vakvereeniging wordt overgelaten en dat de vakbeweging voor ieder arbeider moet toegankelijk blijven."
De verworpen motie van Gorter luidde aldus:
Het Kongres der S. D. A. P., het aan het beleid van het P. B. en de leden overlatende te beslissen, wanneer aan of in de vakvereenigingen en corporatiën voorstellen kunnen worden gedaanj overtuigd dat de moeilijkheden waarmede de Nederlandsche arbeidersbeweging te kampen heeft, slechts kunnen overwonnen worden door zoo groot mogelijke samenwerking tusschen vakvereenigingen, coöperaties en politieke partij, draagt de pers, het P. B. en de leden der S. D. A. P. op te propageeren voor het tot stand komen van een federatief verband tusschen vakvereenigingen (of een centraal lichaam van coöperaties) en de S. D. A. P., op dezen grondslag: volkomen autonomie der drie onderdeelen; ondersteuning van vakvereenigingen en coöperaties door de pers en de leden der S. D. A. P., verdediging harer belangen in de Kamer en gemeenteraden; erkenning, door de vakvereenigingen, van de S. D. A. P. als hare vertegenwoordigster in het Parlement in den strijd om algemeen kiesrecht en arbeidswetgeving; verplichting der coöperaties, minstens Vs hunner winst te bestemmen voor de Nederl. arbeidersbeweging, en van dit minstens de helft voor de vakbeweging.
Het zal den opmerkzamen lezer niet ontgaan, dat de verplichting der vakbeweging ten opzichte der S. D. A. P., die Gorter in mijne artikelen meende te vinden en afkeurde, juist in zijn eigen motie voorkomt. Hoe toch kan de „erkenning", waarvan in het laatste deel zijner motie sprake is, anders worden uitgelegd?


UI.
Agrarische kwestie.
Ik wil thans uit de diskussies aangaande het agrarisch program, waaromtrent ik verwijs naar de bijlagen 1 en 2 achter in dit werkje, enkele feiten aanhalen, die mijne bewering omtrent de houding der N. T.-groep moeten bevestigen.
Nu deze diskussie achter den rug is, weten wij allen, wat ons daarbij zoo zenuwachtig en prikkelbaar heeft gemaakt.
Ten eerste: dat de agrarische kwestie in het voorjaar van 1901 in het algemeen nog niet rijp was voor beslissing.
Eerst in 1903 is het werk van Dr. .David over „Socialismus und Landwirtschaft" verschenen, een antwoord op, voor mij grootendeels een aanvulling van Kautsky s „Agrarfrage en de diskussiën in ,,die Neue Zeit" en de ,,Sozialistische Monatsheite , daarop gevolgd, hebben verder medegewerkt, om over alle strijdvragen het noodige licht te verspreiden.
Blijkbaar heeft de Redaktie van de Nieuwe T ij d reeds in het begin van 1901 het plan gehad, ons agrarisch program, voortgekomen uit de Friesche landarbeidersbewegiug, te herzien. Zij begon in de N i e u w e T ij d van Januari 1901 met een vertaling van Engels' artikel over „Het agrarische vraagstuk en het Socialisme", een kritiek op het Fransrhe partijprogram.
Dit artikel, vertaald uit ,,d i e Neue Zeit" van 1895, kon in verband gebracht met ons agrarisch program, slechts verwarring wekken, daar de Fransche eigen kleine boer iete geheel anders is dan onze pachter.
Even weinig houvast leverde ons voor de beoordeeling van ons program een artikel van Kautsky. dat blijkens enkele uitlatingen, niet steunde op voldoende bekendheid met gegevens, die, ter verklaring en beoordeeling van onze landbouwparagraaf, niet had mogen ontbreken.
Het artikel verscheen te laat, om een grondige bespreking in de Partij, waarop trouwens van geene zijde was aangedrongen, vóór het Kongres mogelijk te maken.
In de N i e u w e T ij d verdedigde ik de twee aangevochten punten van ons program Degen Kautsky s bedenkingen en daarop volgde een artikel van Gorter ,,Troelstra tegen Kautsky , waarin deze zeide te hebben gemeend, dat Troelstra door de woorden van Kautsky „bekeerd zou zijn van de dwalingen zijns weegs" en mijn antwoord „verwarrend en opportunistisch" noemde. Dit alles verscheen zoo laat, dat van een doordringen van het debat in de partij geen sprake was.
Naar aanleiding van het amendement Naarden—Bussum, dat enkele dagen voor het verkiezingskon gres werd ingediend, schreef ik dan ook inHetVolk van 5 April 1901 no. 310:
„Dat men eerst thans een debat in de partij aangaat, dat maanden van te voren had moeten zijn begonnen, om een beslissing mogelijk te maken — dat vind ik jammer.


Men heeft jaren vooraf geweten, dat dit jaar ons verkiezingsprogram — en daarmede ook de landelijke paragraaf-in behandeling zou komen. ö
Waarom nu niet tijdig de grieven tegen die paragraaf ter kennisse der partijgenooten gebracht? Dan had een uitvoerig en zakelijk debat in onze pers vooraf kunnen gaan; de afdeelingen hadden met kennis van zaken kunnen oordeelen; de afgevaardigden naar het Koni-res hadden geweten, hoe zij moesten stemmen. Het geldt hier de vraag • 1 . mag en kan de Partij zich in de bres stellen voor de pachters," zoo ja, in welk opzicht, in hoeverre, voor alle pachters of voor een deel er van en 2°. moet de gemeente haar grond zelf bebouwen of door particulieren laten bebouwèn, en zoo ja, door enkele personen (kleine grondgebruikers) ot door koöperatieve vereenigingen, of moet zij misschien de gelegenheid hebben, elk der drie wijzen van bebouwing toe te passen, al naar de eischen der praktijk. *
Belangrijke vragen, die, eenmaal opgeworpen en — ten onrechte trouwens! - als groote theoretische kwesties voorgesteld, voor hunne grondige behandeling een wetenschappelijk materiaal eischen, dat natuurlijk in de paar dagen, die ons vóór het Kongres resten, maar niet even ter beschikking der partijgenooten kan worden gesteld laat staan, dat zij het rustig zouden kuiinen verwerken.
Een tweede bezwaar is er nog. Dit program'wordt niet <»p ons eigeu Kongres, doch op het verkiezingskongres behandeld, leder zal inzien, dat dit wel de plaats is voor het vaststellen van eischen waarover men het in de partij althans theoretisch eens is. Maar dat daar de partijgenooten verschilpunten, die als theoretisch worden ingediend, met kunne uitvechten
Men had tijdig deze kwestie in de pers, in de afdeelingen, aan de orde moeten stellen, daarna had men liefst reeds op het vorig Kongres eene wijziging van ons strijdprogram moeten voorstellen, waaruit dan logisch ware voortgevloeid, dat het Partijbestuur, indien de voorgestelde wijzigingen daarin werden opgenomen, deze op het conceDtverkiezingsprogram had moeten overbrengen.
Thans is het zelfs te laat, om onze polemiek in de Nieuwe Tiid in ons orgaan ten einde te brengen 
Ik wil niet vooruitloopen op de beslissing van het Kongres of deze amendementen al dan niet zullen behandeld worden en onthoud mij dus van het trekken eener konklusie; ook geef ik hen, die deze aanvallen op ons landelijk program beproeven, de verzekering dat zij komt de zaak op het Kongres ter sprake, daar hun man zullen vinden' maar ik protesteer er tegen, dat men haar aanhangig maakt op een wijze, alsof het louter een kwestie van vorm ware, en konstateer, dat het Kongres daardoor niet in staat is gesteld, over de ingediende amendementen een juist en wel overwogen oordeel te vellen."
190?noer31intW°Ordde daar°P °" a- in H e « V o 1 k van 6 April
"Troelstra ®telt het vo,or> alsüf de veranderingen zoo verbazend moeilijk te begrijpen en te bestiuleeren zouden zijn. Dit is naar mijne meenmg niet zoo. Zij komen neer op deze twee vragen- zal de S D A P den kapitalistischen pachter (die loonarbeiders gebruikt) beschermen zoo dat hij m zijn kapitalistisch karakter onkwetsbaar wordt en 20 zal de o. D. A. P. het aantal zelfstandige kleine boeren vermeerderen ?


Zijn die vragen moeilijk? Ik geloof het niet. Kautsky en Engels beantwoorden ze in een paar bladzijden, door ieder te begrijpen. Vooral het amendement Groningen, dat eenvoudig zegt: schrappen, kan, als men zakelijk blijft, in korten tijd voor elk bevattelijk worden behandeld.
Ik geloof dat zeer vele, waarschijnlijk de meeste partjjgenooten afgevaardigden op deze twee vragen het antwoord al klaar hebben. Zou het niet mogelijk zijn dit punt ook den eersten avond te behandelen ?"
Hiertegen voerde ik aan: lj£j ;
„Wat Gorter thans veroordeelt, en voorstelt als zoo eenvoudig, dat het Kongres op den eersten oogopslag het met hem eens zou zijn, dat valt onder die punten van ons program, waarover Kautsky mededeelt, zich toestemmend te kunnen uitlaten.
In zijn ijver, om toch maar de pachtparagraaf er uit te krijgen, beweert hij, dat het Kongres in korten tijd het voorstel—Groningen wel af kan handelen.
Men moet Gorter, in de naieve eerlijke overtuiging van zijn goed recht en dat ieder dat wel zal inzien, als hij 't den menschen maar eens heel duidelijk zegt, kennen, om deze bewering op de goede wijze op te vatten.
Maar zoo makkelijk gaat dat niet, waarde vriend; dat zult ge bemerken, als de zaak aan de orde komt."
Hoe juist ik gezien heb, is uit het verdere verloop der agrarische kwestie wel gebleken. Nadat de te Utrecht benoemde kommissie eenige maanden vóór het Kongres te Dordrecht (1904) haar rapport had gepubliceerd, achtte de Partij zich te Dordrecht niet voldoende in staat, een oordeel te vellen. En juist die pachterskwestie, die volgens Gorter zoo eenvoudig was, en waarin hij later het) rapport der kommissie heeft moeten verdedigen tegen dezelfde tegenwerpingen, door hem in 1901 tegen ons program gemaakt, bleek op ons Haagsche Kongres (1905) nog zoo weinig rijp voor beslissing door de Partij, dat zij alweer is uitgesteld tot het volgend Kongres!
Dat zij, die zich het meest verantwoordelijk gevoelden voor het lot der Partij, de behandeling der agrarische kwestie op ons verkiezingskongres met bizondere spanning moesten tegemoet zien, is duidelijk. Aan de ééne zijde werden een paar groote namen in het geding gebracht, met verzoek aan de Partij, op grond der ,,paar bladzijden" door hen geschreven, nu maar even een program te verwerpen, dat uit de praktijk geboren was en reeds goede diensten gedaan had, terwijl het onze Kamerleden in staat had gesteld, van 1897 tot 1901 in de Kamer tegenover de Regeering positieve eischen te stellen. Over dit voorstel zou een Kongres moeten oordeelen, slechts ten deele uit partijgenooten bestaande. En op dat Kongres zouden de partijgenooten totaal onvoorbereid zijn. Waar ik, om den schijn te vermijden, alsof ik den strijd trachtte te ontwijken, niet zelf op uitstel van behandeling wilde aandringen, gevoelde ik des te meer den plicht, om tegen deze overhaaste omverwerping van het bestaande te waken. Vandaar mijne uiting, dat de voorstellers van het amendement Naarden—Bussum op het Kongres ,,hun man zouden vinden."
2


Hoezeer Gorter c. s. hun eigen gebrek aan kennis van de zaak en het gebrek der Partij aan voorbereiding trachtten te dekken met een beroep op autoriteiten, bleek ook uit hetgeen ik op het Kongres vernam, n.1. dat Gorter met een brief of telegram van Kautsky in den zak liep omtrent de pachtkwestie, om dit te zijner tijd in debat te brengen.
Ik zou mijn plicht hebben verzaakt, als ik niet zeer beslist front had gemaakt tegen deze taktiek, om argumenten te vervangen door namen en daarmede in een oogwenk onze Partij een beslissing te doen nemen over zaken, waarover zij het vier jaar later na onderzoek en voorlichting, nog niet eens zou kunnen worden. En wanneer in de debatten op het Utrechtsch Kongres een zenuwachtige spanning is geweest, die tot onnoodige prikkeling aanleiding heeft gegeven, dan was die het natuurlijk gevolg v an het drijven der N. T. groep naar een beslissing, waartoe niet slechts het Kongres, doch ook zijzelve »og niet bekwaam was.
i ™as *n (^e s^emm'ng> ik het agrarisch program, door
het F. B. opnieuw voorgesteld, moest verdedigen. Wat was natuurlijker. dan dat ik wees op het ongeschikte tijdstip van behandeling der nieuwe voorstellen en reeds bij voorbaat waarschuwde voor telegrammen \ an autoriteiten, die het Kongres stonden te wachten! Ik laat juist dat deel mijner rede. dat de N. T. groep zoozeer tegen mij heeft verbitterd, uit het officieel verslag hier volgen:
;,0°k Kautsky heeft kritiek op ons program uitgeoefend. Ongelukkig is Kautsky niet volledig ingelicht. Het is nu voorgesteld alsof tegenover de groote theoreticus Kautsky de kleine Troelstra zou staan. Dat is onjuist.
Aan Kautsky's theorie werd door spr. niet getornd; maar hij had willen aantoonen dat Kautsky's bezwaren niet op ons program sloegen.
Wij hebben allen het grootste respect voor dien voortreffelijken partijgenoot. Maar dat mag ons niet verleiden, aan de voeten van den profeet te gaan neerzitten. Waar Kautsky zich niet over de pachtparagraaf uitlaat, wil men nu met een brief van Kautsky aankomen. Spr. protesteerde daartegen. Men schijnt ook Van der Velde's oordeel gevraagd te hebben. Spr. waarschuwde er tegen, om zoo met autoriteiten te schermen. Spreker was in staat, om den meest reaktionairen maatregel, n.1. de bescherming van den grondeigendom van kleine boeren, met uitspraken van de meest doctrinaire sociaal-demokraten, Guesde en Lafargue, te verdedigen (applaus).
\\ ij zijn hier niet om elkaar lessen in de theorie te geven, maar om na te gaan, hoe de theorie in de praktijk moet worden overgevoerd. Spr. wenschte de partij geluk met de mannen en vrouwen, die zoo geestdrittig en met zoo groote kennis werkten voor onze beginselen. Maar laten zij toch ook taktisch zijn. Nu deed het spreker leed, dat er theoretische batterijen tegen ons worden opgesteld op het oogenblik, dat wij zelf onze batterijen op den vijand richten. Dit is spelen met vuur. Er zit zeer veel aan deze zaak vast. De Duitsche partjj is zelfs niet tot eene konklusie gekomen. Tegenover hun radeloosheid staat de frissche daad van ons program, waaronder boeren en arbeiders zich


scharen. Spreker gaf in overweging, na afloop van dit Kongres eenige jaren te gaan studeeren over deze zaak. Dan zullen wij inzien, dat het het beste is, om in de door ons gewenschte richting voort te inarcheeren (applaus)."
Het waren deze woorden, die Wibaut aanleiding gaven, „een krachtig protest" te doen hooren en aan mij de gelegenheid te geven, om in te trekken de bewering, ,.datde voortreffelijke Gorter vuur op ons zou richten, terwijl wij in het vuur zijn." Ook werd mij verweten, dat ik al van te voren had gepoogd af te maken, wat Gorter zeggen zou ,,en dat zijn manieren, die onder goede partijgenooten niet passen." Een en ander ten beste gegeven onder luid applaus, dat herhaald werd, toen ik, vol verbazing over dezen aanval, verklaard had, geen boos opzet bij Gorter te hebben ondersteld en dat tot een „donderend applaus" aangroeide, toen Wibaut wegens mijne nadere verklaring zijn verwijt introk.
Ik heb later nog dikwijls over dit incident nagedacht en mij wel eens de vraag gesteld, hoe het komt, dat, wanneer ik werd aangevallen door partijgenooten, gewoonlijk niemand opstond, om mij te verdedigen; terwijl er altijd zorgzame vrienden zijn, die, al§ ik in mijn ijver voor de zaak partijgenooten aanval, in heilige verontwaardiging geraken over zooveel snoodheid en zelfs verkeerde bedoelingen bij mij veronderstellen.
Er is mij wel door partijgenooten gezegd: „Dat komt, omdat men u zelf mansifty genoeg acht, om u te verdedigen." Maar beseft men dan niet, hoe onaangenaam het is, zijn eigen advocaat te moeten zijn; dat men in de meeste gevallen liever zwijgt, dan over en voor zich zelf te spreken; en dat, a 1 s men dan eens spreekt, veel ingehouden gevoel van verongelijking den toon allicht scherper maakt, dat gewenscht is wat dan weder heilige verontwaardiging en „krachtige protesten" uitlokt?
Het trof mij wel, dat zij, die zich over mijn niette kwaads bedoelende woorden aan 't adres der N. T.-groep zoo opwonden, zich absoluut niets aantrokken van de volgende woorden, waarmede Gorter later zijn rede begon (Kongresverslag blz. 21):
„Gorter van Naarden—Bussum had den indruk gekregen, dat, terwijl spreker het debat geheel zakelijk wilde voeren, hij, Troelstra kennende, bang moest zijn dat deze dingen, buiten de zaak liggende, zou aanhalen, de hoofden en de harten aan den gang zou maken, dat zij niet meer helder oordeelen konden. Er kwam oproer in vergadering over dingen, die met de zaak niets te maken hebben; toen kon het Kongres niet over zulke ernstige dingen spreken."
Het heette nu voortaan van die zijde, dat de niet-behandeling van het Naardensche amendement mijn schuld was, iets, wat ik mij, ware het juist, als een eer had kunnen aanrekenen; maar wat 't gevolg was van Gorter c. s. z. De persoonlijke wrok, die het gebeurde op het Kongres bij Gorter naliet, bleek wel hieruit, dat hij, die op het Kongres nog had toegegeven, dat ik, evenals


hij, „alleen de zaak op het oog had", in de N i e u w e T ij d van 1901 blz. 547 het volgende schreef:
„Troelstra dreigde ons, dat wij op liet Kongres in hem „onze man" zouden vinden. Helaas, wij hebben hem gevonden en de beide bestreden punten zijn op ons verkiezingsprogram gekomen. Maar een zaak vonden wij op het Kongres in hem niet, althans niet de goede zaak. Waar sociaal-deinokraten elkaar bestrijden, moeten zij in elkander niet hun man, maar de groote zaak vinden.''
En dan volgt de gewone zelfverheffing: dat Tr. in „ons" (Gorter) de beginselen der internationale soc. dem. zal vinden; dat „wij", „onze taktiek absoluut zuiver willen houden en dat de overwinning ons op een goeden morgen zal vinden tot loon voor de „zuivere taktiek", „met een onbevlekt bewustzijn". En daartegenover de door mij voorgestane „reactionaire of bedriegelijke maatregelen", en deze woorden, waardoor mijn standpunt in 't licht eener oneerlijke, dubbelzinnige taktiek werd geplaatst:
„Niet alleen in den vakstrijd is de pachtboer de vijand der arbeiders, maar ook (de helderzienden niet te na gesproken) in den policieken strijd bijna overal. Ik gaf voorbeelden: protektie-, ongevallen-, ziekteen ouderdoms-verzekering, wetten op kinderarbeid, rusttijden, woningen; de pachter is er zeer vaak de vijand van, omdat hij weet dat de kosten er van op zijn hoofd neerkomen Deze zijde der zaak had Troelstra weggelaten. Daar kwam ik tegen op. Het is niet geoorloofd om in of buiten verkiezingen over een in ons land zoo gewichtige zaak als steun aan pachtboeren, de voornaamste, de overgroote waarheid over de werkelijke verhoudingen te verzwijgen.
Juist bij verkiezingen moet de zuivere, de absolute waarheid worden gezegd."
Ziet, een dergelijke polemiek tast de politieke betrouwbaarheid aan; zij laadt op hem, dien men aldus bestrijdt, den schijn, alsof hij op oneerlijke wijze, door verzwijging van een deel der waarheid, zekere groepen des volks tot de Partij wil trekken.
Het gekke van het geval is, dat Pannekoek drie jaar later tegen het mede door Gorter aangenomen punt der pachtkommissies op het program der Agrarische kommissie precies dezelfde bezwaren aanvoerde, die Gorter in 1901 tegen mij gebruikte.
Beweerde Gorter, dat de pachtkommissies van het oude program strekken, „om hem (den pachter) te vereeuwigen" (N. T. 1901, blz. 252) en dat „elke politieke maatregel in het belang van den pachter, elke maatregel, die zijn macht versterkt), hem èn als pachter, èn als werkgever zal versterken, niet alleen in dien zin, dat hij persoonlijk sterker wordt, maar ook in dezen, dat de positie zijner klasse worden vergroot" — dezelfde redeneering houdt Pannekoek in de N i e u w e T ij d van Juni 1904, tegen hetgeen Gorter thans zelf voorstelt, de pachtkommissie van ons nieuwe ontwerp program. — Hij schrijft n.1. (blz. 420):
Zulke kommissies zouden de koukurentie verhinderea zich te doen gelden, die ook in dit bedrijf een prikkel is tot het steeds hooger opvoeren der productiviteit en toepassing van betere methodes. Kunst-


matige verhindering van vrije konkurentie der beter onderlegden, meer kapitaalbezittenden, kan alleen strekken om verouderde ..primitieve werkmethodes in wezen te houden en is dus reactionair.
Hoe inmiddels een polemiek als die van Gorter, die achter ons meeningsverschil het streven, om menschen, niet tot ons behoorende, tot ons te trekken, in de Partij doorwerkte blijkt wel uit een ingezonden stukje van W. de G. in Het \ o 1 k van 2o Sept 1901, waarin deze zich beklaagt over de samenstelling der agrarische kommissie. Het waren de twee Kamerleden, die deze ruime geest er niet in had willen hebben.
„Het partijbestuur had er toch zeer eenvoudig buiten kunnen laten partijgenóoten, die hun plaats in de Kamer mede te danken hebben aan den steun der boeren en pachters, die onwillekeurig aan het gevaar blootstaan bij de samenstelling van het agrarisch program de belangen dier kiezers een beteekenis toe te schrijven, die hun volgens de soc.-dem. opvatting der maatschappij-ontwikkeling niet toekomt."
Aangenaam en vruchtbaar werk, Kamerlid en „leider" te zijn in een partij, waar zulke kieschheden in allen ernst worden gedebiteerd en door het schrijven en spreken van illustio partijgenooten in de hand gewerkt! Dat onze tegenstanders, van S t a ndaard tot Handelsblad, van dit oogenblik af den „eerlijken" Gorter tegen den „slimmen" Troelstra uitspeelden, ligt voor de hand. Hij-zelf had dit door zijne wijze van polemiseeren
uitgelokt. T _ . ,
Mijn grief tegen het optreden der N. T.-groep inzake de agrarische kwestie is dus niet, dat zij op wijziging van het' program heeft aangedrongen, integendeel, ik gaf reeds voor het Utrecntsc.he Kongres toe, dat nadere bestudeering daarvan wenschelijk was en dat er misverstand zat in enkele deelen van het program. Hadden deze partijgenooten zich tijdig met hunne bezwaren tot het P. B. gewend, vóór dat dit het program opnieuw voorstelde — of eenige maanden eerder een rustige behandeling van het Program ingeleid, dan zouden zij bij mij steun hebben gevonden.
En wanneer zij, in 't besef van wat ook hun aan kennis van deze kwestie nog ontbrak, op instelling eener studie-kommissie hadden aangedrongen (wat, toen het bleek, dat èn P. B., èn partij-redaktie niet voor hunne ondoordachte nieuwe plannen waren te vinden, hun plicht ware geweest) dan zou ik de eerste zijn geweest, om mij daarmee te vereenigen. Het gaat echter niet aan, vooral niet in een zoo belangrijke en moeilijke zaak als deze, tegen de leidende organen der Partij in, eenvoudig door het aanhalen van een paar buitenlandsche autoriteiten, niet een beroep op algemeene formules, zonder nadere détailstudie, zonder dat deafdeeFingen der Partij iets van de zaak weten, het Kongres tegen de partijleiding te willen mobiel maken, deze als afvalligen van de ware internationale sociaal-demokratie feitelijk voor hare taak onbevoegd te verklaren, ja zelfs hare eerlijkheid en openhartigheid


bij hetgeen zij voorstelt in twijfel te trekken en zich zelf als de redder der Partij van den principieel en ondergang in hare plaats te dringen. En nog minder is het geoorloofd, daaraan een persoonlijken aanval in zake liefde voor de zaak enz. te verhinden tegen hem, die door het mandaat, dat de Partij hem gaf, nu eenmaal verplicht is tegen zulk drijven op te treden en hem als mikpunt te kiezen voor allerlei aanvallen, die hem in zijne kracht naar binnen en naar buiten moeten verzwakken, hem aan het hoongelach der tegenstanders overleveren.
Alleen indien men nu eenmaal heeft besloten, in 't belang der Partij of om persoonlijke redenen, hem van zijn plaats te dringen, bij de Partij èn het publiek te diskrediteeren en hem door een ander te vervangen, is zulk een taktiek de eenige juiste.
Ik heb dan ook van dit oogenblik af den indruk gehad, dat men mijne hoofdredaktie van die zijde niet meer wenschte en uit hetgeen later heeft plaats gehad, is de , juistheid dezer meening voldoende gebleken.
IV.
De Schoolkwestie.
In H e t Volk van 12 Februari 1901 (no. 265) heb ik de bespreking van de schoolkwestie ingeleid met een artikel, dat uitdrukkelijk voor de praktische politiek geen konklusie trok, maar uitsluitend de verhouding van staat en school behandelde in de veronderstelling, dat de staat in soc. dem. handen zou zijn. De bedoeling was voornamelijk, het begrip ,,vrije school" onder de partijgenooten los te maken van het konfessioneele karakter, dat de schoolstrijd ten onzent er aan heeft gegeven en een diskussie uit te lokken in de Partij. Het artikel slflot met de stellingen, dat de sociaal-demokratie den toenemenden invloed der arbeidersklasse op den staat van thans zal willen gebruiken, 1° om het geheele volk in de gelegenheid te stellen, voldoend lager-, vak-, middelbaar en hooger onderwijs te genieten en 2° om daarvoor zooveel mogelijk het volk zelf te organiseeren, met vrijheid van elke richting, om in hare school dien geestelijken dampkring te brengen, waarin zij zelf ademt.
Enkele weken later zei A. H. Gerhard in „de Vrije Gedachte" (no. 86) zijne meening over het onderwerp, waarbij hij kwam tot dezelfde konklusiën en daaruit voor de praktische politiek dit beginsel afleidde: de bijzondere school worde volkomen gel ij k gesteld in rechten en materiëele plichten aan de openbare school, de kosten der schoo1opvoeding geheel te dragen door den staat.


De kwestie werd in den loop van het jaar verder behandeld in de S. D. O. V., de K r o n i e k en de Nieuwe T ij d ; ook in Het Volk, waarbij echter de redaktie voorlooping een afwachtende houding aannam, daar zij, zooals ik onmiddellijk had verklaard, eerst eens verschillende meeningen uit de Partij wilde hooren, alvorens zelf konklusiën te trekken.
Om nu de aanvallen, die ik in den hierop gevolgden strijd van een deel der partijgenooten van deNieuwe Tijd heb te verduren gehad, goed te waardeeren, is een overzicht van de verschillende geuite meeningen noodzakelijk.
Men vindt dit overzicht in Het Volk van 21 Decbr. 1901, (no. 529) in een artikel, waarin ik de motie der afdeeling Amsterdam van de S. D. O. V. aan een kritiek onderwerp. Deze afdeeling wilde de algemeene vergadering dier ereeniging laten besluiten, dat het de plicht der Nederlandsche sociaal-demokratie was, te ijveren tegen de vrije school; dat het geven van geld voor bijzondere scholen met een godsdienstig karakter moest worden afgekeurd, als strijdig met het private karakter van den godsdienst! en dat de algemeene openbare staatsschool, neutraal in godsdienstig en politiek opzicht, verplicht moest worden gesteld.
Mijn artikel volgt hier (H e t V o 1 k van 21 Dec. 1901, no. 529):
Hoewel in dit artikel geene uitvoerige behandeling willende geven van de kwestie der vrije school, meenen wij tocli de aanneming dezer motie aan de algemeene vergadering der S. D. O. V. beslist te moeten ontraden
Dit doende meenen wij te staan op het standpunt van den klassenstrijd, dat in den staat van heden slechts eene machtsinstelling ziet der bezittende klasse en hem allerminst als de aangewezen opvoeder van de kinderen der arbeidende klasse kan beschouwen.
Met Marx zijn wjj van oordeel, dat èn Staat èn Kerk beide zooveel mogelijk buiten de bepaling van het karakter, den geest van het onderwijs moeten worden gehouden: waaruit dus voortvloeit, dat wij uit beginsel voorstanders zijn der vrije school, waarvoor de materieële middelen door den staat worden verstrekt — hetzelfde wat wij, op andere gronden, in no. 307 van dit blad hebben betoogd
Maar afgezien van deze beginselkwestie komt het ons voor, dat de strijd, door ons tegen het reeds bestaande subsidie-stelsel te aanvaarden, indien deze motie wordt aangenomen, èn van liet standpunt van den klassenstrijd, èn met liet oog op de politieke geschiedenis van ons land, een reaktionair karakter zal dragen Reaktionair, daar de ontketening van den schoolstrijd, die jarenlang een welkome gelegenheid was voor de burgerlijke partijen, om èn liet kiesrecht, èn de arbeidswetgeving te laten rusten, dan opnieuw de geesten in beslag zal nemen, de politieke agenda zal beheerschen en eene zoo hoog noodige sociale wetgeving in den weg zal staan.
Reaktionair, omdat den machthebbers niets aangenamer kan zijn, dan van onzentwege een strijd tegen het godsdienstig onderwijs als een wig te zien drijven in de arbeidende klasse van Nederland. Den priesters en christenstaatslieden, die onze partij steeds op dat terrein trachten te lokken, zouden wij geen grooteren dienst kunnen bewijzen.


Reaktionair ook, omdat dit streven lijnrecht ingaat tegen de politieke geschiedenis van Nederland sedert liet begin der vorige eeuw; ingaat tegen historische feiten, die ondanks druk en dwang van boven zich uit de gewetens van een groot deel van ons volk hebben ontwikkeld; ingaat tegen een stelsel, dat als uiting van een (in verouderde vormen gekleed, maar desniettegenstaande even krachtig en rëeel) idealisme van honderdduizenden arbeiders en „kleine luyden" van ons land, bezig is, de overwinning te behalen op het staatsmonopolie. dat door de geschiedenis ten onzent veroordeeld is.
Laten wij hieraan toevoegen, dat nóch de politieke mannen der partij, nóch eene der vele partijgenooten buiten de onderwijzers, die in Nieuwe Tijd en Kroniek zich over de verhouding tusschen staatsen bijzondere school hebben" uitgelaten, het standpunt der motie in deze deelen.
P. L. Tak laat in 't midden, of de vrije school op den duur mogelijk zal zijn; doch wil in elk geval volkomen vrijheid van geestelijk leven, met eerbiediging van die van anderen. Hij acht het voor de ontwikkeling van het proletariaat noodig, het peil van het onderwijs op te voeren en meent, dat het proletariaat dit kan doen door invloed uit te oefenen op de staatsschool, die op haar beurt het peil der bijzondere school zal opdrijven. De staatsschool acht hij daarom nog vrij lang noodig en de onmisbare voorwaarde van wat misschien de vrije school van een later tijdperk kan zijn.
Hij ziet intusschen geen enkele reden, waarom de overheid aan de bijzondere school, die aan dezelfde eischen zou voldoen als de openbare, een cent minder zou uitkeeren (N. T. April 1901). Met deze beschouwing vereenigt zich de redactie van de Nieuwe Tijd in No. 328 van De Kroniek.
Van der Goes, aannemende dat de invloed der Kerk de banden der arbeiders met de bourgeoisie bestendigt, meent dat deze banden niet door middel van het staatsgeweld kunnen worden verscheurd, wat beneden de waardigheid zou zijn van een partij als de onze, die allerminst tegenover een deel van liet proletariaat het staatsgeweld zou mogen aanwenden |(Kroniek 327).
Loke achtte het optreden der liberalen in zake de christelijke school ontaktisch en had meer succes verwacht, indien zij alle kerkgenootschappen geld hadden gegeven uit de Rijksmiddelen, om scholen in te richten, zooals zij die verkiezen: hij was voorstander van de vrije school en achtte het niet onmogelijk, dat indien wij ook onze scholen zouden willen oprichten, de kerkelijke partijen tot de neutrale school zouden worden bekeerd, (Kroniek 331).
A. P.(annekoek) is, evenals Loke, voorstander der vrije school, de eenige, waar èn onderwijzer èn kinderen hunne persoonlijkheid kunnen ontwikkelen en meent, dat de schoolraden van het Land. Onderwijskongres kiemen van organisaties der vrije school kunnen zijn (Kroniek o31).
S. L.(inderaan), hoewel tegen Loke en A. P. in sommige opzichten opkomende en geen heil ziende in aparte socialistische scholen — terwijl hij zelfs in de openbare staatsschool een wegbereider ziet voor het socialisme —, wil uit praktische overwegingen de school met den Bijbel niet tegenwerken. „Reeds te lang heeft de Reactie gebruik gemaakt van den schoolstrijd, om de godsdienstige arbeiders van hun proletarischen plicht af te houden," zegt hij. Men kan de kapitalis-


tisclie partijen niet beter treffen dan door hun dit agitatie-middel te ontnemen." (Kroniek 362).
Ook hij vereenigt zich met de konklusie, waartoe A H. Gerhard als vrijdenker kwam in de Vrije Gedachte, een konklusie, die alle sociaal-demokrateu, welke zich (buiten Bijkerk) tot heden óver de zaak uitlieten, kunnen onderschrijven: de bijzondere school worde volkomen gelijk gesteld in rechten en materiëele plichten als de openbare school.
Niet dat zoovele partijgenooten kwamen tot deze gemeenschappelijke konklusie, die ons voor de praktische politiek der loopende vier jaren volkomen voldoende schijnt; doch de gronden waarop, geven ons de overtuiging, dat de motie der S. D. O. V. althans door de Partij zelve niet zal worden aangenomen.
Die gronden tocli zijn alle ontleend aan het belang der arbeidende klasse, aan het moderne denken, aan de leer van klassenstrijd.
De zedelijke en verstandelijke verlichting des volks, in onderscheiding met de gewone stoffelijke produktie, kan nooit door de mechanische kracht van den staat in een zekere richting gedwongen worden. Elke dwang op geesteljjk gebied kweekt de plant, die hij dooden wil. Wat een meerderheid dom en verwerpelijk vindt, kan de eenige vorm zijn, waarin de minderheid hare heiligste gevoelens weet te kleeden en te uiten.
De ekonomische ontwikkeling der maatschappij en de daaruit volgende politieke organisatie van het proletariaat met zijn lichtbrengende, levenwekkende werkzaamheid — ziedaar de krachten, waarop wij voor de geestelijke vrijmaking des volks veilig kunnen vertrouwen!"
Tot goed verstand van de verwijzing naar no. 328 van de Kroniek, waarin de redaktie van de Nieuwe Tijd zich met Tak's beschouwing vereenigt, leze men het gedeelte vanVan der Goes' artikel in dat blad, waarin die mededeeling voorkomt (Bijlage 3).
In no 556 van H e t V o 1 k formuleerde ik zelf mijne meening over de kwestie in de volgende motie:
„De S. D. A. P. stelling nemende ten opzichte van het bestaande streven, om aan de bijzondere school dezelfde rechten te verleenen als aan de openbare, verklaart:
dat hoewel in de gegeven omstandigheden in ons land de neutrale staatsschool onmisbaar is, een groot deel des volks nit godsdienstige overwegingen aan den geest van het onderwijs eischen stelt die op deze school niet kunnen worden bevredigd en waaraan door aanvulling van het openbaar onderwijs met afzonderlijk godsdienstonderwijs niet kan worden voldaan;
dat de heerschende klassen zoowel het openbaar als het bijzonder onderwijs trachten dienstbaar te maken aan de bevestiging hunner macht en de handhaving der burgerlijke maatschappij; waarbij liet evengoed mogelijk is, dat de toenemende politieke invloed der arbeiderspartij de staatsschool in dit opzicht zal verbeteren, als dat deze bij verscherping van den klassenstrijd een meer reaktionair karakter zal verkrijgen, terwijl de bijzondere school als kweekplaats van reaktionaire inzichten in grootere mate tegen de sociaal-demokratie zal gericht blijven;
dat dit geen reden mag zijn, om de bijzondere school van staatswege direkt of indirekt tegen te werken, vooral ook, daar op het


terrein van het geestelijk leven niet de dwingende macht ran den staat, doch slechts de vrije strijd der meeningen beslist — een strijd, onder den invloed der kapitalische ontwikkeling en der groeiende arbeidersbeweging gevoerd en welks uitslag, reeds om die reden, de sociaal-demokratie met vertrouwen kan afwachten;
dat zij dus geen reden ziet, zich te verzetten tegen maatregelen, welke de strekking hebben om, onder verzekering van grooten waarborg voor goed onderwijs, goede scholen en vrijheid van keuze voor armlastige ouders, de gelijkstelling der bijzondere school met de openbare school te bevorderen "
Wij zien dus de gansche redaktie van de Nieuwe T ij d in April 1901 het standpunt innemen, later in mijne schoolmotie belichaamd en gedurende de diskussie door mij verdedigd. Eerst op 24 December zou een deel dier redaktie zich daarvan losmaken.
Dat ook een ander lid dier groep, n.1. A. Pannekoek, dit standpunt huldigde, blijkt nog nader uit diens artikel in Het Volk van 31 Januari 1902, no. 561 (Bijlage 4).
Intusschen bleken twee leden der Nieuwe Tijd-groep, n.1. Gorter en Mevr. Roland-Holst langzamerhand van meening veranderd te zijn.
Zij plaatsten in Het Volk van 24 December 1901, no. 531, de volgende verklaring:
„De redactie van De Nieuwe Tijd denkt over het punt „de vrije school" niet geheel eensgezind.
Wel stemden wij in velerlei opzichten met van der Goes' artikelen in de Kroniek overeen, en eveneens met de beschouwing van Tak in De Nieuwe Tijd van April 1901, maar niet in alle opzichten
Wij hebben de overtuiging, dat het plicht is der S. D A. P. en der kamerfraktie, verdere subsidieverhooging voor de bijzondere school tegen te gaan, en dat op dit oogenblik in ons land, in onze ekonomisclie en politieke omstandigheden, de verplichte staatsschool boven de vrije school te verkiezen is.
Daarentegen achten wij het niet noodig, dat de partij tegen de reeds bestaande subsidie aan de bijzondere school opkomt en tracht die afgeschaft te krijgen • wij gelooven niet, dat het de taak der S. D. A. P. is, zich tegen concessies, in dezen door de burgerlijke partijen gedaan, te verzetten en daarmee misschien den ouden schoolstrijd te hernieuwen.
Maar wat het medelielpen tot doen van nieuwe concessies aangaat, staan wij geheel aan de zijde der Soc. Dein. Ond. Vereeniging.
Wij hebben deze verklaring af te leggen tot nu voor overbodig gehouden, daar wij in De Nieuwe Tijd na Tak ook de soc. dem. onderwijzers, die wij in deze voor de meest bevoegden houden, aan het woord laten. Nu na het hoofdartikel van Zaterdag langer zwijgen ons in de opinie der soc. dem. onderwijzers — die wij zelf hebben uitgenoodigd in de N. Tijd de kwestie der vrije school te behandelen — als menschen met een dubbele tong zou doen staan, ineenden wij deze verklaring te moeten afleggen."
De onderteekenaars verwijzen hier naar mijn artikel; de veronderstelling, dat dit hen heeft overtuigd van het onhoudbare


eener aktie tegen de subsidiën in talgemeen, zooals de S. D. O. V. afd. Amsterdam wilde en van een w e r k e 1 ij k optreden ter invoering der verplichte neutrale staatsschool, ligt voor de hand. Trouwens dit artikel had ook nog in zooverre succes, dat Bijkerk, die de Amsterdamsehe motie in de algemeene vergadering der S. D. O. V. moest verdedigen, daarin de wijziging aanbracht die, ter vermijding van een nieuw uitbreken van den schoolstrijd, door Gorter c. s. was aangeraden. De aangenomen motie luidde nu aldus:
Het congres van de S. D. O. \van meening dat de mogelijkheid niet is buitengesloten, dat de arbeidersvertegenwoordigers in deze zittings-periode over de al- of niet invoering van de vrije school een uitspraak hebben te doen en deze kwestie dus urgent is; dat de sectaire school 't organiseeren van de arbeiders in den klassenstrijd krachtig tegenwerkt en het peil van algemeene ontwikkeling verlaagt: dat slechts zulk onderwijs goed kan genoemd worden, dat vrij is van staatkundige en godsdienstige dogma's; is bovendien van meening, dat godsdienst is privaat-zaak, waarmee de sociaal-demokratie als zoodanig niets heeft te maken, dat dus geen staatsgelden mogen gebruikt worden voor kerkelijke en godsdienstige doeleinden; dat derhalve geen subsidie mag worden verleend aan scholen, met bovenstaande doeleinden opgericht; acht het den plicht van den staat te zorgen voor voldoend wereldlijk onderwijs aan al zijne leden, t aan de ouders overlatende, of zij hun kind ook buiten de school willen onderwijzen in den godsdienst;
neemt in haar programma op:
verplichte staatsschool, neutraal in godsdienstig en politiek opzicht; acht het den plicht der Ned. Soc. Democratie te ijveren tegen de vrije school, dus op te treden tegen elke meerdere subsidieering van de bijzondere school, hoewel in beginsel de S. D. A P. behoort te zijn voor de algemeene verplichte volksschool; acht t beste aan de S. D. A. P. over te laten te beoordeelen, of tactische redenen misschien noodzakelijk maken, zich ten minste voorloopig bij den bestaanden toestand neer te leggen."
In Het Volk van 28 Januari 1902, no. 558, toonde ik aan, dat men door gevolg te geven aan den raad van Gorter c. s. de zaak niet beter, maar veel erger had gemaakt.
Ik schreef daar:
„Een verplichte staatsschool nu beteekent:
dat alle kinderen, ook die van geloovigen, de (neutrale) staatsschool zullen moeten bezoeken.
Met dit beginsel vloekt niet alleen de subsidieering der bijzondere school, maar zelfs haar bestaan.
Immers als men de kinderen verplicht, naar de staatsschool te gaan, blijven er voor de bijzondere school geen kinderen over.
Om het beginsel, waarvan men uitgaat, in daden om te zetten, is
het dus niet eens voldoende, alle subsidie te verwerpen, neen: de bijzondere school zelve wordt daardoor verworpen.
In plaats daarvan wil men nu zelfs het bestaande subsidie aan die school laten bestaan en zich slechts tegen het toestaan van meerder


subsidie verzetten. Een konklusie, die, wanneer men de bergen van bezwaren tegen de bijzondere school opgeworpen, bekijkt, min of meer doet denken aan een muis door den berg gebaard
Een inkonsekwentie, alleen hierdoor te verklaren, dat men zelve maar al te goed gevoelt, welk een ontzaglijke schade een nieuwe schoolstrijd zou toebrengen aan den klassenstrijd in Nederland — dat men dien strijd wenscht te vermijden en hem dus gevaarlijker en nadeehger acht voor onze zaak, dan het laten bestaan der bijzondere school in haar tegenwoordigen vorm, nu zij bijna half zooveel (231.000) leerlingen telt als de openbare school.
V i"i P°°\ d^ze, inkonsekwentie echter geeft men meer toe, dan men blijkbaar bedenkt.
De bestaande toestand is, dat het Rjk grootendeels de bijzondere en de openbare school behandelt op voet van gelijkheid; maar dat de gemeente voor de bijzondere school geen cent betaalt.
... D,aar m,a"f burgers der gemeente in de lasten 'betalen, heeft de blondere school er belang bij, dat uit die gelden de openbare school niet wordt bekostigd.
Vandaar het streven naar schoolgeldheffing, om te maken, dat, nu de bijzondere school verplicht is, zich uit eigen middelen op de
wordt bekostfd openbare zooveel mogelijk uit liet schoolgeld
Deze toestand staat dan ook liet kostelooze volksonderwijs, dat wij wenschen, geheel in den weg. Alleen indien ook de bijzondere school uit de openbare kas werd bekostigd, zou dat mogelijk zijn. De bestaande toestand is dus niet alleen als halve maatregel, maar ook met het oog op de schoolgeldkwestie niet houdbaar en men moet óf terug naar de algemeene neutrale staatsschool, de kostelooze volksschool - of verder vooruit op den weg naar de volkomen gelijkstelling van staats- en bijzonder onderwijs
.... Eent oplossing, als deze motie aan de hand doet: n.1. van te blijven staan, waar we thans staan, is een opportunisme van de slechtste soort, dat met verder ziet dan den dag van lieden; de konsekwentie van zijn beginsel niet aandurft; het gevaar dat men vreest, niet bezweert, doch ons slechts de moreele kracht rooft, noodig om het — als wij dan tóch den strijd moeten aanvaarden — te overwinnen Vooral nu er elk oogenblik nieuwe korcessies zullen worden gevraagd, is net zeker, dat wij ook met deze motie den terecht gevreesden schoolstrijd zullen te gemoet gaan.
Welnu, als dit dan moet — als men er niet tegen opziet, om deze reden zich met het geloovige deel der arbeidersklasse te stellen op formeelen voet van oorlog - laat men dan niet aan dien strijd elk beginsel ontnemen, door te zeggen: die f4,70 per kind moogt ge houden, maar als er f5,70 wordt gevraagd gaan we vechten! Neen dan er een grooten beginselstrijd van gemaakt, waarin men voor iets groots staat of valt dan de volle konsekwentie van het beginsel der verplichte neutrale kostelooze algemeene volksschool voluit aanvaard!
D» als men terecht inziet, dat men daarmede nooit succes zou hebben (immers men erkent zelf, dat de liberalen daarvoor niets gevoelen en de arbeiders, waaruit wij in andere zaken op den duur onze strijdkrachten tegen de heerschende machten trekken, jagen wij juist op dit gebied naar hun medegeloovige uitbuiters toe!) — laat men dan konsekwent zijn aan den anderen kant en zeggen: om den klas-


senstrijd te redden, laten wij den geloofsstrijd rusten — laten de christelijke schoolmeesters en „broeders" de kinderen op school van ons trachten afhandig te mak£n, wij zullen ons wenden tot de jonge lieden, mannen en vrouwen, als zij in het leven zijn gekomen en daar zal ons het kapitalisme helpen, om hun het noodige socialistische onderwijs te geven
Ik had alweer het succes, dat Gorter van opinie veranderde. Daags na mijn artikel schreef hij in Het V o lk (29 Dec. 1902, no. 559):
„De consequentie, waartoe het hoofdartikel van gisteren kwam is, geloof ik, zeer juist Of in het geheel geen subsidie, of alle subsidie toestaan die Kuyper zal vragen. Waar het vóór de verkiezingen om den lieven vrede misschien beter was te zwijgen. (|) omdat de liberalen nog konden winnen en de eenmaal gegeven subsidie dan zou blijven wat ze was, is dit nu veranderd. Nu moeten wij kiezen of deelen. Ik heb dan ook Donderdag 1.1. in de afd. Bussum voorgesteld om zoo noodig, een voorstel tegen alle subsidie te doen.
Zeer hoop ik dat ook Bijkerk en Ceton hun motie in dien zin zullen wijzigen, opdat alle tegenstanders zich kunnen vereenigen.
En Mevrouw Roland Holst verklaarde eveneens in no. 565 van Het Volk :
„Ook ik neig na de artikelen der laatste dagen er toe over te meenen, dat men tussclien twee uitersten zal hebben te kiezen. Maar dan ook: niet alleen weigering van subsidie, maar strijden voor de verplichte staatsschool; want iemand vrijheid te geven iets te doen ,en tevens hem de middelen er toe te weigeren, is niet soc.-democratische, maar huichelachtige kapitalistische taktiek.(2) Ik ben het volkomen eens dat wij bij alles wat wij beslissen, moeten handelen alsof onze beslissing morgen den doorslag zou geven. Iets anders zou zeker immoreel en onwaardig zijn "
Zoo waren dus de beide adviseurs der S. D. O. V. voor de tweede maal van opinie veranderd.
Zou de S. D. O. V., die door hen op het glibberige pad naar de halfslachtige motie tegen meerdere subsidie en voor de verplichte neutrale staatsschool in beginsel gelokt was, ook deze frontverandering meemaken?
Ja waarlijk. Het Hoofd-Bestuur der S. D. O. V. diende op het kongres onzer Partij een motie in, afwijkende van die van haar eigen kongres en nu weer opkomende tegen elke subsidie.
Deze motie der S. D. O. V. belichaamde nu de meening van Gorter c. s.; daartegenover stond die van het P. B., die mijne
(') Men vergelijke hiermede het hierboven aangehaalde uit de N. T. 1901 blz. 546, waarin Gorter opkomt tegen het in zijne verbeelding bestaande feit, alsof ik met 't oog op de verkiezingen „de voornaamste, de groote waarheid over de werkelijke verhoudingen zou verzwijgen." Men kan met recht zeggen: zooals de waard is, vertrouwt hij zijn gasten.
(*) Deze taktiek is later belichaamd in een motie Naarden-Bussem, die geen cent wilde geven en toch aan de bizondere school dezelfde eischen stelde als aan de openbare, waarvan Gorter de verdediging op zich heeft genomen.


opvatting weergaf en dan ook aangevuld en gewijzigd, op 't
nïnpgtrey .f, ïa"gen lG0r1taL)Verdedigde eerstbedoelde motie ( van 20 1> ebr. 1902 no. 578) op principieele gron¬
den; hij resumeerde ze aldus: * v v f giun
„Van welken kant wij dus ook de kwestie bezien, wij moeten
ZlT>r V m0 Ke er ,8- D-,° V- verklaren, om ethische en taktische redenen. Maar bovenal om de reden van principieele taktiek, die de onderw^ers tot ,n het hart hebben geraakt door te zeggen: de staatsmacht is voor de S. D. A. P., het middel tot bevrijding van het proetariaat, niet tot onderdrukking. Daarom moet de S. I). A P ziin tegen de millioenen die onderdrukken, vóór de neutrale staatsschool.
Van dit principe hoop ik dat het Congres zal uitgaan. Niet met oegeven voert en wint men den klassenstrijd. Niet met toegeven van het schadelijke wint men het proletariaat. Maar men wint èn proletariaat en klassenstrijd door onverzoenlijk, alleen te eischen wat net >est, aan te nemen wat goed is en te verwerpen, wat slecht is."
Ter verdere kenschetsing van het standpunt, door mij bij de \erdediging van de P. B. motie ingenomen, liaal ik het volgende aan uit een artikel in H e t V o 1 k van 22 Februari '02 (no. 5S0).
„Het is slechts de vraag, of onze daden en beschouwingen in overeenstemming zijn niet het standpunt van den klassenstrijd: of zii de arbeidersklasse in Nederland losmaken van de politieke heerschappij der burger ,jke partijen, haar politiek en ekonomiscli verheffen, haar intellectueel op hooger peil brengen
V an eiken maatregel moet afzonderlijk worden nagegaan, in hoe\erre hij aan deze eischen voldoet en nu meenen wij, dat het ijveren tegen de bizondere school, waartoe men onze Partij wil verleiden, lo de politieke macht der christelijke burgerpartijen bevestigt, door de theologische eenheid der geloovige arbeiders met de geloovige bezitters op den voorgrond te schuiven waardoor hun tegenstand tegen allerlei sociale eischen, minder door de arbeiders zal worden gevoeld; 2o om dezeltde reden de politieke en ekonomische verheffing der arbeiders
;l00r solidariteit met hunne (andersdenkende) klassegenooten moet' worden verkregen tegenhoudt; 3e aan de bizondere school, dat is: aan bijna een derde der Nederlandsche kinderen, de middelen onthoudt om voldoend lager onderwijs te ontvangen.
„Men wil onzen invloed op de staatsmacht gebruiken, om de bizon-
kfpjln T we" °ll -r'""1 «lat zjj een propagandamiddel
is tegen de sociaal-demokratie.
Men wil dus geestelijke propaganda tegen onze partij niet met zuiver geestelijke middelen bestrijden, doch met de macht van den staat verbieden of althans belemmeren.
Deze taktiek leidt tot dezelfde belemmering van propaganda
ifkp.ür Vy" 1 Vere,eni£ngsrecht enz-) (li« WÜ in onze vijanden zoo afkeuren. „Zoo neen, hecht men nog aan vrijheid van vereenigen enz ook van andersdenkenden, laat men dan eens uitleggen, op welken grond men vereenigingen, die het onderwijs der kinderen in de richtine der ouders willen doen plaats hebben, wèl — en andere instellingen en vereenigingen, die eveneens de soc.-dem. propaganda moeilijker maken, niet wil verbieden." J
„Over de vraag, of een kind zonder onderwijs moet rondloopen,


of op de fabriek of in huis door arbeid mag worden afgebeuld, kan in beginsel geen verschil van meening bestaan en zij, die dergelij^ e toestanden willen bestendigen, 't mogen dan ouders of vreemden zijn, komen in botsing met een algemeen erkende waarheid; met den eersten eisch van menschelijkheid en beschaving.
Maar wie voor' zijn kind godsdienstig onderwijs verlangt, die doet dit uit overwegingen, aan 't belang van dat kind ontleend, en wanneer wij hem — en daarmede een groot deel van het volk — dit verbieden, dan verhinderen wij hem, de geestelijke ontwikkeling van zijn kind te behartigen volgens zijne eerlijke overtuiging. Eu als wij op die wijze onze overtuiging in plaats willen stellen van de zijne, dan geven wij hem daarmede het recht, als hij de meerderheid heeft, zijne overtuiging te stellen in plaats van de onze en den kinderen op alle scholen verplicht godsdienstig onderwijs te geven. Wie zelf kinderen heeft, moet zich maar eens afvragen, of hij gedwongen wil worden, zijne kinderen naar een school te zenden, waar een geest heerscht. dien nj
verderfelijk vindt. ,
En welke paedagogische invloed zou er uitgaan van de openbare school, als een derde van de kinderen, die er gedwongen heengingen, in huis dag aan dag tegen den geest op die school gewaarschuwd werd en zij bij de kinderen als een uiting van geestesdwang door de
ouders werd ondermijnd!
Kan men waarlijk liefhebbende ouders wel erger treffen dan in hunne kinderen? Wie vrijheid van propaganda vraagt in het algemeen, moet die ze althans niet willen voor zijn kinderen ? Zoo ja, hadden wij dan niet volkomen gelijk, toen wij de verplichte neutrale school een stap noemden op den weg, die naar belemmering van vrije pro paganda voert V Tegen deze argumenten kan de inzendster niet vo staan door de zaak zoo voor te stellen, alsof wij met een of an er loos opzet hare redeneering ad absurdum wilden voeren. Aan ue konsekwentie van zijn standpunt mag men zich niet onttrekken.
Tot zoover de debatten over de schoolkwestie in HetVolk. Dat zij bizonder fortuinlijk waren geweest voor de „principieelen" zullen zij zelf wel niet beweren.
Begonnen met het meest opportunistische advies, dat men zien denken kan en herhaaldelijk van houding veranderd, toonden zij weinig vastheid van overtuiging. Aanvankelijk zelve het standpunt innemend, bij de diskussiën door mij verdedigd, vonden zij bij hun latere bewering, alsof het hier een beginselstri] gold, overtuigde Marxisten, die steeds zorgvuldig waken voor opportunisme in de politiek, tegenover zich en aan mijne zijde.
De onzinnigheid van de meening, dat alle Nederlandsehe ouders zouden moeten gedwongen worden, hunne kinderen te zenden naar de school, die een deel van hen nu eenmaal in het diepst van hun geweten verafschuwen, dreef hunne medestanders voor die „verplichte neutrale staatsschool" er zelf toe, deze niet m e tterdaad; doch slechts ,,in beginsel" te eischen. Het was duidelijk, dat de slag door hen zou moeten worden verloren.
Toen kwamen de groote batterijen in het vuur — de Nieuwe T ij d van Maart 1902, bevatte twee artikelen, die blijkbaar


bedoelden, het aanstaande kongres te brengen in een stemming van wantrouwen tegen den geest, die de voorstanders der motie van liet P. B. bezielde.
Wederom werd, thans door Wiedijk, in zijn artikel: „Naar rechts of naar links?" van ons verschil omtrent de toepass 1 n g o n z e r theorie in de prakt ij k een strijd t eg e n de theorie, althans een verzaking daarvan gefabriceerd, onze eerlijkheid in het debat gebracht' en onze houding als een politieke handigheid, als een geknoei, voorgesteld. (Zie bijlage 5).
Met name de door zijn partijfunktie aangewezen ijverigste verdediger der motie van het P. B., schrijver dezes, werd in het artikel van Mevrouw Roland-Holst als de inkarnatie van den geest van „opportunisme", van beginselverzaking aangeduid, die volgens haar in de Partij bezig was door te dringen.
Behal\ e de agrarische kwestie, die ik reeds behandelde, moesten enkele aanhalingen uit mijn rede „Theorie en Beweging" en uit mijne artikelen over de schoolkwestie dienst doen, om de Partij voor dat opportunisme te waarschuwen. ™ eenz'.idige wijze dat gebeurde, heb ik in no. 595, 12
Maart IJOl van H e t V o 1 k aldus aangetoond:
„Zoo wordt op blz. 201 een aanhaling gedaan uit Het Volk van 12 April 1901, waarin wij, tot groote ontsteltenis van onze bestrijdster, beweren dat wij staatshulp aan arbeiders die in ellende verkeeren, niet kunnen weigeren, zelfs wanneer deze liulp nu eens niet kan worden verleend op een wijze, die hunne gedachten in onze richting stuurt.
Uitdrukkelijk is in dat gansche artikel sprake van de arbeidersklasse ; maar Mevr. Roland-Holst leidt eruit af, dat wij dus ook altijd maar voor niet-proletariërs zouden willen klaar staan.
In het Volk van 21 Dee. 1901 hebben wij in een artikel „Een reaktionaire motie" uitdrukkelijk met aanhalingen van Marx en Révelin, bewezen, dat wij uit beginsel voorstanders moeten zijn van de vrije school, hetzelfde wat wij op andere gronden in no. 307 van dit blad hebben betoogd.
„Maar afgezien van deze beginselkwestie," laten we daarop volgen; en dan behandelen wij verschillende punten, die ons principieel standpunt bevestigen.
Mevr. Roland Holst leidt daaruit het volgende af: „Om voor de sekteschool te zijn moet van het beginsel worden afgezien!"
In onze rede over Theorie en Praktijk in S. L. hebben wij, steunend op een uitspraak o. a. van prof. Labriola, een der meest bekende theoretici van het socialisme, aangetoond, dat de sociaal-demokratie als beweging met hare theoriën, wier waarheid wij erkenden, niet staat of valt; dat een bloote bestrijding der theorie nog niet de beweging doodt; dat echter onze bestrijders, willen zij het historisch materialisme verwerpen, daarvoor een betere theorie in de plaats zouden moeten stellen die op haar beuit weer het blijvende van het historisch materialisme zou moeten bevatten
vStel het geval dat de beweging eensjuist bleek en de theorie dwaalde," met deze woorden wordt in het verslag dit deel der rede ingeleid.


Mevr. Holst vindt in die onderstreepte woorden het bewijs, dat ons zoeken naar concessies aan de Calvinistische arbeiders ons reeds zóóver heeft gevoerd, dat de arbeidersbeweging, haar woorden en daden, haar oorsprong en richting, alles in de lucht hangt.
Wij koesteren de hoop, dat onze lezers, niettegenstaande het monopolie van „zuiverheid" en „eerlijkheid," van „vierkantheid" en . „rondheid," dat sommige onzer bestrijders inzake de schoolkwestie zich tegenover ons aanmatigen, zich zullen herinneren dat wij ons daarbij volkomen plaatsen op het standpunt van den klassenstrijd.
Ook onze bestrijders meenen dat standpunt in te nemen; wij ontkennen niet, dat dit hun uitgangspunt is, maar zijn van meening, dat de strjjd dien zij tegen de bizondere school willen aanbinden, hen al meer en meer van dat uitgangspunt zal verwijderen.
Het hangt van de werkelijke toestanden af, of deze meening juist is; onze taktiek in den klassenstrijd wordt steeds mede door omstandigheden bepaald.
Kennis dier omstandigheden is dus een eerste vereischte. om in elk bijzonder geval te weten, welke daden men moet verrichten, om ons doel in den klassenstrijd, de verovering der politieke macht door het proletariaat, het best te bereiken.
Om die reden kan het Nederlandsche proletariaat niet volstaan met de directe eischen van buitenlandsche soc.-dem. programs over te schrijven. Wij moeten in staat zijn, de algemeene leer op onze eigenaardige Nederlandsche verhoudingen toe te passen. Daarom schreven wij, toen ook in deze kwestie weer Kautsky's oordeel was gevraagd:
„Voor de leer willen ook wij mannen als Kautsky raadplegen; maar in hare toepassing op onze voor buitenlanders onbekende, Nederlandsche politiek, wenschen wij onze eigen geestelijke adviseurs te zijn."
Ai ons: ook daaruit blijkt onze ontaarding. Door aldus de noodige zelfstandigheid van uitvoering der algemeene leer voor onze eigen partij op te eischen, wordt door ons „het beginsel, met een beleefde buiging voor den een of ander die het belichaamde, netjes in de pronkkast gezet, en voor de praktijk (natuurlijk de Hollandsche praktijk) de vrijheid genomen, haar eigen weg te gaan".
Dat Kautsky op deze wijze tot internationale partijpaus wordt verheven, schijnt onze partijgenoote te ontgaan: wie het waagt, Nederlandsche toestanden in rekening te brengen bij het opmaken van ons Nederlandsch program van actie, die is een opportunist.
Zoo werd ik hier ten derden male in een kwestie, die ik èn in onze pers, èn in de Kamer zou hebben te verdedigen, door partijgenooten, die gelden als woordvoerders onzer theorie, gediskwalificeerd.
Terwijl de gansche christelijke pers, bang dat haar het kluifje, haar door de voorstanders der verplichte neutrale -staatsschool toegeworpen, zou ontgaan, bezig was, mijne houding als een onoprechte, politiek-handige, met ons beginsel strijdende voor te stellen, werd hun daarvoor door deze partijgenooten het materiaal geleverd. Of ik dit dien partijgenooten persoonlijk kwalijk nam? Och neen; zij meenden hierdoor de Partij het best te dienen. Wel ware wat meer bescheidenheid, na hun eigen weifelende en onklare houding, gewenscht geweest; wel grensde het aan oneerlijk-
3


heid, mij op grond van eenige tendentieus uitgelegde aanhalingen te veroordeelen; wel kwam het niet te pas, een opvatting, die ik deelde met hunne vrienden Van der Goes en Pannekoek, aan verwaarloozing of verkrachting onzer beginselen toe te schrijven; maar boos opzet heb ik niet aangenomen en neem ik nog niet aan. Wij behandelen hier echter de vraag, in hoeverre het optreden van Gorter c. s. tegen mij als hoofdredakteur mij de vervulling dier funktie onmogelijk heeft gemaakt. En dan ligt het voor de hand, dat deze wijze van bestrijding daartoe opnieuw moest medewerken. Ten eerstle dwong ze mij, in het orgaan mij♦ verdedigen. Ik deed dat in drie artikelen, waarvan het laatste (Bijlage 6) een overzicht behelsde van mijn gansche werken in de Part/ij. dat m. i. één groote tegenspraak is van de bewering, alsof ik de grenzen tusschen kleinburgerlijke en proletarische politiek zou willen uitwisschen; de waarheid niet zou durven zeggen aan de arbeiders; opportunist zou zijn. Zeer griefde het mij, dat Mevrouw Holst, die mij tot deze mij onaangenaame taak had genoodzaakt, zelfs daaruit munt tegen mij sloeg en mij vergeleek bij een oud-gediende, die zich bij de rekruten op zijn lidteekens verhoovaardigt.
Dit beschuldi8ing van beginselverzaking, van opportu¬
nisme, handigheidspolitiek en renommisterij is iets, wat de politieke leider eener Partij, wat de door haar aangewezen eerste propagandist in haar orgaan, zich van partijgenooten niet mag laten welgevallen. De hoofdredakteur van h e t soc. dem. partijorgaan maggeen opportunist z ij n. Wie hem a a 11 w ij s t als den prediker van het opportunisme in d ® partij, heeft daarmede tevens gezegd, dat
hij als hoofdredakteur misplaatst is.
Dit om aan te toonen, waarom ik in deze beschuldiging een aanval moest zien op mijn positie in de Partij-zelve. Ik begreep, dat nu een strijd tegen mijn hoofdredakteurschap zou moeten volgen en stond voor de keuze, dien strijd te aanvaarden of mijne plaats aan een ander af te staan.
Weinig gezind, mijn persoon Dot een middenpunt van strijd in de rartij te maken, neigde ik tot het laatste. Het liep tegen het Kongres: op het P. B. was de hoofdredaktie van het orgaan ter sprake gekomen; ik stond juist die dagen voor de vraag, of ik mij weer verkiesbaar zou stellen. Deze vraag wordt in nevensgaand schrijven ontkennend beantwoord:
Haarlem, 26 Maart 1902.
Aan liet Partijbestuur.
W. P.
Op onze laatste vergadering heb ik mij vereenigd met de meening derafd. Amsterdam, dat het in 't belang van ons blad wenschelijk is, de nooidredaktie wederom in ééne hand te vereenigen. Ik deelde mede, dat er, om mij in staat te stellen, in Amsterdam te gaan wonen —


wat voor goede waarneming der hoofdredaktie op den ouden voetgewenscht is — eenige schikkingen zouden moeten worden getroffen, maar verklaarde mij in beginsel bereid te doen, wat daarvoor noodig was. Natuurlijk heb ik, thuiskomende, dit punt nader niet mijne vrouw besproken, die in finantieël opzicht en met het oog op de opvoeding en de gezondheid der kinderen wel opziet tegen een verhuizing naar Amsterdam, doch ook thans bereid bleek, dit offer aan de Partii te brengen. J
Toch, partijgenooten, ben ik na rijp overleg tot het besluit gekomen, de hoofdredaktie van het blad niet weer te aanvaarden.
Het zijn de veranderde omstandigheden in de Partij, die daartoe aanleiding geven; het is mijn wil om frisch en krachtig te kunnen blijven strijden tegen den vijand, die mij verhindert, mijn opgewektheid en levenslust tej laten ondermijnen, door deze betrekking opnieuw te aanvaarden.
Reeds vóór het kongres van 1901 had ik uit de wijze, waarop ik van de zijde der redaktie van de Nieuwe Tijd werd aangevallen, den indruk ontvangen, dat het hier geen bloot toevallig verschil van meening gold doch een begin van een kampagne tegen de leiding der Partij, zooals men deze in mij belichaamd achtte. Wat op het vorig kongres is gebeurd, heeft mij in die meening bevestigd. Men heeft zich in de Nieuwe Tijd zelfs niet ontzien, mijn goede trouw in den verkiezingsstrijd in twijfel te trekken. De wijze, waarop ik nu en dan werd bejegend, als ik mijn standpunt in Het Volk verdedigde, grensde meermalen aan verdachtmaking. Oordeelvellingen omtrent mijne motieven en wijze van strjjdvoeren, die mij uit liet kamp der intellectueelen bereikten, toonden mij maar al te duidelijk, hoe vijandig men mij gezind is en al zijne vermeende of ware grieven tegen de beweging aan mijn persoon wijt. Tot illustratie daarvan bijgaand schrijven van partijgenoot W. H. de Graaf uit Leiden, waaruit het streven, om van mij als redakteur van het orgaan ontslagen te worden, wel het duidelijkst blijkt. De fanatieke artikelen in de Nieuwe Tijd, waarin mijn gansche streven verdacht wordt gemaakt als uitvloeisel van opportunisme, voltooien het bewijs, dat er een plan bestaat, om mij uit het vertrouwen der partijgenooten te verdringen
Het gevolg van een en ander is, dat ik het grootste deel van mijn tijd en moeite moet besteden aan interne partijzaken, wat op de toon en inhoud van het blad een alles behalve gunstigen invloed uitoefent.
Ware dit slechts tijdelijk, bijv. wegens de schoolkwestie — en kon men aannemen dat de onderhandsche en publieke aanvallen na het kongres zouden worden gestaakt, dan zou ik, indien het kongres mij wederom het hoofdredakteurschap mocht opdragen, zeker de opgewektheid bezitten, om het te aanvaarden.
Maar daarmede vlei ik mij geen oogenblik: de verwaandheid onzer intellektueelen staat er mij borg voor. dat zij, hoe ook de uitslag van het Kongres zij, hun roekeloos optreden niet zullen staken. Ik nu wensch niets liever, dan mijn kracht geheel te gebruiken tegen de kapitalistische klasse. Zelf het voorwerp van strijd tusschen de partijgenooten onderling te zijn, is mij onverdragelijk. Integendeel had ik juist altijd gehoopt, bij eventueele verschillen tusschen Partjjbestuur redaktie, kamerfraktie en theoretici, bemiddelend te kunnen optreden. En wat mij zooveel leed doet, is niet, dat er zijn, die over verschil-


lende zaken anders denken dan ik — dat heb ik in de partij steeds aangemoedigd —, maar dat men, geheel ten onrechte, mijne gansche opvatting van onzen arbeid verdacht maakt en blijkbaar niet kan zien, dat ik in de partij zelve een leidende rol, met anderen, vervul.
In deze omstandigheden wegen de persoonlijke omstandigheden, die mij de aanvaarding der hoofdredaktie moeilijk maken, zwaarder dan anders. Als ik bedenk, hoe zwak mijn vrouw is, hoeveel kans er bestaat. dat zij bij verhuizing naar Amsterdam nog meer achteruit zal gaan, hoeveel nieuwe zorgen daardoor op haar geladen worden, hoe zij reeds thans lichamelijk en geestelijk lijdt onder de tegenwerking die ik ondervind dan vraag ik mij zelf af, of het ofter, dat ik gaarne zou brengen, indien het de Partij voordeel aanbracht, thans niet tevergeefs zou zijn gebracht.
Ik zal dus moeten wijken voor de pogingen der intellectueelen, om mijn invloed op onze beweging te verzwakken. Dat het mij oneindig leed doet, op den dag waarop ik vóór 10 jaar de pen voor onze beweging opnam, zulk een brief te moeten schrijven, zal ik niet nader behoeven te zeggen."
Het schrijven van W. H. de Graaf, een der bewonderaars van de Nieuwe Tijd-groep, dezelfde, die indertijd met zooveel kieschheid mij in ons blad op grond van mijn belang bij stemmen van boeren niet eens betrouwbaar genoeg achtte voor lid der Agrarische kommissie — dat schrijven met een begeleidend ingezonden stuk voor H e t V o 1 k , vindt men in Bijlage 7.
Het is geweest op aandrang van het P. B. en van mijne mederedakteuren, dat ik mij ten slotte toch nog weer voor de hoofdredaktie beschikbaar heb gesteld.
V.
De stakingsbeweging.
Dat ik, ondanks mijn wijken voor den aandrang van het P. B. en mijne mede-redakteuren, het idee om de hoofdredaktie neer te leggen, niet had laten varen, blijkt uit het feit, dat ik in Januari 1903 heb onderzocht, of bij mijn terugtrekken, partijgenoote Roland Holst een eventueele benoeming zou aanvaarden. Ik had daarover een onderhoud met haar echtgenoot, die mij mededeelde, dat reeds om gezondheidsredenen daarvan geen sprake kon zijn.
De reden, waarom ik mij tot deze partijgenoote wendde, ligt voor de hand. Zij had zich het meest principieel en algemeen beklaagd over de leiding in propagandistisch opzicht, door mij aan het blad gegeven.
Zelve eene onzer beste propagandisten in woord en geschrift, had zij nu te toonen, dat zij 't beter kon.


Dat ik, in plaats van haar en hare medestanders het zwijgen op te leggen, haar integendeel mijn plaats wilde inruimen , de richting, door haar voorgestaan, in de gelegenheid wilde stellen ons partijorgaan tot het Voertuig harer gedachten te maken, dat is zeker geen bewijs voor de dwaze voorstelling, die men van die zijde ingang tracht te doen vinden, alsof ik eigen heerschzucht wil botvieren en anderen verhinderen, hunne van de mijne afwijkende meening te zeggen.
Het tegendeel is het geval: met volle erkentenis van de gebreken en dwalingen, die ook mijn werk aankleven, ben ik van de noodzakelijkheid der door mij in 't algemeen gevolgde taktiek, ook als Hoofdredakteur, zoozeer overtuigd, dat ik zelfs van de tijdelijke tegenstanders dier taktiek verwacht, dat zij, op mijn plaats gekomen, haar in hoofdzaak zullen moeten volgen. Geen beter middel, aldus redeneerde ik, om de oppositie der N. T.-groep te breken en de eenheid in de partij te herstellen, dan haar te stellen onder dezelfde verantwoordelijkheid en voor dezelfde feiten, die mijn gedragslijn hadden bepaald.
Intusschen zouden de omstandigheden zich zoodanig ontwikkelen, dat mijn wensch om te bedanken tot een vast plan overging, waarvan de uitvoering zelfs onafhankelijk zou zijn van de vraag, wie mijn opvolger zou worden.
De houding der Nieuwe Tijd-groep in en naar aanleiding van de Aprilbeweging 1903 was van dien aard, dat zij mij de reeds zoo onmogelijke zware leiding i n die beweging ondoenlijk maakte en mij voor goed overtuigde, dat met deze onwillige honden door mij geen hazen zijn te vangen.
Duidelijk blijkt het standpunt, vanwaar men aan die zijde mijn werken gadeslaat, uit de woorden van Gorter, gesproken op het Kongres te Enschedé (1903) naar aanleiding van mijn optreden tijdens de stakingsbeweging (verslag Kongres Enschedé, blz. 8):
„Spreker was een tegenstander van de leiding van Troelstra, niet alleen in deze staking, maar in alle groote zaken. Het was hem nu opgevallen, dat hij vroeger bij zijn kritiek gelijk gehad had. Toen de partij zich bij het comitee aangesloten had, las hij iederen avond met angst het Volk. Van verraad was natuurlijk geen sprake, maar wel van de zwakheid van Troelstra's politieke opvatting, in zijn voortdurend wankelen. Van den leider was eenige hoofdrichting, een vaste idee te wachten moeten zijn. Troelstra had moeten begrijpen, dat de liberalen zoo goed als niet zouden toegeven en dat dan de strijd moest uitgevochten worden. De staking van 31 Januari was zoo, dat de bourgeoisie die nooit kon toestaan. Een fout van Troelstra is, dat hij in groote kwesties vertrouwt op de hulp van wie in den klassenstrijd niet aan de zijde der arbeiders staan. „De leiding had moeten zeggen: ik vertrouw dat we niet of dat we wel moeten vechten. Daarop, naar het een óf het ander, had de algemeene taktiek van Het Volk gericht moeten zijn Maar niet den eenen dag zus, den anderen zoo. Troelstra laat zich te veel door de dingen van den dag beinvloeden (de voorbeelden door I ak aangehaald bewijzen het in deze zaak) en vertrouwt


in groote zaken op de hulp van anderen, zoo in de onderwijszaak op de geloovigen, dat die alsdan meer tot ons getrokken zullen worden; in de agrarische kwestie op de hulp der kleine boeren.
Hier stond het zoo: dat wij geen hulp konden krijgen en van het begin af aan moesten weten: het wordt vechten.
Nu heeft Troelstra wel redenen voor zijn houding aangevoerd, maar hoofdzaak blijft dat Troelstra niet heeft ingezien dat het in ieder geval vechten moest worden. Noch liberalen, noch anarchisten konden daar iets toe- of afdoen Over kleinere dingen, den tijd waarop enz., had dus getwijfeld kunnen worden, over de richting van de algemeene taktiek niet.
Met alle persoonlijke kwesties door Reens wilde spreker niet te maken hebben. Niet geknoei, maar onzekerheid verweet spr. Troelstra."
Wat in deze woorden beslissend is, dat is die „angst", waarmede mijn optreden werd gadegeslagen; dat algemeene w a ntr ou wen in mijne leiding. Daaraan gaf op dat Kongres ook Van der Goes uiting, toen hij beweerde: „Troelstra is te veel geworden een diplomaat, die de belangen der mogendheid, het proletariaat, verdedigt bij de bourgeoisie."
• ^Ve* Z°°*denken over_den leider eener beweging, van hen kan met dat vertrouwen worden verwacht, dat juist in moeilijke oogenblikken van strijd, als de Aprilbeweging gaf, waarin met het oog op den mjand, vaak niet alle motieven voor de daden van tun leider openlijk terstond konden worden medegedeeld, onmisbaar is Het resultaat der Aprilbeweging is dan ook geweest, dat ik toen de f e 11 e 1n k e onmogelijkheid heb ingezien met deNieuwe T ij d-groep tegen mij, de taak te vervullen, die vooral deze van den hoofdredakteur zegt te verwachten n.1. „vaste leiding te geven. Ik ben mij dit vooral door het gebeurde m zake mijn artikel Wat nu? bewust geworden.
Om alles goed in het licht te stellen, zal ik eerst mijn optreden in die beweging in groote lijnen schetsen en motiveeren.
. e proklamatie der Hoofdbestuurders van de Spoorwegvereenigingen, waarin zij, voor 't geval van indiening der dwang2™' ®f® tweede staking in uitzicht stelden (begin Februari ïyUó), stelde de Nederlandsche arbeiders voor de vraag, of zii in dat geval den steun hunner organisaties al dan niet zouden verleenen. Nadat het! P. B. in een konferentie met het Hoofdbestuur der Ned. Vereemging van Spoor- en Tramwegpersoneel, van Oucfibf ♦ vernomen, dat) de kansen voor die tweede werk-
king goed stonden, besloot het aan die steunbeweging deel te
ZTïrx °Ade ^«vergadering der verschillende vereenigingen, 20 Februari 1903, stelde ik namens het P. B. deze motie
meert- k°rt de besPrekingen op die vergadering resu-
„De vergadering enz.:
gehoord de verklaring der Vereenigingen van het Spoorwegpersoneel, dat zij ter wenng van een wet, die de vrijheid van staken aanrandt, den arbeid zullen neerleggen, en van de Federatie van Trans-


portarbeider8 en andere vakvereenigingen, dat ook zij in dat geval tot een werkstaking zullen overgaan; besluit:
een komitee van verweer te benoemen, dat een krachtige agitatie zal voeren ter handhaving van de vrijheid van de arbeiders en roept het gansche Nederlandsche proletariaat op, zich in deze met de georganiseerde arbeiders solidair te verklaren.'
Tot nadere verklaring van deze motie diene, wat in 't verslag der vergadering in H e t V o 1 k van 22 Febr. wordt medegedeeld:
,, Zoodra de spoorwegarbeiders den tijd daartoe gekomen achten, zal dit komitée (van verweer) de noodige maatregelen nemen om een werkstaking over de verschillende vakken uit te schrijven."
De oproep der spoorwegarbeiders was dus de basis der beweging; aan hen zou het initiatief verblijven: het komitée had de arbeiders voor een staking mobiel te maken ; wat het karakter dier staking zou zijn, dat was niet nader bepaald.
\V at/ mij betreft, ik heb in de staking, door het spoorwegpersoneel aangekondigd, niet (zooals de burgerpers) een dwangmiddel om de aanneming der wetten te verhinderen, doch een demonstratie gezien.
Dit blijkt reeds uit mijn ,,uitkijkje" van 7 Februari in Het Volk (no. 873) waarin ik mij tegen die voorstelling der burgerpers verklaarde en o. a. schreef:
„Het (') kan niet ontkennen, dat een oproep tot staking, om op die manier de Kamer te overtuigen van den ernst van den toestand, i3) door aanneming van een dwangwet tegen het spoorwegpersoneel teweeg gebracht, volkomen wettig is. Ook is 't ons niet bekend, dat het gaan van eenige honderden spoorwegarbeiders uit den omtrek van Den Haag naar de Residentie, om daar een betooging voor hun bedreigd vereenigingsrecht te houden, onwettig zou zijn."
De wetsontwerpen werden 25 Februari door Dr. Kuyper ingediend en 26 Februari door mij in een ,,uitkijkj»" behandeld; mijn konklusie was, dat zij de arbeiders dwongen tot alle wettige middelen van verzet en verweer. Over de werkstaking als middel van verweer, sprak ik eerst in mijn „uitkijkje" van 28 Februari '03 (H e t V o 1 k no. 892):
„Wat verder de aktie tot verweer bij de arbeiders aangaat, zoo hebben wij ons van meet af op het standpunt geplaatst, dat alle aktie van de meest belanghebbende organisaties zelve zou uitgaan, op wier sein het Komitee van verweer de maatregelen zou uitschrijven, die het in overeenstemming met de opdracht der groote vergadering van 20 Februari zou moeten nemen.
Bedoelde vergadering heeft een motie aangenomen, waarin werd gekonstateerd, dat de spoor- en transportarbeiders hadden verklaard,
(') Bedoeld is het blad De Nieuwe Courant. (') 'k Kursiveer


ter afwering van een aanval op de vrijheid der arbeiders te zullen staken. Het tijdstip, waarop de staking zou worden uitgeschreven, was terecht niet in die motie vermeld.
In elk geval zal zij het karakter 'dragen van zuiver verweer: om de Kamer zoo mogelijk te behoeden voor een overijlde daad, die blijvend ons volksleven zal vergiftigen.
Natuurlijk zou er geen reden zijn, ons protest tegen de voorgestelde dwangmaatregelen op zóó krasse, ingrijpende wijze te toonen, indien de Regeering en de Kamer den arbeiders den tijd lieten voor een gewone agitatie tegen het ontwerp.
Wij twijfelen er geen oogenblik aan of, indien dit ontwerp op de gewone wijze ingediend en behandeld ware en het publiek dus den tijd had, om van de opwinding te bekomen, een gewone kampagne in de pers en meetings enz. voldoende ware geweest, om het ding den weg van het Duitsche „tuchthuisontwerp" (den voddenmand) te te doen opgaan.
De reaktie vreest dit blijkbaar en tracht het er daarom zoo hard mogelijk door te halen.
Maar daardoor zal voor de agitatie, waartoe door het Comité van Verweer is besloten, niet genoeg tijd beschikbaar zijn, om het publiek de gevaren en nadeelen van zulk een dwangwet voldoende duidelijk te maken en worden de meest belanghebbende vakorganisaties tot een tweede staking gedreven.
De verantwoordelijkheid van zulk een nood-maatregel valt op hen, die van deze zaak een noodwet hebben gemaakt en ons volk willen overrompelen met het dekreteeren van strafbepalingen, totaal tegen den vrijzinnigen geest van ons staatsbestuur indruischende.
. Wij zijn er vast van overtuigd, dat de betrokken arbeidersvereenigingen slechts noodgedwongen een werkstaking zullen uitschrijven, evenzeer als wij weten, dat aan hun oproep onmiddellijk door de arbeiders zal worden voldaan, al tracht de groote pers ook door allerlei berichtjes den indruk te wekken, dat hiervoor geen gevaar bestaat.
Maar het jongste besluit der Kamer, waaruit blijkt, dat de Regeering en hare vrienden, door partijhartstocht gedreven, van de bestaande beroering gebruik willen maken, om bij verrassing een inbreuk te maken op den geest onzer wetgeving, dat besluit drijft alles op de spits.
W ij zien dan ook slechts één middel, om ons land voor een tweede staking in het transportbedrijf te behoeden, dat is: de behandeling der ingediende wetsontwerpen uit te stellen tot een tijdstip, waarop de beroering is geweken en het koel verstand weer in alle kringen zijn rechten heeft hernomen
De arbeidersverenigingen hebben dan den tijd voor een zakelijke beoordeeling en bespreking der ingediende maatregelen; de kamerleden zijn dan in staat, deze gewichtige veranderingen in ons strafrecht ernstig te bestudeeren; de Regeering kan een onderzoek instellen, of nu werkelijk zulk een paardemiddel noodig is, om tot een oplossing te komen; het Nederlandsche volk kan van de zaak kennis nemen en zich een oordeel vestigen.
Het komt ons voor, dat dit advies nog al getuigt van kalm nadenken en goeden wil (vooral voor ..opruiers'' als wij immers zijn!) en dat allen, die ons land niet aan noodelooze beroeringen en schade willen blootstellen, het wel eens ernstig mogen overwegen!"


Een zelfde geest spreekt uit mijn „uitkijkje" in H e t) V o 1 k van 10 Maart (»), geschreven den dag voor mijn interpellatie, getiteld: Blijft nuchter enwaakt!
Inmiddels waren de dwangwetten in de afdeelingen behandeld en onze mannen hadden er voor gezorgd, de Regeering voor hare Memorie van Antwoord zóóveel werk te geven, dat deze moeilijk voor Paschen zou kunnen gereed zijn. Men leest dan ook in Het Volk van 11 Maart:
De dwangwetten. Wanneer men bedenkt (lat de Katholieke lieer Nolens voorzitter is van de commissie van rapporteurs over de drie wetsontwerpen, zal men het gewicht van zijn volgende uitlating in de Venlosche Courant begrijpen:
„Thans is de Tweede Kamer aan het woord.
Maar nog eerst in de afdeelingen.
De Nederlandsche wetgever gaat niet over ijs van één nacht. ^ an overrompeling, overhaasting, kan moeilijk sprake zijn. En dat is vooral bij aangelegenheden als deze, waarbij kalmte zoo hoog noodig is, een voordeel
Het afdeelingsonderzoek, dat in een van de vijf afdeelingen langer geduurd heeft dan vijf dagen, vindt uiting in een Yoorloopig Verslag, waarop de Regeering een schriftelijke Memorie van Antwoord laat volgen. Eerst dan komen de voorstellen in openbare behandeling. Bij den omvang, dien het onderzoek genomen heeft, is het niet zeer waarschijnlijk dat deze openbare behandeling nog voor Paschen kan plaats hebben. Immiddels kan uit de schriftelijke behandeling blijken dat de bewoordingen der artikelen tet ruimer toepassing aanleiding zouden kunnen geven, dan de bedoeling is. Wijziging is dan nog altijd mogelijk.
Ook zou kunnen blijken dat de billijkheid vordert, dat de invoering van de beide artikelen worde uitgesteld.
Intusschen valt het te betreuren, dat de spanning en agitatie voortduurt."
Dit laatste vindt ook het Hbld., dat het daartegenover nu maar eens met den meest ordinairen laster zal beproeven:
„Het is menigeen der leiders er blijkbaar om te doen, door hun woeste taal niet alleen de werklieden te prikkelen, maar ook de regeering en de rustige burgerij. Te prikkelen namelijk tot het invoeren van scherpe maatregelen, welke diezelfde leiders bestrijders. Zij hopen daardoor de uitbarsting te verhaasten, waarvan zij hun zegepraal verwachten. Door het doorzetten van de strafbepalingen onveranderd en onverwijld, zal men dus juist in de kaart spelen van die leiders "
Mijn interpellatie op 10—11 Maart beoogde in verband met de strooming naar uitstel der behandeling van de wetten tot n a de de enquête, die onder de liberale burgerij bestond en in 't adres Bergh zijn uitdrukking vond, de Kegeering óf te noodzaken, aan
0) Hoe weinig Tak zich had ingewerkt in mijn optreden gedurende de staking, waarop hij op 't Eongres te Enschedee kritiek oefende, blijkt hieruit, dat hij zich beroept op dit artikel van 10 Maart, als het begin eener veranderde taktiek (zie Kongresverslag blz. 3).


tiek volïde lk wiS9 °VOrtuitgd' dat het Komitée dezf zelfde takde spoirwSalh^H parKtlJgenoot Vlie^n, dat de goede geest
Verweer reeds HnPn kt»i ■! j' " elt had het komitee van
8 of 9 Maart bepaald was"''voorbopiï^af'die °?r8PronkelÜk P daarvan een dpnntAHo t ' a ? steil en en in plaats
koop te^ Haarlem dip >7 n^r den gioot-industrieel Goe-
gevraaede uitst^' tol fzou1trachten' d*n Minister te bewegen, het een stakine zoif nf^f te welk geval het Komitée van
taktiek- de&bna?i vri-6n' P S *n dezelfde richting als mijn
wetten opdat eL wJ TÏT- V°°r een geWonp aëitatie ^gen de tnesr-Vièn ^ u i erkstaking zou kunnen uitblijven — en inde arbeiders °<LarvooT klaar ^Iken ^1':? ^ H Z°h- moeten komen> den miin internollati/iT j- j onder die omstandighe-
wegens hare gemati^-HlJ-H' w waren toestand niet kenden,
had vefS ?egS (Hn^zii ^r"V^i'en' 'S Ik
gen afoino-en- ik hafi tl alleen op de uiterlijke din-
sche afbefder's van I n dat als eenmaal de Nederland-
ik zou kunnen toon™ ™ *+°l " v.erantwoording zouden eischen,
va„2 zaken en in '< *•»«■
da'de wet,en
Op 15 Maart kwamen de hoofdbesturen bijeen.
Oudegeest mededeelden dat ^ Terga(i^inS' waarin Vliegen en
een dS bestond nit 0"be«rouw5?arheid van het Komitóe, dat voor den Elfd"vU^.m™eVhe,>n ™ W"Cr slin^-
"ie HoTpV^0'^VS ^ da-oTShtS WerkS,akin8' «
deze bijeenkomsrheTKomiLVïeTwfniredemij-nf voorstel °m in derzoek openbaar te maken en on Zh cijfers van het onte wimpelen; men vreesde een ontiidiJc laa™an ƒ. staking af ten een ongunstigen invloed zou nL t keuring, die op de wetbodig geacht, tot deze krasse ma^t™ l"6"' werd het over"
zou n.1. namens het Komitée voorstelfen te.^aan; Oudegeest gers van eenige grootere vakbonden I» t "*« vertegenwoordischied was, achtte men overijlde of oJprhnÜi ' ?? als 014 ge" een werkstaking niet te vreezen. overbodlge proklamatie van
Op deze gronden beperkte ik mij 0p de bijeenkomst tot het be-


strijden van een voorstel van Reens, om de algemeene werkstaking te proklameeren, terwijl ik mijn steun gaf aan die vakmannen, die gewone particuliere stakingen, welke men met het oog op een eventueele algemeene steking tot nu toe had tegengehouden, met meer wenschten uit te stellen. Ik zag juist in die gewone economische stekingen een gewenschte afleiding van den stakingsgeest onder een deel der arbeiders, terwijl ik eveneens vreesde dat, indien men ze naliet in afwachting van een algemeene staking, het eventueel uitblijven daarvan kwaad bloed zou zetten onder de arbeiders, die in dat geval hun direkte belangen aan een onvervulde verwachting zouden hebben geofferd
Verder drong ik er op aan, dat het Komitée een gewone schriftelijke agitatie tegen de wetten zou voeren, waartoe dan ook werd besloten.
17 *fen TY1^ de besluiten dezer vergadering in H e t V o 1 k van li Maart 1903 aldus vermeld:
a i'.f'i d\ ?0t.'e uVa," 20 Februari J 1 waarin het komitee zijn opdracht krijgt, te herhalen; J v
b. de kwestie der partieële stakingen voor looneischen en anderzins, over te laten aan de betrokken vakbonden;
c. dat het Komitée zich in nadere verbinding met de buitenland-
$££rZES.* ,en einde"" ee° «™«»,ch.ppe-
d dat de agitatie tegen de wetten zal worden voortgezet Een perscommissie zal worden ingesteld tot voering van de schriftelijke propaganda. J
Op deze vergadering bleek het eerst, welke avontuurlijke en gevaarlijke meeningen en plannen in de hoofden van verschillende leiders rondspookten. Zoo bijv. beweerde DomelaNieuwenliuis dal men na aanneming der wetten zou moeten staken, om ze ingetrokken te krijgen.
En zelfs een bezonnen man als Wessels, lid van het Komitée enle dat een staking gedurende de behandeling der wetten door de Kamer de moeite niet waard was, men zou moeten doorstaken tot ze of verworpen, of weer ingetrokken zouden zijn.
Het voorstel van Oudegeest om het Komitée aan te vullen werd op aandrang van Domela Nieuwenhuis verworpen. Dit gebeurde aan het einde der bijeenkomst.
P' (^at iuist met het oog op die aanvulling, van een
SÏirir * , besta,an e Komitée had afgezien, had toen onmidi moeten bijeenkomen om zijn houding nader te bepalen •
h »i i18u er?e,fbleven: het voorsteI tot aanvulling werd het allerlaatst behandeld en in de verwarring van het uiteengaan
der vergadering hebben de aanwezige P. B. leden elkaar niet meer gesproken.
?-et uaS"u^ ,def omstandigheden, dat ik den volgenden ochtend m H e t V o 1 k de „leiding' had te geven, die de partijgenoo-


wachten.6118 ^ Verhandelde °P het Kongres, van ons orgaan ver-
Een Komitée, dat de waarheid achterwege hield ; de meest avontuurlijke denkbeelden omtrent een dwangstaking ter wijl het zelfs nog de vraag zou zijn, of een® p r o t e s fs t a-
k i n g wel noodig en mogelijk zou zijn; daarbij een drijven van & d,t aiira maak4
«MS ïrjrvrfr.ïïït, fs xv^
en het artikel van Wink in datzelfd! nummer 1°. Hoofdartikel Volksdagblad:
vnllr r1" dliale" e" Ultstellen thans de leus der klerikalen en „liberale" volksvijanden, wij mogen ons door deze methode van retiréeren om ater, zoo mogelijk met des te beter gevolg den aanval op de we?™
ttTïïïT'2h vor'utt
den. Het n, duidelijk, dat de Regeering. zoodra de gemoederen eenigszms gekalmeerd zijn, zal trachten hare Tuchthuiswet, zij 't hier
besn°eul en gefatsoeneerd, toch met behulp der Kamermeerderheid er door te sleepen.
Laat ons zorgdragen, tegen dat oogenblik in alle opzichten gereed te zijn om een strijd op leven en dood aan te vatten! enSereea
met linir!8/ meCT, of rainder z»Hen wij ons tevreden betoonen dan met de uitrekking der dwang wetten, onmiddellijk gevolgd of liefst no-
mi£Sgaan °r h6t "aar 'miS ZendeD der uit hun werk gehande
l.nn ')l( zij. en b,iJ've de leus van alle vereenigde arbeiders die hun ooge roeping ter verbetering der sociale toestanden begrijpen: die hun heiligen plicht om zich tegen alle reaktie en allen onrechtvaardi-
faak beseffen ^ T "iet verloochenen; die het gewicht hunner wlr h i W productie te brengen, langzaam maar zeker, daar
nigingen ^ den der georSaniseerde vakveree-
Dus niet inslapen, maar steeds op post!"
2°. Artikel van Wink (Bijlage 9).
Het was in deze omstandigheden,'dat ik het artikel Wat
nu ! schreef, gedateerd 16 Maart 1903. Een poging om de Regeenng die minstens zoo goed als ik wist, dat voor een algemeene politieke weikstaking een groot deel der arbeiders niet te vinden
pppIt Z1JI?' .-n0g toegeven te bewegen door 't uitzicht op een reeks stakingen voor economische eischen, ook van de spoorwegarbeiders, die met een beroep op de dreigende verkorting nf nrvt
nW1?® -Hani ®takingsrecht. werden gemotiveerd en waartegen niet de ideologische en politieke motieven konden worden aangevoerd, waarmede de Christelijke arbeiders van de politieke slaking afkeeng waren gemaakt. poiiueKe sta-
Ten tweede een poging om onze geestverwanten en partiigeln °n , arbeiders en propagandisten, die in goed vertrouwen op de optimistische beweringen in de pers en op de ver-


gaderingen geuit, druk bezig waren door te hollen naar een algemeene staking, zonder dat zij zich van het noodzakelijk karakter daarvan voldoende rekenschap hadden gegeven, tot nadenken te bewegen. Alles in zoodanige termen en met zoodanige konklusie, dat de solidariteit met de aangevangen beweging bleef bestaan en reeds bij voorbaat bleef vaststaan, dat de S. D. A. P. in geen enkel geval als spelbreker zou optreden.
Wat ik over de politieke werkstaking in dat artikel schreef, volgt hier:
„Wij zijn van meening, dat een politieke werkstaking, wier doel op de afstemming of intrekking der ingediende wetten is gericht, geen aanbeveling verdient.
Het Komitee van Verweer heeft indertijd, toen de Regeering blijkbaar van plan was, de arbeiders in een vloek en een zucht den strop om den hals te doen, volmacht gekregen om, als de spoor- en transportarbeiders gingen staken, een algemeene staking tot wering der wetten uit te schrijven.
Getrouw aan het standpunt, door Troelstra in de Kamer en ook reeds vroeger in Het Volk ingenomen, kan een dergelijke politieke werkstaking slechts gerechtvaardigd zijn, wanneer de gewone middelen van agitatie en overreding ontbreken.
Deze ontbreken thans niet, daar de aktie der georganiseerde arbeiders, in en buiten de Kamer, reeds dit succes heeft gehad, dat de heeren blijkbaar geen kans meer zien, de wetten voor Paschen in behandeling te nemen.
Dat zal dus wel tegen 1 Mei gebeuren. Maar dan hebben wij ook gelegenheid, om door een meer geregelde, zakelijke, grondige bespreking der ingediende wetten hunne aanneming te voorkomen. Het Komitee heeft trouwens daartoe ook de noodige opdracht ontvangen. Bovendien is de oorspronkelijke motie, waarin van een werkstaking tegen de wetten sprake is, uitdrukkelijk door de vergadering gehandhaaft.
Het Komitee heeft dus de bevoegdheid tot het uitschreven van eene politieke werkstaking behouden. Wij achten dit besluit goed, daar het Komitee niet verhinderd mag worden om, als eenmaal de spoorweg- en transportarbeiders staken, de gansche arbeiderswereld tot een daad van solidariteit te roepen.
Een andere vraag is echter, of de spoorweg en transportarbeiders wel zullen doen, een staking uit te schrijven, die tegen de ingediende wetten is gericht. Op die vraag moeten wij ontkennend antwoorden. Zij worden wel door deze dreigende wetten gedwongen, een ultimatum aan hunne direktiën te stellen en bij niet voldoening nog voor de aanneming dier wetten tot staking over te gaan. maar dat is dan een gewone staking, een ekonomische strijd en geen politieke aktie met de vakbeweging als wapen.
. Niet alleen wettigen de omstandigheden niet meer een dergelijke politieke werkstaking, daar ons thans ruimte is gelaten voor een gewone agitatie; maar bovendien vreezen wij, naar hetgeen wij vernamen, dat men de meeste kans heeft, de wetten in hun scherpsten vorm door de Kamer te doen aannemen, wanneer men deze stelt onder de pressie eener politieke werkstaking.
Het argument voor zulk een werkstaking — n.1 dat zij geen middel van pressie, dofih slechts een opgedrongen protest is — kan


!
S,%6eMen; "* "" ™rk,1«k «» soort dwang-
r|SS3;,SS=
MsHr51 -»STatóS
■jSigU, ihcfibïï ^„^5-?' te°,T ^TeVr" on,nogelSk'de "kb«^5^dT4?£
Zij, die zoo zenuwachtig roepen om een daad ' »;; h;*> i,
afkeerig ander, van „politiek in de vakbeweging" t|,ans mit.liZ
?• r" l""ïiekC »P •»»» wflien zel r"" i'ÏÏlS
door dezen raad niet worden bevredigd. J zullen
.♦«f 1 °Ch ZUlle" ZjJ "iet kunnen zeggen, dat wij een alperaeene werkstaking vreezen of tegenwerken; wij wekken iuiit nn tlmno t
werkstaken, waar daarmede iets te behalen is; wij sporen juist^met
name de spoorwegarbeiders aan, misschien voor het laatst h!.n Sï!
kingsrecht tegen hunne Direktiën te gebruiken Het verschilliJt lïto
h.e.in, dat wij de vakbeweging i„ de'Waïï,ÏÏZSS&SbS
doen blijven op haar eigen terrein: den strijd voor vakbelanln W
v"^LV~!S!;rie°-'l« S'y^overla.eU,
STEÏTl„êït zïaSS ver'os8ende woord te sprekwi"
, . terwijl .e,r blijkbaar - men denke aan het artikel van Wiuk in het \olksdagblad - minder politiek-gezinde elementen in de bewedne
3' f ?•?? ,de bewfgiiig tot een groote politieke aktie, een sfriid niet de politieke ni&cht der bourgeoisie in hnnv /, / J
zaarden. Mod.t de beweging ee„37„7Jk tT.^nn™
, f,J1JT °?e^ het 00e op den nuchteren zin en het verantwoordelijkheidsgevoel der v&kvereenicriiursinannen die in lipf '4.4. •
verwachten dan zou de £T VaU êeS gevolfin ftnvoT
« » 9een
inuia',;:,1"s? Ldiaux, 3?
die zal inzien, dat ik, om mijn advies in een daad te Zf \' ten, mi tot de leiders dier organisatieshadtewenL T?hT'6-
roep me, v„,doende steun zou vinden Sntde^pt'rwegatidêK
Werkelijk hebben zij een voorstel in dien geest in dP wm besturen gedaan: maar dit is verworpen ° d"
In het Komité van Verweer heeft mijn artikel tot hevige dis-


kussiën aanleiding gegeven, waarvan echter het resultaat was, dat het Komitee besloot, opnieuw een vergadering van hoofdbes u-j"en uit te schrijven, daaraan de geheim gehouden cijfers mede te deelen en naar aanleiding daarvan de vraag, of men de werkstaking zou laten varen, door de organisaties te laten beslissen. JJeze vergadering had plaats op den avond van 2 April, den dag nat de Kamer in alle haast, ttegen ons verzet in, de pas verschenen en nog niet eens van alle bijlagen voorziene tweede editie der dwangwetten in behandeling had genomen. Hiermede was een volkomen nieuwe toestand gesch aPfn,;. het geval waarin ik van meet af een staking had noodzakelijk geacht, trad hiermede 1 n ; van eenige publieke behandeling der gewijzigde ontwerpen kon geen sprake zijn, de Kamer zelve had nauwelijks den tijd daarvan meer dan oppervlakkig kennis te nemen — de noodtoestand, die de staking wettigde, bestond.
L>e reden dezer overhaaste behandeling was gelegen in het onder de wapenen houden der lichtingen, dat niet slechts veel geld, maar ook veel onrust en ontevredenheid bewerkte onder de miliciens zelve en dat te meer, naarmate het langer duurde.
±let behoeft geen betoog, dat ik, blijvend in de lijn, door mij van meet af ingeslagen, de werkstaking accepteerde, toen de aanwezige hoofdbestuurders der spoorwegorganisaties op één na zich caar voor verklaarden. Een voorstel van mij, om de hoofdbestuurnfrlt gansehe land op een afzonderlijke vergadering daar-
Int i beslissen, moest afstuiten op het feit, dat hiermede warfn zoude« heengaan en de wetten reeds in behandeling
Mijn houding in deze beweging resumeerende, kan ik verwii-
?Qnonaar ^et .f10* van mÜn artikel in Het Volk van 5 Mei lyuo, waarin ik het volgende overzicht gaf:
, , Ik heb de staking in de transport-en daarmee samenhangende bedrijven als opgedrongen middel van protest, bij gebrek aan tijd voor een gewone agitatie tegen de wetten, mede aanvaard en het mijne gedaan, om de arbeiders daarvoor te mobiliseeren;
• b tz-'h 'le^. ,reeds een paar weken vóór de interpellatie, •) 'n en 'n meetings, dat karakter eener eventueele staking uit¬
drukkelijk in het licht gesteld;
i. t 'n l^amer) bij de behandeling der interpellatie, al
et mogelijke gedaan, om aan de noodzakelijkheid van de toepassing van dit uiterste middel te ontkomen, door op uitstel van behandeling der strafwetten aan te dringen;
'lek' zo°dra het scheen, dat die behandeling lang genoeg zou uitblijven om den tegenstand tegen de wetten in een gewone agitatie tot zijn recht te doen komen, in de vergadering van hoofdbesturen gedaan wat met behoud van de bestaande beweging mogelijk
aantoonde F 8 m^n artikel van 7 Februari, zooals ik hierboven


x&szzriszssüü?
redaktP.il06™6 daarto® fedane Poging was mislukt, heb ik als hoofdmiddelen van agitatie dei arbeider, mocht wordif o""e"oVe°n °-
tezzs acr. r iris? atyf
denkbeelden bij bet Kemitee v.J„°Vé™" !fde b.^SlrS der Spoorwegorganisaties ingang te doen vinden; ers
otoS' ? ?e behf?ndeling der wetten tóch nog overhaast Dlaats g ep en de aanwezige hoofdbestuurders der betrokken vakbonden
werkstaking^verkla^rdpn6^*^^611 ** anarchisten naar een „algemeené heb .kt Uta? hun"e or^anisaties de werkstaking wilden, Retracfit' 'iet besluit daartoe over te laten aan no" te beleden voltaüige vergaderingen der hoofdbesturen zelve, wat echter weffns gebrek aan tijd niet meer mogelijk bleek; wegens
her»/'- toen de anarchisten, na aanneming der wetten de bestaande
regeerinf JÜ £7^ ™ Werksta% «ï"
*£*£ irtfjapar-K 'tekke°',, beb ik °«
tegS V L»™Tiid—
fferiijkeDM^kSC£,ng.det 8fenzen !asache" «w en de kS parfeme£rPe poHüek" toSTïïSTn ""
Nieuwe T ij d groep' vooraMn"^-b™"? *Ulp datgene' wat de
brand te voorschijn ko'men. ' a" n rev°lutionairen
de Nieuw e^Tifd va^M^art 190316{>1&F ^«7 P,annekoek in In gelijken zin liet zich Mevrouw RÓiIhIt w (B?aSe 10)rede voor de anarchistisch gelinde arbefdei^' Ult in u6en dene vlekjes op ons kleed als nu mn !? s' er waren verschei-
men, dan Wen die tW§» er7 '"V"* kW°" voor wie men zich in ootmoed <,ih g \ elementen,
de^teleurstelling zijn, i~ê
•1 DU ... het .anarchistisch .,e»t»0,», »..„,g<,n ik ,wed. heb e„w.„,thuwd


het kenmerk dragende van de beweging, zooals die waO
revolutionaire strijdkreet bleek te
uiterste toespitsing van den strijd te voorkomen
Deze teleurstelling sprak uit Gorter's artikel in de Ni en we T ij d van April, blz. 243-44. 6 u-
Troelstra's interpellatie bracht hem i) evenmin in het nauw. Zij was daar ook niet op ingericht. Zij pleitte maar streed niet. Zij pleitte zelfs verzachtende omstandigheden. Het was Troelstra's taktiek en bedoeling, de Regeer,ng alle schuld voor de spanning en mogelijk konflikt op den hals te schuiven, en hij stelde den strijd daarom zoo zacht mogelijk voor: Een woord van u zal olie gieten op de golven " Men denkt niet aan staking, de staking gebeurde vooral door de grieven van het spoorwegpersoneel, revolutionair was zij niet a-eef uitbel dan bedaart alles. " Wij betwijfelen of dit de juiste tSfwL en of niet een woord uit het hart der havenarbeiders en der spoormannen uit de Rietlanden, een woord van solidariteit en revolutionaire kracht, met daaraan vastgeknoopt een vredesvoorstel, niet een oneindig hoopreré waarde, m ieder opzicht, ook taktisch had gehad, terwijl dezelfde uitwerking had kunnen zijn verkregen. Wij bespreken dit nu niet — genoeg Dr. Kuyper wees het kalmpjes af met een: „Dank u, gij en uw bondgenooten zijt revolutionair, praat maar niet zoo lief, lees uw stukken in het Volk maar eens over."
De veronderstelling, dat ik eerst een woord van revolutionaire kracht (waarvan ik maar al te goed wist dat zii bii fle
bowegmg zelve ontbrak!) had moeten Veken en daaï kMtenjkl"'vredesvoorstel '.had moeten vastknoopen, was waarlijk
r^ekc£end i? ook. he* naschrift, waarin wordt medegedeeld dat de Regeering in hare gewijzigde voorstellen een accoord maakt met de liberalen. „Al is het nog weinig, zij geeft iets toe De houding der arbeiders en de taktiek van het C. v. V. hebben gewerkt heet het. Dat misschien ook het optreden onzer Kamerfrftktle iets had uitgewerkt — daarvan werd niet gerept
Wat mij betreft, ik wist bij mijne interpellatie, dat het Komitee van \ erweer zelf niet aan de mogelijkheid eener gelukte staking geloofde; ik had dus een roekeloos spel gespeeld met onze vakorganisatie die bij een mislukte staking zou ten gronde eaan en met dmzenden arbeiders-gezinnen, als ik bij dit eerste treffen
van 1 hf66""® had gedaan' wat met behoud der eer
te maken gmg m°S 3 W&S' °m een staking overbodig
i i Mt?7 in dit nummer ook een bestrijding van miin arti kei „Wat nu?" Gorter voelt zelf blijkbaar, dat het e?l£ ding was, midden in den strijd, op een «ogenblik, dat deze £ heetst was, in te gaan tegen dengene, die door de Partij met de journalistieke leiding was belast. Hij deed het dan ook , Noodgedrongen , vvant het is niet goed midden in den striid onze positie den vijand te verklappen." J positie
N.l. Kuyper.
4


bewustUnSvanndT^0k g°ed"J?' is blijkbaar niet tot het
Dewiustzijn \an hem en zijne medebestriiders van miin arheiH
doorgedongen. Dit n.1., dat er oogenblikkL zij^ w3n men
g i n K hXYi? m°e\ WTn if Y 1 g e n ' althans te z w ij-
fischt' lei ri n ! Taftden h°ofdredakteur in die dagen heeft geleiding, liefst vaste leiding - maar dat leirlinc
het" hPt" t°°P \ndiA,1dueeie Personen, die elk 'voor zich meenen
eens ziin Lwl? ■da"-de le,i,ier on' illlli™ °>et I» oï
eens zijn, zichzelf in zijne plaats stellen en te?e n-1 e i d i 11 p-
geven onmogelijk is; dat alleen dc Partij-zelve ^ clan
het P a r t ij b e s t u n r , het recht had, in de moeilijke omstan
daf andere&o fga a°'rïi'
foT 07e/te^ian61 W M ^ Wcnschelijk ' heef*' geacht, VaZvergelt - is J v.erder vergeet - of misschien ook niet
v eft r o u w P n a? aa , eZ<? Uiet wordt gericht tegen een
ïbehoV/A Ph w°°n d6r Pftij' die men als zodanig het L ,ll i ; d°°ï teg^n lemand, die men als zoodanig in
Z s'Tw U? ; ?,° 'z P a r tij -«-lig ach, en
npnZflnl!i0r hPt Ui"Je Van verwi3tingen, mij voor .de voeten geworpen door een partijgenoot, op het oogenblik dat de gansche hnr
ffldeersC"i„anmarChif¥he l!<'ndc ,l)ezil was, het vcSöuwen Z 248/249)® 16 lg 011 dermijm'n (N ieuwe T ij d pag.
hpalntpn w het ?m£.ekeerde aangeraden van wat de vergadering
Ser lü: ^ 'Y "er -üla ee" 200 gewichtige maatregel een
terderhïid Win T bestaan,vf Cümité' ^rvan vakm.uinen dë meerderheid zijn, daar was h*t geheel in strijd met een der <-rond-
meérdfrhfiiH8" partlJ,'- de (liscil,li,,e en de gehoorzaamheid aan de ïeerdeihe'd, om tegen dit meerderheidsbesluit in te gaan (•). Waren
S D aV8p } ,an, hadd®n wij ons niet moeten aansluiten I)e
pas bekrachtigd! vakbonden een verbond gesloten en dit nog
of ee^ hesïinfr6"/18 ' W?rC ('H'". vakvereeniging. Evemin als een lid onenS h, , ' ,vakvereeniSmg bij besloten dreigende staking
'W tr. if - T'n r? Zete": ik raad het af, evenmin maf •oelstra dit, zijn hoofdredacteurschap doet hier niets toe hii is hierin
8 JV'N,Jkrli<l,'lcr ,S' D A; elk liJ '»«' vSveïe'nS™
Je Heeft hij de actie van liet proletariaat verzwakt. Want geheel
als3ssieaof' nroteT "f F\com!'ine.er(le staking gebruikt zal worden !. ^essie of Pr°test, of in het geheel niet zal plaats hebben, <-eheel
zHn zekPr"1! Wa""e®r Zji eu of ziJ gebruikt kan worden (wij
niet in •/ , onze mefnin« daarover te zeggen, maar dan zeker
afgezien va.F S*"» W"!J Vlja!ld onze Positie leert kennen) geheel afgezien van dat alles: de gecombineerde staking moest in alle geval
reeds\Hrvrnrh^?tabe"ei,!0g, gee" beslH gevallen en in mijn artikel werd leggen! geeischt, dat wij ons bij elk te vallen besluit zouden neer-


ss £ »'
„n ,e Is hierdoor de sterkte van den vijand vermeerderd. De twijfeling de splitsing van liet proletariaat leeren de klerikalpn Af '!i t -
kz'l'^l^z'n^ "f "" *'J t' ««».kk'«S ,ont? i;X!beK
eeeft dan toeli 1 wan,neer ?Ü "iet meer dreigen" en hij
christelijke arbeiders zee!?1 te'stade ^zal &T* ** **
demokratisclTeeni„^LPcïïtUe^anTkerdeifdean6' "tt V°°?1 de Vriizinni""
«p» ïksltss
versterktWdatdlifll0„°orthV,e v?kvereeni^en »-et wantrouwen (>)
c o ïb7ï?.t ~Tote eTrïëv^bfe"
ven dienst doen O 1 s b e d r e U i „ Fg , 1J" dreiger beSeJ^a.ï den
beweging hier le lande, daarorz^nnidiótti» k omdaf'zHT*""
Ro1a„lliXneae„Tl,Sl!l éfv'o'u" MS- °°k "T"
hoofdzaak overneem: art) waarv£*n ik de
s^rzrs. Fr -
tevens meest betrokken vakbondeVhete
sleeptouw gfnomen'e^emèn^e^^de^rbefderh11 ^ d°°r de anarchisten op wille daarvan 't den hoofdredakte r "n lüf ^T^"8 zoover' dat '"en ter
dat hij zijne partijgenooten waarschuwt voo/daden" di?e hlf V, kwalVk neeif!t' geweten meent te moeten afraden. aarten, die hij hun volgens zijn


derheid, dit is voldoende ('). Zij zullen niets doen wat hun organisaties
Z nnlvri a" Tn"T!'r zullen feen 8takin- proklameeren, wanneer de politieke geschooldheid en revolutionaire energie der Nederlandsche
arbeiders nog niet groot genoeg zijn, om zulk een krachtige proef aan
te durven. Wij hebben het hier alleen over het al of niet gerechtvaardigd
zijn van zulk een staking, niet over de mogelijkheid. Nu zegt de redakt'ie,
„gerechtvaardigd is een dergelijke politieke werkstaking alleen, wanneer
de gewone middelen van agitatie en overreding ontbreken".
I)at ben ik volkomen eens.
Men neemt zijn toevlucht niet tot uiterste middelen, zoolang er nog andere zijn; men springt niet uit een raam zoolang de trap nog staat. Maar wie denkt er ook aan, op dit oogenblik den weg van overreding en agitatie te verlaten? Het Komitée allerminst.
Immers m hetzelfde nummer van Het Volk waarin het hier besproken artikel voorkomt, maakt liet komitée bekend „dat de agitatie zal worden
tot S, rr T 1% !e.i de benoeming aan v»n een perscommissie tot voering der schriftelijke propaganda. Dit alles komt volkomen overeen met wat de redactie schrijft n.1. dat, nu het wel Mei zal worden voor de wetten in behandeling worden genomen, „wij ook alle gelegenheid hebben, om door een meer geregelde, zakelijke, grondige bespreking der ingediende wetten hun aanneming te voorkomen".
Des te beter voor ons. r
Dit is natuurlijk ook de agitatie die het Komitée, vooral ook met behulp van de schriftelijke propaganda, zich voorstelt te gaan voeren. Dat wij hiertoe den tijd hebben is een gewichtig voordeel.
Argumenten en bewijzen kunnen nu worden bijeengehaald, die zeker indruk zullen maken. Onze kansen worden beter. Maar stel nu
S i c7? ^elldeJ8 om. (le aannemi"g der ingediende wetten
te voorkomen. Ste , dat Regeermg en Kamermeerderheid, ondanks petites, meetings, degelijke, zakelijke en grondige argumenten en bewijzen, de wetten toch willen doorzetten omdat 't er hun om te doen is, niet, om volgens recht en rede te werk te gaan, maar om de vakbeweging een slag toe te brengen.
Stel dat dit zeer waarschijnljjk gebeurt.
De bourgeoisie toch is niet een tegenstander, die men overtuigt, maar een vijand waartegen men worstelt. Zijn de arbeiders in dat geval niet evengoed gerechtigd het uiterste middel van verweer — gesteld natuurlijk dat zij liet kunnen (2) — toe te passen, als wanneer "de ontwerpen bij overrompeling in de Kamer waren gebracht? Ja zijn zij er juist «a een zakelijke, goed geargumenteerde agitatie niet nog meer tot gerechtigd, omdat dan nog duidelijker zou blijken, dat weering en bourgeoisie naar geen rede willen luisteren én 't hun alleen om de kneveling der arbeiders is te doen ?
-Aan liet goed recht eener staking, wanneer alle andere middelen te zwak bleken, maar ook eerst dan, kunnen wij toch niet twijfelen: o de agitatie tegen de wetten die er aan vooraf ging, twee of vier
onbetrouwbaar „ebi'éta *
(') Dat ze liet niet konden, was de schrijfster evengoed bekend als mij.


weken heeft geduurd, doet toch niets ter zake. En gekombineerde staking, eer alle andere middelen zijn uitgeput, zoolang er nog „ruimte is voor een gewone agitatie", dat wil toch niemand."
Over het (moreel) „gerechtvaardigde" van een staking liep de strijd niet; of de arbeiders het „recht" hadden, anders dan in het door mij gestelde geval te gaan staken, dat is een vraag voor de poes; de kwestie was, onder welke omstandigheden een staking gewettigd was van het standpunt van den klassenstrijd. Daarbij behoorde te worden overwogen: de offers, die men bracht aan organisatie enz., en wat men daarvoor verkreeg. Ik nu was en ben van meening, dat alleen dan die offers gebracht mochten worden als andere middelen van noodzakelijk verweer ontbraken. )p 1/ Maart moest iedereen denken, (Lat de gewone verweermiddelen nog konden worden gebruikt; toen op 1 April de gewijzigde wetten in behandeling werden gebracht, zonder dat er zelfs een tijd was voor de arbeiders, om er tegen te agiteeren, drong de Regeering hun de staking op. Het verschil tusschen Mevrouw Holst en mij was, dat ik, die mij in den loop beweging nader had ingedacht in het toen nog open vraagstuk der politieke werkstaking, een onderscheid maakte tusschen een protest-staking, die ik als noodmaatregel aanvaardde en een d wangstaking, die ik in elk geval verwierp. Zij zegt hierover in haar artikel het volgende:
„Maar de redactie verwerpt de staking tegen de wetten nog om een andere reden, n.1. als ondoeltreffend: staking tegen de wetten zegt zij, zou leiden tot het aannemen der wetten in hun scherpsten vorm De Kamer zou er in zien niet een protest, maar een pressie en er voor bedanken zich te laten dwingen. Maar als pressie zou natuurlijk, een eventueele staking ook juist bedoeld zijn. Als protest geenszins. Lag dat in de bedoeling der Ned. arbeiders dan was geen „Conntee van Verweer" maar een „Comitee van Protest" opgericht, (!) de proteststaking had b. v. zoodra de ontwerpen bekend werden kunnen w-orden uitgeschreven ; na twee of drie dagen had ieder weer rustig aan den arbeid kunnen gaan; na twee of drie weken ook de Kamer aan de hare: de wetten aan te nemen.
In de bedoeling der arbeidersbeweging is de gekombineerde staking een middel van pressie, een strijdmiddel: zoo was 't in België, zoo m Zweden, zoo bedoelen het de Ned. arbeiders ook. Is de pressie te zwak, voelt de bourgeoisie zich te sterk, dan werkt de staking niet net gewenschte uit en worden de arbeiders verslagen."
Ik antwoordde hierop o. a.:
, "Dat WÜ gemeend hebben onze meening over de verder te volgen taktiek te moeten zeggen, komt voort uit deze overweging, dat deze beweging en hare gevolgen voor onze Partij en de vakorganisatie te belangrijk zijn, om er in een zekere sleur mede voort te gaan. Daar moest, meenden wij, in de Partij wat meer klaarheid komen over de
juiSt(eenDmid7e?toin^hee?.''WOOrdSPelling: Het "Pr°teSt" <ler arbeiders was


I
te volgen taktiek en liet is nu eenmaal de taak van het partij-orgaan, wprti^t6" g6Vai ,-8,pr( n- 0ns advies richt zich tegen een'politieke 7,21 g' na u!"'ljk ",et' (,m(l!,t wii opzichzelf een dwangmiddel te / ȟ-,Ver?/er'H n " e? de bour&eoisie, op welke wijze dan ook "Pr dwingen, moet men met het aangewende middel zoo sterk
st iffnÜ ZIJf" Cn -'ui8t niet- Ten eerste zul juist een werk-
«t»k nl m ee" ' . . ('°el een deel der arbeiders, die aan een
món *„VtT gew™e looneischen meedoen, afstootenden tweede jaagt
teïïn 1 l!)k,e♦ W? ,°P één h0°P' ais den strijd zóó Ti, ,,i i * °( ' [ },et de kwestie wordt, of het burgerlijk gezag ■ti al dan niet zal kunnen handhaven. De tegenwoordige tiid is
de7Znoir \°°r °Ui f'u-"' T('0ral oratrent het gebruik en de beteekenis «er politieke werkstaking kunnen wij thans veel leeren.
die , rrl00pig wilk'n. W'j er slecllts dit van zessen, dat een massa, «ie nog zoo weinig homogeen, politiek bewust en aan burgerlijke nvloeden onttrokken is, als die, welke hier een politiek" stlSg
zuk eP,f a?„L- ",et ,V°°r ee" dwan^taking deugt. Door
n- rtii 11 - ver8 erkt,'«en dus de eenheid en 't verzet der tegenpartij, teiwyl men zich zelf verzwakt."
oM E" in H e t V 0 1 k van 25 Maart 1903 heb ik een artikel geaantoont ?o7.;'p0l.i;j1eke.weykstakinS", (bijlage 11), dat m i. de Partii om ri" V1' !1 de ftor,men' die èn in de pers èn in
b^rv;LuLV:Te°d!°„g"Te ™hoofa —• -
«fri H I"1Lgfmaakt' nader ls uitgewerkt, op 't oogenblik van den
uit W aïttkd UH mij" 'aatS,<! aanha,i"g
7 FéLtsns*;: zTide staking bedoeid zijn-Maar ik had repds
aangeven èn rf ?♦ i!' 7?" T" P,rotest' van een demonstratie der arbeider^h • • aatst volgehouden. „In de bedoeling prei ï w 'ing v a ge,combineerde staking een middel van pre.sie zoo was tin Zweden , schreef onze partiigenoote
(blz 88ean89e±fiVAifrine Werkstaking en Sociaaldemocratie" s «I int in 7 ' ? . Duitsche uitgave) noemt Mevr. Holst echter de staking in Zweden juist als demonstratie, tegenover de Italiaansche, die tevens een dreiging bevatte. Tegenover de demonstratie-staking stelt zij daar de staking, diepressie (Druck)
« te neten^, ™
gel te nemen of in te trekken — een strijd met de Regeering Wat
Lt kLrL VerKhil,,tUSS-hen b6ide soorten van stïking
overeen miJne beschouwingen gedurende den strijd zeiven
Dat zij die evenals ik achter de schermen had gezien en de
hS K^Tk.'T ecn d^W?"<S <*" <"*'
ziMetoTz^k! ' °P T °°genblik (lat ziJ van anarchistische
Sneen om het T "t?n^Ur ,Trd aa»gespoord, mij in mijne pogingen om het karakter der staking scherper te belijnen en daar-
i


door dat avontuur te voorkomen, openlijk tegenwerkte, is een onvergeeflijke fout.
Üit het feit echter, dat ik reeds tijdens den strijd zeiven heb ingezien, wat haar eerst later is duidelijk geworden, kan zeker allerminst door haar en hare vrienden een argument tegen mijne leiding worden geput.
Het zal mij niet moeilijk vallen aan te toonen, dat dit gemis aan inzicht in het noodzakelijk karakter eener eventuëel uit te breken staking Mevrouw Roland Holst in deze beweging tot een zelfde inkonsekwentie en onvastheid heeft geleid, als wij ook in de schoolkwestie bij haar hebben opgemerkt.
Vooraf nog, om de maat vol te meten, wil ik het ingezonden stuk aanhalen, waarin A. Pannekoek zijn vonnis over mij velde (H e t V o 1 k 26 Maart 1903): J
,,\ ele partijgenooten hebben met verbazing en verontwaardiging liet hoofdartikel in het blad van Maandagavond gelezen, en zij zullen gaarne een nadere toelichting en rechtvaardiging van uwe houding zien. Uwe persoonlijke meening over het al of niet wenschelijke van een transportstaking bij een eventueële openbare behandeling van de dwangwetten hebt gij, Zondag 1.1. op de algemeene vergadering van het Komité van Verweer met de hoofdbesturen ter berde kunnen brengen. Nu het Komité, blijkens zijn bekendmaking, op den ingeslagen weg voortgaat, kan uw daaraan tegenovergesteld advies slechts strekken, om wankeling te brengen in de vastbeslotenheid der arbeiders, de leiding van het Komité met vertrouwen te volgen; daarom is het een verbreken van de pas verkregen eenheid, een vergrijp tegen de andere vereenigingen, een benadeeling van de arbeidersbeweging en een oneer voor de partij.
Bovendien kan uw zwakke en weifelende houding, die niet in overeenstemming is met de kracht van de protestbeweging tegen de wetten, enkel dienen, om de bezittende klasse en de regeering, juist nu zij tengevolge van de protestbeweging wat begint te aarzelen, te bemoedigen, op haar heilloozen weg voort te gaan."
Uit het voorgaande is reeds voldoende gebleken, waarom ik op de Hoofdbestuursvergadering niet kon spreken (het P. B. bond mij) en waarom ik daarna moest spreken.
Mij is ook verweten, dat ik sprak als redakteur; ik had de zaak in het P. B. moeten brengen en eerst mijne meening mogen zeggen, als die door een besluit van het P.' B. gedekt v erplicht was ik hiertoe niet: de hoofdredakteur staat zelistandig naast het P. B. en is alleen verantwoording schuldig aan het Kongres: hij is niet de penvoerder van het P. B.
urft hij in een bepaald geval de verantwoordelijkheid aanvaarden van buiten, of zelfs tegen het P. B., in groote zaken leiding geven, dan kan hij dat doen.
- ^Het ^Kongres heeft dan te beoordeelen, of hij juist heeft gehandeld. Dit neemt niet weg, dat voorafgaand overleg en homogeniteit tusschen P. B. en hoofdredaktie in zoo belangrijke zaken wenschelijk is. In dit geval echter meende ikterstonden


Sriir v~00prd'B"6 r*8" handeleni — h« «*■
gen heen en bovendien kon ik flt>,gaan ste,eds eenige daschuwing betreft tegen meeeaan in He f Wa rni'ne waarstaking, aannemen" da? he" V lï i„ hI "a,or ,?n dwanS" mij homogeen zon ziin tl- r e hoofdzaak met
Vh°e.Ti5vheand,^'S 2$ "3^
ln mij stelden, op dat kritiol-n nnJ i r^ / d PartlJgenooten anarchistische taktiek De ultra \in."t ondermijnde, was zuiver ^ schrijven m onze Partij spreken
steeds de onmisbaarheid daarvan in 1 ti' vooral Gorter stelt Maar zelf discipline beAvijzen TarvR^Lh -f0^1!0 inhet licht, in tijden, toen die het allernoodiest vllc llv niets bemerkt, juist Marxisten in de theorie is men foL e" * allermoeilijkst, praktijk. ' 18 men toen geweest, anarchisten in de
ders'Tie^hefveTiCLnTr £00^ m °"Z<!
maar op een oogenblik dat Hit fort massa arbeiders hadden; wekte men hen zelf tot waïtUuw™"™ hel.mc,!,st "°°diK was, zonder eerst met mij te overleeaen- i °P'i 11 dt*ed '!it-
kel; 18 Maart werden de artikïlen v ' )a' verscheen mijn artiHolst verzonden uit Bnssum ,9 Vtl® , 90Tt^.m Me"- Rolandkoek uit Leiden. ' e P^^ppica van Panne-
-a^l'kh^hettor Ssti.1T'? Ui zpR®.sPrak over „ver-
andTodenTameKVan dat artikel aandrinSm1" J °P °nver"
aanvallen! zolder' vowa^aa^pogi'"f ^ T" ZUlke publieke klaagde en op veranderino- 1 om elkaar te begrijpen
antwoord vJ ^ "» ^
dflt'op de'manS', waa"p mentlTb Pmdftd<!f °"s •"«< behan-
aa» * Pa£ is°"L0mndï„ inzicht,Wdat"Mevr. datfllde. gebrek aan
m deze beweging te beo-riinp?. u 'i verhinderde, mijne houding een vaste taktiek te volgeiï! n8 heeft verhinderd, zelf
een Lóiutie^Egd? ^ l^" dcr
door hem en Mevr. Roland-Hoïst £ "^«keling opgesteld -en iette voora, op de


en wlTfm deP *' D' f R> «eho»den te Enschedé op 31 Mei en 1 Jum 1903, overwegende de noodzakelijkheid zijn oordeel owr
uit ^"ptkenf11166116 Werkstaki»* zo« lelijk en beslist mogelijk
in M>LertWenende dat j'f, noodzakelÜk was, tegen de door de regeering in Maart 1.1 voorgestelde verscherping van de strafwet m
:C0Mk ,:rte„midde!r ,ZÜ°, jachtig mo£elijk in verzet te komen- immers fp' V inderdaad de afwering van een aanslag op hetstakimrs
vakvArJnfr-Va" t<JfPa«sing is het werkzaamste strijdmiddel van de
overwegende dat het eenige middel om in den qeqeven toestand e onafhankelijke arbeidersorganisaties tot een uiterste imainn m„ verzet en protest te vereenigen - nadat de gevoerde r,"g had genoopt tot eenige verzachting — waarbij echter de ont werpen nog geheel onaannemelijk bleven - was: <fe lTrkstatr.n L t transportbedrijf, zoo noodig te steunen door het nederleaaen van den arbeid m andere ekonomisch gewichtige bedrijvenvan
^r0Ver'-2e\lde 'lat dmr,m de a^ieene werkstaking thans het eentge middel was omdat het rechtstreeks werken opde ZeerZ nar tijen door tegen de.wetsontwerpen in het parlement te , l
stemmen en tegelijkertijd een beweging in het leven te roepen alae'me/n n sterk genoeg, om de regeering een werkzame vrees voor de eer*t>mi gende afrekening met het kiezersvolk in te bj'emen oni deZtiL
BS* *» «act wefesfas
hf,ro>mr>mjen^e,- de 9ev°lg.e:n van dit laatste voor de arbeiders-
nederlZ,, 'IS \m
ÏÏS3E :Ler%" m"kt "" "" niMTO
taal? ZZ »M™X2mn',n 9'm' """ * S^nscKapfelijke
m zlet lH het genomen besluit tot en de uitvoerinu van tt» ,w-
™?l*dend en hoopvolle teeken Zn del moed Z de
aCrandin^van l Nederlandsche arbeiders, die zich de brutale
zonder eenaHeïSte™™ °um{f*re ™Jheden »iet liete» welgevallen waarv-in <1p ® uiterste poging van verweer, een pogin^
sas*


"vaTde'mefs?
SS*
drachtige samenwerking en voortdurende oefenimr in <1pt,
od° deaiïïteirn kiimP ,de kaPitalistische klasse eischt, te richten op de instelling waar,,, zij hare machtsmiddelen heeft geconcentreerd en waarmee ook thans de overwinning i8 behaald, n.1. den Staat."
Het Kongres kon zich met deze onvoorwaardeliikp „noji.,,,. nng van het gebeurde niet vereenigen- Mct S*tlJt* -m"
lid van 1 het T B TSfBKW00rden' door Mevr. Roland-Holst als blz. 16): P Kongres gesproken (Kongresverslag
:n«t0eï-
T F £»
bestuurders die hem tegenspraken kwamen alleen met praatjes.
beter "eweeat* dat Net 'rlr-ri^ V **!"■.. v"»r505'»»». «asiietnog
Wssrstïï^t^s ^ sir^drïLtsïs1—
arbeiders^ Fi B„ „"VeV 'JSTdlTTa tT^r?,?JT*°
S S°'T o»
ding ten opzichte der werkstaking kon toetsen
schen een rede, waarin zij het afkeurde? dat de Partii 1an nft
"71"1 goedkeuring had gehecht.
1903 liet zij'zich üdï in H e t V o 1 k van 29 April
de^ 'Sari éH^Süt
rSeadet^t?'rrder rorweg-en ^
ZekerL i&oede nota wordt genomen.
„rhp;7wu r 1 hlJ' naar aanleS en positie, en hadden wij allen de arbe.ders bever opgeroepen tot den strijd met politieke middelen
) Dit wa. de motie, waarbij tot de staking werd besloten.


Maar men doet niet wat men wil, men doet wat men kan De arbeiders hadden geen keus. Het dreigement der gecombineerde werkstaking was het beste verweermiddel tegen de dwangwet en werd niet zonder succes gebruikt Dank zjj de dreigende houding der arbeiders (natuurlijk speelden ook andere politieke overwegingen mee) ging de regeering een stap terug en de algemeene vakbeweging ontkwam den schrik. Bleef over: de spoorwegmannen
Natuurlijk wettigde de ontrecliting der spoorwegarbeiders een spoorwegstaking als maatregel hetzij van protest, hetzij van verweer volkomen, maar deze was intusschen te gevaarlijk geworden. De staatsmacht, het grootkapitalisme en de kerk hadden twee volle maanden lang al hun krachten, in het openbaar en in 't verborgen, tegen de spoorwegorganisatie geconcentreerd. Uiterlijk onbeschadigd, tras zij innerlijk ondermijnd. Terugtrekken was nu een eisch van goede taktiek geweest, maar de terugtocht was buitengewoon moeielijk en mocht wetf plaats hebben vóór het allerlaatste moment, n.l. wanneer duidelijk bleek, dat bij een dreigende houding niets meer was te winnen. Einde Maart scheen dit moment nog niet gekomen, men dacht nog 6 weken tijd te hebben, men hoopte op voorafgaan der enquête aan de beliandeling der wet. Daar overrompelde de regeerin^ de arbeiders, schond het reglement van orde en maakte aanstalten de wetten in de „stille week er door te jagen."
•1 £eioor mij onderstreepte woorden bevestigen volkomen wat ik 17 Maart en daarna schreef: „Terugtrekken was nu een eisch van goede taktiek geweest" — ja; maar hoe kan men begin April cle menschen bewegen tot terugtrekken, als men einde Maart zelfs opkomt tegen een poging, om hen de noodzakelijkheid daarvan onder zekere voorwaarden voor te houden? Overigens komt ook hier te voorschijn het argument, dat ik bij Gorter zoo heb afgekeurd: de staking als dreigement. De regeering heeft zich aan dat dreigement niet gestoord; het is kinderlijk onnoozel, te meenen, dat de kracht van groote bewegingen als deze voor de Kegeermg verborgen kon zijn. Bovendien wilde de Regeering een tweede staking, toegerust als zij was, steunende op de van de beweging losgemaakte arbeiders.
Hier ontbrak dus elk vast standpunt, hier was niets dan verwarring en tegenspraak. Hier ontbrak alle leiding. Hier was niet •lat diepere inzicht, die klaarder bevatting van de zaak, die het ree ït gaf in verzet te komen tegen het leidend orgaan der Partij, op een oogenblik dat eenheid, onderling vertrouwen, discipline voor alles noodig was.


VI.
Mijn aftreden.
mrs
de 8 t e U e 1 S, S t1ge t O „ tongres ~ raaar °™
klein in aantal, doch aan inrtoed en gez'aü crort gr°T Wel werking, zoo algemeen pn «tol* i ,.gezag gioot — een tegenin e e n s c h a p p e 1 iik o y d a1 . z « z e 1 f > % egroep had v r ij s p e l t e g e n m- ^ evr ^ 1 e r P- ' En deze genwerking breken, in de Pirtii '' ; ♦ |lad' Wllde ik haar tevaarden. voor mij des te moeiliilLi. " jd tegen haar te aanmij de inzet van 'dien' strijdwasL ! °?aangenamer, omdat voor in de Partij. Om daarvoor eZ L. T Glgen PerS001ll'jke positie der Goes moge zeggen daartoe m!t? a'Yl te..bi?den' wat ook Van daartoe ben ik ook "niet politiek" ï ]• TJ de.n??dlSe eerzucht; had verder aan dien strij^et dee^v^n1P gen°eg" Ik ren. die ik voor mijn drie, !u . de kra°\lt moeten off hoofdredakteur, Kamerlid en DronLal^1* werkkring als die had TL- h„n a i propagandist meer dan noo-
dat ik wel 'zou doen ' mifn pkat^" "T"* b^Vestigd in de meening, te laten. Ik nam'diT^S™^ bl* ^ ov£
mijn ontslag, na mij te hebben overtui^^t Ta^e^6 benoeming zou aannemen Tak wpiüli , eventueele
aan te nemen op het Koneres te F na i ° ^nwel, die benoeming dat de perscampagne teeef mi 1Tchede" Hij Was van meening treden zou meestef maken i ^ ****' Zich Van mijn aftieke nederlaag door in 5e P^tX°°r StellGn als een Poli"
van mijn optreden in de 1L J geleden naar aanleiding het Kongres if d" H'j mee"d<»
der tegenstanders, mij een bewijs van veïi tegen0TI? het drijven daarom gaf hij in overweeinT H«t rt,rouwen te Seven en Met deze opvatting vereenfgde zich 1°? °^ aanblijven. Een ge maanden na het Kongres diende ^ 8 ik Zelf-
ontslag in, dat toen werd aangenomen dUS °PmeUW mijn
Wat mij nu ten hoogste bevreemdt i« Hot A7" a r,
-i trc ëende"noe'
weest, mij als hoófdredaktlur'kwijt le worden? UW Str<!Ven ge"


Hebt gij dat niet in 't belang der Partij geacht?
Hebt gij mij niet aangevallen en tegengewerkt fwat noe iet« anders is, dan dat men nu en dan met elkander diskussieeït over aktueele zaken); hebt gij uwe leiding niet tegen de mime gesteldhebt gij bi] mij niet algemeene eigenschappen van opportunisme, „onzekere en onvaste leiding", „steunen op burgerlijke groepen ^ „niet de waarheid zeggen aan de arbeiders", „kiezers?f.'.en.z- gekonstateerd — eigenschappen, die in den eersten en officieelen propagandist aan 't hoofd van ons orgaan niet kun nen worden geduld? Hebt gij dus niet de hoogsteTLgen der Partij willen dienen, door haar vertrouwen in mijne leidin" te on-
dSTZfvdM 66,1 •'>eSe"de'\d>>tOT 'lit hebt willen doen én dat ik voor dat streven ben geweken?
dit ^°konsteteeren?en ïr""lde" ^ I a a m o p g e 1 e g d, door
Is dat een beschuldiging van zoo ernstigen aard, dat er zelf'? een kommissie moest worden benoemd met liet uitsluitende doel de waarheid daarvan te onderzoeken? aoel'
Maar wat is er dan toch wel gebeurd, dat u dringt deze mn tiveering van mijn aftreden, die u van het succes van'uw jarenlang optreden kan overtuigen, waaruit de gansche Partii kan zien da gij het zijt, die haar dezen dienst hebt bewezen - wat is er gebeurd, dat u thans voor het succes van uw eigen werk doet terugschrikken en u doet roepen om een „Kommissie" die u van deze daad zal moeten vrijspreken?
Of hebt gij u van uw optreden geen rekenschap gegeven?
Hebt gij nooit bedacht, dat iemand, van wien gij zelf leiSïL , ?ls ï' «'«' kunnen rekenen „p het vertrouwen'en de'mêdewerking der voornaamste propagandisten in de Partii9 Dat zon
w-mi me "G-n <lic tegenover hem „het georganiseerde
S?rD7™, 'S (mtdrukkmg jan Pannekoek) niet kan opschiew' I , , 200 iemand wordt geëiseht, frischheid Gevatheid £e ,/8??ldri"' s'aëvaard'gheid, felheid, een vfugge heb
deie kijk op de dingen; en dat hetzelfde temperament daF deze ugenschappen vertoont, ook allicht een zekere gevoeligheid me
VO°r+de "k?'me en har,le" manier' waarop g jUedenhebt gemeend mij te moeten „aanpakken"? Dat ik het miin ,dicht knn
S11' ¥ P?rtij den last te besparen van een eeuwi^ dispuu S?'t\t°l??edakVeUf ,en !rr d° ^leg-heidT ?evenPeTn had dan k ï ? hetboofd vaJ} haar orgaan, die meer kans plaats het recht vf ™edewerklnS en discipline, die iemand op die ten te efschen? ' V&n U GVeng°ed alS Van andere PartijgenooIndien gij deze dingen niet hebt bedacht, ziit gii geweest ak tnlerenMdW een Wapen hanteeren, waarvan zij het fevaS niet dnel h1' ^ar 200 T* Zljt gylleden niet geweest; gij hebt uw MH HU&ar rb™?? Slechts dat te erkennen. ®J Mij gaat dit verder met aan. Ik heb nog slechts mede te dee-


'™re™err.ankmdfi„Paaaê„00lt kenD'8 " •"*" «« *> "• S/r'bijvat,edLScdi ;sgdae S teik
n a ïïStt&ï T" T ^
&*t STILST£%%£; lk 20U d™ s,r«d ^
der beruchte nachtwgaderingêi!' d7r ™,Verrlad°?-k!im '1'"'
\en onmogelijk maakte, zou opheffen Ik hooot'e + VJ"
de partngenooten rlip m i i,, j noopte, dat intusschen
p&aifSss-SSSPrit^
fSoteT ~gC"-<rent SenT
d—•' ^ ™J°nbS"p^
wat ik l Eï kt, g„ïïaÏTkgeSkdg ^ ^ **»*
££XX 23^-52 rfCHr Vf'r "
te Enschedé de volle ifag van r^ofulloSafe ZZX^'W"
den draak van allerlei burgerlijk bederf zou mnct, j 1 miJ een eerlijk gemoed nog do ij reiken te° d°°den' met
^E?3,^


Dit werd gedaan niet door den een of anderen partijgenoot, maar voortidurend bij elke groote aktie, door de groep onzer meest geziene, drukstwerkende, meest schrijvende, over een eigen orgaan beschikkende propagandisten.
H JÜ,C h t 6 0 f j w ij k e n was voor mij het parool; om het lei-
hS Xec,hte.n' dat kon en wilde ik niet; in de Partij zelve
mH hw\i no<?dlg 8eacht voor mij den strijd op te nemen;
mij bleef dus niet anders over dan w ij k e n.


HET KONGRES VAN 1905.
I.
A óór het Kongres.
.»«b°"k -,ii?ken8z?^°,Sa^urschap ,r,ons orsMn
weesi, net reit, dat ik naast hoofdreda cteur do oolitinkn loiVw ;
ïüT'JÜKflhTotde,"
voorvechter in het ParlenTen^fpvLT • Zlet™e? overal' ™ de in ééne hand vereen^d En ik aarzelt™ 1S',,b,e'(ie funktiën
gFP^n**a6saK«5^
parlementaire groep in voortdurende aanraking met hef werkolK ke partijleven; het stelt de parlementaire kracliten 4re«5 ail"
4 / uitTt1' w L°rgaa" ™ <l0et de Parlom°ntaire vertegenwoord"
5 voelen X*» 4 ^ voortdurend friseh prolS-
i Dit is voor ons land van nog meer belang dan voor die lnn
i'StBStS
allicht dier drie organen betrokken. Bij ons eeliter lij!


, £iehie\' ™ weer een verschijnsel, waarop ik reeds de aandacht vestigde, n.1. dat onze principieelen precies het tegenovergestelde bewerken van wat zij steeds zeggen te bedoelen. On hun dwaze bewering, alsof door mij de parlementaire aktie zou worden overschat, vestigde ik reeds de aandacht. Ook vindt men onder de aanhalingen uit hunne geschriften een en ander waarin zij onze politici verwijten, hunne kracht meer te zoeken in parlementaire handigheid dan in de beweging der massa.
Het is mij niet bekend, dat ik mij ooit aan dat euvel schuldig maakte — integendeel! Maar was er wel beter middel, om mii er \oor te behoeden, dan door mij te binden aan het blad, mii door het redakteurschap als t ware te dwingen, niet op te gaan
lar/Jei,(1 e" de massa-boweging steeds mee te maken. loch heette het, dat de vereeniging van beide funkties in eene hand zoo verkeerd was en ben ik zelfs tot uitnemend parlementair leider gepromoveerd, sedert ik mij uit de leiding buiten het Parlement heb teruggetrokken!
Hoe aangenaam mij ook de meerdere rust was, die ik on die wijze heb mogen genieten, ik heb al spoedig deze afsnijding van het partijleven niet slechts smartelijk, maar ook als schadeliik voor mijn gansche werken gevoeld.
Bij de beoordeeling van hetgeen volgt, gelieve men hiermede re-
winfP? bewVst ?: a"' dat er n°g andere reden dan „neerschzucht denkbaar zijn, die mij, zoodra de vraag der waarneming van hoofdredaktie weer aan de orde kwam, konden bewegen, mij zoo mogelijk weer beschikbaar te stellen.
gelekl61^ kwam de wijze' waarop na mijn aftreden het blad werd
Toen men Tak tot mijn opvolger benoemde, was zijn wiize van schrijven bekend. Gewend, voor intellektueelen te schrijven zou hij vooral moeite hebben, den juisten toon te vatten, het gros der lezers bij het hart te pakken, in ruimen kring propaganda te maken. De voornaamste grief, tegen zijne hoofdredaktie aangevoerd, heeft op deze eigenschap betrekking. Vergelijkt men echter zljn stijl met die van vroeger, dan is het niet te ontkennen, dat Tak, als hij een goede bui heeft — en die heeft hij niet zelden — zich in dit opzicht sterk blijkt te hebben aangepast aan de nieuwe taak, hem opgelegd.
De kritiek op de redaktie is op het vorig Kongres m i dan tnnf n T eCrd lngez]et' Het ging hoofdzakelijk over den ( l lïnr aa?f L0Ver werd gftel(l die van denvroegeren hoofdredakteur Er kwam een tegenstelling tusschen tooneninoud, tusschen temperament en vastheid van leiding ; deze tegenstellingen beheerschten het debat, werden door lak zelf aanvaard en onderstreept, enz. Mijne bezwaren echter tegen de huidige hoofdredaktie golden niet voornamelijk t o o n en s t ij 1 , doch veel meer Tak's gebrek aan lei'din^ en organisatie. "gen
5


j. taPmM. 'den Tak va!, h\ f ^ L^Llg'.eTailen over"^
Mïïïk£
ÏÏÏ l!i T fgC °,n wetenschappelijke krachten, verwachtten |p vpI J'vr ^et.en8chaPPollik gehalte van het blad zou verbeteren } v®elzijdigheid van zijn inhoud zou vergrooten de beschik In t-p krachten in en om de Partij voor het) bladS!
hebben reden tot groote teleurstelling. Djit was juist een der re denen, waarom ik mij terugtrok, dat ik door de gevoerde debat ten met de meest aktieve groep onder onze intellektueelen mii te \ eel \ an dezen geïsoleerd gevoelde, under hen niet oreanisecrend werkzaam kon zijn. Tak, meende ik, zou dit wèl Sen en ook dot 11. Maar in dit opzicht is de courant vrijwel gelijk gebleven-
kine i th ! aan algemeene beginselpropaganda en bespre' king \<m theoretische dingen minder "cdnnn ilan r/ün ^
ger en de talrijke goede LachtenMatste tien Ti de Ki "t wenrkmgezetJn hCm absoluut Iliet voor Het Volk aan
Een tweede, ernstiger, teleurstelling is voor mii «eweest- ,1 p 1 e i d i n g. Hierbij heeft Tak een sterk gemis aa fniliSf 1?
e\aniggeereëw^e W?eingdUet ^ ff?*** ^ He
, ,.® ' 1 nij ln dit opzicht heelt ffelevpj-d ie ,i„
eehepl rnf,h(Y°T ontwerP"arbeidskontrakt. waarbij hij K geheel heeft gehouden op het standpunt van het bekende Komitee
De aanslag op de vakbeweging, die dit on^vern MpIH zijne kombinatie van uitrekbare opzegtermijn en staangeld in ver ."Zi "K't, w?rkstlkin8. «ettigde volkomen ' ta b<SS°»lwSe„X' m o t?vnp °°r ot.Kon,lltee aangenomen. Ook zij, die bij de i.t 1 -V nf ^an standpunt aan hetprivaatrechtelijk karakter van t ontwerp niet die beteek -üs toekendei Yli,!,;, i
™ dr^r-ooX" s w£
nchtong dier agitatie vereenigen. omwerp met de
Toch was het een fout — eene die zich nn <i,vn ^
(.( vei houding van patroon en werkman als ^evolo- van iai kapitalistisch stelsel Dit s o c i i l 0 ® . an llet
del bijv. van onqnêtos in v^èuil'nd Nakien"?,' m" rd"» d!' orde gesteld: doch alleeS de ?o°«S g a n d"a n a'aV aT „"I è 1 dVn fTa n^Tn'^''3
»ï,:- as» sssr s''£«Hinïïï


Met dit voorbehoud heeft de Redaktie werkelijk leiding, langs een vaste lijn gegeven.
Het is een fout geweest, dat Tak bij de inleiding der agitatie inzake het gewijzigde ontwerp die lijn heeft willen volhouden. Wat minder „vastheid" ware toen gewenscht geweest. Maar hoe dit zij, goed of niet goed, in elk geval heeft de Hoofdredakteur in die zaak leiding gegeven.
Daarmede echter houdt zijne leiding dan ook op.
Het ttreurigst is wel het gemis aan leiding geweest in zake de o n (1 e r w ij s-k w e s t i e. Geen partij was, om de leiding te nemen in den strijd tegen Kuyper's lager-onderwijsnovelle, zóó goed toegerust als de onze.
De grondslag was gelegd in onze Groninger motie.
, D. O. V. bezit de Partij een kranige organisatie, die
getoond heeft, hare leiding in dezen te willen volgen, die over krachten beschikt, welke daarbij gaarne een aktieve rol zouden willen en kunnen vervullen. Maar de redaktie heeft den strijd ganschelijk overlaten aan den Bond van Ned. onderwijzers, aan de vrijzinnige partijen en begreep blijkbaar zóó weinig haar verzuim in dezen, dat zij óók nog durfde klagen over de motie, op de groote meeting in Den Haag aangenomen, en waarin alleen de burgerlijke onderwijspolitiek aan het woord was.
Een zelfde gemis aan leiding en voorlichting in zake het rapport der agrarische k o m m i s s i e. Op het Kongreste Dordrecht' kon dat rapport niet worden behandeld, daar de p artij met voldoende was voorbereid. Natuurlijk ware het de taak der redaktie geweest, het rapport te behandelen, de voornaamste daarbij voorkomende kwestiën uiteen te zetten de polemieken in de N i e u w e T ij d te verwerken voor de partiigenootlen, in één woord: de Partij voor te lichten. Zij heeft dit verzuimd. Het Kongres in Den Haag kon, wegens onvoldoende voorbereiding, de zaak alweer niet geheel ten einde brengen
Niet minder ergerlijk — alleen ten gevolge van den val van kuyper niet' zóó noodlottig in de praktijk — is het gebrek aan leiding in zake de tariefwetten geweest. De zaak was op het Dordtsche Kongres voorbereid; ons standpunt ten opzichte van het vraagstuk in het algemeen, is in het blad nader behandeld. Nu had bij de verschijning van elk nieuw adres dit agitatorisch moeten zijn uitgewerkt. Tevens had de redaktie ook door eigen onderzoek en studie behooren te zorgen geregeld materiaal in den strijd aan te brengen, de soc. dem'
doen hoor en S t6gen '* ont,werP het klaarst en duidelijkst té
In plaats daarvan heeft zij dien strijd overgelaten aan ,,Het vrije Ruilverkeer ; werden ingekomen adressen hoogstens slechts bij klein uittreksel vermeld onder de berichten; heeft ons orgaan zelis nog minder gegeven dan een flauwe echo van wat de liberalen zeiden, laat staan dat het eigen toon en klank gaf. On


die manier — en dat geschiedde nu met de twee belangrijkste
'VTf* Regeering - üet de redaktie de beste gelegenheden, niet slechts om onze Partij de leidin- te geven van He o^osiüe onder hot volk, doch óók, onJ ons blad b e l!Tg r ijk te
" orbUgaaT ' ' PUbliek<! lev™ ongebruikt
i de a^'tal'e voor het algemeen kierecht ®onS £eL.HefeilW0?rdl.ge r(:;laktie föitelijk een stilstand ingetrej 1 moet zijn: elke gelegenheid aangrijpen, om de
vüil lw houden. Zelfs de verschijning van het voorloopig ke nen* rIpVv?2*! kjesrecht-voörstellen, die de gansche burgerlijke pers, de tijdschriften incluis, aan 't schrijven heeft gebracht over de kiesrechtkwestie, is in ons orgaan niet anders gememoTwJ?? ^°°r ovfrname van e»kele brokstukken uit dat verslag, li n S L fia k werden niet behoorlijk voorbereid. De inrij LSi i u f i ,beWeging aan8egeven, om de vakbeweging
zaak dood gewSl0Sg"la'e"' ^ 'S ™0r d™
»enlkdorh Ïïfïïï l,""r grleven van dez™ kunnen toevoeüJ? s / f df v.00rnaamste daarvan besluiten.
Het is deze: dat de inwendige geest in dePar
-ee^ik haar ïUldige redakt!e m- i- sterk heeft geleden. Natuurlijk flain vitf u dnairVan Vlet ^'Uitend de schuld. Voor het ont-
Ïai de on Sï VG ,Rotterdam ™ Utrecht is in de eerste hooft flp rpÏÏn kkeh"g der kooperatie aansprakelijk. Maar wat o-, t j- e g^aan, om bij die konflikten den socialistischen
dehik'e nv°oed ^°Ir1" v8en i""*1 h-)peu' °P te mekken? Welke zeuJ?e in\ioed is er van haar uitgegaan?
werdmVta hethpTTar 'ï? '""««nland terugkeerde,
S Tle sB Lu„', "I h,,t Ko"Sres tocl' v00ra' <1™
geest, iie strijdlust op te wekken, daar die zoo slap waren Dat
was tegen de verkiezingen; in een tijdperk, waarin van regee
schuld "'geven aan te^ otgaao" £
d°Partifvaï h„a" °m di? ,geeSt °" te wekke»? 'Wanneer Seoft
a,rte,
on|rsLdpm?b™pgaa!dhwert eï™ wuif'00"n«sdebalte1».- waa"n
boorMjk Jor v'an
voorbKneTdie'doTTlf^ <Üe °en Strijder nooit moet laten
gevoeld en dus trz'uTmd'wrde^ ^ d&n ^ niet
d i n g^sL^/i ?nkHUifk ^ 0IÏS blad ~ juist rakcnde de leidere opzichten (als (,..weed? Plaats den toon van onzen, in anP lc'"en (als bijv. zijne bezadigdheid in interne geschil-


len zijn vaak pittige en in hun soberheid niet minder rake pole-
SS5S met'fk b^gerpers) door mij zeer gewaardeerden hoofdredakteur. Ik heb hier alleen gesproken over de voering der redaktie voor het Kongres van 1905, omdat alleen die in aanmerking kan komen ter beoordeeling mijner houding op dat Kongres.
Toen dan ook, na de op hem geoefende kritiek, Tak mij mededeelde, zich als hoofdredakteur te willen terugtrekken, en ^ roeg ot ik mij in dat geval bereid verklaarde, een eventueele be-
°5volgeraan te nemen, begreep ik onmiddellijk dat ik daarbij werd gesteld voor een moeilijke en zeer verantwoordelijke beslissing. Wanneer men eenmaal een met liefde en illusie aanvaarde funktie na eenigen inwendigen strijd heeft moeen neerleggen, door bezwaren bij hare vervulling daartoe gedre-
den' 4an ZT ^ f°° maaT over' haar weer te aanvaarden. Aan den anderen kant was ik op de aangevoerde gronden
meer dan iemand in de Partij overtuigd, dat er verandering moest komen. Nu Tak die verandering afhankelijk scheen te stellen van mijn bereidwilligheid, om hem op te volgen, daarbij zeggende: „de Partij wil uw werk", had ik ernstig te overwegen, of ik geen middel zag, de bezwaren, die mij indertijd verdere waarneming der redaktie hadden onmogelijk gemaakt, althans grootendeels uit den weg te ruimen.
mnï bAe®lo.ot ,dus' aan een vroeger reeds opgevat voornemen,
TTl- rlat fruH ami pga?n WonT' gevolg te geven en schreef if'™' 11ndlen de Partï' mijne benoeming algemeen mocht wenschen, en de groep van de N i e u w e T ij d haar vroegere oppositie wenschte te veranderen in vriendschappelijke saSenwe?king en overleg ik bereid zou zijn, een benoeming te aanvaarden En nadat hij mij had vergund, over de zaak te schrijden aan de redaktie van de Nieuwe T ij d , richtte ik een brief aan Van der Goes, waarin ik hem het verzoek van Tak mededeelde, bene-
was ïelnnM ^°lh' dat ik °Ilder zekere voorwaarden 'bereid was, de hoofdredaktie weer op mij te nemen.
non"' :J°°rnïïamstev diefr voorwaarden - een conditio sine qua N~T mii schreef ^ik hem (»), „dat jij en je vrienden van de PM. 1 mijne herbenoeming wenscht en bereid zijt, met mij aan
akrv me e tG Werl^n; waartegenover ik mij dan bereid3vei klaar, voor de aanvaarding mijner funktie over de prineipiëele
le^te^eHpn 6n de °PvattinS m'jner taak met jullie in over-
Iilf fp ott ? ~~ i0Ver geen belanSrijke nieuwe kwestie een oordeel uit te spreken, alvorens jullie in de gelegenheid te stellen mii ie meening te doen kennen - en in 't algemeen die geregeld? en vnendschappehjke betrekking met jullie te onderhouden?** voo? een eendrachtig optreden en ter voorkoming van misverstand^ gewenscht is. Alles natuurlijk met behoud mijner zelfstandigheid
0) Zie den woordelijken inhoud in bijlage 12.


hÜpmTv."vi• Van beslissing reeds s°b0(,en door mijne verantwoordelijkheid jegens de Partij . Ik schreef verder, dat ik de krant met hunne hulp ook dienstbaar wilde maken aan theoretische proprogram g6nS een door ons gemeenschappelijk op te stellen
Toen op de eerste P. B.-vergadering in April Tak ziin
dee°drnevan de ï™™ g&H T &f te t,reden en mededeeling deed van de korrespondentie tusschen hem en mii moest
I verklaren op bovenbedoeld schrijven nog geen antwoord
!fjIS?., or,,vn5Sm- Dit bleek liter aaii IS oncJS jke achteloosheid van \an der Goes te wijten te ziin Mevrouw Roland Holst verklaarde daarop . dat er in de door
weirdeïèliik tnfhT"'1 vergadering van de N. T.-redaktie degelijk tot het zenden van een antwoord was besloten, hier-
t-en ïanleiE h df omstandigheden, die vroeger tot konflikK t ÏI ?8 ï den feSeven- lllet waren veranderd en dat de
II iwT hare medewerking zou aanbieden aan Tak, met het h« m dezen aan de krant te houden. Ik verklaarde daarop, de hoofdredaktie niet te kunnen aanvaarden.
De protesten, die hierop van alle kanten uit het P. B. tegen j T.-redaktie werden ingebracht, hadden tenge. g : dat er werd besloten, deze in de volgende P. B.-ver^adering tot een bespreking uit te noodigen. Op deze vergadering verschenen Van der Goes en Gorter, die nu verklaarden bh een * entueele benoeming met mij te willen samenwerken, doch Tak
schZwdP N« H tk? Wat ik natuurli.ik als hun recht be¬
schouwde. Na deze mededeeling verklaarde ik mij tot de aan\ aarding eener benoeming bereid.
Er werd op deze samenkomst van die zijde, bij de toelichting unner houding ook kritiek geoefend op mijn vroegere redaktie Ik antwoordde, daarop niet te zullen ingaan; óók niet op de wüze van redigeeren van den aftredenden hoofdredakteur, daar ik
wei!schtpS7*iï"1 H i .irimonf?in£ voor mijne eventueele benoeming
gres vertïaV-teg04en'Jn abS<"Ute "JdeUikhrid °P K°"Den dag vóór het Kongres hield het P. B. eene vergadering
XüeTvSor? K°ngreS een kandidaat
!i ! 'i j hoofdredaktie. Zoodra dit besluit was genomen ]ie de vergadering. Ik werd later binnengeroepen met de mededeeling dat het P. B. mij kandidaat had gesTeW en dat Tak die kandidatuur zou verdedigen op het Kongres. Tevens werd door mij na bespreking der taktiek jegens de vakbeweging te
lakge6n'Soiekmann7gegeVeni' d&t ik daa, over gaarne steeds"met PoloL fP^kman zou overleggen, op dezelfde wijze als over an-
w e T i^d m miJne mede~redakteuren en de groep van deNieu-


;neSd'Pt fadl MW3
organisatiefalsVe11 Soc" StadSwub^de4' S .ü! Oj" Sod^
aal-Technische Vereeniging en Kunst aan t Volk duurzaam nu tig te maken voor de krant. uuuizaam nur-
II.
Houding der Nieuwe-Ttfd-Groep.
Het is thans mijn plan de houding der N. T -groen in rWe zaak nader in het licht te stellen 1U- tan ri;t j ' ° ^ , ,
t||n ovatie0,';: ondanks tn^gousLHin^t ^FLjT leiding \an ons orgaan weer in handen te "-even Dat ik (We ni t weer kan aanvaarden, heb ik reeds vóór e^e maanden uitH™t kelijk gezegd en daar blijf ik bij. Deze "roeo echter H
SS t
volgen hare adviezen voor l ^
van de Ni euTè T Hrt V00rjaar Van tussche» d« redaktie
7ien 1 IJ d en nnj gewisseld (bijlage 12). zal men
Werïi was dat
frSer,eh=en"T S^ZT^ * —
mijne leid'ingThu""e **>•**> tegen
tts-ssvsssssm^sm
ginselen gaf hii te weiriio- nianto •• va'scn_e Klank; aan be-
juiste plaats; hij heelt n&Ind? medê werking"ïemoeiS Z u 0 meem"« <"> ™ '•» hem ontbreekt, kan" dïsftS


vuïd Teven™SS zij" 3egens de partij, worden aangeit\ens vinden wij daar deze mededee ing- De 1 e i ri i n
van dezen redakteur wa, vast "du d ik
konsekwent, zonder aarzeling' te* en'
strijdigheid". (Het Volk van 12 Ll 1905 fllr
miaktie'^Tat'6 inT aatng('geven; waaronder de kampagne vóór de gezet t e g e n de reda ktie-Troelstra werd om-
gen^ewaa™e?k »Ï£ ^sch° ^Pagne opgebouwd op een le-
Hegt V„uavaeid2inAripriri§0k5h1da,ZO° Ed,r<ie' Pan"ekMk in
«Dat de te langzame toename van het aantal abonnees en de klanh ten over de geringe aantrekkelijkheid „iet i„ de Se ïlaats aï," den individueelen schrijftrant van Tak toegeschreven migen worden zal ieder moeten toegeven, die zich herinnert, dat dezelfde klachten ook onder froelstra's redaktie gehoord werden." uezeirue kl-'c"ten
t™t,TOtjC? -deZe bewering is Maas terecht in Het Volk ontkomen Het is onwaar, dat onder mijne redaktie over 't gering aan-
in flit' oI'zi'cht1tof vïlil?^blHd v!'^ zich onder mi'ne leiding in ait opzicnt tot volkomen tevredenheid der Partii ontwilcL-pM
Den invloed der stakingsbeweging van 1903, die in haar ongans
het abonnenten-cijfer abnormaal opvoerde, om het na de neder
S °,°8 S£"£*s: — «atuul'n kWten'rekl
mug ie laten. Daarom neem ik als norm het abonnenten-ciifor vóór de groote spoorwegstaking bereikt, en konstateer dat de na
hoogte teru"- te brptism Tt a. nnentental tot dlezelfde
nuu0it teiug te brengen. Thans zijn wi een iaar verder pti ha onderzoek, enkele weken geleden, is mij gebleken dat het eiifpr na een kortstondige rijzing boven dat van Januari 1903 alweer
(trsstr siTaa^^te!
legd door de pogingen, van alle zijden aangewend om ter veï" red°akteur toe T™lfee„"ikhe"i m Ü als medewerk«' <^den hoofd-
anarehÏÏSXnta^
.naar integendeel nog ateedf oóder'dtlSvB" ^^3' 21 herlmel'™. dat de schold voor dit'feit door d'enzlifdenVri!


tikus in 't voorjaar van 1903 gezocht werd in 't optreden onzer
kenmeari±rehe?°t0 wisfcn( de ^chnldigingen, en'de zondebok' Ken, ai naar net te pas komt.
Onridderlijk; was ook de houding van Gorter, die op den
hit P Ra'^^".^a,g•7aal;0,1, "!,»« >P zii"e tegenwoordigheid in . B. bereid had verklaard, de benoeming als hoofdredakteur te aanvaarden in de afdeeling Bussum bij de bespreking der kandidaten al een Mendels en Van der Goes, nevens Tak, noemde en de zaak aldus voorstelde, alsof er van mijne kandidatuur "een sprake was. Het gevolg was, dat de afdeeling Bussum, op een
de f^e beteiga- f/n-g uter+ °ndTricht> m'j alsnog kandidaat stelde (zie het bericht inHetVolk van 21 April 1905). In een
schrijven van Gorter, waarin hij zijne houding nader motiveert gaf hij als reden op, dat hij meende, dat de besprekingen in het 1 • ,over m«ne kandidatuur geheim waren!
Zoo werd de behandeling der redaktiekwestie op het Kon«res deze zMde voorbereid. Natuurlijk had het op den weg gelegen van mijne medeleden van het P. B., om tegenover dit duidelijk drijven naar een bepaalde beslissing, hun invloed in de
En dTar iïna °P , let K°"gres te dopn gelden. Maar dit bleef uit.
? daar lk de reeds genoemde reden, het hoofdredakteurschap niet mocht trachten te veroveren op den tegenstand der N. T.-groep was ik zelf gedoemd tot een volkomen lijdelijke houding, die ik dan ook zorgvuldig heb in acht genomen J
-WaS-°m (f reden' dat ik het liefst de behandeling der redaktie in mijne afwezigheid zag plaats vinden en op den ochtend toen het punt aan de orde was, anderhalf uur na den aanvang ten Rongresse verscheen. Op verzoek van Tak evenwel was d! behandeling uitgesteld, tot ik tegenwoordig was, zoodat ik gedwongen was, de komedie, die daarbij is opgevoerd als toeschouwer achter de schermen" bij te wonen. "
\ oordat ik de akteurs in die komedie laat optreden, moet ik vooropstellen, dat bij deze debatten niemand geheel onbevan gen k o n zijn, nu Tak, in plaats van öf te z w ij g e n of rondweg te b edanken, in Het Volk alleen de Partii had verzocht hem niet weer te benoemen. Hierdoor was een
om af "t t j tterdamsche uitgelokt, waarbij Tak's voornemen om af te treden, werd betreurd en hij uitgenoodigd, om zich weer beschikbaar te stellen. Om deze motie draaide nu verder het de!rrl' aG Kntlek °P de redaktie werd daardoor naar den achter-
den° wg<? ^°nge^ en daar Tak een achterdeurtje had opengehouden, waardoor deze motie, en hare toestemmende beantwoording kon binnenkomen, wist elke andere kandidaat, dat hij zich stet
onzuiver h^we!^™ redakteui\ Was hierdoor de toestand al w^-T J Ter£ nog onzuiverder gemaakt door de totale onbekendheid van de Partij met hetgeen over de redaktie in het P 1'" • ^as voorgevallen en besloten. Het is mij tot op dezen da" niet duidelijk geworden, waarom van de besprekingen op de P B -


vergaderingen van 8 en 15 April, voor zoover deze on de redaktie betrekking hadden, in het officieele bericht van den Pa?tijsekretaris niets is vermeld. Op de eerste dier vergaderingen
stellen wLnl" H°nJflag ï°VaI aan' Troelstra kandidaat te
stellen waarop de door mij reeds vermelde diskussiën volgden
the tot uitslag hadden, dat besloten werd tot een bespreking met
de redaktie van de Nieuwe Tijd. Hieromtrent vermeldt he
officieele bericht niets anders dan: „De overige besprekingen liepen over de verkiezingen en redaktie-V o 1 k ; zij leidden echter nog niet tot bepaalde koklusies." 3 iemaen ecnter
I >ie konklusies volgden in de vergadering van 15 Anril trien de bespreking met de N. T.-redaktie dit resultaat had da? ik Mi bepdukbur stede yoo,• de redaktie. in het, officiede beS
v u 2 , . Apnl) Vlndt men echter van de "eheele
g e°e n w n n r T onderhoud met de N. T.-redaktie, m e t
geen \\ o o i d melding gemaakt! De laatste P B -
vergadering, waarop bij stemming besloten was, dat het P R
leiding zou geven aan de diskussiën over de redaktie f*)
door een eigen kandidaat te stellen, had des Zaterdags vóór het
Kongres plaats; daarvan kon dus vóór het Kont-res leenXrleht
™ het p r?, ,verschr™- d« i.s STa® wè
\ an net 1 B. gelegen, de besprekingen in te leiden meteen overacht van hetgeen In het P. li. over de rodaktie wa? voT4vallen. \ an de onbekendheid der partijgenooten hiermede en van de dwangpositie, die mijzelf het zwijgen oplegde, hebben de tegen! ^ anders mijner kandidatuur een dankbaar, maar weinig ridderlijk gebruik gemaakt om hun doel te bereiken. Het ia om dl" redei
Hun takK hT l-P /'0t ?ongres fen komedie" heb genoemd', llun taktiek bleek te zijn, mij als hoofdred a k t e u r
voor goed onmogelijk te maken; doch. daar zij reeds schenen te
hebben ingezien, hoe noodzakelijk mijne medewerking aan het
blad was mi] onder een zekere pressie van het Kongres te bren-
gen opdat ik in andere positie voor het blad zou doen wat' de
hoofdredacteur moet kunnen doen, maar wat men jiïs't YnTak
gemist had en wat de reden was, dat de eventueele terugtred van
Tak mij weer op de oude plaats zou hebben teruggebracht
De groote voorkeur van Tak was de „vaste lfiding" door
Van der Goes ontdekt; hiertegenover moest nu de „onvastheid''
\ an de mijne worden gesteld en uitgebuit
Wijnkoop begon. Deze had blijkbaar bedoelingen met het blad, die voor dadelijke verwezenlijking nog niet rijp waren- de peisoon, die zich in zijne verbeelding aan het hoofd der courant zou zien geplaatst, moest geen Kamerlij z-jn op Cd°en kuneuzen grond, dat „deze reeds daardoor minder gemakkelijk
sist 'r eentSf £ jssks:


voldoet in de politiek achterlijke Hollandsche arbeidersbeweging" (Kongresvers ag blz. 26), een kongsie aan de achterlijkheid cfce wordt zij drijfveer onzer handelingen, ons eigenlijk maar moest
ga8of aan^Kcdthek oofdredaktie °P te dragen aan broeder Huizin-
m iditj ideaa[ no& niet v»or verwezenlijking vatbaar is moest Tak, daar „hij altijd vastheid van optreden heeft gehad"' liefst voorloopig aanblijven. Wilde hij dit niet, dan kwam dit er eigenlijk ook minder op aan, daar het - bewonder, o lezer den diepen blik van dezen spreker! - toch tegen de veriaezingen liep en „in den verkiezingstijd is het niet te moeilijk, de redaktie te
s-pvnll1 ' 'i ,kommïs.sle ' heerlijke uitredding in allewanhoopsgevallen, kon t zaakje zoolang wel opknappen, liefst van „vooraanstaande propagandisten" (die dan juist alle uit spreken
diarnm"!? * T ? vKerl"ez}ngen weten wij, wie Kamerlid zijn; daarom dient dus de beslissing te worden uitgesteld "
Maar een ding stond reeds vast: in geen geval Troelstra:
jannes heeft herinnerd aan de verwachtingen van het Rotterdamse kongres ten opzichte van Troelstra. Zjj zijn niet in vervulling ge-
ht'lrt .e Ll^cll®(l° Is ree(ls ,l(H,r l ak grondige kritiek uitgebracht, zij lieeft^ niets \ «ui haar waarde verloren.
; ^aar aanleiding van één speciaal punt!
ynkoop: Maar bij l.et punt waarbij juist de vastheid der redaktie had moeten uitkomen. ULr
Tok: En het moeilijkste !
Wijnkoop: Ook op andere punten is gebrek aan vastheid van Sr wS8 re< aktie -el'l,jk«'^ en vastheid is juist het eerste noodig.
£ van Z \ a ^ DC" ee,le" keer Wa8 er felle 1,estr'J-
tlnif, van het Js. A. 8., dan weer was er een tijd dat men Troelstra s
meening niet kende. Wij moeten vastheid hebben."
Pannekoek sprak, na een vermaning tot de Partij, om VlieSLïrLïev„TSrhe dWali,lge" "e redaktie-buitenland ,e
„De hoofdredaktie is uitnemend gebleken bij de algemeene leiding der party. Dit blijkt uit de afwezigheid van kwesties in de partij lioelstra mist het objectieve, dat noodig is voor een kalme lekling.
« lak..maar ^ ^ all.ee" '«ten staan. De eerste propagafiisten en schrijvers der party hadden moeten medewerken, om Tak den tijd te gunnen voor studie. '
nnuntt" rro.elst,'il ,ie.eft Tak ,,ulP gevraagd. Had deze elke week over Hitick gesclireveii, dan was de gelijkmatigheid der krant verholpen. Door het heengaan van lak wordt geen verbetering gebracht. Kamerlidmaatschap en hoofdredaktie moeten gescheiden blijven. Er moet vei deeling van arbeid komen. Troelstra is voor politiek leider uitnemend geschikt, maar niet voor leider van de krant. Spr. sluit zich aan by den aandrang op Tak om te blijven."
,iaQAaJ! de/erlelding' 0IVan te halen wat dezelfde spreker een paar maanden later over die „uitnemend gebleken algemeene lei-


, I Tak heeft gezegd (de herstemmingen) en om te wijzen o] de tallooze kwesties, het laatste jaar onder zijne hoofdredakontstaan, zal ik voorloopig weerstand bieden!
ioen deze woorden gesproken werden, was de zaal nog niet schoon van het stof, door de Utrechtsche kwestie opgejaagd- tevens waren de Rotterdamsc-he kwestie („Voorwaarts" en Vooruitgang ) en de Haagsche (Van Gilst) nog hangende alle' drie door de redakt'ie van het orgaan zeker niet veroorzaakt- doch evenmin door tijdige bespreking der taktische en principieele geschilpunten die er aan ten grondslag lagen,voorkomen of opgelolt
dacht dïï6pff1.tH1Jne r,'dakÜt° Vro,egen an(lere kwestios de aa": dacht der Partij, evenmin door de redaktie willekeurig opecwor-
pen, doch de taktiek der gansche Partij, hare algemeene leidin°rakende en, voor zoover dat noodig en mogelijk was tot een oplossing gebracht. Het zijdelingsch verwijt tot de vroegere redakll 'v»n deze kwesties hebben bestaan, is al heel zonderling. Voorwat \ in° li'l ii waaryan het komt en met name, als men nagaat, van aa" d° ™"«"» redak'-
Daar verweet Mehring de Vorwart s-redaktie, dat zij geen
^ £ g?f ln1r,rootJe kwesties' deze ontweek. M. i. een gegrond \erwijt; hetzelfde, dat ik hierboven aanvoerde tegen Tak's" lei-
klestfteV1'6 In" V0lgt' heeft.een tijdlang geen last van
staat de P^ifl ' m T ,Z1J toch wel ™ als zij komen, staat de Partij bij gemis aan tijdige behandeling en beslissing
me de handen in het haar. Ik heb de kwesties, die er moesten
lllet af ge wacht, maar tijdig ter sprake gebracht en ge-
woord vl 1" IJtlJgenou+t,?n naar een oplossing te zoeken. Inéén wooid „vast of „onvast , ik heb werkelijk leiding gegeven En
ding Sng7 "U Va"ik gen°mCn ™' eon & JiS'ld
Natuurlijk is de zaak dood-eenvoudig: had ik mij 1 a t e n 1 e i-
tee-ennhen le-T Pfnnekoek c-s- in Plaats van, zoo noodig iim i le.,dl"S te geven — ik zou geprezen zijn om de-
deraangèvoeTdT8 ' ^ *** mijner ongeschiktheid wer-
De gewoonte, om voor alle minder gewenschte zaken m ii tot
ten fiat v^w^if' 'S Pannek°ek blijkbaar zóó in 't bloed gaan zitten. dat hij het zelts weet klaar te spelen, m ij aansprakelijk te stellen \ oor wat aan de krant onder Tak ontbrak. Ha» i k elke week
?ISoWJ StrnT ?an hWarf ;,<le geliJkmatigheid der krant olpen Kurieus: Tak schreef te veel over politiek- ik laboreerde aan dezelfde kwaal; had ik nu elke week over politiek ge-' schreven dan ware de zaak gezond geweest. Dat is in waarhfid den duivel met Beëlzebub willen uitdrijven!
w ,rdravende op deze bewering van Pannekoek, beteekende Wijnkoop mij ten slotte de sommatie: Troelstra m o e t in de


nog"toe 6n' 611 °P mijn VPaag h ° 6 V a a k : "Vaker dan tot
De rede van Gorter laat ik in haar geheel volgen-
, f *J"®n due" t®0" '«n de krant'verbeteren,"maar zijn ervoor dat lak blijft. Hy beeft de taktiek en de beginselen gehandhaafd
1,'wf M I™ M 'ïiet fel'maar fijn agitatorisch (Applaus L Den besten agitatorischen toon hebben maar zeer weinigen, het is de
toon die den arbeider tegelijk brengt tot voelen en weten. De arbeiders
hebben het voelen en wij het weten. Wie ze beide heeft, is Henriëtte
Holst. Maar lak heeft naar zijn krachten het tot een groote hoogte
gebracht, lak vergist zich, als hij tegenstelling maakt tusschen zich en
Troelstra. Troelstra was ook al te politiek. Hij had wel eens een heel
enkelen keer een zwiepend artikel, maar heel dikwijls ook niet, en
dat hoeft ook niet. In een heel jaar had Het Volk onder Troelstra's
«O ïïr ; , 0Ver.,s«w0ne Po|itiek 200 keer, over vakbeweging 80 keer, heel goede artikelen, 15 keer ekonomische artikelen in verband met socmlisme, maar gewone propaganda niet, bij Troelstra noch bij lak. lot lak zeg ik: Er is een tekortkoming bij U: wat Van dei Goes wil, vaste aanstelling van 6 medewerkers door het Kongres is onzin, maar kunt gij niet meer dan tot nog toe medewerking vragen allereerst bij Troelstra met zijn zweep? ° '
Tak: Ik heb het gedaan.
Gorter: Maar misschien maar eenmaal. Tak, gij hebt een plicht \ervullen in de partij. Er zijn twee stroomingen, gij bent de a^tngewezen man om te zorgen, dat de eenheid blijft (Luid applaus)".
nin '' ifn dieSenen' die deze laatste woorden met hun ,,luid applaus bezegelden, de beteekenis daarvan wel begrepen? Met
h • I Mh 6 1 d ZOnder Tak' met Troelstra g e e n e e n-
verhrpk' W'u z,ouden. dan onder mijne redaktie die eenheid
l ot hub h miJ nim™er h[i eene der twee sfiroomingen
liet indeelen en deswege nu en dan met beide had te nolemiseo
ren, sta juist op het standpunt der eenheid. Ook had ik alle voorwaarden voor een harmonische samenwerking aangeboden Moest desondanks de waarschuwing worden geuit, dat men van die zijde het \roegere spel zou hervatten? En moest het Kongres diaron applaudisseereni? Waarlijk, op die wijZe heeft elke groep het in
op teTegCgen ^ ^ °P ^ eenheid haar wil aan de Partij
Dat het Kongres de eigenlijke strekking dezer woorden niet ^ oelende, zich daarbij neerlegde, moest het zelf weten Maar wel
TZïTë h?ft.Gorter to,<* van mij, dat hif ^acM alSover ,,-Lroelstra met zijn zweep te kunnen beschikken'
Jtted„e T •'!' „ .°;js
S™ man, dle..de leidsels houdt, klappende met de
ivTL?bii den V^der vflmiJ *Tg naai' mi-ine kinderjaren, toen ik ! f i I een kam°raad op den bok mocht zitten
dood-blij dat ik de zweep mocht houden. Maar dat onschiiliW v ermaak lacht mij thans minder toe en van hen die iuist alle mnpfL doen om mij de leidsels uit de handen te ho^! vod T ffle bS schikking over mijn „zweep" als een bepaalde heleediging. Ec„


zekere dosis gevoel van eigenwaarde heb ik noodig voor mijne taak naar buiten; dat ik het ook i n de Partij wensch te behouden, ligt voor de hand.
Nog minder geneigdheid, om die zweep te hanteeren en de „vlammende artikelen" te schrijven, die men van mij verlangde, kon ik hebben na de toelichting, die Mevrouw Holst en Tak van dat baantje gaven. De laatste zag ,,hct zwiepende artikel graag een enkele maal, maar zou het niet te dikwijls willen zien. Het is de vraag of het superieure propaganda is. of het beklijft, of het op den duur grondslag en inhoud geeft aan de Partij." De .•man van de leidsels" zegt hier dus tot het jongetje met de zweep, dat hij, omdat men 't nu eenmaal wil, wel eens klappen mag, maar niet' te \aak. En Mevrouw Holst lichtte de zaak aldus nader toe:
„Tak is uitstekend voor de algemeene leiding. Hij heeft vastheid, kennis, een fond, maar juist daardoor niet de eigenschap om de vlammende artikelen te schrijven, die worden verlangd Men moet
kiezen tusschen het vlammende en het zwiepende, en tusschen de muurvaste leiding."
Gelukkig voor de spreekster kan zij in dezen voor zich zelve een uitzondering maken, daar Gorter reeds te voren haar had voorgesteld als het unicum in de Partij, waarin het weten en het voelen vereenigd waren.
Daar echter in hare woorden de tegenstelling tusschen Taken mij werd aangegeven, kan ik een dergelijke gunstige uitzondering niet voor mij laten gelden.
Zelden is dan ook de leider eener Partij zóó in den grond voor al, wat de leiding betreft, door partijgenooten onbekwaam verklaard als ik bij die gelegenheid. Immers hoe kan eenig onderdeel van die leiding aan iemand worden opgedragen, wien men „vastheid, kennis, een fond" ontzegt, ontzegt juist op grond van die eigenschap, die hem in de Partij tot heden als een deugd werd aangerekend, doch die hier met zuivere bourgeois-maat werd gemeten?
Mijn eenige troost over deze grondige afbraak mijner partijpersoonlijkheid is, dat zij, die zich daarbij zoo kras uitlieten, dat noodig hadden voor het door hen beoogde doei en. was slechts het doel bereikt, op eens uit een ander vaatje begonnen te tappen.
Of zou men nu waarlijk meenen, dat iemand zonder „vastheid,
kennis, een fond" „voor politiek leider uitnemend geschikt"
zou zijn (Pannekoek) en zou men diens aftreden als zoodanig ooit kunnen beschouwen als de „grootste ramp voor de Partij" fv d. Goes)? J v
Dat Tak, toen de aandrang dezer partijgenooten door dien van eenige, met de omstandigheden niet voldoend bekende arbeiders werd ondersteund, genegen was de op een kier staande achterdeur geheel te openen, is behalve als menschelijke zwakheid,


ook nog te begrijpen als een uiting Van de zucht, om de Partii voor onaangenaamheden te bewaren. Tot tweemaal toe vroeg ery?n dacht. Ik bleef echter bij mijne volstrekt lijdelijke houding volharden en herinnerde hem alleen dat de taak om m ij n e kandidatuur te verdedigen, hem door het P. 1} was op-
folhafZ/n^n/Tr®n^rStelllin§' dat lu-' biJ ziïn ontslagname bleef volharden, zoodat, indien hij daarop terugkwam, de verdediging
achterwege kon blijven. Daar ik niet de minste lust heb Tak over zijne houding lastig te vallen, zal ik het betoog, waarom hij op de vragen van Pothuis (blz. 29) en Van der Waerden (blz. 30 Kongresverslag) had moeten ingaan en voor de kritiek van had iïi06t6n zwichtcn, 3-chtcrwcgG laten
de gegeven omstandigheden Tak bij akklamatie tot hoofdredakteur werd benoemd, behoeft niet meer te worden vermeld.
i T"r|!.dit achter den rug was, kwam Van der Goes mij opzoeHlJ. voelde behoefte, mij zijn waardeering te betuigen, omdat) ik mijn persoon niet tot een onderwerp van strijd had ge-
2aS',H? wist van a tot, z, wat er was voorgevallen. Hij wist, dat ik had gezwegen, omdat ik de redaktie alleen uit den eigen
vrijen wil der Partij niet door mij beïnvloed, wenschte te ontvingen en onder omstandigheden, waarin zij óók door de N. T -^roeD werd gewenscht. Dat wist hij, zooals de lezer het thans óók weet Toch zou diezelfde man, toen ik eenige maanden later omtrent h u n vonnis over mijne 1 e i d i n g een uitspraak der Parüj ver angde dit uitleggen als de poging van een heerschzuchtige, om haar tedwingen, mij tegen den wil van hem en zijne vrienden, de hoofd redaktie op te dragen! v
III.
„Het slechtste Kongres."
Ik heb het Haagsche Kongres van 1905 „het slechtste" genoemd. dat wij nog gehad hebben.
Inderdaad is mij op dat Kongres gebleken, dat er een jongere lichting van intellektueelen aan t opkomen is, waaronder elementen schuilen, die gevaar loopen, de N. T.-groep in hare gebreken nog te gaan overtreffen en de Partij te doen doodloopen m oen moeras van onderlinge afbrekerij en onwerkelijke politiek
Onder de „onwerkelijke politiek" versta ik een drijven, om de politieke aktie der Partij eenzijdig te doen beheerschen door steile formules en vooropgezette stellingen, in plaats van ze af te leiden uit de feiten en stroomingen, die de werkelijke politieke toe-


haiuf'doet2'6" ^ standPunt van den klassenstrijd, ons aan de
en Gorter hebben in dit opzicht „school gemaakt" << a jongeren, zoodat op dit Kongres er een drijven was waar naai Z^ere ultra-radikale besluiten, in piaats dat men k angen de feiten en den geestestoestand der arbeiders onder de oogen zagen daaruit de te volgen taktiek afleidde.
wii(;n' <(j ' ,!iat hier -!uist het punt raak. waar mij de verhJt ?e J""gTP Sinds jaren troffen- Ik laat mij, zoo heet
om ben ik onvast',gebeurtemssen van den dag beïnvloeden. Daar-
(1.at ufiJAne gfvoel voor de dingen van den dag, voor de stroomingen111 het volk, voor de realiteit, voor h e t leven-
voq SSe^ ® Par^ijgenooten te veel en daarom loopen ze gein heWpT^nf'v T26 ,10°rie.in de Praktijk willen omzetten, steeds nkii Mi to 7 ? an?erf Ulterste te vervallen, óf dom-opportuP ~ ' '}jn (n^'n denke aan de aanvankelijke verklaring van
SrtnemennXeVv S<*oolk westie)Tèf aan onze IktieTe
m e verband het e!gen nationale leven en er een
inT'nw; tfn a geme£ne formules ontleende „Schablone" voor
beid in nr-iu-tL-h V- Daar.zij onbewust hun eigen onbeholpenlo .tof praktische zaken wel voelen, neigen zij meestal tot het
i-en^wee ï»i'ïnnnttaa^',algePeene formule, zooals de blinde, die
en wegwijzer dient "g dUïft loslaten' die hcra tot steun
orio' "v!r hot°0/nlen •hgt geen m|nachtiiig opgesloten voor de thezo.iil (li. rln arxisme'.voor de groote lijnen van onzen strijd, zooals die door een ervaring van tientallen jaren zijn getrokken.
het v'prv e^n a fur!ng van het optreden dergenen, die door i 1 ormen dezer beginselen tot stijve formules ze bij de massa
striid^Sfwrr? ".d[skr?diet brengt. Ik weet. dat de klïïsen strijd «ts werkelijks is, een feit, dat dus elk oogenblik
npn wï ontwikkeling van alle moderne volken moet kun-
l" , ^ rden opgespoord ; een feit, dat zich op verschil-
(<? v°ordoet, al naarmate van de ekonomische, politieke
en geestelijke struktuur van elk volk. pumieke
ffem^pnp1 ,f.?i1 h 6 V 1 6 naaT1 gemeenschappelijke, het ééne alHo V i^il' deze verschillende feiten ten grondslag ligt — iiin^ tP hili heeft juist met de afwijkingen en verschillen rekef ouden, dient zich vaak juist aan het bijkomstige
vin in 6 V a- G Vast te klampen. Dit heb ik steeds bedacht en JtrHfW ™ljnp"0PI)0rtunisflt'" en „onvastheid"; dit moeten alle { » f. PartU in parlement en gemeenteraden, vakbeweging holpn w *ht- bedenkend en vandaar de soms kwalijk verlellen in'X p'i1^-■waarmede ziJ door de meer dogmatisch aange-
m v,- ? nu en dan worden beschouwd w „ ay hierin ligt dan ook het groot gevaar voor een te overwegenden invloed dezer elementen in de Partij. Hoe wijs en bij


uitstek praktisch zij zich dikwijls voordoen en hoe knap zij inderdaad nu en dan zijn ('), wee de Partij, die onder den invloed komt van hun drijven! Naarmate hun methode van werken meer algemeen wordt aanvaard, wordt de werkelijke arbeider meer op den achtergrond gedrongen. De kennis van het tot dogma verheven „beginsel" vervangt het spontane weten van wat des arbeiders is; talmudische spitsvondigheden en haarkloverijen vervangen het frissche voelen van werkelijke verhoudingen in fabriek, werkplaats, gemeente en staat; het leven, zooals het opbruist uit de strijdende faktoren in de omgeving van het oogenblik, moet wijken voor doode afleidingen uit vooropgezette stellingen; het revolutionaire voelen wordt veracht, als ge\ aarlijk voor de revolutionaire theorie en de eigen durf van den arbeider, om wat er in hem leeft en woelt uit te schreeuwen, verflauwt onder den benauwenden invloed van het streven, om toch vooral hen na te praten, die in 't bezit zijn van de zuivere wetenschap van den klassenstrijd. De arbeider van vleesch en bloed wordt aldus onder zijn eigen abstraktie verplet; het theoretische spook van het proletariaat zuigt dit, als een vampyr, zijn eigen frisch leven uit; de proletarische energie wordt door haar gedachtenbeeld gedood en de Partij is een hoopje disputeerende, kritiseerende, dogmatiseerende, naar het leiderschap ambiëerende personen geworden, in verschillende klieken en groepen elkaar bestokend, de Partij verscheurend en het proletariaat van haar vervreemdend.
Wat mij in het laatste Kongres zoo onaangenaam heeft getroffen, waren de verschijnselen, die er op wezen, dat deze geest reeds Meer dan wenschelijk was de debatten over ons politiek optreden (de herstemmingen en de afgeloopen Staten-verkiezingen) beheerschte. Pannekoek smeedde uit het natuurlijke feit, dat wij bij de Staten-verkiezingen daar, waar wij niet zelfstandig optraden, de liberalen tegen Kuyper moesten steunen, een verwijt van oneerlijkheid tegen het Partijbestuur, dat in ziin manifest met dit feit had rekening gehouden. Sannes en anderen trachtten ons een herstemmingstaktiek op te dringen, die het meest elementaire voelen der socialistische arbeiders, hun gerechtvaardigde afkeer van Kuyper, als iets ongeoorloofds buiten beschouwing stelde en Mendels wekte de lachlust op, door de herhaalde frontveranderingen in ééne rede, uitgevoerd onder de pressie, om toch het ideaal dezer dogmatische politiek zoo dicht mogelijk te naderen. Hier was niet de werkelijkheids-politiek, die de feiten tot uitgangspunt neemt, aan het woord: hier was reeds vooraf de — zoo steil mogelijk luidende konklusie vastgesteld, waartoe men volgens een ongare opvat-
() „Intellektueelen ' noemt men hen. Een onjuiste benaming, daar er onder de „practici vaak zijn, meer intellektueel dan die zich zoo gaarne noemen en evenzoo onder de „intellektueelen" uitnemende praktische strijders en organisatoren. Ik noem ze dus liever dogmatici.
6


ting van den klassenstrijd mocht komen en daarna de argumenten bijeengezocht, om deze konklusie te ondersteunen.
Men vindt ditzelfde streven na het Kongres in het optreden van Pannekoek en der afd. Leiden nader uitgewerkt. Het ging gepaard met de, van dogmatische betweterij nu eenmaal onafscheidelijke verkettenngvan hen die er niet aan mee wilden doen. Men denke aan de eerloosverklaring, die het P. B„ de hoofdredaktie, ja de gansche Partij trof wegens hun ongeneigdheid, om de herstemmingsmotie van het Kongres uit te voeren op een manier, die onze Partij zou hebben geplaatst buiten het werkelijke voelen en willen der socialistische arbeiders, ja haar daartegen in oppositie, haar als redder van Kuyper aan de zijde van den man der dwangwetten zou hebben gebracht! Het zal mij niet moeilijk vallen, aan te toonen, dat de invloed van dit dogmatisch terrorisme het tegenwoordige P. B. heeft verhinderd, gevolg te geven aan mijn aandrang, om uit de verkiezingen van 1905 tijdig de noodzakelijke konklusies te trekken en den strijd met deze regeering aan te binden op dat terrein, waar wij haar het best kunnen bekampen. De vóór-geschiedenis van het mislukte manifest van het P. B. zal hieromtrent het noodige licht verspreiden.
Dit alles voelde en voorzag ik, toen ik op het Kongres, tegenover de „jonge veulens" de werkelijke arbeiders stelde, wien zoo'n „revolutionair" gedoe-uit-de-tweede-hand vreemd is, die door den ballast van hun werkelijk arbeidersleed worden verhinderd, de luchtreizen naar de hooge regionen eener dergelijke onwerkelijke politiek mee te maken — die zichzelf durven zijn.
Ik zal nog verplicht zijn, andere, noodlottig gebleken gevolgen dier politiek te behandelen — het aangevoerde is voldoende om aan te toonen, dat ik alle reden had. haar optreden op dit Kongres als een zeer bedenkelijk verschijnsel te beschouwen.
Men zal nu begrijpen, waarom mij Pannekoeks brutale aanval naar aanleiding der herstemmingen opeens in het geweer heeft gebracht; waarom ik daarbij niet slechts Pannekoek, maar allen, óók de eigenlijke aanleggers van dit streven naar kunstmatige opschroeverij onzer partijpolitiek in mijne beschouwing heb opgenomen — waarom ik van toen af besloten heb, op alle wijzen mede te werken om, met behoud van den werkelijken revolutionairen grondslag der Partij, alle kunstmatige opdrijverij tegen te gaan en zoowel door doen als, waar noodig, door n i e t-d o e n er toe mede te werken, dat dit kwaad zoo snel mogelijk aan de uitbarsting zijner eigen gevolgen moge te gronde gaan.


IV.
De Gevolgen.
drijven onzer dogmatici gedurende de laatste jaren en in bijzonder de debatten en beslissingen omtrent ons partij-orgaan op het vorig Kongres — zij hebben zich in dit afgeloopen jaar op treurige wijze aan de Partij gewroken.
Op de tegenspraak tusschen hetuitgangspunt bij de redeneeringen dezer partijgenooten en het p r a k t i s c h r e s u 1t a a t van hun werken, heb ik reeds meermalen gewezen en wid ik thans meer in 't bijzonder ingaan. Hoe zij steeds de „proletarische energie" vooropstellen en deze door het intellektualistische van hun optreden meer den domper opzetten dan verlevendigen. Hoe zij de ware predikers zijn van de revolutionaire kracht der Partij en juist door hun eenzijdig verketteren van een noodzakelijke strooming in de Partij, de vroegere eenheid hebben gebroken en een onnoemelijke schade aan de revolutionaire kracht, aan de geestdrift en het idealisme in de Partij hebben toegebracht. Hoe zij het Marxisme willen doen doordringen in de beweging, een uitnemend streven; maar door de meesterachtige, schoolsche en weinig breede taktiek, die zij daarbij vaak volgen, bij een deel der partijgenooten het Marxisme in diskrediet hebben gebracht. Hoe zij, in hun ijver om toch vooral de parlementaire aktie te houden op den breeden grondslag der proletarische beweging, den politieken leider der Partij ganschelijk hebben teruggedrongen naar het Parlement en losgemaakt van de voortdurende bezielende aanraking met de beweging zelve. Hoe zij , zich beklagende over eene te weinig revolutionaire, principieele, proletarische leiding van ons dagelijksch orgaan, aan het hoofd daarvan iemand hebben helpen handhaven, die vele deugden en bekwaamheden bezit, doch juist deze niet. Hoe zij, uit den treuren sprekend over de noodzakelijkheid van „vaste leiding", hebben medegewerkt om bijna a 1 1 e leiding uit het orgaan, en daarmede uit de Partij, te doen verdwijnen. Hoe zij, den een bestrijdend, omdat hij naast zijn Kamerlidmaatschap niet nog de hoofdredaktie zou kunnen waarnemen en omdat' niet te veel funkties in ééne hand mochten zijn vereenigd, deze funktie deden rusten op schouders, die reeds de leiding onzer gemeente-politiek, de redaktie van een weekblad, een raadslidmaatschap enz. hadden te torschen en daarbij, zooals was te voorzien, óók nog met het Voorzitterschap der Partij en het Kamerlidmaatschap werden beladen. Hoe zij, de eenheid der Partij vooropstellende, totaal onnoodig een vooraanstaand partijgenoot zoodanig aantastten in zijne geschiktheid voor de funktie in de Partij, hem ook thans nog opgedragen, dat zij hem dwongen tot een verweer, dat den vrede in de Partij moest verstoren, in één woord: hoe zij veelal praktisch precies het tegendeel bereikten


van hetgeen de leuze was, waaronder zij hunne aktie voerden.
Enkele dezer punten zal ik nader toelichten; niet te diep echter zal ik ingaan op den toestand van désorganisatie in de Partij, door mij den vorigen zomer reeds gekonstateerd, toen nog slechts in de kiem aanwezig, in den loop van dit jaar tot zoodanige beteekenis aangegroeid, dat zij vriend en vijand in het oog moet vallen.
Laat ik eerst een kort woord zeggen over mijn eigen aandeel aan de krisis, die de Partij thans teistert.
Zij die meenen, dat ik om persoonlijke redenen de pen heb opgevat tegen de dogmatische richting, vergissen zich. In mijn eigen geval koncentreerde zich nu eenmaal de botsing onzer verschillende taktiek — ziedaar de kwestie. Wat mij zoo fel uit mijn tent loktte, dat was het optreden van Pannekoek en Van der Goes, toen zij midden in 't gevecht, bij de herstemmingen, tegen alle leidende organen der Partij dezelfde tegenleiding trachtten te geven, waarmede zij mij indertijd het werken onmogelijk hebben gemaakt. Wat mij dwong, den wind, door hen gezaaid, met een storm te beantwoorden, dat was de overtuiging, dat alleen op die wijze de onmogelijkheid en ontoelaatbaarheid van het voortdurend insinueeren en afbreken van leidende personen en organen der Partij als feit kon worden gedemonstreerd.
Wat mij eindelijk in de oppositie dreef, het was de zucht, om de beschroomde, niet op zichzelf vertrouwende massa der partijgenooten, die zich te weinig laat gelden, eindelijk eens mobiel te maken voor hun eigen zaak. Moet onze Partij zijn een tlournooiveld van intellektueelen, de politieke editie van een der letterkundige cóteriën uit de beweging van 1880 — of zal zij een , werkelijke Arbeiderspartij zijn, waarin de drijfkracht uitgaat van de nooden en behoeften en het verlangen naar maatschappelijke vrijmaking der beste, meest ontKvikkelde Nederlandsche arbeiders? Ziedaar de vraag, scherp te stellen, misschien zelfs t e scherp, opdat het antwoord door de Partij zou worden gegeven. Ziedaar ook de sleutel tot mijn optreden gedurende het afgeloopen jaar.
Uit de leiding der Partij heb ik mij ten slotte geheel teruggetrokken, toen mijne poging, om op dit optreden bij de herstemmingen van 1905 de aktie tegen de nieuwe Regeering op te bouwen, was afgestuit op de zucht van de meerderheid in het P. B., om de kleine minderheid-Pannekoek c.s. niet voor het hoofd te stooten en op het streven, om de Russische revolutie overal bij de haren bij te sleepen. Het mislukte „manifest", dat de partijgenooten op een goeden dag overviel, is de muis, die deze berg heeft gebaard.
In het algemeen heb ik de laattete jaren in de leiding der Partij lang niet die rol gespeeld, die vooral de burgerlijke pers mij toeschrijft.


De wetenschap, dat mijne leiding niet werd gewild, werkte hiertoe niet weinig mede.
Tot het streven, om de leiding aan anderen over te laten, droeg ook de ziekte bij, die mij begin 1905 eindelijk dwong, in 'tbuitenland rust te nemen. Maar toen ik, grootendeels hersteld, in April 1905 terugkwam, was ik bezield met nieuwe lust, om de oudetiaak weer op te nemen, gloeide ik van datzelfde jonge idealisme, dat mij vóór dertien jaren naar Utrecht dreef. Ik wilde grooter offer brengen aan de Partij, dan men wel heeft vermoed; ja, twee waren er, die zich zoo noodig de grootste offers wilden getroosten, opdat ik weer alles kon zijn voor de Partij. In die stemming betrok ik mijn derde verdieping in ,,de Pijp" te Amsterdam; in die stemming had ik, mits gedragen door het vertrouwen en de medewerking der beste partijgeuooten, dit jaar goede dingen tot stand kunnen brengen.
Dit) alles heeft men niet gewild — toen heb ik mij weer teruggetrokken, aan anderen het werk overlatende, dat men mij niet toevertrouwde — en hopende, dat zij het beter dan ik het vermocht, zouden volbrengen.
Men moet nu van m ij niet verwachten, dat i k mij zal verlustigen in het! tooneel van anarchie en desorganisatie, dat onze Partij dit jaar heeft te aanschouwen gegeven. Maar er over zwijgen, ware struisvogelpolitiek.
Beschouwen wij eerst het part ij-o r g a a n. Gaf het na de verkiezingen eenige leiding? Helderde het tijdig de ideën der partijgenooten op bij de elevatorkwestie te Rotterdam, de bekende sigarenmakersstaking en de uitsluiting in de bouwvakken te Amsterdam? Trachtte het in inwendige partijzaken, bijv. de kwestieVan Gils, de kontributieregeling enz. eenige voorlichting te geven?
En wat was de houding van het orgaan in zake de nieuwe agitatie—Arbeidskontrakt ? Was er overeenstemming tusschen Tak's optreden in de Kamer en dat in het blad? Op 12 Febr. '05 werd door hem namens het P. B. een motie voorgesteld, die niet brak met de aktie tegen het eerste ontwerp, daar zij al weer de inschakeling in het burgerlijk wetboek — noodzakelijk wegens den aard van het arbeidskontrakt en dus niet te gebruiken als wapen tegen het ontwerp — vooropstelde. Toch had deze motie een gewijzigde agitatie niet in den weg gestaan, indien Tak haar niet had toegelicht op een wijze, waardoor zij werd geplant op hèt ,,principiëele" en „vaste" standpunt der eerste agitatie en waardoor het steile afwijzende karakter dier eerste agitatie, op grond van het privaatrechtelijke der regeling, aan de beweging tegen het gewijzigd ontwerp weer werd opgelegd.
Het ware nu de tijd geweest, de reeds behaalde overwinning der agitatie te boeken. Maar dit kon men niet doen, als men tegelijkertijd het gansche ontwerp principiëel bleef verwerpen. Men kon wijzen op de belemmering tegen de vakbeweging,


die in 't ontwerp, hoewel sterk verminderd, was overgebleven; men had op de verwijdering daarvan alle aktie moeten richten; men had het verder aan de Kamerfraktie moeten overlaten, bij de eindstemming te beslissen, in hoever het kwaad in het ontwerp het goed overtrof en daarnaar haar stem te bepalen.
Tusschen Februari 1905 en Maart 1906 is er tijd en gelegenheid geweest voor den hoofdredakteur — inmiddels Kamerlid geworden — om de beweging in deze banen te leiden. Maar hoewel de opmerkzame lezer in de latere artikelen niet meer de steilheid van het vroegere standpunt waarneemt — van een streven, om de agitatie los te maken van den feilen toon, die tegen het eerste ontwerp zoo volkomen gewettigd was, is geen sprake geweest. Zoo moest Tak's optreden in de Kamer het agitatie-komitee wel „teleurstellen" (1). Ik zeg dit niet om hem verwijten te doen; de schuld lag grootendeels bij de plotselinge overlading met verantwoordelijk partijwerk, waaronder de man wel moest bezwijken.
Over de wijze van redigeeren van het blad zal ik overigens maar liever zwijgen, nu de hoofdredakteur door den overmaat van bezigheden, die zoowel hij zelf als zij, die hem op deze plaats deden blijven, hebben kunnen voorzien, reeds maanden geleden genoodzaakt is geweest, zijne funktie slechts voorloopig aan te houden. Over de onhoudbaarheid van den tegenwoordigen toestand van het orgaan schijnt thans geen verschil van meening meer te bestaan. De noodlottige gevolgen van het besluit, onder den aandrang der Nieuwe T ij d-groep genomen, liggen thans klaar
(') Het is mij gebleken, dat men de aandacht van dit feit tracht af te leiden door mij, wegens woorden door mij in de Kamer gesproken, tot zondebok te nemen. Eerst heeft men mij de leiding onmogelijk gemaakt; thans zou men mij wel verantwoordelijk willen stellen voor de leiding, die voor de mijne in de plaats is gesteld.
Zonder te dezer plaatse hierop nader in te gaan, wijs ik er op, dat ik begonnen ben, in deze zaak op Taks leiding te vertrouwen. Ik moest dit te meer doen, omdat de omstandigheden hebben gewild, dat ik eerst nader in de zaak werd betrokken, toen hij zonder mij te raadplegende lijn der agitatie reeds had getrokken. Bij zijn overleg met de Kamerfraktie lag ik met galsteenkoliek te bed; om dezelfde reden heb ik aan de behandeling in de afdeelingen niet kunnen deelnemen. Toen in het P.B de agitatie tegen het tweede ontwerp werd behandeld, stond ik op het punt, tot herstel van gezondheid naar het buitenland te gaan; ik was toen niet in een toestand, waarin van eigen initiatief sprake kon zijn. En toen de bijeenkomst van het bestuur van het Agitatie komitee met de Kamerfraktie plaats had, waar omtrent het optreden der fraktie bij de openbare behandeling overleg werd gepleegd, stond ik aan het sterfbed van mijn vader.
Dit neemt niet weg, dat mijne meening omtrent het privaatrechtelijk karakter van het ontwerp bij den opzet der tweede agitatie bij het P. B., dus ook bij Tak, en bij den anderen vertegenwoordiger der Partij in het Agitatiekomitee, volkomen bekend was en dat ik den vorigen zomer namens het Komitee om advies ben gevraagd aangaande een te zenden adres aan den Minister en toen mijne meening omtrent de agitatie aan den Penningmeester van het Komitee heb medegedeeld. Tevens heb ik reeds vóór den opzet der tweede agitatie het Komiteelid Spiekman zoowel mondeling als schriftelijk gewaarschuwd voor het vastleggen der agitatie aan een strijd tegen het privaatrechtelijk karakter der regeling.


voor ieders oogen. Alleen dient nog opgemerkt, dat er van de geregelde medewerking en van den steun, dien zij Tak hadden toegezegd, niet bijster veel terecht is gekomen. Integendeel heeft Pannekoek hem even hard afgebroken als hij het mij heeft trachten te doen, toen Tak ongezind bleek, bij de herstemmingen de avontuurlijke leiding van dezen politicus te volgen. Zooals Pannekoek mijn artikel ,,W at nu ?" een ,,o n e e r" voor de Partij had genoemd en tegen het P. B. op het laatste Kongres wegens zijn manifest bij de Staten-verkiezingen 1904 ,,de eer der Partij" meende te moeten verdedigen, zoo werd ook Tak's houding bij de herstemmingen als „oneer" gekwalificeerd en werden aan dezen scheldwoorden in plaats van steun geboden.
Inderdaad is dus het figuur, dat de Nieuwe T ij d-groep niet haar optreden sedert 1901 in zake ons orgaan heeft! geslagen, erbarmelijk, en voor het blad en de Partij noodlottig geweest. Zelve niet bij machte, een lioofdredakteur van hare richting te leveren, heeft zij niets anders vermocht, dan de redaktie doorloopend te verzwakken, eerst door den redakteur die haar onwelgevallig was, zijn werk onmogelijk te maken en daarna, door een redakteur, die zelf inzag, voor deze zaak niet geschikt te zijn, met alle geweld te handhaven, om hem daarop aan zichzelf over te laten. De naweeën van dit roekeloos bedrijf zullen zich nog vele jaren doen gevoelen en alleen een grondige zelfherziening van deze partijgenooten — die naar ik vrees tot de vrome wenschen zal blijven behooren — zou in staat zijn, in dit opzicht beterschap te brengen.
Het Part ij bestuur heeft in het afgeloopen jaar vrijwel onder den invloed der Nieuwe T ij d-groep gestaan. Wat ik steeds heb vermoed, is door de ondervinding bewaarheid: zoodra mannen als Gorter verantwoordelijk zijn voor de politieke leiding, zoodra zij staan vóór de omstandigheden, waarmede het verantwoordelijk orgaan der Partij rekening heeft te houden, moeten zij in hoofdtrekken dezelfde taktiek volgen, die zij in mij en anderen meer dan eens afkeurden. Vandaar dat het Manifest van het tegenwoordig P. B., onze taktiek bepalende bij de herstemmingen en waarin terecht geen advies werd gegeven voor die distrikten, waar een libei'aal - geen-voorstander-vanalgemeen kiesrecht stond tegenover een klerikaal, door Pannekoek even goed werd veroordeeld als het Manifest van 1904 bij de Statenverkiezingen, toen voor distrikten, waar de onzen geen eigen kandidaat stelden, werd aanbevolen den kandidaat derregeeringsoppositie te steunen (Zie bijlage 13 en voor mijn oordeel over de herstemmingen bijlage 14).
De oppositie van het P. B. tegen het drijven dezer ultra's in de Partij, zooals dat in de houding der afd. Leiden het sterkst tot uiting kwam, was veel te zwak. En deze zwakheid zou zich in den loop van het jaar veel erger openbaren.
Het was op 7 October, dus eenige weken vóór de begrootings-


debatten, dat ik aan liet P. B. een nieuw plan van propaganda en agitatie voorstelde, niet het oog op de nieuwe Regeering. Deze zou, meende ik, de arbeiders niet tarten en provoceeren, als de vorige; zij zou echter, gebonden als zij is aan alle kanten, evenmin uit zichzelve belangrijke hervormingen ten bate der arbeidersklasse voorstellen. Van de georganiseerde arbeiders, onder aanvoering onzer Partij, moest thans een positieve aktie uitgaan. Niet wachten, tot de Regeering met wetsontwerpen kwam en dan tegen die ontwerpen agiteeren; neen: zelf een program van direkte eischen opstellen, deze nader uitwerken en formuleeren en op hunne verwezenlijking bij de Regeering aandringen.
Dit program moest zich voor enkele hoofdzaken aansluiten bij de verkiezingen van 1905.
Dit punt wil ik iets nader toelichten, daar het een belangrijk verschil in t'aktiek raakt tusschen de dogmatici en mij. Zij leggen den nadruk op de theoretische motiveering onzer aktie; ik meer op de aktie zei Ve in haar wezen en hare gevolgen.
Deze beide eigenschappen moesten elkander niet uitsluiten, zouden ook geen botsing verwekken, indien de dogmatici niet soms zoover gingen, dat zij de aktie zelve aan de motiveering opofferden. Dit zou bijv. het gevolg zijn geweest, als wij hun in de Schoolkwestie hun zin hadden gegeven: de aktie (verbod van bizonder onderwijs), die zij toen wenschten, zou door hare onuitvoerbaarheid met lamheid zijn geslagen en den klassenstrijd uit welks naam zij werd aanbevolen, in ons land een leelijken duw achteruit hebben gegeven.
^ oor mij is de aktie, de beweging zelve de hoofdzaak. Zij moet staan op den bodem van den klassenstrijd los van de burgerlijke partijen, gericht op steeds sterker en om\ angrijker organisatie der niet-kapitalistische groepen in het volk tegen het burgerlijke régime, waarvan de strijd voor hervormingen, als middel tot weerbaarmaking der arbeidende klasse, een onderdeel is, terwijl overigens alles, wat de moderne ontwikkeling der maatschappij bevordert, in onze Partij zijn natuurliiken voorvechter vindt. J
De eerste vraag nu is: hoe zal die beweging het best gedijen? Door de beweging, door de aktie zelve, is mijn antwoord. Laten de meer dogmatisch aangelegden in de beweging de theorie propageeren, waarvoor o.a. Gorter, (hoewel hij nog niets heeft gepraesteerd, dat hem boven het peil van een in de hoofdzaken schools onderlegd Marxist verheft) als geborendocent zooveel aanleg bezit. Dit acht ik 'beslist noodzakelijk. Maar hoofdzaak is: dat er aktie zij. Door de aktie zelve brengt men de arbeiders steeds weer in aanraking met de bourgeoisie, met staat en maatschappij; door haar dringt het besef van den klassenstrijd telkens opnieuw door in hun hoofd en hart;


door haar wordt de sociaaldemokratie iets werkelijks, iets levends, iets wat uit de eigen nationale en lokale omgeving opkomt.
Onze arbeiders zijn in hoofdzaak slecht onderlegd; voor theoretische vorming ontbreekt bij de meesten elke grondslag; wil men hen tot sociaaldemokraten maken, dan moet men den klassenstrijd voor hen telkens en telkens weer zien af te leiden uit de feiten, door de ekonomische en politieke ontwikkeling van ons eigen land aan de hand gedaan.
Uit deze mijne opvatting vloeit voort, dat ik bij voorkeur streef naar een aktie, waarvan niet de vooropstelling van een algemeen beginsel het uitgangspunt vormt, doch feiten van den dag, die in hunne verdere ontwikkeling de arbeiders de gelding van dat algemeene beginsel, ook voor ons land, kunnen doen o ndervinden. A'oor mij moet het besef van den klassenstrijd telkens weer uit de botsing van proletariaat en burgerlijke maatschappij worden geboren. Daarom hecht ik zeer veel aan het bizonder e, aktueeleen gebruik dit, om er onze aktie aan vast te hechten op een wijze, dat het al gemeene van een leerstuk of een beginsel een levend feit wordt.
Voor mij zijn daarom de bizonderheden der afgeloopen verkiezingen, is met name het spontaan optreden der arbeiders tegen Kuyper bij de herstemmingen, iets geheel anders dan voor onze dogmatici. Dezen zitten er leelijk mee verlegen; de bourgeoisie is één brok kapitalisme; waarom ons voor de ééne helft warm te maken tegen de andere?
Niet Kuyper is de vijand, doch het kapitalisme; zal men door tegen Kuyper de liberalen te steunen, niet in botsing komen met de dagelijks verkondigde theorie? Een propaganda, op dat doel gericht, is niet zuiver; de dogmaticus voelt zich daardoor beëngd en haakt naar de eenvoudige, klare verkondiging van het algemeene beginsel.
Ik daarentegen heb in die spontane afkeer van het Kuyperrégime gezien de levende, in het hart der menschen kloppende, in hun vertrapte ziel gloeiende afkeer van het kapitalisme, zooals zich dit in een bizonder geval en een bepaald persoon had geopenbaard. Ik had daarom den 28 Juni 1905 willen stellen als een mijlpaal op onzen weg. Een dag van opluchting, van krachtsoefening, van proletarische wraakneming — niet op een mensch, maar op een stelsel; een dag vol belofte voor den politieken groei der arbeidersklasse. Een dag ook vol waarschuwing voor elke burgerlijke regeering, die uit het gebeurde kon leeren 1° welk een verzet de aanranding van den eigen groei der arbeidersklasse in hare vakorganisatie bij de arbeiders uitlokt en 2° welk een invloed de arbeiders, ook met het bestaande kiesrecht, bij de tegenwoordige politieke konstellatie reeds kunnen uitoefenen. (Zie ook bijlage 14).
Zoo heb ik van meet af in de Kamer mijne aktie gebouwd op


dien 28 Juni; daaruit voor de Regeering hare plichten afgeleid; daaruit ook voor onze Partij, voor de arbeiders deaktie tegen deze Regeering willen afleiden. Want de arbeiders-zelve wilde ik voor een duurzame aktie voor de vrijheid van organisatie en beweging op elk gebied deze vier jaren mobiliseeren; ongehinderde, door regeering en wetgeving bevorderde ontwikkeling der nieuwe kracht, waaraan ons volk bij de politieke verlamming der burgerpartijen behoefte heeft, d a t moest het parool zijn. Deze aktie was in de Kamer reeds door mij voorbereid (zie mijne begrootingsrede Dec. 1904). Zij zou gepaard moeten gaan met de opstelling an een program van direkte eischen van arbeidswetgeving, dat de vakbeweging tevens in den strijd hebben betrokken. De propaganda voor die eischen zou, beter dan de algemeene propaganda, die als aanvulling noodig is, maar op den duur eentonig wordt, de soc. dem. arbeiders, die vooraan staan in de vakbeweging, meer naar het front roepen. Zij toch blijven uit den aard der zaak in de Partij meer op den achtergrond, zoolang onze propaganda hoofdzakelijk intellektueel is (verkondiging der theorie); of gericht op de opwekking van de algemeene revolutionaire gevoelens, die een talent en toon van spreken vereischt, slechts bij enkelen te vinden; of politiek in dien zin, dat slechts nadere bekendheid met de parlementaire geschiedenis der laatste jaren een spreker in staat stelt, het onderwerp interessant en boeiend te behandelen. In deze drie vormen beweegt zich tot heden onze propaganda; ook de agitatie tegen het! arbeidskontrakt, die zulk een sterk sociaal karakter had kunnen dragen, als zij zich niet zoo uitsluitend op het o n tw erp en tegen de samenstellers daarvan had gericht, droeg een politiek karakter in laatstgenoemden zin.
Ik nu wenschte, naast de propaganda voor algemeen kiesrecht, die zich kon vastknoopen aan het blanko-artikel, een praktisch geleide beweging voor arbeidswetgeving, kosteloos onderwijs, vrije vakorganisatie enz., waarbij de leiders der vakbeweging in onze propaganda meer naar voren zouden komen. En het uitgangspunt daarvan zou de 28en Juni zijn.
Ik deed dus aan het P. B. hei! volgende voorstel:
„lo. uit de verkiezingen af te leiden een program van versterking en verheffing der zelfstandige organisatie der arbeidersklasse en hunner «Jasse in het algemeen, in den geest van wat ik daarover schreef in „De Beweging" van October en 2o. alle afdeelingen op te wekken, om vergaderingen te houden, waar de eischen der arbeiders aan deze regeering besproken en ten slotte in eene motie kortelijk geresumeerd worden.
Door deze methode zal tevens een bijzondere propaganda worden gemaakt, èn voor de vakaktie, wier vrije ontwikkeling en onbelemmerde beweging, èn voor het alg. kiesrecht, welks invoering wij eischen.
Kieuwe punten hebben wij hierbij niet te bedenken; wij hebben slechts die punten uit ons strijdprogram op den voorgrond te plaatsen en praktisch uit te werken, die den geest belichamen welke op 28 Juni de arbeiders „tegen Kuyper" naar de stembus dreef.


Ik geef dus het P. B. in overweging, de noodige 9tappen te nemen, opdat reeds dezen winter, liefst vóór December nog in de groote steden, in deze richting een aktie worde aangevangen. Men kan beginnen met een manifest aan de arbeiders, dat de zaak principieel op pooten zet, hen wijzende op de beteekenis van hun stemmen op 28 Juni en op de konsekwenties, daaruit voor hen en de regeering voortvloeiende leen manifest, dat ik aanbied, desverlangd te ontwerpen). Verder de afdeelingen aanschrijven, om vergaderingen als door mij bedoeld te beleggen en hun een motie toe te zenden ter aanneming op hunne vergaderingen".
Ik voegde hieraan toe, dat de aktie, hier ontvouwd, slechts gold voor dezen eersten winter. Het was mijne bedoeling, dat intusschen enkele der hier genoemde punten door deskundigen in overleg met de vakvereenigings-mannen nader zouden worden uitgewerkt, opdat een meer speciale propaganda over die onderdeelen, degelijk voorbereid, zou kunnen volgen.
Mijn voorstel werd in de Octtober-vergadering van het P. B. aangenomen; ik ontwierp een manifest en zond dit aan het P. B., dat het in zijne bijeenkomst van 21 November 1905 behandelde. Het mocht echter niet de goedkeuring van het P. B. verwerven: het was te lang en droeg volgens het P. B. ook „door zijn stijl niet het karakter van een manifest". Wat mij echter verhinderde, aan den wensch, om het manifest om te werken, gevolg te geven, was de eisch, om de vrij uitvoerige inleiding, waarin ik mijne konklusies trok uit den strijd tegen Kuyper op 28 Juni, ,,te laten vervallen en daarvoor in de plaats te geven een zeer korte inleiding, waarin echter in elk geval de bewering moet worden vermeden, dat de part ij Kuyper wilde laten vall en. Afgescheiden toch van de overweging", aldus schreef mij de sekretaris van het P. B., ,,dat dit) inderdaad zoo is, zou het toch niet goed zijn, dit te zetten in een manifest, uitgaande van het partijbestuur, waar in de Partij zelf omtrent de al of niet' juistheid hiervan geen eenstemmigheid heerscht."
Hierop antwoordde ik:
„Tegen het verkorten van het manifest, in den geest als dat gevraagd wordt, zou ik geene bezwaren hebben. Wèl tegen 't supprineeren (weglaten) van wat ik schreef ter motiveering van ons optreden bij de herstemmingen. Om twee redenen: lo. omdat daarop mijne speciale houding in zake dit Ministerie steunt, het dus een essentieel element is, niet slechts in mijn betoog, maar in mijn gansche politieke optreden jegens dit ministerie: 2o omdat ik niet kan meegaan met het argument, dat men op zichzelf ware dingen niet mag zeggen, omdat een (in dit geval heel miniem) deel der Partij de waarheid daarvan niet erkent of inziet. Van zulk een standpunt toch houdt alle „leiding" op. Om deze reden geef ik in overweging, een ander met de samenstelling van het manifest te belasten. Ik zal mijn concept, met de noodige vormveranderingen, in een paar artikels gebruiken voor onze pers." •)
In 't voorbijgaan heeft de lezer thans gelegenheid op te merken, wat er terechtkomt van een „vaste leiding", zoodra mannen
!) Men kan deze artikelen vinden in Het Volk van 25 en 26 November 1905.


als Gorter zelf aan 't roer zijn. Het maandenlange gewurm met dit manifest, de talrijke concepten, alle op hun beurt afgekeurd, omgewerkt, enz., totdat eindelijk het holle manifest-Mendels uit de lucht kwam vallen — dat alles heeft mij getoond, dat in het tegenwoordige P. B. politiek inzicht en leiding niet in voldoende mate aanwezig zijn en dat iemand die als adviseur daarin zitting heeft, zijn tijd nuttiger kan besteden. Het was weer dezelfde kwestie als met de redaktie van H e t \ o 1 k : men is sterk in kritiek en verzet, maar tot eigen initiatief en leiding ontbreekt de kracht.
Men zal begrijpen, dat ik deze onaangename historie, waardoor al weer een psychologisch moment voor 't op touw zetten eener deugdelijke aktie is verzuimd, niet voor mijn genoegen ophaal. Het is echter noodig, om voor de toekomst verbetering tot stand te brengen; ik zal dan ook in het laatste hoofdstuk voor de politieke leiding der Partij hieruit de noodige konklusies trekken.
Overigens behoeft men slechts de berichten der P. B.-vergaderingen te lezen, om in te zien, dat de versterking van 't getal als „revolutionair" of „proletarisch" (in den boeken-zin!) bekend staande elementen, de kracht daarvan niet heeft versterkt. Ik wil hier spreken, zooals ik denk: de zaak is te ernstig voor bemantelen. Het kenmerk van dit P. B. is, dat breedheid van opvatting ontbreekt!. Het advies over de zaak-\ an Gils was beneden de waardigheid van een lichaam, waarvan leiding en voorlichting kon worden verwacht; de moties, nu en dan als terugslag op persuitingen van partijgenooten aangenomen, deden vaak denken aan soortgelijke moties van een verbolgen N. A. S.-bestuur; het P. B. verknoeide een macht van tijd, moeite en geld aan kwesties, die absoluut niet tot zijne kompetentie behoorden (zaak-Wijnkoop, geschil Troelstra-Van der Goes).
Daarentegen liet het P. B. ons in den steek, waar het gold, de Partij tot een duurzame aktie te brengen en konflikten, als die tusschen den Amsterdamschen Bestuurdersbond en onze afdeelingen met het partij-orgaan, te voorkomen of op te lossen.
Het rapport van het P. B. in zake de zoogen. kwestie „Troolstra-Gorter" is zeker goed bedoeld, getuigt zelfs van veel monnikenwerk; maar had evengoed achterwege kunnen blijven, daar het den zakelijken ondergrond dier kwestie en haar belang voor de Partij geheel onbesproken laat, voor het a.s. Kongres geen enkele konklusie trekt en niets doet, dan met stemming uitmaken, wie gelijk heeft. Het stuk is alleen interessant" als dokument van de overdreven beteekenis, die sommige personen hechten aan cijfers: het eenige toch, wat de partijgenooten ten slotte uit het rapport kunnen te weten komen, is, met hoeveel stemmen vóór en tegen de verschillende konklusiën zijn genomen. Moest deze zaak tot zóó kleine afmetingen worden teruggebracht , dan had men toch beter gedaan, haar over te laten aan een kommissie, zooals beide partijen hadden gevraagd. Thans beteekent de „uit-


spraak" van het P. B. minder dan die eener door partijen gekozen kommissie, omdat één der partijen de onkieschheid heeft begaan, aan de verhandelingen deel te nemen, al heeft hij zich dan ook van stemming onthouden.
Over de „zaak-Wijnkoop" is reeds stof genoeg opgejaagd en het is m. i. overbodig, nogmaals te bewijzen, waarom het P. B. zich niet had moeten laten leenen, om invloed uit te oefenen ten gunste der partikuliere belangen van dien partijgenoot. Natuurlijk is het niet de bedoeling van het P. B. geweest, dat te doen; het meende, op die wijze een schandaal te kunnen voorkomen. Maar juist dat Wijnkoop van plan was, dat schandaal op touw te zetten, als hij zijn zin niet kreeg — juist d a t had voor 't P. B. een reden moeten zijn, om tegenover dat medelid een geheel andere houding aan te nemen, dan het gedaan heeft.
Ik stap hiermede af van het P. B., om naar aanleiding der zaak-Wijnkoop een algemeene opmerking te maken. Zij is deze, dat in die zaak het individualisme, dat zich voornamelijk onder ultra-marxistische vermomming de laatste jaren zoo noodlottig in de Partij heeft ontwikkeld, tot een zeer leelijke, maar toch gelukkige uitbarsting is gekomen.
Individualistisch is steeds het optreden geweest van de groep Pannekoek-Gorter, waar zij zelfs op de meest ongelegen oogenblikken hun persoonlijke leiding als de eenig ware stelden, tegen de partijleiding. Individualistisch is het, bij verschil van meening de eerste vertrouwensmannen der Partij in hun gansche opvatting, in hun politieke betrouwbaarheid aan te tasten, zonder te vragen, of hun daardoor de arbeid voor de Partlij ook onmogelijk zal worden gemaakt. Individualistisch is het, zooals Pannekoek deed naar aanleiding der herstemmingen, niet slechts de partijleiding, maar zelfs de Partij in haar geheel, de grofste beleedigingen toe te werpen, die door den vijand met graagte opgeraapt en tegen haar gebruikt worden. Individualistisch was het optreden van Van der Goes, toen hij het zakelijke in mijn artikelen van den vorigen zomer aan zijn laars lapte, in die artikelen niets zag dan een uiting van persoonlijke slechtheid en geen ander antwoord had dan een aanval op mijn eer.
Dit soort van individualisme, dat de eenheid in de Partij opoffert aan de zucht, om haar onder alle omstandigheden zijn eigen meening op te dringen, moet bij minder hoog aangelegde naturen leiden tot gevallen als dat van Wijnkoop, die zijn eigen m e e n i n g vormt, waarschijnlijk onbewust, onder den invloed van zijn eigen belang en het) zeer noodlottig zou achten voor de internationale sociaaldemokratie, als die meening niet boven de waardigheid en de eenheid der Partij wierd gesteld, al moest hiervoor ook een schandaal zonder weerga worden aangericht.
Dit individualisme bederft ons orgaan, dat behalve aan vele andere kwalen, sterk laboreert aan de schrijfzucht van allerlei partijgenooten, die niet slechts meenen, op eiken indruk dien zij ont-


vangen te moeten reageeren met een „stuk in de krant" maar zich ook wat de inkleeding betreft, wel te weinig de vraag stellen wat daarvan het gevolg zal zijn voor de Partii.
\ oor een sterk demokratische partij als de onze, die eeen eei°Hen dulden, waarin alles publiek wordt behandeld is bij de leden een sterker gevoel van ondergeschiktheid van eicen meening en belang aan het geheel noodig, dan in welke SS ook Daarom is het individualistisch optfreden van enkele voor-
ge?enageweePstr 3gen°0ten ZUlk ^ SleCht voorbeeld vo°r de jonHet is dit individualisme, dat eenmaa1 Thorbecke blootstelde fitipk r™ benepen tegenwerking bij de uitvoering van ziin politiek program en dat den ouden Radikalen Bond aan het bezit van te veel leiders heeft doen sterven
ein?eil8 Sf'fde individualisme, dat ook de litterarische beweging van 1880, onder zoo leelijke verschijnselen, heeft doen uiteenspatten in verschillende elkaar verketterende of minachtende groepjes, waarvan de kern der N i e u w e T ij d-grSp er ééne - en met de m inst individualistisch-eigengerechtigde-is • !enzy.e5 komt eerlijke, onbaatzuchtige zelfkritiek en zelfherziening bij deze partijgenooten - tenzij de Partij in massa dit eu\ el erkent en het door zijn invloed binnen de noodzakeliike perken weet terug te dringen, zie ik de S. D. A. P aan dat euvel te gronde gaan. aai


REORGANISATIE-PLANNEN.
i.
Geen Struisvogelpolitiek.
De Partij verkeert dus in een zware krisis en het zou een illusie zijn, te meenen, dat die krisis op het aanstaand Kongres zal worden beëindigd. Het tegendeel laat zich even goed denken: dat Kongres kan evengoed aanleiding geven tot) nieuwe geschillen of bestaande met vernieuwde woede doen opvlammen.
Voordat ik dus naga, wat duurzaam tot verbetering in de toekomst kan worden gedaan, zij de vraag behandeld, wat het aanstaand Kongres reeds thans kan doen naar aanleiding van het verleden.
De slechtste politiek zal in dezen wel zijn: struisvogelpolitiek. Met klachten, zelfs in Kongresvoorstellen belichaamd, over de bestaande „kwesties" en met den aandrang om ze niet of eerst na afwerking der geheele agenda te behandelen, komt men niet verder. Wil men de Partij bevrijden van het „gedonderjaag" waaraan men zich terecht ergert, dan make men zich niet met een vloek en een zucht van de zaak af, doch zie haar rustig en vast onder de oogen. In geen geval late men zich wijsmaken, dat hetgeen dit jaar de kwestie „Troelstra-Gorter" is gedoopt, een persoonlijke ruzie is; ook niet, dat men in mijn optreden van dit jaar heeft te zien een uiting van teleurgestelde heerschzucht.
Wanneer ik eerstdaags aan de Partij zal hebben medegedeeld, wat zij de eerstvolgende paar jaren van mij voor de leiding van zaken heeft te verwachten, zal het nog duidelijker dan tot heden blijken, dat ik dit jaar niet heb gestreden voor mijzelf, doch voor betere verhoudingen in de Partij.
Men wende dus niet het hoofd af van de taktische geschilpunten, sedert het vorig Kongres opnieuw aan de orde gesteld; doch trachtle op het Kongres van dit jaar een stoot te geven, waardoor hunne oplossing in de goede richting mogelijk wordt gemaakt.
Eéne zaak staat hierbij vast, n.1. dat het niemands bedoeling is en mag zijn, om bepaalde elementen het blijven in de Partij on-


mogelijk te maken. De begane fouten waren geen uitvloeisel van kwade trouw; over en weer was eerlijke overtuiging en liefde voor de goede zaak de drijfveer. De kleine persoonlijke bijmengselen, die elke menschelijke handeling aankleven, tellen niet mede.
Maar even \ast staat, dat' de Partij niet werkeloos mag blijven toezien, dat hare beste krachten worden verspild in een strijd als in deze bladzijden is geschilderd. Dat de Partij zich moet uitspreken over de hoofdzaak van dien strijd: de w ij ze, waarop zij wil geleid worden. Wil zij daarbij uitgaan van deze waarheid, dat in ons kleine Nederland noch de ekonomische struktuur, noch het godsdienstig en voor een deel klein-burgerlijk karakter van het proletariaat) de voorwaarden bieden voor een politieke arbeidersbeweging, die in marxistische zuiverheid en ultra-revolutionaire gezindheid zelfs de sociaaldemokratie van industriëele landen naar de kroon steekt? Wil zij, dat wij zullen streven naar een beweging, zooals die in een land als het onze moet zijn — eenigzins idealistisch, rekening houdend met de rehgieuse geaardheid van de massa onzer arbeiders, niet het oog sluitend voor aan de arbeiders verwante groepen, de tegenstellingen tusschen de burgerlijke groepen benuttigend? Of wil zij, ontevreden dat de gegevens in ons land niet geheel beantwoorden aan wat de theorie in haar eenvoudigsten vorm en schoolsche opvatting leert, een socialistische beweging forceeren, drijc 11 naar kunstmatige ultra s, aan de Partij een toon, een geest en een taktiek opdwingen, die haar in wezen vreemd zal blijven, en haar tot een propagandaklub van met elkaar overhoop liggende sprekers en schrijvers zal doen verschrompelen? Zal de Partij over de werkelijke arbeiders heen, wortelende in een gedroomd luchtproletariaat, zweven of, zooals haar aan\ ankelijk optreden en haar aktie in Kamer en gemeenteraden heeft bewerkt, steeds dieper doordringen in het werkeliik leven van ons volk?
'Ik weet zeker, dat de overgroote massa der Partij in deze zaken eenstemmig met mij denkt. Maar laat zij het dan uitspreken Laat zij niet schromen, te zeggen, wat de ontwikkelde, ten klassenstrijd opgetrokken Nederlandsche arbeider wil. Laat zij paal en perk stellen, vóór het te laat is, aan dogmatósch drijven.
Laat zij bovendien front maken tegen het voortwoekerend individualisme, dat de eenheid en het aanzien der Partij ondermijnt. Een duidelijke aanmaning tot besef van organisatie en discipline, tot kameraadschap en samenwerking, kan op dit Kongres niet uitblijven.
De Partij kan, indien zij het al niet wist, uit dit geschrift de overtuiging putten, hoe onmogelijk voor hem, wien men leiding opdraagt, deze is, indien hij voortdurend in zijn betrouwbaarheid en algemeene opvatting van de zaak' door toongevende partiigenooten wordt aangerand. Reeds vroeger heb ik te kennen gege\en, dat ik het werk, door mij in de Kamer te verrichten, als


een onderdeel dier leiding beschouw. De Partij kan niet nalaten, na de kritiek op mijne leiding van het vorig Kongres, zich duidelijk uit te spreken, of zij die kritiek voor hare rekening neemt en mij al dan niet in de politieke leiding haar vertrouwen schenkt. Nu zelfs het Partijbestuur is begonnen, zonder mij zelfs om inlichtingen te vragen, in het bericht zijner vergadering naar aanleiding van mijn optreden in de Kamer uitingen te publiceeren, die geen andere strekking kunnen hebben dan mij van dubbelzinnigheid te betichten, is dit punt zelfs urgent geworden. Ik ben genegen, elk oogenblik, als de Partij het eischt, mijne plaats in de Kamer aan een ander af te staan; maar zoolang ik daar met haar wil de belangen der Partij waarneem, dient zij mij te kunnen beschermen tegen aanvallen, die mij treffen in het eerste wat ik daar noodig heb: het vertrouwen in de volkomen eerlijkheid en zuiverheid van mijn bedoelen en in de algemeene juistheid van mijn beleid. Dit is geen eiscli voor mijn persoon, het is een eisch voor mijne f u n k t i e; en een Partij, die niet van ganscher harte aan dien eisch kan voldoen, heeft daarmede uitgesproken, dat zij op die verantwoordelijke plaats niet dien vertegenwoordiger bezit, wien zij met volle gerustheid de verdediging harer algemeene politiek kan toevertrouwen.
Hiermede zou, wat het verleden betreft, door het Kongres genoeg zijn gedaan.
II.
De taak der intellektueelen.
Als van zelf doet zich thans de vraag voor, hoe ik mij de positie van de leden der Nieuwe Tij d-groep en harer volgelingen in de Partij denk, nadat zij aldus een vingerwijzing hebben ontvangen, om bij hun ingrijpen in de leiding der Partij, meer rekening te houden met de belangen en de eischen der organisatie dan tot heden.
Ik zal dit punt behandelen in verband met de verhouding van de redaktie der Nieuwe T ij d tot de Partij.
Dit tijdschrift levert voor de beweging niet dat nut op, dat het zou kunnen en moeten opleveren. Het lijdt sterk aan het dogmatisme zijner eenzijdig samengestelde redaktie; het is daardoor het orgaan eener coterie en niet dat der Partij geworden. Zeer zeker sluit het zijne kolommen niet geheel voor schrijvers, die de zaken anders beoordeelen dan de redaktie; maar het zou mij niet moeilijk vallen te bewijzen, dat dit ook slechts zoover gaat
7


als het voeten heeft. In elk geval loopt men steeds gevaar, dat een artikel, dat niet met) den geest der redaktie strookt, beschouwd wordt als een inbreuk op „de theorie", die den inzender blootstelt aan een polemiek, waarvoor vooral zij, die door hun werk inde praktische beweging geen meester zijn van hun tijd, zich niet steeds gereed kunnen houden, zoodat zij allicht voor de veiligheid hun eventueele geestesprodukten liever elders in rustiger omgeving, plaatsen.
Wil het tijdschrift dus worden een orgaan van de PartSii, dan dient de redaktie minder eenzijdig te zijn samengesteld.
Zoolang dit met is geschied, is elke officieele betrekking tusschen de Partij en de redaktie uit den booze. Zoodra dit wèl geschiedt, is een dergelijke betrekking noodzakelijk.
ant de Partij heeft behoefte aan een wetenschappelijk orgaan, niet slechts voor de uiting en ontwikkeling van het geestelijk leven 111 de Partij, niét slechtte voor de verdediging harer wetenschappelijke methode en van hare ekonomische opvattingen tegen burgerlijke schrijvers - maar óók en niet het minst voor een deugdelijke ^ oorbereiding en wetenschappelijke bewapening der door haar op touw gezette agitaties en van haar werken in de Kamer.
... enkt'le maal werkte het tijdschrift daartoe reeds mede bijv. toen Mevrouw Roland Holst haar artikelen over het ontwerp-Arbeidswet schreef. Maar over het algemeen wordt dit deel der taak van het wetenschappelijk orgaan al zeer stiefmoederlijk behandeld, en wat er wordt gedaan, geschiedt dan nog toevallig, sprake6611 ste,selmatlge redaktie is ook in dit opzicht geen
Ik wil precies zeggen, hoe ik mij deze zaak denk en neem als voorbeeld de beweging in zake het Arbeidskontrakt, waarvan achteraf is gebleken dat zij, die daarbij de inlassehing in het burgerlijk wetboek als hoofdgrief hebben vooropgesteld, zich voorat niet voldoende op de hoogte hebben gesteld èn van het juridische karakter van het onderwerp, èn van hetgeen onze partij-
genooten in het buitenland daaromtrent hebben gezegd en "-edaan Wetende, hoe overladen de hier bedoelde partijgenooten waren met dagelijkschen arbeid, maak ik hun hiervan geen verwijt. Maar ik vestig de aandacht hierop, omdat daaruit juist blijkt, hoe noodzakelijk het is, dat er steeds krachten — niet slechts beschik-
..i™ Ir' m^ar ai"i n uPIW e Z e n ~~ zi-*n' dic zich biJ de verschijning \ an dergelijke belangrijke ontwerpen onmiddellijk neerzetten. om het materiaal te verzamelen en te bewerken, dat vóór het bepalen van het standpunt der Partij móet worden gekend.
nu is de taak der redaktie van het wetenschappelijk orgaan; maar de tegenwoordige redaktie bezit niet de geschikte krachten oni dit werk te verrichten.
Hij trouwens, wien dit verantwoordelijke werk zal worden opgedragen, dient m. i. door de Partij - of het partijbestuur - te


worden benoemd en, zoo noodig, als „sekretaris der redaktie" bezoldigd. Zijn woonplaats — en daarmede de zetel der redaktie — zou het best in Den Haag zijn gevestigd, waar hij de meeste bronnen heeft en die gemakkelijke voeling met de Kamerfraktie, die voor dezen arbeid gewenscht is. De tegenwoordige redaktieleden, behalve Wiedijk en Van der Goes, die daarin zeer op hun plaats zijn, konden medewerkers worden en ter bevordering van een geregeld verband met) de praktische beweging zouden een gedelegeerde van het P. B., van de Kamerfraktie en van de redaktie van het partij-orgaan, lid der redaktie moeten zijn. Met een dergelijke regeling zou de uitgave van het tijdschrift door de Partlij kunnen worden overgenomen.
Ik heb hier een zeer belangrijk deel van de taak der ,,intellektueelen" aangegeven: wetenschappelijke voorbereiding en versterking van ons optreden. In het voorbijgaan wijs ik er op, dat zij daarmede een zeer grooten, door mij ook gewenschten invloed op onze aktie uitoefenen; deze is meer indirekt, opbouwend, doch daardoor des te heilzamer.
Hunne taak in de Partij is hiermede niet uitgeput. Ook voor de propaganda der theorie ligt voor hen in de Partij een breed arbeidsveld open, waarop bijv. Gorter dan ook met veel succes werkzaam is. Ook deze arbeid geeft hun reeds veel invloed op de beweging; laten zij in de resultaten daarvan het noodige vertrouwen stellen, ook waar de praktische besluiten, door de Partij genomen, niet steeds geheel aan hunne wenschen zullen beantwoorden. Een goed onderlegde Partij is ten slotte de beste grondslag voor een deugdelijke aktie. Daar zijn er onder de intellektueelen, die zich bij dezen arbeid niet bevredigd vinden; die roeping gevoelen, zich te begeven in de organisatie en de praktische leiding der Partij. Natuurlijk staan deze voor hen, bij gebleken geschiktheid, even goed open als voor anderen. Enkelen hunner deden daarin zelfs voortreffelijk werk. Zij kunnen daardoor langzamerhand dien praktischen kijk op de dingen verwerven, die een geregelde omgang met dewerkelijke arbeiders, in hun daagsche pak, geeft en die van den dagelijkschen invloed der werkelijkheid uitgaat. Op den duur zullen zij öf de dogmatische opvatting, door mij bestreden, verliezen, öf zich, teleurgesteld over de stugge weerbarstigheid der werkelijkheid, uit de praktische beweging terugtrekken.
Maar ongezond blijft de positie van hen, die slechts nu en dan hun zuiver intellektueelen gedachtenkring verlaten, om als een meteoor hun licht in de praktijk te doen schitteren. Die zich niet een verantwoordelijken werkkring, rondom hun persoon, hebben weten te vormen; die ook niet de praktische ervaring van zulk een werkkring achter den rug hebben; die misschien van nature hoogvliegend, den ballast der realiteit niet aan zich voelen hangen en daardoor iets missen, dat de meest gewone arbeider als van zelf bezit: het zintuig voor het bizondere, het kenvermogen


voor do praktische inwerking zijner daden op het voelen en denden der menschen.
Wie dat zintuig mist, is in staat, bij het versche graf van een politiek tegenstander onwillens diens nagedachtenis te besmetten; die gaat met schoolmeesterachtige dorheid in tegen het innig levende, spontaan echte eener volksbeweging, omdat zij het etiket zijner leer niet op den buitenkant draagt; die kwetst het diepe idealisme zelfs van mede-arbeiders, omdat het zich openbaart in verouderde vormen en zou het willen onderdrukken met uiterlijk geweld als een uiting van kapitalisme; die deed beter, zich te houden aan het opbouwend theoretisch-propagandistisch werk en de dagelijksche leiding, de taktiek, over te laten aan anderen.
Ik kan dit niet nader aanduiden. Zij, die zich hierdoor teruggezet en gegriefd gevoelen, mogen terugzien op de resultaten van hun arbeid. Van hun intellektueel werk (kursussen, propagandabrochures, populair propagandistische artikelen, boeken) hebben zij niet dan succes gehad. Zij hebben daardoor de beweging op menige plaats degelijker en vaster inhoud gegeven en de liefde dergenen, die door hunne voorlichting tot beter begrijpen en nieuw ontwakend leven zijn gebracht, is hun onschatbaar loon.
Maar waar zij leidend, praktisch hebben willen optreden — wat al domheden hebben zij begaan, welk een twist en scheuring hebben zij teweeggebracht; hoe was het resultaat tegenovergesteld aan hun bedoelen; hoeveel is daardoor bedorven in de Partij!
Laten zij uit die gevolgen afleiden, waar hunne taak ligt in onze beweging — het zal hun zelf en de Partij ten goede komen.
III.
De Partijleiding.
Thans een woord over de organisatie der partijleiding: Partijbestuur, Kamerfraktie en Partij-orgaan.
Tot heden bestaat tusschen deze drie niet het noodige verband. Elk is souverein op eigen terrein, behoudens verantwoordelijkheid aan het Kongres. Er is een vaag idee, dat bij eventueel verschil tusschen deze drie, het P. B. beslissend kan optreden; maar tot heden trad de hoofdredakteur geheel zelfstandig op, desnoods tegen de meening van het P. B. in en ook de Kamerfraktie achtte zich niet aan het P. B. gebonden, wat trouwens in strijd zou zijn met haar grondwettige positie.
Het is van belang, de taak dezer drie organen in hoofdtrekken aan te geven.


Het P. B. is belast met het „bestuur" en de „vertegenwoordiging" der Partij. Het spreekt, waar dit noodig is, namens de Partij en tot de Partij. Het zorgt voor den vrede, de goede orde, de opvolging der statuten, de inwendige organisatorische ontwikkeling der Partij en leidt de propaganda. . .
De Kamerfraktie vertegenwoordigt de Partij, wel niet officieel, maar feitelijk, in de Kamer, dus in de praktische politiek.
De Hoofdredakteur is politiek leider en organisator-met-depen in één persoon. Hij voert de Partij aan in den dagelijksclien strijd, verdedigt haar optreden en hare beginselen tegen den vijand, houdt den goeden geest wakker in de Partij, neemt kennis van dreigende of voorkomende kwesties, tracht daarin de noodige leiding te geven en bestrijkt met zijn werkzaamheid het gansche terrein van het partijleven.
Uit de omschrijving dezer funktiën blijkt reeds, hoe noodzakelijk een geregelde voeling is tusschen deze drie organen. De een werkt immers gedeeltelijk op het terrein van den ander; zal één lijn worden getrokken, dan is samenwerking onontbeerlijk.
De bepaling, dat twee leden der Kamerfraktie en de hoofdredakteur de vergaderingen van het P. B. zullen bijwonen, is uit deze overweging voortgesproten. Maar zij is onvoldoende in twee opzichten.
Ten eerste is het adviseurschap bij een lichaam, waarin men geen stem heeft', geen gezonde instelling. Men draagt niet de verantwoordelijkheid mede; men staat buiten de besluiten; geen wonder dat men allicht andere werkzaamheden, die zwaarder wegen, voortrekt en van de vergaderingen wegblijft.
Maar ten tweede is de zaak niet in orde. alleen met een bijzitterschap van twee Kamerleden. De Kamerfraktie zelve dient m. i. over politieke beslissingen en uitingen van het P. B. niet slechts te worden gehoord, doch daaraan, evenals de redaktie van het orgaan, praktisch en verantwoordelijk mode te werken. De politieke leiding der Partij, dus die van elke groote beweging, dient te berusten bij den Algemeenen Raad van P. B., Kamérfraktie en Hoofdredaktie, de drie algemeene partij-organen, die aan die bewegingen leiding en uitvoering moeten geven. Alleen dan voorkomt men botsing of onderlinge afwijking; alleen dan kan de een zich verantwoordelijk stellen voor de daden van den ander; alleen dan is er waarborg, dat de zaak van verschillende kanten bezien en in één geest uitgevoerd wordt.
Over kleinere wijzigingen in de organisatie, bijv. de benoeming van de dagelijksche bestuurders, zal ik niet nader uitweiden. De voorstellen-Haarlem en Den Haag III, om het Dagelijksch Bestuur ook buiten Amsterdam te kunnen kiezen, is zeker ontsproten aan de zucht, om flinke elementen buiten die stad ook te kunnen benoemen. ..... ,
Inderdaad berust in de prakiijk het initiatief en de leiding uit den aard der zaak grootendeels bij het Dagelijksch Bestuur.


Vooral van den V oorzitter wordt daarom veel besef van organisatie, een breeden kijk op de dingen, helder politiek inzicht geëischt. Dit mag ieder, die zich voor deze post beschikbaar stelt, wèl overwegen. Het kan zijn, dat buiten Amsterdam een partijgenoot woont, die voor deze post aangewezen is door zijne bekwaamheden; doch wien men door vergoeding van te maken kosten het wonen in Amsterdam mogelijk zou moeten maken. Daarom verdienen m. i. deze voorstellen aanbeveling.
De redaktie van het orgaan kan het best onder de persoonlijke verantwoordelijkheid van den meest vertrouwden politieken leider der Partij worden gevoerd, indien deze daarvoor de journalistieke bekwaamheid en tijd heeft.
De loop van zaken ten onzent heeft echter gevild, dat er thans niemand voor hoofdredakteur beschikbaar is, wien men deze post gerust kan toevertrouwen. Zeker zijn er journalisten en propagandisten; zeker zijn er personen, die een „vlammend" of puntig artikel kunnen schrijven. Maar voor deze post) is meernoodig dan een talent; daarvoor is noodig een persoonlijkheid, en wel eene, die zedelijk gezag heeft in de Partij. En onder hen, die zich misschien beschikbaar zouden stellen, is niemand, die deze beide eigenschappen met die van politiek doorzicht en leidend vermogen vereenigt.
Daarom zal men wèl doen, voorloopig een kollektieve redaktie, als door de tegenwoordige redakteuren gewenscht wordt, in te stellen. De redaktie zal dan met één lid moeten worden aangevuld. Hiervoor neme men liefst iemand, die niet al t)e politiek is; bij voorkeur een in de praktijk gevormd journalistiek begaafd arbeider. De redaktie bezit thans reeds genoeg politiek gevormde elementen en ook buiten de redaktie zal allicht politieke medewerking worden gevonden.
Wat ik de nieuwe redaktie echter vooral zou aanraden, is: onbarmhartig te zijn tegen het individualisme der tallooze naarde-pen-grijpers in de Partij — het blad te redigeeren voor de lezers en niet voor de schrijvers.
Verdere wenken omtrent de redaktie meen ik hier niet te moeten geven.


SLOTWOORD.
. De taak, die ik mij bij het schrijven dezer brochure heb gesteld, is hiermede ten einde.
Het is mij een pijnlijke noodzakelijkheid geweest, dit jaar mijn taktiek van zwijgen en retireeren te moeten verwisselen voor eene van verweren en aanvallen. Ik heb mij daarmede blootgesteld aan het verwijt, dat ik zelf meedoe aan een optreden, door mij veroordeeld. Maar de niet-oppervlakkige en eerlijke lezer zal inzien, dat ik, door te zwijgen, het kwaad zou hebben laten voortwoekeren en alleen door te spreken in staat was, het onhoudbare ervan aan 't licht te doen treden.
Niet daarom dus was mij deze taak pijnlijk; doch omdat ik partijgenooten, die mij als zoodanig lief en dierbaar zijn en wier verdiensten voor de zaak ik waardeer, heb moeten aanvallen.
Thans, nu ik de pen neerleg, doortintelt mij het warme gevoel van broederschap, dat de strijders voor het heerlijke ideaal der sociaaldemokratie verbindt. Thans zou ik hun allen willen toeroepen: meet uw eigen kracht, zoekt uw eigen plaats, gaat met zelfkennis bepalen, waar en hoe gij de Partij nuttig kunt zijn!
De Partij bestrijkt' met haar optreden een groot terrein van maatschappelijk, politiek en geestelijk leven. Daar is noodig verdeeling van arbeid, samenwerking. Daar is werk voor ieder, die wat kan en wat wil. Werk van den kleinste tot den grootste. Ieder kan zich in dien arbeid uitleven, kan het beste dat in hem is, tot) ontwikkeling brengen.
Het is niet mogelijk, in één persoon alle eigenschappen te vereenigen, die den Leid'er vormen in theoretisch, propagandistisch, journalistiek en politiek opzicht. Tusschen verschillende partijgenooten vindt men deze eigenschappen verdeeld. Hun plicht is het, door dat verschil van aanleg zich niet tegen elkander te laten dringen, elkander en dus de Partij afbrekend maar elkander aan te vullen, te versterken, de een den ander in zijne kwaliteiten (en de noodzakelijke fouten daarvan) verdragend.
Zooals het thans is gegaan, is er een bitterheid, een wantrouwen, een kliekverdeeling en sektegeest bezig te ontstaan, waardoor zij, die uit idealisme in de Partij zijn gekomen, zullen worden genoopt, zich uit het partijleven terug te trekken , terwijl slechts harde, koude en berekenende naturen zich daarin wèl kunnen gevoelen.


Het uiterste punt, waarop eenheid mogelijk is, is bijna bereikt; ik ben niet de eenige in de Partij, die, wanneer het zóó doorgaat, reeds ter wille van zijne geestelijke en physieke gezondheid genoodzaakt zal zijn zich uit het aktieve partijleven terug te trekken en op andere wijze aan de sociaaldemokratie zijne krachten te wijden.
Eén van beide is noodig: de krisis waarin wij verkeeren, moet in de ééne of de andere richting opgelost. Of terug naar een kameraadschappelijke wijze van werken, met verdeeling van arbeid en wederzijdsche opbouwende, op onderling vertrouwen rustende kritiek; öf verder, door de desorganisatie heen naar de ontbinding.
In welke richting deze ontwikkeling zal gaan, dat hebben ten slotte niet enkele personen in de Partij, hoe verdienstelijk dan ook, uit te maken — dat zal de Partij zelve hebben te beslissen.
Want het is haar zaak, de zaak van het Nederlandsche proletariaat, die eenheid en onderling vertrouwen eischt onder onze strijders — öf, indien daaronder zijn, die dat vertrouwen hebben verbeurd, de verwijdering derzulken van de verantwoordelijke plaats, die zij innemen. Het is hare zaak, de richting aan te geven, waarin de Partij zich verder zal ontwikkelen. Het is hare zaak. orde en regel en een goeden geest te scheppen in eigen huis.
Mochten de bittere ervaringen der laatste maanden de massa der partijgenooten, de arbeiders, hebben opgewekt, om zich deze taak bewust te worden en zich daarvan met beradenheid en zelfbeheersching, maar onverschrokken te kwijten — dan zal zelfs dit tijdperk van verwarring hebben gestrekt tot versterking van den groei der Nederlandsche arbeidersklasse.


BIJLAGE I.
(Hoofdartikels „Het Volk" van 17, 21*en 28 Sept. 1901).$
De agrarische kommissie.
Het partijbestuur heeft in zijne laatste vergadering voldaan aan den inhoud der motie, op voorstel van de afgevaardigden van Amsterdam III op ons jongste verkiezingskongres aangenomen.
Deze motie luidt:
„Het verkiezingskongres, gehouden 8 April 1901 te Utrecht, overwegende, dat de beide ter zijne beoordeeling voorgelegde punten aangaande de regeling van het pachtkontrakt en gemeentelijk grondgebruik, het kongres zouden brengen in het diepst der agrarische';kwestie, van oordeel, dat voor een uitspraak in deze een voorafgaande ernstige studie van het landbouwvraagstuk gewenscht en noodzakelijk is, noodigt liet partijbestuur der S. D. A. P. uit, een kommissie te benoemen, die de agrarische kwestie in haar geheelen omvang zal onderzoeken, speciaal met het oog op de Nederlandsche landbouwtoestanden, besluit, inmiddels voor de a.s. verkiezingen de door het P. B. voorgestelde paragraaf ongewijzigd te aanvaarden."
Na al hetgeen over deze zaak in en buiten onze Partij gezegd en geschreven is, komt het ons gewenscht voor, de aanleiding tot de benoeming dezer kommissie beknopt en zakelijk aan onze lezers mede te deelen.
Wij bedoelen hiermede niet een voortzetting der debatten over dit punt, welker felheid — onder onze partijgenooten tot lieden ongewoon — wij slechts kunnen toeschrijven aan misverstanden *), die, naar wij voor de Partij hopen en ook wel vertrouwen, in en door de benoemde kommissie grondig zullen worden opgeruimd.
Integendeel wenschen wij deze zaak te ontdoen van de min-of-meer persoonlijke en toevallige elementen, die er onwillekeurig in zijn gemengd en van het polemisch karakter, dat zij tot heden wel moest dragen, wat het best geschiedt door alleen van den zakelijken inhoud der gevoerde debatten het wezenlijke samen te vatten, als zoovele punten waarover de studie en liet
onderzoek der kommissie o. a. zullen loopen.
* -
*
De bespreking van ons agrarisch program is ingeieid met een artikel van Kautsky, in liet Februari-nummer van de Nieuwe Tijd van dit jaar, getiteld: „Eenige woorden over liet Hollandsche verkiezings-program ten gunste van het landvolk."
In dit licht zal ik ook maar Gorter's laatste ontboezemingen in de Nieuwe. Tijd beschouwen, die ons terugvoeren midden in de pijnlijkste oogenblikken van ons Verkiezingskongres. Wilde ik op dat artikel ingaan, dan zou ik 'larde woorden moeten gebruiken, die ik in 't belang der zaak liever vóór mij houd en gelukkig vóór mij kan houden, nu door samenspreking in de Kommissie de mogelijkheid bestaat, elkander beter te leeren begrijpen. Tr-


Kautsky, hoewel toestemmende, dat zonder de noodige terreinkennis kritiek op ons agrarisch program maar al te licht onaangenaam en onvruchtbaar wordt" zegt, dat zijne taak hem gemakkelijker wordt gemaakt, ..doordat (hij zich) voor het grootste gedeelte over de betreffende punten (van dat program) toestemmend uitlaten kan."
Men weet, dat ons agrarisch program van 1897 (hetwelk Kantsky kritiseerde) aldus luidde : ')
1. Betere regeling van het pachtkontrakt ten bate van boeren en arbeiders, berustende op het beginsel, dat alleen pacht behoeft te worden betaald van de netto opbrengst van het bedrijf, dus nadat van de totale opbrengst zijn afgetrokken de noodzakelijke onkosten, waaronder ook een voldoend loon voor de arbeiders is begrepen.
2. Uitbreiding der bepalingen van art. 1(528 en 1629 15. W. in het belang van den huurder en verbod van schending dezer bepalingen in de pachtkontrakten.
3. Recht \ <m den vertrekkenden pachter op vergoeding wegens de door zijn arbeid of kapitaal aan het gehuurde aangebrachte "verbeteringen.
4. Opneming in de pachtkontrakten van het minimumgetal arbeiders, dat de boer 's zomers en 's winters vast in dienst moet houden, te bepalen naar den aard en den omvang van het bedrijf en de plaatselijke omstandigheden.
5. Instelling van pachtkommissies in alle landelijke gemeenten, gekozen door en bestaande uit vertegenwoordigers van grondbezitters' pachters en arbeiders, met bepaling dat geen pachtkontrakt geldig is! dat niet door de gemeentelijke pachtkommissie is goedgekeurd. '
6. Uitbreiding van het onteigeningsrecht der gemeenten, zoowel tot verbetering der woningtoestanden als tot voorziening in de werkloosheid en tot verbetering van den toestand der arbeiders, 7 met name, wat de landelijke gemeenten betreft, om deze in staat te stellen aan ingezeten arbeiders zooveel grond en bedrijfsmateriaal tegen den laagst mogelijken prijs in gebruik te geven, dat zij van hun arbeid op dien grond geheel kunnen bestaan.
8. Afschaffing van alle bevoorrechting in zake het jachtrecht.
Van deze acht punten zeide Kautsky: „Slechts twee zijn er, waarin ik zwarigheid zie." Die twee waren de punten 4 en 7, terwijl hij bovendien een enkele opmerking maakte naar aanleiding van punt 8.
Had de kommissie geen andere taak, dan haar oordeel uit te spreken over het agrarisch program, op ons jongste verkiezingskongres aangenomen, dan zouden wij Kautsky's bezwaren tegen punt 4 niet eens behoeven te noemen, daar het 1' B. in zijn voorstel dit punt heeft laten vallen (op grond, dat dit beter aan de vakbeweging bljjft overgelaten), zoodat hierover de strijd in onze Partij dan ook niet heeft geloopen.
Maar nu de kommissie het agrarisch vraagstuk in zijn geheel heeft te bestudeeren — dus óók het optreden en de eischen der landelijke vakbeweging — zij opgemerkt, dat Kautsky deze bepaling afkeurt, wijl zij 'den pachter zou opdragen, het probleem der werkloosheid op te lossen, een probleem, dat de geheele maatschappij aangaat en geen produkt der paclitverhouding is, noch
') Elk afzonderlijk punt wordt door ons voor 't gemak genummerd.


zelfs van den landbouw. Staat en gemeenten moeten de werkloosheid door werkverschaffing tegengaan, en dat niet alleen op kosten der grondeigenaars, maar van alle bezittenden.
Werden de pachters verplicht, in den winter overtollige arbeiders in dienst te houden, dan zouden zij allerlei huisindustrieën moeten invoeren (mattenvlechten, houtsnijden, enz.) om den menschen werk te verschaffen en in een soort sweater ontaarden.
Troelstra, die in het April-nummer van De Nieuwe Tijd in een artikel getiteld „Het agrarisch program" Kautsky beantwoordde, begon met instemming te konstateeren, dat Kautsky geen bezwaar had geopperd tegen den opzet van ons program, hetwelk ook het pachtstelsel betrekt in den strijd tegen het kapitalisme.
Hij erkende de juistheid van Kautsky's opmerkingen omtrent de werkloosheid, doch achtte deze niet van toepassing op punt 4, dat slechts bedoelt, den boer een minimum-getal arbeiders, ook voor den winter, op te leggen, welk getal berekend moet worden naar de landbouwwerkzaamheden, die in den winter bij goed beheer kunnen, maar tegenwoordig in vele streken niet worden verricht (slooten greppelen, grond vergraven, boomen rooien, enz.) door gemis aan bedrijfskapitaal van den boer.
Hij verwees hierbij naar de vakvereeniging ,,Broedertrouw'', die in 1889— 1890 dezen eisch aan de boeren stelde en naar de Friesche vereeniging „Door arbeid tot verbetering", die hierover een enquête had gehouden.
Kautsky's tweede bezwaar gold punt 7: de wijze van uitgifte en bewerking van gemeentegrond. Zijn hoofdbezwaar is gericht „tegen den eisch, dat, wanneer ik liet goed begrijp, het de gemeente mogelijk gemaakt moet worden, uit iederen landelijken loonarbeider een zelfstandig landbouwer te maken. De uitvoering van dezen eisch zou niets zijn dan ieder "£rooter landbouwbedrijf op het land onmogelijk maken, omdat men het de arbeiders onttrekt, en het zeer kleine bedrijf tot deneenig mogelijken bedrijfsvorm in den landbouw."
De meeste landbouwkundigen, zegt Kautsky, . zijn voor een vermenging van grootten van bedrijf, voor algemeen zeer klein bedrijf zijn op zijn hoogst eenige aanhangers van de kleinburgerlijke demokratie. liet is de aan de laatste eigene methode, den loonarbeid op het land op te heffen." Daartegenover stelt Kautsky de soc. dem methode, die geene verdeeling wil van afzonderlijke ondernemingen, maar hun overgang in maatschappelijk (staats-, gemeenteljjk of koöperatief) bedrijf Daarom geeft Kautsky de voorkeur aan het Belgische program, dat verlangt: toewijzing van gemeentegronden aan vereenigingen van arbeiders, die zich verplichten, geen loonarbeiders te gebruiken. Echter wil hij in plaats van „toewijzing" liever ..verpachting" lezen, opdat de zekerheid bestaat, dat de grondrente niet aan de koüperaties, maar aan het volk komt.
Troelstra voerde hiertegenover aan, dat, indien het de bedoeling ware, alle landelijke loonarbeiders tot kleine boeren te maken, in het program moest staan: „aan a//e" of aan de ingezeten arbeiders", wat niet het geval is. „Men wil, naarmate de behoefte het eischt en er grond beschikbaar is, een deel der landarbeiders gemeentegrond in gebruik geven, in zoodanigen omvang, dat zij niet meer in loondienst behoeven te werken. De konkurrentie tusschen de loonarbeiders vermindert daardoor en de mogelijkheid om de loonen verhoogd te krijgen, wordt voor de overblijvenden grooter."
Hij toonde verder aan, hoe deze paragraaf een poging is. om de bestaande behoefte aan grond, die zich uit in het huren van kleine akkertjes nevens den loondienst, om te zetten in eene meer bewuste aktie, die het tot een werkelijk voordeel voor de arbeiders zal maken."


„Onze partijgenooten, die in landelijke streken dit punt propageeren werken liet gewoonlijk zóó uit, dat de gemeente in streken, die door het absenteïsme der grondbezitters worden geteisterd, een recht van voorkoop moet hebben op grond, in de gemeente ten verkoop aangeboden om te voorkomen dat het bezit der uitwonende eigenaren wordt vergroot en dat verder de grond, die in verband met de behoefte aan werk der arbeidende bevolking niet of niet voldoende wordt ontgonnen en bebouwd, tegen vergoeding der werkelijke waarde, berekend volgens de opbrengst der laatste jaren, kan worden overgenomen."
Daar van den laatsten maatregel liet gevolg zal zijn, dat de eigenaars zelf tot ontginning zullen overgaan, ligt in deze maatregel tevens een drang naar werkverschaffing opgesloten.
Ln wat betreft Kautsky's vrees voor kunstmatige bevordering van het klein boerenbedrijf, verwees Troelstra naar ons gemeenteprogram, in 1897 nog niet bestaande, waaruit blijkt, dat deze maatregel in verband wordt gebracht met „bevordering van kooperatie der kleine en middelmatige landgebruikers; het aanleggen van wegen en bosschen, het droogleggen van plassen en de ontginning van woeste gronden."
„Dit alles eischen wij van de gemeente', deze moet, om aan deze eischen te voldoen dus ook als werkgever optreden. Hieruit blijkt, dat de methode der sociaaldemokratie, die geene verdeeling der afzonderlijke ondernemingen, maar hun overgang in maatschappelijk (staats-, kommuuaal-, koöperatief) bedrijf wil, zooals Kautsky terecht opmerkt, wel degelijk door ons werd gevolgd. Men kan echter deze methode maar niet willekeurig toepassen, nóch op industrieel, nóch in veel mindere mate op landbouwgebied; men kan slechts trachten, haar langs den weg, door de omstandigheden gewezen, ingang te doen vinden. Ook uit propagandistisch oogpunt is dit noodzakelijk. Onze direkte hervormingseischen — en deze zijn het, welke een program voor de vierjarige wetgevende periode bevat — moeten door de direktbelanghebbendeu worden begrepen. Zij moeten zich dus onmiddellijk vastknoopen aan de bestaande eischen en feiten; wie één schakel overspringt verbreekt het noodzakelijke verband tusschen de gedachten van het volk en het feit waarop die gedachte moet worden gericht. Ziedaar de reden, waarom Kautsky's opmerkingen over dit punt mij voorkomen, niet ter zake te zijn."
In hetzelfde nummer van De Nieuwe Tijd kwam Gorter met Troelstra in debat in een artikel: Troelstra tegen Kautsky2) waarin over deze uitgifte van grond werd gezegd, dat de verwijzing naar liet gemeenteprogram niet voldoende is, om Kautsky s bezwaren te ondervangen. „Hoewel kooperatie (in dat program) wel wordt genoemd, wordt zij niet verplicht gesteld. Integendeel, er wordt weer uitdrukkelijk van een zelfstandig bestaan gesproken, wat ongeveer het tegenovergestelde van een koöpereerend bestaan beteekent." Gorter is van meening, dat uitgifte van grond alleen moet gebeuren in gemeenten, waar deze koöperatief kan worden bewerkt. Geeft men den grond aan partikulieren in gebruik, „dan zullen le. de brokken het eerst worden gegeven aan de beste, vlijtigste, knapste werkers, die den meesten waarborg aan het gemeentebestuur
') De afwezigheid, het elders wonen.
s) Een onjuiste titel, daar Troelstra Kautsky niet bestreden had, doch slechts bad trachten aan te toon en, dat ons program aan de door K. gestelde eischen voldeed.


geven maar die ook gewoonlijk de voormannen der arbeidersbeweging zullen zijn. Deze zal van liaar leiders beroofd worden en zij zullen tot kleine burgers worden gemaakt. En 2o. zal er een moordende liaat en jalouzie onder de arbeiders "ontstaan en een gekonkel om bij de verdeeling een stuk te krijgen. Loten zal niet gaan, want de autoriteit moet den beste nemen. Dat zal men dan hebben in plaats van solidariteit en soc. dem. broederschap."
Daarom is Gorter voor overname der Belgische bepaling.
In het volgend nummer van De Nieuwe Tijd houdt Troelstra vol, dat de arbeiders nu eenmaal grond noodig hebben, , en daar die noodzakelijkheid niet verdwijnt, door haar te ontkennen, omdat zij niet in uw systeem past. doet gij wijs, haar als uitgangspunt van uw arbeid te nemen zooals in ons program wordt gedaan" Verder merkt hij op, dat Gorter de uitdrukking „zelfstandig bestaan", dat een arbeider zich ook als lid eener koöperatieve vereeniging kan veroveren, verwart met „zelfstandig bedrijf", wat geheel iets anders is.
„Mogen wij uit vrees voor de bezwaren, aan het klein boerenbedrijf verbonden, in velé gevallen weigeren, den voet te zetten op een pad. dat met leniging der nooden van enkelen begonnen, op den duur tot koöperatief of gemeentelijk bedrijf zal voeren?' — aldus formuleert Troelstra in dit artikel de kwestie en, herinnerende dat de bezwaren over jalouzie, en onttrekking van krachten aan de arbeidersbeweging, voor koöperatieve bebouwing evengoed gelden als voor partikuliere zegt hij:
„Gorter vreest dat kleinbedrijf zoozeer, dat hij het zelfs als overgangsmaatregel niet aandurft. Daaruit blijkt, dat hij zich nog niet voldoende heeft ingedacht in de oorzaken die maken, dat tegenwoordig de menschen zoo aan hun klein bezit en bedrijf hangen.
Kautsky zegt het op pag 152 van Das Erfurter programm anders duidelijk genoeg, lo waaraan de angst voor 't opgeven van het kleinbedrijf tegenwoordig is toe te schrijven en 2o waarom die angst niet onder alle omstandigheden met het klein bedrijf verbonden is.
Wie in de kapitalistische maatschappij zijn kleinbedrijf, hoe treurig ook, verliest, is den ondergang prijsgegeven. „Alleen de sociaal-demokratie maakt het boeren en handwerkslieden mogelijk, gezamenlijk arbeiders van het grootbedrijf te worden, zonder in het proletariaat te verzinken." Kautsky acht het dan ook niet noodig de kleine boeren te onteigenen; zoodra de hoogere bedrijfsvorm van het socialistische landbouwbedrijf zijn aantrekkingskracht op hen gaat uitoefenen en de voordeelen van het maatschappelijk grootbedrijf zich doen gelden en ieder deze kan genieten, ..zullen slechts gekken er naar streven, verouderde bedrijfsvormen in stand te houden", zegt hij.
Welnu, daarop vertrouw ik ook; niet langs politieken weg, door overijlde plannen aan de menschen op te dringen; maar door hun de voordeelen der koöperatie en van gemeentelijke exploitatie zichtbaar en tastbaar te maken — daardoor zal de kleine gemeentepachter meer en meer tot koöperatie worden gebracht, teruüjl deze geene gelegenheid zal hebben zich te ontwikkelen, als zij niet van onderen op kan ontstaan en groeien
In het Septembernummer van De Nieuwe Tijd herhaalt Gorter, dat 'I roelstra wil, , dat de soc. demokratie meehelpt om het kleinbedrijf in stand te houden' en dat het Marxisme dit verbiedt. Dat de arbeiders den grond noodig hebben, kan geen reden zijn, hun dien op deze wijze, te verschaffen, wij zeggen toch ook niet van den stadsarbeider: „de arbeider heeft een winkel of een werkplaats noodig, dus laten wij zorgen, dat hij er een krijgt." Het is beter, zulke


dingen op het platte land ook nooit te zeggen, al is het waar, dat daar de ontwikkeling langzamer gaat. ..De industrie huwt zich aan den landbouw, de kapitalistische kooperatie neemt overal toe, de koncentratie van liet kapitaal in
geduldani?ebben.''neerat DaarVa" ''ebben WÜ alles te verwachten> als WÜ
Tot zoover het debat over deze kwestie in De Nieuwe Tijd. Wat daarin verder over de bescherming der pachters in 't algemeen voorkomt, zal in de volgende artikelen worden behandeld, tegelijk met een zakelijk overzicht vau de debatten op het \ erkiezing'skongres.
De vraag of, en — zoo ja — in hoeverre en op welke wijze onze Partij ook de be angen der pachten zal behartigen, heeft in onze pers en op het Verkiezingskongres een onderwerp van levendige diskussie uitgemaakt.
Had Kautsky tegen de bescherming der pachters tegen de grondeigenaren, zooals die 111 ons tegenwoordig program is opgenomen, geen bezwaar ingebracht,
LÏlfiw*/ i 'fl Va" AiPn' J !' kwam Gorter °P tegeu hetgeen Troelstra in datzelfde tijdschrift over de pachters had geschreven en op het Kongres werd dit debat voortgezet. ö
1 roelstra s stelling was deze: „Waar op het gebied der vakbeweging de pachtboer als werkgever staat tegenover den landarbeider, heeft de laatste in zyn^tr,,, tegenover de rente- en winsttrekkende klasse één belang met den
Gorter schreef daartegen: „De belangen van den welvarenden pachter en den pachter dien het redelijk gaat, zijn vijandig aan die der welvarende klasse: e arme pachter wordt alleen uit nood naar de arbeiders gedrongen, hij hoopt op welvaart om groot-uitbuiter te worden en zou in menig punt met de bezittende klasse medegaan."
loch erkent Gorter, dat „de arbeiderspartij de hulp der pachters wel wil aanvaarden, waar zij tot haar komen, maar zij zoekt ze niet en steunt hen voor alle dingen om het lot der arbeiders te verbeteren. Door pachtkommissies b.v., die den pachter schadeloosstelling geven, waardoor de grond beter bebouwd, de werkeloosheid minder, het loon hooger worden kan."
Later zegt hij: „Dezelfde werking, die den pachter in staat zou stellen, lagere pacht te betalen, die dus uitgaat van de grootere macht van den pachter, zou hem in staat stellen, toe te stemmen in hoogere pacht."
Hij meent bovendien, dat Troelstra met zijne maatregelen om den pachter te beschermen en hem op te nemen in de strijdende arbeidersbeweging, hem wil vereeuwigen. Dit laatste woord slaat blijkbaar op de uitdrukking in ons verkiezmgsprogram: betaling van pacht alleen van de netto opbrengst van het bedrijf; Oorter blijkt hierin de strekking te zien, om des pachters bedrijf in
? i!L ' en ni®t: om te zorgen dat eerst zij, die in 't bedrijf gewerkt
hebben, daarvoor worden betaald, alvorens er sprake is van pacht afdragen aan den grondbezitter. 6
Door deze opvatting van die bepaling komt Gorter er dan ook toe, den pachter te vergelgken met den kleinen patroon, die last heeft van de konkurrentie en dien de Arbeiderspartij toch óók niet kunstmatig in stand tracht te houden.
Hiertegen komt Troelstra op in het Meinummer van De Nieuwe Tiid, waarin hij er op wijst, dat Gorter voortdurend de funktie van pachter met die van, werkgever verwart, hoewel beide volstrekt niet oorzakelijk met elkaar zijn verbonden. \ andaar die gelijkstelling van den pachter met den kleinen hand-
heeft ^etr«ndVan Tr°elstra in bet Volk va" 18 APril M de onjuistheid
Ons program, den pachter beschermende, stelt dezen tegenover den verpachter.


„De pachter kan al dan niet proletariër of kapitalist zijn; hij kan in andere kwaliteit al dan niet solidair zijn met de loonarbeidersklasse: wij spreken over zijne verhouding tot den grondeigenaar", die den pachter en, door dezen als perspomp te gebruiken, tevens de arbeiders uitbuit, zoodat een deel der meerwaarde in zijn zak komt.
De vraag is eenvoudig, of een eventueele verlaging der pacht in een of ander opzicht, nadeelig kan zijn voor den loonarbeider.
„De landheer tracht den pachter als werkgever te dwingen tot meerdere uitbuiting der arbeiders: bij werkstakingen is het de landheer, die hem dwingt, niet toe te geven, wetende dat na afloop van den pachttijd publieke verhuring plaats moet vinden en de stand van het arbeidsloon een der voornaamste factoren is bij berekenen van de pacht." De arbeider daarentegen is om deze reden verplicht, den pachter tegen den landheer te steunen, „hem als pachter op te dringen tegen den landheer, op wien ten slotte de loonsverhoogingen in verreweg de meeste gevallen zullen moeten verhaald worden."
Bovendien is pachtverlaging een raiddel om den grondprijs te verlagen en „in dit verband het opkomen voor den pachter een onderdeel der beweging voor landnationalisatie."
„Vereeuwiging van het pachtstelsel door pachtverlaging vreest Troelstra evenmin, als vereeuwiging van het loonstelsel door loonsverhooging; daalt de pacht zóó laag, dat 't verpachten geen voldoende rente meer geeft, dan doet de grondbezitter zijn grond over aan de gemeente of gaat hij hem door middel van opzichters zelf exploiteeren."
Waar overigens Gorter zelf uitdrukkelijk verklaart, „den verdrukten pachter uit menschelijkheidsredenen wel te willen helpen", opent hij zelf de deur voor de gevaren, die hij van de bepaling in ons program vreest.
Gorter komt hierop in de N. 7'. van September terug, „Niet alleen in den vakstrijd is de pachtboer de vijand der arbeiders, maar ook (de helderzienden niet te na gesproken) in den politieken strijd bijna overal. Ik gaf voorbeelden: protektie-, ongevallen . ziekte- en ouderdomsverzekering wetten op den kinderarbeid, rusttijden, woningen, de pachter is er zeer vaak de vijand van, omdat hij weet, dat de kosten er van op zijn hoofd neerkomen." En nu was 't zijn grief, dat Troelstra, de belangen van pachter en arbeider tegen de kapitalistenklasse vereenzelvigende, dit alles niet in 't oog hield. Van de scheiding, die Troelstra maakt tusschen den pachter en den werkgever, wil hij niet weten, daar elke politieke maatregel, die iemand als pachter versterkt, hem tevens als werkgever zal versterken, niet alleen in dien zin, dat hij persoonlijk sterker wordt, maar ook in dezen, dat de positie zijner klasse, de levenskansen van zijne klasse, worden vergroot."
Troelstra heeft dus de klassevijandschap, ook op politiek terrein, tusschen pachters en arbeiders, over 't hoofd gezien en daartegenover vervalt hun beider gemeenschappelijk belang bij lage pachten, dat overigens door Gorter wordt toegegeven.
Toch verklaart hij, „dat wij die dit punt willen schrappen, dit niet willen, omdat wij kleine boeren en burgers niet willen steunen. Dit is in de burgerlijke bladen en soms zelfs in Het Volk, verkeerd voorgesteld. Zooals de geheele partij gelooven wij dat kleine boeren en burgers bij ons behooren, omdat de arbeiders het socialisme zullen brengen. Maar wij meenen dat wij maar zeer weinig voor de boeren zullen kunnen doen op agrarisch gebied. Bijna elke maatregel voor de pachters is nadeelig voor de ontwikkeling der arbeidersklasse/'
Men weet, dat wij slechts de diskussies weergeven — niet debatteeren. Daarom geven wij dan ook dit alles zonder kommentaar, voor den lezer ho-


112
pende, dat hij het verband dier laatste mededeelingen metkGorters overige redeneeringen beter snapt dan wij.
Daar in de diskussiën op het kongres geene nieuwe argumenten over en weer zijn aangevoerd, zullen wij daarop niet ingaan.
Alleen zij tot goed verstand van de zaak medegedeeld het voorstel-NaardenBussum, door Gorter verdedigd, hetwelk de pachtersparagraaf' aldus wil lezen: „Betere regeling van het pachtkontrakt, berustende op het recht van de» vertrekkenden pachter op vergoeding wegens de door zijn arbeid of' kapitaal aan het gehuurde aangebrachte verbeteringen. Toezicht op de naleving van het pachtkontrakt door pachtkommissies, waarin alle belanghebbenden zijn vertegenwoordigd — en, wat de pachtkontrakten van proletarische pachters (werkende zonder loonarbeiders) betreft, met het recht tot het stellen van bindende maatregelen omtrent grootte der pacht (zooals in Ierland)."
Verder bevestigen wij, wat door Troelstra op liet Kongres werd gezegd, n.1. dat volgens onze meening door het onderzoek der kommissie „het tegenwoordige program vaster zal komen te staan. Wijziging van kleinigheden tot wegneming van misverstand is mogelijk, zeer zeker."
Wij voegen hieraan toe, dat daaronder o. i. valt de uitdrukking, dat de pacht alleen moet worden betaald „van de netto opbrengst van het bedrijf nu de gekursiveerde woorden zelfs door partijgenooten worden opgevat als de strekking hebbende, dat bedrijf te vereeuwigen, in plaats van (zooals steeds is gezegd) te bevorderen, dat van de opbrengst van het bedrijf eerst al degenen die daarin arbeiden hun loon daarvoor ontvangen, alvorens de nietsdoende grondeigenaar recht op pacht heeft Waar het op aankomt, dat drukte Troelstra in zijn slotwoord over deze zaak op het kongres aldus uit: „Maar dat onze partij niet onverschillig zal staan tegenover de uitbuiting van den pachter door den grondkapitalist en met het brengen van grond aan de gemeente niet zal wachten tot de koöperatie mogelijk is, daarop vertrouw ik volkomen."
En nu wij aldus nogmaals de overwegingen, die ons en zoovele andere partijgenooten dwingen, het ook voor den pachter tegen den grondbezitter op te nemen, de revue hebben laten passeeren, mogen en kunnen wij niet eindigen zonder een woord van protest tegen diegenen, welke die opvatting losmaken van de zakelijke gronden, daarvoor aangevoerd, en haar toeschrijven aan redenen, buiten de zaak zelve gelegen.
Dat onze vijanden hier als overal de meeningsverschillen in onze partij aangrijpen om juist dien partijgenooten, van wie zij het meest last hebben, afbreuk te doen, ligt voor de hand.
Maar laat toch onder partijgenooten zooveel ruimte van inzicht, zooveel eerbied voor elkanders overtuiging bestaan, dat men afwijkende meeningen ook nog anders kan verklaren dan uit politieke of andere bij-oogmerken.
En hiermede wenschen wij den leden der agrarische kommissie, aan wie door het P. B. een krediet is toegestaan, om ook deskundigen en belanghebbenden binnen en buiten de Partij te kunnen hooren, een vruchtbare en vriendschappelijke samenwerking toe.


BIJLAGE II.
(Hoofdartikels „Het Volk", 20, 22 en 23 Nov. 1903.)
Onze agrarische verschilpunten.
„Wijziging van kleinigheden tot wegneming van inisventand is mogelijk, zeer zeker. Maar dat onze partij niet onverschillig zou staan tegenover de uitbuiting van den pachter door den grondkapitalist en niet zou wachten (met gronduitgifte door de gemeente) tot koöperatie mogelijk was, daarop vertrouwde spr. volkomen."
Troelstra's slotwoord Verkiezingscongres 1901.
Het kan niet woiden ontkend, dat in de debatten, over ons agrarisch program op het Verkiezingskongres en daarna gevoerd, de bestaande verschilpunten nog niet zuiver in het licht gesteld en grondig besproken lijn.
Voor dit feit bepaalde personen aansprakelijk te stellen, komt niet in ons op. De omstandigheid, dat eene kwestie, waarin zelfs verscheidene woord- en penvoerders der Partij tot heden vreemdelingen waren, zonder eenige noemenswaardige voorbereiding ter sprake werd gebracht op een Kongres, niet eens van onze Partij, doch gedeeltelijk van organisaties, daarbuiten staande, moest wel aanleiding geven tot allerlei misverstand, dat dan ook niet is uitgebleven.
Toen de verkiezingsstrijd achter den rug was, waarin wij allen in het gelid hebben gestaan tegen den oppermachtigen vijand — toen die stroom van geestdrift en solidariteit door onze rijen was gegaan dachten wij, dat deze het beetje droesem zou hebben weggevaagd, dat nog van die eerste debatten was overgebleven.
De verschillende punten konden thans tot hunne jvare afmetingen zijn teruggebracht — de benoeming der agrarische kommissie stond voor de deur — thans bestond er, meenden wij, alle kans, dat de slechte indruk van het Verkiezingskongres zou zijn uitgewischt en de strijd van toen zou plaats maken voor vriendschappelijke samenwerking bij het onderzoek in de agrarische kommissie.
Tot onze verwondering en leedwezen werden wij in die verwachting teleurgesteld door de Nieuwe Tijd van September, waarin Gorter niet alleen zichzelven de rol toebedeelde van den ridder der Internationale Sociaaldemokratie, die in de „vodden" van ons program den draak van beginselverzaking en volksbedriegerij moest verslaan, doch tevens de eerlijke overtuiging van Troelstra en diens liefde voor de goede zaak in twijfel trok.
Wij besloten, van repliek op dat artikel af te zien, daar het slechts kon dienen, om aan een zuiver zakelijk verschil een persoonlijk karakter te geven, dat in 't belang der partij dient te worden vermeden.
Liever lieten wij het aan de Partij over, na publiceering van de verhandelingen van de agrarische kommissie, met kennis van zaken te oordeelen en om
8


de kwestie los te maken van alle onwezenlijke en toevallige bijmengselen, beperkten wij ons in onze artikelen over de Agrarische Kommissie tot het weergeven van de over-en-weer aangevoerde argumenten, in plaats van in eene beoordeeling daarvan te treden.
De benoeming der kommissie echter lokte eene polemiek uit, waarin wij ons wederom stilzwijgend een aanval op de oprechtheid onzer overtuiging hebben laten welgevallen, maar die langzamerhand is overgegaan in eene polemiek over om program zelf, waarin Gorter, in zijn ijver om de gansche internationale sociaaldemokratie tegen ons en ons program mobiel te maken, èn omtrent de verschilpunten in onze Partij, èn omtrent het standpunt der buitenlandsehe partijen, zulke onjuiste voorstellingen wekt, dat wij ons schuldig zouden maken aan plichtsverzaking, indien wij daartegen niet opkwamen.
Zoo komt het dus, dat wij tegen onze aanvankelijke bedoeling verplicht zijn, nogmaals op deze kwestie in te gaan.
De eigenlijke aanleiding tot dit nader debat vindt men in de volgende uitlatingen van Gorter:
„ln ons zal Troelstra vinden op agrarisch gebied de beginselen der internationale sociaaldemocratie, zooals zij in de landen, die ons ten voorbeeld zijn, gelden." Nieuwe Tijd, Sept. 1901.
, II ij tegenstanders tan ons program, verdedigen daarmee niet alleen de internationale theorie, maar ook de internationale prak tijk, zooals zij door onze zusterpartijen op de kongressen is aaugenomen. Geen van deze wil iets van deze punten weten. Alleen de Fransche arbeiderspartij heeft een punt als wij op haar program, het heeft indertijd algemeene tegenspraak uitgelokt en zij heeft er waarachtig niet veel pleizier van gehad. jjet y0n. 23 Oct. 1901.
Zoodra de commissie met haar werk ver genoeg is, hoop ik de redenen, waarom de theoretici en de practici programpunten als de onze hebben verworpen, in het Volk te bespreken. Het y0ik> 3l 0ct. 1901.
Men ziet het, de eenstemmigheid van Gorter met „de internationale sociaaldemokratie" is volkomen. Geen enkele partij wil iets van punten als de onze weten. De theoretici en de practici hebben programpunten als de onze verworpen. Hoe is het mogelijk, zou men zeggen, dat er nog menschen zijn, die het tegen deze wolken van getuigen durven opnemen!
Inmiddels berusten al deze uitspraken op twee fouten: — lo. op eene onjuiste voorstelling van het standpunt der buitenlandsehe soc.-dem. partijen ten opzichte der agrarische kwestie en 2o. op eene doorgaande vervalsching van de beteekenis onzer programpunten en van het verschil van meening, dat daarover in onze Partij bestaat
Wij haasten ons te verklaren, dat wij hierbij niet aan opzettelijke vervalsching denken, doch aannemen, dat Gorter zelf zich zóó heeft vastgedacht in bepaalde meeningen, dat hijzelf de zaken even eenzjjdig ziet, als hij ze aan anderen voorstelt, zoodat wij ons slechts over zijn waarnemingsvermogen en niet over zijn goede trouw beklagen.
Intusschen ontheft ons dit niet van de verplichting, om er voor te waken, dat. wanneer eenmaal de Partij over deze kwestiën zal moeten oordeelen, deze in hunne ware gedaante voor hare oogeu staan, opdat de tenemen beslissing niet op dwaling beruste.


Geene zusterpartij wil iets van deze punten weten, heette het, alle hebben programpunten als de onze verworpen.
Die punten, men weet het, zijn de regeling van het pachtkontrakt ten bate van den pachter en ten nadeele van den grondeigenaar, benevens de uitbreiding van het gemeentelijk grondbezit en uitgifte van dien grond aan arbeiders.
Welke zijn de bezwaren, tegen die pachtparagraafingebracht?
Gorter wil alleen voor den pachter, die geen arbeiders gebruikt, de groote der pacht vaststellen; niet voor den pachter die tevens patroon is.
Ziehier één verschil tusschen hem en ons program, waarin hij het Belgische program, dat geen verschil tusschen pachters en pachters maakt, tegenover zich vindt.
Van minder belang is de vraag, of het beginsel, waarop de regeling van den pachtprijs moet berusten, al dan niet in het program zal worden genoemd.
Ons program zegt: „betere regeling van het pachtkontrakt, berustend op het beginsel, dat alleen pacht behoeft te worden betaald van de netto opbrengst van het bedrijf, met recht van den vertrekkenden pachter op vergoeding wegens de door zijn arbeid of kapitaal aan het gehuurde aangebrachte verbeteringen"
Tegen dat laatste (kursief gedrukte) bestond tot heden bij Gorter geen bezwaar; wat het eerste betreft, zoo vindt men de bedoeling daarvan in Troelstra's brochure „De S. D. A. P." enz. aldus weergegeven: (») ..Dus nadat van de totale opbrengst zijn afgetrokken de noodzakelijke onkosten, waaronder ook een voldoend inkomen voor den pachter en zijn gezin en een voldoend loon voor de arbeiders zijn begrepen."
Men zal daar verder zien, dat wij dit beginsel, zooals zoovele, die door de burgerklasse in den steek zijn gelaten, van onze burgerlijke hervormers hebben overgenomen, nl. van den heer Goeman Borgesius (-), dien wij in de Kamer met zijn eigen beginsel oni de ooren hebben gegooid en dat de bedoeling er van is: eerst den arbeid, dan het grondbezit uit de opbrengst van den grond betaald.
Nu men er echter heel wat anders uit gehaald heeft, nl dat wij kunstmatig het boerenbedrijf in stand zouden willen houden, verklaarden wij reeds vroeger(*) er geen bezwaar in te zien, dat deze aangevochten woorden uit het program zullen wegvallen. De zaak blijft er in de praktijk precies geljjk 0111; alleen slaat men ons op die manier een uitdrukking uit de hand die in boerenkringen ons standpunt voor den arbeid, tegen het nietsdoend bezit, uitstekend begrijpelijk maakt. Indien maar de regeling van het pachtkontracht in 't algemeen blijft, óók met het recht, om de pachtsom te verlagen — dan zal deze verlaging tóch steeds den arbeid ten goede komen en op kosten van den grondbezitter plaats vinden.
Zóó denken ook de Belgen erover, die 4 eischen hebben ten gunste van den pachter, nl.:
a. Vaststelling van de pachtsom door scheidsgerechten of (op betere wijze geregelde) landbouwkommissiën.
b. Vergoeding aan den vertrekkenden pachter wegens de meerdere waarde, aan het eigendom toegebracht.
c. Aandeel der eigenaars in de verliezen, door den pachter geleden, in grootere mate dan het Burgerlijk Wetboek bepaalt.
d. Opheffing van het voorrecht van den eigenaar (op de goederen van den pachter).
(') Blz. 41.
(!) Zie de S. D. A. P. blz. 42. (8) Het Volk van 28 Sept. j.1.


r
En ziehier nu het kunststuk, dat Oorter (') uithaalt. Hij proklameert onmiddellijk de uitdrukking omtrent de netto-opbrengst tot de eenige kwestie, hoewel zij tusschen hem en ons geen kwestie meer is — terwijl hij de eigenlijke kwestie: of de pachter in' t algemeen, ook de pachter-werkgever, in de regeling van de pachtsom zal begrepen worden, leuk-weg verdonkeremaant.
Dat hij op die manier het Belgische program, voor hem in dezen een tegenstander, tot een bondgenoot weet om te draaien, ligt voor de hand.
Hoe kunstig Oorter het Belgische program, <lat in pachtersbescherming het ome zelfs overtreft, in zijn tegendeel wist om te keeren, met het Deensche lukte dit minder goed. Op zijn eerste bewering: geene zusterpartij wil iets van deze punten, moest hij reeds in één opzicht terugkomen. Thans troost hij zich met deze woorden: Behalve met de Deensche partij op éénlpunt, staan wij dus met de internationale op denzelfden bodem."
Wij moeten onzen optimist nogmaals zijn zoeten waan benemen: De Fransche Marxisten hebt gjj tegen u, wat uw vrees voor het klein-boereibedrijf aangaat; de Belgen in zake het pachtkontrakt; de Engelsche lnd. Labor Partg met haar fixity of tenure (bescherming ook van pachters-werkgevers) idem en de Deensche wat de uitgifte van grond aan partikulieren aangaat.
Volgens het Deensche program moet de staat den grond uitgeven en volgens het onze de gemeente.
Daaruit leidt Gorter niet ten onrechte af, dat in Denemarken kooperatie eerde»- mogelijk zal zijn dan bij ons. Ook toont hij aan, dat in Denemarken, met zijn uitgebreide kooperatie in stad en land, „de voorwaarden voor agrarische arbeiderskoöperatie aanwezig zijn als nergens anders "
Hieruit zou moeten volgen, dat de Denen veel eerder zouden kunnen doen, wat Gorter van ons eischt, nl den grond niet aan partikulieren, doch slechts aan l'coöperaties uitgeven! Toch zijn zij verstandig genoeg, om, evenals wjj, slechts bevordering van kooperatie te eischen; doch overigens te bepalen: „de staat draagt de bewerking der in zijn bezit zijnde landerijen, voor zoover zij tot bebouwing geschikt zijn, aan landarbeiders over en helpt dezen bij het verkrijgen van het gebruiksrecht der noodzakelijke bedrijfsmiddelen.'
De Deensche partij vermoedt blijkbaar, evenals wij, en Gorter óók, „dat de arbeiderskoöperatie op het platteland nog ver is" (2) en zij wil, nu de bourgeoispartijen de arbeiders tot kleine eigenaars willen maken, met erkenning der bestaande behoefte aan grond, dezen uitgeven op eene wijze, dat de nieuwe grondgebruikers op den duur tot kooperatie gebracht en voor eigendomsfanatisme bewaard blijven.
Hoe eenzijdig Gorter de zaken opvat, blijkt ook vooral uit hetgeen hij zegt van het Fransche program. „ Alleen de Fransche arbeiderspartij' , zegt hij, „heeft een punt als wij op haar program, het beeft indertijd machtige tegenspraak uitgelokt en zij heeft er waarachtig niet veel plezier van gehad."
Laten we eens nauwkeurig nagaan, wat er van deze bewering aan is.
Op het Fransche agrarische program komt een punt voor als op het onze. Het is art. 8: Verlaging der pacht, als in Ierland, door scheidsgerechten en schadevergoeding aan vertrekkende pachters voor de vermeerderde waarde, aan het eigendom toegebracht."
Evenals op het Belgische program werd ook hier geen onderscheid gemaakt tusschen den pachter-werkgever en de „proletarischen' pachter: in dit opzicht
(') Het Volk van 14 Nov.
(3) Zie de Nieuwe Tijd no. 9 blz. 545.
■


staat dus ook dit wakkere legioen der internationale sociaaldemokratie weer niet aan Gorter's, doch aan onze zijde. Toch kan Gorter in bovenstaande woorden niet deze pacht paragraaf bedoelen; want die komt ook op het Belgische program voor en wij zagen reeds, dat hij de kunst heeft verstaan, dit tegen ons aan te voeren. Is het dan het tweede door hem bestreden punt: de uitgifte van gemeentegrond aan particulieren ?
J)it kan niet: want het Fransche program wil den grond der gemeente uitgeven „aan niet-bezittende gezinnen, tut enkel vruchtgebruik vereenigd ') met verbod om loonarbeiders te gebruiken'", enz.
Daar het in dit opzicht dichter bij Gorter staat dan bij ons, kan hij ook dit niet hebben bedoeld.
Blijft dus alleen over de bescherming van het grondeigendom der kleine boeren op het Fransche program, waarvan in ons program niets voorkomt en die niemand hier zou willen invoeren, doch die Gorter ons toch in de schoenen tracht te schuiven!!
Hiertegen nu, moeten wij met allen nadruk protesteeren.
Programpunten als het Belgische over het pachtkontrakt, die wezenlijk hetzelfde willen als het onze, tegen ons uit te spelen — en het principieel met ons program strijdige hoofdpunt van het nieuwe Fransche program met het onze te vereenzelvigen — dat is niet: de kwestie behandelen, doch ze vervalschen; dat is niet: ons program bestrijden, doch het belasteren; dat is niet: de partijgenooten voorlichten, doch hen op een dwaalspoor brengen.
Dat overigens de Franschen met hun agrarisch program zulke slechte ervaringen hebben gemaakt, is slechts betrekkelijk.
Nu sommigen de Partij de schande hebben aangedaan van het voor te stellen, alsof het den voorstanders van ons program om niets anders dan stemmenjacht te doen zou zijn, is het haast gevaarlijk, zich op uitgebrachte stemmencijfers te beroepen. Toch durven wij dit ten opzichte der Fransche werkliedenpartij gerust doen, daar zij het is, die — o. i. te vroeg — tegenover Millerand eene zeer principieele houding heeft aangenomen, die ondanks daarbij begane fouten en overdrijvingen, haar het recht geeft, om te beweren, dat zij in de verwarring en ontaarding van het oogenblik, de eer der sociaaldemokratie in Frankrijk heeft gered. Van uitwendige uitbreiding ten koste van innerlijke verwatering kan dus bij haar moeilijk sprake zijn.
Daarom vragen wij Gorter, welke nadeelen deze partij van haar program heeft ondervonden. Het is in 1892 en 1894 aangenomen en de uitbreiding der partjj sedert 1889 is aldus geweest:
1889 5 verkozenen in 13 depart. met 47.147 st.
1893 7 „ „ 36 „ „ 221.804 „
1898 14 „ „ 38 „ „ 330.753 „
Wij verwachten dan ook, dat Gorter eenvoudig de kritiek op het oog heeft, door Engels op het program van ] 894 uitgeoefend en die ook wij in hoofdzaak onderschrijven.
Zij gold voornamelijk de theoretische inleiding, waarin het als de taak der sociaaldemokratie werd voorgesteld, oin den kleinen boer zijn eigendom te verzekeren. Ook wordt het daarin „voor den dringenden plicht van het socialisme verklaard om de Fransche pachters te beschermen wanneer zij daglooners uitbuiten", omdat zij eenigszins er toe gedwongen worden door „de aan hen zelf gepleegde uitbuiting" 5) waarvan Engels schertsend maakt, dat de pachters
') Associées et simplement usutruitières. ') Nieuwe Tijd, 1901, blz. 101.


bescherming zouden vragen „voor hun uitbuiting van de landarbeiders hoewel hij zelf toegeeft, dat dit niet de bedoeling is.
Waar hij tegen opkomt is, .dat de socialistische arbeiderspartij van eenig land de taak heeft, behalve landproletariërs of kleine boeren, ook de mijden of groote boeren, of zelfs de pachters van groote landerijen, de kapitalistische veefokkers en de andere kapitalistisch* beheerders van den mtiomlen grond tn haar schoot op te nemen." Wil hij daarmede zeggen, dat wij in geen enkel opzicht iets ten voordeele van deze personen kunnen of mogen doen. Aetcer niet. Hij laat immers op deze woorden volgen: Wij mogen in zekere vraagstukken 'met hen samengaan, voor bepaalde doeleinden een tijd lang aan hunne zijde strijden kunnen Maar in onze partij kunnen wij wel individuen uit iedere maatschappelijke klasse gebruiken, maar vooral geen groepen met kapitalistische, midden-burgerlijke of midden-boersche belangen '
Dat dit ook niet de bedoeling van het Fransche program kan zijn, geett hij toe: het ligt trouwens voor de hand, daar men dit ééne punt niet kan losmaken van liet qansche program, dat tegen de patroonsklasse, dus ook tegen de klasse van pachter-iverkgevers gericht is, waardoor van zelf opneming dezer groep in onze partij blijft buitengesloten. , ,
Toetsen wij 1111 ons programpunt omtrent de pachters aan Engels kritiek op het Fransche program, dan zij allereerst herinnerd, dat wij den boer niet in zijne uitbuiting van den arbeider willen beschermen en evenmin zijn bedrijfsvorm kunstmatig teqen de konkurrentie van het grootbedrijf willen handhaven — doch het in het belang der arbeider-zelven en tevens in de lijn van onzen strijd tegen het privaat groot-grondbezit achten, om den boer te helpen 111 zijn strijd tot vermindering van het aandeel van den grondeigenaar in de opbrengst van
deH Tegen het bestaande Fransche programpunt, dat reeds verlaging der pachtsommen eischte, was dan ook Engels' kritiek niet gericht; wel tegen het program, dat den boer als eigenaar wil helpen en eene theoretische inleidin0 bevat, die ook wij niet gaarne zouden willen onderschrijven.
Voordat wij nu de beteekenis van het verhandelde op den partijdag te Breslau voor onze agrarische verschilpunten uiteenzetten, eerst eene opmerking, die tot goed verstand van zaken noodig is.
Niet wij zijn liet, die ons tot staving van ons goed recht op de buitenlandsche partijen hebben beroepen. Hoewel aanvaardende de theoretische beginselen der sociaaldemokratie, ook als verklaring van den gang der ontwikkelin" on agrarisch gebied, achten wij hunne toepassing voor elke streek der wereld verschillend. Dat onze Fransche Marxisten den kleinen boer op hunne wijze tegemoetkomen, moge onze tegenspraak uitlokken — zij hebben daarvoor de reden, dat nergens de landbevolking zoo algemeen dat type vertegenwooidi"t en dat nergens de kleine boerenstand die politieke macht bezit als daar. Guesde, Lafargue enz zijn werkelijk geen kwajongens, die door den eersten
den besten student met een paar volzinnen van Engels kunnen worden verslagen.
hun fout bestaat waarschijnlijk meer hierin, dat zij hunne theorie 111 overeenstemming hebben trachten te brengen met eene niet-socialistische P™™jk, m plaats van rondweg te erkennen, dat de noodzakelijkheid der pralctijk hen dwong tot eene politiek, die — als zooveel in onze politiek. — totaal buiten de socialistische theorie staat en van zuiver burgerlijke herkomst is.
In ons land, waar het kleingrondbezit ekonomisch en politiek minder beteekent en de pachter in vele gevallen de onteigening van den boer®"^and vertegenwoordigt, valt meer de nadruk op het pachtstelsel en al kan1 doorde hervorming daarvan ook een deel der boeren worden gebaat n.1. <ie .U.U ) pachters van meer dan ö H.A., die in 1H98 voorkwamen op de 16J.654 ge-


bruikers van minstens 1 H.A. !) die tevens werkgever zijn, zoo kan ons dit moeilijk weerhouden, de verlaging der pachtsom, op zichzelf overeenkomend met ons rechtsbewustzijn, gericht tegen een nietsdoende klasse, die het privaat grondbezit eerder verzwakt dan bevestigt en tevens indirekt den arbeiders kan ten goede komen, algemeen voor te staan.
Gorter nu schijnt te meenen, dat, indien op verschillende programs deze eiscli niet voorkomt, hij zulk een program tegen het onze kan aanvoeren. Het heet dan, dat zulk een program onze pachtparagraaf „verwerpt.
Dat is zoo oppervlakkig mogelijk. Alleen daar kan men spreken van verwerping onzer beide betwiste programpunten, waar deze het onderwerp eener afzonderlijke bespreking op de kongressen hebben uitgemaakt. Alleen van die partijen, waarvan Gorter het bewijs kan leveren, dat zij op hun kongres uitdrukkelijk een pachtparagraaf als de onze of de uitgifte van grond op onze wijze besproken en verworpen hebben, heelt hij recht te beweren, dat zij m dit geding tegenover ons program aan zijne zijde staan. Eenvoudige verwijzing naar de programs baat niet, omdat hetgeen in ons land door de omstandigheden wordt vereischt, in een ander land vaak niet eens ter sprake kon komen.
Zóó komt op het Deensche program bijv geen pachtparagraaf voor Mag Gorter zich daarom op dat program beroepen, om het onze afbreuk te doen. Geen sprake van! *
De reden daarvan is dood-eenvoudig, dat van de Deensche boerehoeven 58.6S0 aan gewone eigenaren en 15.209 aan een soort van „beklemde meiers behooren. 2) „De reden, waarom wij in ons agrarisch program geen melding van het pachtstelsel hebben gemaakt , schreef men ons van daar, „is, dat wij dezen vorm van grondgebruik in Denemarken eigenlijk in t geheel niet kennen. Genoeg om aan te toonen, dat Gorter volkomen dwaalt, als hij uit het ontbreken van onze programpunten op buitenlaudsche programs iets ten nadeele van die punten afleidt.
Wij raden hem dan ook, dat gescherm met de internationale sociaaldemokratie' te staken, llij kweekt daarmede slechts oppervlakkigheid en verwarring. „Wetenschappelijk" is die methode allerminst. En zij leidt de aandacht van onze eigen geschilpunten af, daar zij ons dwingt, zooals wij in ons volgend laatste artikel ter weerlegging van Gorter's beweringen over de Duitsche agrarische debatten moeten doen, onze partijgenooten ook nog met de agrarische kwesties van andere landen lastig te vallen, terwijl we aan onze eigene reeds ineer dan genoeg hebben!
* * *
Tegenover Gorters beroep op de geheele internationale sociaaldemokratie hebben wij óók aangevoerd, dat punten als de onze ook voorkwamen op de ontwerp-programs van 2 der 3 agrarische subkommissiën, in 1894 in Duitscliland ingesteld en dat het gezamenlijke ontwerp-program dier kommissiën, op den partijdag te Breslau behandeld, zweeg over de pachters en, evenals ons program, de uitgifte van (staats- en") gemeentegrond aan partikuliere gebruikers mogelijk stelde.
Deze mededeeling was op zich zelf voldoende, om te bewijzen, wat te bewijzen viel: dat Gorter niet het recht had, „de internationale sociaaldemokratie en „de practici" met en benevens „de theoretici" tegen onze programpunten aan te voeren. Voor dat doel was het overbodig (waar wij ons slechts tot eene
!) De tallooze kleine pachters en eigenaren van beneden 1 H.A. vallen
hierbuiten. , ,
a) Erf-,taste" en levenslange „taste", een bezitsrecht, met dat van onzen „beklemden meier" overeenkomende en weinig van eigendom verschillende.


aanteekening op Gorter's ingezonden stuk bepaalden) op de diskussies over èn het lot van dat program in te gaan.
Hiervan wordt ons door Gorter een verwijt gemaakt Wij hadden nl. moeten vermelden, dat dit program met 158 tegen 63 stemmen is verworpen! Daaruit zou nl. blijken, dat de Duitsche partij zich tegen punten als de onze heeft uitgesproken.
Dat deze stemming van het kongres te Hreslau voor den strijd over liet Nederlandsche program van geene beteekenis is, zullen wij straks aantoonen. Laat ons echter eerst eens met Gorter aannemen, dat de 158 tegenstanders van dat program in ons geschil aan Gorters zijde en de 63 voorstauders aan onze zijde staan, behooren tot hen, tegen wie Gorter „de internationale sociaaldemokratie" meent te moeten vertegenwoordigen. Welke zijn dan die 63 beginselverzakers ?
Daaronder vinden wij o. a. Bebel en Liebknecht, Frohme, en Molkenbuhr, Schünlank en David — namen, die toch zeker onder da practici en de theoretici genoemd mogen worden en die Gorter dus bij vergissing aan zijne zijde heeft gebracht, terwijl zij staan aan de onze!
Niet wij zijn begonnen, in dit geding met namen te schermen; niet wij vragen, of verschillende kopstukken uit andere landen het al dan niet met ons eens zijn: wij gevoelen ons gelukkig in staat, zelve te beoordeelen, op welke wijze de Partij in dit land moet werken. Maar als we dan toch op namen en autoriteiten moeten afgaan, welnu, dan zijn bij ons op het gebied der praktische politiek zoowel als der propaganda Bebel en Liebknecht nóg meer vertrouwbare gidsen dan Kautskv en Singer; dan stellen wij naast dr. Quarck, dr. David en dr. Schönlank, theoretici die zich vóór höt program verklaarden, mannen van de praktijk als Von Elm, de vakvereenigingsleider en Molkenbuhr, onze beste strijder voor arbeidswetgeving in den Duitschen Rijksdag en vragen Gorter in gemoede, of hij al deze mannen misschien niet meer rekent tot de practici en de theoretici, omdat zij punten als de onze niet hebben verworpen!
Hoewel wij dus, ons op .Gorter's standpunt stellende, tot een resultaat komen, dat voor hem al even ongunstig is als alles, wat er bij dit nader onderzoek aan het licht is gekomen, zoo kunnen wij ons toch met dat uitgangspunt niet vereenigen.
De eerste reden hiervoor is, dat de stemming, waarop Gorter zich beroept, niet liep over enkele punten van een agrarisch program, maar over een zeer uitvoerig program in zijn geheel — een program, van onze beide betwiste punten alleen de uitgifte van gemeentegrond bevattende — en verworpen op gronden, die o. i. voor onze beide punten niet gelden.
De tweede reden is, dat de punten, in het voorstel-Naarden-Bussum opgenomen en die tot heden het agrarisch program van Gorter en zijn medestanders vertegenwoordigen, eveneens zouden zijn verworpen, indien zij op het Duitsche ontwerp-program hadden gestaan — iets, wat Gorter niet zal ontkennen.
Die stemming liep grootendeels over de vraag, of men een afzonderlijk agrarisch program — óók voor de boeren — zou aannemen. 0) Bij ons loopt de strijd daarover niet. Eerstens gold het bij ons niet, als in Duitschland, de verandering van ons strijdprogram; doch slechts het opstellen
(') Om niet uitvoerig te worden, gaan wij- ditmaal niet dieper op deze zaak in; mocht het later, als er weer nieuwe misverstanden opduiken, noodig blijken, dan zullen wij ook aantoonen, hoezeer de strekking van dit program van het onze verschilde.


van agrarische eischen voor deze verkiezingen, waartegen Gorter c. s. zich evenmin als wij hebben verzet.
Ten tweede bestond er tusschen hen en de voorstanders van ons agrarisch program evenmin strijd over de vraag, of liet al dan niet punten in 't belang der boeren (Hauernschutz) zou bevatten. En ten derde wilden ook zij uitbreiding van gemeentelijk grondeigendom, een punt, dat voor een deel der 158 Duitsche tegenstanders juist een der redenen is geweest, om hunne stem aldus uit te brengen.
Om deze en nog meer redenen loopt de stemming over deel 1 der resolutieKautsky op het kongres te Breslau langs onze verschilpunten heen, zoodat wij Gorter op zijne vraag: „Waarom hebt gij vergeten, die stemming te vermelden?" moeten antwoorden: , Dat hebben wij niet vergeten: zij liep over allerlei verschilpunten, die tusschen u en ons niet bestaan."
Onze agrarische verschilpunten loopen niet over de vraag, of wij al dan niet afzonderlijke eischen zullen stellen ten voordeele van boeren (nl. pachters) en landarbeiders.
Over één punt, den pachter, zonder eenige beperking, betreffende, zijn wij het zelfs eens: het is de vergoeding aan den vertrekkende pachter wegens de vermeerderde waarde, door zijn arbeid en kapitaal aan het gehuurde aangebracht.
Door zich voor dezen eisch te verklaren, heeft Gorter zelfs principieel het standpunt verlaten, door hem ten opzichte der pachtverlaging ingenomen, nl. van deze alleen te wenschen voor den „proletarischen" pachter.
Hoe hij zich op den duur uit deze inkonsekwentie zal redden, óf naar rechts, öf naar links, zal moeten worden afgewacht.
Over de uitbreiding van het grondeigendom der gemeente op zich zelf bestaat bij ons ook geen strijd; ja zelfs zijn wij het eens over den vorm van exploitatie, dien wij daarvoor wenschen; wij verschillen echter omtrent de vraag, of het mogelijk zal zijn, dien genootscliappelijken vorm op den duur op te bouwen uit de bebouwing van gemeentegrond door partikulieren met hulp van gemeentewege, of dat wij, zoolang de gemeenten zelve of vereenigingen van arbeiders niet de bebouwing in handen kunnen nemen, de uitbreiding van gemeentelijk grondbezit en 't verschaffen van grond aan arbeiders moeten laten rusten.
Kunstmatige handhaving van het klein grondeigendom — bescherming van het „boerenbedrijf" tegen het moderne grootbedrijf — van dat alles is bij niemand onzer sprake.
De internationale sociaalderaokratie, waarvan de voorstanders van ons tegenwoordig program, die evenwel niet op zijn letter zweren, hier mede de grondvesters en eerste voorvechters zijn, heeft dus geen reden, zich over den afloop der hier bestaande meeningsverschillen bizonder op te winden.
In landen, waar het pachtstelsel eenige beteekenis heeft, hebben onze partijgenooten reeds öf meer '), óf verder strekkende 2) eischen ten behoeve der pachters gesteld, dan zelfs den voorstanders van ons program noodzakelijk of wenschelijk voorkomt.
En wat uitgifte van grond aan] partikulieren betreft, zoo kan deze worden
*) Bijv. de opheffing van het privilege van den verpachter]|op het goed van den pachter in Frankrijk en België.
J) Bijv. de vastheid van het pachtbezit (Hcity of tmure) Engeland, waardoor het pachtrecht dichter komt bij het eigendomsrecht.


verbonden aan voorwaarden, die eene ontwikkeling in de verkeerde richting belet en die in de goede richting bevordert
Onze tegenstanders, die uit de paar vonken, door de hoeven onzer strijdhengsten bij hun vaak vurig draven uit de steenen geslagen, hebben opgemaakt dat deze kwestie de vlam zal doen slaan in het huis der S. 1). A. F., zullen dan ook, als de zaak is afgehandeld, met lange gezichten afdeinzen.
Wij, die als dagelijksch strijdorgaan der Partij mede tot taak hebben, het evenwicht te bewaren tusschen de eischen der theorie en de behoeften der praktijk, twijfelen geen oogenblik of, waar de kritiek, op ons program uitgeoefend, ons eene nuttige aansporing is geweest, om ons dieper in de zaak in te denken, ook de gansche Partij uit de te wachten debatten, vooral voor haar algemeen theoretisch inzicht, veel profijt zal kunnen trekken, wat dan allereerst aan het wel wat onbesuisde, doch uitstekend bedoelde optreden van Gorter zal te danken zijn.
BIJLAGE III.
Kroniek 6 April 1901, no. 328.
Artikel Van der Goes.
,.In de praktische politiek wil de eerbied voor het geestesleven van een deel der arbeiders ook met daden getoond zijn. Wij veroordeelen en betreuren de feitelijke nadeelen, die uit deze vorm van idealisme voor de arbeidersklasse ontspringen, wijl het de band is, die haar aan de bourgeoisie verbindt, en van hare hoogere proletarische plichten afhoudt. Maar wij zouden, angstig om allerlaatst in de wereld van de ellendigen eenig idealisme te verstoren en bang door den schijn van in hunne oogen eenige ruwheid te begaan, de hand niet willen slaan aan hunne kerken noch aan hunne scholen. Wenschen zij een school met den Hijbei? Het zij zoo. Men zegt, dat er de politieke macht van de kapitalistische klasse door bestendigd wordt. Het is ook door ons gezegd, maar er volgt niet uit dat wij daarom kerkelijke scholen mogen weren of bemoeilijken. De geloovige arbeiders moeten hunne banden met de kerkelijke bourgeoisie verbreken — maar dat beteekent niet, dat wij ze moeten (of zelfs kunnen) verscheuren. Het is leugen en bedrog, wetenschappelijk en maatschappelijk wat hun wordt geleerd — maar de kortere weg en de grovere methode, om met het staatsgeweld de scholen te sluiten, zouden nochtans beneden .de waardigheid zijn van een partij als de onze, die allerminst tegenover een deel van het proletariaat het staatsgeweld zou mogen aanwenden.
Zooals nu onze invloed reikt derhalve, zullen wij niet als tegenstanders van bijzonder kerkelijk onderwijs mogen optreden. Er zijn redenen, bovendien, om den nadeeligen invloed van het kerkelijk onderwijs niet zoo groot te achten.
I)e leerschool waar de socialistische beginselen worden onderwezen, is het proletarische bestaan, dat voor de werklieden maar al te vroeg begint. De


klerikale bourgeoisie moge vreezen, dat de werklieden haar atvallig zullen worden, wanneer niet reeds in het kinderlijk gemoed het ontzag voor haar instellingen wordt geprent; wij komen vroeg genoeg bij de volwassenen, liet hevige anti-socialistische drijven van anti-revolutionairen en van Katholieken is voor ons een machtige factor ten goede. liet zal, waar eenigszins de werkelijkheidsverhoudingen de geesten van hunne proletarische geloofsgenooten naar het socialisme doen neigen, ongedaan helpen maken wat het konfessioneele onderwijs van de inensclien toen zij kinderen waren mag hebben gewrocht
Voor de groote en beheerschende waarheid, die de geloovige arbeiders van hunne socialistische broeders hebben te leeren, n.1. dat de klerikale bourgeoisie de traditioneele macht van de kerk gebruikt om zich maatschappelijk te handhaven en dat de maatschappelijke programma s van het socialisme overigens niet tegen den godsdienst zijn gericht, het zou voor de verbreiding van deze waarheid niet gunstig zijn, indien de eerste kennismaking tusschen de beide helften van het proletariaat een twist moet wezen over de kinderschool
Doch niets aan dit alles, ten slotte, verplicht of zelfs veroorlooft ons, het openbaar godsdienstloos onderwijs op te geven. Ik kan dit artikel^ eenigszins plotseling eindigen door te verwijzen naar de opmerkingen van I ak in De Nieuwe Tijd, aflevering April, waarmede ook de andere leden van de redaktie zich kunnen vereenigen "
BIJLAGE IY.
Het Volk, 31 Jan. '02.
Artikel A. Pannekoek.
Onze theoretische beginselen (de Marxistische) doen ons niet in godsdienstige denkbeelden enkel dwaling, in atheïstische waarheid zien; integendeel zijn zoowel de eene als de andere natuurlijke gevolgen van ekonomische toestanden, en in zooverre zijn ze evenveel waard. Alleen ineenen wij op grond dezer zelfde beginselen te kunnen voorspellen, dat de godsdienstige denkbeelden bij de ontwikkeling der maatschappij steeds in invloed zullen afnemen. \ oor onze beweging is het gevolg van deze opvatting, dat wij als partij er enkel naar streven, maatschappelijke ekonomische veranderingen tot stand te brengen en niet een zekere filosofische leer, die wij aanhangen, ingang te doen vinden.
Daaruit volgt dat deze stelling, deze kongresuitspraak ook slechts zoover gaat als ze voeten heeft. Wij respekteeren elk geloof, ja, maar niet het geloof in het kapitalisme. Als partij bestrijden wij geen algemeene filosofische of godsdienstige denkbeelden; maar als die denkbeelden bestaan in eerbied voor het kapitalisme, in rechtvaardiging van de slavernij der arbeidersklasse, dan bestrijden wij ze met alle kracht.
Persoonlijk godsdienstig geloof laten we met rust; maar de kerk als ekonomische macht, als uitbuitingsinstituut en als handlangster van het kapitaal, moeten we met kracht bestrijden.


Wanneer dus als bezwaar tegen de vrije, of meer precies, tegen de sektescholen aangevoerd wordt, dat daar aan de kinderen zekere godsdienstige denkbeelden worden ingeprent, die deze of gene als geestverstomping meent te moeten kwalificeeren: voor de bepaling van de houding van onze partij kan dit tg. bezwaar er geen zijn. Ook hoort men zeggen: laten de geloovigen hun kinderen godsdienstonderwijs laten geven buiten de school; op de school behoort dit niet. Maar dan vergeet men, dat het voor de calvinisten juist een hoofdpunt is, dat alle onderwijs met den geest hunner beginselen doortrokken is; en wij kunnen ons daar des te beter indenken, omdat wij ook beginselen aanhangen, waarvan wij weten dat ze het geheele doen en laten doordringen.
Willen wij hiermee zeggen, dat wij 't goedkeuren moeten, dat de thans bestaande kerkelijke scholen vrije beschikking krijgen over 's lands centen?
In geenen deele De onvoldoendheid van het onderwijs, het gebrekkige toezicht, de slechte inzichten van zoovele bijzondere scholen zijn door verscheidene onzer partijgenooten-onderwijzers voldoende bekend gemaakt.
Maar behoort dat noodzakelijk bij het begrip godsdienst op school? Als wij de bestaande bijzondere scholen als bij uitstek vijandig aan onze beweging beschouwen, is dat om al deze redenen; niet omdat er een godsdienstige kleur aan 't onderwijs is.
Is het onmogelijk, scholen te hebben met godsdienstig onderwijs, waar overigens aan de eischen van ruime ontwikkeling, grondig onderwijs, behoorlijke verzorging der kinderen, onafhankelijke positie van de onderwijzers voldaan is ?
Wij gaven reeds vroeger als onze meening te kennen, dat wij dit niet onmogelijk achten, dat er wel degelijk zulke maatregelen te stellen en inrichtingen te bedenken zijn, waardoor die twee te vereenigen zijn.
In dit geval is dus aan een billijken wensch van de geloovigen tegemoet te komen, zonder dat het onderwijs lijdt. Dan moeten wij daarvóór zijn; want het zou voor ons veel wenschelijker zijn, dan het nu geldende stelsel, waar onder instemming van de ongeloovige, de geloovige bourgeoisie 's lands geld aan scholen geeft, waar door onvoldoend toezicht eu slechte inrichting de verstandelijke ontwikkeling der arbeiderskinderen verwaarloosd wordt.
Het is dus een vraag van praktijk, van afzonderlijke beoordeeling van praktische voorstellen, zooals ook Geertsma verdedigd heeft. Onze taak is nu niet, die te bedenken; een kongresbesluit moet de ons leidende beginselen in een uitspraak neerleggen. Mocht het echter op geen wijze mogelijk blijken, deze twee praktische eischen: goed en tevens godsdienstig onderwijs, te vereenigen, dan valt het laatste en geeft het eerste alleen den doorslag.
Op zichzelf is deze strijdvraag voor ons geen beginselzaak — aan een abstract recht van de ouders hebben we maling; wij vragen alleen naar het belang van de arbeidersklasse; het is een vraag van wat de meest doeltreffende, praktische oplossing is.
Voor ons ligt de hoofdkwestie op onderwijsgebied niet in de vraag van godsdienst op school; ze ligt voor ons in de grondige en uitgebreide geestontwikkeling, in voldoend en ruim onderwijs, publiek toezicht, beletten van kinderarbeid, lichamelijke verzorging, in de vrijheid en onafhankelijkheid van de ouderwijzers vooral en de verzekerdheid van hun positie. Alleen voor regeling van het onderwijs, waarbij hieraan voldaan is, zijn wij te vinden.
De strijdvraag is er een, die voortvloeit uit de geworden omstandigheden, tevens een specifiek Nederlandsche. Ze is er in onze partij, omdat wij in ons land een sterk calvinistisch volksdeel hebben, dat door den aard van zijn geloof in een christelijke school een ideaal moest zien, dat ze ook door volhardenden strijd gewonnen hebben. Thans teruggaan is onmogelijk en ongewenscht, ook al is men overtuigd, dat onze eischen in een neutrale staatsschool wat gemak-


keljjker door te drijven zouden zijn. Thans de vaan voor de enkele neutrale staatsschool opheffen, zou zijn, onze krachten verspillen in een moeilijken strijd om een bijzaak, waar we die voor de hoofdzaak noodig hebben
Het belang van onzen strijd eischt, dat wij geen noodelooze twistpunten tusschen verschillende geloovige arbeiders opwerpen.
Wij moeten er voor werken, op den nu geworden toestand, onze eischen van onderwijs tot werkelijkheid te maken. Daaraan kunnen, en zullen misschien, de christelijke arbeiders eenmaal medewerken, als ze. slechts overtuigd zijn dat wjj niet beoogen het godsdienstig onderwijs als zoodanig te bestrijden — wat ook geheel tegen onze beginselen zou indruischen — maar dat onze vijandschap alleen gericht is tegen de andere verkeerde, voor de vrijwording der arbeiders belemmerende eigenschappen, die de bijzondere scholen van nu in sterker mate aankleven dan de openbare."
BIJLAGE V.
Nieuwe Tijd 1902, bladz. 212—225.
Artikel Wiedijk.
Het is het beginsel zelf, dat dus verdedigd moet worden onder de ongunstige voorwaarde, dat men hebbe aan te toonen, dat het ook binnen de grenzen der naaste toekomst, niet ongestraft kan worden verwaarloosd, en dat zijn verloochening met groote waarschijnlijkheid een toestand zal scheppen, waarin ook de tegenstanders der principieele politiek de kiemen van durend nadeel zullen moeten erkennen.''
Blz. '222. „Onder onze goedkeuring en verantwoordelijkheid de christelijke kapitalistische partijen door bijzonder onderwijs, dat wij allen in meerdere of mindere mate erkennen als slecht onderwijs, hun invloed op de arbeidersklasse te laten versterken schijnt mij dus bijzonder slecht sociaal onderwijs, dat wij de arbeiders geven en ondanks de beste bedoelingen zal het de zeer verspreide meening onder hen versterken, dat politiek en knoeien niet ver van elkander liggen En juist bij ons ligt de toestand zoo, dat zoowel het goede onderwijs als de principieele, duidelijke taktiek van te onmisbaarder waarde zijn voor de opkomst der arbeiders, daar de werkelijkheid zelve hun nog zoo weinig duidelijk hun positie doet inzien. Het is misschien „politiek" deze dingen prijs te geven, juist hier, waar ze in de hoogste mate noodzakelijk zijn; maar het valt te betwijfelen of arbeidersbeenen deze weelde van politieke handigheid zullen kunnen dragen."
Blz. 2'i4/25: „Op het stuk van den godsdienst, leidt onze vrees voor haar macht ons ertoe, de schadelijkheid harer macht ts verkleinen en dragen wij een offer bij tot viering van hare grootheid en goedheid in de oogen van hen, die wij zoodoende uit haar macht wilden redden. Op 't stuk van de „vrijheid," den afkeer van dwang enz. bezorgen wij de „vrijen" de aangename overtuiging, dat zij het toch bij het rechte eind hadden, dat zij ook blijkbaar niet zoo heel onpraktisch waren met hun theorie, daar wij uit kracht van de praktijk hun


theorie komen huldigen, die zij overigens veel consequenter en klaarder bij de libertairen vinden toegepast. Op 't stuk van „praktisch werken" en de geringschatting der theorie, die sterker en sterker begint door te dringen, zullen ze veel beter hun gading vinden bij de vrijzinnig-demokraten. wier theorielooze gedragslijn zij van een veel vertrouwbaarder eenvoudigheid zullen vinden dan de gekronkelde der onze; geen klassenstrijd, oordeelen zij wellicht, is beter dan zulk ééne, die kamp geeft, vóór zij gevochten heeft. Naar alle zijden doen wij avances, die ieder vooruit helpen, behalve ons; w ij schokken het vertrouwen; wij verduisteren het begrip, verlichten het enkel met het idee, dat ieder gelijk heeft, behalve wij. Wij hebben dan ook werkelijk groot ongelijk. Wij kunnen de maatregelen, die ons schaden, niet verhinderen; maar wij kunnen voorkomen, dat door onze sanctie in praktijk en theorie, de nevelen, die deze reaktionaire maatregelen verspreiden, nog uit eigen beweging door ons worden verdicht.
In de eigen partij ten slotte zal het meerdere vertrouwen, dat door liet mindere eigen begrip noodzakelijk wordt gemaakt, den leiders onzer partij, de uitvoerders dezer onduidelijke taktiek, zonder twijfel worden gebracht.
Ik doe het tegendeel van protesteeren tegen het vertrouwen voor zoover het degenen betreft wien het wordt geboden; ik keur enkel af, dat het in hooger mate moet worden ingeroepen, waar de demokratische ontwikkeling onzer partij het meer en meer overbodig moest maken.
Want de bevordering der demokratie in onze partij is toch niet alleen deze, dat men ieder een stem geeft om uit te brengen, en invloed uit te oefenen op de leiding; het is de opvoeding van het proletariaat, zoodanig, dat het de leiding meer en meer kan ontberen. Schep nu met de beste bedoelingen ter wereld een toestand, waarin de politieke handigheid, de bijzondere techniek der politici, uit de verdediging der partijbesluiten in hun inhoud zeiven wordt overgebracht en ge sticht verwarring en wanbegrip. Vervang de principieele door de politieke politiek en het gevaar dreigt, dat de politieke tinnegieterij het zuivere levenskrachtige instinct en inzicht der beginselen gaat overwoekeren. In dezelfde mate, waarin ge het eigen inzicht bemoeilijkt, bereidt ge den bodem, waarop de demagogie, giftige varieteit der demokratie, de gunstigste levensvoorwaarden vindt."
Blz. 227. „Zal de partij, die de toekomst vertegenwoordigt van het proletariaat, in tegenstelling van het anarchisme, worden de hóóp van het kleinburgelijke, doordat wij zijn ideeën den tol van ons respekt brengend, het tevens de voorhands reddende maatregel beloven te bezorgen?
Wij meenen de toekomst te zijn; willen wij ook te spoedig de toekomst beheerschen ? In hetzelfde Groningen, waar nu de beslissing zal vallen over een der maatregelen, die door een deel der partij zeer bewust als een kleinburgerlijke reaktie wordt erkend — in Groningen, acht jaar geleden, was het Nieuwenhuis zelf, die ons het succes ..in de naaste toekomst" voorspelde. Streven wij ook te veel naar het voordeel in de allernaaste ? Wij leven in de vreeze der verkiezingen. Schrikachtig als de kleine bourgeoisie zelve, die leeft tusschen hangen en wurgen, geven wij misschien te veel toe aan de al te omzichtige overweging: wat de menschen er van zeggen zullen. Ik ga niet zoover als Troelstra om — hoewel onder voorbehoud — te wenschen, dat in 1905 geen enkel lid onzer partij mocht worden verkozen; ik voor mij maak tenminste zeer nadrukkelijk een uitzondering voor Troelstra-zelve.
Maar toch. voor een enkel lid, dat niet herkozen mocht worden, zou menigeen misschien de weldadige openhartigheid niet te duur gekocht achten van een kat een kat te kunnen noemen, zonder zich angstvallig af te vragen of hij het wel ter juister tijd deed en of wij haar op het verkiezingsmenu misschien als haas zullen zien aankondigen."


BIJLAGE VI.
Het Volk, 15 en 18 Maart 1902.
Uit Troelstra's artikelen: „Opportunisme."
„Men weet dat deze vragen loopen Xo. over het pachtkontrakt en 2e over de uitgifte van gemeentegrond aan arbeiders.
In deze kwestiën stonden de voorstellen van het Partijbestuur en die der afd. Naarden-Bussum tegenover elkaar.
Beiden willen de pachters beschermen; beiden willen streven naar koöperatief grondgebruik. Het verschil is, dat Naarden-Bussum alleen voor den proletarischen pachter de pachtsom wil verlagen en het P. B. dezen maatregel in het algemeen wil voorschrijven en dat Naarden-üussum het koöperatief gebruik van den grond als voorwaarde van uitgifte stelt, terwijl ons program dat koöperatief gebruik slechts wil bevorderen
De zaak werd nu zóó voorgesteld, alsof ous program liet eigendom der boeren kunstmatig wilde beschermen of scheppen en verouderde bedrijfsvormen wilde in stand houden Daartegen kwamen wij in boven aangehaalde woorden op; maar Mevr. Holst beweerde nu, dat het daarin zóó werd voorgestelt, „als gingen de agrarische geschilpunten de theorie niet aan, als stonden zij buiten de theorie."
Zij schijnt onze woorden zóó op te vatten, alsof wij meenden, de theorie bij liet opmaken van ons agrarisch program wel te kunnen ontberen. Ware dat de bedoeling, dan zou zij gelijk hebben. Het is echter herhaaldelijk duidelijk gezegd, dat men het over de theorie eens was; daarover liep het verschil niet; men verschilde slechts over de vraag, wat er moest gedaan worden om de werkelijkheid het best en zekerst in de richting der theorie te veranderen.
Duidelijk blijkt dit uit twee andere aanhalingen uit deze debatten, lo. die, waaiin wij zeggen: ,,Wij zijn hier niet om elkaar lesjes in de theorie te geven, maar om na te gaan hoe de theorie in de praktijk moet worden overgezet" en 2o. uit van Kol's woorden: ,Het is zoo verlokkelijk in de studeercel theorieën op te bouwen, maar zoo moeielijk ze in praktjjk te brengen" — wat een waarheid als een koe is
Deze drie citaten met elkaar moeten nu de meening post doen vatten, alsof Van Kol en wij ons niet naar de theorie willen richten, om de beweging geen schade te doen.
Vooral bedenkelijk schijnen de woorden te worden geacht, door ons aan het bovenstaande toegevoegd: „Maar laten wij toch taktisch zijn." Ze worden door onze bestrijdster kursief gedrukt: dat men, om zijne beginselen in daden om te zetten, in deze snoode wereld met takt moet te werk gaan, schijnt alleen te kunnen opkomen in een brein dat geheel door het opportunisme is beneveld!
Wij komen nu bij een uitspraak van ons op het kongres van 1901, die al zoo treurig mogelijk is uitgelegd en die wij daarom met genoegen onder de bewijzen van onze opportunistische verdorvenheid terugvinden, omdat wij de dwaze opvattingen, daaraan vastgeknoopt, nu eens kunnen terugwijzen. „Redenen tot wijziging (van ons agrarisch program) waren er niet," spraken wij namens het P. B. „en de resultaten waren zeer bemoedigend. Wat in geen


land dan Denemarken gelukt was, op liet platteland een klasse-beweging van door liet kapitaal uitgebuiten te wekken, was in ons land gelukt."
En Van Kol voegde er aan toe: „Ons agrarisch program beeft de vuurproef doorstaan. Aan dezelfde paragraaf bebben wij de zege te danken."
Dat men bij de bespreking van een punt van een soc.-dem. verkiezingsprogram konstateert lo. dat bet aan zijn doel „vereeniging aller door het kapitaal uitgebuiten tot een klassebeweging" beeft voldaan en «o. dat het ons de overwinning heeft bezorgd, schijnt de natuurlijkste zaak van de wereld.
Onze overal-spook-ziende bestrijdster leidt er echter uit *f: „de aanvankjljjke resultaten nl. het vereenigen van „velen" onder onze vaan, werden als volkomen rechtvaardiging van het program aangevoerd." Dat onder die velen door ons alleen zijn begrepen : ,.de door het kapitaal uitgebuiten" wordt hierbij verzwegen en de uitdrukking aldus omgevormd tot een bewijs voor de onzinnige bewering, met verkrachting van ons gansche verleden en heden verspreid, alsof wij geen ander doel kenden, dan maar zooveel mogelijk stemmen te vangen voor de Partij.
Als een groote grief is ons ook aangerekend, dat wij werkelijk bestaande ekonomische behoeften der arbeiders als uitgangspunt van ons werken willen nemen.
Mevr. Holst vindt het heel dom van die landarbeiders, dat zij zoo graag een stukje grond willen hebben, en wil hun aan het verstand brengen, dat de vervulling dier behoefte indruischt tegen onze sociaal-ekonomische opvattingen, en hen verder vertroosteu met de hoop op het socialisme.
Wij echter weten, dat die behoefte aan grond niet verdwijnt door haar te ontkennen, en meenen in 't algemeen, ons op deze gemakkelijke manier niet te kunnen afmaken van den nood en de ellenden, die onder de arbeiders heerschen. „Wij hebben nog iets meer te doen dan de arbeiders te organiseeren in den klassenstrijd, al is dit ons voornaamste werk" schreven wij.
„Wij hebben te doen wat noodig is om de ellende der armen te verzachten; kan het, op een wijze, die tevens hun gedachten in onze richting stuurt, kan dat niet, dan toch in elk geval '
Dat de sociaal-demokratie tot taak heeft, de uit het kapitalisme voortvloeiend „Yerelendung" der arbeidersklasse tegen te gaan, leert ons de eerste blik op elk soc.-dem. program. Toch weet Mevr. Holst uit deze uitspraak weer een bewijs voor onze ontaarding te distilleeren; zij schrijft er van: „Tenslotte werd buiten alle beginsel om, het voorzien in nood en ellende (van de arbeidersklasse ! — dat wordt weer weggelaten) de taak der sociaaldemokratie genoemd en daarmede onze partij, van een organisatie die strijdt voor een hoogeren vorm van samenleving en in dien strijd menschen, daarvoor geschikt, voortbrengt en opvoedt, gemaakt tot een filantropische instelling, een liefdadigheids-instituut."
De schrijfster vergeet hierbij, dat onze partij de arbeiderspartij zelve is, die als zij de nooden der arbeidersklasse lenigt, zich zelve helpt, door haar eigen kracht en organisatie die. leniging van de regeerende klasse afdwingt en dat daarbij van filantrophie geen sprake is,
Met . hoop op het socialisme" zich van de bestaande nooden afmaken, dat doen de anarchisten.
Nu men gemeend heeft liet opportunistische gevaar voornamelijk in ons belichaamd te vinden, hebben wij het recht te vragen, of de opzet van ons werken in het algemeen opportunistisch is — o! wij door onze daden hebben getoond, in dit opzicht niet al te goed te vertrouwen te zijn Wij staan erop, dat deze vraag worde beantwoord. Niet slechts dat wij, aangevallen, voor ons


zeiven plicht en recht hebben, ons te verdedigen; maar de vraag is ook voor de aanhangige debatten in de Partij van groot belang.
Het heet, dat onze houding in de agrarische kwestie voortvloeit uit opportunisme en men tracht op dezelfde wijze aan onze opvatting in zake de schoolkwestie den stempel der minderwaardigheid op te drukken.
Het woord werkt suggestief: aan de eene zijde de eerlijkheid, de zuiverheid, de rondheid, de vierkantheid, „het beginsel" en alle andere respektabele
dingen meer — en aan onze zijde het tegendeel van al deze deugden, in
dat ééne leelijke opportunisme samengevat.
l)e burgerlijke pers haast zich, van dit onklaar maken onzer positie in de Partij gebruik te maken, om een lastigen tegenstander in de oogen der eigene partijgenooten nog verder te deklineeren, door de „eerlijkheid" dergenen, die bezig zijn, in hare kaart te spelen, nog wat aan te dikken en zijn „opportunisme" met nog leelijker namen te betitelen.
Het wordt langzamerhand heel niet meer fatsoenlijk, het met den aldus geteekende eens te zijn. Om zijn zin in de Partij te krijgen, heeft men slechts te zeggen, dat men „zuiver" en de man van „het beginsel" is en het is voldoende op het „opportunisme" van den tegenstander te wijzen, om diens woord van alle kracht te berooven.
Dat alles zou een onbevangen beoordeeling van onze meening over de aanhangige kwestiën in den weg staan en daarom kunnen wij ons niet bij deze onbewezen beschuldiging neerleggen.
En in afwachting van deugdelijk bewijs zullen wij eenige feiten in herinnering brengen, die o. i. reeds voldoende zijn, om aan te toonen, dat nóch de propagandist-organisator Troelstra, nóch het Kamerlid van dien naam, nóch de politieke redakteur van Het Volk zich als opportunist heeft doen kennen.
De omstandigheden, waaronder Troelstra in de beweging kwam, waren zeker weinig geschikt, om opportunistische naturen te lokken. Van het eerste oogenblik af heeft hij moeten optornen tegen de persoonlijke vervolging van een demagogischen alleenheerscher en tegen de algemeene meening in de Partij. Hij heeft dat gedaan ondanks persoonlijke omstandigheden, die een optreden als het zijne, van praktisch standpunt bezien, haast" deden grenzen aan waanzin.
Alleen eene sterke overtuiging en een aanleg, tegenovergesteld aan opportunisme, kon hem den haast wanhopigen strijd tegen de heerschende meeningen en machten, zoowel in als buiten de Partij, doen aanvaarden.
Onmiddellijk werden de grenzen links en rechts getrokken: links tegen de anarchisten, réchts tegen de Volkspartij en radicalen en tot op dit oogenblik is deze zelfstandige politiek, zonder eenig compromis met welke partij dan ook, gevolgd.
In de Kamerfraktie— wij durven dit zonder vrees voor tegenspraak zeggen — stond Troelstra steeds in de bres voor eene principieele politiek en zijn felle strijd tegen het zelfstandige der demokratie was geheel in overeenstemming met ons klassestandpunt. De afstemming der leerplichtwet en van Borgesius' gemeente-belasting-ontwerp was ook door Troelstra gewild en, wat de leerplichtwet aangaat, door hem buiten de Kamer, ook in de Sociaaldemokraat, voorbereid.
Dat Troelstra's houding in de Hogerhuiszaak blijk geeft van opportunistische gezindheid, kan zeker niemand beweren; ook in de militaire kwestie nam hij in de Kamer en de Partij een zeer beslist standpunt in.
Niet minder principieel was zijne houding in de Kamer ten opzichte van het koningschap.
9


Zoodra de aktie in zake kiesrecht, door de scheiding der vrijzinnige demokraten van de liberale partij, zich niet meer in eerste instantie tegen de liberale demokraten behoefte te richten, is zij door Troelstra gericht tegen de antirevolutionairen. Geheel volgens ons beginsel heeft hij bij de begrootiugsdebatten van 1901 zijn eersten aanval gedaan op de theologische verhulling van den klassenstrijd door de antirevolutionairen en met zijn val in het kiesdistrict Veendain heeft hij dit optreden moeten boeten.
Als partijredaktie hebben wij steeds in denzelfden geest gehandeld.
Steeds worden de grenzen tusschen de klein-burgerlijke politiek der antirevolutionairen en vrijzinnig-demokraten eenerzijds en die der arbeiuersklasse anderzijds, zoo scherp mogelijk getrokken. Tegenover Treub werd de verdringing van het kleinbedrijf en het historisch materialisme verdedigd; in de Kuyperiaansche politiek werd steeds het kapitalistische en kleinburgerlijke element aangetoond en bestreden; tegenover Boissevain werd de ideologie onzer liberale bourgeoisie ontmaskerd, steeds werd het wapen der soc.-dem. kritiek gehanteerd, de klassenstrijd in elk opzicht gevoerd.
Het voegt 'ons niet. zeiven een oordeel uit te spreken over de wijze, waarop wij het soc.-dem. standpunt hebben verdedigd 5 alleen dat wij steeds streefden, het zoo zuiver mogelijk te handhaven, is een feit, dat wij tegenover ieder durven volhouden.
Opportunistisch waren wij evenmin ten opzichte van de vakbeweging, liet vorig jaar voerden wij nog met woord en schrift een lievigen en langdurigen strijd tegen de anti-soc.-dem. opvatting omtrent het standpunt der vakbeweging, die in ons land bestaat. Geen halve of heele tegenwerking van allerlei zijde heeft ons kunnen beletten, de valsche „neutraliteit", waarbij zich vele partijgenooten in de vakbeweging maar al te gemakkelijk neerleggen, te ontmaskeren. Onze strijd tegen het anarchisme werd eveneens getrouw voortgezet.
En hoewel wij ineenen, in het belang der Partij, in onze strijdende partijgenooten bovenal het goede te moeten zien, dat zij doen, daar zij als onze voorvechters onzen moreelen steun tegen den vijand noodig hebben, schroomden wij, als tegen ons standpunt werd gezondigd, niet daartegen op te komen.
Wij meenen dus, in geene der vele kwaliteiten, waarin wij de Partij dienen, ooit blijk van een opportunistische opvatting te hebben gegeven en wanneer nu ons verschil van inzicht in de agrarische en de schoolkwestie door enkele intellektueelen wordt geweten aan ons opportunisme, dan geeft men aan onze houding een uitlegging, die strijdt met ons optreden tot heden in de beweging.
I11 elk opzicht dus werpen wij elke gedachte aan opportunisme zoo ver
mogelijk van ons. . „ .
Da' partijgenooten, die de beweging niet geheel bevredigt — wat zij niemand zal doen, daar onze revolutionaire gezindheid steeds moeite zal hebben, zich met den langzamen groei der beweging, de breking van het zuiver licht der theorie in het prisma der werkelijkheid, het gemis aan een groote dramatische aktie van het proletariaat, te verzoenen hunne onvoldaanheid wijten aan bepaalde personen — is een gewoon verschijnsel. Bij ons echter zijn zij aan het verkeerde adres. En zoodra er anderen mochten zijn, die zich aan opportunisme schuldig maken, hopen ook wij tegenover dezen onzen plicht te doen.
„Opportunisme" beteekent: beginselloosheid; een zwenken naar rechts en links ter bereiking van kleine alledaagsche voordeelen; opgaan in de toevallige


politiek van liet oogenblik, met verzaking van het groote doel, waarvoor men oorspronkelijk is uitgegaan.
Zoodra de sociaaldemokratie opportunistisch is, is zij geen soeiaaldeinokratie meer, daar hetgeen haar onderscheidt, ook bij haar praktisch werken, van de andere partijen, haar bewust klassebeginsel is en haar hoog revolutionair doel.
Wij nu zijn ons bewust, volgens een zeer duidelijk belijnd plan te werken, een plan, sinds jaren door ons gepropageerd, waarvan wij geen reden hebben af te wijken en dat in de Utrechtsche resolutie omtrent de vakbeweging zijn officiëele bevestiging heeft gevonden.
Wij streven voor Nederland naar de vorming eener Arbeiderspartij, in den zin der Belgische, die zich voor den klassenstrijd op ekonomisch, politiek en koöperatief gebied vereenigt, met gemeenschappelijk overleg der deelen omtrent alle algemeene belangen en met zelfstandigheid van ieder onderdeel voor eigen speciale taak.
De S. D. A. P. is in die Arbeiderspartij gedacht als de meest bewuste uitdrukking van het proletarisch streven: op politiek gebied zal zij, die tevens in de vakbeweging en de koöperatie hare mannen heeft, de leiding hebben. Maar de mogelijkheid wordt verondersteld, dat in een theologisch land als het onze, een deel der arbeiders gedurende een zekeren tijd het sociaal-ekonomisch streven der S. D. A. P. en hare direkte eischen aanvaardt, zonder in hare gelederen te kunnen plaats nemen. Vooral naarmate in de S. IJ. A. P. een intellektueele strooming veld wint, die uit den aard der zaak meer den nadruk legt op filosofische verschilpunten, is de toetreding van burgerlijk-denkende arbeiders steeds minder te verwachten.
In ons plan nu zullen deze elementen zich buiten de S. D. A. P. politiek organiseeren, wat met de Katholieke Volkspartij reeds is geschied, en wij wenschen de mogelijkheid open te laten, dat zij op den duur deel gaan uitmaken van de Arbeiderspartij, evenals vakbonden en kooperaties.
Dit is, zooals men kan weten, onze voorstelling van de ontwikkeling der klassebeweging in Nederland; door deze voorstelling wordt onze gansche houding bepaald en zoolang het ons voorkomt, dat zij juist is. trachten wij de Partij zich in deze richting te doen bewegen.
Ons beginsel en doel zijn dus veel te vast belijnd, dan dat er in ons werken ruimte zou zijn voor opportunisme.
Het is zeker niet tot ons genoegen, dat deze artikelen tot een zelfverdediging zijn geworden. Liever hadden wij onszelf buiten liet debat gelaten. Maar nu men zijne pijlen juist op ons heeft gericht, was dit onmogelijk.
Thans zouden wij, om de artikelen in de Nieuwe Tijd volledig te behandelen, de zuiver verdedigende houding, door ons aangenomen, moeten laten varen en op onze beurt aanvallend optreden. Wij zouden tegenover het gedroomde opportunistische gevaar kunnen stellen het intellektualistisclie gevaar, dat onze partij bedreigt, als wij, zooals men thans verlangt, ons van een politiekekonomische arbeiderspartij omzetten in een propagaudaklub voor het historisch materialisme Wij zouden kunnen aantoonen, hoe diegenen, die ons het streven, om de plattelandsbevolking te revolutioneeren, als een soort vergrijp jegens onze beginselen schijnen aan te rekenen, zelf maar al te veel tijd en moeite besteden aan de studeerende zoontjes der groote bourgeoisie, alsof van daar uit de beweging moest worden groot gemaakt. Wij zouden de onvoldaanheid van sommige partijgenooten met de tegenwoordige beweging ook op onze beurt aan een zielkundige verklaring kunnen onderwerpen, juister dan de beleedigende veronderstellingen, die zij ons toedichten, zoodra onze meeningen niet met de


hunne overeenkomen. Wij zouden verder de vraag kunnen stellen, waar het heen moet met onze kleine Partij, als zij, die hunne ervaring in liet leven en in de zoo leerzame Nederlandsehe arbeidersbeweging hebben opgedaan, eiken keer dat zij deze in 't belang der Partij willen toepassen, blootstaan aan aanvallen op hun politieke betrouwbaarheid van de zijde van enkele in vele opzichten hoogst verdienstelijke partijgenooten, maar die nog steeds het bewijs moeten leveren, dat zij de kunst verstaan, om hunne wetenschap in praktijk
te brengen. . .
Wij zullen het er echter ditmaal maar bij laten. Hoewel wij er niet over mochten zwijgen, achten wij het in het belang der partij, op deze bedroevenswaarde kwestie niet dieper in te gaan, dan bepaald noodig is. Maar wij mogen niet eindigen zonder de partijgenooten, die, met de beste bedoelingen bezield, thans tegen een denkbeeldig gevaar zijn te velde getrokken, te wijzen op het onmiddellijke nadeelig gevolg van hun onbewezen beschuldigingen en schromelijk overdreven voorstellingen. Dat is: dat de eenheid en het onderlinge vertrouwen in de Partij aldus noodeloos worden verstoord; dat er zich twee frakties vormen, waarin de twee noodzakelijke elementen der sociaaldemokratie : wetenschap en beweging, op voet van oorlog tegenover elkander staan, in plaats van zich met elkaar te verdragen en dan elkaar te versterken; dat zij, die steeds tegen den vijand in het vuur moeten zijn, tevens hun halve kracht zullen moeten besteden aan partijgenooten, die hen bestoken — in één woord, dat door overmaat van „revolutionaire" theorie, de revolutionaire kracht der beweging wordt verlamd.
BIJLAGE VII.
Waarde Troelstra,
Bijgaand stuk werd door de redaktie geweigerd. Ik maak daaruit op dat gij er geen kennis van draagt, en acht het dus mijn plicht, u een afschrift te zenden en met de meeste aandrang aan u plaatsing in ons blad te verzoeken.
Met de volle erkenning van uwe groote talenten meen ik in het belang van de partij en dus van u tot dit besluit te moeten overgaan. Mede heb ik een afschrift gezonden aan de arbitrage-commissie, aan wier oordeel ik de weigering van Ankersmit voorleg.
Met de meeste hoogachting,
uw partijgenoot,
(get.) W. H. DE GRAAF.
Geachte Redaktie, 23 Maart.
Is het niet noodzakelijk dat de redaktie ons eens mededeelt, waarom alle ingezonden stukken niet gelijk behandeld worden en het ingezonden stuk van Schalier met groote letter als een hoofdartikel opgenomen word. Het beteekent toch niet dat door het geven van een groote letter de geheele redaktie hare instemming met dat stukje betuigt. Overigens meen ik dat we Schaper niette


hard moeten vallen; de hoofdoorzaak van alle twist en tweedracht is gelegen in de besliste onbruikbaarheid van Troelstra als leidend redakteur.
l)it moge eenigszins hard klinken, toch berust dit oordeel op de volledige erkenning van Troelstra's machtig talent als propagandist en de onovertreffelijke wjjze waarop hij als Kamerlid gearbeid heeft. Juist in die speciale groote talenten schuilt zijn ongeschiktheid als leidend redakteur van ons dagblad. Geboren strijder moet hij steeds geplaatst worden, tegenover den vijand, en hij zal, zooals we gezien hebben, reuzenarbeid verrichten; maar juist die eigenschappen hebben tot gevolg gehad, dat Troelstra, optredend als redakteur, in den kortst mogelijken tijd een eensgezinde partij in volkomen verwarring bracht. Een groote verbetering zal het dus wezen, wanneer Troelstra zich alleen wijdt aan de taak waarvoor hij zoo volkomend berekend is: het bestrijden der tegenstanders van het socialisme.
De hoofdredaktie van „Het Volk" in andere handen, dit is de eenige oplossing om de eenheid te herstellen en ons dagblad meer propagandistisch en leesbaar te maken voor alle arbeiders, die den klassenstrijd voeren willen. Voor breedvoerige behandeling van theoretische geschilpunten is „De Nieuwe Tijd" het aangewezen blad.
Bij zijn benoeming tot redakteur op het kongres te Rotterdam eischte Troelstra van zijn partijgenooten openhartige mededeeling, wanneer hen bleek, dat hij voor die taak niet geschikt was. Voor het noodzakelijke van deze mededeeling is, gegeven het resultaat van zijn optreden als redakteur, het oogenblik, meen ik, gekomen. („et^ DE
BIJLAGE VIII.
Het Volk, 10 Maart 1903.
Artikel Troelstra.
„De beweging, door de dwangwetten van dr. Kuyper onder de arbeiders gewekt, overtreft in kracht en revolutionaire gezindheid alles, wat tot heden in de Nederlandsche arbeidersbeweging heeft plaats gehad.
De agitatie, door het Comité van Verweer op touw gezet, slaagt uitmuntend; de meetings der christelijke verraders der arbeiderszaak worden geregeld omgezet in propagandavergaderingen tegen de Regeering; de geest van verzet tegen den aanslag op de vakbeweging groeit overal — het gaat goed zoo !
De groote protestdag van gisteren heeft de kroon op dit alles gezet en wanneer morgen de Kamer bijeenkomt om den toestand te bespreken, zal het haar onmogelijk zijn de oogen te sluiten voor het feit, dat die toestand hoogst ernstig is.
De leiders der beweging kunnen thans het aangename besef hebben, dat het niet meer noodig is, de massa op te wekken; zij is reeds opgewekt, haar revolutionair instinkt ontwaakte en zij is tot groote dingen in staat.
Wat den leiders der beweging thans te doen staat, is veel meer: te zorgen,


dat deze prachtige beweging de organisatie der arbeidersklasse blijvend ten goede komt — dat zij niet worde een brand, waarin het half voltooide gebouw der neutrale vakorganisatie zelf verbrandt — dat zij door haren vijand, de Nederlandsche Regeering, niet worde gelokt in den val, dien deze naar allen schijn bezig is, voor haar op te stellen
Het komt er thans op aan, dat de Nederlandsche arbeiders zullen toonen, sedert de laatste tien jaren, iets geleerd te hebben.
Zooals thans de Reaktie driest den kop opsteekt, dwangwetten uitschrijft, met geweer en kanon gereed staat, arbeidersbloed te vergieten, zooals thans de arbeiders vol heldenmoed en geestdrift gereed staan tegen den aldus gewapenden vijand hunne heiligste rechten te verdedigen — zóó was het reeds vroeger in Nederland.
De fout van de leiders der vroegere beweging is geweest, dat zij zichzelf en de arbeiders wijs maakten, dat zij mei geweld van de bourgeoisie zonden kuunen verkrijgen, wat deze niet goedschiks onder den drang der oplevende organisatie zelve, wilde geven. Daarbij kwam een overschatting van de kracht der beweging, die maakte, dat zij zich elk jaar „de groote revolutie" voorstelden, waardoor elk jaar weer nieuwe teleurstelling werd veroorzaakt, die ten slotte in totale moedeloosheid overging.
Dat dr. Kuyper liet recept van Du Tour van Bellinckhave gaarne zou willen toepassen, is met het oog op wat wij om ons heen zien gebeuren, vrij duidelijk.
Hoe schoon zou het zijn, op de puinlioopen der neutrale vakbeweging, tegen wie ronduit de strijd is aangebonden, een „christelijke" vakorganisatie te stichten! Hoe goed zou'het zijn, de 8. D. A. P. denzelfden weg op te dringen, waarop de oude S. D. B. is verongelukt en daardoor weer de handen vrij te krijgen voor het geknoei, dat thans maar al te veel kritiek moet ondervinden.
Hoe rustig en zalig, er eens voor goed den schrik in te brengen, onder dat roode gebroedsel, dat zich als het zand der zee gaat vermenigvuldigen.
Opdat dit niet zal gelukken, dat men uwe organisatie niet verplettert, uwe partij niet te gronde richt — daarvoor, arbeiders, zult gij zorgen!
Al uwe daden en besluiten zullen gedragen worden door uwen wil om uit dezen strijd niet zwak en moedeloos, maar sterker en hoopvoller te voorschijn te komen.
Zet de vijand zijn moordval voor u open. gij zult er niet in loopen. hn tot den uitersten strijd, de werkstaking, zult gij alleen overgaan als het moet en gij de zekerheid hebt dat zij uwe vakorganisatie dat werk van zooveel jaren van moeite en vlijt, niet aan ontbinding en vernietiging ten prooi stelt. „Het proletariaat", zeide Marx, „heeft niets te verliezen dan zijn ketenen."
Wij voegen er aan toe: ja, nog wel iets anders, n.1. de vijl, waarmede het zijne ketenen moet stuk vijlen, zijne organisatie.
Arbeiders, blijft nuchter en waakt !P'


BIJLAGE IX.
Volksdagblad, 1(> Maart 1903.
Artikel Wink.
„In de Amsterdamsche vergadering van Zondag en Maandag, in Plancius en in liet Paleis van Volksvlijt heb ik den wenscli uitgesproken, dat onze mooie protestbeweging tegen Dr. Kuyper's muilkorfwetten niet „doodgeagiteerd" mocht worden, dat wil zeggen, niet zóólang gerekt dat ze verloopt dat de geestdrift, de pit er uitgaat. Dat zoo iets mogelijk is, hebben ons o. m. de Hoogerhuis-beweging geleerd en de beweging voor Staatspensioneering.
In de vergadering in liet Paleis hoorde ik PqJ,ak een typisch ding zeggen, dat m'n vrees voor „doodagiteeren" weer versterkte: „Met deze vergadering" zoo sprak hij ongeveer, „is de eerste phase van deze protestbeweging gesloten, en nu treedt morgen een nieuwe phase in, nl. die van het verzet in de Tweede Kamer".
Ik dacht toen bij mij zelf: „en dan komt de phase van het steunen van mogelijke oppositie in de Eerste Kamer en dan, na aanneming van de Muilkorfwet de phase van de agitatie om de wet afgeschaft te krijgen."
Zou 't zoo moeten gaan?
Het was misschien vreeselijk naief van me, maar ik hield er me verleden week, vóór ik in Amsterdam was en daar wat poolshoogte kon nemen, ervan overtuigd, dat de groote nationale protestdag van Zondag spoedig gevolgd zou worden door een beslissende daad van het Comité van Verweer.
Deze daad schijnt (want met zekerheid kan ik als niet tot het Comité van Verweer behoorende, daar niets van zeggen) uit te zullen blijven, in den allernaasten tijd althans. En ik wil niet verheelen, dat dit mijn vrees voor ..doodagiteeren" deed toenemen.
Steeds komen er slechter bezochte vergaderingen. De meeting in het Paleis slaagde best; er waren er 5 a 6 duizend bezoekers, maar er was minder dan die van verleden week. Menig Amsterdamsche strijdmakker hield Maandag zijn hart vast; dat het een fiasco zou worden. Dat zou een slag zijn geweest. Alle agitatie, alle protestartikelen hebben in de gegeven omstandigheden slechts waarde in zooverre zij een daad voorbereiden.
Dr. Kuypers meerderheid lacht wat om al dat „geschreeuw," ze voelt zich veilig achter de bajonetten.
Maar om een algemeene werkstaking, wanneer zij den greep voeien van de arbeiders, die liet maatschappelijk raderwerk stil zet, daarom lachen zij niet.
Nu is een van beiden waar: óf wel de Regeering neemt liet wetsontwerp terug, óf ze zet het door.
Wanneer zij dit laatste van plan is, dan rest ons maar één middel om haar te dwingen anders te doen en dat middel is: de algemeene werkstaking.
De algemeene werkstaking, waarmee de Ver. van Spoorwegpersoneel reeds van te voren gedreigd heeft (dom genoeg) want wie legt vóór den strijd den vijand zijn plan van aanval bloot? en waartoe ook het Comité desnoods zijn toevlucht zou nemen, maar nog niet genomen heeft en naar het zich laat aanzien in de eerste dagen ook nog niet nemen zal.


Waarom niet ?
Het past mij niet liet Comité te bedillen, het beter te willen weten dan de leden er van, die een beter overzicht van de zaken hebben dan ik. Het is geen wantrouwen, dat ik hier wil uitspreken, maar het is uiting geven aau mijn vrees.
Het geldt hier een arbeiderszaak, waarin een arbeidersblad als het onze, mag medespreken, vooral wanneer het gevaar ziet voor de arbeidersbeweging.
In het Comité zijn mede vertegenwoordigd de vrije socialisten en de S. D. A. P. Deze vertegenwoordiging lijkt mij een fout, immers het gold hier de vakbeweging alleen, maar zij is een feit en we kunnen dat niet wegcijferen. Van deze beide partijen is er één, de S. D. A. 1\, die in theorie en praktijk is tegen de algemeene werkstaking en die honderdmaal liever de arbeiders voor politieke doeleinden bijeenroept, dan voor een algemeene staking. De spoorwegstaking heeft de S. D. A. 1'. in een lamme positie gebracht.
Een groot deel der arbeiders liet hare taktiek varen, aanvaardde, hoewel
niet onder onze leiding of door ons toedoen, ome taktiek en behaalde een
volledig en schitterend succes.
De wijze waarop deze week Troelstra in de Kamer gesproken heeft over
die staking is teekenend.
De Residentie-Bode (Katholiek) noemde de rede van Troelstra: het pleidooi van een advocaat, vrijspraak pleitend voor zijn cliënt, subsidair het aannemen van verzachtende omstandigheden. H. Gorter, v. d. Goes of Mevr. RolandHolst mochten de staking verheerlijken, als een prachtige krachtsuiting, Troelstra hield zich „koest." 't Moet voor hem trouwens zoo heel heerlijk niet zijn, een vrucht aan te prijzen uit den boomgaard van Domela Xieuwenhuis, merkt een redacteur van het Handelsblad ondeugend op; ook ik vraag me vol ongerustheid af: wat is nu eigenlijk het doel van een Troelstra, van een \ liegen i
Met alle middelen, dus desnoods door algemeene staking, het wets-ontwerp ingetrokken te krijgen? Of: uit het feit, dat deze wetsontwerpen ingediend zijn, al de politieke munt te slaan, die er uit te slaan is?
Op gevaar af, dat men mij beschuldigt te ver te gaan of tweedracht te zaaien, wil ik hierop de aandacht vestigen.
Voor de arbeidersbeweging zou het tot stand komen der muilkorfwet een ramp zijn, want ze maakt economische actie onmogelijk.
Voor de S D. A P. echter zou het iets zijn, dat haar groeien en bloeien zéér zou bevorderen, omdat aan de arbeiders niets anders zou overblijven dan te gaan stemmen op Troelstra's geestverwanten.
Voeg daarbij dat een overwinning door een algemeene werkstaking behaald het waardelooze van politieke aktie helder doet uitkomen; dat na aanneming der wetten de S. D. Kamerleden de fraaie rol van verdedigers der vrijheid zou toevallen, en vraag u dan af, of ik ten onrechte me ongerust afvraag: Is het wel de algemeene toestand, die in deze dagen nog het comitee weerhoudt over te gaan tot proklameeren van de algemeene werkstaking, m. i. nu nog (morgen misschien niet meer!) inet succes aan te wenden.'1
Of is het soms hooge politiek van de groote oomes der S. D. A. P. die het Comitee van Verweer met lamheid slaat?
De tijd zal het ons leeren.
Laten we in ieder geval onze oogen goed openhouden."


bijlage x.
Nieuwe Tijd 1903, bladz. 165—1(>9.
Artikel Pannekoek.
De sociaal-demokratische kamerleden hebben in de moeilijke positie verkeerd, dat zij zuivere arbeiderspolitiek moesten voeren, zonder voldoende steun van een groote klassebewuste arbeidersmassa in den rug.
Dit moest leiden tot overdreven waardering van parlementaire taktiek en tot wat verleden jaar wel eens politieke politiek genoemd is; door bekwame taktiek tegenover andere partijen moest vergoed worden, wat aan massale kracht ontbrak. Politieke aktie — d. i. algemeene aktie der arbeidersklasse, die algemeen is, omdat ze tegen de algemeenste organisatie der bourgeoisie, tegen den staat, gericht is — werd verward met haar onderdeel en bijzondere vorm: parlementaire aktie.
Ook dit moet op de nog onontwikkelde arbeiders een afstootenden invloed uitoefenen; een groote algemeene politieke strijd begrijpen ze wel, maar een bekwame parlementaire taktiek begrijpen ze niet en daarom wantrouwen ze die. Ook hierin brengt de natuurlijke ontwikkeling der dingen uitkomst; de arbeiders stroomen steeds meer naar de partij toe, de organisaties ontwikkelen zich; en bovenal drijven de vertegenwoordigers der bourgeoisie in het parlement door hun aan de arbeidersklasse vijandige daden, die door parlementaire redevoeringen niet te stuiten zijn, de arbeiders tot politieke aktie en de arbeidersafgevaardigden daarheen, dat zij een vaster standpunt in de organisaties daarbuiten zoeken.
Deze gevaren en moeilijke en ongunstige omstandigheden, alle naweeën van het anarchisme, al konden zij de toekomst van de arbeidersbeweging niet op den duur in gevaar brengen, hebben niet nagelaten op haar ontwikkelingsproces een remmenden invloed uit te oefenen.
Wat zij op het ergst konden bewerken: innerlijke strijd in de partij, een onbevredigd gevoel bij vele zuiver denkende arbeiders, het afstooten van goede krachten, is een niet gering kwaad geweest.
„De partij heeft zich naar verhouding te druk gemaakt met het winnen der christelijke arbeiders, die nog midden in de schooljaren van klassebewust/.ijn stonden, en daarbij te weinig werk gemaakt van het winnen der onchristelijke arbeiders, bij wie alleen misverstand en wantrouwen uit den weg geruimd moest worden. Vele anderen, het is waar, zijn tot ons gekomen en het pleit voor hun helder weten van wat een arbeidersbeweging noodig heeft, dat zij vaak persoonlijke antipathie en oude wrok overwonnen.
Maar wij kunnen tevens erkennen, dat bij wie niet kwamen, dit dikwijls veroorzaakt werd door een goed proletarisch arbeiderssentiment, dat zich afgestooten gevoelde door de politieke politiek, door het niet zuiver proletarisch optreden der politici, en niet met genoeg doorzicht gepaard ging, om de noodzakelijkheid van beginselvaste sociaal-demokratische politiek te begrijpen. Daarin ligt een hoofdgrond voor de taaiheid van de anti-politiek; doorziet b.v.


niet ieder het verband tussehen het „anarchisme" van den'^Landarbeidersbond en het agrarisch program van onze Partij V
(Dit alles zou veranderen door deze beweging):
Als elke politieke strijd wordt zij dubbel gestreden, buiten in het land, binnen in het parlement. De betoogers en werkstakers daarbuiten, allen, die optrekken, protesteeren, staken, strijden, zij zullen tegelijk hun stem doen hooren daarbinnen, waar over hun lot beslist wordt. Hun stem kan door de hoogmoedige bouigeoisvergadering niet genegeerd of gesmoord worden, want daarbinnen zullen hunne mannen, onze Kamerfraktie, haar doen hooren, en vandaar zal ze tot in de verste hoeken van het land weerklinken.
Zij staan niet buiten tegen muren te protesteeren, waarvan een dichte haag van militairen hen afhoudt; zij zijn door de muren naar binnen gedrongen. En onze kamerfraktie, hoewel een kiein getal, zal gedragen worden door de kracht, die van de duizende betoogers en stakers uitgaat; zij zullen niet pleiten maar strijden; zij zullen zich niet geïsoleerd gevoelen, maar alle middelen kunnen gebruiken die de zekerheid, aangewezen vertegenwoordiger te zijn van al wat georganiseerd is, hen veroorlooft, al was het obstruktie. Deze gemeenschappelijke strijd, waarin de sociaaldemokratische kamerleden de mond van de geheele georganiseerde arbeidersklasse zijn, zal helderheid brengen, waar die nog niet was. Velen, die uit misverstand bij ons aren, zullen weggaan; de grenslijn tussehen de arbeiders en de kleine burgerij zal scherper worden; velen, die door misverstand van ons wegbleven, zullen tot ons komen; de grenslijn tussehen politieke en anti-politieke arbeiders zal verflauwen of verdwijnen. Het is de eerste groote ernstige strijd voor de S. D. A. 1'., w aarin zij zich voor ieder als de echte revolutionaire proletarische partij zal doen kennen; het is haar vuurdoop.''
BIJLAGE XI.
Het Volk, 25 Maart 1903.
Artikel Troelstra.
Politieke werkstaking. De beweging, die door de gebeurtenissen van 31 Januari onder de Nederlandsche arbeiders is gewekt, heeft henzelve en het gansche land overvallen Geen wonder, dat er eenige tijd noodig is geweest om haar goed te begrijpen en dat thans nog allesbehalve volkomen klaarheid bestaat omtrent den te volgen weg.
Een van de voornaamste vragen die daarbij te pas komen, is deze: wat de werkstaking, als hulpmiddel in den politieken strijd der arbeiders, wèl kan en wat zij niet kan; in welk geval de arbeiders dat middel wèl, in welk geval niet kunnen toepassen; welk direkt doel zulk een werkstaking moet hebben,


om in een bepaald geval te kunnen worden aangewend en ten slotte: welke lessen hieruit moeten worden getrokken voor de tegenwoordige agitatie in Holland.
Nu die agitatie, die zoo grooten invloed op de verdere ontwikkeling der arbeidersbeweging in ons land zal hebben, nog geruimen tijd zal moeten duren, is het onvermijdelijk, deze vragen onder de oogen te zien.' Het ware mor het oogenblik zeker gemakkelijker en aangenamer, vragen van dezen aard te laten rusten en op hoop van zegen met den bonten stroom der agitatie mee te gaan; maar het oogenblik gaat voorbij, de toekomst zal ons rekenschap vragen van ons doen of laten in het heden: op gevaar af van dood te loopen op paden, waar teleurstelling, ondergang, desorganisatie wacht moet de beweging zich tijdig rekenschap geven van den weg, waarop zij zich bevindt. Zij, die daartoe het initiatief nemen, zullen in het eerst op misverstand bij vrienden en smaad van de zijde der vijanden moeten rekenen; maar spoedig zal de tijd komen, dat de arbeiders zullen erkennen, in hen hunne meest betrouwbare vrienden en gidsen te bezitten. En al erkenden zij dat niet geen nood, wanneer men weet, zijn plicht te hebben gedaan.
Wij onderscheiden in de politieke werkstaking twee hoofdsoorten, naarmate zij bedoelt een demonstratie of een dwangmiddel te zijn.
Men versta ons niet verkeerd. Als er, zooals verleden jaar in Zweden, 125.000 arbeiders staken bij wijze van demonstratie, om de regeerende klasse te toonen, dat de arbeidersklasse het algemeen kiesrecht teil, dan oefent zulk een staking zeker tevens pressie uit op de bourgeoisie — en als, zooals in België, 300.000 arbeiders het werk neerleggen, om de Regeering te dwingen, het zuiver algemeen kiesreclü in te voeren, dan is dat tevens een betooging van hun wil. Maar toch komt het er, èn voor de werking, èn voor de uitvoering der staking, zeer veel op aan, of haar doel is, door een groote daad uiting te geven aan den wil en den geest der arbeiders, dan wel, om tegenover de politieke macht der bourgeoisie de ekonomische macht der arbeiders te stellen ten einde met de laatste de eerste te overwinnen.
De werking is verschillend. Neem ons eigen land. Hier wordt nog steeds in bourgeoiskringen beweerd en geloofd (en tot heden voor een deel terecht), dat „de arbeiders niets voor het kiesrecht voelen. Telken jare zetten wij een groote betooging op touw, om de arbeiders in onze beweging te betrekken en de bourgeoisie te toonen, dat steeds grooter deel der arbeidersklasse haar kiesrecht opeischt. Is het eenmaal duidelijk, dat de arbeiders dit willen hebben, dan ziet een deel der bourgeoisie in, dat verdere tegenstand nutteloos is. Men denke aan t bekende woord van Cort van der Linden. Maar om haar zoover te krijgen, is ten slotte misschien zulk een demonstratie noodig, waarbij de arbeiders hun gansche persoonlijkheid, hun gewicht als voortbrengers, in de schaal leggen, waarbij geen twijfel aan den ernst van hun wil mogeljjk is Dit karakter droeg de werkstaking in Zweden.
Nu de werking daarvan op de bourgeoisie. Haar wordt elk voorwendsel, aan de „onverschilligheid" der arbeiders ontleend, uit de hand geslagen. Het volk in zijn geheel is gekomen onder den indruk van zijn wil en ernst. Wèl zal er een geschreeuw opgaan van denzelfden aard, als wij thans hier hooren, een geschreeuw over „verplaatsing van het gezag" enz.; maar dat gaat buiten de zaak om: de arbeiders hebben slechts hun wil getoond. Zij kunnen, nu het eenvoudig daarom ging, reeds vooraf bepalen, hoe lang de staking zal duren. Een dag (zooals bij die andere demonstratieve staking: de staking op 1 Mei) of zoolang zij willen en kunnen. Zij hebben de zaak dus in hun macht; zij behoeven niet zóó lang te staken, als het de regeering belieft, hen aan de praat te houden; zij behoeven niet af te wachten, tot een zeker direkt resultaat is bereikt. Zij hebben eenvoudig door een ondubbelzinnige daad getoond, hoeveel arbeiders hun recht eischen en hoezeer hun dat ernst is.


Zulk een staking hebben wij, ten opzichte van bepaalde bedrijven, hier mogelijk geacht, als liet de reaktie gelukt ware, haar zin door te drijven, om de dwangwetten er door te sleepen in zóó grooten haast, dat de arbeiders door de feiten zelf tot dit uiterste middel van protest werden gedwongen. In ons land, waar de groote massa der arbeiders tot lieden meer voor spontane uitbarstingen. dan voor rustig overlegde langdurige bewegingen te vinden was, had misschien uit de geweldige beroering der laatste weken zulk een protest kunnen opvlammen Nu de eigenlijke drong voor zulk een uiterst middel van protest, de overhaaste behandeling, ontbrak, moest zulk een protest-werkstaking uitblijven.
Zulk een werkstaking, met zijn groot gevaar van een bloedbad, waarop de Regeering blijkbaar spekuleerde en met alle andere daaraan verbonden nadeelen, kon voor ons geen doe/ zijn, doch slechts een uiterst middel voor het doel: de arbeidersbeweging in 't genot harer rechten te handhaven — wij zijn dus verheugd, dat zij den arbeiders niet is opgedrongen. De Nederlandsche arbeidersbeweging is nog niet voldoende georganiseerd en geschoold, om zelfs anders dan bij uiterste noodzaak tot een politieke staking over te gaan. Indien niet de staking van 31 Januari had plaats gevonden zou geen gewoon vakman of sociaaldemokraat voor welk doel dan ook, aan de mogelijkheid eener „algemeene staking' denken. Maar die spoorwegstaking had geen politiek doel, zjj kwam alleen voort uit de grieven van het personeel, was van zuiver ekonomischen aard. Omtrent de eenheid en kracht der spoorwegarbeiders in politieken zin zegt ons die staking zeer weinig. Wat wij slechts weten is, dat zij veel minder grootsch en algemeen zou zjjn geweest, indien niet een groot deel van het personeel had gemeend, dat het ging om eigen grieven.
Verder: wat op 31 Januari kon slagen, kon het daarom nog niet op 10 Maart. In dien tijd hadden èn Regeering, èn direktiën hunne maatregelen genomen. Met name dreigde de staat van beleg en een staking, die onder zulke omstandigheden zou slagen, moest aan de arbeiders vrij wat hooger eischen stellen dan die verrassende uitbarsting van 31 Januari Daarom bestond er o i. voor niemand reden, een politieke staking te willen uitlokken; wij zouden haar slechts als uiterst noodzakelijk middel van protest hebben aanvaard en hebben haar nadrukkelijk in dien zin mede helpen mogelijk maken.
Bespreken wij thans de „algemeene'' of politieke staking, die ten doel heeft, de bourgeoisie te dwingen, een wet aan te nemen, af te stemmen of terug te trekken Zij stelt de kwestie aldus: wie is het sterkst, de bourgeoisie met haar staatsgeweld, haar geld en haar macht over de geesten van een deel der arbeiders, of het strijdende proletariaat met zijn organisatie en zijn macht om niet te werken. Breekt zulk een staking plotseling uit, zoodat de bourgeoisie er niet of niet voldoende op is voorbereid, dan kan zij tijdelijk slagen. Maar in den regel zal zij eerst na behoorlijke propaganda kunnen uitbreken, in welk geval de tegenpartij voldoende is gewaarschuwd.
Wat een dwangstaking zooveel moeilijker maakt dan een protest-staking is dit: dat men haar duur niet vooraf bepalen kan, zoodat zij, ook al gaan aanvankelijk de arbeiders mede, gevaar loopt, sleepende gehouden te worden en daardoor te verloopen.
Gesteld, de Nederlandsche arbeiders schrijven een staking uit, om de regeerende klasse te dwingen, de wetten niet tot stand te brengen Kr zijn twee meeningen over de vraag, op welk tijdstip zulk een staking zou moeten uitbreken. De een zegt: zoodra de Tweede Kamer de wetten in openbare behandeling neemt; de ander: zoodra zij door de Kamer zijn aangenomen.
In het eerste geval — wat moet er gebeure.i, als de Kamer ze toch aanneemt V Ware het een protest-staking, dan kon men dan de staking af kommandeeren daar zij aan haar doel, den wil der massa te toonen, had voldaan.


Maar indien het doel is, de wetgevende macht te dwingen, dan zou de staking moeten duren, tot èn de Eerste Kamer, èn de Koningin de wet hadden bekrachtigd, ja feitelijk tot zij, eenmaal aangenomen weer ware ingetrokken. Om de staking te doen verloopen had de Regeering dit eenvoudig te rekken.
Dat zelfs een flinke staking alle kans heeft, op een langen weg dood te loopen. ligt voor de hand: een algemeene werkstaking mag en kan uit den aard der zaak niet lang duren.
Er is voor zulk een werkstaking dan ook nog iets meer noodig, dan dat de arbeiders sterk georganiseerd zijn en vol geestdrift en offervaardigheid gevolg willen geven aan den oproep der leiders. Noodig is vooral: een homogene, leiding, die de draden dezer grootsche politieke aktie zoowel in als buiten liet Parlement in handen heeft De massa moet verder sterk genoeg staan en genoeg anti-kapitalistisch gezind en politiek ontwikkeld zijn, om zich niet door de machtsontwikkeling of de praatjes en de pressie van bourgeois-zijde te laten biologeeren en verdeelen De geest in liet leger moet van dien aard zijn, dat de bourgeoisie daar niet op kan vertrouwen. In één woord: alleen met een flink ontwikkeld eendrachtig, socialistisch proletariaat is zulk een aktie te wagen.
Vooral ook, omdat bij een politieke dwangstaking de strijd tusschen loonarbeiders en burgerklasse zoo zuiver mogelijk wordt gevoerd. Daar het gaat om liet gezag, om de politieke macht, zelfs, 0111 de vraag, of de arbeiders nu eens de baas zullen zijn, jaagt men met een dwangstaking de gansche bourgeoisie, alle burgerlijke partijen, in den reaktionairen hoek. Hiertegen is geen bezwaar, als men dan ook maar sterk genoeg is, om haar te overwinnen; maar als tegenover die eenheid der bedreigde bourgeois e niet staat eenzelfde eenheid der arbeiders; als de regeering tegenover de arbeiders kan bouwen op leger en vloot; als uit bepaalde feiten blijkt, dat een groot deel der arbeiders zelf nog gelooft aan de gezagsidee der bourgeoisie en zich, juist omdat het een strijd is 0111 ..het gezag', tegen zijne mede-arbeiders gaat scharen; als verder de ekonomische en zedelijke pressie van den kant der bourgeoisie nog in staat blijkt, arbeiders, die men in den strijd niet missen kan, te demoraliseeren — dan is de tijd voor zulk een beslissenden slag niet gekomen. Men doet dan beter, zich voorloopig tot een wat minder grootsche aktie te beperken en intusschen door voortgezette propaganda en organisatie het proletariaat sterker te maken.
Wat nu den strijd van het oogenblik aangaat, zoo durven wij zeggen, dat niemand, die de feiten kent en ze eerlijk en onbevangen beoordeelt, kan meenen, dat de Nederlandsche arbeiders of zelfs het spoorwegpersoneel alleen, nu plotseling zóó politiek bewust, zoo één van zin, zoo socialistisch is geworden, dat het in staat zou zijn, die grootste daad van geestelijke vrijmaking, den strijd om de politieke macht tegen de bourgeoisie, met succes te kunnen volvoeren.
Een politieke dwangstaking tegen de wetten zou alle burgerlijke partijen maken tot willooze werktuigen van dr. Kuyper. daar zij niet diens strafwetten alleen, doch de gansche oppermacht der bourgoisie, tot inzet maakt van den strijd. Zij zou de regeering enorm versterken en de totstandkoming der wetten in hun scherpsten vorm in de hand werken, daar een proletariaat, dat vóór 31 Januari nog zóó weinig bewust, gebrekkig georganiseerd en onderling verdeeld was, als het Nederlandsche, door een toevallige ekonomische staking in één bedrijf niet plotseling zooveel inzicht, eenheid en kracht kan hebben gekregen, dat het enkele weken later reeds in staat zou zijn, de inmiddels gewaarschuwde bourgeoisie de wet te stellen.
Wij bevelen deze woorden ter lezing aan aan allen, die zich blijkbaar niet hebben kunnen herstellen van den roes der vreugde en geestdrift, die de spontane daad van 31 Januari bij ons allen heeft teweeg gebracht.


Ook aan de redaktie van de Havenarbeider, die naar aanleiding van ons artikel uitroept, hoe er toch met die arme arbeiders wordt gesold.
Met de arbeiders sollen, dat doen zij, die hun dingen voorspiegelen, waarvan toch niets kan komen; maar dat doen wij niet en dat hebben wij nimmer gedaan.
Van meet af hebben wij op den voorgrond gesteld, dat wij alleen bij overhaaste doorvoering der wetten, als er geen tijd was voor gewone agitatie, een opgedrongen proteststaking zouden aanvaarden; wij hebben ter bestemder plaatse medegewerkt, om deze overbodig te maken, daar wij uit de toebereidselen der regeering opmaakten, dat zij zulk een staking wel zou willen, om de arbeidersbeweging eens een goede aderlating te kunnen toedienen; wij hebben, toen deze toeleg was mislukt en het tijd van spreken was, de arbeiders voor meesollen op een doodloopenden weg gewaarschuwd, ook al wisten wij, welk misbruik hiervan tegen ons zou worden gemaakt. Daarom kan die aantijging ons niet deren — laat ieder voor zich zorgen, dat ook hij in zijn geweten verantwoord is.
BIJLAGE XII.
BRIEF van Tak aan Troelstra., d.d. 8 Maart 1905.
Er komt op het kongres een oppositie tegen de redaktie van Het Volk, als niet propagandistisch genoeg. Er is misschien wat van aan. Ik heb dadelijk gezegd dat ik mij alleen kan geven zooals ik ben, en voor propaganda bij beginnenden ben ik niet best aangelegd. Daarom rijpt bij mij het voornemen om mij stil terug te trekken. Er ligt heel wat werk waar ik naar verlang, en waar niets van komt. En omdat het toch alles werk is dat onze zaak betreft, voel ik volle vrijheid. Hebt gij geen lust om het weer op te vatten, als gij wat vrijer van beweging zijt? Dat zou een oplossing zijn en dan rekommandeer ik mij als medewerker voor enkele soorten van artikelen.
Denk daar eens over. We moeten voor de vrede in de partij geen ultra hebben. Geniet maar lekker van den rusttijd en geloof mij, enz.
BRIEF van Troelstba aan Tak, d.d. 13 Maart '05.
„Mijn plan was, na 1 April mijn boeltje ergens op te bergen en met mijn boeken, papperassen en loketkasten naar A'dam te trekken. Wat mij de laatste paar jaar zeer heeft gehinderd, was, dat ik feitelijk zoo buiten de zaken in de partij stond.
Het was wel noodig met 't oog op inijn huiselijke omstandigheden, zooals ik die had ingericht; maar hoe meer ik zag, dat daardoor het beoogde doel, genezing mijner vrouw, niet werd bereikt, des te erger prikkelde mij dat half of twee derde braak liggen mijner krachten. Ik schijn nu eenmaal het best te tieren, midden in „de beweging." Ik dacht vaak, als 't zoo doorgaat, is 't maar beter, dat ik me geheel terug trek.
Dit nu is een krisis en ik heb er uit geleerd, dat ik m'n natuur geen geweld moet aandoen Daarom ga ik naar A'dam. Hiermede zou dan de voor-


naaraste, althans de officieele reden, vervallen zijn, waarom ik een paar jaar geleden me als red v. h. Volk heb teruggetrokken Daar waren er echter nog andere; vnl. de scheiding, die sinds 't Kongres te Utrecht tusschen „de intellektueelen" en mij is gekomen, de tegenwerking, van dien kant openlijk en bedekt ondervonden. Ik kon daardoor mijn oorspronkelijk plan, van 't blad een middel tot organisatie der intellektueele krachten in (ie Partij te maken, niet uitvoeren. Ik zat op het drooge; ik was een middelpunt van strijd in plaats van vereenigint] geworden en dat bedierf voor mij de geheele zaak Sedertdien is er een en ander veranderd; misschien zou ik daar thans meer medewerking vinden, men heeft aan die zijde nu óók een en ander meegemaakt en ikzelf ben in enkele dingen ook wat klaarder met me zelf geworden. Maar dat dit in orde is, is voor mij condHio sine qua non voor een bevestigende beantwoording van de vraag, die ge me hebt gedaan. Kan ik van die zijde op sympathieke medewerking, ook op 't noodige vertrouwen, rekenen, óók wanneer ik, desnoods, ja zelfs gaarne na overleg met de menschen van de N. T., me de vrijheid van een eigen ineening veroorloof? Tegen een fronde, waarin de meestsclirijveilde en sprekende menschen zitten, in te bolwerken, daartoe ontbreekt me de lust. Dan gaf ik nog liever hun de zaak in handen, om zelf in de oppositie te gaan en op die manier eventueel afwijkende inzichten in de partij te propageeren. Mocht dit punt zijn opgelost en mijn gezondheidstoestand het toelaten, dan zou ik, wanneer je mocht blijven bij je idee, om je kracht in 't vervolg grootendeels aan andere zaken dan de krant te besteden, gaarne eens willen weten wat het P. B er van denkt en mocht dit het weer eens met me willen probeeren, dan geloof ik, dat enkele voorwaarden, die ik voor een goede waarneming der hoofdredaktie (door de ervaring geleerd) zou moeten stellen, geen bezwaar zouden zijn en dat ik 't dan zou kunnen doen. Je hebt nu zelf liet wel en wee van dat baantje leeren kennen, 't Is in zooverre mooi, dat 't je gelegenheid geeft, om veel voor de zaak te doen, je dag aan dag in kontakt brengt met de beweging, je voortdraagt en voortstuwt in den strijd. Maar 't brengt ook veel misère mee, veel ontevredenheid met je zelf over t vele, dat ongedaan blijft: veel verantwoordelijkheid, veel gedonderjaag. De wetenschap daarvan maakt, dat ik 't een tweede maal niet aanvaard zonder beter te weten, waar ik sta, over welke hulp enz. ik te beschikken heb, dan de eerste maal. 't Kamerlidmaatschap is voor mij geen bezwaar, daar ik weet, dat men toch geen hoofdred. vindt, die niet als hij de man is dien men hebben moet, in betrekkelijk korten tijd kamerlid wordt. Maar de partijgenooten moeten niet iets onmogelijks eischen.
Ziehier een en ander in antwoord op je brief, 't Kon niet kort zijn, omdat ik eerst na onderzoek, na overleg met N -T. en P. B. antwoorden kan ja of neen Geef je mij permissie, met Henr. Holst over de zaak te correspondeeren, dan zal ik reeds dadelijk bij de N. T.-menschen op onderzoek uitgaan.
BRIEF van Tak aan Troelstra, d.d. 15 Maart '05.
Schrijft er gerust over aan wien ge noodig acht. Zelf deel ik Zaterdag in het P. B. mijn voornemen mede. Neem eventueele bezwaren niet te ernstig op. De Partij verlangt naar uw werk en dat is toch wat den doorslag moet geven. Kan ik in het P. B. er wat zeggen van — niet uw besluit - maar uw lust om de taak weer op te nemen?


BRIEF van Tkoelsta aan v. d. Goes, d.d. 22 Maart 1905.
\ an Tak ontving ik een schrijven, waarin hij medededeelde, zich als hoofdredakteur van het Volk te willen terugtrekken, ingeval ik bereid mocht zijn, mijn vroegere plaats aan de krant weer in te nemen. Ik heb hein geantwoord dat ik van plan ben, mij April in Amsterdam te vestigen, waar ik denk te blijven, ook na terugkomst mijner vrouw; dat daarmee de voornaamste — althans ofticieele — reden, waarom ik indertijd heb bedankt, is vervallen en dat ik, als de doctores mijner vrouw t mij niet afraadt, onder zekere voorwaarden bereid ben. de hoofdredaktie weer op mij te nemen.
Door de doctores, onder wier leiding ik hier een nakuur van 14 dagen maak, worden geene bezwaren gemaakt. Wat de andere voorwaarden betreft, de voornaamste daarvan — een conditio sine qua non — is, dat jij en je vrienden van de N. T. mijne herbenoeming wenscht en bereid zijt, met mij aan de krant mede te werken; waartegenover ik mij dan bereid verklaar, vóór de aanvaarding mijner funktie over de opvatting mijner taak met jullie in overleg te treden — over geen belangrijke nieuwe kwestie, zoo mogelijk een oordeel uit te spreken, alvorens jullie in de gelegenheid te stellen, mij van advies te dienen — en in 't algemeen met jullie die geregelde en vriendschappelijke betrekking te onderhouden, die voor een „einheitlich" optreden en ter voorkoming van misverstanden gewenscht is. Alles natuurlijk met behoud mijner zelfstandigheid en vrijheid van beslissing, reeds geboden door mijne verantwoordelijkheid jegens de Partij. Mocht jullie ondanks dit alles toch meenen, dat het belang der Partij zich tegen inijn optreden als hoofdredakteur verzet, wil me dit dan rondweg inededeeleu. Ik zal dat, als zooveel anders reeds, sans rancune vernemen, maar wensch 'fon ook de verantwoordelijkheid niet weer te dragen en zal te zijner tijd de Partij van de reden mijner weigering in kennis stellen. Want dat ik langzamerhand de betrekking van hoofdredakteur als een last ben gaan gevoelen, is werkelijk minder een gevolg geweest van mijne andere bezigheden en mijn wonen elders, dan van de openlijke en bedekte bestrijding bij totaal gemis aan opbouwende vriendschappelijke medewerking van Jullie zijde. Tegenover een fronde van de meest-schrijvende propagandisten der Partij is waarneming van de hoofdredaktie onmogelijk, enerveerend; het is die tegenwerking geweest, die me heeft doen besluiten, me in mijn huiselijk leven terug te trekken, tengevolge waarvan 2van mijn kracht braak heeft gelegen, mijn beste artikelen (omdat ik toch 't gemis van 't redakteurstraktement moest compenseeren) in de Java-bode verschenen en het zelfvertrouwen, voor den strijder zoo onmisbaar, dat mij vroeger tot zoo krachtig werken in staat stelde, mij meer en meer heeft begeven. Iloe geheel anders ware 't geweest, wanneer wij — ik geef in dezen jullie niet alleen de schuld — als goede sociaaldemokraten ons meer bewust waren geweest, allen slechts gesellschaftliche Theilarbeiter te zijn, die elkaar moeten aanvullen in plaats van elkaar om de hiaten, over en weer bestaande te bestrijden. Ik meen dat het schoone doel, dat jullie je stelt: de Partij te houden op den bodem der Marxistische leer, van den klassenstrijd, het best wordt bereikt, als de intellektueelen meer den nadruk leggen op positieve medewerking dan op negatieve kritiek — op propaganda onder de massa en hare opvoeding tot bewust soc -dein. denken, dan op bestrijding van personen en twistgeschrijf over gebeurde dingen. Aan die propaganda wil ik de krant dienstbaar maken; ik wil daarbij gaarne van jullie krachten gebruik maken. Niet dat de krant een Tummelplatz moet worden voor theoretisch geschrijf; neen, 't zal onder leiding van den hoofdredakteur, als onderdeel van een door ons gemeenschappelijk vast te stellen plan moeten gebeuren: ik denk hierbij o. a. aan artikelen in


den trant als door Henr. Holst in't laatste Zondags-No. en door Gorter in eenige Nos. van het Twentsche orgaan zijn geschreven. De krant te maken tot een uiting en een centrum van organisatie der verschillende politieke en intellektueele krachten in de Partij, dkt is mijn ideaal daarmee ben ik in 1900 ook begonnen (denk aan 't eerste Zondags-bijvoegsel), daartoe heb jullie aanvankelijk ook medegewerkt ; maar na ons eerste verschilpunt is dat veranderd en is de krant, of ben ik, integendeel een centrum van strijd geworden. Hiermee heb ik meen ik, voldoende te kennen gegeven, wat ik me van deze goedgemeende poging tot herstel onzer ten ontijde verstoorde vriendschappelijke samenwerking voorstel. Ontmoet deze bij jullie overwegende bezwaren, dan raad ik toch aan, een kandidaat te stellen, die dan wèl in jullie geest kan werken. De «trijd tegen inij heeft, naar ik in gemoede meen, de krant niet beter, maar — als strijd- en propagandamiddel — slechter gemaakt.
BRIEF van v. d. Goes aan Troelstra, d.d. 14 April '05.
Alvorens wij elkaar morgen ontmoeten om de zaak meer te bespreken, wilde ik je een opheldering geven die je met recht zou kunnen verlangen. Het onbeantwoord blijven van je brief uit Dresden, is te wijten aan een louter toevallige, persoonlijke tekortkoming van mij. De opdracht van de N. T.-redaktie heb ik niet uitgevoerd; eensdeels omdat ik, door gebrek aan ruimte verhinderd in de April-afl. van ons tijdschrift mijne gewone jaarlijksche beschouwing over den beschrijvingsbrief te plaatsen, voornemens was althans de belangrijke kwestie van de Foii-redaktie in de courant te behandelen, daardoor in het geval-geraakte van tweemaal hetzelfde te moeten schrijven.
Dat er, overigens, waarlijk „doublé emploi" is geweest, zal je nader hieruit kunnen blijken, dat wij, principieele tegenstanders van jouw kandidatuur als Redakteur, de gebreken in de tegenwoordige leiding door de voorgestelde verandering niet verholpen achten. Een kritiek van Tak is, in 't algemeen, tevens een kritiek van Troelstra. Dat de politieke leider en parlementaire woordvoerder de te eenzijdige politieke richting verbeteren zou, wil er bij ons niet in. Daarentegen ben je meer dan T. meester van den agitatorischen stijl, een aanvulling, indien niet wat de onderwerpen, dan toch wat de behandeling betreft, zou door jouw meer regelmatige medewerking de kourant enorm ten goede komen. Natuurlijk is mijn voorstel tot regeling van de medewerking in het algemeen, o. a. gebaseerd op de gedach'e aan deze in het bijzonder. Mocht liet Kongres besluiten, jou te benoemen, dan kan reeds nu worden gezegd dat het je aan onzen steun in geen enkel opzicht zal behoeven te mankeeren. Wij zijn bereid lot iedere praktisch uitvoerbare regeling van samenwerking en overleg — maar kunnen aan den anderen kant niet beloven dat, mocht ondanks alles de kourant geleid worden in een naar onze meening verkeerde richting, of geredigeerd op een onjuis e wijze, wij deze meening voor de Partij zullen verzwijgen. Ook hierover kan morgen uitvoerig worden gesproken, maar, wijl je misschien dit laatste zelf niet verlangd heb', achtte ik het niet overbodig, er nu al op te wijzen.
1U


BIJLAGE XIII.
Het Volk, 1 Juli 1905.
Artikel A. Pannekoek.
Van hetgeen nu in onze partij geschiedt is allereerst het Partijbestuur schuld, dat over onze houding in distrikten, waar kiesrecht-tegenstanders met elkaar in herstemming komen, geheel en al zweeg, en aan de afdeelingen overliet, zeil' uit te zoeken, wat zij te doen hadden. Grooter nog is de schuld van de Redaktie van het Volk, die door een listige uitlegkunst het kongres-besluit in zijn tegendeel omgekeerd heeft, en daardoor de afdeelingen op dezen weg voortgestuwd heeft. Zij verdedigt een gedragslijn, die praktisch ongeveer op hetzelfde neerkomt als wat Tak wilde met een beroep op het kongres-besluit, dat daar scherp tegenover stond. Evenals verleden jaar heeft men het kongres laten besluiten, en erg principieel doen, om er later lijnrecht tegen in te handelen. Door haar voorbeeld van ongehoorzaamheid aan het kongres-besluit — te erger nog, nu zij den schijn aanneemt, het juist te volgen — is de Iiedaktie verantwoordelijk voor den geest van desorganisatie en van politiek bederf, die wjj nu in onze partij zien.
Het ergste heeft zij het echter gemaakt, toen zij in H.V. van Donderdagavond in duidelijke termen opmerkte, dat wij onze stemmen behoorden te gebruiken als sjaggermiddel, om onze in herstemming komende partijgenooten er in te helpen. Het hoogste doel onzer politiek dus een paar Kamerzeis meer! Wij doen voor niemand onder in verlangen, Van Kol en de anderen weer in de Kamer te zien — maar niet tot eiken prijs. Onze Kamerzetels, die moeten zijn een middel tot bewustwording der arbeidersklasse, worden hier tot een hoogste doel, waaraan die bewustwording opgeofferd wordt. Uit de onzekerheid, waarin die raad ons brengen moest, of wij nu met de Zaansche anti-revolutionairen, of met de Enschedeesche liberalen moesten gaan handeldrijven, werden wij geholpen door een telegram van de liberale kiesvereeniging te Enschedé, waarin ons met v. Kol gedreigd werd. Nu was dit voorstel van de Enschedéërs niet erg aannemelijk; de liberalen hadden groot belang, Van Kol te doen kiezen, en wij geen enkel, om b.v. Van der Vlugt in de Kamer te brengen; dus het was toch al geen eerlijke handel. Maar brandende schaamte moet toch ieder soc.-dem. vervuld hebben toen hij las, dat de liberalen te Enschedé Van Kol zouden steunen, omdat zij tevredenstellende berichten over onze houding tegenover aftredende liberalen hadden gekregen. Tot dergelijken weerzinwekkenden stemmenhandel werden wij door de redaktie van 11. V. rondweg uitgenoodigd.
Had de angst voor een paar zetels haar zoo bevangen? Zij wist toch, zoo goed als ieder, dat wij de meeste onzer herstemmingen toch zouden winnen, doordat tegenstanders in hun belang verplicht waren, ons te helpen. Wij zullen dan ook, na afloop der herstemmingen denken wij, met een kleine omkeering der oude spreuk kunnen zeggen: Niets is verloren, behalve de eer!
En in onze juichtonen zal ook bitterheid zijn.
Wij hebben vroeger de vrijzinnig-demokraten op de kaak gesteld, die, toen het oogenblik van pal staan kwam, om oogenblikkelijk gewin, het A. K. in den «teek lieten. Wij hebben daartoe geen recht gehad: wij zijn evenmin vast ge-


bleken. Wij hebben het honderdmaal in de verkiezingen gehad over lood om oud ijzer: het was hol geschetter. Al onze groote woorden, die de uitdrukking van een groote en grootsche werkelijkheid konden zijn, zijn tot holle frases geworden, die vergeten waren, toen het oogenblik kwam, toen het eenige zelfbeheersching, fierheid, karaktervastheid eisehte, een afzien van oogenblikkelijk gewin, om ze tot waarheid te maken. Wij hebben door onze houding in de herstemming de zaak van het A. K. achteruit gebracht; de antithese van Kuyper nieuwen steun gegeven; het klassebewustzijn der arbeiders verzwakt; den afkeer van politiek onder goed-revolutionair voelende maar minder ontwikkelde arbeiders doen toenemen; ons eigen kongresbesluit verkracht en daardoor de discipline in de partij geschonden. Dat de verkiezingsaktie. voor de eerste stemming door onze partij zoo mooi en flink gevoerd, daarna tot een zoo jammerlijk tooneel geworden is, is voornamelijk de schuld van de leiding der partij, het partijbestuur en de redaktie van Het Volk.
BIJLAGE XIV.
Artikel Troelstra, Het Volk, 20 Juli 1905.
Onze houding bij de herstemmingen 1905.
De uitslag der verkiezingen van 16 Juni stelde het lot der burgerlijke partijen in onze handen, in zóó sterke mate, dat de beslissing, of Kuyper zou vallen, bij ons berustte. Wij toch hebben den doorslag gegeven in 14 distrikten, waar zelfs de bloote onthouding van stemmen door de onzen, Kuyper de overwinning zou hebben bezorgd.')
Anderzijds was het zeker, dat de liberalen, zelfs al wonnen zij het in alle 32 distrikten, waar zij in herstemming waren, liet nooit boven 48 zetels zouden kunnen brengen.
Tweeërlei winst was hier dus voor ons te behalen: lo. de reaktie in ons land, die in Kuyper zoowel theoretisch als praktisch haar sterkste uiting en verdediging vindt, een gevoelige les te geven, te doen tuimelen, en 2o. de antithese, die vooral wij haten, omdat zij de wig is, die de arbeiders in den klassenstrijd splijt, reeds door het feit van ons zelfstandig bestaan tot eene feitelijke onmogelijkheid te maken.
') In 14 distrikten bedroeg de meerderheid van den bij herstemming verkozen liberaal minder dan 't getal stemmen, bij eerste stemming op onzen kandidaat uitgebracht. Het waren de districten Amsterdam II, Enkhuizen, Den Haag I, Rotterdam I en II, waar de liberale kandidaat een bevestigend antwoord op onze kiesrecht-vraag had gegeven; Dordrecht, Gouda, Lochem en Zuidhorn, waar dat antwoord ongunstig of twijfelachtig was en Amsterdam VII, Haarlem, Rotterdam IV, Utrecht [ en II, waar de kandidaat oud-liberaal was. Had de Partij Pannekoek's advies en de kiezers dat der Partij opgevolgd, dan zou de toestand thans zijn: 36 liberalen, 57 klerikalen of, als men de twijfelachtige antwoorden van Zijlrna en Jannink voor goed rekent: 38 liberalen, 55 klerikalen en 7 soc. dem.


Geen kleinigheid, voorwaar! Het „Schweinegliick", in de internationale sociaaldemokratie zoo bekend, een verrassende vergoeding: voor het „Pech", voor de tegenvallertjes, ook onze partij niet bespaard. Een breken van de grootste zuil, die den tempel der reaktie droeg, door den Simson van het proletariaat, nadat hem het haar in de afgeloopen jaren zoo leelijk was afgesneden — breken van die zuil, ineenstorten van dien tempel, zonder dat Simson zelf in de puinhoopen behoeft te vergaan.
Integendeel, na dien val steekt hij boven de puinhoopen uit, jong, sterk, ongedeerd en ziet, zijne haren zijn weer aangegroeid en de Filistijnen mogen weer sidderen. Een heerlijk feit in onzen klassenstrijd. Niet slechts, omdat daarmede een systeem, tegen het socialisme vooral gericht, omdat daardoor de man, die t gansche volk tegen de sociaaldemokratie dacht mobiel te maken, omdat daardoor de bloedhond van 1903, de „Worger" der onafhankelijke vakbeweging door de partij zijner slachtoffers en der buiten de qemeenschan gebannenen van de macht is beroofd. Maar ook en vooral, omdat daarmede aan elke Regeering de les wordt gegeven, die ik deze Regeering reeds in 1904 had toegedacht, nl dat de sociaaldemokratie in Nederland, ondanks het slechte kiesrecht, reeds sterk genoeg is, om aanvallen als die van Kuyper in April 1903 langs politieken weg te kunnen wreken. Er is in die dagen gezegd: hadden wij slechts algemeen kiesrecht gehad, dan zou de Reaktie haar aanval niet hebben gewaagd! dienden, de eigenaardige machtsverhouding der burgerlijke partijen onderling maakt, dat ook met het bestaande kiesrecht de Reaktie niet veilig blijkt voor onze^ politieke macht. Dat geeft moed, dat geeft echter veel veel meer: een prachtig nieuw wapen in onzen strijd tegen het anarchisme, een propagandamiddel voor de politieke aktie onder de arbeiders, dat de politieke organisatie der Nederlandsche arbeidersklasse ten goede zal komen. Waar het economische wapen in den strijd tegen Kuyper te zwak bleek, heeft het politieke wapen, heeft het stembiljet hem overwonnen. Maar die propaganda, de meest noodige in de verwarring, nog steeds door het anarchisme gezaaid, konden wij alleen dan uit deze verkiezingen afleiden, als wjj het politieke wapen, op het oogenbhk dat t ons dien dienst bewijzen kon. dan ook werkelijk aebruikten.
Yanxrnj" £roo*er l>eteekenis, niet slechts voor onze partij, doch voor dé gansche Nederlansche politiek, is het feit, dat door het optreden der soc. dem. kiezers bij de herstemmingen een parlementaire toestand is geschapen, die de beruchte antithese- misschien zelfs officieel en moreel, in elk geval metterdaad plotseling onmogelijk maakt. Het is hier de plaats, de partijgenooten, die in ons werken b;j de herstemmingen een erkenning der antithese hebben gezien, daarmee even banaal den schijn voor wezen nemende als (maar dan met opzet!) de christelijke pers, even van het voorbarige en oppervlakkige hunner meening en van net roekelooze harer publiceering, te overtuigen.
Dit erkent toch zelfs de Standaard, dat de soc. dem. stemmen tegen Kuyper een antwoord zijn op zijne dwangwetten. Moeten wjj zeiven dan de zaak anders voorstellen. Neen, laat het nog eens duideljjk gezegd zijn: niet het anti-klerikahsme, maar rechtmatige toorn over de schanddaden van het Kuyperregiem heeft de socialistische kiezers van 28 Juni „tegen Kuyper" gedreven op een oogenbhk, waar zijn val tevens beteekende: een enorme versterking van de positie der Arbeiderspartij, zelfs bij verlies van een zetel, in de nieuwe Kamer. Kuyper eronder en de liberalen er niet bovenop — is er voor ons sterker positie denkbaar? Mogen wij de zaak zM voorstellen, alsof het antiklerikalisme op 28 Juni alle oppositie-partijen zou hebben bijeengedreven? Maar dan zouden wij ook de konsekwentie dier leuze hebben te aanvaarden en zou de weg geopend zijn voor een anti-klerikaal verbond als in Frankrijk.
Aeen, beangste vrienden, die zoo snel naar de pen grijpt en zoo weinig


de dingen doorziet, zóó is de zaak niet. Het anti-klerikalisme is op 28 Juni niet minder in den draf geraakt dan het klerikalisme. Het is de vraag, wie op dit moment het ergst met de handen in 't haar zit: Kuvper of Borgesius. Ja, had onze Partij op 28 Juni ter elfder ure een verbond, gesloten met de liberalen, om hare toevallige machtspositie te gebruiken ter bereiking van een paar voordeelen nu en in de toekomst — had de Partij het standpunt, in mijne rede en de Haagsche Kongresmotie ingenomen, verloochend door een kompromis met de liberalen aan te gaan of voor te bereiden — dkit ware Borgesius gered, de antithese gehandhaafd, doch ook ons eigen standpunt prijsgeven. Maar thans V De zaak is nog niet uit, alarmeerende vrienden, met den 28 Juni!! Nu begint het pas! Dat zult ge bemerken, zoodra de Kamers weer bijeen zijn! Er komt nu een tijd, dat de politieke verzwakking onder de bourgeoisie, door mij in December 1904 in de Kamer gekonstajeerd, om aan toonen, dat de S. D. A. P. en de groei der Arbeidersklasse ook voor ons land een politieke noodzakelijkheid is, duidelijker dan ooit zich zal openbaren. Dat zal den drang naar algemeen kiesrecht, naar het proletarisch regiem meer dan ooit versterken! En dien toestand hebben wij te danken aan het politiek gevoel van die duizenden kiezers, die zonder eenig drijven onzerzijds, grootendeels bezield door afkeer van den man der dwangwetten, hun stembiljet goed hebben gebruikt. „Nederland in het koalitiemoeras", zóó is de toestand thans; sterker en dringender zal de vraag worden: hoe eruit ? Aan ons de taak, door onze dad'n en woorden het antwoord op die vraag te geven. Het is teekenend voor de botheid en verwaandheid van een op een formule doodvallenden öókpoliticus als Pannekoek. dat al deze dingen aan zijn blik ontsnapt zijn en dat de kiezers, die dit hebben gewrocht, door hem als domme jongens, die hun lesje niet kennen, in den hoek worden gezet!
Eéne vraag — ook voor onze inwendige partijverhoudingen zeer belangrijk! — kan mij hierbij gesteld, nl.: als gij zóó over de herstemmingen op 28 Juni denkt, wat beteekent dan onze kongresmotie? Ware het dan niet beter geweest, althans voor de herstemmingen maar direkt „tegen Kuvper" partij te kiezen?
Ik antwoord: natuurlijk niet! Gesteld eens, de liberalen waren door Kuyper's val meerderheid geworden, als in 1897. Ware dit op 28 Juni te voorzien geweest, dan ware er alle aanleiding geweest, bijv. in Haarlem (waar de oudliberalen steeds met de klerikalen bij gemeenteraadsverkiezingen de socialisten bestrijden) Van Styrum te laten vallen, door onze kiezers tot onthouding aan te sporen. Op den tweeden Paaschdag was volstrekt niet een situatie, zooals de 16e Juni ons bracht, vooruit te zien. Ons de handen te binden, door al voor vast alle liberale konservatieven carte Manche te geven, zou de grootste dwaasheid zijn geweest.
Wat beteekent dan de motie, die steun belooft aan voorstanders van algemeen kiesrecht? Die beteekent, dat de partij, voor zoover zjj het kon doen zonder 't gevaar zich door 't nemen van een ontijdig besluit de handen te binden precies zóóver is gegaan, als redelijkerwijze mogelijk was. Zij heeft zich positief uitgesproken over iets, wat onder alle omstandigheden kon en moest gebeuren; zij heeft zich tot geene positieve daden verplicht over iets, wat op verschillende wijze zou zijn te behandelen, al naarmate van de omstandigheden. Een positieve (laad is: als partij den kiezers aanraden, niet te stemmen. Wat daarbij voor elk kiezer onthouding is, is voor de partij, die door haar optreden die onthouding bewerkt, geen onthouding, doch positief optreden. Wjj wisten, dat het in-massa-thuisblijven van de kiezers, die de roepstem onzer partij bereikte, liet positieve resultaat zou hebben gehad van Kuyper's macht te bevestigen. Wat de kiezers, zonder eenige uiting van wege de partij, zouden doen, was hun werk; wat zij, als gevolg onzer uiting, op ons advies, zouden


gedaan hebben, zou 't werk onzer Partij zijn geweest. In 't laatste geval gaf Part,J. wiaing, in 't eerste niet. De ware onthouding was niet: spreken • maar zwijgen; niet: leiding geven, maar: de kiezers elk voor zich zelf laten beslissen.
A1 P'eit deze opvatting der motie tegen die van Pannekoek en Van der (.oes, ik heb ze meer gegeven ten bewijze, dat ook hun eigen methode van behandeling dezer zaak hun met baat, dan om mij bij die methode aan te sluiten. Met dergelijke woord- en schriftverklaringen kunnen advokaten voor de , e' theologen m een dispuutkollege werken — ze missen voor gevallen als het onderhavige elke beteekenis, daar niet de taalkundige verklaring van de woorden eener motie, doch de bedoeling der menschen, die haar aannamen, moet beslissen En «laar die menschen, terecht, niet hebben vastgesteld, hoe, pf.l1 ,?.at, e®ne- ln alle omstandigheden geldende geval, het standpunt onzer 1 artlJ, blJ (le, herstemmingen zou moeten worden uitgewerkt, is het diskussieeren over hunne bedoeling een vechten om 's keizers baard.
i) ,'',en ,anc'ere vraaK Ï8: of het wel goed gezien is geweest, waar toch op laschen de omstandigheden, die de herstemmingen op 28 Jnni een zoo eigenaardige en buitengewone beteekenis gaven, niet te voorzien waren, toch een motie over die hers emmingen aan te nemen. Pannekoek heeft zich beroepen op een kongresmotie van 1901, die toen door het P. B. anders zou zijn uitgelegd dan die van 1905. Maar in 1901 heef' het Kongres de gansche leiding bij de herstemmingen overgelaten aan het P. B. We zijn echter in de laatste jaren zóódanig in het tijdperk der kritiek geraakt; er was vooral op dit laatste Kongres zulk een geest van wantrouwen in het beleid, ja zelfs in de eerlijkheid van te pai. ij leiding ('), dat het P. B. uit den aard der zaak weinig lust moest gevoelen, van het Kongres eenige meerdere verantwoordelijkheid over te nemen, dan dit zelf kon en wilde dragen. Toen dan ook Pannekoek met een motie kwam aandragen, die de aktie bij de herstemmingen tot in kleinigheden trachtte te regelen, heb ik een meer principiëele motie on'worpen, waarin zóóveel werd vas'ges'eld, als zonder gevaar voor verwikkelingen mogelijk was. Nu echter blijkt, dai het wantrouwen in de part ij leiding, bij deze lieden tot een manie aangroeiende, daardoor eerder nog bevestigd dan verminderd wordt, zal de I ariij wèl doen, zich het volgend Kongres eens wat kras en duidelijk uit te spreken, opdat de vertrouwensmannen in de Partij voortaan weten, dat zij bij aantijgingen en verdachtmakingen als de laatste jaren den toon tegenover de imngewezen leiding in de Partij bederven, het vólle ongerepte vertrouwen der t artij bezitten. Dat zal elk Pari ijbes'uur kracht en lust geven, omdenoodige verantwoordelijkheid op zich ie nemen in gevallen als het onderhavige, dat op het Kongres slechts gedeeltelijk was te beoordeelen en waarover een volledig oordeel, alle omstandigheden omva tende, eers, na 16 Juni mogelijk was.
u' o6IJ> ('?nke aan Pannekoek's insinaties naar aanleiding van het manifest van het 1. B. in zake de Statenverkiezingen, en aan verschillende uitingen van jongere partijgenooten in liet debat over de herstemmingen.


UITGAVEN van H.A.WAKKER&Co. ROTTERDAM
SOCIALE BIBLIOTHEEK
Onder redactie van Mr. P. J. TROELSTRA en HENR1 POLAK.
Bij inteekening op de geheele serie van 10 werken prijs ingen. f7 20, in linnen band f 11.20.
VERSCHENEN ZIJN:
No 1. ROBERTBLATCHFORD. Droevig Engeland. VertaalddoorHenriPolak Met een naschrift van Herman Heijermans Jr. 3e druk Omvang 163 blz. Prijs ingenaaid f 0.70, gebonden f 1.10. (*)
No 2. HENRIETTE ROLAND HOLST. Kapitaal en Arbeid in Nederland. (Een bijdrage tot de economische geschiedenis der 19e eeuw). Omvang 211 bladz. Prijs ingenaaid f 1.25, gebonden f 1.65. (•)
Een proeve van historisch-materialistische geschiedbeschouwing.
No. 3. JOH. VISSCHER. De Ondergang van een Wereld. Omvang 160 bladz.
Prijs ingenaaid f 1.—, gebonden f 1.40. (*)
No. 4. KARL KAUTSKY. Thomas More en zijn Utopie. Uit het Duitsch vertaald door J. F Ankersmit. Met portret van Thomas More. Omvang 275 bladz. Prijs ingenaaid f 1.60, gebonden f 2.—. (*)
No. 5. F. M. W1BAUT. Trusts en Kartellen. Omvang 235 bladzijden
Prijs ingenaaid f 1.25, gebonden f 1.65. (•)
No. 6. JOS. LOOPUIT. Het Anarchisme in de Arbeidersbeweging. Omv 216 blz. Prijs ingenaaid f 1.10, gebonden f 1.50. (*)
(*) Deze prijzen zijn huiten inteekening.
No. 7 zal waarschijnlijk voorjaar 1906 verschijnen.
Dr. T. R. ALLINSON
Medische Verhandelingen
VIJF BUNDELS — Prijs, gecartonneerd 60 cent.
Elke Bundel is op zichzelf kompleet.
Het Boek voor GehuwdeVrouwen
VIERDE DRUK — Prijs, gecartonneerd 60 cent
ZOOEVEN VERSCHENEN: Een nieuw belangrijk werkje,
LONGZIEKTEN
en een TWEEDE HERZIENE DRUK van:
RHFHMATIPK Oorzaken — Verschijnselen — Gevolgen 'LUI 11 1 I ll^l\ Behandeling — Genezing. Prijs 25 cent.
TWEEDE JAARGANG VROUWENJAARBOEKJE 1906 PRIJS 15 Cent.
BIJ ELKEN BOEKVERKOOPER VERKRIJGBAAR


UITGAVEN van H. A.WAKKER&Co. ROTTERDAM
SIDNEY & BEATRICE WEBB. De Theorie en Praktgk van het Britsche Vakvereenigingswezen. Uit het Engelsch yertaald en van belangrijke aanteekeningen voorzien door Henri Polak. In twee deelen royaal 8°, 844 bladz Prijs ingenaaid f 4.50, in twee banden gebonden f 6.—.
LILY BRAUN. De Vrouwenkwestie. Haar historische ontwikkeling en haar economische kant Vertaald door J.FAnkersmit. 2e druk. Omv. 6»U blz. royaal 8°. Prijs ingenaaid f2.25, in linnen band f2.90; ook in stukken van f0.50. HENRIETTE ROLAND HOLST. Algemeene Werkstaking en Sociaaldemo-
cratie. Omvang 180 bladz.
AUGUST DE WINNE. Door Arm Vlaanderen. Met 38fraai uitgevoerde illustratiën en bijschriften van Ed. Anseele en K. Beerblock. Omvang 36S bladz. Prijs ingenaaid fl.25, gebonden f 1.60.
STELLA POLAK en HENRI POLAK. Het Socialistisch Liedercnbockjc.
18 liederen met muziek. Prijs 25 Cent.
ALBERT HAHN. Onder Zwart Regime. 12 Karikatuurteekeningen in kleuren.
Gewone uitgave in omslag f0.60, Luxe editie f2.50.
STELLWAGEN. Individu. In band fl.40, in omslag 95 Cent.
-s» -*► Literatuur over Rusland, -s» -s*
LEO DEUTSCH. Zestien jaren in Siberië. Gedenkschriften uit de ballingschap van den bekenden Russischen revolutionair. Vertaald door J. F. Ankersmit Gedlustr. met 8 docuinenteele fotografïën en een portret van den schrijver. Omvang 411 bladz. Prijs ingenaaid fl.50, gebonden fl.90.
GNJEW. De Stormvogel der Revolutie. Mededeelingen vaneen ooggetuige over de „aderlating" van 22 Januari 1905 te St. Petersburg. Naar het Duitsch van Sonja Werner. Met omslagteekening van Ch Cocheret. Omv. 150 blz. Prijs ingenaaid f0.90, in prachtband fl.25.
Priester GAPON. Oproep aan het Russische Volk. Prijs 10 Cent. A. MATOUCHENKO. De Matrozenopstand in de Zwarte Zee. Met oortret. Prijs 15 Cent.
PETER KROPOTKIN. De Revolutie in Rusland. Prijs 10 Cent. Dr. H. BLOCHER en M. BLUMBERG. De Russische Omwenteling en de Alcohol. Prijs 10 Cent.
-s* -*► Brochuren. -*►
VICTOR GRIFFUELHES en A KEUFER Tweeërlei Taktiek in de Vakbe-
weging. Prijs 10 Cent.
J. OUDEGEEST. De Vakbeweging. Eenige beschouwingen over ontstaan, doel,
en middelen der Vakorganisatie. Omvang 40 bladz. Prijs 15 Cent. A. OGTEROP. De maatschappelijke toestand der arbeidsters. Prijs 10 Cent. J. JOOSSE. De arbeiders en het Onderwijs. Prijs 10 Cent. FR STAMPFER. Godsdienst is privaatzaak. Prijs 25 Cent.
K. KAUTSKY. Parlementarisme, Volkswetgeving en Sociaal-Democratie.
Vertaald door K. C. Broek. Tweede druk. Omvang 136 blz. Prijs 25 Cent. IAURENCE GRONLUND. De Socialistische Maatschappij. Vertaald door
F. W. N. Hugenholtz. Omvang 175 bladz. Prijs 25 Cent.
HENRIETTE ROLAND HOLST. De Vrouw, de Arbeidswetgeving en de
Sociaal-Democratie. Omvang 30 bladz. Prijs 15 Cent.
FRIEDRICH ENGELS. De ontwikkeling van het Socialisme van Utopie
tot Wetenschap. Vertaald door J. F. Ankersmit. Prijs 25 Cent.
PAUL KAMPFMEYER. De veranderingen in de Theorie en Taktiek van de Sociaal-Democratie. Uit het Duitsch door B. Reyndorp. Omvang 80 bladz. Prijs 10 Cent.
JOS. DIETZGEN. Het Evangelie der Sociaal-Democratie. Bewerkt door
Jos. Loopuit. Omvang 45 bladz Prijs 5 Cent.
KAREL BEERBLOCK. Uit het leven der Fabriekswerkers. Omvang 70 blz. Prijs 15 Cent.
BIJ ELKEN BOEKVERKOOPER VERKRIJGBAAR