7o4:T
k i
c
 y
;v J





LITURGISCHE POËZIE,
EEN VIOLIER-LEZING DOOR C. R. DE KLERK. * * * * + * *
MAATSCHAPPIJ OH KATHOLIEKE ILLUSTRATIE 'S HERTOGENBOSCH.
hm:J
i. ^
c











Liturgische Poëzie.





LITURGISCHE POËZIE,
EEN VIOLIER-LEZING DOOR C. R. DE KLERK. * * * * * + +
MAATSCHAPPIJ DE KATHOLIEKE ILLUSTRATIE 'S HERTOGENBOSCH.





LITURGISCHE POËZIE, EEN VIOLIER-LEZING.
Geachte Vergadering!
In een vorige Violier-lezing kon zonder optimisme op de blijde werkelijkheid gewezen worden, dat deze tijd naast zijn critiek, massaal noch horizontaal met die van een vroegere periode te vergelijken, onbetwistbaar zijn eigen schoonheidsdaden, zijn eigen kunstfeiten heeft.
Oppervlakkig bekeken, zou dit verrassend mogen heeten, wijl de algemeene cultuur-geschiedenis van vroegere tijden op een oorzakelijk verband schijnt te wijzen tusschen kunstverval en critiekgroei. Maar iedereen, hij zij «laudator temporis acti> of een werker aan de agenda van zijn eigen tijd, iedereen heeft te erkennen, dat nimmer een eeuw het historische weten en vergelijkende inzicht van onze dagen bezat, dat nooit critische geest gewekt en gevoed werd door zoo algemeene en diepgaande kennis, — een kennis, die den eenen practischen kunstbeoefenaar steunt en den ander niet noodzakelijk hoeft te deren. Een kennis, die het schoonheidsgevoel en -inzicht van den theoretischen kunstbeoefenaar bijstaat in het zuiver stellen van zijn oordeel. Een kennis, die, hoe meer ze gemeengoed wordt, den duur beperkt van de slechte gevolgen eener dwalende critiek. De critiek van dezen


VIOLIER-LEZING.
tijd behoefde geen schoone ruïnen om daarop te tieren als woekerplant, zij heeft een eigen leven en zelfstandigen bloei, zij is gesteund en gevoed door een cultuur, die specifiek eigen is aan ons geslacht
Ons geslacht heeft niet alleen chronologisch maar ook geschied-kundig het laatste en gewichtigste woord over schoonheid en critiek van 't verleden, welk laatste woord door onze naneven natuurlijk bekantteekend worden zal Maar met die toekomstige heeren hebben we op 't oogenblik weinig te maken
Zietdaar, Dames en Heeren, een paar gemeenplaatsen, die mij moesten brengen tot de betuiging van mijn vreugde over het feit, dat door Violierders in en buiten den kring bereids zoo ernstige critische vragen aan de orde werden gesteld, of zoo de vragen er reeds waren, beantwoord in een of andere overtuigd partijtrekkende richting.
Van mijn eigen vak, de litteratuur, in dit verband zwijgend, herinner ik eraan, hoe in het voorlaatste nummer van het St. Gregorius-blad de Zeereerw. Heer Van Schaik in de kwestie: wat hoofdfactor wezen moet bij de voordracht van het Gregoriaansch: de rhythmus van den tekst, of de numerus van de melodie, aan den rhythmus van den tekst met nadruk den voorrang gaf, zich aldus stellend tegenover de Benedictijnsche opvatting.
Anton Averkamp hoorden wij in een waardeerende beschouwing (in Van onzen Tijd) van het Kerkzangfeest te Utrecht, bij het naast elkander stellen der woorden kerkelijk componist het laatste woord beklemtoonen met den eisch van oorspronkelijkheid.
Mgr. Lans stelt in het laatste St. Gregorius blad de vraag, welke houding de Gregorius-Vereeniging behoort aan te nemen tegenover de strijdvraag: al of


LITURGISCHE POËZIE.
niet manuscriptenzang, een kwestie, door Pius IX en Leo XIII even beslist ontkennend beantwoord, als bevestigend en verplichtend door Pius X in zijn motu proprio, en hij herinnert er aan, dat hier persoonlijke voorkeur behoort te wijken voor den allereersten liturgischen eisch : gehoorzaamheid.
Bouw- en schilderkunst vonden in onzen kring de vertegenwoordigers, die critisch ingingen op de onderlinge verhouding dier kunsten. Niet minder belangrijk was het feit, dat een theoretisch en een practisch beoefenaar der schilderkunst verschil van meening kwamen neer te schrijven over den eigen aard van decoratieve schilderingen. Artistieke nijverheid als weefkunst en boekverluchting werd in den Violier door deskundigen gewaardeerd en nader gebracht aan het belangstellend oordeel der leden.
Dames en Heeren, zóó veelzijdige critische arbeid en belangstelling bij hen, die eerelid, werkend of belangstellend lid zijn van onzen kring, in zóó korten tijd, als waarvan ik daareven een al te troonrede-achtig overzicht gaf, doet mij den Violier liefhebben als een concentratie van krachten, die de katholieke cultuur ten goede moet komen — als een periodiek van schoonheiddienende daden, met een uitnemende redactie.
Vergeeft me, dat ik uwe reputatie zoowel als de mijne eenigszins waag door deze gevaarlijke lofspraak. Ik meende tot dat dankbaar compliment verplicht te zijn, eer ik zou mogen gaan wijzen op een koude, bijna doode plek in ons katholiek-aesthetisch bewustzijn, althans voor zoover het blijkt naar buiten — een euvel weliswaar, waar de Violier zich niet langer aan bezondigd kan hebben dan den korten tijd van zijn existentie, maar een euvel, waarvan het bestaan niet vermoed


wordt en dat ge eerst ziet, wanneer ge er van schrikt. Ik bedoel ons zwijgen van een schoonheid, die we meer waard weten dan de pracht van tien Vondels en evenzooveel Gezelle's, ons zwijgen van gewijde litteratuur in het algemeen, in het bijzonder : ons te weinig bewust medeleven met die meer goddelijkschoone dan menschelijk artistieke dag-litteratuur der Kerk: de liturgie. Katholieke liturgie — het mag U voorkomen, dat het mij na dezen proloog beter voegde zelfs de oppervlakkigste inleiding van het onderwerp niet te wagen en de hooge stofïfe liever over te laten aan een der priesters van onzen kring. En ik zou mijn simpele leeken-causerie niet begeeren uit te spreken, dilettant als ik ben tegenover eiken geestelijke, bevoegd ex officio, zoo niet mijn eerste leekengedachte deze was: dat de gewijde litteratuur er niet alleen voor den priester is, maar ook voor den leek.
Voor den priester is zij de verplichte taal van zijn heilig beroep, voor hem is zij veel meer dan voor den leek, maar voor eiken Christen is de liturgie het dagelijksch hooglied van Christus' Bruid en de schoone belijdenis Zijner Opperheerlijkheid, de genaaenrijke beurtspraak tusschen God en de Ziel Zij is de eerste der geschreven schoonheden van het katholicisme, gedeeltelijk bereikbaar voor eiken geloovende, maar 't diepst te verstaan en 't heerlijkst te genieten voor wie aesthetisch ontwikkeld is
In haar geheel is de liturgische litteratuur poëzie, tot zekere hoogte genietbaar voor artistiek aangelegde godsdienstloozen en toch geen kunst, geschapen door Uante's of Vondels, maar poëzie, gedicht door Gods Geest, die nergens als daar zóó menschelijk voelbaar léétt voor een kind van de Kerk


Zonder dien Geest, die psalmen, profetieën, oud en nieuw testamentisch verhaal, legenden, lessen en beschouwingen der Vaders, antiphonen, responsoria, hymnen en gebeden, van heiligen en niet heilig-verklaarden, maakt tot één mystiek gedicht, zou de liturgie de meest hybridische bloemlezing zijn van de meest heterogene litteratuur-fragmenten.
Dit wordt duidelijk, als we het mystieke karakter der katholieke liturgie beschouwen, het klaarst uitkomend in haar eerste wordingsgeschiedenis.
Maar het schijnt mij practisch eerst een en ander te zeggen over de taal der liturgie, alsmede over bestaande en mogelijke overbrengingen in het Hollandsch.
■k *
¥
Voor den Roomschen ritus is de liturgische taal het Kerklatijn, die schoone doode spraak, welke bij der tijden wisseling en der geslachten vergaan niet verandert, in die onveranderlijkheid alreeds een treffend symbool van haar eigenen inhoud: poëzie van het eeuwige en goddelijke.
Dat Latijn is een bijkomende schoonheid dier gewijde poëzie, maar zij schijnt voor de meeste leeken, die voor het leven geen Latijn noodig hebben, een onoverkomelijke moeielijkheid. We komen er nu eenmaal in de werkelijkheid, zooals ze reilt en zeilt, eer toe te liefhebberen in eene voor Hollanders vrij ongewone moderne taal als Italiaansch en Noorsch om een dichter of romanschrijver in het oorspronkelijk te verstaan, dan tot het aanleeren van Latijn met een vroom-aesthetisch doel.
Wat dan te denken van Hollandsche vertalingen?


Een goede vertaling met verklarende aanteekeningen van de liturgische boeken bezitten wij niet.
In 't Hollandsch ken ik het in zijn soort hoogst verdienstelijke kerkboekje van pastoor E. H. van der Heijde, dat door den schrijver genoemd wordt een liturgisch Mis- en Lofboekje, bijeenverzameld door enz. Dat € bijeenverzameld» in den titel wijst genoeg op het zeer fragmentarische van den inhoud, — waar niet mee gezegd is, dat de verzamelaar onmethodisch te werk ging. Op een onderdeel van dat werkje kom ik dadelijk terug.
Liturgische excerpten gaf ook pastoor Eppink in zijn «Gulden Wierookvat» en zijn «Cantemus», in den vorm vooral van Latijnsche gezangen, meestal een letterlijke (geen rijm ) vertaling eronder of ernaast.
En zoo zullen er in het Hollandsch meer werkjes bestaan, die althans eenig inzicht bedoelen te geven in de schoonheid der liturgie.
Maar een vertaling van alle liturgische boeken, een vertaling, met verklarende aanteekeningen voorzien, gelijk op dit oogenblik het Oude Testament der Vulgaat vertolkt en toegelicht wordt door theologische hoogleeraren en andere priesters der verschillende bisdommen, bestaat wellicht in geen moderne taal '), in elk geval niet in het Nederlandsch
Zoo'n vertaling van de geheele liturgie zou wellicht nog meer tijd eischen dan die der Vulgaat, schoon natuurlijk het groote deel der liturgische litteratuur, dat aan Oud- en Nieuw-Testament ontleend is, eens mèt
l) Het overigens boven mijn lof verheven werk van Dom Guéranger : Vanuit liturgique is heel iets anders dan een vertaling met verklaringen ; bovendien, waarom houdt het zich niet strikt uitsluitend bij den huldigen tekst van de algemeene liturgie?


de Vulgaat zal bestaan in het Hollandsch. Maar in hooge mate tijd- en studie-verslindend zouden de wetenschappelijke en verwijzende aanteekeningen moeten zijn bij een volledige Hollandsche uitgave der liturgische boeken.
Maar waarom zou ook dat reuzenwerk niet eens tot stand komen, als de ontwikkelde leeken er om gaan vragen en alvast beginnen met te toonen, dat de ondernomen vertaling der H. Schrift ook voor hèn is een aanbod van het Boek der boeken ?
Ik sprak daar van een reuzenarbeid. Inderdaad, de simpele inhoudsverdeeling in zeven rubrieken van heel de liturgische litteratuur, naar de verdeeling van het liturgische jaar, doet dat reeds vermoeden.
Zij bestaat namelijk uit avond- nacht-en daggetijden: i° van het Commune de tempore, bevattende de algemeene officia van eiken dag der week;
2° van het Proprium de tempore, bevattende de bijzondere officia der kerkelijke jaarfeesten, die geen heiligenfeesten zijn : ais Advent, Kerstmis, Driekoningen, de Zondagen na Driekoningen tot Zondag Septuagesima, d. i den gden Zondag voor Paschen — dan Sexagesima, Quinquagesima, Aschdag en zoo voort tot den laatsten Zondag na Pinksteren d. i. den laatsten Zondag van het kerkelijk jaar;
3° heeft men avond- nacht- en daggetijden van het Proprium Sanctorum, bevattende de officia der heiligendagen van den kalender;
4° van het Commune Sanctorum, bevattende de officia, gemeen aan alle heiligen van zelfden rang: zoo heeft men het gemeenschappelijk officie van Apostelen en Evangelisten, Martelaren, Belijders enz 5° komen na de Communia in het Missaal: de z.g.n.


votief-missen en votief-gebeden, en in het Brevier het Commune van de H. Maagd en het Commune der dooden afzonderlijk;
6° en ten slotte heeft men gewestelijke en diocesane officia, die derhalve niet door geheel de Kerk worden gevierd.
Voor die reusachtige vertalingstaak, die wij leeken kunnen afdwingen tot op zekere hoogte, zou juist van aesthetisch standpunt de katholieke Bijbel-vertolking, waarvan ik zooeven sprak, het model zijn. Ge moogt die bewering over iets zóó eventueels vrij onbelangrijk vinden, ik wenschte er eenige terugziende aesthetischliturgische critiek aan te verbinden over een soort van gewijde litteratuur-vertolking, die ten onzent nog al gewild was en die haar eigen letterkundige verdienste hebben kan, maar die, naar mijn stellige overtuiging, zeer ongeschikt is om ons, leeken, te brengen tot recht verstand van het schoone oorspronkelijk. Ik bedoel poëtische vertalingen. Van liturgisch standpunt verdient een goede letterlijke proza-vertaling onvergelijkelijk ver de voorkeur boven een vertaling in verzen, zelfs van den grootsten dichter. Laat mij deze eenigszins verrassende stelling toelichten met drie voorbeelden.
Mijn eerste voorbeeld zij een vergelijking tusschen
De profetie van Isaias,
vertaald en met aanteekeningen voorzien door
JosErn Schets, professor in het seminarie te hoeven. |onderdeel der meermalen genoemde Bijbelvertaling] en De profetieën van Amos' zoon Isaias in nederlandsche
verzen vertolkt door G. jonckbloet s. j.
We nemen eerst de bekende plaats, waar de door


*
den H Geest bezielde dichter Isaias de dwaasheid hekelt der afgoderij. Hoofdstuk XLIV, de verzen 14, 15, 16 en 17.
Ik zal telkens een stukje van de Vulgaat lezen en onmiddellijk daarachter de letterlijke vertaling van professor Schets. — Latinist en niet-Latinist zal dan hóóren, hoe bewonderenswaardig in het Hollandsch de vrije rhythmus van de Vulgaat is behouden en dat bij een dogmatisch-juiste vertaling, om 't zoo eens te noemen.
Hoor hoe de profeet-dichter een afgodentimmerman teekent in zijn belachelijk bedrijf:
Succidit cedros, tulit ilicem, cl quercum,
Hij velt ceders, neemt een steeneik en een gewonen eik,
quae stelerat inter ligna saltus:
die gestaan heeft tusschen de boomen des wouds;
plantavit pinum, quem pluvia nutrivit.
hij plant een pijnboom, dien de regen doet groeien.
Et facta est hominibus in focum:
En deze dient den menschen tot brandhout;
sumpsit ex eis, et calefactus est:
hij neemt daarvan en warmt zich,
et succendit et coxit panes:
en hij steekt het aan en bakt brood ;
de reliquo autem operatus est deum ct adoravit:
van het overschot nu maakt hij eenen god en aanbidt hem,
fecit sculptile, et curvatus est ante illud.
snijdt hij een beeld en buigt er zich voor neder !
Medium ejus combussit igni,
De helft daarvan verbrandt hij in het vuur,
et de medio pjus carnes comedit :
en over de andere helft eet hij vleesch.
coxit pulmenturn, ct saturatus est, ct calefactus est, et dixit:


kookt zich een gerecht en verzadigt zich en warmt
zich en zegt :
Valt, calefactus sum, vidi focum.
Ha ! ik word warm, ik voel den gloed! *)
Reliquum aulem ejus deum fecit et sculptile sibi:
En van het overschot daarvan maakt hij een god en zijn gesneden beeld.
curvatur ante illud, et adorat illud, et obsecvat, dicens: hij buigt zich daarvoor neder en vereert het en bidt, zeggende :
Libera me, quia deus meus es tu.
Red mij, want mijn god zijt gij !
Laten we nu het letterlijk proza-Hollandsch nog eens achter elkaar lezen en daarna de verzen-vertaling van Jonckbloet.
Jonckbloet dicht in de maat der Italiaansche ottavo rime:
Hij heeft daarvoor de glorie der waranden Een eik of beuk of ceder omgehakt;
Of koos een pijn, geplant door eigen handen,
Door regen hoog gegroeid en breed, getakt.
Hij laat er van in 't vuur eens liaards verbranden, Waarbij hij zich verwarmt en brooden bakt;
Wat overblijft maakt hij tot God, knielt neder,
En buigt voor 't beeld, gesneên uit eik of ceder.
Een deel laat hij in kleine stukjes kloven Ter voorbereiding van een vleeschgerecht ;
Dan draait hij er een lijd het braadspit boven,
Eet zijn genoegen, warmt zich voorts en zegt ;
') Zie het Naschrift,


«Hoe prettig is 't, zich bij zoo'n vuur te stoven !»
Van 't geen hij straks ter zijde heeft gelegd
Maakt hij een God, aanbidt hem, strekt zijne armen
En smeekt: «.Gij zijt mijn God! Toon me uiu erbarmen/»
Me dunkt, Dames en Heeren, al wilt U pater Jonckbloet gaarne toevoegselen als glorie der waranden in zijn eerste en breed-getakt in zijn vierde vers vergeven en al zou men groote kunstwaarde mogen toekennen aan zijn litterairen arbeid op zich zeiven, niemand kan tegenspreken, dat de geduldige en keurige vertaalkunst van professor Schets de dichtst denkbare benadering is van de schoonheid der Vulgaat en ook in aesthetisch opzicht het werk van den poëet-vertaler verre achter zich laat.
Nog één vergelijkend citaat uit het vierde hoofdstuk van Isaias. Het eerste vers kondigt een Godsgericht aan over Israël : de vrouwen zullen echtloos d. i. bij het Joodsche volk eerloos zijn. De verzenvertaling heeft:
Dan zal een enkel man zijn arm zien aangegrepen Door zeven vrouwen, op wier bleek gelaat Het kille merk van schande en schaamte En zielesmart te lezen staat.
« Wij zullen,)) zeggen zij, «met eigen brood ons voeden; Bedekken zullen we ons met. eigen kleed:
Vergun ons slechts uw naam te dragen;
Delg onze smaadheid, delg ons leed h
De letterlijke vertaling heeft:
En grijpen zullen zeven vrouwen naar éénen man te dien dage, zeggende: Ons eigen brood zullen wij eten en met ons eigen gewaad zullen wij ons kleeden; alleen worde uw naam over ons genoemd; neem onzen smaad weg!


Van Jonckbloet's :
op wier bleek gelaat Ifct kille merk van schande en schaamte En zielesmart te lezen staat
heeft de Vulgaat niets en dus ook de liturgie niet, die het geheele 4C hoofdstuk van Isaias heeft opgenomen als de achtste der 12 profetieën, die op Paasch-Zaterdag aan de wijding des waters voorafgaan.
i\lijn tweede voorbeeld ter toelichting van de bewering: letterlijke vertalingen zijn beter dan poëtische, zij het psalterium, het boek der psalmen
Vergelijk slechts oppervlakkig de officieele psalmvertaling^ van den Roermondschen hoogleeraar (thans Z. 1). H. Mgr) J. H. Drehmanns met de dichterlijke van niemand minder dan Vondel, getiteld Koning Davids Harpzangen en gij zult bevinden, hoe Vondel daar Vondelsche verzen schrijft, geinspireerd door het oorspronkelijk, maar ge erkent op het eerste gezicht, dat ook die niet zullen brengen tot recht verstand der liturgische taal : die verzen zijn te veel Vondel om liturgie te wezen.
Een derde bewijs voor de stelling, dat een leek bij liturgische zelfoefeningen dichters en rijmers het best uit den weg loopt, biedt de overbrenging van kerkelijke hymnen.
Pastoor Van der Heijde zegt in het voorwoord van zijn straks vermeld Mis- en Lofboekje: «De ZEerw. Pater Stokvis veroorloofde wel, zijne schoone vertaling der Hymnen over te nemen.» Ook in het boekje van pastoor Eppink vindt men ccn paar Latijnschc hymnen in 't Hollandsch berijmd


Het is waar, Dames en Heeren, dat het hymnarium niet zoo'n wezenlijk deel der liturgische litteratuur vormt als het schriftuurlijke element of de lessen en meditaties van eenigen dier Vaders, aan wier eensluidend oordeel de katholieke kerk goddelijk gezag toekent Die hymnen immers zijn lyrische liederen, die weliswaar eenmaal opgenomen in het liturgisch verband ondergeschikt worden aan die hoogere eenheid, waarom wij in het geheel der kerkelijke mystiek het dadelijk werk zien van Gods heiligen Geest, — maar die op zich zelf beschouwd kunnen worden en welker litteraire schoonheid dan grooter of geringer blijkt naar de mate der dichterlijke begaafdheid van haar auteur, hij zij dan een heilige of een niet heilig-verklaarde.
Schijnt U dit misschien een echt «moderne» gedachte, de geschiedenis van het hymnarium, als bestanddeel der liturgie, bewijst, gelijk wij straks zullen zien, voldoende, dat de al of niet opname van die lierdichten onder de kerkelijke litteratuur in vroegere eeuwen niet als een levensvraag voor de liturgie zelve is beschouwd.
Men is alzoo niet oneerbiedig of eigenwijs, wanneer men de zoogenaamde ambrosiaansche metrische hymnen onder aesthetisch opzicht wil vergelijken met de Latijnsche rijm-gedichten van den H. Thomas van Aquino, of de Rozenkrans-hymnen van Leo XIII met de Passie-hymnen van Fortunatus van Poitiers: Vexilla regis en Crux fidelis. Men kan veilig de eene mooier vinden dan de andere.
Maar daaruit volgt dan ook, dat degene, die dergelijke hymnen in Hollandsche verzen weergeven gaat, zich niet kan onttrekken aan de gewone eischen der letterkundige critiek.
Een hymnen-vertaler kan zich zeker niet veront


schuldigen met het noodzakelijk hybridische voorkomen wat een oostersche dichtkunst als die van Isaias™° verkrijgen in een Hollandsche imitatie van den dichtvorm ^waarin Tasso zijn «Jeruzalem verlost» hee samengesteld (denk aan de zooeven aangehaalde passage
uit Jonckbloet). Hij moet, zoo dat mogelijk is-- en 't schijnt noo-al voor bereikbaar te gelden in dertaai een hymne geven, die zoo niet adaequaat an toch benaderend is aan de schoonheid van het Latijnse
°°rS Nu noem ik voor mij een hymne als Adoro Te, de middeleeuwsche altaartaai van den heilige, die aneelicus» aenoemd wordt, die, werelden van gedachten in zijn hoofd, stierf met het Hooglied op zijn lippen tot wien de legende een stem uit den hemel hoorde zeggen : «Gij hebt wèl over Mij geschreven, Ihomas», J ik noem die hymne volstrekt en betrekkelijk onvertaalbaar in verzen. Die schoone adoratietoon was nimmer 't deel van den dichter der Altaergeheimenissen noch van Gezelle - die toon is niet te vinden in een ander idioom, die toon is alleen weer te geven in de sDraak den spraakzang van het Gregoriaansch. fc-n verstaat men niet de godgelatenheid en stilte van den rijmval der eindwoorden telkens :
Deitas — latitas sufficit — deficit fallitur — creditur zooveel gezongen verzuchtingen van blijde zelfverzaking op zich zelve, - ik denk, dat de leek bij een woordenloos luisteren naar de Gregonaansche melo 1 vromer en inniger adoreeren zal dan zoo hij zich be dienen moet van deze, in net boekje van i asioui v.u. Heijde overgenomen, berijming:


0 Verborgen Godheid, U aanbidt mijn hart,
U, die in deez' schijnsels oversluierd werd;
'k Geef mij gansch gevangen voor uw Majesteit,
Zinkend, bij 't aanschouwen, in mijn machtloosheid.
Gogen, smaak en voelen falen in deez' stond,
Maar 'tgeloovig hooren biedt ons vasten grond,
Ik geloof de leere, van Gods Zoon gehoord;
Niets is zoo onfeilbaar als het Waarheidswoord.
Aan het kruis verborg zich '/ Godzijn slechts alleen Maar hier is het menschzijn schuilende meteen:
Toch geloof ik beiden, en belijd ze meè Met den goeden moor der in een zelfde bet'.
Ik ga niet verder, maar wijs nog even op de twee slotstrofen van het Lauda Sion, de H. Sacramentsdag-sequentie van denzelfden «engelachtigen leeraar», door dezelfde hand berijmd. De voorlaatste luidt:
Bone pastor, panis vere .lesu, nostri miserere,
Tu nos pasce, nos tuere,
Tu nos bona fac videre In terra viventium.
Die strofe noemt Schaepman in zijn prachtig boekje «St. Thomas van Aquino» zoo treffend een «roerende bede, in haar vier teedere rijmklanken op «ere» nog roerender.»
Hoort nu, wat voor Hollandsch aan dat Latijn moet beantwoorden :
Goede Herder, Brood van 't Leven,
Jesus, vuil deez' gunst ons geven:
Voed ons, sterk ons bij het streven Om ten hemel op te zweven Waar het land des levens is.


De laatste strofe luidt:
Tu, qui cuncta seis et vales,
Qui nos pascis hic mortelles,
Tu os ibi commensales,
Cohaeredes et sodales Fac sanctorum civium.
Over deze strofe zegt Schaepman een vernuftig woordspel: de rijmklank mies» doet hem denken aan een L.atijnsch substantief, dat vleugels beteekent en hij meent in den versklank te hooren «het dreunen van adelaren-vleugelslag»; een ander dichter zou, in Schaepman's gedachtengang, misschien gesproken hebben van hemelduiven. Hoe het zij, de volgende berijming laat alles in 't midden, zij is volkomen dood en klankloos :
Heer en Meester aller dingen,
Die ons voedt, ons, stervelingen,
Maak, dat wij U ginds omringen,
Mede-ervers, feestelingen Met al de uwen aan den disch!
Te pijnlijker doet het mislukken van zoo'n berijmde hymne-vertolking aan, naarmate ze van edeler toeleg en devoter arbeid van den bewerker spreekt. Pater Stokvis heeft uit diepen eerbied voor Sint Thomas' Latijn zijn Hollandsch geschreven in gelijkvormige strofen, maar geen verzenkenner, die de Hollandsche regels leest op zich zelve, dat is niet in gedachte onderschoven van het origineel, kan die regels verzen noemen, lin al zou een ander er die taak niet beter aibrengen, een letterlijke proza-overzetting ware bij deze in middeleeuwsch Latijn gedichte hymnen onder elk opzicht verkieslijker, omdat zoo'n proza vertaling


slechts bedoelt dat van 't gedicht weer te geven, dat in proza weergeefbaar is, maar zoo'n poëtische overbrenging heeft minstens den dunk van zoo dicht mogelijke benadering — en ze staat verder af veeleer, want haar eigen wezen is onecht.
Ik vertrouw, Dames en Heeren, deze voorbeelden, ontleend aan Isaias-, psalm- en hymne-vertolkingen steunen de meening voldoende, dat voor een eventueele vertaling met verklarende aanteekeningen van de liturgische boeken de nieuwe katholieke schriftuur-overzetting het model is.
Met deze critische opmerkingen over de liturgische taal, die slechts zijdelings den inhoud raakten, zijn wij geleidelijk gekomen aan de rechtstreekse h e beschouwing van de dag-litteratuur der kerk in haar wording en hoofdgedachte.
Gij hebt voor eenigen tijd in de bladen het later tegengesproken gerucht vernomen, dat de Paus, een echt ijveraar voor de liturgie — want ook de kerkzang is daar een onderdeel van — weer een motu proprio zal uitgeven, nu over het Brevier, en wel om er wijziging te brengen in de legenda der heiligen en de orde der door de geestelijken te bidden psalmen. Overduidelijk blijkt uit de mogelijkheid van zoo'n optreden des heiligen Vaders, dat van het Breviarium, — d. i. het kerkelijk annuanum — Z H. de onafzetbare hoofdredacteur is.


Maar het zou naïef zijn te meenen, dat dat hoofdredacteurschap bestaan heeft van Sint Petrus tot heden, de geschiedenis van het ontstaan en de eerste ontwikkeling der kerkelijke getijden weet niet van één hoofdleider. Tot het canonieke Romeinsche officie hebben verschillende geslachten en tijden, menschen van alle volk en taal bijgedragen, en zelfs is er niet één eenhoofdig verzamelaar en rangschikker van de verschillende bijdragen geweest, een verzamelaar, die bijvoorbeeld een of andere groote paus was, en wiens naam wij niet zouden weten.
Over de verschillende kerken, die in de eerste eeuwen der Christelijke oudheid baden en zongen op hare eigene wijze, domineerde de kerk van Rome ten laatste met als voor alle verplichtend te stellen niet de hare zonder meer, maar eene uit elementen van verschillende, vooral Latijnsche kerken samengestelde lezing.
Als ge van de huidige redactie der liturgische boeken teruggaat in het verleden, dan maakt ge vaak kennis met den menschelijken kant, den klein-mensche lijken kant soms, van de doorluchtigste leden der kerk Hoe zou het anders, betwistten de twaalven elkander den voorrang niet, terwijl de Meester nog met hen wandelde, — hoe zouden dan later de duizendtallen, als de Meester henen was ? —
Toen de geleerde Newman nog totde Anglicaansche kerk behoorde, schreef hij in zijn Tracts for the Times: «Zoo voortreffelijk en schoon is het Roomsch getijdenboek, dat wanneer een Roomsche het een protestant voorlegt, deze van zelf gunstig bevooroordeeld komt te staan tegenover de Katholieke Kerk, als de protestant ten minste niet op de hongte is — voegt de Anglicaan er aan toe — met de lotgevallen dier ge-


tijden «circumstances of the case.» Maar die historische lotgevallen waren voor den protestant iSewman zeiven geen beletsel om de liturgische boeken, gelijk ze daar liggen, heerlijk te noemen. Later zou hij 't geheim van dat prachtig opus, het Brevier, verstaan zooals wij : niet bloot als de opgetelde som van veler doen, maar als een omgekeerd Pinksterwonder : vele machten en invloeden wenschten er te spreken hun eigen vrome vinding en eigen taal, maar Sint Petrus in zijn opvolgers hoorde in hun koor de stem en het gedicht van Gods Geest.
Bij deze algemeene opmerkingen over samenstelling en redactie van het Getijdenboek moet ik het laten om uwe aandacht te vestigen op het zuiverheilige der wording en het zuiver-bovenmenschelijke der hoofdgedachte van de katholieke liturgie. Die hoofdgedachte is: een canticum mysticum voor den Christus mysticus, het geheimnisvolle hooglied voor Christus' Opperheerlijkheid.
Hoe zijn de Horae, de Getijden, ontstaan?
De Heiland was gestorven, verworpen door zijn volk, verlaten door zijn leerlingen, gekruist tusschen boosdoeners. Verrezen was Hij den derden, ten hemel geklommen den veertigsten dag. Maar was dat nu de triomf, dien de profeten gezongen hadden van den Messias, Davids Zoon? In hun hart konden zij 't niet gelooven, de eerste Christenen. Geen ongeloof was dat en geen kleingeloovigheid, de fout, waaraan de apostelen zich schuldig maakten bij hun kansberekeningen in 't eenmaal — gelijk zij hoopten — door Christus te herstellen wereldsc'ne rijk van Israei, het was de liefde, die verlangde naar nog zichtbaarder


openbaring van Jesus' heerlijkheid voor menschelijke oogen. Ja, Christus zou weldra weer verschijnen als triomphator en richter ; de eerste generatie zou niet voorbijgaan vóór ze in de heilige stad en over heel de wereld Zijn glorie en koningsmacht had zien schitteren. Of misschien zou wel een eerste of tweede generatie voorbijgaan vóór 's Heeren wederkomst, en de liefde had te berusten, maar de geloovigen moesten waken en bidden en geen oogenblik verflauwen in de gedachte — hoopvol en ontzettend tevens — de gedachte aan een mogelijk plotseling her-verschijnen van Christus.
Maar zwegen de synoptische Evangeliën van jaar, seizoen en uur — was het niet waarschijnlijk, dat de nacht van Paasch-Zaterdag op Paasch-Zondag, de nacht, waarin de Heiland levend uit het graf was opgestaan. ook eens het oogenblik wezen zou, dat de Heiland weerkeerde als de verwoestende engel, die in den allereersten Paaschnacht Egypte's eerstgeborenen verslagen en de kinderen Israëls gewroken had?
Welnu, dan mocht men ook van Paasch-Zaterdag op Paasch-Zondag niet slapen, men moest waken en bidden en beiden den dag van den Voorbijgang des Heeren Zoo ontstond de eerste Paasch-wake, de eerste vigilie, en de Paaschwake werd prototype en model van alle Zondagsche vigiliën en deze op haar beurt van het liturgisch Commune de tempore.
Deze verklaring van het ontstaan der heilige nachtwake, van het eerste liturgisch getijde, is zeer oud. De H Isodorus van Se villa, gestorven in 636, had haar reeds ontleend aan den kerkvader Lactantius, die stierf in 325. De H. Hieronymus, f 420, gewaagt er van als van een overlevering der Joodsche Christenen, van denzelfden heilige is de vergelijking van Christus' zichtbare


wederkomst met het eerste Paaschfeest in Egypte; hij zegt: uTraditio Judaeorum est Christum media noctc venturum in similitudinem acgiptii temporis, quando pascha celebratum est et exterminator venit», enz. Natuurlijk zegt de heilige dit in den gedachtengang der eerste Christenen Een treffend bewijs voor het feit, dat ten tijde van den Romeinschen schrijver Plinius den Jongere, die leefde van het jaar 62 tot 115, de Zondagsvigiliën reeds bestonden, is gelegen in de volgende aanhaling uit een der beroemde brieven van dien heidenschen Romein : <De Christenen verzekerden, dat zij de gewoonte hadden op vastgestelde dagen vóór den morgen [ante lucem] bijeen te komen en onder elkander een gedicht te zingen voor Christus, als God [carmenque Christo quasi deo dicere secum invicem], dat zij daarna naar huis gingen om later zich weer te vereenigen aan een maaltijd [ad capiendum cibuml.»
Misschien is het gemeenschappelijk maaltijd nemen wel een heidensche vertaling bij Plinius voor de H. Eucharistie, de H. Communie, in elk geval schijnt het citaat duidelijk te wijzen op Zondagsche nachtwaken, die voorafgingen aan de viering der H.H Geheimen in den morgen.
En waarin bestaat nu het adoratiegezang voor den Godmensch, wat Plinius noemt: carmen Christo quasi deo?
Tertullianus geeft het antwoord: psalmi canuntur, scripturae leguntur, petitiones delegantur, «men zingt er psalmen, men leest de H. Schriften, men zegt gebeden».
Psalmen dus allereerst, dan lezingen uit Nieuw- en Oud-Testament, eindelijk gebeden. Zietdaar het begin der liturgische boeken. Het psalterium zal blijven, de andere schriftuurstof insgelijks, maar zij zal worden uitgebreid met de schriften der Vaders, met de legen-


den der heiligen, — de gebeden zullen hymnen naast zich krijgen en andere vrome toevoegselen, die minder dan het Schriftuurlijke en het Patristische behooren tot het wezen der liturgie. Wat is dus het wezenlijkste bestanddeel der gewijde dag-litteratuur en wat zal het Brevier altijd behouden in hoeveelheid en orde desnoods nog duizendmaal gewijzigd? Het Bijbelsche en het Kerkvaderlijke element.
Hoe blijkt het hier met verrassende duidelijkheid, Dames en "Heeren, dat de schoonheid der kerkelijke litteratuur van een andere orde is dan de schoonheid van de vroomste katholieke kunst, dat hier de gedachte aan artisticiteit bijna geheel wijken moet voor de beschouwing van het mystieke. Immers : De psalmen, het oude lied van het oude Verbond, vormen aanhef en hoofdthema van het nieuwe lied van het nieuwe Verhond.
Stelt eens een modern ongeloovige, die in het Christendom slechts een cultuur-historische verschijning ziet en niet het geheimzinnige Rijk van den verheerlijkten Godmensch, stelt hem eens voor de vraag : wat is voor uwe critiek de eerste schoonheidsuiting van het nieuwe levensgevoel, dat Jesus' leer gewekt heeft, en hij zal U een bloemlezing voorleggen uit de Vaders, hij zal het psalmzingen der eerste Christenen aanmerken als decadentie der Israëlietische cultuur in de naïef-bijgeloovige Christen-gemeente.
Maar op hunne wijsheid past het psalmwoord : oculos habent et non videbunt, zij hebben oogen voor het cultuur-wetenschappelijke, maar zien het mystieke niet. Juist de eerste Christenen, die nati melioribus annis, die geborenen in betere tijden, terwijl ze verlangen naar een zichtbare wederkomst van den verheerlijkten Heiland, zingen ze in psalmpoëzie de vreugde der on-


zichtbare nabijheid van Hem, die gesproken had: « Zoo dikwijls gij dit doen zult, zult gij het doen te mijner gedachtenis,» en «Waar twee in mijnen naam vergaderen, ben Ik in hun midden». Zij beleven de volheid der tijden, door de psalmdichters in visioenen gezien, en elk gewijd uur van hun nieuw leven is in hun mond de oude psalm een nieuwe levenszang.
Professor J. H. Drehmanns zegt in de Inleiding tot zijn psalmen-vertaling het volgende:
«De goddelijke oorsprong der Psalmen brengt van zelf mede, dat hun inhoud den mensch opwekt en helpt om zich tot God te verheffen, In zijn geheel namelijk bezingt het Psalter de geneugten van den met God vereenigden Israëliet en het ongeluk dergenen, die van God gescheiden zijn. Dat is de grondtoon van het Boek der Psalmen.
Maar hooger gaat dikwerf de vlucht van den Psalmdichter; de zanger wordt ziener; hij aanschouwt in verre toekomst den beloofden Messias, zijn leven, zijn lijden, zijne zegepraal; die geheimen van het menschgeworden Woord, hem door den Geest Gods geopenbaard, deelt hij dan met bijstand van dien zelfden H Geest mede in zijne liederen Dit geschiedt echter niet altijd op dezelfde wijze. Niet weinige Psalmen toch wijzen rechtstreeks op den komenden Messias, en dat met woorden, die ondubbelzinnig dienen om Hem, en Hem alleen in zijnen persoon en zijne komst, zijne vernedering en zijne verheerlijking te voorspellen, te huldigen. Zoo bezingt o. a. Psalm CIX (Dixit Dominus1)
i) Deze psalm is de eerste der 5 gewone Zondagspsalmen, die in alle kerkboeken staan.
«De Heer sprak tot mijnen Heer:
Zit aan mijne rechterhand, enz.»


»
in zijne letterlijke beteekenis den verheerlijkten persoon van Christus, en klaagt en jubelt Psalm XXI (Deus, Deus meus) met 's Heilands eigen woorden, ter uitdrukking der gevoelens, die zijn hart afwisselend doorvlijmden of opbeurden gedurende zijn lijden op Golgotha. Talrijker zijn echter de profetische Psalmen, die slechts middellijk van den Messias, en onmiddellijk, in hunne letterlijke beteekenis, gewagen van den persoon, den
tijd of de omgeving des gewijden dichters Deze
verborgen beteekenissen verdienen vooral dan de aandacht, wanneer zij steunen op het gezag der voornaamsten onder de H.H. Vaders.
Trouwens deze manier om de H Schrift te verklaren heeft de Kerk van de Apostelen geleerd en door haar voorbeeld goedgekeurd, zooals duidelijk blijkt uit hare liturgie. Hierbij dient echter in het oog gehouden, dat daarin niet zelden psalmverzen in eene beteekenis, die eigenlijk de hunne niet is, n.1. in een bloot toepasselijk gemaakte, gebezigd worden.. »
Van een dergelijken toegepasten zin, Dames en Heeren, biedt de U allen van 't aanhooren wel bekende
Introitus der H. Maagd: Salve sancta Parens een heerlijk voorbeeld
De H Kerk, Christus' Bruid, bejegent er de Moeder Gods met de woorden : «Wees gegroet, heilige Moeder, Gij hebt gebaard den Koning, die hemel en aarde regeert in de eeuwen der eeuwen.»
En de Moeder Gods antwoordt met het psalmvers: «Eructavit cor meum verbum bonum: uit jubelt mijn hart een goed woord; ik zing mijn werken voor den Koning.» Dat vers is ontleend aan den 44sten psalm, in letterlijken zin een geestelijk Bruiloftslied op Christus


en zijne Kerk. Hoe treffend om die woorden te leggen in den mond van haar, die genoemd wordt Bruid van den H Geest en ze haar te doen richten aan Christus' Bruid, wie ter eere ze door David gezongen zijn!
In denzelfden geest worden door de liturgie de sublieme 14 verzen, die in het boek der Spreuken letterlijk de wijsheid bezingen, en mystice den 2den Persoon der Heilige Drieëenheid, de ongeschapen Wijsheid, (vglde «Aya Sophia») toegepast op haar, die dochter van God den Vader genoemd wordt, die den Almachtige voor de oogen gespeeld moet hebben, als de medewerkster tot de toekomstige herschepping, toen Hij de wereld schiep. De liturgie voert de H. Maagd sprekend op:
«De Heer bezat mij in den aanvang zijner wegen, voor Hij iets maakte van den beginne.
Van eeuwigheid ben ik verordend en van oudsher, eer dat de aarde werd».
En verder :
«Toen Hij der zee hare grenzen stelde, en een wet oplei aan de wateren, dat zij hun gebied niet overschreden, toen Hij der aarde hare grondvesten toewoog, was ik bij Hem, alles ordenend en ik verlustigde mij alle dagen, spelende vóór Hem te allen tijde, spelende op den aardbol en mijn vermaak is te zijn met de kinderen der menschen.»
En wederom in denzelfden geest legt de liturgie in de antiphonen der vespers van de H. Maagd haar en God-zelven bruidsverzen van het Hooglied in den mond.
«Als de door Gods Geest voorgelichte Kerk tot stichting van het geloovige volk zulke toepassingen


maakt — zegt prof. Drehmanns — dan verdienen die ongetwijfeld in de hoogste mate onze aandacht en onzen eerbied.» Laat ons er bijvoegen van aesthetischliturgisch standpunt, dat in de sublieme vindingen van een dergelijken sensus accomudatus de Kerk telkens een nieuwe bezieling bewijst van de Goddelijke schoonheid, die de psalmen inspireerde.
Dames en Heeren, keeren we na deze uitweiding over het nog altijd levende mystiek dichtvermogen der Roomsche Kerk terug tot de psalmzingende Christelijke Oudheid.
Herinnert U, dat de Zaligmaker juist bij dien Avonddisch, waarvan eeuwen later Sint Thomas juichen zou in zijn Lauda Sion :
In hac mensa novi Regis Novum Pascha novae legis Phase vetus terminal.
letterlijk vertaald: «aan dezen disch des nieuwen Konings doet het nieuwe Paaschlam van de nieuwe wet de oude voorafbeelding eindigen», — dat Hij zelfs toen de psalmverzen had gebeden, in de Joodsche liturgie gebruikelijk bij het nuttigen van het voorafbeeldende paaschlam, en dat zijn laatste woorden aan het kruis psalmwoorden waren : «O God, mijn God, waarom hebt Gij mij verlaten» — een halfvers van den 2isten psalm, waarbij prof. Drehmanns aanteekent: «Niet onwaarschijnlijk is het, dat de Heiland aan het kruis den geheelen psalm heeft gebeden, terwijl de inhoud daarvan zijn vervulling vond.»
Herinnert U, dat een vers van den 30ste" psalm waren de woorden: «In uwe handen beveel ik mijnen geest.»


Hoe treffend zien we dan de eerste belijders van het Christendom in hun aanbidding van den Christus mysticus het adoratie-voorbeeld volgen van den historischen Christus! < Op het voorbeeld van Christus — zegt de nieuwe Bijbel-vertaling — bleven ongetwijfeld de eerste bekeerlingen uit de Joden de Psalmen gebruiken in hunne dagelijksche gebeden. Ook de Kerk nam het Psalter van de oude Synagoge over in hare liturgie. En hoe kon het anders ? Nu de Verwachte der volkeren eindelijk was verschenen, nu Hij had geleeraard, geleden en gezegepraald, werd het Psalter beter in zijn volle beteekenis begrepen. Wilde de Kerk het menschgeworden Woord, haren Koning en Bruidegom, die aan de rechterhand zijns Vaders zetelt, verheerlijken, beter kon zij het wel niet dan met de liederen, waarin vóór eeuwen die menschwording en die zege was voorspeld.»
Zoo, Dames en Heeren, bezongen de eerste Christenen Hem, Die, naar zijn eigen woord, niet was gekomen om de oude wet te niet te doen maar om haar te volmaken; zoo zong de liturgie in haar begin reeds het bewustzijn, wat de H. H. Epiphanius en Augustinus later formuleeren zouden : < Voor wie de waarheid wil zien — schrijft de H. Epiphanius — is het begin van 't heelal de katholieke en heilige Kerk,» en de H. Augustinus in zijn Civitas Dei: «Niet eerst van de lichamelijke tegenwoordigheid van Christus en de Apostelen schrijdt de Kerk voort, maar van Abel her, den eersten rechtvaardige, door zijn goddeloozen broeder gedood.»


Hoe de katholieke liturgie bloeide in de stad, die de Israëlietische gezien had op haar luis^"fe,de stad, waar de meeste verzen van dei\Konin^ Haroenaar waren ontstaan, te Jerusalem, — uames en Heeren, dat weten wij uit een zeer vertrouwbaar en hoogst belangwekkend getuigenis Len dame"lt het Zuiden van Frankrijk, van Rom«nsche patncische afkomst wellicht, heeft omstreeks 385 of 388 een pe^ arimstocht gedaan naar het H. Land en j zeer nauwkeurig reisdagboek van haar bevindingen en indrukken samengesteld, Dat boek is een paar jaar o-eleden voor het eerst uitgegeven door een Italiaansch fleerde onder den titel S. Silvae aquitame peregnnaho ld loca sancta. De uitgever, Gamurr.ni, heeft de vrou^ abusievelijk Silva gedoopt, haar naam is.gekend, lammer, dat de eerste typographische uitgave van «Silva's» reisbeschrijving aanvangt met «muite^esun » d w z. er ontbreekt een heel stuk aan het handschrift Wat we hébben echter van het kostbare document is goud waard. In een Latijn, dat frthograph^ch alles. behalve correct is - de dame maakt vooral veel fouten teaen de naamvallen - schrijft de ede e vrouw de vriendelijkst en levendigst gestileerde b|adziJden' hetzelfde crevoel, dat een vriendelijk auteur van 5
eeuwen lafer, Pastoor Kaag bij U °Pwekt'^ X aloedvol en schilderachtig de indrukken weergeeft die hii ontving in het (nu) Doode Land, dat gevoel van^ «hè daar had ik toch wel eens bij willen zijn!» wekt deze schrijfster meer dan eens bij haar spreken over het toen bloeiend-levende land Palestina
Ge weet misschien uit de kunsthistorie, dat een der eerste tempels, welke de kerkelijke architectuur heeft gebouwd in de 4de eeuw, de Anastasis, de Basiliek


van de Verrijzenis te Jeruzalem, was: de oude kerk op den berg Sion was te klein geworden. De Anastasis is vanzelf het middelpunt van schrijfsters tafereelen uit de H. Stad.
Veroorlooft mij eenige fragmenten te vertalen, waarin de Fransche dame een zeer nauwkeurige beschrijving geeft van de verschillende liturgische oefeningen in de Basiliek.
Eerst geef ik U haar aanteekeningen over de door-de-weeksche en wel alledaagsche bijeenkomsten in de kathedraal.
We beginnen met de avondgetijden, het officium vesper ale.
«Omstreeks 10 ure, het uur, dat men hier licnicon (het uur van de lamp) noemt en dat wij bij ons lucernare noemen, begeeft de menigte zich naar de Anastasis. De kaarsen zijn aan, 't geeft een zee van licht. Men zingt dan de vesperpsalmen, zeer uitvoerig geantiphoneerd. Op een vast oogenblik heeft men den bisschop geprevenieerd ; hij komt, hij neemt plaats op een hoogen zetel en rondom hem de priesters. De zang der psalmen en antiphonen is uit, de bisschop rijst plechtig en blijft staan vóór de balustrade, terwijl een diaken de commemoratie doet van een iegelijk en de pisinni of kinderen, die er zeer talrijk zijn, bij eiken naam antwoorden: «Kyrie eleison»; de stemmen zijn ontelbaar. Heeft de diaken zijne opnoeming geëindigd, dan spreekt de bisschop een gebed uit; het is de oratio voor allen, en heel de vergadering, zoowel de gedoopten als de catechumenen, buigt het hoofd. Dan spreekt de bisschop het gebed voor de gedoopten en op hun beurt buigen dezen zich onder den episcopaleu zegen. De godsdienstoefening is afgeloopen; allen gaan, na de
3


hand van den bisschop gekust te hebben.... buiten is 't al erg donker.»
Dat waren de vespers, nu de nachtgetijden.
«Allen dag, vóór de haan kraait, gaan alle deuren van de Anastalis open. Dan komen er de monazontes een soort van mannelijke asceten] en de parthenae een soort van vrouwelijke ascetenj, en niet alleen zij, maar ook gewone leeken, mannen en vrouwen, die vigilie willen houden. Van dat oogenblik af tot de opkomst der zon zingt men psalmen, aan het slot van eiken psalm een oratie. Deze oraties of gebeden worden gezegd door de priesters of diakens, die alle dagen ten getale van 2 of 3, zijn aangewezen om den nachtkoordienst der monazontes te leiden. Maar bij het krieken van den dag begint men te lezen de «matutinos ymnos», de eerste morgenliederen of lauden. Op dat oogenblik verschijnt de bisschop met zijn geestelijken en, staande achter de balustrade, spreekt hij eerst een gebed uit voor allen, dan voor de catechumenen, dan voor de geloovigen. Daarna gaat hij heen, en elkeen komt zijn hand kussen en laat zich door hem zegenen.
Buiten is 't morgen».
De schrijfster verhaalt niets van een psalmzingende bijeenkomst bij de tertia der kerkelijke uren; het is waarschijnlijk, dat in een basiliek als de Anastasis dit uur bestemd was voor de bediening van het Eucharistisch Officie. .. .
Van de zesde en negende ure schrijft zij in gelijken zin als over de primen.
Zietdaar dus den door-de-weekschen en alle-dag-kerk-


dienst, waarbij de mannelijke en vrouwelijke asceten hun vrome roeping vervullen.
Maar hoe combineert zich nu met dit dagelijksch officie de Zondagsvigilie van heel de gemeente, de nachtwake, ontstaan, gelijk wij zagen, naar prototype en model van de wake tusschen Paasch-Zaterdag en -Zondag? De reizigster van Aquitanië maakt het ons duidelijk met een levendige gedetailleerde schets.
«Des Zondags vóór 't hanengekraai komt de menigte, talrijk alsof 't Paschen ware, ter basiliek, maar buiten de kerk. Er hangen lantarens om de vergadering bij te lichten. De geloovigen komen lang vóór tijd, uit vrees te zullen komen na het gekraai van den haan. Zij gaan zitten. Men zingt psalmen geantiphoneerd, eiken psalm gevolgd van een gebed, uitgesproken door een priester of diaken, want er zijn altijd priesters en diakens om de nachtwake te leiden. Het gebruik eischt, dat men vóór het eerste geluid van den haan de deuren der basiliek niet opendoet.
Doch bij het eerste gekraai verschijnt de bisschop: de poorten gaan open, de menigte treedt binnen ; de basiliek schittert van duizend lichten. Is het volk binnen, dan leest een priester een psalm, waar de vergadering op antwoordt; na den psalm een gebed. — Daarna leest een diaken een tweeden psalm, gevolgd door een gebed. Daarna een geestelijke, priester of diaken, een derden psalm, gevolgd door een derde gebed. Dan geschiedt de commemoratie voor allen, voor de gedoopten en voor de catechumenen. — Nu brengt men wierookvaten aan; de basiliek vult zich met geurende wolken. Dat is net oogenbiik, waarop de bisschop het evangelie ter hand neemt en voorleest. Daarna zegent


hij de menschen en de nachtwake is geeindigd. De bisschop en de geloovigen keeren naar huis en gaan slaoen. Maar de momzontes blijven in de basiliek om tot den morgen geantiphoneerde psalmen te zingen, eiken psalm gevolgd van een door een priester o diaken uitgesproken gebed. Ook eenige gewone leeke , mannen en vrouwen, die willen, blijven er by.»
Zietdaar, Dames en Heeren, naar het verhaal eener ooggetuige, de katholieke liturgie levend en bloeiend in de Tempelstad van het Oud Verbond, de stad van den koninklijken Psalmist, Jerusalem op het eind der vierde eeuw ! We zouden ons echter vergissen, zoo we meenden in alle kerken van dien tijd zooveel heiligen ijver te zullen aantreffen. Den H. Chrysostomus*hooren we klagen over zijn gemeente:
«Als ik zie, hoe weinigen tegenwoordig zijn bij de godsdienstoefeningen, dan erger ik mij aan zooveel nalatigheid. Eens in de week komen we hier bijeen Isemel in hebdomada hic colligimur] en op dien Zondag zelfs kan men zijn wereldsche zorgen niet achterste len.»
En wat den ijver van den clerus betreft, ook die blijkt soms onderhevig aan geestelijke loomheid en de
zwakheid der menschelijke natuur. . .
«Wii willen — zoo luidt een bevelschrift van keizer Justinianus in 529 — dat alle geestelijken, voor een bepaalde kerk aangesteld, zeiven de vespers, nocturnen en lauden zingen Want — voegt de eizer er ij
het is ongerijmd, dat geestelijken, wier beurt het is te
zingen, in hun plaats laten zingen door betaalde lieden, en dat zoo talrijke leeken, ijverig zich toonend in het deelnemen aan den psalmzang, moeten constateeren, da de geestelijken, daartoe aangesteld,hun plicht niet uocn.»
Geachte Violierders, zou het voor ons, twintigste-


eeuwers, haast ontmoedigend zijn, zoo wij niets anders hoorden dan den lof van die geborenen in betere tijden, de woorden van Chrysostomus, den Vader, en de order van Justinianus, den keizer, doen duidelijk zien, hoe reeds in de eerste eeuwen der Christelijke Oudheid menschelijke sleur de hand lichtte met de gewijde daglitteratuur der Kerk.
Ik hoop voor mijn geëerd gehoor voldoende het goddelijk-mystieke karakter der liturgie te hebben toegelicht in haar bijna uitsluitend c i t e e r e n d psalmzingend begin en beginsel.
Mij rest nog een enkel woord over de verhouding van Latijnsche hymnen-kunst tot de mystiek der liturgische Kerk-poëzie.
Ik onderstreep eerst nog eens, wat ik reeds zeide:
Hoe blijkt het, bij een .teruggaan tot het begin en het beginsel der katholieke liturgie, met verrassende duidelijkheid, dat hare aesthetica van eene gansch andere en hoogere orde is dan de schoonheid van de vroomste menschelijke kunst, hetzij die van Dante of Vondel, van de Primitieven of Guido Gezelle. Hoe bekleedt bij de liturgie de mystiek de eerste, tweede en derde plaats, hoezeer is er de gedachte aan artisticiteit ondergeschikt aan al 't andere!
* *
*
In de kerkelijke oudheid ontstonden er naast de echte, goddelijk geïnspireerde, psalmen didactisch-lyrische gedichten, die men noemt psalmi idiotici, psalmen van ongenoemden. Het «Gloria in excelsis» in de H. Mis


en het «Te Deum» zijn twee voortreffelijke exemplaren, door de katholieke liturgie overgenomen en behouden.
Maar deze tweede-handspsalmen raakten zeer in discrediet, toen ze voor den dwaalleeraar Arius en zijn volgelingen een handig middel werden om hun ketterijen onder het vrome volk te brengen. Later kreeg men de Hymnen. Schoon er ten laatste verscheidene door de liturgie zijn gesanctionneerd, zijn de meeste bezweken in den strijd voor een liturgisch bestaan. Er is zelfs eenmaal door een Concilie gedecreteerd: Nil poetice compositum in ecclesia psallatur, siait et sancti praecipiunt canones: «geen dichterswerk worde in de kerk <rezongen, gelijk de heilige canones gebieden».
ö Het was 't Concilie van Braga. Ook de kerk van Lyon weerde plebeios psalmos, «populaire psalmen», en alwat poetice compositum was, «door dichters opgesteld». Vandaar zeide ik reeds, dat het hymnarium niet zulk een wezenlijk bestanddeel vormt van de liturgie als het schriftuurlijke en het kerkvaderlijke element.
't Schriftuurlijke was den Vaderen zelf zoon heilige schoonheid in de liturgie, dat een Augustinus, die anders zoo — ik zou haast zeggen — modern-vrij moedig tot God dorst gaan met zijn stemmingen en sensaties, met zijn allerpersoonlijkste zelfontledingen, in het 9de en io^e hoofdstuk der Confessiones zijn scrupulen uitspreekt, of hij bij het hooren zingen van die gewijde woorden niet te veel kunstgenot smaakt van den zang en te weinig het schoone proeft van den goddelijken tekst
Wat het kerkvaderlijke betreft, — onder invloed van het Humanisme dreigde een oogenblik aan het Vaticaansche Hof de «onklassieke» taal der Vaders in discrediet te raken, maar de liturgische hervormingswoe^e nam plotseling en menschelijkerwijze gesproken een


ongemotiveerder! draai van het ciceronianisme naar den geest en stijl der oude Vaders. De draai ging om het hymnarium.
Ik sprak daar met opzet van hervormingswoede. Bedenkt, dat paus Leo X zelf — als beschermer van kunsten en wetenschappen een der gloriën der Roomsche Kerk — zóó opging in letterkundige vereering van het letterkundige heidendom en zóó de eigene schoonheid en 't mystieke beginsel der liturgie miskende, dat hij den Napelschen bisschop Ferreri opdroeg een proeve van fonkelnieuw hymnarium samen te stellen, 't welk de volstrektste tegenstelling vormen zou met Latijnsche rijmgedichten als Adoro Tc en Lauda Sion. En bedenkt, dat Ferreri zijn taak volbracht en zijn verzen door paus Clemens VII goedgekeurd kreeg, met dien verstande, dat ze mochten gebruikt worden in divinis d. i. bij de liturgie.
De titel van het — later Goddank! voor de Kerk ten doode opgeschreven — boek luidde:
Hymni novi eccelesiastici juxta veram metri et latinitatis normam.... sanctum acnecessarium opus : «Nieuwe ker kelijke hymnen, zuiver van metrum en taal.... een heilig en noodzakelijk werk >
Den eersten Februari 1525 verscheen het tegen den geest der liturgie vloekende boek, maar.... nieuwe beproevingen kwamen over Rome en men vond er zijn evenwicht weer, men smaakte de schoonheid der Vaders als vroeger.
Het katholiek-aesthetisch bewustzijn, dat te Rome een oogenblik verbijsterd was door de profane wereldschokkende cultuur-bewegingen, hervond zich zelve weer. De liturgische traditie herleefde en de Kerk was niet gediend' van Ferreri's Phoebus, Olympus, Styx en


Penaten, zij walgde van vasten-hymnen als deze, die matigheid en onthouding niet anders te bezingen wist dan met behulp van Bacchus en Venus:
Bacchus abscedat, Venus ingemiscat nee jocis ultra locus est, nee escis nee maritali thalamo, nee ulli ebrietati.
Vrij vertaald: Bacchus krijgt congé en Venus is in treuren, voor jool en smulpartijen is 't nu geen tijd, noch voor de huwelijkskoets («maritali thalamo» voor het Evangelische «in cubilibus» : niet in slaapvertrekken) noch voor eenig zich te buiten gaan.
Ja, men walgde van al dat Olympisch gebloemt en besefte weer:
De schoonste roode roosen groeien Op geenen Grieekschcn Bergh.
Ge ziet, Dames en Heeren, dat we niet al te verrast zouden moeten opkijken, zoo P i u s X in een richting, tegenovergesteld aan die van Leo X, wenschte een en ander in het hymnarium te veranderen. Elke hymne blijft immers altijd haar karakter behouden als < poetice compositum», dichterswerk, haar sanctie ontleent de hymne eerst aan den dienst, dien ze mag verrichten bij het officie, een gunst, die haar gegeven of geweigerd kan worden door het hoofd van den cultus catholicus, den Paus.
Er is nog ander dichterswerk, dat nooit tot den litur<nschen tekst kan behooren, maar dat door de gewade litteratuur van den koomschen eeredienst is


geïnspireerd: ik bedoel een litteraire, een artistieke mystiek.
Van die mystiek is Vondel een der hoogste genii.
Ja, de bovenaardsche Inspiratie, die in den bijbel het hooglied zingt van God en de Ziel, in de liturgie het canticum canticorum van ons Hoofd Christus en ons, zijne ledematen, moet even de kunstenaarsziel hebben beroerd, die een artistiek hooglied zong van de Roomsche Mis, in den Kruysbergh.
Op het feest der Wonden van onzen Heer leest de liturgie die heerlijke meditatie van den honingvloeienden Bernardus, waar hij zegt: Wilt gij zoetheid puren voor uwe ziel uit roode rozen, welaan dan vide, vide! inspice, inspice! zie en schouw den rubicundus Jesas, den Heiland in het purper van zijn bloed: heel zijn lichaam, de eene en de andere hand, den eenen en den anderen voet en de geopende zijde i)
Ik geloof niet, dat in Vondels tijd die passage uit den H. Bernardus reeds behoorde tot de liturgie, maar onder den indruk van deze en dergelijke kerkvaderlijke gedachten kwam hij tot dat wondere visioen van Christus' onbloedigen en mystieken offerdood en 't geheimzinnig altaarfeest van engelen en menschen, van
:) Elders legde ik den nadruk op de onvergelijkelijke oorspronkelijkheid van Vondels mystieke verzen, het klaarst blijkend juist daar waar hij «navolgde», en deswege bij de academische Vondel-critiek van weleer als kunstenaar minder verdienstelijk heette:
«Vondel beminde het fiics auditu (het geloof door te hooren) met kinderlijke vroomheid, hij luisterde zoo graag naar heilige wijzen. En zoo kon hij zalig zijn in het nastaren van die blanke gedachtenvluchten, dat hij ten laatste zijn denken en voelen verloor in vervoering en zingen moest zijn anders niet te zeggen geloofsgeluk. _
Zoo is het visioen geworden van den Kruysbergh,... \cndêi hooi ut:, en zag, en schouwde, en den door het Geloof levende werden de gedachten der Vaders tot zieningen van Vondels ziel — en die zieningen tot


dat goddelijk gedicht Kruysbergh: ziet er met gesloten oogen de purperen en gouden en mannablanke heerlijkheid van :
DE KRUYSBERGH
AEN
Magdalena van Erp.
De schoonste roode roosen groeien Op geenen Grieckschen Bergh, o neen:
Maer op den Kruysbergh, hard van steen,
Daer Jesus' hooftquetsuuren vloeien Van heyligh, van onnoosel bloed,
Geronnen tot een roosenhocd,
Wiens blaên, vol geurs, geduurigh bloeien Door den gevloghten doornckrans.
Waervan de Goddelijcke glans Beschaduwt word en overwassen.
De roosedruppels strecken schoon Robijnen aen de doornekroon,
De roosevlaegh verdrenckt met plassen De lelibloem van 't acngesicht,
een visioen van Vondels genie — en dat visioen tot een gedicht van Vondels kunst : want één woord is zijn geloof en zijn lier.
En wie, die in den Kruysbergh niet meer wil vinden dan een «dichterlijke bewerking van fraaie gedachten, ontleend aan de Vaders» zal nu naschouwen dat mystieke vergroeien, dat wonder-heerlijk geziene verbloeien van «De lelibloem van 't aengtsicht» in «De Mi, die het hooft laet hangen, en geeft den allerlesten sucht»?
Neen, neen, wie gaat tot Vondels Kruysbergh dient wel overtuigd te zijn, dat 'de dichter de gouden tong van zijn taal bevochtigd heeft «in dees speere- en spijckerbron», en dat hij, die zelf zooeven zwijgend hoorder was, nu op zijn beurt een Chrysostomus is, zeggende tot ons, zijn hoorders : Nolo tam factie, auditor, transeas : «ik wil niet, lezer, dat gij hier zoo lichtelijk overheen gaat» (Van onzen Tijd, Iste Jaargang, blz. 191.)


Waeruyt de sonnc schept hacr licht: De son, die met hacr bevende assen Terugge rijd, beswijmt en sterft, Nu 't roosebloed Gods leli verft;
De leli, die het hooft laet hangen, En geeft den allerlesten sucht,
En vult met roosegcur de lucht.
De Christe byen met verlangen Sich spoeden naer dien roosengaert, Soo ras het licht de lucht verklaert, En swarmen om de roosewangen Van 's levens bloem en lentespruyt, En suygen soeten honigh uyt De gal en gift en bitterheden En alsem van het doorncbosch.
Uyt leli wit en roosenblos d'Aertsenglen Man en Nektar kneden En hemelsch suyeker en ambroos.
De dagh die teelt geen uchtentroos, (Soo dickmael hy komt aengereden) Die soo de flaeuwe siel verquickt En 't hart, tot wanhoop toe verstickt, Versterckt als deze roosegeuren Van 's levens roosetack en hout, Met bittre tranen nat bedouwt Tot troost van aldie eeuwigh treuren.
Hier springht voor aldie dorstigh sijn Een bron van roode en witte wijn, Soo lecker als oyt tongh kon keuren. Hier wascht men het bevleckt gemoedt In 's levens kostelijcksten vloet, Vergadert uyt vijf suyvre sprongen.
Hier levren d'aders purper uyt
Tot pracht der koninghlijcke bruyt,
Wier lof van David wert gesongen
En van dien wijsen Salomon,
Toen se in dees speere- en spijekerbron
Bevochtighden hun goude tongen:


Toen David stelde luysterscherp Op dat geruysch sijn schelle harp En Salomon sijn hooge klanckcn.
O bloet- en waterrijcke rots!
O hartebron des wijsen Gods!
O artseny voor alle krancken!
Vergun my oock een druppel nat,
Bevloey mijn dor en dorstigh bladt En leer me mijn Verlosser dancken,
Op d'oevers van dien gulden stroom,
In schaduw van dien rooscboom,
Bedeckt met Cherubinnevleugelen:
Daer rust het afgejaeghde hart,
Daer vint het stilpijn voor sijn smert,
Daer nestien alle tamme veugelen En heffen tegen 't paradijs By beurte een lofsangh aen, om prijs;
Daer leert de siel haer lusten teugclen Met Gods gebit en roosentoom.
S'ontwaeckt er uyt den ydlen droom Der ydle weerelt, om 't aenschouwen Den Middelaer van 't Nieuw Verbont.
Zy kust sijn bleecken roosemont.
Men sagli er onder 't puyck der vrouwen By 't graf de droeve Magdaleen Met balsem, tranen en gebeên God soecken, met een vast betrouwen,
Dat 's nachts gelijck een Vierbaeck scheen.
Vondel stond als wij midden in het woelige leven van zijn tijd, hij was zakenman, kantoorheer en staatsgevaarlijk verzenmaker. Hij was geen monnik, die eiken nacht door de kloosterklok gewekt wordt voor 't heilig getijde en geen brevier-biddend priester. Maar hij was katholiek ook in het merg van zijn schoonheidsbewustzijn en zijn ziel was minder lauw dan de onze, die helaas! al te zelden tijd vindt om een enkel uur in den geest en den stijl van de Kerk te waken


NASCHRIFT.
In «Het Oude Testament, opnieuw uit den grondtekst overgezet en van inleidingen en aanteekeningen voorzien door Dr. A. Kuenen, Dr. I. Hooykaas, Dr. W. H. Kosters en Dr. H. Oort, voor de pers bewerkt door Dr. H. Oort» wordt op blz. 2 der Algemeene Inleiding volgenderwijze rekenschap gegeven van de in de moderne Hollandsche overzetting behouden versindeeling:
«Bij de Joden was reeds in de tweede eeuw de tekst in afdeelingen en verzen [spatieering overal van ons] gesplitst, hoewel dit in handschriften niet door cijfers of op eenige andere wijze aangeduid werd. Onze indeeling in hoofdstukken is van Christelijken oorsprong en dagteekent uit het begin der dertiende eeuw. Uit de handschriften der Vulgata is zij, soms met afwijkingen, in de meeste uitgaven van den Hebreeuwschen Bijbel en in alle nieuwere vertalingen overgenomen. Ook wij nemen haar, evenals de algemeen aangenomen versindeeling, over, evenwel zonder er ons bij het overzetten aan te binden.»
Op pag. 12 derzelfde inleiding heet het:
«Het is niet altijd mogelijk, in de boeken van het O. T. poèzie van proza te onderscheiden; want het Hebreeuwsche gedicht heeft maat noch rijm.... In den regel herkennen wij den dichter aan het gebruik van beelden, beknoptheid van uitdrukking, zeldzame, verheven woorden; meestal ook aan de neiging om hetzelfde denkbeeld in twee of meer op elkander volgende regels in verschillende woorden uit te drukken; zoodat die regels elkaar min of meer aanvullen, of, hetzij door herhaling, hetzij door tegenstelling den indruk versterken.»
Mij, leek, verwondert het zeer, dat de geleerde heeren geen bezwaar hebben nu nog de versindeeling der Roomsche Vulgaat te behouden en blijkbaar van het rhythmische — want rhythmisch IS dat Latijn der Christelijke Oudheid, hoe het dan ook door de wetenschap metrisch benoemd of niet benoemd worde, — niets schijnen te willen leeren. Moét dan die rhythmus eerst geheel en al historisch verklaard zijn, eer het geoorloofd is, waar Vulgaat en grondtekst letterlijk gelijk zijn, niet alleen de vers-i n d e e 1 i n g maar ook de vers-r h y t h m i e k der Latijnsche Vulgaat in liet Hollandsch te behouden?.... Maar ik ben leek, en mogelijk is deze vraag heel dwaas. Doch één ding


durf ik stellig beweren, het is dit: dat het proza der moderne Jezaja-vertolking volkomen prozaïsch is en dat de overzetters het taalmuzikaal gehoor, dat den Seminarie-professor Joh. Schets in zijn schoonen arbeid heeft geleid, al te duidelijk hebben gederfd. De bijbelkundige en aesthetisch-gevoelige lezer moge een vergelijkend onderzoek instellen naar dit leekenoordeel, ik veroorloof mij één voorbeeld tot toelichting ervan: De moderne vertaling heeft voor Jezaja XLIV, 16:
«De eene helft heeft hij verbrand in het vuur,
«op de kolen er van braadt hij vleesch,
«eet het gebraad en wordt verzadigd;
«verder warmt hij zich en zegt: Ha, ik ben warm en zie vlam!»
De katholieke, gelijk wij zagen:
«De helft daarvan verbrandt hij in het vuur,
«en over de andere helft eet hij vleesch,
«kookt zich een gerecht en verzadigt zich
«en warmt zich en zegt: Ha! ik word w a r m, ik v o e 1 den
gloed!»
s C. R. DE K.