1175
HET MAATSCHAPPELIJK TEKORT EN DE MIDDELEN TER DEKKING door L. L. C. M. van OUTHOORN.
INHOUD: I. VERDACHTE ADEMTOCHTEN. — II. ULTRA MARE. — III. JONG HOLLAND OP EEN DWAALSPOOR. — IV. TWEEËRLEI VOORUITZICHT. — V. DE WARE ELLENDE. — VI. CONCENTRATIE EN CONCILIATIE. — VII. BONHEUR OBLIGE. — VIII. HET CULTUURVERBAND NADER TOT ZIJN BESTEMMING GEBRACHT. — IX. HEFBOOM EN STRUIKELBLOK. — X. HET TERREIN VERKEND. — XI. NOCH PARIA'S, NOCH PARASIETEN! — XII. EEN OM TE ZEILEN KLIP. — XIII. DE EENIGE UITWEG I REFORMATIE VAN BOVEN AF. — XIV. DE HANDEN INEEN. — XV. GEZONDE UTOPIEËN.— XVI. NEO-LIBERALEN AAN HET ROER. — XVII. GEESTDRIFT ADELT. + +
AMSTERDAM. — S. L. VAN LOOY. — I9OO.
tmnmaa nax Ma'iagqiK_aa *a x^oaax MinHd<ivMosxvvw xajL— "tftfooiiiijo tfVA
F
24







HET MAATSCHAPPELIJK TEKORT EN DE MIDDELEN TER DEKKING.







HET MAATSCHAPPELIJK TEKORT EN DE MIDDELEN TER DEKKING.







HET MAATSCHAPPELIJK TEKORT
RN
DE MIDDELEN TER DEKKING
DOOR
L. L. C. M. VAN OUTHOORN.
AMSTERDAM. — S. L. VAN LOOY. — 1900.



Stoomdrukkerij: GAAKLANDT & VAN LOOV,- Amsterdam.



Uit de herinneringen aan een onlangs afgesloten tocht in het Noorden staat mij nog zoo levendig voor den geest de zeereis van Gjedser naar Warnemünde.
Een lichte nevel hing aan den horizont. Daar lag stilte, indrukwekkende stilte over de zilte diepten. Zachtkens, en toch hoorbaar stampend, won] de boot het van de moede, uitgeraasde golven.
Nu en dan, ter voorkoming van onheil, een forsche ruk aan
den misthoorn Verder niets. Een alledaagsere, incidentlooze
overvaart.
En toch waren het geen uren als andere uren, die daar zoo schijnbaar rustig voorbijgleden.
Gedurende zes weken had ik het Ziveedsche leven, zoo rijk aan afwisseling, zoo vol van intellectueele zorgen, van practische moderniteit, medegeleefd. Menigen blijvenden indruk had ik ontvangen; menigen vriendschapsband nauwer aangehaald. Bij al die toestroomende ervaringen was het mij echter te moede geweest alsoj mijn Nederlander-zijn, kon het wezen, van nbg reiner gehalte, nóg inniger, nbg rechtzinniger werd.
Hoe vervuld ook van dankbaarheid voor het goede, daarginds genoten, hoezeer ook bewonderend de taaie volharding, den ruimen oogopslag, het idealistisch streven van het Scandinavische ras, hoe verwant mij ook voelend met de dragers der Scandinavische beschavings-idee, — toch kon ik niet nalaten telkens te denken :



„Oók het ras, waartoe ik behoor, bezit aantrekkelijke eigenaar„digheden, heeft vrijheid en beschaving lief, blijft, al toont het „zich norm anders, al is het in matig tempo, naar het ideëele „gericht."
En nu het wonderbaar-mysterieuze der zee, der nooit-bedwonf/eite, mij beving, — terwijl ik ritselend mij afvroeg hoeveel mislukte pogingen, hoeveel ten halve geslaagde expedities, hoeveel onvermeld leed en hoeveel onbezongen glorie dóór, op die wankelende plek, en elders, en overal, noodig waren geweest om 't zonderling samenstel, dat een negentiende-eeuwsche ziel is, voorttebrengen, — overviel mij opeens, gelijk een visioen, de oneindigheid, de grootschheid van alle historisch bestaan.
Ik meende ze, levend en lijdend, strevend en strijdend, achtereenvolgens vóór mij te zien, de profeten en apostelen, de helden en martelaren der Nederlandsche vrijheidsidee. De woorden, welke zij gesproken, de daden, welke zij verricht hebben, — geestelijke schatten, die niemand ons ontrooven kan, — zij gingen bliksemsnel, in onafgebroken rijen, als cinematograafbeelden, over het gespannen doek mijner innerlijke camera obscura heen.
Het voorrecht, deel te mogen uitmaken van een Staats gemeenschap als de onze, de verplichtingen, daaruit ontsproten, — nimmer waren zij mij zoo duidelijk toegeschenen als in deze zeldzame ure.
Weggezonken in liet niet: al het kleine, al het platte, al het benepene van de dagelijksche sleur. Wat deerde het mij of ik misverstaan werd, of er voor mij geen geluk, naar de gangbare terminologie, weggelegd was!
Het ééne noodige t. W. dat het mij gegeven zou zijn, door toewijding, door mede te tverken aan de constructie van een ideaal-krachtig en machtig Nederland, de op mij geladen schuld af te lossen, was mij immers geopenbaard I 
L. L. C. M. VAN OUTHOORN. 's Gravenhage, Dec. 1899.



INHOUD.
Hoof,lat. Btadi.
i. Verdachte ademtochten 1
II. Ultra mare 5
III. Jong Holland op een dwaalspoor 8
IV. Tweeërlei vooruitzicht 11
V. De ware ellende 14
VI. Concentratie en Conciliatie 20
VII. Bonheur oblige 28
VIII. Het cultuur verband nader tot zijn bestemming
gebracht 33
IX. Hefboom en struikelblok 39
X. Het terrein verkend 42
XI. Noch paria's, noch parasieten! 45
XII. Een om te zeilen klip 56
XIII. De eenige uitweg : reformatie van boven af . 61
XIV. De handen ineen 66
XV. Gezonde utopieën 68
XVI. Neo-liberalen aan het roer 72
XVII. Geestdrift adelt 78







I.
VERDACHTE ADEMTOCHTEN.
Pulcherrima virgo, sed anima piitet.
Het was bar geweest.
Maandenlang hadden Hagenaars en Delvenaren zich dood geërgerd. Aan de luchtverpestende grachtenonreinheid.
En die ergernis gaf zich lucht. In gepruttel. In persopstellen.
Ten slotte: in de Kamer.
De Tweede, wel te verstaan.
Daar bracht de afgevaardigde der Prinsenstad Mr. II. A. van de Velde, in de zittinar van 11 November 1S97 de „open riolen" ter sprake. Hij noemde ze walgelijk, in een goed geordcnden staat niet tehuis hoorend.
Zoowel binnen als buiten de Kamer waren er, die met de interpellatie-van de Velde een loopje namen. Zulke toestanden walgelijk te noemen: dat ging best. Zij waren accoord. Maar den „welgeordenden staat" er bij te halen, en dan die plechtige toon, waar het toch niets anders gold dan eene hygienische quaestie, dit vonden zij grappig, of neen: eenigszins misplaatst.
Blijkbaar wordt in parlementaire-en perskringen de meening gehuldigd, dat zuivering der staatkundige atmosfeer vóór moet gaan. In theorie is die meening volkomen juist. Op de moreele orde dient allereerst gelet. Bestond die orde, er zou geen verwaarloozing van de taak der waterschaps- en gemeentebesturen
1



waar te nemen, bijgevolg ook geen stank, geen verpestende, uit de waterwegen opstijgende dampen te bespeuren zijn!
Daar 't echter nu eenmaal met de moreele orde ten onzent zoo gesteld is, dat de sociale bestanddeelen als droog zand aan elkaar hangen en het er veel van heeft, alsof doel en zegen der gemeenschap moeten gezocht worden in steeds verwoeder concurrentie en steeds verwijderder conciliatie, — mogen zij, die op één punt (in casu water- en luchtverversching) afdoende verbetering eischen, zich gerechtigd achten dien eiscli, desnoods met wat plechtige phrasen, toe te lichten, zonder daarom in wijde beschouwingen, omtrent 't noodzakelijke eener diep ingrijpende, zedelijke hervorming te behoeven te treden.
Toch ware 't gewenscht, met het oog vooral op de komende democratie, dat er eindelijk iemand opstond om ons er aan te herinneren, dat macht, in welken vorm ook, tot veel, tot aanhoudend dienen verplicht. Wij weten het wel, dat 't schoon is te dienen, dat 't verstandig is tevens, als uitwisschende onze schuld; maar hoe vaak vergeten wij, en vergeten wij 't willens en wetens, dat dienen, en nog eens dienen de eenige weg is tot gemoedsrust!
Het indolent-cynische, waarmede wij, aristocraten des geestes, tegenover de massa pronken durven, heeft elke kiem van enthusiasme in ons binnenste gesmoord. Ons streven en strijden geldt zaken van louter economischen, tijdelijken, voorbijgaanden aard, terwijl 't geloof „dat de idee 't eenig waarachtige is en dat 't ideaal ten slotte de werkelijkheid beheerscht" (1) slechts enkelen aanspoort tot hooger leven.
Wanneer ons de kwalijkriekende grachten van schaamte en ergernis doen huiveren, behoorden wij te bedenken, dat wij zelfs geen woord hebben voor: „pronounced public spirit".
Zoo iets riekt ook niet frisch.
Geen Hollandsch woord voor den collectief-barmonischen drang, waaraan de samenleving haar waarde, haar reden van bestaan ontleent, voor 't intens gevoel buiten 't welk de een



en dezelfde taal sprekenden elkander even vreemd blijven als Kaffers en Esquiino's! Geen Hollandsch woord, o stamgenooten ! voor 't maatschappelijk aroma!
Dragen wij dan 't gemeenebest geen warm hart t *e?
Naar onze daden en onderlinge gesprekken te oordeelen is al een minimum van toewijding voldoende, om ons tot handelende burgers.... en burgeressen te stempelen. Sommigen, wier namen meer waakzaamheid zouden doen verwachten, is dat minimum nog te veel, en beperkt zich hun bemoeiing met de publieke zaak tot een genadig, uit de hoogte en uit de verte, steun verleenen aan reclame-philantropie.
's Lands heil, 's volks redding uit nijpenden, geestelijken nood, verhooging van zedelijk bewustzijn: altemaal ijdele, onverstaanbare klanken voor tal van sierlijke jonkers en plantaardige jonkvrouwen, voor tal van eigen gewicht overschattende gezagspersonen, voor tal van troetelkinderen der godin Fortuna.
Het feit, dat er legioenen om hen heen, in de duisternis van onwetendheid en gewetenloosheid rondtastende, den verkeerden weg, den weg van materie-vergoding, opgaan, is hun niet onbekend. Het hindert hun egoïsme; het kwetst hun schoonheidsgevoel (want als zij struikelen, houden zij zich aan aesthetische regelen!); 't vele goede, dat de aarde te genieten geeft, wordt er in bun oog door bedorven. Ja, zij zijn wel eens op 't punt, uit te roepen: „Hoe snood toch van die diepe lagen, zich zoo wansmaaklijk te gedragen I"
In eigen boezem ontdekken zij echter geen spoor van onverschilligheid, geen zweem van opstand tegen de zedewet.
Dat ruwheid gebrek aan opvoeding verraadt, derhalve 't opvoedingssysteem gebrekkig is, en de opvoeders, waartoe zij behooren, althans behoorden te behooren, zich aan grof verzuim schuldig maken, moeten zij nog leeren inzien.
Zwaar valt het hun zich aan zelfcritiek te onderwerpen. Het zalig zich laten wiegen door een week, ontzenuwend fatalisme is hun te zoet.
De voorrechten, hun bij geboorte toebedeeld, gebruiken zij in



de allereerste plaats, zoo niet uitsluitend, om hun economische en sociale positie te handhaven, zoo mogelijk te verbeteren.
Het deugdelijk, door de bestemming der gemeenschap geboden begrip van toewijding aan breeder kringen dan den familialen, toonen zij in den engst denkbaren zin op te vatten.
Dat er storm dreigt, dat het uur van dralen en dartelen onherroepelijk voorbij is, dat wie den socialen vrede wil, verbroedering moet zaaien, zij beseffen het gansch en al niet.
Aristocraten noemen zij zich. Parasieten, ten eeuwigen doode opgeschreven parasieten zijn het.



II.
ULTRA MARE.
Waar, op zoo menig gebied, ten onzent, de Anglo-Saxische cultuur aangapers en naiipers telt, mag er wel op gewezen worden, boe de Britsche upper-class zich, behalve door cant en snobism (zwak- en kortzichtigheden, die wij haar afgekeken hebben) ook onderscheidt door veelal hartstochtelijken ijver voor gezonde utopiën.
In de burchten en stinzen der gentry wordt, buiten alle reactie om, naar samenvloeiing met den nationalen geest getracht.
Het patriciër-zijn heeft naar de schatting van ieder rechtgeaarden Brit deze keerzijde, dat 't den bevoorrechte te weinig in de gelegenheid stelt, zich op eigen gekozen wijze jegens de gemeenschap verdienstelijk te maken, hem te veel bindt, te veel afzondert, — alzoo 't opofferen van den individu aan de raison d'état in de hand werkt, — daarentegen deze lichtzijde, dat 't een eervolle opdracht in zich sluit, in geen geval als een ornament, als een bloot decoratieve functie te beschouwen is.
Er ontbreekt iets aan 't geluk van den aanzienlijksten Brit, zoolang hij geen zetel in 's lands vergaderzaal bemachtigd heeft. En slaagt hij niet, welnu, hij troost er zich mee, dat hij moeite noch kosten spaarde, om zijn partij de zege te doen verschaffen. Daargelaten of door die rijkemans-kandidaturen



de keuze al dan niet te zeer beperkt wordt, — dat oververzadigden, wel verre van te verslappen, wel verre van in aanbidding van 't gouden kalf neer te zinken, steeds nieuwe kracht weten te halen uit nooit verfiauwenden gemeenschapszin :
't lijkt zoowaar een sprookje. En ziet 't is werkelijkheid 
daarginds.
Wat anders zou 't geheim kunnen wezen van Engelands ongeëvenaarden voorspoed, van Engelands wonderbare grootheid? Wat anders dan die geest van toewijding, den Britschen patriciër eigen? Hem bezielt geen bekrompen ideaal. Hem gaat 't wel en wee der hem omringende menschheid ter harte. Hem vindt elk vraagstuk van sociaal belang tot grondige discussie, — elke uiting van solidariteitsgevoel tot spontane medewerking, — elke kreet van erbarming tot edelmoedig hulpbetoon bereid.
Evenmin als de Britsche patriciër vergenoegt de Britsche vrouw van aanzienlijken huize zich met een absurde — zij 't ook luisterrijke — paraderol. Al blijft haar, — tot nader orde — 't stemrecht in 't staatkundige (2) onthouden, haar blik reikt verder dan 't gebied waarop zij onbetwist heerschappij voert. Zij luistert, met gespannen aandacht, naar de parlementaire debatten, mengt zich wakker en onversaagd in den heftigsten verkiezingskamp. Doch ook het minste betreffende de volksopvoeding wekt haar belangstelling op. Daarbij verstaat zij de loonende kunst, onterfden met hun lot te verzoenen, afgetobden op te beuren, verdwaalden van de dwalingen huns weegs terug te voeren. Zij is eene geboren propagandiste, ervaren in 't gidsen van nederige zielen, onvermoeid in 't overbruggen van kloven, in 't weren van splitsende leuzen en splijtende formules.
In één woord: zij is religieus, diep en innig. — 't Pijnigt haar, onrecht te zien plegen, al geschiedt zulks niet onmiddellijk onder haar oogen, en waar wonden geslagen worden, kan zij, de teêre, milde dochter uit vrijheidlievenden stam, niet nalaten tegen dwingelandij en gewetenskrenking op te



komen, poogt zij, Christin van de daad, zoo niet immer van belijdenis, 't leed der slachtoffers te verzachten.
Met zoo pittige en sappige patriciërs en geestesaristocraten heeft Engeland niets te vreezen. Wel is ook die zon niet vlekkeloos; wel openbaart zich ook onder de Britscheleidende standen de wanstaltige neiging om, op 't voetspoor der fransche chauvins verstoppertje te spelen met de heiligste rechtsbeginselen als gouddorst en machtbegeer om bevrediging roepen.
Maar nog wint de Anglo-üaxiscbe wereld het in ware humaniteit van de haar naburige volksgroepen; nog mist zij den treurigen moed, verdrukten te beschimpen, verdrukkers te bewierooken; nog doortrilt haar de toorn des rechtvaardigen, telkens wanneer er daden van menschonteerend geweld aan het daglicht komen.
Oorspronkelijk-energisch j'orever, laten de zonen en dochteren Albions zich door het platte, knechtelijk, loodzwaar realisme, elders in zwang, verlokken noch verlekkeren. Op het onmetelijke veld van sociale proefnemingen zijn zij de eerste ontginners geweest. Thans nog, nu de door Kingslev en Shaftesbury, John Stuart Mill en A. Toynbee uitgestrooide denkbeelden ook op 't vaste laud wortel schieten, staan zij, waar 't geldt middelen ter bestrijding van sociale kwalen te verzinnen, het vroegst op. Hun begaafdheid schijnt in dat opzicht al even rijk en onbegrensd als hun vertrouwen in het moeten en kunnen genezen dier kwalen, vast en onomstootelijk is.



III.
JONG HOLLAND OP EEN DWAALSPOOR.
Dat ouzo dierbare nederlandsche maatschappij met zoowel geestelijke als stoffelijke ellende, en peillooze, steeds wassende ellende te worstelen heeft, wie, die niet ziende blind is, en hoorende doof, zal 't ooit ontkennen?
Dat er tijd en geld verknutseld en krachten en talenten verknoeid worden, die, beter besteed, een ieder en allen zouden haten, wie loochent het?
Dat 't voor de glorie des rijks, voor den bloei der gemeenschap van 't hoogste belang is of er van de heerschende klasse leiding, bezieling uitgaat, dan wel of zij zich 't bezit van kennis, kapitaal, enz. voorstelt als iets, waarover zij naar goedvinden mag beschikken, wie stemt daar niet mede in?
Het blijft echter op sociaal terrein ten onzent: denken slap — slaperig handelen.
Terwijl het alom gist en kookt, terwijl krakende, onheilspellende geluiden de lucht doorklieven, terwijl er overvloed van arbeid voor den boeg is, droomen wij, wijzen en machtigen, van nog meer af- en onderscheidingen, van nog meer monopolies en sinecures, van nog meer hebben en nog minder zijn!
Ons prikkelt genotzucht tot de dolste streken, baat- en eerzucht saamgekoppeld tot de onzinnigste bokkesprongen.



Van tweeën een: ons is de macht naar het hoofd gestegen, of de wijsheid in de schoenen gezakt.
Hoe het zij: het past ons wèl op het in de materie bedolven
plebs neer te zien.
En dan heet het nog dat nergens sturende standen zooveel ruimte van blik, zooveel diepte van overtuiging aan den dag leggen als in het erfdeel der Oranjes.
Toonaangevend, ja, zóó betitelen wij ons, patriciërs en geestes-aristocraten. Maar wélken toon geven wij aan ( Zijn wij niet:
Mennensmoedc, leiders-af,
Spelend op albasten fluitjes,
Baantjes-lievend om de duitjes,
Om den zilv'ren heerscliersstaf?
Voor zoover het oude te gebruiken is, er ongaarne aan tornend, — voor zoover het nieuwe geen otter van ons vergt,
ermede dwepend ?
Vandaar ons modernisme zoo valsch klinkt, onze traditievereering eveneens. Deinsden wij vroeger terug voor al wat ons ó zoo licht geraakt prestige aan het wankelen kon brengen, thans is het of wij, van eene hooge stelling ontzet, voor 't prijsgegeven privilege vergoeding zochten in 't gebruik maken van onzen intellectueelen en economischen voorsprong ter bereiking van zuiver stoffelijke doeleinden.
Door 't beoefenen van kunst en sport zijn wij 't deftigbezadigde, 't witte-das-achtige, waarin onze voorgangers 't kenmerk van uitnemendheid zagen, ontgroeid.
Ook heeft het puriteinsch eenvouds-ideaal van lieverlede plaats gemaakt voor haast buitensporige zucht om 't „stijlvol" aan te leggen.
Eenerzijds dus: geen zich opsluiten meer binnen torentjes van ivoor, een steeds meer en meer zich doordringen van 't Homo-sum, een wellicht al te koortsachtig modernisme; anderzijds: een verslaafd raken aan hoe langer hoe veeleischender



weeldeverfijning met cal den nasleepe en aankleve van dien: onderdrukking van moreele aspiraties bij 't ontluikend geslacht (en dat bij overprikkelde hersens), om louter wufte redenen, gedwongen en verwrongen coelibaat, huwelijken op half metalen, half zinlijken grondslag, nieuw-malthusianisme, uithuizigheid, beursspel en gedobbel.
Als van zelf doet zich hier de vraag voor, of die jongste metamorphose van ons zoo bizonder te loven en te prijzen is. Het kan toch aan geen twijfel onderhevig zijn, dat het zich stellen van zoovelen buiten natuur- en zedewet beiden, hoe verschoonbaar het ook geacht worde, zich op elke strikt geoorloofde wijze tegen rangverlies te vrijwaren, karakterontaarding ten gevolge moet hebben. „Qui veut faire 1'ange, fait la béte!" Met andere woorden: wie te mooi wil doen, zonder allereerst voor innerlijke ontwikkeling, voor uitbreiding van 't geestelijk kapitaal der gemeenschap te zorgen, gaat zijn verderf en dat der zijnen te gemoet.
De conclusie ligt voor de hand: dat er een eind kome aan den hoogmoedswaanzin, die ons allen in meerdere of mindere mate, bedwelmt, — dan, maar ook dan alleen, wacht ons een gulden toekomst.
Als individuen: want levenslust en levensvreugde wellen uit reine bronnen op, en wereldsch gebeuzel is eene troebele bron.
Als actieve leden der gemeenschap: want politieke vrijheid is eene te kostelijke gave om er niet duizendvoud mede te woekeren, en 't pleit niet voor de meesten onzer, dat zij zich zoo min mogelijk tot aanvoerders en leidslieden aangewezen voelen.
Als Christenen: want niet door 't prevelen van gebeden nadert men den Heiland, noch door kerksch vertoon; eerder door 't edel en blijmoedig zich wijden aan 't recht maken van wat krom is, aan 't spijzigen van den hongerige, aan 't laven van den dorstige. En wie hongert niet naar liefde, wie dorst niet naar licht?



IV.
TWEEËRLEI VOORUITZICHT.
Indien bij volkstelling naast de gebruikelijke vragen ook deze gesteld werden:
Hoe denkt gij over uwe verhouding tot de gemeenschap ?
Zijt gij u bewust, dat er eene maatschappelijke plicht is, afgescheiden van den iederen onderdaan bindenden plicht, de wet, voor zoover hem aangaat, stipt en ijverig na te komen, afgescheiden ook van de door u vrijwillig in ruil voor geestelijke en stoffelijke genietingen aanvaarde lasten?
Zijt gij u bewust, dat geen uitkeeren van aalmoezen, geen lenigen van ellende, — al ging ook uw gansche persoon in 't liefdewerk op, — u ontslaat van het dienen, van 't aanhoudend, zelfverloochenend dienen der gerechtigheidsidee ?
Zijt gij u bewust, dat al wat tegen die idee vloekt, al wat misvormd is en ovor verbetering vatbaar, al wat de waardevermeerdering van het bestaan voor velen een leugen doet zijn, al wat in de ontwikkeling van 't geestelijk weerstandsvermogen der gemeenschap stoornis aanbrengt, dat al wat leelijk is en een welgeordende maatschappij niet mag ontsieren, dat al wat krom is en recht gemaakt kan worden, dat de voortzetting van dat alles een schaduw werpt op uw maatschappelijk streven, zoolang gij niet met al de kracht,



die in u huist, met al de middelen, in uwe hand voorradig, het veldwinnen van den anti-socialen vloed helpt stuiten?
Zijt gij u bewust, dat het gevaar voor overheersching eener kerk, het gevaar voor verdere demagogische besmetting onder burgerij en proletariaat, het gevaar voor buitenlandsche inmenging en verkrachting onzer nationaliteit, dat al die, ver van denkbeeldige gevaren, nauw, ten nauwste samenhangen met het niet aanwezig zijn van gemeenschapszin bij de groote meerderheid der toonaangevende standen? dat het tijd is, en meer dan tijd, die leemte aan te vullen, die schuld te delgen?
Van eenige tientallen zou het antwoord bevestigend, beamend luiden. Hun: ja, ten volle! zou ten minste het bewijs leveren, dat in de gelederen der upper-ten doorzicht en ernst te vinden zijn. Maar in hoe geringe mate!
En hoeveel strijd nog, hoeveel smartelijke ervaringen, eer die tientallen tot honderd- en duizendtallen zullen aangroeien!
Of het mocht zijn, dat harde lessen ons bespaard bleven, en er iets gebeurde, iets buiten de school van 't noodlot om, waardoor 't daltonisme van zoovelen, eens voor altijd, in helderziendheid oversloeg!
Een wonder dus! Maar is de historie niet vol van wonderen ? Verrichten wij niet dagelijks tot behoud van lijf en goederen, wonderen van geduld en geestkracht? Waar zou het heen, als men steeds op tegenspoed wachtte, om wijs te worden? En waarom zouden wij als leading citizens minder toegankelijk zijn voor de aanmaningen der rede, dan waar het onze particuliere belangen geldt? Waarom de mogelijkheid uitgesloten, dat zich ergens in stilte, in 't wellicht nog omsluierd gemoed van een onbekende, groote dingen voorbereiden; dat reeds de stem zich oefent, die ons bevrijding zal geven: bevrijding van den driedubbelen druk der materie, des vooroordeels, der valsche eerzucht?
Hij kome, de Inivijder, de Wapenherau t eener nieuwe aera! Hij kome, want de ure nadert, waarop Nederland zal te kiezen



hebben tusschm verval en wederopstanding, tusschen wegcijfering en verjonging'
Hij kome, want de oude paden, zijn versleten!
Hij kome, de baanbreker, de verkondiger eener blijde boodschap! Hij kome, en het woord zijner lippen zij de brandende fakkel, waaraan onze kwijnende toortsen zoo klemmende, klimmende behoefte hebben!



V.
DE WARE ELLENDE.
Revoluties koinen niet van beneden, maar van boven, als gevolg van ontzenuwing en immoraliteit.
Mr. W. J. van Wei.deren Baron Rengers.
Vrij algemeen is de opinie, dat, wordt er van dringende sociale nooden gerept, zulks in de eerste plaats doelt op werkeloosheid, op pauperisme, en in de tweede plaats op liet beter wapenen der min- of onvermogenden voor den strijd om den broode, dus alweer op pauperisme.
Die opinie wortelt in bij verreweg de meesten, verbazend oppervlakkige deernis met tastbaar gebrek, met uiterlijke ontbering, en ook in een zeker onbestemd gevoel, kleurafwisselend op de wijze van een fontavne lumineuse, dobberend tusschen bleeke angst en licht-rose-getint billijk-willen-zijn.
Nu, wie rilt niet wel eens bij de gedachte dat de niet-bezitters, hoewel tegenover de coalitie van kennis en kapitaal machteloos, op hun beurt langs wettigen of onwettigen weg de bezitters van het essentieele hunner macht zouden kunnen berooven ?
En wie tracht niet wel eens het mysterie der armoede te doorgronden, zich daarnevens al of niet aansluitende bij degenen, die er werk van maken zekere misstanden (een euphemisme voor ongerechtigheden) uit den weg te ruimen ?



Doch, is het pauperisme een gewichtig onderdeel der sociale quaestie, een onderdeel blijft het, en behoort het te blijven. Het is een ziekteverschijnsel, een ettergezwel; het kwaad, de zetel van het lcwaad schuilt diepen", in hart en nieren van 't organisme.
Ongetwijfeld is stoffelijke ellende een tragische wanklank in de wereld-symfonie: vooral om de daarmede gepaard gaande demoralisatie, om den vicieusen cirkel, waarin die beide euvels ronddraaien.
Wat echter tragischer is: de wanklanken van boven, de verfoeilijke lichtzinnigheid van door gemak en weelde afgestompten, hun op- en ondergaan in coterie-naijver en promotie-jacht, hun schuwen van zelf-onderzoek, hun opzettelijk verkwanselen van hun eerstgeboorterecht.
En hoe tragisch ook: de langzaam voortschrijdende Nemesis! de grijnzende, akelig grijnzende Nemesis! de onverbiddelijke Nemesis!
Want er is geen ontkomen aan. Ongewroken blijft geen zonde, geen aanslag tegen de sociale en moreele orde. En daar het wemelt van patriciërs, die zich aan die orde vergrijpen, van geestesaristocraten, die des geestes moed derven, van parvenu's, die al wat zij zijn aan zich zei ven danken (sic!), van uitverkorenen, die zich Gods crediteuren wanen, kan het niet anders, of zij zullen getuchtigd worden.
Reeds beklagen zij er zich bitter over, dat de politieke macht hun uit de handen glipt, dat zij te weinig in en te veel op te brengen hebbeii, dat de wetgever naar het socialisme overhelt, dat de eerbied voor het gezag bij den minderen man achteruitgaande is, dat de democratie, met aanmatigend gebaar de sleutels der staatshuishouding voor zich, d. i. voor de proletariërs, voor het „rapalje" opeischt. En bij iederen wiekenslag des tijds wordt het lijstje hunner grieven met een paragraaf of wat verlengd. De stakkerds! Zij hebben het zoo druk over de verongelijking, waaraan zij beweren bloot te staan, over verbijstering en verbastering bij de „minder ontwikkelden",



dat zij zich niet eens afvragen, of zij mogelijk de dupes zijn van hun eigen bitterpraatjes. De onnoozelen! In stee van zich te buigen voor de straffende hand, die hun zoo zachte berisping toedient, in stee van naar de waarschuwende stem te luisteren, die uit de gebeurtenissen spreekt, in stee van eigen tekortkomingen open en ruiterlijk te bekennen, in stee van zich de lendenen te omgorden en zich niet langer aan hun taak te ontrekken, volharden zij in de meest redetergende houding.
Hadden zij te beslissen, er zouden geen ideologen meer geduld worden; geen maatschappelijk ideaal om naar te streven, bijgevolg geen hervormingsgezindheid zou de overheid toelaten.
„Daar was immers vrede. Van afbrekende critiek der maatschappelijke grondslagen werd niets vernomen. Toen kwam „het ongemotiveerd geroep om vooruitgang, en, wèg was de „vrede! Thans: voortdurende en toenemende oorlog tusschen „de standen onderling, tusschen gematigde en ijlende revolu„tionnairen, tusschen ieder en allen. Die progressisten moest „men den mond snoeren: daar zouden staat en maatschappij „wèl bij varen."
Zoo ongeveer luidt hun program, het program der in hun rust gestoorde „satisfaits."
Niet dat zij veel goed te maken hebben is hun een reden tot droefenis, maar het vooruitzicht hoe langer hoe meer privileges te zullen kwijtraken. Vandaar hun gejammer! Vandaar hun sombere profetiën!
Het komt hun nu eenmaal voor, dat het bezit van fortuin, mèt het dragen van een geëerden naam een soort „buiten mededinging" daarstelt, waarom zij als het ware ontheven zouden zijn van het telkens en telkens weer zich waardig maken van het hun, op welken grond ook, eens toegekend aanzien.
Nog op andere punten verkeeren zij in een zeer bedenkelijk stadium van auto-suggestie.
Zoo bijv. achten zij zich als steunpilaren van den troon, als



handhavers van het recht èn onovertroffen èn onovertrefbaar. Dat minder bemiddelden, hoewel niet per se minder ontwikkeld, het gemeenebest te dienen zich vermeten en verklaren: „ook wij zijn ordelievend; het regeeringsbeleid gaat ook ons aan," kunnen zij nauwelijks verkroppen. Hun, als zijnde buitenmodel burgers, behoort het stuurrad: al wat die stelling aanrandt is uit den booze, is de omwenteling binnengehaald. Of door zulke onbezonnen uitlatingen juist geen revolutiezaden worden gestrooid, daar breken zij zich het hoofd liever niet mede. Als het maar geestig, uittartend en voornaam klinkt! Want holle klanken, en zinledige phrasen en duizendmaal weerlegde paradoxen, daar zwelgen en groeien zij in.
Van Agrippa's woord op den Mons Sacer hebben zij klaarblijkelijk tittel noch jota vernomen. Van de Bergrede evenmin. Zoover gaat hun simili-voornaamheid, dat het hun moeite kost gelijk recht voor allen aan te nemen.
Aziatisch-verheven is hun potentaten-hoogmoed. Door 't geluk bestraald, 't zij hun wieg reeds onder de machtigen deiaarde stond, 't zij het hun gegeven werd zich „op te werken", meenen zij, dankbaar noch voldaan, niets verschuldigd te zijn aan de talloozen, wier arbeid, in geestelijk half-donker volbracht en armzalig beloond, hun tot voetstuk dient.
Meer nog: telkens ontvalt het hun dat, huns inziens, de lagere standen op de hoogere „teren."
Vreemd genoeg in den mond van lieden die zich zoo gaarne tot de meest-ontwikkelden rekenen.
Plachten zij zuiver te denken, dergelijke ongerijmdheden zouden zij evenzeer veroordeelen als de socialistische uitspraak betreffende kapitaal en eigendom.
Maar wat geven zij om zuiver denken! Hun privileges zijn zij bang te verliezen, de hiërarchische inrichting der maatschappij zien zij met ontsteltenis waggelen!
Dat zij zich nieuwe, onaantastbare privileges kunnen verwerven door met het hun overblijvende aan macht en invloed, en dat is geen luttel beetje, het vele noodige tot stand te helpen
2



brengen, dat het voeren van heerschappij, het op de bovenste sporten der hiërarchische ladder staan, het genieten van aanzien, een niet geringe mate van toewijding aan het gemeenehest onderstelt, en waar die toewijding verflauwt, het aanzien daalt, geen hunner, die zich daarover het doofstom geweten laat inlichten.
Want het is toch niet aan te nemen, dat zij, van aard en bestemming der sociale hiërarchie op de hoogte gesteld, zouden voortgaan met elkander de loef af te steken, alsot het niet, bij uitstek, hun roeping ware, aankweeking van geestesadel en toenadering tusschen de standen onderling te bevorderen.
Ook zouden zij, wetenschappelijker en tevens practischer opgeleid, niet bij iedere handeling van publieke beteekenis het frontmaken tegen omwentelingsideën voorop zetten. Alsof die ideën hun ergste vijanden, die van orde en constitutioneelen zin te gader waren! Alsof er geen erger vijanden bestonden: de hartstochten n.1. waarvan zij zeiven vervuld zijn! Alsof zij de revolutie, de gehate, de gevreesde, niet allereerst in eigen boezem te bestrijden hadden! Alsof er ooit onder burgerij en proletariaat verzet ware ontstaan tegen de beginselen van ons staatsrecht, zoo het gezag en de gezagskringen zich bijtijds tot een minder fossiele opvatting dier beginselen bekeerd hadden!
Dringend wordt de nood genoemd van den proletariër, wiens salaris geen redelijke belooning is voor den zwaren, in dienst der gemeenschap verrichten arbeid. Dringend de nood van eiken behoeftige, wiens onbevredigde behoefte hem een kwelling is, kwelling des lichaams en kwelling des geestes.
Maar wie zal in die nooden voorzien, die ellende binnen steeds engere grenzen beperken? De wet? De kille, bureaucratisch uitgevoerde, bestuursmaatregel?
Veel vermag de wet, zeker, in materieelen zin althans. Doch wat zij niet vermag, wat zelfs eene regeering niet vermag, als zij niet krachtig gesteund wordt door de eenstemmige toonaangevende standen, dat is: bezielen, den geest van slavernij



en bandeloosheid bij de economisch-zwaksten vervangen door een geest van vrijmaking en tucht.
Toonaangevende standen, wier toonaangeven bezielen zij, van luie leiding, en leiding ten goede, uitga: ziedaar het ideaal, het volstrekt niet onbereikbaar ideaal. En dat onze toonaangevende standen, op enkele uitzonderingen na, voor dat ideaal zoo weinig voelen: ziedaar de nood der nooden, de kwaal der kwalen, de vernedering der vernederingen!



VI.
CONCENTRATIE EN CONCILIATIE.
II fuut u nn gmiiil |ieuple une grande pensée.
Waldeck-Rousseau.
Evenals het succes in den oorlog niet afhangt van de overmacht des getals, noch van de technische kunde der aanvoerders, maar van den moreelen band, die tusschen kader en manschappen bestaat, van het heilig vuur, dat allen doorgloeit, van de overtuiging, dat het eene goede zaak is, die men verdedigt, zoo kunnen ook, in vreedzame tijden, triumfen gevierd worden door een betrekkelijk klein volk, mits het, door alle rangen heen, het besef in zich omdrage van te zijn de trouwe wachter eens beginsels, de steeds werk- en waakzame, naar steeds billijker oplossingen strevende dienaar des rechts.
Van „panem et circenses" leeft geen volk; van baantjes en lintje8 geen patriciaat.
Een grootsche, levenwekkende, opvoedende toekomst-gedachte moet de gansche gemeenschap omstrengelen. Een gedachte, die 't maatschappelijk lichaam voor ontbinding en ontwrichting behoede. Een gedachte, zoo schoon, dat de meest geblaseerde salet-jonker er voor buige, — zoo wetenschappelijk, dat de meest intellectueele haar als leitmotiv begroete, — zoo kristalhelder en populair in den goeden zin, dat de nederigste haar begrijpe.
Een gedachte, voortvloeiend uit, hoewel ontwassen aan de



traditie. Een gedachte, die alle lusteloosheid verbanne, zoowel uit de schamele woning als uit den praalhof. Een gedachte van aansluiting, van toenadering, van verzoening.
In eenheid van taal, in politieke eenheid ligt er voor een volk groote kracht verborgen: met dit voorbehoud echter, dat er ook moreele eenheid aanwezig zij; dat allen, aanvoerders en aangevoerden, elkander in één groote, vruchtbare, opbouwende passie ontmoeten.
Is dusdanige eenheid, dusdanige eensgezindheid ons aller begeeren niet waard! En mogen wij stam- en lotgenooten after all, nog langer met elkaar omgaan alsof wij, toevallig door vraag en aanbod saamgebracht, wisselvallige kansen te deelen hadden en niet leden waren van één gezin, niet medegeïnteresseerden in ééne zaak, niet soldaten van één leger, niet geloovigen in één en 't zelfde ideaal?
Er hapert iets aan een gezin, wanneer tusschen hoofd en leden en tusschen de leden onderling geen innige verstandhouding bestaat.
Er kleeft een smet aan een zaak, wier bloei door uitzuiging van menschenkrachten is verkregen.
Er rust een vloek op een leger, dat louter een samenraapsel is van huurlingen, geen bond van elkaar steunende, zelfopofferende patriotten.
Er gaat een boos gerucht uit een kerk zonder religie, uit een geloof zonder liefde, uit een school zonder hoogere aspiratiën.
Wat voor den engeren levenskring geldt, geldt voor den breederen, maatschappelijken evenzeer.
Waar slechts twee vereenigd zijn, is het met een ethisch doel.
Hoeveel te meer, waar millioenen, door de historie saamgeklonken, zich bevinden onder de hoede en roede van één gezag?
Is er sprake van samenleving in den zin van een aaneengesloten, harmonisch ontwikkeld geheel, zoolang niet ieder zich geroepen acht, naar de mate zijner (harer) krachten tot den geestelijken voorspoed der gemeenschap bij te dragen?



Moest niet de sociale band, die alle ingezetenen omsnoert, telkens nauwer aangehaald, voortdurend hechter gemaakt?
Te nauwer en te hechter, daar het met den dag duidelijker wordt, hoe door den abnormalen aanwas der stedelijke bevolking, in het bizonder door het zich nestelen op ééne plek van hoe langer hoe talrijker provinciale notabiliteiten de reeds zoo hachelijke verwijdering tusschen rijk en arm eer toe- dan afneemt.
Waar vroeger de patriciër, staande aan de spits der gemeenschap, als een vorst d. i. als een der voorsten werd gehuldigd en dan ook bij alles voorging, de bakermat van zijn geslacht in eere hield, der vaderen heugenis trouw bleef, den „kleinen luyden" een vaderlijke vriend en beschermer was, daar verdringen zich thans allerlei min of meer schitterende exemplaren van 't genus plutocraat, 't zij afstammelingen der vroegere patriciërs, die zich 't liefst, als hebbende hun politiek privilege verloren, van alle lastige verplichtingen ontslagen rekenen, 't zij opkomelingen, wier eenige ambitie het is, den grand seigneur uit te hangen, terwijl zij noch moreel, noch meestal intellectueel boven de massa uitblinken.
En dat alles stroomt, onder gezochte — dikwerf ook uitgezochte voorwendsels! — naar „het Dorp der Steden", naar de reusachtige Haagsche Vanity Fair.
Juist nu men in een wip 't geheele land door kan reizen, schijnt het verblijf „buiten" voor de tegenwoordige generatie geen aantrekkelijkheid meer te bezitten.
De ridderschap der elf provinciën lijdt aan chronische hagomanie.
Bij vlokken en zwermen ontvliedt zij de voorouderlijke neerzettingen, verbreekt zij banden van eeuwen her, werpt zij de haar toevertrouwden van zich af.
Bij vlokken en zwermen zet zij koers naar 's rijks wondergaarde, naar het lustoord van leege hersens en volle beurzen, naar het Capua der Nederlandsche Hannibals.
Een concentratie-beweging, die noch met het algemeen, noch met eenig particulier belang te rijmen is. (3)



Immers: waar geen greintje sociale energie kan gemist worden, waar reeds aanleiding te over bestaat tot misverstand, tot klassegeschillen, daar heeft de bevoorrechte dubbel toe te zien, dat hem zijn genotzucht niet in hinderlagen lokke. Zijn genotzucht niet alleen, ook zijn eerzucht heeft hij te breidelen, opdat hem bij alle uiterlijke glorie en stoffelijken glans, de vaste bodem van 't zieleleven niet ontzinke.
Nu wijst de hierboven vermelde beweging op het aanwezig zijn eener materialistische gezindheid, die zich wel allerminst er toe leent misstanden en misverstanden uit den weg te ruimen.
Zou het soms den aanvoerder op sociaal gebied, den patriciër vrijstaan de zware, doch schoone hem tegelijk met goed en bloed overgedragen taak van zich af te schuiven?
Bevinden zich onder de Haagsche leegloopers (bezige en gesalarieerde niets-doeuers incluis) niet tal van wegloopers, rijkaards en welgestelden, die hun inkomsten trekken uit de „provincie", zich echter het lot der „provincie" zoo min mogelijk aantrekken? (4)
Is het niet, of er geen kloven genoeg waren, zoo weinig bekommeren die lieden zich om de door hun absenteïsme voortgebrachte euvelen ?
Wat waagt zulk een élite nog te pretendeeren, die zich-zelve, de coeur léger, van vóór- tot achterhoede degradeert?
Er bestaat een voorhoede, een uit alle standen bijeengegaard keurvendel.
Aanschouwt die wakkeren zich verweren! Het is hun te doen om jeugdige wetsovertreders te redden, 0111 het strafstelsel van de theorie der wraakoefening los te maken, ten einde niemand meer, door toedoen der overheid, van kwaad tot erger vervalle; om de arbeidersbevolking van betere, gezondere woningen te voorzien, om de werkeloosheid binnen steeds engere grenzen te beperken, om den drankduivel ouder te krijgen, om redelijke en zedelijke begrippen onder het volk te verspreiden, om de vrouw als 's mans evengerechtigde bij de



wet te doen erkennen. Intusschen, het pogen daartoe blijft de verdienste van enkelen. De scherpst mogelijke tegenstelling ermede vormt, over 't geheel genomen, de gedragslijn der bezittende, econoinisch-onafhankelijke, geletterde, politiek-ervaren klasse.
Zij toch mist den edelen aandrift, 't bergenverzettend geloof, den zienersblik. Zij kent geen anderen maatstaf van superioriteit dan ratelende titels en rollende schijven. Haar droomen zijn ambtenaars-droomen, haar wenschen die eener ontaarde aristocratie. Men hoort haar weeklagen over het moeten prijsgeven van een brokje hier, van een tipje daar, en met de haar zoo rijkelijk geschonken gaven weet zij niet eens te woekeren.
Zij leeft van den dag op den dag, steeds herhalend dezelfde fouten. In het zwichten voor faits accomplis, in het aanbidden der res judicata, in het courtiseeren van rijzende grootheden heeft zij 't ver, heel ver gebracht. Hoe brutaler het succes, hoe lomper de daartoe gebezigde middelen, des te dieper haar buiging voor den triumfator. Ziet haar rennen en hijgen: het zijn genoegens, het zijn onderscheidingen, die zij najaagt. Ziet haar treuzelen en zeuren: het zijn levensbelangen, die zij te behartigen heeft.
De hoogste vraagstukken herleidt zij tot dubbeltjes-quaesties. Niets gaat er volgens haar oordeel boven het genieten van een staatstraktement. Ja toch wel iets: het genieten van een staatspensioen!
„Meer licht!" riep Goethe, toen de dood hem wenkte.
^Meer baantjes!" roept de bevoorrechte klasse. Want hierin, dat er geen positie is zoo beschut en tevens zoo beheerschend, als die van landsdienaar, vindt zij voldoende reden om haar zoontjes, van de wieg af, tot budgeteters te bestemmen.
Geen jeugdig patriciër of hij moet, wil hij op de achting zijner standgenooten aanspraak maken, naar een openbaar ambt dingen, en, ééns in 't zadel gelicht, elk hem ter beschikking staand middel aangrijpen om vooruit te komen.



Zoo onderhoudt de staat er duizenden, waarvan minstens de helft het op hun slofjes afkunnen, terwijl er velen zijn, die, minder om den lande te dienen dan om zich te tooien met een officieelen stralenkrans, 't een of 't ander, liefst bezoldigd postje aanvaarden.
Dat bedeelen van een breede rij van welgestelden, waaronder ettelijke millionairs, doet 't verwaarloozen, om geldgebrek, van zoo menig volksbelang, des te schriller uitkomen.
Buitendien, heeft de gemeenschap quil politieke organisatie, er voor te zorgen, dat ieder, niet totaal ongeschikte, mits van goeden huize, met een landsbetrekking worde bekleed ? Mag de staat quê, overheid, optreden als de beschermengel der initiatiefloozen? Is het niet erg genoeg, dat er van overheidswege niets verricht wordt, om de overproductie in de z. g. geleerde vakken tegen te gaan ?
Het stemt velen tot weemoed, dat landbouw en veeteelt, handel en industrie in een toestand van malaise verkeeren.
Eilieve, wat wonder!
's Lands beste krachten, 't puikste intellect heeft men langzamerhand aan den productieven arbeid onttrokken, het administratief element er mede verrijkend.
Jaar in, jaar uit heeft men het den „spes patriae" ingeprent, dat het den man van vernuft veel beter kleedt, den staat te helpen besturen, dan zelfstandig iets voorttebrengen. Overeenkomstig die opvatting heeft men het mandarijn-stelsel voor Nederland pasklaar gemaakt en ingevoerd, niet in eens, maar gaandeweg, niet en bloc maar bij stukjes.
Men heeft de school, waarvan, — en terecht, — grootsche verwachtingen voor 't ontwaken van geestelijke kiemen, voor 't „excelsior" op elk gebied, gekoesterd werden, eenvoudig verlaagd tot een africht-machine, tot een folterwerktuig, tot een voorportaal van ministeriëele anti-chambres. Vervolgens heeft men 't aantal ambten met 't oog op de vele benoembaren buitensporig uitgebreid. De vraag of 't staatsbelang zulks gedoogde, heeft men onbeschouwd gelaten. (5)



Eens op de belling aan 't glijden, is men afgrond waarts blijven voortglijden.
Zoo er nog zekerheid bestond, dat bij dien enormen toevloed van examenhelden, bij dien overvloed aan pen- en woordvaardigen steeds „the right man in the rightplace" te vinden was! Maar zelfs die zekerheid biedt 't mandarinaat niet. Daarvoor is 't systeem te geestdoodend, te karaktersloopend; daarvoor is de instelling — hoewel bovenmate kostbaar — niet onbekrompen genoeg waar 't geldt wezenlijke talenten te lokken, authentieke verdienste te beloonen.
Dat de bronnen der stoffelijke welvaart traag vloeien, wekt met reden veler zorg. Men zoeke echter de oorzaak noch in gebrek aan „protectie", noch in de „gedrukte stemming" der wereldmarkt.
Er knaagt een worm, — n.1. 't functiunnarisme, — aan de grondpalen van onzen voorspoed.
Sappen, die voor de veredeling, voor de verrijking tevens, der gemeenschap van onschatbare waarde konden zijn, zuigt het op.
't Dwingt den patriciër, en den patriciër niet alleen, helaas! tot kleinzielig, peuterig denken, 't Werpt op al wat, buiten 't kringetje der officieele geleerdheid, van helder weten en schrander werken getuigt, een burgerlijk, bijna hatelijk tintje. Dat er ook eer te behalen is met 't bevorderen van 's lands productief vermogen (6); dat er veel, oneindig veel zelfs, tot verhooging van zedelijk bewustzijn, door de wet en de wetkundigen kan gedaan worden, niet alles echter; dat ieder man van opvoeding, hij zij ambtenaar of niet, hij zij patriciër of niet, een opvoedende taak, vèr overschrijdende de grens van 't formeele recht, is aangewezen, — wie zou 't vermoeden bij 't aanschouwen van 't sociaal drama, dat heden ten dage in onze steden en dorpen, in onze paleizen en hutten wordt afgespeeld?
Tegenover éên, die, met traditie en rede te rade gaande, geen heil ziet in 't functiunnarisme, van hagomanie vrijblijft,



en, hoe aristocratisch ook van aanleg, 't niet heneden zijn waardigheid acht, een zaak op touw te zetten, zijn naam, historisch wellicht, te verbinden aan een onderneming van industrieelen aard, iets te wagen om meer te winnen, — of, zoo hem 't lot tot dichter kroonde, zijn land te dienen met zijn lied, — staan honderden, en nogmaals honderden, wier ideaal van levensgeluk en maatschappelijke consideratie gelegen is in 't waarnemen van de een of andere — bij voorkeur haagsche — sinecure. Dat ijdel bestaan van zoovelen, dat zich verdiepen in een keurig, maar zeurig materialisme, waaraan zich de meest begunstigden schuldig maken, die ontzenuwing van wie krachtig en hoopvol en vooruitstrevend moest zijn, die sleur- en slentergeest bij de z. g. leidende standen, het voert de gemeenschap in al haar deelen, tot mergloosheid en verval, het berokkent den staat, ons aller goed, ons aller toevlucht, onnoemelijke schade, het doet afbreuk aan de moreele weerbaarheid van den Nederlandschen stam.
Daarom: laat 't gedaan zijn met 't ongezond individualisme, met al wat verdeelt en verdoolt, met al wat geloofs- en klassenhaat kweekt. Laat er een nationale gedachte zijn, om voor te strijden, een ideaal, om allen gezamelijk naar te streven.



VII.
BONHEUR OBLIGE.
Het (Nederlandsche volk) zij groot in alles, waarin ook een klein volk groot kan zijn.
Proclamatie van II. M. de Koninyin- Weduwe-Regentes 30 Augustus 1898.
't Geeft een volk kracht zich éen te voelen. Maar om zich één te kunnen voelen is hoofdvereischte — gelijk in 't voorafgaande werd aangetoond — dat het wete wat het wil, dat 't niet grillig heen en weer sukkele, terend op de erfenis der eeuwen, dat de nationale werkzaamheid aan een bepaald ethisch doel worde ondergeschikt gemaakt en — last not least — dat elk lid der gemeenschap zich bewust zij van den na te komen socialen plicht, van 't hoog te houden sociaal beginsel.
Wanneer éénmaal bij rijk en arm, bij geletterd en ongeletterd, bij adel en burgerij 't besef is doorgedrongen dat de Staat geen macht is boven of buiten de maatschappij, dat hij, zijnde de georganiseerde gemeenschap, recht heeft op de volle, onvermoeide, belanglooze toewijding van een ieder en allen, — dïln geen dreigende storm meer, dan louter vreedzame, harmonische ontwikkeling.
Voor Nederland is 't een levensvraag of 't dien weg zal opgaan dan wel in stille, doodsche berusting, in aarzelend zoeken en tasten zijn lot zal afwachten.
Want over ons lot, in komende tijden, wordt elk oogonblik,



dat voorbij snelt, nader beslist. En van ons drooinen en doen, van ons dichten en verrichten zal 't afhangen in welken zin die beslissing zal uitvallen.
Omdat wij niet meetellen onder de sterksten, — of die zich de sterksten wanen, — is ons daarom alle grootheid ontzegd, alle hoop op eene glorierijke toekomst afgesneden?
Omdat wij „geweest zijn", blijft ons daarom niets anders over dan „geweest te zullen zijn"?
Omdat wij ons op schier elk gebied hebben laten overvleugelen, moeten wij daarom nog verder dalen, tot wij „te licht" bevonden worden, te licht om onze zelfstandigheid te bewaren ?
Hoe gering schatten wij ons zeiven toch, dat wij steeds spreken van „ons landje", alsof het niet veel meer was dan een peulschilletje, een „quantité négligeable", een bij de genade der reuzenmogendheden voortstrompelende dwergstaat.
En dan. dat wij er geen oneer in zien, weg te kruipen voor den sterkeren, zonder slag of stoot toe te geven als die sterkere ons eischen stelt.
En dan, dat geen schaamteblos onze wangen kleurt bij 't vadsig rusten op overgeërfde lauweren, bij 't niet waardeeren van de zegeningen, ons beschoren, bij 't versmaden van de ons toebedeelde rol.
Want, bescheiden moge die rol zijn, te versmaden is zij niet; verre van dienl
Trouwens, waar 't aankomt op 't richtig vervullen eener zedelijke taak, op het nauwgezet dienen der beschavingsidee, staan alle naties gelijk.
Kleinere, zoowel als grootere, hebben eene roeping.
Oók Nederland.
Ja, 't mag zelfs niet ontkend, dat Nederland een bizonder schoone, hoewel zware roeping is toegewezen, daar het in velerlei opzicht eene bovenmate begunstigde stelling inneemt.
Terwijl nog tal van staten aan dynastische partijschappen tobben, verheugen wij ons in 't bezit van een onbetwist koningschap.



En al zijn wij niet allen uit dezelfde overwegingen koningsgezind, zoo blijven wij toch allen in 't erfelijk oppergezag 't bolwerk zien onzer volksvrijheden, gelijk in de draagster van 't koninklijk prerogatief 't levend symbool onzer volkseenheid.
Drieërlei voordeel biedt de monarchie:
1°. geene voortdurende worsteling om 't hoogste woord in den Staat;
2°. een neutraal terrein, waar de partijen elkander ontmoeten;
3°. een tot eendracht manende macht.
Daarbij heeft de Nederlandsche monarchie nog dit uitstekende dat de verbintenis tusschen Vorstenhuis en Volk uit vrije keuze, uit samen gedragen leed en samen bevochte zege is voortgekomen, dat zij, als het ware, aan elkander zijn vastgegroeid.
En hoe tragisch het feit ook zij dat aan den oud verweerden Oranjestam geen mannelijke loten meer ontsproten, daarnevens staat 't dubbel verblijdend feit, dat Neerlands dynastie haar afsluiting vindt in een Wezen van Bekoring.
Wie zal zeggen hoeveel harten, die van de monarchie vervreemd waren, Zij, de gratievolle jonkvrouw, heeft teruggewonnen! Hoeveel lichtstralen, tot in de donkerste schuilhoeken, Haar glimlach reeds getooverd heeft!
Doch ook buiten en behalve 't prestige aan een populaire en waardige monarchie verbonden, mogen wij ons begunstigd achteq.
Ten eerste wat onze internationale positie betreft. Immers, geen veete scheidt ons van onze naburen. Geen verlies van grondgebied hebbeu wij te betreuren, dat ons mismoedig zou stemmen, ons tot weerwraak zou prikkelen. Geen uitbreiding onzer machtsfeer binnen of buiten Europa beoogen wij.
Noch onder de verminkte, verongelijkte, noch onder de tot megalomanie gedoemde staten zijn wij te rangschikken.
Zeldzame bevoorrechting!
't Gejaagde, 't haatdragende, 't overgevoelige dat haast overal elders de nationale aspiratiën vergezelt is ons volkomen



vreemd. Van dien drukkenden last ontheven, blikken wij zorgeloos in het rond; al te zorgeloos misschien. Maar wat elastische ongedwongenheid, waar het gevoel heerscht, niemand een doorn in 't oog te zijn! Wat rijke zegen waar geen revanche- of veroveringsideaal hoofden en zinnen in beslag neemt! Wat moeite- en krachtenbesparing waar niet't gansche leven en streven der gemeenschap gericht blijft op één enkel punt: tot aanval of tot verdediging bereid te zijn!
Nog in menig ander opzicht rolt ons karretje over een zandweg. Of mogen wij er niet op roemen, dat onze rechterlijke en parlementaire zeden weinig stof opleveren tot uitpluizende, verguizende critiek? Mogen wij niet trotsch zijn op ons crediet, op den toenemenden bloei onzer overzeesche bezittingen?
Zoo wij dus in conditiën verkeeren die 't ons mogelijk maken beter dan eenige andere natie, beter dan Zwitserland zelfs, tot zuivere harmonische, sociale verhoudingen te komen, wat belet ons 't vertrouwen in ons zeiven, in ons gelukkig gesternte, in onze humanitaire roeping te herwinnen?
Is er een tijd geweest, dat Nederland, te midden van een door despotisme en obscurantisme geteisterd Europa, een oasis in de woestijn geleek, thans zijn er al weer toestanden geboren, en zijn er nog meer toestanden in wording, die ons Nederlanders nopen tot verdubbeld dankzeggen, maar ook tot verdubbeld waken, ons opnieuw stellen voor 't dilemna: óf het geweten, of het geweld te dienen.
Tusschen die twee kan de keuze geen enkel oogenblik twijfelachtig zijn.
Is het reeds een bedroevend schouwspel de nog geen halve eeuw geleden zoo sympathieke Duitschers tot de leer van Machiavelli bekeerd te zien; ligt er reeds iets stuitends, iets weerzinwekkends in 't zoo vaak afdwalen van den Franschen geest, van onzen kant ware elk stap in slaafsche, pseudo-autoritaire richting een onvergeeflijke palinodie.
Al gaat er een machtige strooming, — ook ten onzent — door 't moderne voelen en denken heen, en wijst die strooming



op 't verst gedreven opportunisme, tocli beschikken wij over voldoende zedelijke — bij de meesten, wel is waar, sluimerende, — kracht om, schaarde zich ook de geheele wereld aan de zijde van hen, die 't recht bespotten, te durven uitspreken wat 't hart ons ingeeft. „Ce sera mov, Nassau!"
Eenmaal hiervan overtuigd, dat er, ook voor ons, eene toekomst open ligt, zal het ons wèl gaan, mits 't ons allereerst te doen zij om beschaving, en in de tweede plaats om beschaving, en in de derde plaats om beschaving.
Want rijkdom verwerven is goed, en door middel van rijkdom, gepaard aan kennis en vasten wil, onzen invloed buitenslands vermeerderen, is nog beter. Doch 't beste ware dien rijkdom, die kennis, dien wil, dien invloed zóó aan te wenden, dat Nederland, — der menschheid ten zegen, — de parel der natiën werd.
Om niet valt geen geluk te beurt. Wien veel gegeven is, zal veel worden afgeëischt. De zoo treffend ons verleende begunstiging roept ons op tot nobele actie.



VIII.
HET CULTUURVERBAND NADER TOT ZIJN BESTEMMING
GEBRACHT
Er is een Nederlandsche samenleving en in die samenleving een aaneenschakeling van toestanden die ten hemel schreien.
Er is een Nederlandsche gemeenschap en binnen de grenzen dier gemeenschap een opstapeling van wanverhoudingen wier voortbestaan ons allen tot schade — tot schande meteen —strekt.
Die toestanden te helpen verbeteren, met die wanverhoudingen te helpen afrekenen is plicht van ieder weldenkende, van ieder patriciër, van ieder patriot.
Niet slechts uit gehoorzaamheid aan 't gebod der naastenliefde, niet uit gerechtigheidszin slechts, niet uit drang naar het harmonisch-schoone slechts, maar ook, en vooral, uit toewijding aan 't gemeenebest, uit de zoowel logische als practische overweging, dat ivaar om behoud en ontwikkeling van al wat om als natie sterk maakt dient gestreden, geen kracht verloren moet gaan, geen kiem van vooruitgang mag verstikt, geen gave, hoe nederig ook, mag bekneld.
Immers heeft de gemeenschap de veredeling van den individu ten doel, — en het tegendeel zou moeilijk bepleitbaar wezen,— waarom nog langer geduld dat èn wet èn zeden den individu ten prooi laten aan de meest demoraliseercnde invloeden, hem als het ware overleveren aan de macht der duisternis?
3



Er zijn kinderen, zonder tal, wier tengere lichaampjes vroegtijdig door ontbering gehavend, wier blanke zieltjes van de wieg af verontreinigd en bezoedeld worden.
Zullen zij ooit weten wat tucht is, wat dienende liefde is, wat idealen zijn? Zullen zij zich ooit verwant voelen met 't scheppend genie, aan de gedachten-zaaiende, banieren-zwaaiende geesten? Zullen zij ooit 't leven leeren hoogschatten, den arbeid leeren zegenen ?
Hun weg gaat door verdrukking naar versteening.
Sommigen stuurt 't ouderlijk gezag uit bedelen .... de straat op.... tot laat in den avond. Wat er uit groeien zal? Het deert de massa niet: zij heeft gewichtiger problemen op te lossen. Die weerlooze schepseltjes, door hun natuurlijke beschermers gekweld, moeten zich zeiven maar zien te redden.
Anderen, en dat zijn de meesten, legt men een last op de dunne, smalle schouders, onevenredig aan hun draagkracht. Wij allen hebben indertijd gesidderd, toen uit de arbeidsenquête bleek hoe, tot welk een prijs, Amsterdamsche krantenjongens aan den kost kwamen, 's Nachts, voor 't krieken van den dag begon hun dienst, neen: hun marteling. Een minimum van slaap, een minimum van wetenschap, een minimum van warme, ouderlijke genegenheid: met zulk een drievoud werden zij zoo te zeggen „grootgebracht."
Minder bekend is het feit, ofschoon het onlangs op een der drukste verkeerswegen de aandacht trok, dat het bezigen van op lange na niet volwassen meisjes als trekdieren, door hun schippers van vaders, tot de orde, beter gezegd tot de wanorde van den dag behoort.
Alle gevoel van medelijden ter zijde gelaten, wat te zeggen van een gemeenschap, die zich kalmpjes er bij neerlegt, dat haar duurst kleinood, haar blakende, blozende jeugd openlijk en opzettelijk wordt aangerand, van onschuld en beloftenheerlijkheid beroofd, den spiedenden Satan in den schoot geworpen t
Zoo het haar ernst is met haar telkens met zooveel ophef verkondigd geloof aan een betere, door eigen inspanning te



bereiken toekomst, hoe rechtvaardigt zij dan haar oogluiken, haar stilzitten, waar het individualisme, zoo bekrompen, zoo antisociaal mogelijk opgevat, vrij mag spotten met dat geloof, de ter voorbereiding dier toekomst noodige energie bij zoovelen vrij mag aantasten, tot uitdoovens toe?
Wel is waar, ontbreekt het noch aan kampioenen voor hervorming en wederopheffing, noch aan goeden wil bij 't staatsgezag om recht en billijkheid in 't hard geding tegen de materie te doen zegevieren.
(Zoo was de oprichting van „Juventute" met steuntoezegging van al wie naam heeft als magistraat, een niet te miskennen stap naar voren).
Edoch, sociale gebreken zijn een granietwand gelijk. Met wat er tegen te hameren, zonder eenig weloverwogen plan, zonder vaste organisatie ruimt men zoo'n kolossus, zoo'n stain-den-weg niet op. De boornaald gehanteerd, dag en nacht voortgewerkt, 't weerbarstig element met stalen ijver en gloed van overtuiging aangedurfd: zóó, en niet anders, gaat men de zege tegemoet.
Bergen van bezwaren ontmoet elke tot meerdere welvaart leidende maatregel, elk voorstel tot duurzame verbetering. Het is zaak, die meestal in ironie schuilgaande oppositie te breken, haar macht te fnuiken, opdat de gemeenschap haar vollen groei, haar normalen wasdom kunne bereiken.
Nogmaals: hier vermag wetsbemoeiing veel, — niet alles. De te volgen richting kan zij aanwijzen, 't particulier initiatief kan zij aanmoedigen en sterken, zij kan zelfs in de plaats treden van den nalatigen burger, uit 's lands kas bekostigend wat zeer wel zonder staatshulp tot stand te brengen ware.
Wat echter wetsbemoeiing niet vermag: harten waar zelfzucht in woont, in heiligen gloed te doen ontvlammen.
En op der harten ommekeer komt het aan. Van versteend moeten zij week worden; van dor, vruchtbaar; van koud, warm.
Wie zal levensadem wekken in der zielen wildernis ?
De grootste wellust ligt in 't geven, in 't zich wegschenken;



niet in 't nemen, in 't zich weigeren. Een ieder, die zedelijk en verstandelijk boven zeker peil staat, heeft zulks ondervonden. Maar 't geven, 't zich wegschenken mag niet geschieden in het wild, noch in den blinde, uit louter behoefte afleiding te vinden. Dat zoeken naar afleiding, om 't even van iveile gehalte, is een veeg teeken. Want 't leidt van de hoofdzaak af. En de hoofdzaak is: 't nauwer, steeds nauwer toehalen der sociale banden, — 't ondergeschikt maken van 't individueele aan 't gemeenschappelijke, — 't innig, steeds inniger samengaan van den eenling met 't gezin en van 't gezin met den Staat.
Zoolang niet ieder zich deelgenoot in 't gemeenebest weet en voelt, niet slechts bij nationale plechtigheden, niet slechts bij 't verkiezen van vroede mannen, maar bij elke gelegenheid en op elk uur, zoolang niet ieder, in denken en handelen 't doel, waarnaar de gemeenschap behoort te streven, voor oogen heeft, zoolang naast de industrieële en ambtenarenconcurrentie geen wedijver ontstaat, om, met behulp van alle beschikbare middelen, 't geestelijk kapitaal des volks uit te breiden, diens energie te stalen, — zal er wel schijnbaar en oppervlakkig orde heerschen; in den grond echter, en in de werkelijkheid anarchie.
Wordt er dan, buiten 't gebied der gebiedende overheid om, niets beproefd ten einde verhooging van zedelijk bewustzijn bij de massa te bevorderen, den onterfden kennis en kracht ten goede mede te deelen? Jawel, iets; een bewonderenswaardig iets, wanneer men let op de kleine schare der daarvoor offerenden; — neemt men echter in aanmerking hoeveel er gedaan kon worden: een zeer gebrekkig, zeer onvolkomen iets.
Onze volksaard heeft den naam van mercantiel, koelberekenend te zijn. Of wij die reputatie gestand doen door in koelen bloede, ja, doch met valsch berekenend vernuft, te gedoogen, dat zooveel edele, aan onze zorg toevertrouwde gewassen, — welke te beschermen ons in menig opzicht tot eer en voordeel zou strekken, — vroegtijdig verrotten?



Met andere woorden: moesten wij, aartskooplieden als wij zijn, niet in de allereerste plaats uitzien naar 't geen de Firma Nederland, Oranje & Co. van noode heeft om in lengte van dagen te bloeien, en daar het ons telkens en telkens weer blijkt, hoevelen er zedelijk en ook lichamelijk vergaan eer zij den meerderjarigen leeftijd hebben bereikt, — moesten wij niet, desnoods met opoffering van een pretje hier, van Vs % provisie daar, trachten te bewerken, dat de geestelijke atmosfeer, waarin 't tegenwoordig proletariaat, en de proletarische jeugd inzonderheid verkeeren, gezuiverd werd van de bacillen des bederfs ?
Met de aangekondigde, ten langen leste voorgestelde, weldra uit te vaardigen beperkingen der ouderlijke en maritale macht zal er veel kwaads verhoed, — bijgevolg veel goeds mogelijk gemaakt worden. Zoo hopen en verwachten wij. Maar ontslaan ons die hoop, die blijde verwachting van 't, ieder op zich zelf of in verbond met anderen, toezien, dat geen wettelijk geëmancipeerde zonder voorlichting ronddwale?
Men wil duizenden de gelegenheid openen zich, naar lichaam en geest, behoorlijk te ontwikkelen. Men zorge dan ook hiervoor, dat hun die gelegenheid in de ruimste mate ontsloten worde. Men vergenoege zich niet met, van staatswege, hun 't aanleeren van nuttige kundigheden te vergemakkelijken. Men bescherme den toekoinstdragenden individu, — kind of vrouw, — tegen plichtvergeten voogden. Men volsta echter daarmede niet.
Is er een triumf te behalen op de Romeinsche idee deiouderlijke, en in 't algemeen, der gezagsonfeilbaarheid, — een nog grooter triumf blijft er te behalen over.
Een triumf n.1. op al wat den individu, in diens binnenste bestookt en verzwakt, op de dierlijke hartstochten, die hij koestert of die hij moeite heeft te bedwingen.
Faalt 't gezin in zijn opvoedende taak, welnu, de gemeenschap neme ze over: geheel, niet ten deele. Ook waar 't gezin met zijn hooge roeping verlegen zit, niet bij machte blijkt den



individu met de geestelijke wapenen, die hij behoeft, toe te rusten, vatte zij den geïsoleerde bij de hand, wekke zij solidariteitsgevoel bij hem op, late zij geen ligger eer end middel ongebruikt ten einde de pestkiemen der ontaarding hem uit 't lijf vliegen!



IX.
HEFBOOM EN STRUIKELBLOK.
Zooals de maatschappij thans is ingericht, gaat er te veel verloren, dat met eenige zorg zeer wel tot bloem en vrucht te brengen ware. Aan de beschikkingen van 't blinde noodlot, aan geweld en list, aan wanexploitatie en verspilling van uit sociaal oogpunt te waardeeren krachten, wordt te weinig paal en perk gesteld.
Waarom? Zou hier optimisme in 't spel zijn, dan wel fatalisme ?
Het is moeilijk uit te maken, te meer daar vele „satisfaits" in den grond, even onvoldaan zijn als de hervormingsgezinden, missend alleen maar den moed van den strijder voor 't recht, missend vooral diens geloof, diens idealen aanleg; terwijl de met 't bestaande vrede-hebbenden, omdat 't bestaat, zich wel eens laten verleiden tot instemming met zuiverings-argumenten.
Feitelijk, al schreeuwen sommigen nog zoo hard dat 't nieuwe niet altijd 't betere in zich sluit, werkt ieder, die zich aan sociale verplichtingen niet geheel onttrekt, mede om iets nieuws, daaronder verstaande iets beters, tot stand te brengen.
De minste inschrijving voor een „goed doel" beteekent, dat de inschrijver over zekere toestanden een afkeurend oordeel uitspreekt, althans onderschrijft, en tevens, dat hij die toestanden niet aanziet voor uitvloeiselen van onwrikbare natuur-



wetten, integendeel, naast de wenschelijkheid, de mogelijkheid erkent van diepingrijpende veranderingen.
Op het punt van moeten en kunnen een communis opinio dus. Bestrijding van 't kwaad, — en kwaad is al wat den socialen mensch van orde en tucht afwent, — wordt zelfs door sceptici voor de gezondste oefening der ziel gehouden niet alleen, maar ook voor de nuttigste.
Evenwel, bij de meesten is de natuur sterker, en de wil zwakker dan de leer, wijkt 't hart voor 't hoofd, en 't hoofd op zijn beurt voor vleeschelijk gehunker.
Te vergeefs stellen Openbaring en rede samen den eisch: let allereerst op reinen wandel en rechten handel, opdat het u, en mèt u, allen welga. Het van engen, onpractischen zin, en tevens van goddeloosheid getuigend mammonisme blijft in het gemoedsleven der massa geankerd.
En de élite? Hoe onderscheidt zij zich van de massa? Immers: door fijner smaak, door gekuischter taal. Ook door edeler gevoelens? Ook door juister en degelijker opvatting van 't maatschappelijk feit? Ook door ruimer en dieper inzicht?
't Zou nog al gewaagd zijn zulks te beweren.
Verslaafdheid aan de materie is zeker bij onbemiddelden een gewoon verschijnsel. Hun doen en laten pleegt men zich voor te stellen, en ook in werken der verdichting af te schilderen, als door pecuniaire overwegingen bepaald.
Daar is veel van aan. En toch: wie geeft meer den indruk van aan de materie verslaafd te zijn: de voor hongerloon zwoegende, de intellectueel-onterfde, die niettemin zich tot de wereld der ideeën toegang weet te verschaffen, instinctmatig wellicht, naar geestesschatten grijpt, en eens in het bezit van een weinigje wijsheid en van een weinigje welvaart, er het vermogen uit put, andere misdeelden uit hun staat van moreele depressie te helpen opbeuren, — of de oververzadigde, de met de leliën des velds gelijkgestelde, de parasiet, op onafgebroken ijdelheidsstreeling belust?
Immers de laatste.



Waaruit, tusschen twee haakjes, volgt, dat het de ware élite niet is, welke zich daarvoor uitgeeft, dat het de echte distinctie niet is, welke daarvoor versleten wordt.
Meesterlijk sollen met recht en rede; kwistig verteren van listig gewonnen goud; meedoen aan en meepraten over dingen welke niet onder het bereik van 't gros vallen, in één woord: exclusivisme kweeken: d&t gaat onder den naam van beschaafd zijn, superioriteit toonen, deel uitmaken van de upper-ten.
Alsof het leven bloot een kermisgang ware! Alsof het cultuurverband enkel en alleen ware ingesteld om sommiger heerschzucht te bevredigen ten koste van veler aanspraak op geestelijk en stoffelijk welvaren !



X.
HET TERREIN VERKEND.
De vraag, die een ieder en allen stilzwijgend, maar onontwijkbaar, wordt voorgelegd: gelooft gij, dat de samenleving een ideaal doel heeft, en zoo ja, welk doel? eischt ook van ieder en allen voortdurende inspanning, gestadige overdenking.
Het is de sphinx, die niemand spaart, tenzij hij 't raadsel
hebbe opgelost.
Wat de dag van morgen zal baren, of er verzoening zal treden in de plaats van broedertwist, dan wel of 't sociaal gedrang in kannibalen-strijd zal ontaarden, het hangt alles af van het woord, dat wij daar straks uitstieten, van de daad die wij op het punt staan te verrichten .... of te verzuimen.
Redenen te over om geen oogenblik langer dan strikt noodzakelijk is uit te stellen, wat niet zonder gevaar voor vorst en volk, voor gemeenschap en individu uit te stellen is.
Hier mag geen sprake wezen van concessies, van een politieken zet op het sociale schaakbord. Alsof zich ooit eene dirigeerende klasse wist staande te houden door te elfder ure de tegen haar gerezen oppositie te aaien en paaien.
Daargelaten 't karakter- en stelsellooze van een regeerkunst, die er slechts op uit is, tijd te winnen, op den duur zou dat gekronkel en gekonkel weinig positieve resultaten opleveren.
Neen: redding kan er niet komen, van dergelijk wijken voor



schrikaanjagende argumenten, al brengt men er nog zoo fraaie leuzen bij te pas. Wijken is reeds half bezwijken. Welke kracht zou er nog uit kunnen gaan van een in 's volks en eigen oogen vernederd, telkens terugtrekkend, patriciaat? Zelfs daar, waar de achting voor de overheid tot bij 't vriespunt is gedaald, wordt èn van 't gezag èn van de gezagskringen iets nobels verwacht. En wat is nu minder nobel dan zich te buigen voor de sociale idee, niet omdat men haar schoon vindt, eenig-schoon en beloften-rijk, maar omdat nu eenmaal de geestelijke dampkring er mede bezwangerd is. Wat minder nobel, dan met den tijdgeest al pruttelende meegaan? Wat minder nobel dan, aanvoerder zijnde, cynisme en demoralisatie te kweeken bij de aanvoering en hoopvolle leiding dervende menigte ?
Langs slinksche banen, door middel van dubbelzinnige vertooningen laat zich het noodlot niet bezweren. Er moet een uitweg gevonden. Het dringend geroep om: „meer licht", om meer billijke levensvoorwaarden wordt somwijlen dreigend. Eer het te laat is, stelle men vast, hoe te handelen.
Toegeven, als door den stroom der moderne gedachten medegesleurd, zou de verstoorde moreele orde niet herstellen. Om de eenvoudige reden, dat wie toegeeft, vat op zich geeft, en van eene dirigeerende klasse mag verwacht worden, dat zij met geen andere eischen, dan die des rechts, rekening houde; daarnevens: dat zij leiding geve, nimmer ontvange.
Men bedenke dan echter wel, wat het zeggen wil, te leiden, een geheel volk, bij het streven naar een hoogere rechtsorde, tot gids te zijn!
Waar nog zooveel aan de primitieve beschaving der steenen ijzerperiodes herinnert, waar ongetemperd „struggle for life" en ongetemde zelfzucht nog zoo vaak den boventoon voeren, waar ondanks den wederopbloei van het spiritualisme in ons midden, nog steeds de karaktervorming een gesloten boek blijft en geestesadel bij het bezit van aardsche goederen achter wordt gesteld, daar heeft de wetenschappelijk-geschoolde,



van wege het mededeelzame der innerlijke verfijning, uit te gaan tot het volk.
Niet om stemmen te werven, — ook niet om zich, met het oog op eventueele gebeurtenissen sympathieën te vei zekeren, maar om 't reëele ileven te leeren kennen, zonder welke kennis het reinste idealisme allen grondslag mist. Veel is er, in dat reëele leven, wat afgrijzen wettigt; het heeft dan ook zijn eigenaardige „charme," zich, in den mantel des Pharizeërs hullend, te verhoovaardigen op „betere opvoeding" en „nettere manieren"! Wie zich echter in des Tollenaars trant, 't allereerst bekommert, om eigen tekortkomingen en eigen mistasten, 't „herzie u zeiven" in toepassing weet te brengen, — hem biedt 't schouwspel der sociale productie met den daaraan verbonden ruil van diensten, stof tot dankzeggend en vertrouwend tegemoetzien der komende dingen.
Immers, het moge waar zijn, wat zeker elkeen bij 't minste nagedacht hebben erkent, dat, hoe ingewikkelder 't sociaal weefsel, des te grooter de schuld van den individu, — juist het feit, dat niemand, ook niet de ijverigste sociaal-denkende en voelende bij machte is, het door hem uit 't reservefonds der gemeenschap ontvangene te vergelden, zoomede het veldwinnend besef, dat geen klasse, geen arbeidsgroep het op den duur buiteii de overige standen en kringen zou kunnen stellen, dragen er toe bij ons nader te brengen tot de bestemming van 't cultuurverband.
Wij zijn op weg naar de verwezenlijking van iets grootsch. — Terwijl wij, ieder op eigen gebied, binnen de grenzen van eigen sfeer, worstelen, om met behulp van overgeërfde goederen en verworven kennis, verder door te dringen in het rijk des geestes, ontpopt zich, te midden onzer verdeeldheden, langzaam en ontzagwekkend: de Rechtstaat.



XI.
NOCH PARIA'S NOCH PARASIETEN.
Wat de Rechtstaat eigenlijk is? De staat der toekomst, de, in wording, in voorbereiding zijnde staat, waarin allen zich thuis zullen voelen, omdat het een ieder, ook den nederigsten, gegeven zal zijn, bij het instandhouden en ontwikkelen der gemeenschapswaarden, een rol, naar zijn aanleg en bekwaamheden, te vervullen. — Het geldt hier den eenling te doen begrijpen, dat hij verplichting heeft aan de gemeenschap, dat hij, die schuld willende afdoen, niet kan volstaan met stipte naleving van 't zedelijk gebod, met zich te onthouden van personenschennis of roof, — dat hij wel degelijk met een sociale taak belast is.
De wensch, door noesten, eerlijken arbeid tot 't bezit van een eigen haard, van eene zekere mate van welstand te geraken, gaat slechts bij weinigen vergezeld van het verlangen, iets duurzaams, tot economisch en geestelijk heil der menigte te helpen stichten. Daarin, en daarin alleen ligt het abnormale, 't ongezonde, 't verontrustende van den huidigen toestand. Er wordt te veel geleefd, alsof staat en individu niet geroepen waren elkander aan te vullen. Er wordt te luchtig heengegleden over quaesties van leven en dood voor huisgezin en maatschappij. Er wordt, onder den bedriegelijken schijn van ordelievendheid en vroomheid, te veel gezondigd tegen de zedewet.



De Rechtstaat, beter gezegd: de leer van den Rechtstaat verheft die wet tot opperste heerscheresse. Geen onfeilbaar gezag, noch theocratisch noch democratisch, waarvoor allen in stomme verrukking zich te buigen hebben. De bestaande rechtsverhoudingen naar zuivere rechtsgronden gehandhaafd of gewijzigd; overheid en onderdaan steeds in de weer, om met terzijdestelling van kastevooroordeelen en sektehaai kloverijen, na te sporen, wat ter bevordering van den binnen-
landschen vrede onontbeerlijk is.
Want hoe zouden wij den vijand van buiten op t, beslissend oogeublik 't hoofd kunnen bieden (al werden bloed en schatten daartoe bij stroomen ten koste gelegd) zoo wij ons niet bijtijds afrukten van de onzalige gewoonte ons zeiven te verlammen, door voortdurend op den voorgrond te schuiven hetgeen vei deelt, op den achtergrond hetgeen vereenigt? E11 hebben wij niet allereerst behoefte aan vrede, aan wapenstilstand tusschen de partijen? Geen vrede, die alle twistpunten onaangeroerd laat, geen wapenstilstand „faute de combattants". Maar het in discussie zich uitend verschil van gevoelen, nimmer ontaardend in onverzoenlijk-tegen-elkander-overstaan. De uit pen-en
spraakgevecht opstijgende stofwolken nimmer benevelend de ons-allen-licht-en-warmte-schenkende gerechtigheidszon. In één woord de nationale glorie gezocht, en gevonden. in 't samenwerken der meest uiteenloopende denkkrachten ter bevestiging van 't aloude bondgenootschap tusschen patriciaat,
burgerij en volk.
Het alleu gelijkmaken, het verbreken van historische banden, het stellen van de rede tegenover de traditie en het doen zegevieren van de eerste boven de laatste, is dus het doel van den Rechtstaat niet. En 't kan, wel beschouwd, ook met het doel zijn der komende democratie.
Toen voor het eerst in het rond de mare golfde: „Daar is leed onverdiend, daar zijn gaven onontgonnen," — toen de economisch-zwakke tot het besef ontwaakte, dat de gemeenschap hem het moreel-noodige onthield, dat ook hem de deur



open moest staan tot den met geestesschatten gevulden tempel, — toen was het, dat de democratie geboren werd.
Mag het een wonder heeten, dat zij, van den aanvang at' met leede oogen aangezien, als een onbeschaamde indringster verfoeid, tegengewerkt, althans ongaarne gesteund, op haar beurt eenzijdig ging voelen, partijdig ging oordeelen?
Zoo het al niet te betwisten zij, dat menig ontevredene, er aan wanhopend, met en onder de tegenwoordige staatsregeling tot zuiverder, harmonischer sociale toestanden te geraken, zich bij de revolutiepredikers heeft aangesloten, roekeloos ware het toch, te beweren, dat de democratie daarvoor verantwoordelijk is. Want begeerde zij oorspronkelijk iets anders, dan erkenning van het aan ieder individu toekomend recht zich een menschwaardig bestaan te verzekeren? — Daar nu het machthebbend intellect, al naar de omstandigheden, die erkenning telkens zich laat afdwingen en telkens weer terugneemt, kan het geen bevreemding wekken, dat de democratie bij wijze van tegenweer, de waarde der verstandelijke voortbrenging is gaan verkleinen, ja somtijds geheel miskennen. Ongetwijfeld eene fout, doch gelukkig geen onherstelbare.
Nog zoekt haar de aanklacht op, dat zij zich, in haar ijver om knellende banden los te wringen, in tegenspraak brengt met de zedewet, ja, sommigen betichten haar zelfs van oproer tegen de van God gewilde rechtsorde.
Hier zou als wêerleggend argument kunnen gelden, dat, wie zich over 't vele onrecht, dat binnen de grenzen der legaliteit gepleegd wordt, over de vele ellende, waaraan onschuldigen blootgesteld worden, bezwaard voelt (en wie voelt zich, bij eenig nadenken, er niet over bezwaard!) juist blijk geeft van de gezondste opvatting der zedewet, juist de door God gewilde rechtsorde toont te eerbiedigen.
Wanneer dus, in naam van 't democratisch beginsel, te velde wordt getrokken tegen kastevooroordeel en monopoliegeest en machtsmisbruiken, wat heeft de geloovige daarin te vitten en te laken ? Past het niet veeleer den would-be navol-



ger van Christus met de democratie samen te werken, opdat deze zich niet uit ergernis over den anti-socialen zin der z.g. weidenkenden, van de religieuse idee afwende.
Ernstiger dan bovenvermelde aanklacht, klinkt het reeds menigmaal tot de democratie gericht verwijt, geen oog te hebben voor de moreele zijde van 't sociale vraagstuk, de oplossing ervan te zoeken langs den weg van wettelijken dwang, door middel van tooverformules.
*Men waarschuwe haar dan ook voor de gevolgen van zoodanige afdwaling. Men wijze haar vooral op t verband tusschen economische en geestelijke vrijmaking. Men houde haar tevens voor, dat zij de massa niet heeft te vleien, maar op te voeden.
Of het evenwel billijk is, en raadzaam bovendien, haar, op grond van al te bijzondere voorliefde voor staatsbemoeiing, verdacht te maken? Die voorliefde heeft zij met haar protectionistische tegenstanders immers gemeen! En waar zooveel in te halen, zooveel te herstellen, zooveel weder op te richten is, mag het haar niet euvel worden geduid, dat zij, door 't hoe langer, hoe dieper ingrijpen van het staatsgezag in de economische en rechtsverhoudingen tracht te vergoeden en aan te vullen, wat aan zelf herzienende kracht, aan sociale energie
bij den individu te kort schiet.
Voor oppervlakkige beoordeelaren heeft de democratie weinig aantrekkelijks. Haar strijdleus: alles voor 't volk! roept aan de zijde der traditiehandhavers de verdenking op, dat het haar te doen is, minder om 't volk (in den engeren zin) de zegenrijke vruchten der beschaving te doen deelachtig worden (waardoor de gemeenschap in haar geheel, het volk in al zijne geleidingen tot hoogere welvaart zoude geraken) dan om de getal-sterkste klasse in 't ongestoord bezit te stellen van 't staatsgeweld.
Dat niet alleen. — Met de illusie, dat 't volk, gesteld 't kon zich naar eigen goedvinden besturen, altijd het beste zou willen, 't redelijkste zou kiezen, heeft zij nog immer niet gebroken.



Den aandachtigen beschouwer komt het echter voor, dat zij zich niet langer uitsluitend door het droombeeld der volkssouvereiniteit laat beheerschen. Daartoe zal wel iets -bijgedragen hebben de elders opgedane ervaring met z. g. democratische republieken. Doch vooral is het de steeds levendiger belangstelling in vraagstukken van practisch-hervormenden aard, die bij de heftigste aanhangers van het democratisch beginsel twijfel heeft gewekt omtrent de sociale waarde van abstracte begrippen.
Te meer is het te betreuren, dat intellectueel-begaafden, voorstanders et pour cause van de thans bestaande legale orde, feitelijk de staatsinstellingen, waarvan zij leven, ondermijnen door zich telkens uit te laten, alsof die instellingen ten doode gedoemd waren, terwijl zij, de komende democratie vereenzelvigend met het roode spook, haar aanstaanden triumf desniettemin voorspellend, tusschen wijken en onderdrukken geen middelweg speurend, alweer feitelijk in de kaart spelen der onwentelingsgezinden.
Moesten zij niet beter weten; weten, dat de komende democratie, mits met vertrouwen binnengehaald, niets zal omverwerpen van hetgeen hun dierbaar heet te zijn? Integendeel, en menige reeds tot stand gebrachte hervorming, menige kentering ook in het deuken en voelen der machthebbenden getuigt ervan: de komende democratie heeft, voorzoover zij is gekomen, vrede gesticht, oorzaken van verbittering weggeruimd, de bestaande legale orde geschraagd, de monarchie op hechter grondslagen bevestigd. — En dit alles, ofschoon de nieuwe richting zich haast uitsluitend op wetgevend gebied deed gelden en er van werkdadige democratische gevoelens bij de machthebbenden, individueel genomen, tot nog toe al bitter weinig openbaar werd! En dit alles ondanks het lijdelijk verzet van de overgroote meerderheid der z.g. élite, wier hervormingsgezindheid slechts dan te voorschijn treedt, wanneer er baantjes en onderscheidingen mede te verdienen zijn!
Gesteld, de élite staakte dat verzet, deels het nuttelooze daarvan
4



(
inziende, deels het gerechtvaardigde der democratisch* eischen toegevend, gesteld ook patriciaat en burgerij lieten zich ertoe overhalen met den tijdgeest mee te gaan, niet al pruttelend, maar blijmoedig en fier, gelijk het zelfbewusten aanvoerders betaamt, welk een verlossing zou dat zijn! Welk een stralende belofte I Welk een herleving van der vaderen warmgeloovigen zin!
Want 't voorgeslacht moge zijn gebreken hebben gehad, zijn groote gebreken zelfs! het durfde wat aan; het had goed en bloed veil voor een zaak, voor een idee; het kon voorspoed dragen met haast evenveel energie en helder inzicht als het tegenspoed wist te weerstaan, en dat zegt iets; het heeft bij herhaling, tot in de tegenwoordige eeuw, getoond, dat het een volk van kooplieden best toevertrouwd is, voor de heiligste belangen der menschheid te waken.
Het voorgeslacht eere! — Ons schijnt de roemvolle erfenis te zwaar 0111 te torsen. Kleuterig en peuterig zijn wij. — Het ons overgeleverd beginsel van onderwerping aan 't vrijgevochten geweten huldigen wij, doch meestentijds als een eerbiedwaardige reliquie, niet als het levend en levenwekkend motief van ons aan- en daarzijn.
Traditie is rijkdom, geestelijke traditie bovenal. En zorgvuldig, met piëteit te bewaren rijkdom. Niet gelijk men een mummie bewaart, of een historisch lijfgewaad, of een handschrift of een geëmailleerde snuifdoos: zulke schatten vergaar^ al is het langzaam, en geheel hun waarde ontleenen zij trouwens aan de voortlevende, gevleugelde traditie. Deze is ook een schat, maar een die niet vergaat, eene gave, waarmede grooter gaven te winnen zijn, eene kracht ten goede, voor oneindige uitbreiding vatbaar.
Er aan vasthouden, beteekent niet zoozeer de eens gegoten, verslijtbare vormen handhaven, als wel de leidende gedachte, waaraan staat en sociale organisatie hun oorsprong en wezen te danken hebben, verder uitwerken.
Ons, negentiende-eeuw-einde-Nederlanders, ging een tiental generatiën vóór in het, bewust of onbewust, dienen van 't



hoogste ideaal. — Met geringer kennis en gebrekkiger wetenschappelijke opleiding dan wij, is het hun gelukt iets, zeer onvolkomen nog, te verwezenlijken van 't geen zij voor recht hielden, van 't geen hun als het non plus ultra der beschaving voor de oogen zweefde.
Dat hun heldhaftig pogen met succes bekroond werd, is wel hieraan toe te schrijven, dat hun de vrijheid een haast bovenmenschelijke inspanning waard was, dat zij geen persoonlijke offers schuwden, waar het gold inmenging van gehelmde of gemijterde autocraten te keeren, dat gemeenschappelijke actie hun het meest probate middel leek, om den staat te doen zijn, geen van boven of van buiten opgelegde band, maar een bond, een Unie van gelijkgezinden, ter bereiking van de grootst mogelijke geestelijke welvaart.
Hun onderneming, nauw aangevangen, zijn wij, nazaten, geroepen te voltooien. Zij hebben een harden strijd, — tegen de baren en tegen de barbaren ! — te strijden gehad. Ook tegen exclusivistische neigingen in eigen boezem.
Dien strijd mogen wij niet opgeven. — Het redeloos geweld van zeeën en rivieren gluurt ons achter dijken en duinen aan; — het in bedwang te houden vordert onverpoosde aandacht.
En, al zijn onze betrekkingen met de vreemde mogendheden van den meest vriendschappelijken aard, toch doen zich telkens feiten voor, die het ons in herinnering brengen, dat met den naijverigen nabuur gerekend moet worden, dat er kwalijk verborgen veroveringszucht achter de grens loert, dus verklaarde vijandschap tusschen ons en de eene of andere „toegenegen" zusternatie zou kunnen ontstaan.—Met het oog daarop, en op de steeds hooger eischen stellende industrieele concurrentie tusschen de produceerende staten onderling, behooren wij ons, innerlijk en uiterlijk, van afwerende wapenen te voorzien; — van geestelijke wapenen allereerst. — Want zonder werkdadig geloof, zonder gerechtigheidszin, zonder passie voor al wat schoon is, en edel, en waar, zou het finan-



tieel en militair weerbaar zijn — de uiterlijke wapening — ons op den duur niet veel baten.
Wat in den oorlog afdoet is de voorbereiding. Niet zoozeer het technisch zich bekwamen der krijgsmacht, als 't op de „vereischte hoogte'' brengen van het moreel en intellectueel gehalte der troepen. Nu zal die „vereischte hoogte" nooit ofte nimmer bereikt worden, zoo niet 't volk zelf in zedelijke en verstandelijke ontwikkeling vooruitgaat.
Moed, beleid en trouw zijn, zelfs in vredestijd, ook in 't burgerleven, onschatbare, daarom niet minder onmisbare deugden. De minste soldaat telt op 't slagveld mede; maar ook de daglooner, ook de nederigste handwerk man heeft, al zwoegende om den broode, zich van een sociale opdracht te kwijten. — Geen individueele krachtsinspanning, mits aan moreele motieven ontspruitend, is verachtelijk. Niet iedere arbeid adelt, doch wèl iedere arbeid, met het gevoel van verplichting aan gezin en gemeenschap volbracht. — En waarin bestaat hoofdzakelijk die verplichting? Immers, in het nastreven van voleindiging, van volmaking; in het waardeeren van dat streven bij anderen.
Wie zich-zelf ten doel stelt, door dienende liefde den socialen vrede te bevorderen, hem wordt de smart tot vreugde, de ontbering tot weelde, de armoede tot rijkdom. Het gewrocht zijner handen, het voortbrengsel van zijn geest komt het gemeenebest ten goede. — De door hem in het leven binnengeleiden zullen op hun beurt welvaartstichters, vredeaanbrengers zijn I
Laten zich de proletariërs meestal door afgunst, de plutocraten meestal door hoogmoedswaanzin beheerschen, — wordt aldus van beide zijden de voorrang toegekend aan stoffelijke, tweederangs factoren, — de thans zich baaubrekende democratische strooming doet zich juist hierdoor kennen, dat zij de gemeenschap van die twistzoekende, verdeeldheidzaaiende elementen poogt te bevrijden. — Zijn open riolen in een wel-



georderden staat niet te dulden, evenmin paria's en parasieten.
Die uitwassen bedreigen 't sociaal lichaam met verrotting en verval. Zoowel boven als beneden, zoowel bij den slaaf der mode, als bij den slaaf van den honger schuilt het gevaar. — Het is dan ook van overwegend belang, dat karaktervorming steeds en overal vooropsta. — Spontaan, zonder dat het hem bij de wet voorgeschreven zij, moet de individu zóó leeren handelen, dat aan het hoogste zedelijk gebod voldoening geschiede. Daartoe kan staatsinterventie nuttig en noodig zijn. Men overschatte den invloed der wetgevers echter niet. Hij beschikt over genoegzame middelen om den onwillige te dwingen, den onmachtige te steunen. Hij vermag zelfs, door het opleggen van een zekere mate van zelfbeheersching en altruïsme, iets in 't leven te roepen, dat op moreele orde gelijkt. Meer niet. De volksgeest ontsnapt hem. Tot de binnenkameren des gewetens dringt hij niet door; op zedelijk gebied oefent hij een zeer beperkt heelmeesterschap uit. — Het is zelfs de vraag, of hij, door zijn optreden als de maatschappelijke hervormer bij uitnemendheid, de geestelijke vrijmaking van den individu niet vertraagt.
Ware het op te lossen sociaal probleem er een van louter stoffelijken aard, — gold het bijv. slechts, uit te maken hoe den werklooze werk, hoe den hongerlijder brood te verschaffen, — dan voorzeker zou het gewenscht zijn, dat 't staatsgezag met krachtige hand ingreep, desnoods de bestrijding der deprimeerende armoede geheel op zich nam.
Maar — 't pauperisme heeft diepliggende oorzaken. Het wortelt in eene algemeene kwaal: materie-aanbidding. — Of nu de wetgever zich er al op toelegt, die kwaal te verwijderen: 't baat toch niet. Wèl bereikt hij met zijn dwingen en binden, dit: de eerbied voor 't regelstellend gezag wordt, van wege de hoe langer, hoe steiler en veelvuldiger voorschriften tot een dor en dof formalisme, terwijl, waar nog geen ambtelijke immenging den vrijen wil komt plooien en rooien, 't plichtgevoel verstompt. — Hoe vaak reeds heeft de wetgever door



het op zijn beurt — en op zijn eigenaardige wijze! —behartigen van een volksbelang, 't particulier initiatief in den waan gebracht, dat, nu de staat er voor zorgde, de zaak in goede handen was; ergo — den belangstellenden burger niets anders overbleef dan .... toekijken. — Zoodoende keert men langs een omweg naar de leer van den staat-voorzienigheid terug. En 't merkwaardigste is, dat menig zich noemend socialist de gemeenschap in die noodlottige richting voortdrijft, ofschoon van die zijde consequenter ware, 't daarheen te sturen, dat de individu, steeds meer zelfstandig, steeds meer aan innerlijke tucht gewend, in toewijding zijn heil zocht, aan uitbreiding en bevestiging van 't sociaal erfdeel zijn persoonlijkheid ten offer bracht. —
Geen wetenschappelijk-geschoolde, geen denkend wezen haast, zonder reformatorischen aanleg. „There is something rotten in the State" fluisteren wij allen, op een gegeven oogenblik, den treurspeldichter na. Hoe die krankte te genezen? Daarover verschillen wij. Maar op één punt zijn wij 't eens. Hebben wij n.1. na gedane diagnose, de o. i reddende formule vastgesteld, onveranderlijk zoeken wij die formule aan het Staatsgezag op te dringen.
Wie bekommert zich, in de eerste plaats, om de zedelijke verheffing der massa? De een of andere droomer wellicht! Wij kennen slechts één onfeilbaar middel om de massa geestelijk vooruit te doen gaan. En dat middel is: macht over haar te krijgen. Niet de macht der suggestie, der overredende rede, maar de macht der systematiseerende, reglementeerende, alles over één kam scherende wet.
Niet zoozeer op 't ontkiemen van geestelijk leven, op 't produceeren van sociale energie stellen wij prijs als wel op letterdienst. 't Is of wij er aan wanhoopten ooit met de — waarom zoo beperkte? — duw en stuwkracht van 't particulier initiatief te kunnen reageeren tegen 't karakterlooze in en om ons. 't Is of wij 't zedelijk gebod onuitvoerbaar achtten zonder tusschenkomst van 't staatsgezag, 't Is of wij geen levens-



beginsel voor vrucht- en bruikbaar hielden buiten 't neergelegd zijn in een codex.
Toch wijst de ervaring het uit, dat sociale energie geen zaak is van uiterlijke, vormelijke onderwerping aan eenivettelijk commando, maar van inner lij ken drang en bezieling. — Dwingende maatregelen zijn een tweesnijdend zwaard. Nu kan het zijn nut hebben dat den eenling, uit naam der staatsgemeenschap, zekere verplichtingen worden opgelegd, — en wie zal dat nut in de meeste gevallen betwisten? — maar 't mangelt den eenling aan sociale energie, zoolang niet in hem groeit, de wil om zelfstandig, zonder dat het hem door bedreiging met de eene of andere straf afgedwongen worde, mede te werken, tot verhooging van eigen en aller geestespeil.
Slechts wanneer die wil bij hoog- en laaggeplaatsten aanwezig is, en sterk te voorschijn treedt, mag de maatschappij zich er op beroemen te zijn op den goeden weg, op den weg, die naar moreele orde, naar geluk en vrede voert.



XII.
EEN OM TE ZEILEN KLIP.
Laat de overheidszorg zich ook tot de geestelijke belangen uitstrekken, het zij zoo, mits karaktervorming hoofddoel blijve en niet 't ideaal gezocht worde in het vermenigvuldigen van imperatieve, restrictieve voorschriften.
Het streven moet niet zijn, een wonder van dressuur van den eenling te maken. Waar hij èn als een wereldje op zich zelf, èn als lid van wijdere kringen behoefte aan heeft, het is die volheid van geloof, van overtuiging en moreele kracht, welke zich uit in daden van dienende liefde, van toewijding en nooit verzadigden gerechtigheidszin.
Al werd de thans aan particulieren toebehoorende grond onder de volwassen mannelijke Nederlanders verdeeld, al leed niemand meer honger en ontbrak 't niemand langer aan gelegenheid om wetenschap „op te doen", dan nog zou het te bezien zijn of geen onrecht te bestrijden overbleef, zou 't gewiff niet gedaan zijn met de sociale ellende; „want kennen en kunnen is veel, maar weinig, als dat kennen en kunnen niet ten goede wordt geleid." (7)
Intellectueele lafenis brengt evenmin als stoffelijke welstand 't gemoed tot rust; onvervalscht geluk levert noch't bezit om 't bezit, noch 't weten om 't] weten. Eerst wanneer kunde |en verinogen eene spiritualistische wijding ontvangen, opent zich,



voor gemeenschap en individu een minder hobbelig bestaan. — Wie zóó denkt, zal er niet licht toe komen, 't wezen om den vorm, den geest om de letter te verwaarloozen. Hem is die hervorming de liefste, waarvan gezegd kan worden, dat zij wetten overbodig maakt. Ziet hij geen kans buiten staatshulp 't recht te doen zegevieren, hij zal die hulp aanvaarden, desnoods inroepen, met 't uitdrukkelijk voorbehoud echter, dat, ook in 't belang der gemeenschap, de tot zelfstandige energieontplooiing bestemde individu zooveel mogelijk in de gelegenheid gesteld worde zijn zedelijk-ik te oefenen.
Zeer zeker heeft de overheid er voor te zorgen, dat de volksgeest naar 't ware en 't zuivere zich richte. Doch juist die opvatting harer taak dient haar te weerhouden van al te aartsvaderlijke bemoeiing met 't bedrijfsleven. Zij heeft, als een verstandig voogd, op te leiden, niet „ii coup de décrets" maar bezieling-wekkend door haar voorbeeld. (8) Wèl is het haar plicht, zoodra 't blijkt, dat de bestaande rechtsinstellingen geen voldoenden waarborg bieden tegen machtsmisbruik en verkwisting van gaven, 't hare te doen om 't allerwege insluipend kwaad te keeren. Zij kan echter, als dwingend gezag, weinig meer uitrichten dan beletten, beperken, bestrijden. Waar zij zich tot opbouwen aangordt, betreedt zij, op één lijn met 't particulier initiatief, 't onbegrensd terrein der suggestie. Het maakt veel uit, ontegenzeggelijk, of de overheid, berustend-optimist zich toont, dan wel voortvarend-pessimist. In het eerste geval bereidt zij zich zelve, en zich zelve niet alleen, een sinadelijken ondergang. Beziet zij daarentegen den toestand met den ruimen, onbevangen blik des geloovigen, wien elke klokslag tot hoopvolle actie roept, geeft zij zich daarbij rekenschap van de grenzen der staatsvoogdij, zoekt zij het heil der zielen, „die daar krielen", waar 't alléén te zoeken is — nl. in onderlinge samenwerking en waardeering, — en moedigt zij elk van moreele waarde getuigend pogen aan, dan prijst haar de wijze, en zegent haar God. — Doch wat de overheid, voor zich, moge beslissen, 't doet niets af aan 't geen ieder onzer,



als zijnde in 't organisch verband een met andere atomen samenhangend atoom, te verrichten of na te laten heeft. —
Veel wordt er op de schouders der overheid geladen, en daardoor de vrije ontwikkeling, de karaktervorming des volks belemmerd en benadeeld, omdat 't particulier initiatief er niet voor te vinden is.
Qu'est-ce a dire? — Zou er in 't rijke Nederland geldnood heerschen l 't Lijkt er niet naar. Trouwens: is Zweden ons, in menig opzicht, niet vèr vooruit?
En toch bezit 't éen tegen Nederland drie. Terwijl ons nationaal vermogen per hoofd ƒ 2000 bedraagt, kan iedere Zweed nauwelijks ƒ 670 in 't gelid brengen. (9) — Maar Zweden weet te woekeren met 't weinige dat het bezit. Aan de harde rots der armoede weet het helder, dorstlesschend, opfrisschend water te doen ontspringen. Het ziet tegen geene kosten op, indien 't een volksbelang, een eisch van beschaving en recht geld. Het gloeit van hervormingsijver, het gloeit van modernen zin, van geestdrift voor wetenschap en kunst, voor al wat 't weerstandsvermogen der natie verhoogt, 't gloeit in één woord van public spirit.
Geen instelling van openbaar nut, ook geen hoogeschool in Svea-land, die niet, geheel of gedeeltelijk hare inkomsten trekt uit schenkingen door particulieren gedaan. Niet zeldzaam is 't dat heuchelijke familiegebeurtenissen aanleiding geven tot daden van sociale strekking, als 't oprichten van een leerstoel, 't stichten van een studiebeurs, 't aanleggen van een park of iets dergelijks. Het ethnografisch Museum te Stockholm, — éénig in zijn soort, — dankt aanzijn en bloei aan 't particulier initiatief. Evenzoo het instituut voor siö/d-onderwijs te Nas en nog menige andere merkwaardige inrichting. — Wie zal het dan ook wraken dat de Zweden trotsch zijn op hun land, de sedert 1865 gemaakte vorderingen breed uitmeteu? Was het niet volkomen terecht, dat Erik Sjöstedt in de Revue de Paris van 1 September 1897 zijn overzicht van de sociale beweging in Zweden met deze kernarchtige woorden besloot: „Ceux qui



„connaissent la Suède, savent avec quelle rapidité y fructifie „toute idéé de portée générale. La générosité avec laquelle „les détenteurs de la fortune se croient tenus, — et le sont „en effet par 1'opinion, — de concourir dans une large „mesure, è, toute fondation d'intérêt scientifique ou public, „constitue couime une sorte de haut socialisme national, de „portée infiniment féconde." —
Hoe ongunstig steekt, bij het daarginds waargenomene, onze slapheid af! En dat men toch de zware belastingen er niet bijhale! Ook in Zweden is die druk niet gering, 0111 van de hooge invoorrechten niet te gewagen.
Wat echter vaststaat: de Nederlandsche fortuinen nemen gestadig toe, tientallen millioenen zijn er in den jongsten tijd bij Indische fondsen gewonnen, de rentestandaard heft zich weer merkbaar op, ook stijgt de weelde, angst- en vreugdewekkend.
En met dat al vloeit de bron der sociale weldaden trager dan ooit te voren. Gegeven wordt er wel: door sommigen veel (zou 't Vio van hun inkomen zijn?) en gaarne, — door de meesten weinig en tegenstribbelend. Maar hoeveel en hoe dan ook: er wordt gegeven en geofferd. De vraag is alleen, of al dergelijke uitgaven ten bate der volksontwikkeling geschied mogen heeten. Zijn er niet onder, die parasitisme en huichelarij kweeken, dus beter niet gedaan waren?
Voor werken van barmhartigheid vermindert in 't oog loopend de belangstelling der thans aan de geldlade gezeten generatie. „Liefdadigheid naar vermogen," 't bekende Amsterdamsche genootschap, heeft over de laatste 4 jaren steeds dalende ontvangsten. Telde eens de Maatschappij van Weldadigheid 23000 leden, allengs is dat cijfer tot onder de 7000 geslonken.
Gaat men de rij der meer moderne, op het voorkomen van ellende door 't verspreiden van gezonde levensvreugde aangelegde bonden langs, men treft dezelfde tinantieele kwijning aan. 't Is geen verkwikkend schouwspel waarop wij ons zeiven vergasten. (10)
Of wij gelooven aan een betere, door eigen inspanning te be-



reiken toekomst, — en dan is onze onverschilligheid, tegenover zoo menig interessant pogen erger dan misdaad, eene font. — Of wij gelooven er niet aan; en waarom dan nog iets beproefd om tot zuiverder toestanden te geraken f Waarom dan den hervormingsgezinde» niet flinkweg den rug toegedraaid, in stee van hen te huldigen en amen te zeggen op hun vertoogen ? Waarom, als er toch geen hoop is, zoo aarzelend in 't negeeren, zoo weifelmoedig in 't tegemoetgaan van 't immers niet af te wenden noodlot?
Blijkbaar verkeeren de meesten onzer, begaafd of niet, in de duisterste onwetendheid omtrent waarde en strekking van den gemeenschapsband.
Wij meenen o zoo vaderlandlievend gestemd te zijn, wanneer wij met oranjesirikjes loopen en 't „Wilhelmus" staande en blootshoofds aanhooren. — Zeker, liefde toont zich in eerbewijzen. Maar ligt niet 't beste eerbewijs in toewijding? En hoe kunnen wij beter van onze toewijding doen blijken dan door krachtig, geldelijk en persoonlijk te steunen al wat ons volk, moreel en materieel sterker — en daardoor machtiger en gelukkiger — belooft te maken?



XIII.
DE EENIGE UITWEG: REFORMATIE VAN BOVEN AF.
In een land, waar 't nationaal vermogen 10 milliard bedraagt, zou 't zeker niet overdreven zijn, als minstens een twintigtal millioenen 's jaars door 't particulier initiatief aan 't tot stand brengen en in stand houden van instellingen van openbaar nut — vak- en ambachtsscholen, toynbee-halls, musea, volksbibliotheken en dergelijke — werd besteed.
Naar die berekening zou van ieder inkomen 5"/, ter verhooging dienen van de technische vaardigheid en tevens van 't geestelijk peil des volks.
Neemt men verder in aanmerking, dat de jaarlijksche uitgaaf aan sterken drank, op 80 millioen geschat, voor verreweg 't grootste gedeelte door loontrekkende uiet-kapitalisten wordt opgebracht, dat op die soin 25 */• zonder eenig gemis — eer 't tegendeel — zou kunnen worden bespaard, dan komt men weldra te staan voor de conclusie, dat er alweer ƒ 20.000.000 stroomen, waar zij niet heen moesten, terwijl nog zoo menig volksbelang op voorziening wacht.
Kon dus de bezittende klasse er toe besluiten van haar overvloed een luttel beetje af te zonderen ten bate der sociale reformwerkzaamheid, en kon meteen de min-vermogende klasse van haar zijde, er toe besluiten in plaats van 4 borrels er 3 te drinken, er zou jaarlijks eene som van 40 millioen beschik-



baar zijn om te redden en te verbeteren, wat zoo dringend om redding en om verbetering roept. — Buitendien zou 't den geldmagnaten vrij staan, nu en dan, ieder op zijn beurt, eeue genereuse, patriotische gedachte, geheel uit eigen middelen, te verwezenlijken. Reeds lieten zich, in deze richting, enkelen niet onbetuigd. Het is te hopen, dat de Amsterdamsche Maecenas, die ƒ 500.000 over had voor de Toynbee-zaak, en de edele schenkster van 't Stedelijk Museum in de hoofdstad — welk juweeltje van bouwkunst, in 't kroningsjaar, de Rembrandttentoonstelling mocht herbergen, —geen uitzonderingen zullen blijven. Want stichtingen van dien aard wekken gemeenschapsgevoel op, brengen verzoening teweeg, werken stimuleerend en calmeerend tegelijk.
Niet voor de grap hebben mannen als Carnegie, de Chambrun, Ruskin en anderen schatten belegd in sociale ondernemingen. Door oververzadiging, gepaard met onbedwingbaren ethischen hartstocht, werden zij ertoe gedreven. Uitgaande van de stelling, dat ideëele goederen niet de minst reëele zijn, daarbij doordrongen van 't besef, dat de rijkdom, gelijk alle superioriteit, een sociale missie te vervullen heeft, ontdeden zij zich alras, teneinde 't betere te bereiken, van een aanzienlijk gedeelte van hun bezit. — En hoewel men beweren mag, dat aan zulke handelingen zelden de ijdelheid vreemd is, erkennen moet men toch, dat 't voor staat en maatschappij een niet geringe aanwinst ware, zoo dat eigenaardig slag kapitalisten zich ook in Nederland voortplantte.
Men denke zich eens een gezonde sociale beweging, uitgaande, zooals 't behoort, van boven, van al wie uitsteekt en uitblinkt; de bevoorrechte klasse eindelijk er van bewust, dat zij den tijd, den kostbaren, diamanten tijd, niet heeft te verdrijven, maar nuttig, ook in 't belang der gemeenschap heeft te gebruiken; 't gebeuzel en gebazel der „wereld"-menschen vervangen door levendige belangstelling in de publieke zaak, de rijksgrooten vóórgaande in blijde, nobele actie.
Langer kunnen wij ons toch niet behelpen met palliatieven



en pleistertjes op de wonde, en overheidsbemoeiing, wanneer 't al te erg wordt. Omdat de revolutionnairen zich tamelijk zoet houden, stellen wij ons gerust. — Hoe zorgeloos! en hoe kortzichtig! alsof 't gevaar enkel en alleen in de revolutionnaire propaganda gelegen was en niet in 't onachtzaam en onbedachtzaam laten voortwoekeren van tot klassenhaat prikkelende kwalen.
Zijn er teekenen, die veel goeds voorspellen, geruststellend is de toestand daarom nog niet. Verre van dien. Er behoeft slechts gewezen te worden op de voortdurend toenemende criminaliteit, in verband met 't nog steeds alle palen en perken te buiten gaande alcoholgebruik.
Tegenover zulke euvels past 't waakzaam te zijn, zich niet te laten overrompelen door paradoxaal geschetter. — Het is en blijft waar, al tracht men 't met drogredenen weg te moffelen, dat een aangroeiend leger van wetsovertreders zwaarder dan eenige andere last- en schadepost op de gemeenschap drukt. — En hoe meer de overheidsbemoeiing zich uitbreidt, des te grooter 't aantal overtredingen.
De wereld der misdaad wint onophoudelijk in omvang. Dat feit alleen, naakt en ruw als het is, logenstraft de bewering als zou er langzame, doch gestadige vooruitgang waar te nemen zijn. In sommige opzichten kan er van vermeerdering der gemeenschapswaarden sprake wezen. Daar zullen bijv. op dit oogenblik meer geletterden zijn, dan een paar jaar geleden. Ook meer kleine kapitalisten. Meer uiterlijke welvaart dus. — Waar echter 't percentage der zedelijk-ontaarden evenzeer, en naar verhouding zelfs veel sneller toeneemt, mag twijfel omtrent de doelmatigheid van 't tot heden gevolgd opvoedingssysteem niet ongegrond heeten. (11) 't Moge voor de veiligheid van verkeer en bedrijf onmisbaar zijn, dat er aan berechting, huisvesting en onderhoud van misdadigers tonnen gouds besteed worden, — dat krankzinnigengestichten, als paddestoelen uit den grond, oprijzen, — die veiligheid zou nog minder gevaar loopen, indien er minder of in 't geheel



geen misdadigers minder of in 't geheel geen gedegenereerden waren. — Daar 't nu een uitgemaakte zaak is, dat degeneratie, van welken aard ook, met sociale gebreken verband houdt, schijnt de vraag gewettigd, of aan die gebreken de noodige aandacht geschonken wordt.
Niets gemakkelijker, dan wanneer 't kwaad in zicht- en tastbare symptomen zich geopenbaard heeft, repressieve maatregelen te nemen. — Maar al baten zulke maatregelen tijdelijk wèl, 't kwaad genezen kunnen zij niet. Sluit ze op, de misdadigers, als Gij ze te pakken krijgt, ten minste; sluit ze op, de zielskranken; daar is niets tegen aan te voeren, mits het U allereerst te doen zij om te redden wat nog niet geheel verloren is, om 't half-uitgedoofde zedelijk bewustzijn door heilaanbrengende suggestie weder op te richten. (1S) Daartoe ontbreekt 't U noch aan de noodige macht, noch aan de noodige middelen; alleen Uw wil is lauw en flauw. Doch al gelukte 't U, langs dien weg 't aantal der hopeloos afgedwaalden te verminderen, dan nog zou 't kwaad in al zijne afzichtelijke gedrochtelijkheid, U blijven aangrijnzen. — Want verderf en ellende volgen overal de materie-aanbidding op de hielen. — Daarom is 't niet genoeg de afgedwaalden, wanneer zij eenmaal vèr afgedwaald zijn, bij te staan. Lr moet ook algemeen naar gestreefd worden, verdere afbrokkeling dei nationale energie, verdere ontaarding van den volksgeest te voorkomen. Niet, althans niet hoofdzakelijk dojr overheidsbemoeiing. — De drankwet is daar om te bewijzen, hoe weinig een volkszonde zich aan een beperkend gebod stoort. Wordt er minder vervalsching van levensmiddelen gepleegd sedert t strafwetboek er straffen tegen bedreigt? Immers neen. — Trouwens, de wetgever kan den eenling wel tot een zekere mate van onthouding dwingen. — Maar dit is ook al wat hij vermag. — De dirigeerende klasse heeft 't echter in haar hand de leiding te geven, die tot 't voorbereiden eener betere toekomst niet gemist kan worden. Zij heeft slechts te ondernemen om te slagen. — Laat haar tot voorbeeld en tot aan-



moediging tevens strekken, wat in kleinere, economisch minder begunstigde landen met zoo glansrijken uitslag door 't particulier initiatief werd beproefd om 't volk in staat te stellen aan steeds hoogere eischen van techniek en moraliteit te voldoen.
Er moet aan ons nationaal gesukkel een einde komen. De toestand is ons verleden, onzen naam onwaardig. Wij laten ons overvleugelen door volksgroepen, die, nog geen menschenleeftijd herwaarts, in middeleeuwsch duister gehuld waren. — Zweden, Noorwegen, Denemarken, de Zwitsersche republieken, ja, tot Griekenland toe, draven ons voorbij. (13)
Het wordt tijd dat wij onze vroegere eereplaats, aan het hoofd der Europeesche beschaving, herwinnen. Dat kunnen wij, mits wij onze kostbare vrijheden en voorrechten weten te gebruiken.
Hoe zou de gloriezon ons weer toelachen als wij in onze wetten en zeden, maar vooral in onze zeden, de sociale gerechtigheidsidee zochten te verwezenlijken!
e



XIV.
DE HANDEN INEEN.
Gesteld er kwam, door welgerichten aandrang, reformatie van boven af; gesteld patriciaat en burgerij namen zich ernstig en beslist voor geen maatschappelijk deficit onbestookt te laten: zou de behoefte aan een vast plan, aan een stelselmatige organisatie van 't sociale reddingswerk zich niet diep en scherp doen voelen?
Vermoedelijk ja. Reeds om deze reden dat er, ten gevolge van 't moderne specialiseeren, telkens nieuwe bonden oprijzen die dan ook telkens den uitroep: alweer een! op de lippen
brengen. Al blijkt het zonneklaar dat elk dier bonden in een bestaande leemte voorziet, juist 't vermeerderen van hun aantal doet de belangstelling in 't gemeenschappelijke doel: versterking van den socialen band, afnemen, terwijl 't nog daarenboven exclusivistische neigingen bevordert.
Verdeeling van arbeid is een goede zaak, samenwerking niet minder.
In hoeverre 't nu raadzaam ware de bestaande bonden en instellingen ineen te doen smelten dan wel of een Centrale Bond voor Maatschappelijk werk de beste diensten zou bewijzen: ziedaar een quaestie van zeer aanstaande, zoo niet van actueele zorg. (11)
't Tegenwoordig systeem, of beter gebrek aan systeem



bij 't kampen voor volksontwikkeling doet meer denken aan een lappendeken dan aan een harmonisch geheel, meer aan een ongeregeld optrekken van krijgvoerende vrijbuiterbenden dan aan een gedisciplineerden veldtocht.
IJver is er, in niet geringe mate, voorhanden; groote gaven bieden zich aan, zijn^ althans beschikbaar; wat echter onnoodig veel geld kost, onnoodig veel krachten inspant, is de propaganda. Door het, ook op dit gebied, toepassen van 't, elders zoo vruchtbaar gebleken coöperatie-beginsel, zou 't tekort aan reddingsmateriaal eenigszins inkrimpen.
Werd er aldus naar een maximum van uitkomsten met een minimum van inkomsten gestreefd, en zochten de verschillende bonden ter bescherming van dit, en ter bevordering van dat, 't gemeenschappelijk doel voor oogen houdende, elkander aan te vullen, geen twijfel of hun zou steeds warmere belangstelling van „geachte" zijde de opgenomen taak verlichten.
Geen twijfel ook of er zouden gulden dagen opgaan over stad en dorp, over land en volk!



XV.
GEZONDE UTOPIËN.
Veel is er noodig.
En in één dag werd Rome niet gebouwd.
In één dag zal ook onze maatschappij niet van gebrekkig volmaakt worden.
Maar is volmaaktheid geen uiterst relatief begrip? En is 't daarmede niet als met de absolute waarheid van Lessing? Deed de geestige Semiet die 't vervuld zijn van waarheidsliefde hooger stelde dan 't bezit der waarheid zelve, niet de beste keuze?
Zou 't hoogste sociale goed niet hierin gelegen zijn dat na afloop van ieder jaar een merkbare verbetering van 't ethisch gehalte der natie kon worden aangetoond?
Doch, om zulk een resultaat te bereiken moet 't „Herzie U zeiven" geen doode letter blijven.
Geen kracht, hoe miniem ook, mag zich in steriele droomen opsluiten.
Een overzicht van de op te lossen vraagstukken, van 't vele dat op voorziening en afdoening wacht, is, misschien, tot besluit der voorafgaande beschouwingen, niet overbodig.
Allereerst dient op den voorgrond gesteld 't belang, dat niet een enkele klasse, maar de geheele bevolking, heeft, bij 't voorkomen van zoowel zedelijke als stoffelijke ellende.



Op de vorming van 't kinderhart zij voornamelijk de aandacht gevestigd, 't Kind is de toekomst, 't kind is de maatschappij van later. Leert 't kind zich aan tucht gewennen, plooit 't tot liefde voor al wat groot is, en edel en schoon, en gij zult over 25 jaren de lastposten der gemeenschap tot een minimum herleid hebben. Het is immers ook uw ideaal de improductieve elementen, de zedelijk-ontaarden langzamer, hand te doen verdwijnen?
De opgroeiende jeugd aan verderfelijke invloeden onttrekken, moet] niet minder noodzakelijk worden geacht. Ook hier kan de wetgever beschermend ingrijpen. Maar ook hier heeft 't particulier initiatief een ruim veld ter bearbeiding. (14) Indien 't eens zoover kwam dat in iedere stad, in iedere gemeente ten plattenlande de gelegenheid om zich, na volbrachte dagtaak, nuttig en aangenaam bezig te houden, voor een ieder open werd gesteld. Zooals 't nu gaat, is de ongetrouwde werkman, en de getrouwde somwijlen ook, feitelijk er toe gedwongen, zijn vrije uren in een drankhol door te slenteren. Verinaak d. i. herstel van krachten door afwisselende geestesinspanning, kan hij zich in de meeste gevallen niet verschaffen.
Is 't wonder zoo die verlatene, die aan-zich-zelf-overgelatene, wel eens struikelt?
't Opkomend geslacht niet alleen, ook de volwassene beveiligd tegen de booze uitwasemingen des Bederfs, daarmede zal de slag reeds half gewonnen zijn.
Eenmaal gepantserd, eenmaal in zuiver denken, in altruïstisch handelen geoefend, zal 't volk den strijd tegen tallooze misbruiken kunnen medestrijden.
De ondragelijke woningtoestanden, de hongerloonen, de gedwongen periodieke werkloosheid, de prostitutie: altemaal kwalen, deels uit gebrek aan naastenliefde bij den rijke, deels uit gebrek aan energie bij den arme ontstaan.
Om 't pauperisme, in zijn verschillende openbaringen, geheel ten onder te krijgen, is derhalve iets meer noodig dan bloot



uiterlijke hervorming. Dat 't zal wijken zoodra 't stelselmatig, met suggestive middelen bestookt wordt, mag men, op grond van reeds bereikte resultaten, gerust aannemen. Reden te meer om 't geen, op kleine schaal, met succes beproefd werd, op groote schaal — tot algeheele overwinning — voort te zetten.
Al wat tot vermeerdering van vakkennis, tot verhooging van ethisch bewustzijn, tot verzoening en toenadering, bij kan dragen, verdient, om 't nut en den zegen van dergelijk pogen, lof en steun, hulde en aanmoediging!
Nog een korte spanne tijds en wij zullen voor de vraag staan wat met de overbevolking aan te vangen. Ook op dit punt heeft 't particulier initiatief zijn licht te ontsteken, 't zij door 't stichten van een emigratiefonds, 't zij door ondernemende landgenooten in den vreemde vooruit te helpen, 't zij door op eigen bodem nieuwe bronnen van welvaart te ontdekken, 't zij door 't droogmaken der Zuiderzee te bespoedigen.
Een arbeidsbeurs voor 't gansche rijk behoort thans nog tot de pia vota; 't is te hopen dat de wensch weldra tot een bloeiende werkelijkheid moge rijpen! (15)
Zonder aanhoudende, toenemende zorg voor de geestelijke vrijmaking van den individu, geen levende gemeenschap in den waren zin des woords, geen vooruitgang. Wat echter niet wegneemt, dat ook voor de hygienische belangen zorg moet worden gedragen. Mens sana in corpore sano. De gezondheid des lichaams en des geestes laat niet toe dat er duizenden in krotten wonen (nog onbesproken de vrouwenhatende kippentrappen in de meeste moderne heerenhuizen!), dat er op menige plaats geen zuiver drinkwater te bekomen is, dat er levensmiddelen vervalscht worden. Volksbaden, spierkracht-oefeningen zijn nog te schaarsch.
Wat al desiderata! Wat al onbevredigde behoeften! Wat al dringende nooden! Is 't geen reuzentaak die ons wacht?
Een taak zeker niet te volbrengen zonder overeenstemming tusschen standen en partijen.
Er ligt veel bemoedigends in 't feit, dat mannen van zeer



uiteenloopende godsdienstige en staatkundige richting op sociaal gebied 't. zelfde doel nastreven, elkander de broederhand toereiken. Er ligt een belofte, eene heerlijke, stralende belofte in voor de toekomst; een spoorslag om nog meer samenwerking te trachten te verkrijgen; een aanwijzing om geloofs- en klassenverdeeldheden in de rommelkamer op te bergen. (16)
Ook 't vraagstuk der maatschappelijke reconstructie geeft aanleiding tot meeningsverschil. Over de grenzen der staatsbemoeiing zal wel altijd getwist worden. Maar 't gewichtigste is toch dat er overeenstemming heersche omtrent 't te bereiken doel, dat niemand de noodzakelijkheid ontkenne van 't sociale reddingswerk.
En daarheen bewegen wij ons.



XVI.
NEO-UBERALEN AAN HET ROER.
Er wordt, dit is onbetwistbaar, binnen onze grenspalen geestelijk nood geleden. Niet alleen onderde minst-, maar ook onder de meestontwikkelden. Niet alleen onder de proletariërs, maar ook onder de gezeten burgerij, ook helaas! onder de patriciërs.
Want 't gemis eeuer hoogere levensopvatting doet zich evenzeer boven als beneden gevoelen. Met kennis en kapitaal wordt geen bezieling gewekt: deze zijndemoraliseerendekrachten zoo geen toewijding ze adelt.
Daarom, 't allereerst solidariteitsgevoel bij den eenling aangewakkerd ! Opdat hij zijn plicht jegens de gemeenschap, ook zonder aanspraak op vergelding, leere vervullen.
Er blijft nog zooveel, zoo oneindig veel, te wenschen over .. .. en te doen.
De stoffelijke welvaart moge, sinds tal van nieuwe banen voor handel en industrie ontsloten werden, niet onaanmerkelijk gerezen zijn, wat beteekent de gestadige vermeerdering der staatsinkomsten, — door economisten van naam als de eenige betrouwbare maatstaf en krachtmeter van toenemende beschaving voorgesteld en geprezen, — tegenover de steeds grooter sommen, waarmede 't pauperisme moet worden gesusd.
En gold 't bloot een quaestie van materieel ach en wee!



Dat zoo menig gezin onder zware lasten gebukt gaat is niet de ergste ramp onzer tijden.
Maar dat er zooveel millioenen naast elkander voortleven, zonder met elkanders behoeften vertrouwd te zijn; dat 't individualisme, in den zin van „chacun pour soi et Dieu pour tous" nog zoo welig tiert, — weliger dan ooit te voren misschien — dat 't zedelijk gehalte der natie, blijkens 't hoe langer hoe sterker percentage der zich-zelven-niet-kunnendebesturen elementen zoo rusteloos afbrokkelt, dat 't particulier initiatief zoo weinig uit te richten vermag, deswege staatsinmenging, bij 't minste zaakje, moet worden ingeroepen, — ziet, dit is een toestand van moreele anarchie, met geen mantel, hoe rijk geborduurd ook, met geen stortvloeden van oraties en decoraties te bedekken.
Orde, moreele orde: daaraan hebben wij, Nederlanders, behoefte, zielsbehoefte.
Men zoekt ons te winnen voor sociale wetgeving, voor maatregelen ter bescherming van dit, ter beteugeling van dat. Met andere woorden: men tracht ons wijs te maken dat wij politiek-mondigen, buiten staatshulp niets vermogen.
Men dringt ons de overtuiging op, dat 't ons aan ambtenaren ontbreekt, dat ons geluk van overheidszorg afhangt. Zoowel de Hooge Regeering als de naar de volksgunst dingende partijen laten zich — door welke geheimzinnige macht toch? — in die noodlottige richting voortdrijven.
Bevroeden zij 't dan niet, onze geëerde en geleerde bewindslieden, dat zij, door 't voorspiegelen van een heilstaat, waarin de individu zich, bij wetsverordening, zijn aandeel in de maatschappelijke reconstructie — als ware 't een stuk specerij, toegewogen ziet, de kracht, waaraan de individu zijn energie ontleent, metterdaad afbreken? Geven zij zich geen rekenschap van 't ijdele eener regeerkunst, die louter hierop uitgaat, karakters te buigen, niet te vormen ?
Zoo t naar hun opvatting, slechts een kiezen is tusschen twee kwaden, — 't ergste en 't minste, — lijkt hun de massa



tot zelfherziening en zelfverbetering onbekwaam en komt het hun voor dat 't verduisterd rechtsgevoel door wetsdwang alleen weer op te wekken is, hoe somber ziet 't er dan niet uit met ons sociaal-economisch perspectief!
Want al poogt men 't met een beroep op de mison d'état te rechtvaardigen dat den eenling hoe langer hoe meer zijn persoonlijkheid ontfutseld wordt, 't is en blijft den onbevooroordeelden denker een raadsel hoe rechtsbewustzijn en gemeenschapszin uit gedwongen handelingen kunnen ontstaan!
Niets gemakkelijker, en met 't oog op de thans heerschende aanbidding van den „sterken arm" niets winstgevender dan 't vooropzetten van „sociale politiek". Die samengekoppelde woorden hebben een betooverenden klank. Wat is den autoritair meer welkom dan uitbreiding der gezagsbevoegdheid ?
Maar ook de hervormingsgezinde; ook de kampioen voor volksontwikkeling jubelt om de beweerde macht der wet. 't Is of één pennestreek voldoende was om ingewortelde euvels uit te roeien!
Zulk een gemoedstoestand bij idealistisch aangelegde geesten verraadt ontstemming, ja wanhoop.
Zou soms 't bewijs geleverd zijn dat de massa, voor den heiligen strijd, voor 't streven naar ideëele goederen niet te winnen is ? Zoo neen: hoe 't dan te verklaren dat zij die 't betere willen, 't buiten staats voogdij, buiten staatsinmenging, onbereikbaar achten? Hebben zij 't wél overwogen wat 't in den schoot bergt ziels vraagstukken met 't zwaard op te lossen ?
Het klinkt ongeloofelijk dat wie ethisch-ontwikkeld is, voor ethische belangen gaarne in de bres springt, zich toch niet los kan maken van de verouderde, autoritaire denkwijze.
Dat slingeren tusschen 't verlossend ideaal — in den historischen Christus werkelijkheid geworden — en de heidensche Oesar-vergoding heeft, zoo 't schijnt, niet lang genoeg voortgeduurd.
Vraag den priester naar 't redmiddel. Hij zal U, volslagen te goeder trouw, de meest blinde, onvoorwaardelijke onder-



werping aan den alleen en alleswetenden clerus aanbevelen.
Vraag den protestantschen piëtist naar de heilsformule. Hij zal U met stroeve, verketterende dogmatiek bedienen.
Vraag den sociaal-democraat hoe hij zich de maatschappij van morgen denkt. Hij zal beginnen met U te tracteeren op een, deels gegronde, deels overdreven aanklacht tegen klassenregeering, daarbij den klemtoon leggend op 't als van zelf sprekend aangenomen obscurantisme van al wie geld ,en macht bezit, om vervolgens, uitgaande van de veronderstelling van 's menschen oorspronkelijke onbedorvenheid, na zwerven en zwenken wonderveel, aan te landen bij 't meest geperfectionneerd ijzeren-boei-stelsel.
Zij allen: de priester, de protestantsche piëtist, de sociaaldemocraat, maken zich een spotvoorstelling, een caricatuurbeeld van het recht. Onbewust leenen zij zich tot reactionnair, staats- en gemeenschapsvijandig gedoe.
Wat te zeggen van de liberale school? Is zij de eens trouwbezworen leer, in den loop van 't laatste decennium, niet meermalen afgevallen? Was het haar wel altijd in de eerste plaats te doen om de vrije ontwikkeling van gemeenschapsleven te bevorderen ?
Dat 't liberalisme heeft medegewerkt om, waar de wet aan duldelooze misbruiken medeplichtig kon worden genoemd, betere toestanden door wetswijziging voor te bereiden, geen vriend van vooruitgang zal 't laken.
Hoe geheel anders echter wanneer, uit zucht naar parlementaire zetels, uit vrees door marktschreeuwers en kiezerstrekkers van rechts en links verdrongen te zullen worden, uit overschatting wellicht ook der opvoedkundige waarde van staatszorg, liberale partijleiders zich niet ontzien de deur wagewijd open te zetten voor officieel-gewaarmerkte sociale proefnemingen !
Het geldt hier immers de vraag: wat den eenling 't voordeeligst is: de door middel van wetsdwang aangeleerde deugd,



da» wel de uit eigen geestesarbeid opwellende drang naar zedelijke en economische vrijmaking.
En zoo 't geen wonder mag heeten dat den materie-aanbidder, hij zij clericaal of socialist, wetsvoorzienigbeid het hoogste, en 't begeerlijkste dunkt, met welk woord, scherp genoeg, 't bedrijf der staatssocialiseerende liberalen te bestempelen?
Heeft 't geloof, 't tot actie prikkelend geloof in de bergenverzettende idee, hun gemoederen ontruimd, kwam in stede daarvnn de godbeidserkenning en verheerlijking der materie, laten zij 't openlijk, van puien en tuinen, afkondigen!
Maar dan ookregelrecht naar gezagsabsolutisme heengestuurd I dan ook geen hinken op twee gedachten meer I dan ook voor goed de vrijheidsvlag neergehaald!
De benaming liberaal past op zulke platonische liefhebbers van eigen cultuur evenmin als de benaming Christen op de groote meerderheid onzer kerkgangers. Een verwarring-stichtende, bedriegelijke etiket is het, anders niet.
Wilt gij 't ken- en herkenningsteeken van den onvervalschten liberaal? Hij gruwt er van telkens te moeten hooren dat de tijden nog niet rijp ziin voor de zelfeducatie des volks. Hij komt er tegen op dat, waar 't particulier initiatief te broos gebleken is, de daarover aangeheven jammerzang doorgaans eindigt met 't aanprijzen van juist nog meer karakterverslapping te weeg brengende protectionistische maatregelen.
Hij noemt 't een zonderlinge opvoeding den wilszwakke
zoodanig te beschermen dat er geen wilssterke uit groeien
kan. Hij vraagt of valhoed en rolwagen weer in eere hersteld zullen worden. Hij verwacht van kunstmiddeltjes en palliatieven geen blijvende, duurzame lotsverbetering voor den werkman. Dezen draagt hij een vaderlijk, geen ziekelijk hart toe. Het pijnigt hem dan ook èn als mensch èn als burger, 't redeloos jagen aan te zien, waarmede z. g. voorzorgsinstellingen, de eene voor, de andere na, van rijkswege worden opgericht. Dat zulks met de beste bedoelingen geschiedt, zal hij de laatste zijn om te ontkennen. Doch was het niet een den spijker-op-den-kop-



treffend gezegde van Dumas-fils dat de hel met goede bedoelingen geplaveid is? (17)
In ernst, wanneer zal de beschermingswoede, die ons nu eenmaal heeft aangegrepen, haar keerpunt bereikt hebben?
Daar wel geen enkele reden te vinden is om den een te weigeren wat den ander verleend wordt, zullen wij 't zeer zeker nog beleven dat na den interessanten werkman, de beurt komt aan den niet minder interessanten landbouwer. En als deze zijn oogst, in den vorm eener rijksverzekering tegen misgewas en klauwzeer, ook tegen brand-, hagel- en rupsenschade binnen heeft, zal men d e vangstgrage visschersbevolking, j a welke categorie nog meer? moeten gedenken. Suum cuique. Een ieder zijn broodwinning gewaarborgd, mitsgaders een net pensioen voor den ouden dag: daar gaat het zoo stillekens heen.
De financieele quaestie, — wie dat alles toch bekostigen zal? — terzijde gelaten, hebben wij hier te doen met een moreelweldadig, dan wel met een op louter verhooging van stoffelijk welzijn berekend systeem?
En zoo 't niet twijfelachtig is dat instellingen van voorzorg slechts dè,n verheffend, slechts dan opbouwend werken, wanneer de bewejdadigde uit eigen vrijen wil toetreedt niet alleen, maar ook deel in 't beheer krijgt en daarenboven geen verkapte aalmoezen (bijdragen van patroon en rijk) hem in zijn rechtmatigen arbeiderstrots krenken, — welk motief, 't zij van practischen, 't zij van hoogeren aard, kan de neo-liberaal doen gelden om zijn varen onder dubbele vlag aan afkeurende beoordeeling te onttrekken?



XVII.
GEESTDRIFT ADELT.
Zonder geestdrift brengt niemand grootc dingen tot stand.
Mr. N. G. Pierson.
Geen verkapte armenzorg dus! Zoo min mogelijk wetsdwang! Het staatssocialisme, waarvan onze oostelijke nabuur de wrange vruchten reeds plukt, niet op Nederlandschen bodem overgeplant!
— „Maar wat dan? als 't particulier initiatief zich zoo zwak „blijft toonen, wat dan? Van beginselen en woorden in de „lucht leeft men toch niet!"
Wis en zeker: neen. Maar wèl van consequent-toegepaste beginselen. Wèl van woorden in daden omgezet.
En nu moge 't niet te betwisten zijn dat 't individualisme, enghartig opgevat, én voor den eenling, zelf, en voor de gemeenschap, in nauweren en breederen zin, schadelijk, ja verderfelijk uitkomt, — daarmede is nog volstrekt niet bewezen dat 't socialisme alléén ons redden kan. Integendeel. Stond de keuze tusschen 't verst afgedwaald individualisme en 't ijzeren-boei-stelsel, dat ons van socialistische zijde wordt aanbevolen: dan nog ware 't eerste boven 't laatste te prefereeren. Gesteld een ieder ging zijns weegs zonder zich om de nooden van anderen te bekommeren: 't zou de moreele anarchie in



den meest volmaakten vorm zijn. Maar uit anarchie kan orde, uit losbandigheid vrijheid geboren worden, terwijl de socialistische heilstaat door 't bezigen van dwang, eu nog eens dwang, de karaktervorming eenvoudig tot nul reduceert, de kans op meer harmonische werking der maatschappelijke krachten geheel en al wegcijfert.
En die kans moet bewaard blijven, moet zelfs in toenemende mate aanwezig zijn, willen wij niet, individueel en collectiefi ondergaan.
Dat de staatkunde van 't „laisser faire, laisser passer" op sociaal gebied ooit verdedigd is kunnen worden: 't gaat ons modern begrip te boven. Tot zoover uiets aan te merken. Maar omdat 't en van de overheid, en van de gezagskringen verkeerd gezien was de maatschappelijke kwalen onverzorgd te laten, slechts dan ingrijpend, wanneer 't al te bar werd, — moet nu daaiom 't individualisme, 't gezond individualisme wel te verstaan, als uit den booze, met den banvloek bedreigd ?
Moet nu daarom de wel eens misbruikte, maar veelal zegenaanbrengende vrijheid er onder? Geeft 't geen blijk van verward en onzuiver redeneeren de schuld van alle maatschappelijke ellende op een scheef toegepast beginsel te laden?
Want zoekt de individualist 't geen zijn beginsel hem opdraagt te zoeken, n.1. de grootst denkbare uitbreiding van 't individueel weerstandsvermogen, hij zal zich 1". afvragen hoe die uitbreiding, zelfs voor den meestontwikkelden, zonder hulp van anderen, te verkrijgen is, en 2'. zal hij, den solidariteitsband tusschen rijk en arm, tusschen meer- en minbevoordeelde in aanmerking genomen, niet rusten eer hij door sociale handelingen, door mede te deelen van zijn weten en kunnen, getoond heeft te zijn een kracht ten goede, een speer in den dienst van 't ridderlijk Recht!
— „Maar gij idealiseert!" hooren wij ons toeroepen. „De „een of ander zal 't individualisme zoo opvatten: van de „meesten zult gij te vergeefs ridderlijkheid verwachten. Zonder „dwang, zonder strenge controle komt gij er niet." —



Toegegeven dat 't nog lang kan duren eer't individualisme, in zijn reinsten vorm, door al wie 't goede wil, zal worden gehuldigd, — dat 't zoo lang moet duren zien wij evenwel niet in. Een weinigje nagedacht, nog een weinigje 't gevoel geraadpleegd. en men is al een heel eind op weg!
Wat 't idealiseeren betreft, nu, wij troosten ons met de overtuiging dat „de idee 't eenig waarachtige is." Daar zijn er genoeg die ons beginsel als een schild gebruiken .... om hun onverschilligheid, hun sociale lauwheid er mede te dekken I Alsof individualisme en egoïsme synoniemen waren I
Het geldt hier de vraag: hoe maken wij ons sterker, hoe bereiden wij ons een toekomst?
En daarop antwoorden wij, idealisten, het volgende:
Wie den vrede wil, die gorde zich tot den strijd aan! Wie grondige, afdoende verbetering mogelijk en noodzakelijk acht, die herzie zichzelf 't allereerst! Wie zijn stam een warm hart toedraagt, die verspille geen tijd in onvruchtbaar gebeuzel en splitsende-leuzen-ontrolling, die neme deel, en een werkzaam deel, aan al wat op sociaal gebied, redding en genezing, wederopheffing en herstel van rechtmatige grieven, ten doel heeft I Wie de moreele orde wil helpen verwezenlijken, die late zich niet van de wijs brengen door de welluidende, doch onvolledige leerstelling dat arbeid adelt, terwijl 't toch de oogen uitsteekt dat arbeid, zonder verheffende nevengedachte, zelfs geen hygiënische oefening is, daarentegen elke door geestdriftige toewijding geadelde werkzaamheid, onverschillig welke, zegen en voldoening aanbrengt!
—„ Maar als de massa nu eens niet van haar laag-bij-de-grond„sche beschouwingen en verwachtingen af te leiden is? Wat „dèn?"
Ja, wat dan ? Sperare contra spem! Tegen alle hoop in, toch hopen blijven I
Of zou 't een illusie zijn, bekorend en ijdel als alle illusies,



dat er in ons volk latente krachten wonen, droomende, sluimerende krachten, tot heerlijk ontwaken bestemd?
Zou 't een illusie zijn dat de Nederlandsche samenleving 't tooverwoord wachtende is, waarmede zij zich zal kunnen loswringen uit den muffen, dompigen kerker des vooroordeels?
Zou 't een illusie zijn dat op 't vernemen van dat tooverwoord, uit den mond of uit de pen van wie weet welken onbekende, de geheele natie zal opstaan, en opnieuw trouw zwerende aan de Vorstin harer keuze, bij dien eed van trouw zal voegen de driewerf-herhaalde belofte steeds datgene te zullen doen wat een door idealisten grootgebrachte natie schuldig is te doen?
6







AANTEEKENINGKN.







AANTEEKENING 1. Deze in inarmcr gebeitelde woorden zjjn door onzen onvergeteljjken Mr. A. E. J. Modderman in diens rede van 9 December 1880 voor de Tweede Kamer uitgesproken. Wjj laten hier die rede in hootdzaak volgen, daar 't, dunkt ons, geen kwaad kan, nog eens in herinnering te brengen hoe de maker der drankwet over staatsinmenging dacht. Merkwaardig is zeker de profetie, dat eer de eeuw ten einde spoedde, er een sociale omkeering zou plaats grijpen. Men heeft 't destijds den Minister der Kroon verweten, dat hjj zich, — wel is waar op 't voetspoor van Ranke, — aan zulk eene voorspelling waagde. — Moest hjj dan verbergen, wat er in hem omging by 't gadeslaan van de sociale beweging onzer dagen? Wat is onvoorzichtiger: 't gevaar aan te wijzen, maar 't middel ter redding daarnevens, of de roekeloozen, de nalatigen, de ziende-blinden, in slaap te sussen ? Immers 't laatste.
Ziehier een afschrift van Mr. Modderman's bekende rede:
Hoe optimistisch ik in 't algemeen zijn moge; hoe vervuld van 't geloof, dat de idéé het eenige waarachtige is en dat 't ideaal ten slotte de werkelijkheid beheerscht; ik ontveins mij toch volstrekt niet, dat de tegenwoordige toestand der maatschappij — ik spreek nu niet van de politiek, — niet alleen der Nederlandsche, maar der Europeesche in menig opzicht hoogst ernstig is. Met een van de grootste geschiedschrijvers onzer dagen meen ik, dat men geen profeet behoeft te zijn om de mogelijkheid — misschien moet ik zeggen: de waarschijnlijkheid — aan te nemen, dat voordat deze eeuw ten einde zal zijn gespoed, Europa eene sociale omkeering dreigt, waarbij alle vroegere politieke revolutiën slechts kinderspel zullen geweest zijn.
Waardoor de gevaren te bezweren? Misschien door herziening van wetten? Ook ik ben van wetsherziening niet geheel afkeerig, mits op 't juiste tijdstip, met de grootst mogelijke voorzichtigheid en nooit anders dan binnen de grens, aangewezen door 't woord van Portalis, dat ik mij veroorloofde hier, als mijn grondbeginsel van wetgeving, ten vorige jare, aan te voeren. Maar tot diegenen, 't zij binnen of buiten deze zaal, die meenen, dat men door herziening van wetten alleen zedelijke of maatschappelijke kwalen genezen kan, tot hen zeg ik: „Herziet u zeiven."
AANTEEKENING 2. School- en graafschapsraden helpt zij reeds, mits niet getrouwd zijnde, samenstollen. Van de eerste mag zij zelfs deel uitmaken.



Ook in het progressistisch land bij uitnemendheid n.1. Zweden, zijn vrouwen van hooge geboorte naast andere begaafde dochteren Eva's, als leden van schoolcommissies werkzaam.
Hierin stemt de Scandinavische cultuur met de Britsche overeen, dat zjj, vasthoudende aan 't geen in de traditie 't vasthouden waard is, al wat naar verouderd, verdord, wegversperrend vooroordeel riekt, zonder eenige aarzeling, zonder verdere plichtplegingen over boord werpt.
Zoo zien wjj byv. de Zweedsche vrouw van aanzienleken huize, naast meisjes van nederige afkomst, kantoorwerkzaamheden verrichten, studeeren, onderwijs geven. Meestal bezit zjj daarnevens huishoudelijke- en sportkundigheden, welke zjj zich wel wachten zal te laten beschimmelen, terwijl zij niet zelden, na volbrachte dagtaak, op gezellige bijeenkomsten schittert, ja ten Hove verschijnt.
Wat zeggen onze lieve mondaines van zulk een veelzijdig bestaan? Het wemelt haar voor de oogen, niet waar?
Om tot de Britsche vrouw en haar sociale werkzaamheid terug te keeren, hetgeen z\j gewrocht heeft laat zich binnen een kort bestek niet beschrijven. W(j kunnen echter geen weerstand bieden aan de verleiding hier een staaltje van die werkzaamheid mede te deelen, te minder daar het een zaak geldt, waarover in den den jongsten tijd ten onzent tamelijk veel gedebateerd is, zonder dat 't groote publiek er iets meer voor voelt.
Het woord is aan een medewerkster van de „Gazette de Lausanne" over
Les colonies universitaires.
Londres, 19 mai 1899.
Depuis une quinzaine d'années se développe k Londres, dans les principales villes d'Angleterre, et en Amérique, un mouvement social dont 1'importance croït de jour en jour: il consiste en la création, au milieu des quartiers pauvres, de colonies universitaires (university settlements).
Elles sont indépendantes de la „Société pour 1'extension universitaire", plus ancienne, et qui a pour but bien déterminé de multiplier les conférences et les cours du soir k 1'usage des ouvriers.
Le but des colonies est multiple. Elles sont des centres de vie. Elles piongent leurs racines profond dans le sol et étendent leurs rameaux tout autour d'elles. Et elles cherclient k rëpandre de la fraïcheur, une atmosphère purifiée, des fleurs, aussi bien qu'è guérir et k abriter.
Néanmoins, le principe qui anime les deux entreprises est identique: au lieu de la charité faite de loin, du liant et personnel contact et de la personnelle sympathie; donner, non plus seulement de 1'argent, mais soi-même, quelques mois ou quelques années de sa vie.
Le révérend Samuel Barnett vivait dans 1'East End, comme desservant de St-Sude, Whitechapel. Se trouvant seul, débordé de besogne, il appela a son aide quelques-uns de ses anciens condis-



ciples d'Oxford. On se représente combien dure était la vie de ces hommes, perdus au milieu de cette misère' noire, isolés, privés du secours de leur milieu intellectuel. La fondation d'un centre s'imposait, afin qu'ils pussent habiter ensemble, reprendre des forees dans leur amitié, soutenir mutuellement leurs courages.
C'est alors, en 1884, que M. Lyttelton Geil, devant 1'université de Cambridge réunie en séance solennelle, demanda aux étudiants de venir passer quelques mois dans 1'East End en quittant 1'université. II leur représenta le devoir social, la dime imposée a leurs privileges, & leur haute culture. 11 dépeignit le monde d'ouvriers vivant comme en quarantaine, loin des classes aisées, les logements malsains, 1'hygiène déplorable, les sociétés d'assurance et de coopération en souffrance faute d'intelligences et d'énergies qui ne soient pas écrasées par 1'effrayante lutte journalière. Ï1 ne peut plus être question de protéger les pauvres de loin, par de bonnes oeuvres. 11 s'agit de s'intéresser ii eux individuellement, de les comprendre, de leur procurer des joies et des délassements, d'éveiller en enx la vie spirituelle et des aspirations plus hautes que 1'oubli des misères dans 1'ivresse.
„Etudier sur place le inal et ses remèdes, apprendre a connaitre les pauvres comme des amis, s'efforcer d'ennoblir leurs vies et d'améliorer leurs conditions matérielies.... nouer des amitiés qui nous enrichiront nous-mêmes, telle est 1'unique solution au problème social."
On se moque volontiers de la conception de vie pratique, de Pégoïsme du jeune Anglais, de son aptitude au struggle for life qui écrase les faibles. Permettez-moi de vous poser une question en passant: si une telle proposition était faite aux étudiants de nos universités, si cette dime sociale était placée devant eux, que pensez-vous qu'ils répondraient?
Les étudiants de Cambridge acclamèrent M. Geil et se joignirent & ceux d'Oxford pour fonder la première colonie. On 1'appela Toynbee Hall en mémoire d'un professeur d'économie politque, Arnold Toynbee, qui avait passé des années a Whitechapel, luttant isolément contre 1'ignorance, 1'ivrognerie, le désespoir, les maitres implacables de 1'East End.
Peu de mcis après, les étudiantes anglaises organisèrent un centre analogue, exclusivement féminin, ft South wark. Et dès lors, d'année en année, de nouveaux settlements s'élèvent dans toutes les parties de Londres.
Celui que je veux vous décrire aujourd'hui a été fondé, il y a deux ans, k Tavistock place, dans le West End qui, lui aussi, a ses plaies, ses rues de misère et de vice. II porte le nom de M. Passmore Edwards qui a fourni les fonds. Mais celle qui en est 1'organisatrice infatigable est la romancière bien connue, 1'auteur de Robert Elsmere et de Marcella, Mrs Humphrey Ward. Ceux qui ont lu Marcella se rendent compte a quel point la question sociale préoccupe ce viril esprit. Ce qui est plus rare, elle met en pratique



dans la vie réelle, les principes qu'elle a exposés et plaidés. Elle est descendue dans la lice ramasser les blessés; elle a préparé pour eux des chainbres chaudes et fleuries oü, le soir, ils se reposent et se distraient, retrouvent la force de reprendre chaque matin la lutte fastidieuse.
II faut se représenter la soirée de 1'ouvrier, hommes, femmes, jeunes geus. Après un long jour de travail, ils rentrent dans la ehambre étouffée, sentant le diner de pauvres, mal éclairée en hiver, intenable en été. Oh! la tentation de s'en aller dans la rue qui chante et les appelle, bleue et charmante et perfide! Et le naufrage les attend dans quelque „public house".
Dès 1'entrée de ce beau batiment de Passmore Edwards qui leur appartient, oü ils se sentent chez eux, les ouvriers aper<*oivent des lignes et des couleurs plaisantes. La lourde porte en chêne est de forme ancienne avec une serrure ouvragée. Devant eux s'allonge un corridor peint en vert sur lequel ouvrent les salles des différents clubs, clubs d'hommes, de femmes, de jeunes filles, clubs de billard, d'échec, de gymnastique, classes de musique et de danse qui se réunissent k jours fixes, alternativement. La pièce préférée est la vaste bibliothèque. Des armoires vertes, rouges k 1'intérieur, se succèdent le long des murs, alternant, dans 1'immense bow-window, avec de hautes fenêtres. Une sorte de portique k colonnettes la divise en deux parties. Les cheminées ont la forme et les dimensions de cheminées de chateaux au moyen age. Et je vous assure qu'on passé de confortables soirées autour des grand feux de charbon dans les fauteuils de bois orange, avec tous ces livres qu'il est permis d'aller choisir soi-même sur les rayons rouges.
Le droit d'association est de 60 centimes par mois, et ce droit donne acces aux conférences, aux legons de trangais et de tenue de livres, aux concerts et divertissements du samedi, aux lectures littéraires du dimanche soir.
Chaque quinzaine, les ouvriers se réunissent pour ce qn'ils appellent les smoking debates; un sujet politique ou social est proposé, et des hommes distingués viennent les discuter avec eux.
Les jeunes filles prennent des legons de couture et de cuisine, les plus jeunes gar^ons des le^ons de jardinage, et tous, des le?ons de gymnastique.
Une petite revue parait chaque mois, intitulée V Associé.
La maison est dirigée par un certain nombre de résidents; ils paient leur ehambre et leur nourriture; leur journée leur appartient, mais ils consacrent la soirée aux ouvriers.
Les salles, inoccupées le matin et 1'après-midi, re§oivent, depuis deux mois, une destination. Mrs. Humphrey Ward a fondé une école d'enfants infirmes, qui incapables de suivre les écoles publiques et souvent trop atteints pour marcher, se dévoraient d'ennui tout le jour. Une nurse, dans une voiture d'ambulance va les chercher chaque matin et les ramène chez eux & la fin de 1'aprèsmidi. Moyennant trois sous, ils prennent part èi un substantiel repas.



Ils sont, pour le moment, une trentaine, de cinq n quatorze ans. On tftche de leur ouvrir 1'esprit, de les intéresser au monde des couleurs et des tormes; on leur enseigne a tirer parti de leurs pauvres petits doigts. Peut-être quelques-uns arriveront-ils ft gagner leur vie.
lis apprennent ft dessiner en même temps qu'ft lire, ft fabriquer des boites en carton ft recouvrir des livres, ft broder et ft aimer les belles images. Us chérissent ces heures d'école qui les réunissent dans les jolies classes vernies en rouge, autour des tables claires, toujours couvertes de fieurs que Mrs. Humphrey Ward envoie de sa campagne. L'un d'eux demandait avec instance qu'on supprimat les vacances de Paques! Et vraiment ils ont 1'air heureux, assis ou êtendus dans leurs fauteuils de malades; ils penchent leurs petites mines blanches, affairées; peut-être ne pensent-ils plus aux béquilles, entassées dans un coin. Eux aussi auront droit ft des heures d'oubli, grace aux idees, aux formes, ft la beauté, qui sont encore les seuls reintdes qu'aient trouvés les hommes pour distraire leurs souffrances.
En finissant, laisscz-inoi vous raconter une lecture a laquelle j'ai eu le privilège d'assister dimanche dernier.
M. Forbes Robertson, l'un des acteurs favoris des Londonniens, est venu lire Hamlet aux ouvriers de Passmore Eduiards settlement, Le grand hall des conférences n'arrivait pas ft contenir le public qui refluait dans le corridor. Cependant on aurait entendu voler une mouche quand le resident en chef a présenté Facteur. M. Forbes Robertson, si hautain d'ordinaire et qui daigne ft peine sourire quand son public élégant du Lyceum le rappelle et 1'acclame, s'est fait, ce soir-la, amical et tout simple. II a déclaré aux ouvriers qu'il leur lirait sans commentaire cette pièce merveilleuse qu'ils allaient admirer ensemble.
Et malgré la fatigue de changer ft chaque instant de röle et de ton, il nous a donné un Hamlet presque aussi vivant qu'ft la scène, Hamlet ironique et concentré, qui inquiète et qui charme et qui terrifie.
Sans élever la voix, M. Forbes Robertson rend un effet d'intense épouvante auquel est loin d'atteindre M. Mounet-Sully avec ses accès de frénésie. L'auditoire était immobilisé. Chacun „voyait" le fantöme bien plus réellement que si un acteur de chair et d'os était venu le repésenter. Après chaque acte, les applaudissements enthousiastes éclataient et se prolongeaient.
Une vieille fennne ft cöté de moi joignait les mains en répétant: iQue c'est beau, tout de mêine! Et dire que je ne 1'avais jamais entendu!" Noël Rogf.r.
AANTEBKENENG 3. 't Duidelijkst treden de gevolgen der hagomanie te voorschji'n in de bescheiden betreffende de geldmiddelen, door 't Departement van Finantiën by de firma Njjhoft' te 's Gravenhage uitgegeven. In 't bizonder z{jn het de staten nopens



dc vermogensbelasting die een kras licht werpen op de steeds klimmende wanverhouding tusschen de groote koopsteden en de residentie onderling. Terwijl Amsterdam met 767 millioen ongeveer een tiende van 't nationaal vermogen herbergt, komt 's Gravenhage de 700 millioen heel nabij, blijft Rotterdam met nauwelijks 398 millioen in de achterhoede.
Al schat men 't bedrag der Kotterdainsche vermogens, te 's Gravenhage aangeslagen, op 50 millioen, toch behoudt de Residentie een enormen voorsprong boven Rotterdam. Dit kan alleen hieraan toegeschreven worden dat elders gevormde kapitalen, door hagonianie aangetast, geen rust hebben eer zij goed en wel tusschen Binnenhof en Kurhaus gedoken zitten!
AANTEEKENING 4. De lersche landlords hebben navolgers gevonden! Friesche, Zeeuwsche, Geldersche, Utrechtsche, Overijsselsche, Brabantsche navolgers!
En dan verwijten wij nog den Franschen hun zucht naar centralisatie, den Britten hun London-Season! Maar weten wij 't dan niet dat er geen vermogende Fransche familie is, of zij heeft een landgoed in bezit, 't welk als haar hoofdzetel wordt aangeduid, en waar zij, telken jare, meerdere maanden achtereen doorbrengt.
Weten wfl 't dan niet dat de Britsche edelman juist zijn kracht zoekt — en vindt! — in 't waarnemen van onbezoldigde graafschapsambten, die hem noodzaken een groot gedeelte des jaars buiten door te brengen, 't geen hem trouwens volstrekt niet tegenstaat.
Wanneer een jong mensch van goeden huize hier te lande, na afgeloopen studietijd, 't voornemen kenbaar maakt zich op zijn buitengoed te vestigen, 't gescharrel en gedwarrel der „groote wereld" (aldus genoemd omdat zij in dubbelen zin zoo klein is) den rug toekeert, — hoe geringschattend wordt er niet over zijn denkbeelden gesproken! „Kan men zoo iets begrijpen: iemand, „in zijn positie, bedankt er voor „diplomaat" te worden! Zulke „„brillante vooruitzichten" opgeofferd aan.... 't eentonig buitenleven! Wie snapt er iets van? enz. enz."
Zou het niet zijn dat de persoon in quaestie zich van de roeping eens patriciërs te veel bewust is om op 's lands kosten komedie te gaan spelen aan 't een of «ander uitheemsch hof? Zou het niet. zijn dat hij teveel eergevoel bezit om, rijk als hjj is, op betrekkelijk jeugdigen leeftijd, een generaalstraktement.... op te strijken ? (want verdienen kan 't niet genoemd worden!) Zou 't niet zijn dat hij zich te duidelijk een voorstelling maakt van de honderden, ja wel duizenden voldaangeteekende belastingbriefjes die er noodig zjjn, om zulk een generaalstraktement te formeeren ? Zou 't niet zijn dat hij 't 6n in zijn eigen, èn in 's lands belang, 't verkieslijkste acht, 't verwijt van parasitisme, om 't even of 't van Dr. Kuyper komt of van'een „roode", te ontgaan? Of denkt hy er dat alles niet bij en zijn 't uitsluitend overwegingen van intiemen aard, die zijn gedragslijn bepalen ? Dftn nög, heeft hij 't aan 't rechte eind, want hy geeft een goed voorbeeld.



Met 't oog op de ellende in Friesland mag de vraag gesteld of 't absenteïsme der pachtheeren daar geen schuld aan heeft. Normaal is 't zeker niet dat Friesche edellieden, bewoners der Residentie, hun bezittingen in Friesland uit de verte beheeren.
Van Cesar loopt 't verhaal dat hy zich eens zou uitgelaten hebben liever dan de tweede in Home, de eerste in Ravenna te willen zijn. Iloevelen onder de Haagsche haute volée die, ook in dit opzicht, van Cesar verschillen?
AANTEEKENINQ 5. In 1877 bedroeg 't aantal rijksambtenaren 12.776. In 1897 was 't tot 18.110 geklommen. Dus een vermeerdering van 41 ®/o- Die 5334 ambtenaren meer staan aan 't hoofd eener bevolking van 26.670 zielen, meest allen ambtenaren of ambtenaarsvrouwen in spe.
AANTEEKENING 6. Dezelfde gedachte vonden wy uitgedrukt in een speech van Lord Reay (mr. Donald Baron Mackay) waaruit wy het volgende overnemen:
„Handel, nijverheid, landbouw: ziedaar de hoofdfactoren van „Neerlands welvaart in de toekomst. Wat minder beambten en „bureaucratischen geest, wat meer practischen zin — dat is wat „Nederland behoeft. Beambten zyn goed, universiteiten zijn goed, „mits men de bureaucratische neigingen, de neiging tot geleerdheid niet overdryve. Op 't gebied der practische, toegepaste „scheikunde, bovenal op dat der electro-techniek, kan Nederland „nog veel, naast landbouw, handel en nijverheid, leeren en „presteeren."
AANTEEKENING 7. Prof. Mac Gillavry. De oorsprong des levens. (Rectoraatsrede. Leiden.)
AANTEEKENING 8. Regeeren en bezielen (zijn) woorden van eenerlei beteekenis.
Mr. N. G. Pierson.
(Gids 1881. IV. 1.)
AANTEEKENING 9. Volgens ofticieele gegevens, door 't Centraal Statistisch Bureau te Stockholm verstrekt, werd 't belastbaar inkomen, uit roerend vermogen, in 't geheele Zweedsche RJjk, einde 1898, op 31.692.735 Kronen, geschat. Het roerend vermogenzelf zal dus omstreeks 792.000.000 Kronen bedragen hebben: nog geen tiende van 't onze.
Tellen wij daarbij op de waarde der vaste goederen, op 4.282.630.810 Kr. geschat, dan zien wy dat 't totaal vermogen der Zweedsche natie iets boven de 5 milliard Kr. bedraagt. Dus 1000 Kr. per hoofd.
De globale berekening van ons nationaal vermogen is uiterst moeilyk op te maken. Wy houden ons aan de benaderende schatting van een der meest deskundigen op dit gebied.
AANTEEKENING 10. De opwelling van stamgevoel, en barmhartigen zin tevens, waarvan de strijd van den Transvaalschen



David tegen den Britschen Goliath de aanleiding is geweest, ten zeerste toejuichende, mogen wij toch niet onvermeld laten het feit dat er, begin Mei dezes jaars, in de Koninklijke Residentie, ten bate der Maatschappij van Weldadigheid, gecollecteerd is, door heeren van aanzienlijken huize nog wel. Toen kwam er geen eind aan de botjes. Toen gaven de rijksten „niet tehuis" of „deden er niet aan," of schonken een dubbeltje. Toen hoorden w{j verzekeren dat er al zooveel lasten op de schouders der vermogenden drukten. Die arme schouders, zij baden om medelijden!
Nu, daar was geld. Daar was alleen maar geen goede wil. Of moeten wij gelooven dat de residenticbewoners, uit sympathie voor de Boeren, hun kapitaaltjes hebben aangesproken?
Troostrijk is 't in ieder geval, te vernemen, hoe zwaar beladen schouders nog zooveel torsen kunnen!
AANTEEKENING 11. In 1849 bedroeg 't aantal krankzinnigen 3.80, thans 15.06 per 10.000 inwoners. — De gemeente Rotterdam alleen geeft jaarlijks 150.000 gld. uit voor haar krankzinnigen.
Schreeuwende cijfers!
De Gerechtelijke Statistiek levert de volgende uitkomsten:
Gemiddelde gevangenisbevolking naar 't aantal verblijfdagen
in 1887 3171
in 1897 3760
vermeerdering 18,5"/0
Aanwezig op uit" Dcc. 1887 3084 gev.
„ op uit" Dec. 1897 3769 gev.
dus een vermeerdering van 22°/0.
Totaal aantal verblijfdagen:
in 1887 1.154.961.
in 1897 1.374780.
dus een vermeerdering van 19°/,
terwijl de bevolking des rijks in 't zelfde tijdsverloop van 4.450,870 tot 5.004.204 gestegen was. Dus slechts een vermeerdering van 12°/,.
Arithmetisch uitgedrukt staat dus de. toename der geheele bevolking tot die der criminaliteit als 12 tot 20, of 3 tot 5.
Graphisch uitgedrukt, is de verhouding deze:
Toename bevolking ————^
Toename criminaliteit. m
Gaat het zoo voort, dan kan het niet missen of de dag van morgen zal met de vreeselijkste verrassingen ons komen overvallen.
Nu zegge men niet: „de poenale sancties nemen toe, bijgevolg „ook de misdrijven."
In doorsnede zal de Zweedsche wetgever wel evenveel nieuwe strafbepalingen gemaakt hebben als de onze. Desondanks is 't percentage der criminaliteit, onder Zweden, Gothen en Wenden, sedert 1872, in 't oog vallend, aan 't verminderen.
Ziehier 't bewijs, uit otïicieele bescheiden geput:



Tot zware straffen veroordeeld
periode 1870—72: 46 per 100.000 inwoners periode 1891—95: 41 per 100.000 inwoners Gevangenen: in 1872. — 5393 „ in 1895. — 3085
Zou die sterke vermindering niet toeteschrjjven zijn aan den uitstekenden geest der Zweedsche toonaangevende standen? Nooit — hoort g\j, nederlandsche gemeenteraden? — zal de Zweedsche overheid 't durven bestaan duizenden onderwijs-voor-hun-kinderenverlangende ouders af te schepen met 't praatje dat de scholen vol zijn!
En hoeveel achting dragen niet de Zweden, van den bewindsman af tot den dokwerker incluis, aan 't onderwijzend personeel toe! Met hoeveel belangstelling volgt niet de Zweedsche boerenstand, waaronder merkwaardige autodidacten en parlementsredenaars, de vorderingen der hoogere wetenschap! Met hoe teedere zorg hebben de Zweedsche Kamers er niet voor gewaakt dat de Universiteit te Upsala vorstelijk werd ingericht!
Waarom moet Nederland, op 't gebied der volksontwikkeling, achter Zweden komen?
Wfl weten 't niet: wij vragen slechts. Wij vragen ootmoedig, maar dringend. Wij vragen en wij zullen blijven vragen — Carthaginem esse delendam — tot Nederland 't verloren terrein, eens voor altijd, herwonnen heeft!
Stockholm, Nov. 1899.
AANTEEKENING 12. Evenals men, door een oordeelkundige behandeling, krankzinnigen wêer zielsgezond kan maken, zou 't niet onmogelijk wezen, niet toepassing der op Amerikaanschen bodem in practijk gebrachte genezings-methode (ook wel 't Elmirasystem genaamd) de meeste misdadigers aan de macht des Boozen te onttrekken. Men bedenke dat 't begrip straf 't begrip verbetering niet uitsluit. Zou 't niet op den weg liggen van een nieuw op te richten Bond dien reddingsarbeid te ondernemen? Al werden er slechts een paar honderd 'sjaars van hun wilde hartstochten bevrijd, het ware idem zooveel op den vijand veroverd.
Wie gaat er mêe ten kruistocht?
(Zie A. Winter. Opvoeding van gevangenen, uit het Engelsch door Mr. A. de Graaf. Scheltema en Holkema, 1899.)
AANTEEKENING 13. Hoe 't in de Zwitsersche Cantons met de volksontwikkeling gesteld is, weet ieder die van sociale onderwerpen studie gemaakt heeft.
Minder bekend zijn de Grieksche toestanden. Ziehier wat Ernest Lavisse er over zegt:
Aucun peuple au monde n'a un si grand amour pour ce syndicat qu'on appelle la communauté. Une ville grecque n'est peuplée que de monuments dus k la générosité particulière: le rêve de tout grec est de batir dans sa ville un höpital, un lycée, une école, une église, une fontaine, un monument, oü son nom flamboiera



en lettres d'or. Pour cela il donnera son argent, son argent gagné sou par sou, dans les épiceries et les cabarets du levant, son argent ramassé sous la courbache du turc, défendu contre la griffe du turc, et lentement et pénibleinent accumulé pour être sacrifié ainsi, en une minute, ft la gloire de la race et au progrès de la communauté.
La vanité en ces affaires grecques, ft sa part coinme elle a sa part dans toutes les affaires humaines. Mais quand tout un peuple met sa vanité ft. parer ses villes au lieu de parer ses femmes, k doter sa patrie au lieu de doter ses filles, a pousser sa race dans ce monde, il faut qu'un autre sentiment soit au cceur de ce peuple et en domine toute la vie, et c'est le sentiment le plus respectable chez les individus, paree qu'il est le plus utile dans les sociétés, comme aussi le plus rare et le plus difficile ft faire naitre, — je veux dire la solidarité. Le grec se sentira toujours solidaire de son voisin grec, solidaire de sa communauté grecque, solidaire de sa nation, solidaire de sa race. II a une idéé, la „grande idéé". Ce mot idéé vous le trouverez sur les lèvres du dernier paysan grec, car, — et je vous prie de bien m'écouter ici, — le dernier paysan grec est plus instruit et plus cultivé que la moyenne de nos maires de village. Tout ce peuple, délivré depuis soixante ans ft peine, sait lire et écrire et il n'en est pas un au monde qui ait eu tant de sollicitude pour 1'instruction populaire : la Suisse elle-méme et nos départements les plus avancés perdraient ft la comparaison.
Ernest Lavisse (Revue de Paris du 15 Juin 1897.
Notre politique orientale).
AANTEEKENING 14. Dat hebben de mannen begrepen die 19 Juni dezes jaars in „Eensgezindheid" te Amsterdam bijeenkwamen om den Bond tot Kinderbescherming te constitueeren.
AANTEEKENING 16. De noodzakelijkheid eener inrichting die werkgevers en werknemers tot elkander brengt, is jaren geleden (begin 1888) door schrijver dezes in een onzer groote dagbladen betoogd. Men heeft hem destijds utopist genoemd wat hij zich tot een niet geringe eer aanrekent. Immers 't was een gezonde utopie waarvoor hij streed en nog strijdt.
Een treffend en voortreffelijk resumé dier quaestie vindt men in the Outlook (een N. Amerikaansch tijdschrift) van 5 Maart 1898. Ziehier een paar volzinnen van dat resumé:
„While the vender of a worthless panacea reaps fortune from „the folly attracted by his windy puffing, 't is pity that there is „yet no better directory for the men in all professions who want „work to the very work that wants thein. The nobility of labour „suffers for want of mobility."
AANTEEKENING 10. Zoowel in de besturen van den pas opgerichten Bond tot Kinderbescherming en van het Centraal Bureau



voor Sociale adviezen als in de Redactie van 't jeugdige reeds in aanzien gekomen tijdschrift „Maatschappelijk Werk" zijn alle partyen vertegenwoordigd.
Het is niet langer uitsluitend „la inusique qui adoucit les mueurs."
AANTEEKENING 17. Blijkens het Antwoord op Hoofdstuk I der Staatsbegrooting beaamt de Regeering, dat haar wetsvoorstellen op sociaal gebied ten eenenmale ontoereikend zijn om in de maatschappelijke nooden „afdoende" verbetering te brengen. Doch welke uitbreiding ook aan 't kiesrecht wordt gegeven en wie ook aan 't bewind is, dat zal altijd zoo blijven. Zelfs geen volmaakte wetten kunnen de maatschappelijke ellende wegnemen. —
Gulden woorden. Uit elke zinsnede, uit elke lettergreep dier verklaring tuurt en gluurt een waarheid U tegen.
Hoe het echter komt dat men zich dat antwoord iets kleuriger had gewenscht?
De Regeering heeft zich nu eenmaal verbonden sociale wetgeving in te voeren. Niet alleen dezulke, waarvan de bestemming is, duldelooze misbruiken te keeren, de individuëele krachtsontwikkeling te bevorderen, maar ook een, een geheel anderen geest ademend, stel wetten, waarvan men zonder ecnige overdrijving zeggen kan dat zij, ter wille van den volkswaan van den dag, de energietoevoerende krachten eerder bedreigen dan bevorderen. Dat zij zich het onderscheid tusschen sociale wetgeving op liberale leest geschoeid en sociale wetgeving naar socialistisch model niet bewust zou zijn, kunnen noch mogen wij aannemen. Tusschen maatregelen die ten doel hebben den zwakke te beschermen opdat hij sterk worde, eenerzijds, en dwang-organisaties anderdeels, ligt een verschil zoo groot als tusschen ochtendgloren en avondschemering.
Van de eerste verwachten w\j veel, minstens evenveel als de Regeering zelve. Geen „afdoende" verbetering, zeker niet: die kan alleen komen van de wilsinspanning der toonaangevende standen allereerst, der gelieele natie in het vervolg; maar de mogelijkheid daartoe.
Van 't socialistisch soort maatregelen verwachten w\j niet alleen weinig, maar zeer slechte resultaten. Op dit punt moeten wij, hoe ongaarne ook, de o. i. van de liberale leer afwijkende liberale regeering, ten ernstigste bestrijden.
Het maakt een zonderlingen indruk dat eene regeering, dwangorganisaties willende invoeren „ter voorziening in sociale nooden" (zoo heet het immers) tevens verklaart dat zij geen maatschappelijke kwalen meent te kunnen wegnemen. Waartoe dan al die omslag, die kostbare-tijd-verspilling? Waartoe dan die ontrouw aan 't eens vastgesteld beginsel?
Of is 't haar alleen te doen om een pijnstillend middel toe te dienen? Zoo iets als morfine of chloroform?
Dat ook in andere landen, zelfs in democratische republieken, de beweging voor dwang-organisaties tegenstand ontmoet, niet bij de conservatieve elementen, maar juist bij vooruitstrevenden, is zeker bizonder merkwaardig.



Terwyl de Zwitsersche ultramontanen met de radicalen en socialisten voor dwang-organisaties ijveren, staat er een man op, zoo doordrongen van den liberalen geest, als Colonel Edouard Secretan, uit Lausanne (thans lid der Bondsvergadering) om er tegen te waarschuwen. Te Vevey, 22 October j.1. voor z\jn kiezers optredende, heeft hjj o. a. 't volgende gezegd:
L'heure oü nous sommes est difïicile pour un parti libéral et pour les hemmes appelés k parler en son nom. Les principes que nous protessons et pour lesquels j'estime que nous devons continuer ö, combattre, paree qu'ils sont la vérité et la justice, ne sont pas ceux qui ont aujourd'hui les faveurs de la multitude. La foi dans la liberté, qui est la nótre, et a laquelle nous entendons demeurer fidèles, ne va pas grandissant dans les masses, sollicitées aujourd'hui par d'autres préoccupations et des programmes dans lesquels la satisfaction des intéréts matériels tient la première place.
Ce phénomène, qui est universel, se produit aussi chez nous. Depuis quelque dix ans, la politique fédérale est entrée dans une phase nouvelle, intéressante & plus d'un titre, mais inquiétante aussi pour ceux qui pensent comme nous.
Jusqu'ft il y a peu d'années la Confédération s'était appliquée surtout & être le protecteur des intéréts généraux: elle s'avise maintenant de les gérer elle-méme. Elle a commencé par se faire inarchande d'alcool; elle s'apprête k être transporteur, par 1'exploitation des chemins de fer, banquier, assureur, marchand de tabac. J'admire 1'optimisme des hommes qui nous lancent dans toutes ces entreprises et qui y engagent par centaines et centaines de millions le crédit et 1'avenir du pays. Mais j'éprouve des craintes, lorsque je me dis qu'il suffirait d'une crise internationale un peu prolongée, comme 1'Europe en a vu déjè, comme elle en verra probablement encore, pour traverser par de terribles réalités nos calculs fondés sur la prévision d'une paix perpétuelle.
Je sais que le tourbillon oü nous sommes entrainésest général. Je sais que dans la plupart des pays de 1'Europe un mouvement irrésistible pousse les pouvoirs publics & intervenir toujours plus directement dans le domaine des intéréts matériels, mais je constate que c'est surtout le fait de grands et puissants Etats, auxquels nous ne pouvons en aucune fa£on nous comparer. Et je me demande si vraiment nous étions dans 1'obligation de les imiter, si nous ne pouvions pas au contraire obtenir les mêmes résultats par d'autres moyens, s'il n'eüt pas été précisément dans la mission supérieure de notre petite république de montrer aux autres peuples que nous pouvions résoudre autrement que par un développement démesuré de la puissance de 1'Etat les mêmes problèmes et les mêmes difficultés; enfin, si nous n'avions pas intérêt k le faire pour la sauvegarde de nos institutions démocratiques et la protection de la liberté?
Nous avons le bonheur d'habiter un pays décentralisé de par son histoire, de par la co-existence sur un même sol de trois petits peuples de races différentes, de par nos traditions politiques. Nous possédons dans tous nos cantons des centres administratifs et



judiciaires trés vivaiits. Notre peuple s'est élevé, par Ia pratique de la liberté et de la démocratie, a un stage supérieur de développement intellectuel et moral. II sait le maniement des affaireis publiques, il a le goüt et le sens de 1'association et de 1'organisation, il a de 1'initiative et du savoir faire. U semble que, dans ces conditions exceptionnellement favorables, le devoir du législateur serait de chereher la solution des problémes économiques et sociaux ailleurs que dans une centralisation administrative doctrinaire, en faisant appel k toutes les forces vives de la nation, au plus grand profit de la liberté et de la vie publique.
Indépendannnent du danger certain qui résulte pour nous des engagements financiers énormes que la Confédération s'appréte a contractei-, il y en a un autre plus immédiat encore et plus direct qui me trappe et m'inquiète pour notre avenir, c'est 1'accroissement graduel de notre bureaucratie et le développement incessant que prend chez nous le fonctionnarisme. II y a lil pour nos institutions, pour la démocratie, pour la liberté des individus, pour la dignité et 1'indépendance de la masse du peuple, un vrai péril. Nous n'avions pas jusqu'ici connu dans nos cantons eet être insaisissable, irresponsable, fatidique, qui, dans les grands pays centralisés est partout, pénètre partout, pése sur tout, entrave et paralyse tout et qu'on appelle VAdministration. Xous le connaitrons bientöt, lorsqu'au personnel de la bureaucratie fédérale actuelle, si nombreux déjk, viendra s'ajouter 1'armée des fonctionnaires et des employés chargés du service des chemins de fer, des assurances, de la banque centrale. Je crains que ce lourd appareil administratif ne pèse a 1'avenir sur notre vie publique et nos moeurs politiques. Et je ne suis pas seul k avoir cette inquiétude. L'initiative populaire pour 1'élection du Conseil national par le scrutin proportionnel et 1'élection directe du Conseil fédéral par le peuple n'a pas d'autre source.
Je suis un grand partisan du scrutin proportionnel; j'ai déja lutté pour la réforme électorale et continuerai k combattre les préjugés qui s'y opposent. II est nécessaire que tous les groupements sérieux d'opinions et d'intérêts soient représentés dans les conseils et, par leurs députés, contrölent de prés et discutent avec soin les actes de la majorité. Mais il ne faut pas se dissimuler que, même issu du scrutin proportionnel et bien équilibré quant ii la représentation fidéle des partis, le parlement aura toujours plus de peine k résister ö la puissance des bureaux. Aujourd'hui déjft elle est trés grande et, en mainte circonstance, nous 1'avons vue opposer è des vceux de reforme formulés par la représentation populaire un veto impérieux et absolu.
Quant & 1'élection du Conseil fédéral par le peuple, ce n'est pas un remède, au contraire. Pour les bureaux permanents de 1'administration, ces hommes que la faveur populaire aura portés au pouvoir un jour pour les renverser le lendemain, seront une proie facile, surtout lorsque les lois auront créé au sommet de la hiërarchie de vraies royautés administratives. Et quand au faite de 1'édifice, vous aurez mis des élus du peuple, parés de tout le prestige que donne le suffrage universel k ses élus, vous aurez, bien plus
1



encore qu'aujourd'hui, amoindri le parlement et créé 1'instrument déflnitif d'une centralisation absolue.
L'opposition qui existe entre nos principes libéraux et la manière de voir de la majorité des conseils de la Confédération est trés netteinent apparue dans la manière dont 1'intervention du pouvoir public fédéral dans les questions économiques a été réglée pendant la dernière législature.
Voyez le domaine des transports par voies ferrées. La Confédération y avait le beau röle: elle contrölait, elle commandait et elle ne risquait pas un écu dans cette industrie qui travaille sur un capital de plus d'un milliard. Elle eüt pu le conserver, elle eüt pu renforcer son controle, imposer aux compagnies des conditions nouvelles, de fagon a satisfaire toujours mi«*nx aux besoins de la circulation. Elle eüt évité ainsi d'engager le crédit du pays, par une dette énorme, dans une industrie qui, quoi qu'on en dise, présente de gros risques. On a préféré le racliat et 1'exploitation par 1'Etat, avec tous ses dangers.
Dans le domaine de 1'assurance, même lutte entre les deux écoles. Xous avons en Suisse, dans la Suisse romande surtout, un ensemble admirable de sociétés d assurance et de secours mutuels. Sans doute, toutes ces organisations ne sont pas assises sur des bases scientifiquement impeccables et tout n'est pas pour le mieux dans leur administration. Mais leur existence seule prouve que le seus de ces groupements existe dans notre peuple, qu'ilcoinprend cette forme de la prévoyance et de 1'épargne et que pour le faire marcher en avant encore dans cette voie, il suffisait de 1'éclairer sur le danger que dans ce genre d'institutions présentent certains vices organiques, de corriger ces vices au inoyen d'un contröle officiel, d'encourager la formation de groupements nouveaux en leur donnant la protection et 1'aide financier de 1'Etat, par des subventions ou des prêts, dans la période surtout des débuts. On eüt stimulé ainsi dans nos populations 1'esprit d'invention et d'association; en provoquant la créatio'n de multiples caisses d'assurances privées, sur tous les points du territoire, on eüt créé autant de liens nouveaux entre les citoyens, liens d'une bonne et saine solidarité, issue de la volonté des citoyens. Au lieu de cela, on a préféré créer un vaste établissement officiel avec obligation pour chacun d'y entrer, eoüte que coüte. Et on a ainsi transformé en un devoir imposé ce qui devait rester 1'élan spontané de la vigilance individuelle. Je ne pense pas qu'on ait de la sorte accru la force morale de notre peuple ni ajouté a ses vertus, ce qui, en définitive, est toujours 1'essentiel.
Voyez la banque centrale. La constitution prévoit pour eet établissement utile, nécessaire, deux formes: ou bien la banque d'Etat ou bien la banque privée, administrée avec le concours et sous le controle de la Confédération. Après avoir d'abord répudié la première de ces formes comme dangereusc pour le crédit du pays et pour la sécurité de 1'établissement lui-même en cas de guerre, le Conseil fédéral a changé d'avis et a proposé une banque (VEtat auxChambres, qui 1'ont adoptée. Le referendum a été demandé



et le peuple 1'a rejetée. II semble que ce vote cré&t aux pouvoirs publics un devoir bien net et bien simple: puisque le peuple avait rejeté la première des deux formes prévues par la constitution, c'etait de recourir k 1'autre. On s'en est bien gardé. Malgré les pétitions du commerce et de 1'industrie — les premiers intéressés dans cette affaire, puisque la banque doit être avant tout un instrument destiné k faciliter les échanges commerciaux — on a persisté dans 1'intention de créer une banque d'Etat. On a bien admis le commerce et 1'industrie k participer pour un tiers k la formation du capital, mais on ne lui a donné aucune action sur le fonctionnement de la banque et la nomination de ses conseils. La banqne sera une banque d'Etat, administrée par 1'Etat ou sous 1'influence directe de 1'Etat et, quoiqu'on en dise, son crédit se confondra avec celui de 1'Etat. Vous voyez d'ici les conséquences possibles de eet état de choses. La plus directe est celle-ci, qu'au lieu d'avoir une banque d'aff'aires, un instrument souple et rapide k 1'usagc des commer9ants et des industriels, nous aurons une banque bureaucratiquement gérée, qui deviendra facilement un nouvel instrument de règne entre les mains du pouvoir fédéral.
Ce qui rend la tache et la situation des députés libéraux particulièrement difticiles, c'est qu'en repoussant ces solutions défectueuses de problèmes qui cependant répondent a des besoins incontestables, ils se donnent 1'apparence d'immobilistes, ou d'hommes qui n'ont ni interêt ni entendement pour les préoccupations de 1'heure présente. II y a la des malentendus que nous devons tou.jours plus nous efforcer de dissiper dans les discussions.
ERRATA.
Pag. 10 regel 10 v. b. staat beiden moet zijn beide.
„ 11 „ 15 v. b. „ ovor „ „ voor.
„ 14 „ 3 v. b. „ werkeloosheid moet zijn werkloosheid.
Pag. 23 „ 3 v. b. „ klassegeschillen moet zijn klassen geschillen.
Pag. 23 „ 4 v. o. „ werkeloosheid moet zijn werkloosheid.
Pag. 30 regel 15 v. b. staat aan moet zijn uit.
„ 58 „ 17 v. b. „ geld „ „ geldt.
„ 63 „ 2 v. o. „ paddestoelen moet zijn paddenstoelen.
Pag. 60 „ 2 v. o. „ (11); dit moet weg.
„ 68 hoofd: staat utopiên moet zijn utopieën.
„ 74 regel 16 v. b. staat macht moet zijn almacht.
, 76 , 10 „ „ tuinen „ „ tinnen.