DISSERTAT10 INAUGURALIS
Th. DOKKUM







DE CONSTRUCTIONIS ANALYTICAE VICE ACCUSATIVI CUM INFINITIVO FUNGENTIS USU APUD AUGUSTINUM ***##*****#***







DE CUNSTRUCTIONIS ANALYTICAE VICE ACCUSATIYI CUM INFINITIVO FUNGENTIS USU APUD AUGUSTINUM ****************
SPECIMEN LITTERARIUM INAUGURALE * * *
QUOD ANNUENTE SUMMO NUMINE EX AUCTORITATE RECTORIS MAGNIFICI H. HAGA IN FAC. DISC. MATH. ET PHYS. PROF. ORD. AMPLISSIMI SENATUS ACADEMICI CONSENSU NOBILISSIMAE FACÜLTATIS PHILOSOPHICAE THEORETICAE ET LITTERARUM HUMANIORUM PRO GRADU DOCTORIS SUMMISQUE IN LITTERARUM CLASSICARUM DI8CIPLINA HONORIBUS AC PRIVILEGIIS IN ACADEMIA GRONINGANA RITE AC LEGITIME CONSEQUENDIS PUBLICO AC SOLEMNI FACÜLTATIS EXAMINI SUBMITTET THOMAS DOKKUM SNECANUS DIE XVI MENSIS FEBRUARII ANNO MDCCCC HORA III &
SNECAE — J. F. VAN DRUTEN — 1900 <|> <i> 4- 4- * 4-







PARENTIBUS SPONSAEQUE CARISSIMIS







Surnmos honores consecuturo gratum mihi praestandum est officium.
Primum Tibi, Clarissime Speijer, Promotor aestimatissime, gratias quam maximas referre cogor. Memoria et recordatio Tuorum erga me meritorum Tuaeque benevolentiae numquam ex animo meo discedet.
Nee minus Vobis, Viri Clarissimi Boissevain, Polak, Heijmans, Van Hamel, quorum lectionibus longius breviusve interfui, propter maxima, quae Vobis accepta rettuli, beneficia me semper obstrictum sentiam.
Sed et Tui, Clarissime Halhertsma, quamquam jam diu est, ex quo inter vivos eras, grata semper memoria vivit.







Summos honores consecuturo gratum mihi praestandum est officium.
Primum Tibi, Clarissime Speijer, Promotor aestimatissime, gratias quam maximas referre cogor. Memoria et recordatio Tuorum erga me meritorum Tuaeque benevolentiae numquam ex animo meo discedet.
Nee minus Vobis, Viri Clarissimi Boissevain, Polak, Heijmans, Van Hamel, quorum lectionibus longius breviusve interfui, propter maxima, quae Vobis accepta rettuli, beneficia me semper obstrictum sentiam.
Sed et Tui, Clarissime Halbertsma, quamquam jam diu est, ex quo inter vivos eras, grata semper memoria vivit.







PRAEFATIO.
Iuter varias frequentesque discrepantias a vetere usu Ciceroniano, quas praebet recentior lingua Latina, profecto maxime conspicua et insignis ea est, qua coujunctiones quod quia quoniam cum verbo finito subjiciuntur verbis sentiendi et declarandi pro accusativo cum infinitivo. Haec enim constructio, quam brevitatis gratia constructionem analyticam nuncupabimus, plures ob causas memorabilis est. Nam cum hac in re a vetere usu discrepat, quod pro accusativo cum infinitivo verbum finitum cum aliqua conjunctione usurpatur, tum praecipue, cum lingua classica praescribat, ubicumque per orationem obliquam aliquid reddatnr, ut conjunctivo modo utaris, hic promiscue uterque modus adhibetur. Praeterea non una conjunctio liuic analyticae constructioni servit, verum tres in usu suilt: quod quia quoniam, antea diligente!' significatione inter se distinctae, hic jam prorsus confunduntur. Itaque pro unico accusativo cum infinitivo recentior lingua multiformi constructione uti potest. Constructio analytica igitur potissimum ostendit, quanto minore cura et diligentia scriptores recentioris aetatis utantur, quanto contra majore libertate fruantur in oratione componenda.
1



Et miriim! ab usu classico tanta severitate remota haec constructio postea temporum decursu sensim et paullatim invaluit et magis magisque Latinis auribus placere coepit; atque, sicut fieri solet, si e duabus constructionibus altera abundat, pugna inita est cum accusativo cum infinitivo; qua hic reprimitur, constructio analytica certe et constanter progreditur. Per longum deinde tempus eam e conspectu amittimus; at cum linguae Romanicae ex lingua Latina exstiterunt, constructio analytica jam victrix apparet; accusativus cum infinitivo fere prorsus evanuit.
Tamen neque ab antiquiore lingua haec constructio aliena videtur fuisse. Exstant enim ejus vestigia. Verum inde ab antiquissimis temporibus adeo rara exempla occurrunt, ut ea inter ingentem vim exemplorum alterius formae vix invenire possis. Neque in iis eam, quam supra memoravimus, magnam libertatem deprehendes; numquam enim alia conjunctio nisi quod usurpata est. Sed inde a medio secundo saeculo post Christum natum subito usum ejus frequentissimum fieri videmus in versionibus Sanctae Scripturae, velut pastoris Hermae; quin etiam in iis locis, qui ex Itala, quae dicitur, versione laudantur, constructio analytica praevalet. *) Et ecce, post eas versiones in scriptis patrum ecclesiasticorum, quamquam non ita frequenter apparet, tamen fere pari jure fruitur atque accusativus [cum inf. Contra in scriptis profanis incrementum vix animadvertitur. 2)
1) Conf. G. Mayen. De particulis quod quia quoniam quomodo ut pro ace. c. Inf. post verba sent. et deel. positis p. 47.
'2) Conf. Maven 1. 1. p. 47 sqq.



Unde luculenter consequitur ex libris Sanctae Scripturae tantum emanasse auctoritatis ut, vetere usu ex parte oblitterato, ne patres quidem ecclesiastici, quamquam inter scriptores inferioris Latinitatis cum ingenio tum oratione eminent, eam sequi dubitarint. Nimirum non ita facile haec constructio penetravit in scriptorum profanorum litteras. Ii enim extra auctoritatem Sanctae Scripturae positi in vetere consuetudine permanserunt. Fide autem Christiana increscente et hoe genus scriptorum minuitur, et usus analvticae constructionis firmiores radices agit.
Hisce consideratis mihi haud inutile videbatur ut ad impetrandos summos honores hanc constructionem pervestigandam susciperem in praecipuis scriptis Augustini, hoe potissimum ductus consilio ut ostenderem quantum Sancta Scriptura apud eum valuerit, qui partim se profanorum et maxime Ciceronis praebet sectatorem, partim in numero ardentissimorum Christianorum habendus est. Augustinus enim usque ad annum tricesimum tertium in vetere religione permansit. *) Tota ejus eruditio posita est in profanis scriptoribus. 'Fuit cura', ait, 2) 'tantum ut discerem sermonem facere quam optimum et persuadere dictione'. Hanc ob causam primum Madaurae, mox Carthagine 'litteraturae atque oratoriae percipiendae gratia' peregrinabatur. 3) Perdiu in iis artibus se exercuit. Quam versatus fuerit in profanis litteris Latinis quam evidentissime opera ejus ostendunt, quae locis ex classicis scriptoribus desumptis scatent. Scripta Terentii, Varronis,
1) Teupfel. Gesch. der Rom. Litt. § 440, 2.
2) Confess. II, 2.
3) Confess. II, 3.
1*



Sallustii, Vergilii memoriter novit, nee minus se Ciceronis peritissimum praestat.
At neque in rhetorica operam oleumque perdidit. Immo tantum gloriae sibi paravit, ut non solum Thagastae, ') unde erat oriundus, et Carthagine 2) eam artem professus sit, verum etiam Romae 3) et Mediolani 4) eam publice docuerit. Quin etiam nonnumquam panegyrici vice functus est. 5)
Praeter ceteros veteres auctores talis artis studiosum Ciceronis scripta diligenter lectitasse penitusque liausisse vix est ut moneam. Illi Augustinus se erudiendum formandumque tradiderat. Neque in eo tantum disertum magistrum eloquentiae perfectumque oratorem colebat, sed potissimum Cicero philosophus Augustinum formavit. Fuit enim ingenio naturaque Ciceroni par. Ut Cicero sic etiam noster praeter vim et facultatem dicendi philosophica mente praeditus erat. Cum orator eum erudire deberet, a philosopho prorsus captus delectatusque est; eum tota mente intellexit et percepit; in ejus intimum animum penetravit. Liber Ciceronis eum vix adulescentem ad philosophiae ardorem excitavit tantumque valuit, ut eo lecto ac percepto Augustinus vitam suam affectusque prorsus mutaret. 6) Inprimis in scriptis suis philo-
1) Confess. IV, 7, 12.
2) Confess. IV, 7, 13.
3) Confess. V, 8, 14.
4) Confess. V, 13, 23.
5) Confess. VI, 6, 9. 'eum pararem recitare imperatori laudes.'
6) Conf. de Beata vita II. 'postquam librum Ciceronis aeeepi, qui Hortensius vocatur, tauto arnore philosophiae suecensus sum, ut statim ad eam me transferre ineditarer.' Vide etiam Confess. III, 4, 7; et VIII, 7, 17.



sophicis testatur, quantam admirationem delectationemque sermo Tullianus et oratio sibi moverit. Is erat, ait *) 'a quo inchoata et perfecta est lingua philosophica.' 'quid' exclamat 2) 'in lingua Latina excellentius Cicerone inveniri potest.' Alibi 3) nuncupatur 'vir eloquentissimus et verborum vigilantissimus appensor et mensor.' Antequam amplexus est fidem Christianam ad ejus imitationem se totum contulit. Et ipse eo tempore dialogos composuit de rebus philosophicis, utque Cicero Academica scripsit, ita Augustinus contra Academicos librum edidit, nullam aliam ob causam, nisi ut Ciceronem imitaretur. 'Etait-ce bien la peine,' rogat G. Boissier, 4) 'alors d'attaquer les académiciens, et avait-on véritablement a craindre d'eux? Saint-Augustin nous dit lui-même, qu'a ce moment les vieilles écoles étaient désertes.' Scripsit Augustinus dialogos de Beata vita, de Ordinc aliosque, qui tantum similitudinis praebent cum forma tum oratione Ciceronianis, ut lector nonnumquam fere ignoret, utrum aequales Augustini an Ciceronis loquantur. Audi quid dicat idem Boissieu: 5) 'un ami des lettres classiques, quand il lit les ouvrages oü sont rapportés ces entretiens, ne se trouve pas dépaysé. II lui semble, qu'il parcourt des lieux, qui lui sont connus. St. Augustin en les écrivant avait Cicéron devant les yeux.' Et paulo post: (')
1) Contra Academicos I, 8.
2) de Magistro I, 16.
3) contra advers. Leg. et Proph. II.
4) Etudes d'histoire réligieuse. Revue des deux mondes. 1 .Jan. 1888 p. 62.
5) 1. I. p. 61.
6) 1. 1. p. 62.



'le stvle, la composition, la forme enfin sont imités de Cicéron.' Neque postea magistrum suum deseruit, sed etiam in iis scriptis, quae jam Christianus edidit, Ciceronem hic illic memorat, non autem ita claris laudibus atque antea, velut Civ. Dei. III. 30. 'disertus ille artifex regendae rei publicae' ibid. IX. 5. 'locutor egregius,' et imprimis Confess. III. 4. 7. 'perveneram in librum cujusdam Ciceronis, cujus linguam fere omnes mirantur, pectus non ita' !). Utut autem est, ipse sermo ejus discipulum Tullianum ne tune quidem infitiatur. Oratio ejus copiosa et numerosa etiam tune Ciceronem sapit.
Jure igitur exspectes eum, qui adeo propensus esset in Ciceronem, ut etiam tricesimum tertium annum agens 2) se ardentem ejus amatorem imitatoremque praestaret, non solum in dicendi genere, verum etiam in verborum compositione (syntaxi) eundem secutum esse. Et revera in antiquioribus libris, quos nondum baptizatus scripsit, non ita multum a vetere usu recessit. Minus frequentes in iis esse discrepantias jam ante me alii compererunt. 3) At quant.uscumque fuit amor Ciceronis, quantacumque fuerunt ejus ardor et studium classicitatis, simulac ad Christianam fidem conversus et baptizatus vitam degere
1) G. Boissier 1. 1. p. 40 de hoe loco sic judieat: 'Devenu Chrétien fervent, & 1'époque oh il éerivait ses eonfessions il lui répugnait d'avouer, que sa conversion avait commune»1 par la lecture d'un auteur profane. II s'en est vengé en maltraitant celui qui lui avait pourtant rendu un si grand service.'
2) qua aetate se libros Contra Academicos scripsisse ipse dicit ibid. III, 43.
3) Boissier 1. 1. p. 61. 'Point de mots ou de tours nouveaux, si ce n'est ceux qui échappent sans qu'on le veuille.' Conf. etiain A. Regnier de la Latinité des sermons de St. Augustin. Paris 188G. Chap. I, p. 2.



coepit explicando et defendendo Sanctam Scripturam, hic nee minus quam eeteri patres ecclesiastici ab usu vetere diseedere et ad illius sermonera, quamquam barbarismis et soloecismis obsitum !) declinare coepit. Ex quo ut aliae a bona latinitate discrepantiae sic constructionis analyticae usus apud eum crebrior fit.
Ergo operae pretium esse putavi, apud eum potissimum cum in superioribus, quae ante baptizationem, tum posterioribus, quae post edidit, scriptis perscrutari, quatenus in hujus constructionis usu, quam meritissimo soloecismis aunumerare licebit, a consuetudiue Ciceroniaua discrepet.
Non omnia scripta Augustini perlegendi spatium temporis mihi datum fuit. 'Tanta', ait Possidius, 2) 'ab eodem dictata et edita sunt, — ut ea omnia vix quisquam studiosus perlegere et nosse sufficiat.' Ex ingenti copia nonnulla elegi. Ex superioribus tractavi libros quos scripsit contra Academicos et de Beata vita 3), quia in iis sibi Ciceronem maxime exemplum proposuit. Ex posterioribus mihi optimum visum est ut pernoscerem omnium celeberrima scripta: de eivitate Dei 4), Confessiones 5) et Epistolas, quas edidit A. Goldbacher. 6)
Tum etiam ideo mihi haud abs re videtur, ut hanc rem aggrediar, quia adhuc mirum in modum Augustini
1) conf. Amobium adv. gentes I, 59.
2) vita Augustini Cap. 18.
3) Tom. I. pp. 187—222 et pp. 222—234 editionis ordin. S. Benedicti. Antw. 1700.
4) Ed. B. Dombart. Teubner 1877.
5) Ed. P. Knöll. Teubner 1898.
6) Corp. script, eccles. Lat. Vol. XXXIV Partt. I, II.



Latinitas a scientia philologica fere neglecta est. Hoe consilio tantum sermones, inter quos etiam sunt, qui falso sub nomine Augustini feruntur i), quantum scio adhuc examinati sunt ab A. Rkgnier, cujus librum modo (p. 6) laudavi. Quod dolendum est. Namque Augustinus non tantum inter patres ecclesiasticos atque inferioris aetatis scriptores praestantissimum locum obtinet, sed jure inter optimos totius Latinitatis auctores numerari potest. Is igitur maxime dignus est, cujus proprietas sermonis investigetur. Licet autem ei negotio longe minus quam oportet satisfacere valeam, tamen aliquantulum spei foveo hoe me efficere posse, ut pede semel imposito in hunc vastum incultumque campum, etiam alii excitentur, ut ad eandem exercitationis planitiem descendant.
Huic disquisitioni subjiciam disputatiunculam de origine et natura constructionis analyticae. Quam quominus cum ea quaestione, quam in primo capite absolvere conabor, nempe de distinctione exemplorum, in unum comprehenderem, etsi artissime inter se cohaereant, propositum iTieum repugnabat, cui alterum praemitterem necesse erat, ut certa ratione exempla ex scriptis Augustineis colligerem; alterum ut adderem nihil urgebat. Verumtamen cum mihi apparuisset etiam hac de re, unde haec constructio venisset, adhuc minus recte censeri, meque fortasse certiora praebere posse putarem, eam quaestionem praeterire aegre potui. Ergo corollarii loco subjeci. Num recte fecerim, tu, lector benevole, judicabis.
1) Cf. Teuffel 1. 1. § 440, 11.



CAPIJT I.
De exemplorum distinctione.
Antequam ipsum usum constructionis analyticae apud Augustinum aggrediar, agemus de hac quaestione, quae ratio sequenda sit in distinguendis exemplis, i. e. quae exempla sint removenda, quaeque retinenda. Multa enim repenuntur, ubi quidem conjunctiones quod quia quoniam verbis sentiendi et declarandi adjunctae sunt, quae tamen ad nostrum propositum minime pertinent. Quae ratio vero cum sit petenda ex antiquioribus scriptoribus, opus est ut ad illos convertamur.
Cum optimus usus Ciceronianus praescribat ut verbis sentiendi et declarandi ad exprimendum objectum non nisi accusativus cum infinitivo subjungatur, tamen haud raro usuvenit, ut iisdem verbis particula quod cum verbo finito apponatur. Apud omnes antiquiores scriptores hujus constructionis exempla inveniuntur; quae vero si acute inspexeris, animadvertes ea varii generis esse. Sunt enim, quae apud paucos tantum auctores neque eos accuratissimos occurrant, sunt alia, quae vel optimus quisque adhibeat. Quod cum ita sit, nostrum est, ut con-



sideremus, quid intersit inter illa genera, quando etiam optimus usus quod admittat, quando proscribat, ut alterum ab altero diligenter distinguamus.
Cui rei cum olim animum non attenderent, perdiu vehemens certamen fuit inter viros doctos, utrum secundum leges optimae Latinitatis dici posset: dico quod, scio quod cum verbo finito necne. Erant qui contenderent hanc dicendi formam semper in usu fuisse, erant contra, qui prorsus negarent umquam factum esse, ut recte et Latine pro accusativo cum inf. quod in talibus usurparetur.
At utrique errabant varia exemplorum genera inter se confundendo. Quorum copia cum non esset ita magna, in numero faventium hujus constructionis antiquitati et sinceritati fuere, qui studio eam augendi multa proferrent huc minime spectantia. Immo exempla nonnulla, ubi more solito quod verbis affectus subjectum est, immiscuerunt. Qua re non auctoritatem copia, sed potius pravitate suspicionem auxerunt. Contra qui linguam Latinam prorsus ab hac constructione abhorrere asserebant, pravis exemplis recte damnatis, etiam cetera, ubi revera quod cum verbo finito verbis sentiendi et declarandi additum erat, temere mutando vel perversa interpretatione obscurare studuerunt. Quae ut illustrarem, optimum mihi visum est varias de hac re opiniones breviter percurrere.
Jam saeculo XV. Laurentius Valla ]) sine ullo judicio hanc regulam fingit: 'quod scribas gaudeo, et quod scribis gaudeo, utroque modo dicitur. Volo quod scribas,
1) de elegantia linguae Latinae II, 20.



non autem volo quod scribis. Illius superioris sunt haec similia; credo, opinor, puto, laetor' etc. Cum eo fecerunt Th. Linacer *) et H. Stephanus 2), de quorum sententiis, cum mihi eorum libri non essent praesto, plura non dicam.
Eandem fere sententiam amplectitur P. Manutius 3). 'Non patiar,' inquit, 'hunc loquendi modum posthac quasi barbarum rejici, et afferam, quae tum apud Ciceronem tum apud alios Romani sermonis observatione collegi'. Verum exempla, quae affert minime apta sunt ad eam sententiam stabiliendam. Nam praeter quam is quoque varia genera inter se confundit, multa affert, quae male intellexit. Sufficiat haec laudare.
Cic ad Att. X. 4. 11. sic praebet: cum scripsisset, quod me cuperet ad urbem venire. Locum et mancum et corruptum laudat. Baiter sic edidit: die quid? affirmabat eum scripsisse, quod me cuperet ad urbem venire, illum quidem gratias agere quam maximas. Neque sic locus sanus est. Utut autem legendum est, quod-cuperei non pendent a praecedenti scripsisse, sed a sequentibus illum . . . gratias agere.
Ep. ad Fam. XIII. 40 si ulla apud te commendatio valuit, quod scio multas plurimum valuis se, haec ut valeat, rogo. Absurdum est putare quod scio pendere a praecedenti commendatio; quod scio multas-valuisse idem valent atque: et hoe scio wMltas-valuisse.
1) de eraendala structura Lat. sermonis.
2) de latinitate falso suspecta. De his vide Reisig Vorlesungen III, p. 498, annot. Ilaaaii.
3) Comment. ad Cic. Ep. ad Fam. VII, 28.



Cic. de off. 1. 37. sic a Manutio exhibetur: equidem illud animadverto, quod qui proprio n om ine perduellis esset, is hostis vocaretur. Miror etiam Mayenum !) similiter errare ut putet quod ... vocaretur pendere ab illud animadverto. Etenim mancum locum exscripserat Manutius; ultima pars sententiae deest, quam si addideris nihil facere ad quaestionem de qua agiraus planum erit: equidem illud animadverto, quod qui proprio nomine perduellis esset, is hostis vocaretur, lenitate verbi rei tristitiam mitigatam. A verbo animadverto nimirum pendet acc. c. mf.; non quod ... esset.
Nee minus Scioppius -), Vorstius 3) et Vossius 4) omnigenus exemplis hanc sententiam tueri conati sunt. Scioppius praeterea explicationem addidit, quod in talibuselliptice positum esse pro: id modi ad quod modi idemque valere ac: quem ad modum. Quae explicatio ita inepta est, ut recte Gronovius exclamare videatur: 'numquam magis se Scioppius traduxit, quam cum male congestis aut corruptis aut male intellectis auctorum locis vincere voluit scio quod, ut vulgus usurpat, Latine dici.' 5)
Omnium superiorum copiis in unum coactis Perizonius °) huic opinioni defendendae operam impendit. Quae dissertatio qualis sit, optime docent verba Madvigii dicentis: 'Omnino nusquam minus Perizonium agnoscas,
1) 1.1. p. 6.
2) Auctarium ad grammatieam philosophicam p. 455 sqq.
3) de latinitate falso suspecta cap. 24.
4) de arte grammatica Lib. VII, capp. 20 et 62.
5) ad Plaut. Asin. 52.
ti) ad Sanctii Minervam III, 14.



quam in illo opere.' *) Is quoque, studio exemplorum copiam augendi nimis adductus, gloriatur se posse afferre exempla, quae apud alios non invenerit. 2) At etiam eorum maxima pars, ut rem minime spectans, rejicienda est. Ne dicam de verbis affectus, hic quoque incides in talia exempla, ubi quod nil nisi pronomen relativum est, veluti:
Cic de Amicitia § 8. sedego id respondeo, quod animum adverti, te dolorem . . . ferre moderate nee potuisse non commoveri nee fuisse id humanitatis tuae. 3) Explicatio, quam praebet, non multum differt ab ea, quam Scioppium excogitasse modo vidimus. Ut ille quod explicat per quemadmodum, sic Perizonius item per ellipsin dictum esse censet pro: hoe negotium secundum q}iod negotium, ut in Graecis pro öti nonnumquam uadón vel óión usurpatur. 4) Quasi ött ex illis longioribus formis natum sit. Immo prisca lingua Graeca pro öti nudum 6 saepe adhibuit.
Nimirum talia argumenta neque defensoribus fidem addere neque adversariis persuadere poterant.
Transeamus nunc ad eos qui alterius sententiae patrocinium sustinuerunt. Fusius rem tractavit Fr. Sanctius. 5) Is infestissimis verbis eos aggreditur, qui alteri opinioni favent. 'Barbare', inquit, fi) 'loqui omnes assevero, qui
1) Madvio opusc. II p. 233 annot.
2) Sanctii Minerv. ed. Seheidii p. 620 col. 2.
3) 1. 1. p. 618 col. 2 et p. 620 col. 2.
4) 1. 1. p. 620 col. 2 et p. 621 col. 1.
5) Minerva seu de causis linguae latinae eoimuentarius III, cap. 14, ed. Seheidii p. 616—629.
6) 1. 1. p. 618.



dico quod, credo quod passim blaterant.' Hoe censet vir doctus, quod non nisi relativum a scriptoribus Latinis usurpatum esse. !) Verum sibi non constat; nam ibi tantum esse relationem putat, ubi quod respiciat ad praecedens: ob id, de eo, proptcr id, et talia, sive sint addita sive meute supplenda. Non miror, quod potat aquam -) Latinum esse dicit, quia sic explicandum sit: non miror de eo, quod, vel p-opter id, quod. Verum dokt mihi, quod non stomacharis, 3) nullo sensu esse autumat; quod delere malit, et sic locum explicare: 'quasi dicat: si mihi dolet, cur tu saltem non stomacharis.' 4) Quamquam nemo negare potest, in dolet quod conjunctionem relative vel potius correlative usurpatum esse. Respicit enim ad pronomen demonstrativum meute supplendum: id mihi dolet quod. Adaeque Cic. de Off. I. 43. 153: idque hoe argumento confirmari potest-quod etc. corruptum censet. Proponit: id quod hoe argumento confirmari potest; si contigerit etc. Quod vero in talibus correlativum esse, luculenter patet ex talibus exemplis, ubi plures sententiae per quod incipientes particulatim referuntur ad demonstrativum plurale, velut: Caes. B. C. III. 43:haec spectans, quod angusta re frumentaria utebatur, quodque Pompejus multitudine equitum valebat. Suet.
Claud. cap. 16.: illa notabilia, quod essedum 
redimi concidique imperavit, quodque uno die XX edicta proposuit. Contra Verg. Aen. XI. 177: quod vitam moror invisam Pallante per-
1) 1.1. p. 623.
2) Mart. VI, 09.
3) Cic. Ep. ad Brut. 17, G.
4) 1. 1. p. 624.



empto, Dextra causa tuast; et Hor. Ep. 2. 2. 147: quod, quanto plura parasti, tanto plura cupis, nulline faterier audes relationem esse recte affirmat. Nimirum quia quod ibi idem valet atque: quod attinet ad id. quod, de eo quod.
Quae vero exempla talem explicationem non admittunt, aut mira interpretatione aut perperam mutando ad suam opinionem contorquet. Sic prave interpretatur Mart. XI. 65.
Nescio tam multis quid scribas, Fauste, pu-
e 11 i s,
Hoe scio, quod scribit nulla pu]ella tibi. quorum versuum hanc explicationem praebet: 'tu multa scribis puellis, quum sis paedico, ut videlicet te ostendas puellarum amatorem, sed ego scio quid sit, propteiquod nulla tibi rescribit; quia pueros amas.' J) At poeta nusquam declarat, hunc Faustum paediconem esse. Male mutat praeter supra memorata exempla (p. 14) Plaut. Asin. 52. ubi pro quod quom legendum esse censet. (De hoe loco vide infra corollarium.) Sic nonnisi per fas et nefas omnibus exemplis, ubicumque quod verbis sentiendi et declarandi appositum erat, rejectis Sanctius opinionem suam tueri potuit.
Eidem sententiae Gronovius favet, ut patet ex paucis, quae annotavit ad Plaut. Asin. 52 et ad Aul. 173. De ejus conjectura ad priorem locum infra quoque agam.
Itaque de vetere usu hujus constructionis viri docti inde a XV0 saeculo in tenebris versabantur, quae XVIII0 demum propulsari coeptae sunt a J. M. Gesnero. ~) Is
1) 1.1. p. 627.
2) Thes. nov. Latinitat. Tom. IV Col. 56 et in Sanctii Minerv. eti. Scheidii p. 630 sqq.



enim primum vidit, quaestionem esse de hac re, utrum aurea aetate homines sic locuti sint ut formulis quales suilt: dico quod venerit, scio quod fecerit uti iis liceret, tum probe consideratis exemplis a superioribus allatis comperit, ex iis multa ut huic formae dissimilia removenda esse. Sic primum rejectis omnibus exemplis, ubi verba affectus deprehendebat, vidit talia, ut ipsius verbis utar: 'male ad regulam propositam trahi' x) ubi quod quidem verbis sentiendi et declarandi appositum esset, sed idem valeret ac: quodattinet ad id quod, ut in Petroniano: quod v e r b e r a t u s s u m nescio. -) In talibus enuntiatis sententia per quod incipiens praecedit. Removit deinde for. mulas, quales sunt: adde quod, excepto quod et illud Ciceronianum: videndum illud est quod, si opulen-
tum fortunatumque defenderis, in illo uno 
ma net gratia. 3) Postremo iis quoque remotis, quae si accurate et diligenter consideres aut quod causale aut pronomen relativum continerent, perpauca restabant, ubi contra meliorem usum quod cum conjunctivo usurpatum videbatur, quae ob ipsam raritatem et Gesnero suspecta erant, praesertim cum in iis essent, quae corrupta libros tradidisse manifestum erat, veluti: Ter. Andr. 228:
Aüdivi, Archilis, [quod] jam dudum Lésbi-
am adducf jubes. ubi quod delendum esse metrum ostendit. Cic. ad Fam. VII, 28, memini, quod mihi desipere videbare pro quod quurn legendum esse recte statuit. 4) Praeterea
1) Sanct. Min. p. 632.
2) Petron. Satir. § 138.
3) 1. 1. p. 633.
4) 1. 1. p. 638.



cum etiam cetera facilem mutationem pati ei viderentur, factum est, ut in omnibus illis vitiuin latere vir doctus, arte critica cum praejudicio abusus, suspicaretur, velut Plaut. Asin. 52, ubi quid proponit, Poen. 547, ubi quo vel qua mavult. *) Itaque ut Sanctius sic etiam Gesnerus omnia exempla cum bona tum mala damnavit. Quod certe non fecisset, si, ut recte distinxit inter auream et argenteam aetatem, 2) ita archaicorum scriptorum rationem habuisset. Nam ut non multum laboravit de Senecae Martialis similiumque locis, sic neque archaicos scriptores curare debuit, cum ageretur de aurea aetate. Non enim quod eorum unum alterumque exemplum exstat, testimonio est, elegantiam Latini sermonis ab ea constructione non abhorruisse. Quamquam igitur recte Gesnerus judicavit contra bonam Latinitatem peccari scribendo: dico quod, puto quod cum conjunctivo, 3) tamen non ei opus erat, ut ad hanc opinionem tuendam etiam vera archaicae aetatis exempla damnaret.
Sic adhuc incerta ad nostrum saeculum res perducta erat, cum Madvigius 4) optimo quo solet judicio iterum eam tractavit. Qui aeque ac Gesnerus vidit agi de forma: dico quod verterit, omnes alias a quaestione esse removendas. Madvigius quoque putat, quod legitime positum esse in videndum illud est, quod (vide p. 16). Alia ejusdem generis addit, velut: Cic. ad Fam. III, 8: an mihi de te nihil esse dictum umquam putas? ne lioc
1) de Plin. Ep. II, 11, 6 vide p. 18.
2) 1. I. p. G39.
3) 1. 1. p. 639.
4) Opusc. II, 232—239.
2



quidem, quod . . . Taurum ipse transiisti? Laudat p. 52 editionis suae de Finibus Cic. Phil. V, 17: an illa non sunt notanda, quod unus Antonius . . . palam habuerit secum armatos? 'Orta est,' inquit, J) 'orationis forma ex communi usu particulae quod, quum sic res facta ponitur, ut de ea aliquid dicatur.' Huc spectare dicit Hor. Ep. 2, 2, 147. (conf. p. 15.) Porro nihil insoliti esse dicit in loco Caesaris B. C. I, 23: pauca apud eos loquitur, quod sibi a parte eorum gratia relata non sit. 'Patet, ait,-) 'quod adjungi ad pauca, ut ostendatur de qua re pauca illa dicta sint, non ad loquitur. . . . Habet igitur et hic locus exemplum sententiae legitime a quod incipientis.' Item se res habet in ceteris, quae laudat, exemplis Caesarianis: B. G. I, 19: quum certissimae res accederent, quod per fines Sequanorum Helvetios traduxisset, quod obsides . . dan dos cu rasset. B. G. I, 43: Caesar sua senatusque in eos beneficia commemorat, quod rex appellatus osset quod amicus etc. Non autem ut Gesnerus subsistit intra exempla aureae aetatis, sed etiam illa, quae argen teae aetatis scriptores praebent, tentavit. Nihil novi inesse putat in exemplo Taciteo Ann. III, 52, de quo loco mox plura, neque Plinii Ep. II, 11: annotatumqu.e experimentis, quod favor et misericordia acres primos impetus habent. Hunc locum Gesnerusperperam sic explicare voluit, quasi quod idem valeret ac: quandoquideni. 3) Acu rem Madvigius tangit dicens: 'Pli-
1) Opusc. II, 234.
2) » II, 236.
3) 1. 1. p. 639.



nius quod cum indicativo . . notabiliter posuit; sed tarnen veteris usus proprietas 11011 oblitterata est; neque enim, qui scripsit annotatumque quod cett., idem continuo scripturus erat: video quod ita sit.' *) Quibus remotis concludit vir clarissimus tantum auream aetatem ab hac forma prorsus abstinuisse, apud archaicos autem itemque argenteae aetatis scriptores rara exempla inveniri non negat. 2)
Haec omnia si collegerimus, breviter hoe statuere licebit • optimus usus Ciceronianus proscripsit formas: dico quod venerit, scio quod fecerit pro dico eum venisse etc., verumtamen etiam apud optimos scriptores aureae aetatis quod nonnumquam verbis sentiendi et declarandi subjungitur, dummodo vim habeat explicativam. Haec constructio autem multiformis apparet. Fit enim ut quod explicet demonstrativum, ut in Mud videndum quod; fit quoque ut quod respiciat substantivum vel adjectivum praecedens, velut in exemplis Caesarianis ex Madvigio modo laudatis. Necnon conjunctio vim explicativam habet in ceteris exemplis quae Gesxerus et Madvigius removerunt, ubi non quidem demonstrativum neque substantivum additum est, verum facillime mente suppletur. Sic Horatianum: quod, quanto plura parasti etc. Madvigius hoe modo interpretatur: 'hunc morbum fateri non audes 3) Petronii quod verberatus sum nesdo secundum Gesnekum idem valet ac Graecum: od nnioiKaxö. 4) Item res se habet in adde quod 'ubi aperta nimis est ellipsis: adde illud
1) 1.1. p. 238.
2) 1.1. p. 238.
3) 1.1. p. 234.
4) 1. 1. p. 632.
2*



quod.' !) Eodem niodo in Pliniano, quod laudavi, exemplo substantivum meute supplendum est, nempe: res saepe dicta et notata. 2)
Pauca huc addi posse puto, quibus confirmetur, talia veteri usui minime repugnare. Inde ab antiquissimis enim temporibus usus valuit, ut nonnullis verbis declarandi modo accusativus c. inf., modo quod cum verbo finito, sive indicativo sive conjunctivo, subjungatur. Antiquitus jam verba quae praetereundi et praetermittendi 110tionem habent sic usurpantur. Antiquissimum exemplum exstat in arcbaicis: Ribbeek fragm. Trag. ex ine. ine. fab. 172:
non commemoro quod draconis saevi sopi-
vi impetum,
non quod domui vim taurorum et segetis
armatae manus.
Notae sunt formae: praetereo quod, mitto quod. Ex Cicerone Draegekus 3) laudat: pro Cluentio 66, 188: praetereo quod Aurium, cujus illa quondam socrus paulo ante uxor fuisset, quum Oppianici opera proscriptum occisumque cognosceret, eam si bi domum sedemque de le git. Pro Flacco § 79: At haec praedia [etiam] in censu dedicavisti. Mitto, quod aliena, mitto quod possessa per vim, mitto quod convicta ab Apolionidensibus, mitto quod a Pergamenis repudiata, mitto etiam quod a nostris magistratibus in integrum restituta, mitto quod nullojure
1) Gesner 1.1. p. 632.
2) Madvig 1. 1. p. 238.
3) Hist. Synt. der Lat. Sprache. II, 222.



neque re neque possessione tua (mente supplendum est: dedicavisti). Cum conjunctivo: Cic. ad fam. XV, 4 12-mitto quod invidiam, quod pericula, quod omnes meas tempestates - subire paratissi-
musfueris. #
Addo ex Quintiliano, Inst. Or. XI, 2, 25: mitto quod quaedam nullis simulacris significari pos-
sunt ut conj unctiones.
Aliud genus verborum, quod sic conjungitur, sunt verba addendi. In Ciceronianis exstat: accedit quod, velut. Har. Resp. § 6: Accedit etiam, quod exspectatione omnium fortissimo et clarissimo viro, T. Annio, devota et constituta ista hostia esse vide t'ur Nondum apud Ciceronem, sed jam apud eos, qui ei proximi fuerunt, aliae formae occurrunt. Notissimum est: adde quod, conf. Lucret. III, 828; Ovid. Pont. IV, 11, 21; Quintil. Inst. Or. 10, 1, 3 etc. Porro: adjieere quod, Liv. 23, 5, 9: adjicite ad liaec, quod foedus aequum dediticiis dedimus. !) Seneca de clem. 1, 2 2: adjice quod magna pars hominum est, q'uae reverti ad innocentiam possit. i) Nimirum in his omnibus formis eandem rationem secuti sunt; e ibi quod liabet vim explicativam; demonstrativum ve substantivum mente supplendum est. Melius res intelligitur si has forinas compares cum aliis quibusdam, velut. nisi quod, excepto quod, ubi id, eo supplendum est Nee alia causa est, cur verbis affectus quod cum verbo fimto subjiciatur. Doleo quod lwc fecit positum est pro: doleo id,
1) Conf. Draeger 1.1. p. 222.
2) Conf. KiiHNEB, Ausf. (iramra. der Lat. Spr. II, § 192, - •



quod hoe fecit. Conjunctio et ibi explicativa est. Quod si recorderis, profecto non miraberis etiam verbis sentiendi et declarandi tali vi quod cum verbo finito posse apponi.
Sic quaestio absoluta erat neque plura addere esset opus, nisi postea alii de re quaedam scripsissent, quae approbare minus possum.
Primum Mayenus, cujus librum jam supra (p. 2) lauda\i, vir ceterum optime de hac quaestione meritus, inter multa bona etiam pauca minus recte protulit. Et quidem recte fecit quod cum Gesnero et Madvigio ea exempla, ubi quod respicit praecedens pronomen vel substantivum vel idem valet atque quod attinct ad id quod removit et nova pauca addidit; tum quod etiam alia exempla rectius distinxit, quae a superioribus commemorata non erant, velut: Liv. 38, 49, 10: quod ... cireumvenerunt, quod multa milia ... ceperunt, hoe, si ipsi tacuerunt, vos scituros non credunt? ubi quod explicat demonstrativum sequens, tum talia ubi respicit adverbium vel locutionem adverbialem: Ps. Apul. physiogn. p. 165, 20 (Ed.Val.Rose): Loxus breviter... locum hunc, sed planius est executus, quod homines . . . sint similes. Varro R. R. III, 1, 79 ; alium alio agrum meliorem dicit esse in novem discriminibus, quod sit primus, ubi vineae possunt esse bono vino . . .: secundus, ubi hortus irriguus etc., postremo, ubi quod pendet a substantivis notionem sentiendi vel declarandi in se habentibus, veluti: Suet. Tib. 5: secuti levem conjecturam, quod . . . avia Fundana fuerit etc. *)
1) MAYEN 1. 1. p. 7 sqq.



Ac contra inter ea exempla, quae addidit, sunt, quae huc non spectare videntur. De loco Cic. Off. I, 37 supra
(r> 12) iam dixi. Alia haec sunt.
1 Cato apud Plinium N. H. XXIX, § 14: Dicam de istis Graecis, M. fili, quid Athenis exquisitum habeam, et quod bonum sit illorum litteras inspicere, non perdiscere, vincam. Uncam non est verbum declarandi; ergo hoe exemplum tollendum est.
2. Cic. leg. agr. II, § 58 in codicibus perperam traditum est. Vulgo legitur: quod minuit auctionem decemviralem, laudo, quod regi amico cavet, non reprehendo, quod non gratis fit, indico. Verissime conjecit Klotzius, indignor non indico esse egendum, ut recte edidit C. F. W. Mto®. Nam non solum, cum duo verba affectus praecedant, membrorum aequalitas tertium ejusdem generis postulat, verum etiam, si indicare voluisset orator, non gratis hoe firn, non praesenti tempore, sed futuro opus esset.
3 Liv. 45, 41, 1 in codicibus sic legitur: quamquam et quam feliciter rem publicam administraverim et duo fulmina domum meam per hos dies perculerint, non ignorare vos arbitror Luce clarius est inter et et dm aliquid omissum esse. Grynaeus quod inseruit, quam lectionem Mayenus commendat. i) Mihi vero plurimum praestare videtur conjectura Gronovii et quae duo fulmina etc. Nam prae ter quod Madvigius dicit: 'postulat necessaria oratioms aequalitas, ut utraque sententia eandem formam habea , )
1) 1.1. p. 10.
2) 1.1. p. 235.



sic etiam sententia multo aptior erit rebus. His enim verbis quae duo fulmina etc. manifestatur, quanto dolore animus paternus, qui tam subito ambos filios perdidit, divellatur. Lectio et qiiod ferri non potest, quia haec verba frigidiora sunt, quam ut ea vir filiorum amantissimus eloqui potuerit.
4. Ultimum exemplum hujus generis, quod ex Seneca, Ep. 36, 8, prompsit Mayenus, male intellexit. Nam sic scribit: quod adversus omnia tela, quod adversus omne hostium genus benefacit mortem contemnere . . . nemo dubitat (quod = die Thatsache dass). i) Locus 11011 integer est; deest aliquid, quod ante addendum est, quam videamus quomodo sit explicandus. Ergo totum locum perscribamus: quid huicergo meditandum? quod adversus omnia tela benefacit mor tem contemnere, quae quin habeat aliquid in se terribile, ut et anirnos nostros, quos in amorem sui natura formavit, offendat, nemo dubitat. Quod sane verti potest per: die Thatsache dass, verum hac in re Mayenus erravit, quod conjunctionem pendere arbitratus est a nemo dubitat, cum e contrario quid explanet in quid-meditandum. Cum nemo dubitat verba quae quin habeat etc. conjungenda esse, quis non videt?
At imprimis hoe animadvertendum est, eum multa exempla perperam afferre inter ea, quae 'apud scriptores aetatis quae aurea vocatur diligentissimos, Varronem, Ciceronem' etc. 2) uon occurrere autumat, quippe quae
1) 1.1. p. 10. 21 1. 1. p. 13.



nihil discrepantiae ostendant. Nam ea quoque quod explicativum ostendere demonstrabo. Sic Tac. Ann. III, 52: At hercule nemo refert, quod Italia externae opis indiget, quod vita populi Eomani per incerta maris et tempestatum cotidie volvitur. Etenim merito Madvigius eum locum ita explicat, ut quod Teutonice vertat per: den Umstand dass, *) vi conjunctionis explicativa. Si enim, ut putat Mayenus, 2) quod hic optimo usui repugnaret, refert quod .. indiget dictum esset pro: refert quod Italia... indigcat, vel potius pro: refert Italiam indigere, et significaret sententia: At nemo senatum certiorem facit Italiam indigere etc., quasi opus esset ut senatus hujus rei certior fieret. Omnibus enim nota erat. Nonne jam Cicero ait Verr. II, 2, 5: i 11 e M. Cato sapien s ce 11 am penariam rei publicae n ostra e, nutricem plebis Romanae Siciliam nomina bat? Inter alios laudo Columellam de R. R. I, praef. 20: itaque in hoe Latio et Saturnia terra, ubidi cultum agrorum progeniem docuerunt, ibi nunc ad hastam locamus, ut nobis ex transmarinis provinciis frumentum advehatur, ne fa me laboremus. Conferatur etiam ipse Tacitus Ann. II, 59: nam Augustus ... seposuit Aegyptum, ne fame urgeret Italiam quisquis eam provin ciam .. . in se disset. Necnon saepe experti erant Romani, quam vita sua per incerta maris volveretur. Locus Dionis suffieiat ad hoe demonstrandum, ubi scribit: .... nai èk tod muov, ög tóte rf)g üa/moaijg
1) Op. II, p. 235.
2) 1.1. p. 16.



Tf)g [Jièv nara ZiueMav ino rov Ié§rov, tijg èv t<J> Ioviq) kóAtto) vjtö rvaiov do/urlov Aip'oftaQfiov uarexofxévris öeivüg avrovs èxlegev. (48. 7) De hac re igitur senatus etiam sine nuntio satis compererat. Immo hoe dicit Tiberius: praesertim huc animus attendendus est, quod Italia . . indiget, etc.; hacc ren, quamquam multo majoris momenti est, quam illa, de qua aediles monent, tarnen usque adhuc neglecta est. Ergo quod legitime positum est; vis ejus est explicativa.
Tum Mayenus mirura in modum pauca exempla protulit, ubi quod verbis praetereundi addendique subjeetum est, ut: Auct. Bell. Hisp. 10, 2: suo loco praeteritum est, quod equites ex Italia . . venissent. Quod addit praeteritum est idem valere atque non comtnemoratum est, supra x) vidimus etiam non commemoro sic conjunctum esse. Plin. Ep. III, 9, 6: addiderunt Baetici, quod simul socios ministrosque classici detulerunt nominatimque in eos inquisit i o li e m p o s t u 1 a v e r u n t. Geil. VI,7, 5: addebat etiam, quod ad praeverbium tum ferme acueretur. De quibus satis sit admonere. quid de liac similibusque formisjam dixerim.
Postremo Plin. Ep. II, 11, 6: annotatumque experimentis quod etc., de quo loco etiam supra videndum est. 2) Ejusdem generis sunt omnia exempla Gelliana, quae profert vir doctus. 3) Praemitto haec, ut sunt illi Pliniano simillima: Geil. XI, 1, 6: non abs re esse putavi notare, quod M. Cato aliter dixit. XIX,
1) P. 20.
2) P. 18.
3) 1.1. p. 18.



7, 4: item notavimus quod oblitteram gen tem pro oblitteratam dixit. VI, tit. 9: praeterea notatum, quod a verbo descendo non descendi sed descendidi dixerunt. In his enim idem verbum usurpatum est. Nee sensus differt; nam nutare, quod M. Cato aliter dixit significat: notare hanc rem memorabilem, quod. Item res se habet in ceteris exemplis:
X, 11, 9: in quo versu animadvertendum est, quod praecocem dixit. XIII, 23, 15: inibi autem animadvertendum est, quod . . . Neria dicit. XI, 15, 7: in memoriam nobis rediit, quod Sisenna .... ejusdem figurae verbo ita usus est. III, tit. 15: Exstare in litteris perque memorias traditum, quod repente multis mortem attulit gaudium. XI, tit. 18: inibi adscriptum, quod apud Aegyptos furta licita et permissa sunt. XVIII, 15, 2: M. etiam Varro scripsit, observasse sese in versu hexametro, quod omni modo quintus semipes verbum finierit. XV, tit. 7: observatum esse in senibus, quod annum fere tertium et sexagesimum agant. II, 10, 2: Varro scripsit, in memoria sibi esse, quod Q. Catulus dixisset. In his omnibus quod explicative usurpatum est. Non enim aliquid novi nuntiatur, sed ad rem aliquam memorabilem animus attenditur, de aliqua re aliquid declaratur. Nee minus Apul. de Plat. et ejus dogm. II, 17 quod legitime usurpatum ostendit: ex quo intellegi potest, quod animis bonis eo vitio pernicies infertur, plusque sibi obest, qui alium cupit perditum. *) 1) Mayen 1.1. p. 17.



Explicandum est: ez quo haec lex intellegi potest, quod etc. Conjunctio igitur etiam hic habet vim explicativara.
Praeter Mayenum Th. Vogel *) permulta alia exempla Gellio attribuit, ubi eum perperam putat ab optimo usu discrepasse. 'Dagegen', inquit, 'findet sich in den doch wohl von Gellius selbst herrührenden Lemmata sehr luiufig in Abhiingigkeit von einem dabeistehenden oder zu erganzenden Verbum declarandi abwechselnd mit dem Inf. die Conjunction quod und zwar 50 mal mit Ind., 22 mal mit Conj.' Immo in talibus mente supplendum est: de eo, e. g. in lemmate X, 29: quod particula atque non c o n p 1 e x i v a tantum s i t scriptum est pro: de eo, quod ... sit. Hac enim praepositione in lemmatis Romanus uti solet. Recte hoe admonuit M. Bonnet -'): 'ces phrases ne remplacent pas des propositions inünitives. Elles alternent avec de et 1'ablatif et en tiennent lieu. Elles doivent donc être entendues comme ces phrases de Cicéron quod mie moties, quod scribis' etc. Plenam formam inveni in his duobus Augustinianis: Civ. Dei XI, 34: de eo quod quidam putant in conditione firma men ti a qua rum discretarum nomine angelos significatos; ibid. XV, 20: de eo quod Cain successio in octo ab Adam generationes clauditur. Igitur ne haec quidem lemmata jure pro novae constructionis exemplis adducuntur.
His spero me satis demonstrasse quod etiam apud optimos scriptores antiquioris Latinitatis alternare cum acc. c. Inf., dumniodo explicative sit positum. Sin vero haec
1) Neue Jahrb. fiir Phil. und Paedag. CXXVII, p. 187.
2) Le Latin dc Gr^goire de Tours. Paris 1890. p. 661, annot. 7.



vis deest, melior usus non nisi acc. c. inf. admittit. Tamen etiam hujus generis pauca exempla occurrunt, non ontpm nisi anud scriptores minus curatae orationis. Quae
vero et quot inveniantur, hic non ad rem. Hanc quaestionem infra, ubi de origine constructionis analyticae agam, tractabo. Hoe capite satis sit statuisse quando vel optimus usus quod verbis sentiendi et declarandi ad-
jungere possit.
Hactenus de exemplis, ubi quod usurpatum est. Nimirum in afferendis exemplis cum quia et quoniam eadem ratio sequenda est. Nam quamquam neque quia neque quoniam cum verbo finito in meliore Latinitate verbis sentiendi et declarandi adjuugitur, tarnen ea exempla, ubi eaedem conjunctiones habent vim explicativam, a quaestione removenda sunt. In iis enim quia et quoniam non loco accusativi c. inf. posita sunt, sed pro quod. Ejusdem generis sunt ac: miror quia, miror quoniam, quas formas nee magis iis annumeres, ubi conjunctio vice accusativi c. inf. fungitur. Talia vero exempla, quatenus discrepant ab optimo usu ideoque memorabilia sunt, in appendice afferam.
Ut brevi hujus disputationis summam faciam, hoe statuendum est: in colligendis exemplis constructionis analyticae removenda sunt omnia, ubi quod quia quoniam habent vim explicativam. Talium exemplorum exstant duo genera, nam aut potest fieri, ut vocabulum, quod conjunctio explicat, (pronomen, substantivum, adjectivum, adverbium) sit additum, aut ut non sit additum, sed facile mente suppleatur. Hujus rursus generis duae sunt species, sive sententia per quod quia quoniam ïncipiens sequitur, sive praecedit; hic particula brachylogice



usurpata idem valet ac: quod attinet ad id quod. His demum sublatis restant illa exempla, ubi paraphrasis anal}tica per conjunctionem pro ace. c. inf. posita est, i. e. ubi bona Latinitas non nisi accusativo c. inf. utitur.
In sequenti capite agemus de usu constructionis analyticae in iis, quae perscrutatus sum, scriptis Augustini.



C APÜT II.
De constructionis usu apud Augustinum.
Tandem pervenimus ad nucleum opusculi, qui sit usus constructionis in diversis scriptis Augustini, quae perscrutatus sum. Primum videamus, quae et quot exempla invenerim, deinde ea examinabimus.
Secundum rationem in praecedenti capite expositam ea tantum exempla afferam, ubi quod quia quoniam non habent vim explicativam. In iis secundum legem classicam conjunctivus modus necessarius est; nam oratione obliqua redditur, quid quis declaret sentiatve. Hanc ob causam ut Gesnerus ita Madvigius tales formulas putarunt esse proscriptas ab usu classico quales suilt dico quod venerit, scio quod fecerit. At inter exempla cum quod, quae ex scriptis Augustini collegi, permulta sunt, quae indicativum ostendentia vi explicativa tarnen adaeque ac cetera carent. Eorum discrepantia duplex est; nam non tantum paraphrasis pro acc. c. inf. usurpata est, verum etiam indicativus loco conjunctivi in iis reperitur. Ubi vero quia et quoniam adbibita sunt, modus potissimum indicativus est. Si quando conjunctivus occurrit,



causa externa eum fere semper attraxit. Quod certe non miraberis, si cogites eas particulas cum indicativo conjungi solere. Ergo, cum in constructione analytica jam promiscue uterque modus adhiberetur, hic ut solitum modum servarent, vetere consuetudine Romani adducti sunt.
His praemissis exempla, quotquot invenire potui, enumerabo.
I. Q U O D.
1° Exempla cum conjunctivo.
a. Verba declarandi.
affirmare. Civ. Dei I, 296, 9: ita poter at
affirmare de Jano, quod mundus ipse esset.
ait. C.D. II, 236,4: ubi ait, quod ip¬
se Davidin spiritu Christum dixerit esse Dominum suum.
clamare. Confess. 243, 4: Ecce sunt cae-
lum et terra, clamant, quod facta sint.
Conf. 243, 8: clamant etiam, quod se ipsa non fecerint.
Epist. II, 30. 16: presbyter ipsius stans in medio fundo catholicae ac laudabilis feminae voce im pudentissima post nos clamavit, quod traditores et persecutores essemus.
commemorare. C.D. II, 147, 26: ubi non solum Abraham filius ejus, verum etiam Sarra nurus et Loth nepos ejus eommemorantur, quod eos duxerit secum.



Conf. 285, 10: non autem commemorasse scripturam, quod hanc informitatem fecerit Deus.
confiteri. C.D. I, 182, 11: non enim con-
fessuri sunt, quod dii cesserint Christo, qui Jovi cedere noluerunt.
C.D. I, 251, 18: apertissime confitens, quod etiam istae res divinae, sicut pictura, sicut structura, ab hominibus institutae sint.
C.D. II, 393, 22: ecce, ubi decolorans Christum Judaeos praeposuit Christianis, confitens, quod Judaei suscipiant Deum.
convincere. Conf. 215, 24: et quia falli nollent, nolunt convinci, quod falsi sint.
defendere. C.D. II, 348, 28: quem ad mo-
dum Stoici defenderunt, quod hominis bonum, quo beatus esset, in animi tantummodo virtute consisteret.
demonstrare. C.D. I, 412, 4: quod etiam sacramento altaris fidelibus noto frequentat ecclesia, ubi ei demonstratur, quod in ea re, quam offert, ipse offeratur.
Ep. II, 427, 13: teque non tantum tenere memoriter verum etiam vita ac moribus demonstrare, quod nullus sit patriae consulendi modus aut finis bonis, . . . accipio.
dicere. B. V. 17, p. 228 B: quidam
autem dixerunt, quod is Deum haberet, qui bene viveret.
3



B. V. 33, p. 332 E: dixeramus autem . . quod, si inveniremus nihil aliud esse miseriam quam egestatem, eum beatum esse fateremur, qui non egeret.
C.D. 1,166,11: au forte dicunt, quod deam Victoriam Juppiter mittat atque illa tamquam regi deorum obtemperans ad quos jusserit veniat et in eorum parte considat?
C.D. 1,178, 25:Tertia nocte dictum est homini, quod major ei poena, si nou faceret, immineret.
C.D. 1,186,11: dicit etiam idem auctor acutissimus atque doetissimus, quod hi soli ei videantur animadvertisse quid esset Deus, qui crediderunt eum esse animam.
C.D. I, 259, 11: vidit in somnis Herculem sibi esse commixtum, sibique dixisse, quod indediscedens, cui primumjuveni obvia fieret, apud illum esset inventura mercedem.
C.D. 1,277,25: u n d e d i c i t.. V a rro, quod diis quibusdam patribus et deabus matribus, sicut hominibus, ignobilitas accid i s s e t.
C.D.1,508,8: dicens, quod Deus angelis peccantibus non pepercerit.
C.D. I, 519, 16: quis ita desipiat, ut dicat, quod bona voluntas faciat voluntatem malam?
C.D. I, 520, 5: restat ut dica-



tur, quod ea res fecerit malam voluntatem, in qua nulla voluntas fuit.
C.D. I, 521, 15: si enim dixerimus, quod ipse eam fecerit, quid erat ipse ante voluptatem malam nisi natura bona.
C.D. I, 538, 21: Ecce dixit retro, quod fuerint tempora aeterna, quae tarnen non fuerint Deo coaeterna.
C.D. II, 158, 11: Sed ideo diximus, quod non evidenter appareat, quia et illius gentis unius multitudo...in tantum cre-
vit, ut . . . impleverit.
C.D. II, 223, 22: Ubi cum dixisset Deus, quod non ab ipso David sibi aedificaretur domus.
C.D. 11,429,14: de qualibus item dicit, quod eoruni conversatio sit in caelis.
Conf. 130, 6: indagavi quippe in illis litteris varie dictum et in multis modis, quod sit Filius in forma Patris.
Conf. 273, 22: quis nisi talis dieet mihi, quod deminuta atque consumpta omni specie, si sola remaneat informitas, . . . possit exhibere vices temporum.
Conf. 301, 25: cur de illo tantum dictus est quasi locus, ubi esset, qui non est locus, de quo solo dictum est, quod sit donum tuum?
Ep. I, 118, 18: eisque saepe dixerit, quod orationes ejus exauditae essent de nostro adventu.
3*



Ep. II, 33, 25: nunc vero quis ferat . . . ab isto dici, quod in carne sint et Deo placere non possint, et quod scriptum de illis sit: Recedant iniqui a me,...et quod sint ventricolae ... et quod caro sint et mortem sapiant.
Ep. II, 118, 19: inter quae dictum est, quod adhuc eos nostri persecuturi e s s e n t.
Ep. II, 147, 6: Item dicere soletis, quod nos Christi baptismum non habeamus et praeter vestram communionem nusquam sit.
Ep. II, 219, 20: Collega noster . . . dicit, quod eum primatus ipse contingat.
Ep. II, 450, 13: Paulus tamen apostolus dicit, quod ab Ismahele persecutionem sit passus Isaac.
Ep. II, 451, 15: nempe et de Juda dicitur, quod introierit in eum Satanas, ut traderet Christum.
Ep. II, 456, 19: dixerunt, quod apud eum sola justitia locum haberet.
Ep. II, 487, 15: cum talia diceret de ecclesia toto orbe diffusa et quod nemineminejusunitate macularent aliena peccata.
Ep. II, 569, 6: non solum hoe non dixit, verum etiam dixit, quod Deus habeat filium.
Ep. II, 590, 20: sed quia dixis-



ti, quod omnes eam leges diversis viis et tramitibus appetant.
Ep. II, 602, 2: dicentes homini apostatae, quod apud eum sola justitia locum haberet.
Ep. II, 626, 9: de quo dicit Numasius...,quod per occultum sacrilegii propemodum furtum episcopalis nominis invaserit principatum.
Ep. II, 686, 25: ut non tantum re felle n di gratia sed etiam verissime dixerit, quod Deum pulcherrima specie deceat esse.
Ep. II, 687,20: eamque non incongrue dici infinitam . . neque quod informe aliquid sit ipsa sapientia.
Ep. II, 720, 11: nam licet per
illas vivant corpora impiorum, de quibus dictum est, quod mortui sepeliant mortuos suos.
docere. C.D. II, 479, 28: sed docendo,
quod Pater diligat Filium.
enumerare (= ennmerans memorare). C.D. II, 415, 4: Deinde similiter etiam bis enumerat, quod illa non fecerint, quae dextros fecisse memora vit.
fateri. Contra Acad. I, 9, p. 190 D: fate-
or, quod perfectus non sit.
C.D. II, 550, 2: fatendum est,
quod non sint his moribus praediti.
fingere. Contra Acad. I, 15, p. 192 D: fin-
gens, quod omnia intellegam.
C.D. I, 158, 13: Aut si aetheris



partem superiorem Minervam tenere dicunt et hac occasione fingere poetas, quod de Jovis capite nata sit.
firmare. Ep. II, 719, 3: agnoscis in fide
catholica . . . hoe (= hac re) esse firmatum, quod Pater et Filius et Spiritus sanctus ideo, cum sit Trinitas, unus est Deus, quod inseparabiliter sint unius ejusdemque substantiae.
frequentare. Ep. II, 583, 10: peragis atque addis me frequentatum in litteris nosse, quod mors malorum omnium auferat sensum, egestosa autem vita aeternam pariat calamitatem.
indicare. C.D. II, 189, 8: sed res diligen-
ter considerata non indicat, quod tantus numerus fuerit in progenie Jacob.
jurare. Ep. II, 229, 3: si alterius ec¬
clesiae clericus cuicumque juraverit, quod ab ipso non sit recessurus.
loqui. Ep. II, 372, 9: cum superius
de dispensatione gratiae loqueretur, quod ipsa justificet.
mandare ( = certiorem facere). C.D. I, 87, 27: per Lucium Titium ei mandatum est a Jove, quod esset Mithridatem superaturus.
mentiri. Ep.II,357,3: mentitus est Pau-
lus, quod eum viderit non recte ingredientem ad veritatem evangelii.
murmurare. Conf. 45, 3: et murmuret, quod non apte conveniat.
narrare. C.D.II, 76,26: In septima vero,



ubi i 11 e qui natus est En och non mortuus, sed quod Deo placuerit translatus esse narratur.
Conf.284,27: neque enim scriptura narravit, quod istam materiem Deus fecerit.
negare. Ep. II, 115, 10: cogebatur uti-
quenegare, quod ille vir Christianus esset et justus.
nuntiare. Ep. II, 743, 17: nuntiatum est
enim mihi, quod raorem vestrum de vestiendis pauperibus fueritis obliti.
obtinere. C.D. I, 558, 32: quia si ita est,
quo modo poterit obtineri, quod etiam ipsa
sit poe na peccati?
ostendere. C.D. I, 241, 2: quibus ostendi-
tur, quod ad ista temporalia... nihil deorum
falsorum numerositas prosit.
C.D. 1,440, 9: quod huic tarnen
utile fuerit etiam ipsa terrena non nisi ab uno vero Deo quaerere,... satis ostendit ubi ait etc.
C.D. 11,97, 24: Hoe ipsum enim quod dicitur: FA nominavit nomen ejus Enos, quod interpretator homo, ac deinde additur: Hic speravit mvocarenomenDomini Dei, satis ostenditur, quod non in se ipso spem ponere debeat homo.
Ep. I, 119, 17: tum vero Domi-
nus ostendit, quod nos non deserat.
Ep. II, 117, 14: de uovo enim
testamento ostendi quidem non posse, quod justus quisquam interfecerit aliquem.
Ep. II, 418, 7: dum vultis ju-



dicibus ostendere, quod schismaticos vestros de basilicis pelleretis.
perferre. C.D. I, 241, 13: deindo ad me
perlatum est, quod jam scripserint.
persuadere. C.D. I, 354, 7: quibusdam . . . non potuerunt persuadere, quod dii sint.
polliceri. Ep. II, G54, 12: petivit, ut ora-
ret pro eis, pollicens, quod, si salvi facti essent, eam suis parentibus redderent.
praedicare. C.D. I, 494, 14: credimus et tenemus et fideliter praedicamus, quod Pater genuerit \ erbum ... et quod Spiritus sanctus simul et Patris et Filii sit Spiritus.
praeloqui. Conf. 75, 15: fa ma enim de il-
lo praelocuta mihi erat, quod esset honestarum doctrinarum peritissimus.
Conf. 332, 16: hoe (ablat.) praeloquatur nobisvox libri tui, quod et nos post opera nostra ideo bona valde, quia tu nobis ea donasti, . . . requiescamus in te.
praescribere. Ep. II, 584, 21: de qua nobis etiam praescribend um putasti, quod operum nostrorum hoe indicet ratio.
prodere. C.D. I, 179, 31: proditur enim
a doctis, quod homines fuerint et humana conditione defecerint.
promittere. Ep. II, 97, 10: promisit idem Donatus, quod eos esset exhibiturus.
proponere. C.D. I, 499, 5: proposito sibi, quod, si in eadem miseria semper esse nollent, nulli et nusquam essent futuri.



rescribere. Ep. II, 589, 6: sinceriterque
mihi rescriberes, quod, cum te ad exsuperantissimi Dei cultum religionemque compellerem, libenter audieris.
respondere. C.D. I, 106, 23: an respondent, quod nisi assiduis sibique continuo succedentibus bellis Romanum imperium . . . non posset augeri et tam grandi gloria diffam ari?
C.D. I, 519, 26: si respondetur, quod eam nulla res fecerit et ideo semper fuerit.
C.D. II, 266, 16: ille respondit, quod olea Minervam significaret, unda Neptunum, et quod esset in civium potestate.
Conf. 51, 21: respondit enim me adhuc esse docilem, et quod inflatus essem novitate haeresis illius. •
Ep. II, 418, 12: et in ipsa conventione quid (= cur) Proculianus primo responderit, quod consilium facturi essetis.
Ep. II, 529, 6: sicut mihi sine dubitatione respondet, quod credat in Deuin et quod se convertat ad Deum.
Ep. II, 570, 19: ad hoe respondetur, quod aut omnia divina miracula credendanon sintaut, hoe cur non credatur, eausa nulla sit.
scribere. C.D. 11,59, 23: scriptum est ita-
que de Cain, quod condiderit civitatem.
C.D. II, 275, 10: de quo et alii



scripserunt, quod ante Picum filium suum in Italia ipse regnaverit.
Ep. II, 117, 26: coepi ab eo quaerere, quem ad modura ergo scriptum esset, quod Jezus baptizaverit plures quatn Juhannes.
Ep. II, 365, 20: ut de illo Paulus verissime scriberet, quod eum vidisset non recte ingredientem ad veritatem evangelii.
Ep. II, 721, 5: unde scriptum est de unigenito filio Dei, . . . quod factus sit nobis adeo sapientia etc.
suggerere. Ep. 11,238, 3: suggestum cari-
tati tuae a nescio quibus fratribus mihi dictum est, quod librum adversus te scripserim Romamque miserim.
subjicere. Ep. II, 119,20: inter quas lau-
des a nobis subjectum est, quod etiam ipse tarnen Genethlius...rebaptizandus censeretur.
b. Verba sentiendi:
admittere. (= crederè) C.D. II, 78, 18: non e n i m admittunt, quod magis hicessepotueriterror interpretum.
arbitrari. Ep. II, 222, 3: sed de istis, cre¬
do, arbitrata sit beatitudo tua, quod nostra voluntate ... de monasterio recessissent.
audire. Conf. 143, 10: audieram etiam,
quod a juventute sua devotissime tibi viveret.
Conf. 165, 3: audieram enim



de Antonio, quod ex evangelica lectione . . . admonitus fuerit.
Conf. 181, 21: cumque mirarentur . . . numquam fuisse auditum aut aliquo indicio claruisse, quod Patricius ceciderit uxorem aut quod a se invicem vel unum diem domestica lite dissenserint.
Conf. 257, 4: audivi a quodam homine docto, quod solis et lunae ac siderum motus ipsa sint tempora.
Ep. I, 66, 1: a parentibus vero ejus audivi, quod vester jam diaconus factus sit.
Ep. 11,26,6: audivi enim, quod
dixerit.
Ep. II, 65, 11: quod senex Megalius defunctus sit, jam vos audisse, quis dufa i t e t.
Ep. II, 358, 10: hoe est enim, quod illi Jacobus ait auditum de illo esse, quod discissionem doceat a Moyse.
Ep. II, 496, 7: in quo ecclesiae Christi magnificabant Deum, audientes, quod
evangelizaret fidem.
Ep. II, 677, 10: ille autem . . . au dia t, quod ea doctius et prudentius nescias.
Ep. II, 705, 16: illud quoque dixeram, cum a te audissem, quod mendosissimis fatigareris codicibus.
certum esse. C.D.II, 162,5: quod enim futurum esset, certa erat.



Conf. 99, 15: volebam enim eorum quae non viderem ita me certum fieri, ut certus essem, quod septem et tria decem sint.
Ep. 11,355,9: de quo enim certus sim, quod me scribendovel loquendo non fall at.
Ep. II, 391, 17: certus conscientia, quod rectissime exigeret.
cognoscere. C.D. II, 182, 19: sed etiam ipsa ab alienis, cognito, quod uxor esset, mansit intacta.
Ep. II, 661, 25: sed mane cognovimus, et in qua domo fuerit et quod post galli cantuin cum illo abscesserit.
comperire. Conf. 104, 4: et corapereram, quod circum exitiabiliter amaret.
credere. Contra Acad. II, 26, p. 204 C:
credo, quod nos id scire negaremus, dixeremus tarnen ita videri.
C.D. 11,176,6: numquam sane crederet Abraham, quod victimis Deus delectaretur humanis.
C.D. II, 555, 16: fas est ut credamus, quod eos tune cognoverit Deus.
C.D. 11,563, 1: sed quod sit receptus in deos, creditum tenent litterae.
C.D. 11,618, 9: non itaque credentes, quod mentiri possit, credant esse facturum quod se facturum esse promisit.
Conf. 94, 23: respondit mihi



credere se in Christo, quod priusquam de hac vita emigraret, me visura esset fidelem catholicum.
Ep. I, 65, 7: gratulatus credidi, quod tali proposito ab ecclesia catholica
nolueris esse nimis alienus.
Ep. II, 167,13: nam si hoe ille
monuisset, ut post cibos alios semper acciperetur, credo, quod eum morem nemo variasset.
Ep. II, 214, 9: credo, quod optime intellegas.
Ep. II, 265, 21: atque ita, quia non credo, quod injuste me laedendum putares, superest ut agnoscam etc.
Ep. II, 436, 6: comperi mul-
tum te flagitare litteras meas credentem, quod ex eis consolationem habere possis plurimam.
Ep. II, 570, 21: in ipsum autem Christum, quod tertio die resurrexerit, non crederemus.
Ep. 11,641,14: sed, mi frater, et tu credo quod noveris, quanta sint in manibus meis.
Ep. II, 654, 10: et credidit, quod ejus orationibus sui filii possent ab imminentis jam mortis periculo liberari.
discernere. Contra Acad. III, 3, p. 206 E: nisi forte discernendum cuiquam videtur, quod vel fortunae vel uberum, sed non ipsa ubera



seu fortuna sed alia res quaedam 11 os faciat contemptores.
dubitare. C.D. I, 542, 8: absit itaque ut
dubitemus, quod ei notus sit omnis numerus.
C.D. I, 581, 22: Li eet enim justorum ac piorum animae defunctorum quod in requie vivant dubitare fas non sit.
Ep. II, 639, 25: numquid ergo dubito, quod ea de me oredas, quae scripsisti?
existimare. Ep. II, 482, 23: non incongruenter tarnen de tali viro existimandum est, quod correxerit et fortasse suppressum sit ab eis, qui hoe errore nimium delectati sunt.
Ep. II, 666, 12: in his verbis epistolae tuae recte quidem de me existimas, quod omnibus praestare desiderem, si absit quod dedecet.
ignorare. C.D. I, 172, 17: quoniam nihil
prodest, inquit, hominis alicujus medici nomen formamque nosse, et quod medicus sit ignorare.
Ep. II, 450, 9: non autem ignoras, quod istae duae mulieresSara et Agar et duo filii earum Isaac et Ismahel pro spiritalibus et carnalibus figurentur.
incertum esse. C.D. II, 56,10: nullo modo quidem quod vinceretur incertus.
intellegere. C.D. II, 153, 20: s e d i n t e 11 e g e 11dum est, qiiod eodem anno facta sint om 11 ia.
Conf. 327,12: per quae intellegerem, quod totiens videris quae fecisti.



invenire. Conf. 262, 12: quomodo eam
longae metiens applicabo, ut inveniam, quod bis tantum habeat.
legere. C.D. 1,289,12: et inter ejus alia
cognoraina legerem, quod etiam Pecunia vocaretur.
C.D. II, 222, 9: Ubi enim legitur, quod peniteat eum, mutatio rerura significa tu r.
Conf. 15, 19: quia non lege-
rem, quod dolerem.
Ep. II, 45, 13: quasi legerit, quod sabbato jejunaverit aut etiam cum ipsis leonibus sabbato fuerit, ubi tarnen legimus, quod et pranderit.
Ep. II, 583,16: nee in vestris, quas ab ine ante aetate didici, litteris uspiam legisse recolo, quod egestosa vita aeternam pariat calamitatem.
meminisse. Ep. II,406, 12: memento, quod de Rogatensibus non dixerim.
in memoriam revocare. Ep. II, 170, 8: hic primum oportet noveris diem natalis Domini non in sacramento celebrari, sed tantum in memoriam revocari, quod natus sit.
nescire. . Conf. 74, 21: videlicet nesciunt quod ubique sis . . . . et solus es praesens.
Conf. 172,9: me nesciente quod
ibi essent.



Ep. I, 87, 7: quasi . . . vere tu nescias, quod te esuriam et sitiam.
nosse. Ep. 1,63,14: uovit deus, quod
non solum te diligam, sed ita diligam ut me i p s u m.
Ep. II, 667, 5: et attestaris solum Deum nosse, quod nimia necessitate impulsus hoe feceris.
putare. C.D. I, 113, 25: puto, quod non
culpabiliter fleverit.
C.D. I, 528, 30: ita et hi possunt putare, quod aliquid hominum pereunte mundo relinquatur in mundo.
C.D. II, 144, 27: Unde nequaquam putandum, quod eo fuerint ordine geniti, quo commemorati leguntur.
C.D. II, 620, 28: puto quod viderent esse jam consequens, ut et redirent animae ad corpora.
Conf. 72, 25: Sed quid mihi hoe proderat putanti, quod tu . . . . corpus esses lucidum et immensum.
Conf. 241, 23: puto enim, quod non sit de terra, non de auro et argento etc.
Ep. II, 39, 23: puto, quod tibi non placeat ista praesumptio.
Ep.II,421, 11: puto, quod ipse diabolus . . . non esset tam impudens, ut in ea causa persisteret.
Ep.II,451,2: puto, quod diversa sint merita facientium, diversa passorum.



Ep. II, 489, 20: puto, quod jam intellegas ideo Paulum dedisse quibusdam baptismum Christi, quia Johannis baptisnio fuerant baptizati.
Ep. II, (367, 1: nimiruin putas, quod aqua raarina dedecus abluatur.
scire. Conf.104,27: seis tu, Deus wou¬
ter, quod tune de Alypio ab illa peste sanan-
do wow cogitaverira.
Cowf. 250, 5: fidewter tarnen
dico scire .we, quod, si wihil praeteriret, non
esset praeteritum tempus.
Ep. II, 99, 22: scio, quod haec
o-esta vobis non legerimus.
Ep. II, 419, 23: se scire dissi-
mulantes, quod martyres veros non faciat
po©na sed Cciusa.
sentire. Ep. II, 686,16: quicuraque sen-
sit, quod ipse esset Deus.
videre. C.D. I, 468, 23: quis non vide-
at, quod tempora non fuissent, nisi creatura
fiere t. ,
C.D.11,360, 5: quis usque adeo
caecus est, ut non videat, quod, si beata esset,
fugienda non esset?
videri. Contra Acad. III, 9, p. 209 A.
videri mihi, quod videantur sibi scire sapientiam.
c. Impersonalia notionem sentiendi habentia: apparet. C.D. II, 225, 18: ut evidenter



appareat, quod in illo figura qualiscumque adumbrata sit, in isto autem ipsa veritas praesentata.
Conf. '221, 18: gaudens non apparere, quod satis sit moderationi valetudinis, ut optentu salutis obumbret negotium voluptatis.
claret. Conf. 98, 20: quod enim falsa
essent, postea mihi claruit.
certum est. Conf. 98, 21: eert urn tarnen erat, quod incerta essent et a me aliquando pro certis habita fuissent.
dubium est. C.D. I, 524, 7: non dubium, quod ab illo facta sit, a quo et ipsi.
manifestum est. C.D. 1,292, 19: utinam quam manifestum est, quod non sit deus, tam non sit et bellum, quod vel falso deus vocetur.
C.D. I, 337, 25: manifestum est autem, quod igni tribuat caeli locum.
C.D. 1,535, 30: manifestum est, quod a motu siderum coeperint.
Ep. II, 230, 4: manifestum est quidem, quod, si ad nos venires venerabili episcopo Aurelio non co mm unica ns, nee apud nos posses communicare.
verum est. B. V. 22, p. 229 C: illud videte, utrum quomodo verum est, quod omnis egens miser sit, ita sit verum, quod omnis miher egeat.



2° Exempla cum Indicativo.
a. Verba declarandi:
afflrmare. Ep. II, 620, 8: nee recte affir-
mari potest, quod eos illius latebat nequitia.
conflteri. Conf. 68, 1: et unde scio et un-
de certus confiteor tibi, quod illum in amore laudantium magis araave ra ra, quam in rebus ipsis, de quibus laudabatur?
contendere. C.D. I, 207, 17: Contén dat ergo Cicero . . . quod nos abhorremus praecipue prop ter vocabulum, quod non in re vera consuevit intellegi.
dicere. C.D. I, 10, 21: de quorum prae-
cipua laude dictum est . . . quod accepta injuria ignoscere quara persequi raalebant.
C.D. 1,212,20: dicens, quod diu illa res publica non habuit quemquam virtute magnum.
C.D. 1,335,14: ubi enim dictum est, quod per ea, quae facta sunt, Deus illis manifestavit intellectu conspicienda invisibilia sua.
C.D. I, 356, 13: er at enim de his, de quibus dicit apostolus, quod cognoscentes Deum . . . evanuerunt in cogitationibus suis etc.
C.D. I, 446, 16: aliquando etiara dicis, quod teletae non post mortem elevant animara.
C.D. I, 476, 28: secundum lioc
4*



ergo dicuntur illa simplicia ... quod non aliud est in eis qualitas, aliud substantia.
C.D. I, 542, 19: die ent es, quod, nisi eisdem circuitibus temporum eadem temporalia repetantur, non potest Deus cuncta quae facit . . . praescire.
C.D. II, 211, 29: omnes quippe unctos ejus chrismate recte Christos possumus dicere; quod tarnen totum cum suo capite corpus unus est Christus.
C.D.II, 423, 26: nam paulo post dicit, quod solutus diabolus seductas gentes toto orbe terrarum attrahet in bellum adversus eam.
C.D. II, 515, 8: Hinc est Maronis illa sententia, ubi, cum dixisset . . . quod animae hinc metuunt cupiuntque etc.
Conf. 18, 17: sed verius dicitur, quod fingebat haec quidem ille etc.
Conf. 30, 27: nam et de quodam dictum est . . . quod gratuito potius malus atque crudelis erat.
Conf. 131, 27: etdixisti . . per apostolum tuum, quod in te vivimus et moveviur et sumus.
Conf. 249, 4: cur dicitur, quod ab opere cessabas?
Conf. 255, 21: dixi ergo paulo ante, quod praetereuntia tempora metimur.
Conf. 272, 8: item dixisti mi-



hi, Dom ine, . . • quod omiies n a t u r a s a t q u e substantias . . . tu fecisti.
Conf. 280, 15: si dicat alius . . . quod ex éa mundus iste visibilis . . . conditus atque perfectus est?
Ep. 11,366,1: eique verissime diceret, quod gentes judaizare cogebat.
Ep. II. 423, 9: neque enim possunt dicere, quod homo adulter quemquam sanctificat.
Ep. II, 592, 20: puduit enim te dicere, quod peccavit aequaliter.
Ep. II, 644, 16: dicentes, quod, antequam ista doctrina per mundum praedicaretur, tanta mala non patiebatur genus humanum.
docere. Conf. 267, 27: nonne tu, Domi-
ne, docuisti me, quod, priusquam istam informem materiam formares .... non erat aliquid etc.
exprimere. C.D. II, 206,19: quo verbo . . . bene expressum est, quod ex majoribus mino-
res facti sunt.
fallere. (= fako dicere). C.D.I, 364, 28: fal-
sus ac faliens, quod remeavit in caelum.
indicare. Ep. II, 225, 19: indicavit no-
bis, quod, dum ageres cum illo, . . . erupit et juravit a te omnimo non recessurum.
monstrare. C.D. II, 175, 12: nam quod risus i 11 e non ad irridendum opprobium, sed ad celebrandum gaudium pertinebat, nato



Isaac et eo nomine vocato Sarra monstravit.
ostendere. C.D.II, 110,12: quod autem ait: et generabant sibi, satis ostendit, qiiod . . . Deo generabant, non sibi.
C.D. II, 124, 5: eleganter ostendit, quod a suae carnis gente et domesticis sanguinis sui . . . fuerat crucem mortemque passurus.
C.D. II, 417, 9: hic ostendit, quod in ea carne veniet judicaturus, in qua venerat judicandus.
C.D. II, 523, 13: non enim ait: numquid diu continebit in ira sua miserationes suas? sed quod prorsus non continebit ostendit.
ponere. Ep. II, 719, 24: quodveropo-
suisti in epistula tua videri tibi vel potius, quod videbatur tibi nihil vivum secundum substantiam inesse justitiae.
praedicere. C.D. I, 413, 8: praedicit Abrahae, quod in se mine ejus om nes gentes benedictionem fuerant habiturae.
praemittere. C.D.II, 110,25: Cum enim p r a emissum esset, quod ridentes angeli Dei filias hominum, quia bonae simt, sumpserunt sibi uxores.
praenuntiare. C.D. II, 163,14: non quod in eadem servitute . . . quadringentos annos ille populus fuerat peracturus, sed in ipsis quadringentis annis praenuntiatum est hoe futurum.
probare. C.D.I,501,5: et hinc probamus,



quod in hominibus, qui rectius amantur, ipse magis amatur.
Ep. II, 420, 14: quibus probatur, quod major es eorum . . . ultro per Anulinum . . . accusare ausi sunt Caecilianum.
promittere. C.D.1,480,20: veritas quippe.. sanctis fidelibusque promittit, quod eruntaequales angelis Dei; quibus etiam promittitur, quod ibunt in vitara aeternam.
respondere. C.D. 1,56,29: sed respondetur, quod volutante propria quisque malus est.
scribere. Conf. 267,18: unde jussisti, ut
scriberetur, quod tenebrae erant super abyssum.
Ep. 11,620,10: nam ipside illo scripserunt, quod furerat et omnia, quae mittebantur, de dominicis loculis auferebat.
significare. C.D. II, 62, 18: quod ergo naturae sic affectae fructus posteritatis non debebatur, significat, quod natura generis humani . . . nihil verae felicitatie in posterum merebatur.
C.D. II, 421, 31: signavit autem, quod addidit, significasse mihi videtur, quod occultum esse voluit, qui perteneant ad partem diaboli et qui non pertineant.
C.D. II, 524, 13: quo significare t, quod ab illo nemo damnabitur.
b. Verba sentiendi.
agnoscere. C.D. II, 298, 14: possumus de
Christo agnoscere, quod ait etc.



audire. Conf. 125, 19: itaque dicebat
audisse se a patre suo, quod . . . etiain illius paterni amici famula . . . grandescebat.
Conf. 186, 22: audivi etiam postea, quod jam, cum Ostiis essemus, cum quibusdam amicis meis . . . colloquebatur.
Ep. II, 610, 18: audivi quod quendam subdiaconum nostrum rebaptizare d i s p o n i s.
Ep. II, 625, 16: mereantur audire, quod eos sacrilegi surculi non polluere plantaria.
certum esse. Conf. 136, 21: eramque certissimus, quod invisibilia tua a constitutione mundi per ea, quaefacta sunt, intellectaconspiciuntur.
Ep. I, 51, 18: et tarnen certus sum, quod et me et ipsam diligis.
Ep. II, 511, 2: tam en non parvainre certi sumus, quod ista mala ibi non erunt.
cognoscere. C.D. II, 69, 6: cognito itaque Cain quod super ejus germani sacrificium, nee super suum respexerat Deus.
credere. C.D. II, 618, 8: Credamus ergo,
quod potest, non credendo quod non potest.
Ep. II, 137, 20: credentes tarnen, quod ille . . . nos . . . adjuvantibus orationibus vestris ab ommi angustia liberabit.
Ep. II, 192, 8: credo, quodipse animae motus . . . pigrius inflammatur.



discere. C.D. I, 4G2, 23: et illic discere
ex ipso, quod cunctam naturam . . non fecit nisi ipse.
dubitare. C.D. I, 498, 23: quis dubitet,
quod eorura, cum amantur, et ipse amor verus et certus est?
C.D. I, 587, 16: certe fides . . . non dubitat, quod etiam post resurrectionem . cibum ac potum cum discipulis sump-
sit.
haesitare. C.D. II, 176, 24: non haesita-
vit, quod sibi reddi poterat immolatus, qui dari potuit non speratus.
intellegere. C.D. II, 14, 20: unde intellegimus, quod etiam cum dicebat Dominus: Diligis me? nihil aliud dicebat quam: Amas me?
Conf. 255, 16: dum tarnen intellegatur, quod dici.tur, neque id, quod futurum est, esse jam, neque id, quod praeteritum est.
legere. Ep. II, 451, 8: legimus tamen
non solum, quod ceciderunt Judaei Paulum apostolum, verum etiam quod ceciderunt et Graeci pro Paulo apostolo Sosthenen Judaeum.
nescire. C.D. 1,99, 2: miror Apollinem
. . laborasse nescientem quod Laomedon fuerat promissa negaturus.
Conf. 74, 21: nesciunt, quod ubique sis . . . et solus es praesens.



nosse. Ep. II, 407, 12: arbitramurte
optime nosse, quod pars Donati — ultro accusavit Caecilianum.
praescium esse. C.D. II, 56, 10: praescius quod ab ejus semine adjuto sua gratia idem ipse diabolus fuerat sanctorum gloria majorum vincendus.
putare. C.D. 11.433,11: puto enim, quod
in anima, non in corpore casus iste cavendus est.
C.D. II, 467, 31: sed puto, quod praeterit, transit, transibunt aliquanto mitiusdicta suilt quam peribunt.
Ep. II, 37,13: puto enim, quod, si ter sabbato quisque jejunat, jam superat Pharisaeum.
Ep. II, 543,5: puto enim, quod, si ad nos te jubente et mittente venerit, et hoe faciet, quod adulescentém decet.
Ep. II, 714, 7: puto, quod non debemus dono suo inferius cogitare donantem.
scire. C.D. II, 160, 27: ubi cum inter-
rogasset Abraham secundum quid sciret, quod heres ejus erit, dixit illi Deus: Accipe etc.
Conf. 185, 9: tu seis, quod illo die, cum talia loqueremur . . ., tune ait illa etc.
Conf. 248, 24: et utinam sic sciam, quidquid utiliter scire cupio, quemad-



modum scio, quod nulla fiebat creatura, antequam fieret ulla creatura.
Conf. 302, 29: rara anima, quaecumquede illaloquitur, scit, quod loquitur.
Ep. I, 54, 2: scio, quod illam caritatem pro me orantem maxime in tali causa non despicit Dominus.
sperare. C.D. II, 485,23: quis enini spe-
raret, quod etiam hi, qui nolunt adhuc credere in Christum, jam nobiscum vident.
videre. C.D.II, 634,12: ibi vacantes vi¬
de bi mus, quoniam ipse est Deus; quod nobis ipsi esse volumus.
Conf. 330, 2: videmus umidam usquequaque naturam . . . fecundatam, quod aeris corpulentia . . . aquarum exhalatione concrescit.
Ep. II, 707, 9: si.. video, quod, antequam credat, capere non potest.
videri. C.D. I, 280, 25: qua tibi sobrie
visum est, quod hi, qui primi populis simulacra constituerunt, et metum dempserunt civibus suis et errorem addiderunt.
C.D. II, 107, 13: unde mihi videtur, quod definitio brevis et vera virtutis ordo est amoris.
Ep. II,507, 20: p 1 er umque enim videtur nobis, quod, nisi eis aliquantulum congruamus, ad ea ipsa, unde eos extrahi cupimus, nihil cum eis salubriter agere poterimus.



c. Impersonalia notionem sentiendi habentia:
claret atque eminet. Conf. 244, 18: unde claret atque eminet, quod creaturae motus expressit eam.
latet. Ep. II, 417, 10: an forte puta-
tis non licere fieri, cum non vos lateat, quod Dominus Christus etiam cum diabolo de lege locutus est, quod cum Paulo non solum Judaei, sed etiam de haeresi Stoicorum et Epicureorum philosophi gentium contulerunt?
certum est. Conf. 214, 22: non ergo eertum est, quod om nes esse beati volunt.
clarum est. C.D. I, 396, 1: clarum est in his verbis, quod in eis et tanta scientia erat et caritas non erat.
credibilius est. C.D. II, 173, 16: unde multo est credibilius, quod et Abraham in tribus et Loth in duobus viris Dominum agnoscebant.
verum est. Conf. 282, 7: item verum est, quod mundus . . . habet.
Conf. 282,11: et verum est, quod omne mutabile insinuat.
Conf. 282, 17: verum est, quod . . . potest . . . haberejam nomen ejus rei.
Conf. 282,22: verum est, quod non solum creatum atque formatum, sed etiam quidquid creabile atque formabile est tu fecisti.
Ep. II, 357, 8: verum est, quod Petrus non recte tune ingrediebatur ad veritatem evangelii.



Verbum omissum est:
dubium est. C.D. II, 623, 26: superat i t a q u e omriem intellectum, nou dubium quod praeter suum.
II. Q U I A.
Modus fere ubique est Iudicativus.
a. Verba declarandi.
dieere. C.D. II, 474, 16: justus enim ex
fide vivit; quamvis se ipsum seducat, si dixerit se non habere peccatum, et ideo non dicat, quia ex fide vivit.
Conf. 272, 1: jam dixisti mihi, Domine, voce forti in aurem interiorem, quia tu aeternus es.
Conf. 300, 6: hinc sequatur qui potest intellectu apostolum tuum dicentem, quia caritas tua diffusa est.
Ep. II, 157, 16: quapropter cum Paulus apostolus iterum dicat, quia ipse Satanas transfigurat se in angelum lucis.
Ep. II, 190, 11: propterea de ipso Deo dicitur, quia . . . septimo die requievit ab omnibus operibus suis.
Ep. II, 224, 10: de quibusdam autem ra mis fractis dixit apostolus, quia potem est deus iterum inserere illos.
Ep. II, 346, 5: dicitis autem, quia Deus bonus ista commiscuit.



Ep. II, 475, 13: ipsa est, de cujus paucitate dicitur . . . quia angusta et arta via est, quae ducit ad vitam.
Ep. II, 608, 21: non dico, quia vestri putius in tali crimine detecti et confesssi manifestantur.
docere. Conf. 246, 12: ut autem cogno-
scamus, docet nos, quia principium est.
fateri. Ep. II, 247, 10: vel tune . . .
fatentur, quia inter damnatos et sceleratos et Maximianistas eum deputaverunt.
mandare (= nuntiare) Ep. II, 610, 12: et inandatis, quia occidetis nos.
manifestare. Conf. 134, 3: itaque vidi et manifestatum est mihi, quia omnia boua tu fecisti.
ostendere. Ep. II, 596, 12: nam utique
ostenderemus vobis, quia i 11 i potius traditores fuerunt.
b. Verba sentiendi:
audire. Ep. II, 325, 23: aperite aures
cordis et audite, quia Deus deorum Dominus locutus est.
experiri. C.D. II, 58, 31: experimur,
quia non primum quod spintale est, sed qwd animale, postea spiritale.
invenire. Conf. 76, 14: et invenientes,
quia tu fecisti eos.
legere. Conf. 130,1: item legi ibi, quia
verbum, Deus, non ex carne . . sed ex Deo natus est; sed quia verbum caro foetus est et habitavit in nobis, non ibi legi.



Ep. II, 325, 18: in psalmo ipso legitur, quia totus orbis eam tenet.
nosse. Ep. II, 395, 16: novi, quia cor
h a b e s.
putare. Ep. II, 47, 2: puto au tem, quia
isto confitente aliquanto religiosius die dominico ad ecclesiam pertinemus, quando tarnen et ipso concedente prandemus.
Ep. II, 376, 6: cum his ergo errare puto quia nee te ipse patieris.
Ep. II. 448, 2: puto tarnen, quia dilectione, non odio flagellati sunt.
sapere. Ep. II, 604, 9: quare ergo non
verum dicimus et recte sapimus, quia semper Dei est illa gratia?
scire. Ep. 11,341,15: scio, quia dole-
tis, sed num quid acrius quam ego? scio quia conturbati estis, sed timeo ne . . deficiat et pereat infirmus.
videre. C.D. I, 488, 22: durn ergo videt,
quia bonum est, . . . docet bonum esse.
C.D. II, 634, 17: videntes, quia
ipse est Deus.
C.D. II, 634, 27: et perfecte videbimus, quia ipse est Deus.
Conf.59,27: vide, quia memini.
Conf. 135, 28: et vidi, quia non solum locis sua quaeque suis conveniunt sed etiam temporibus, et quia tu . . non post in numerabilia spatia temporum coepisti operari.



Conf. 240, 26: et vides in corde meo, quia sic est.
Conf. 310, 6: vide, quia bonum
est.
Conf. 328,15: ergo cum vident,
quia bona sunt.
Conf. 329, 1, 89: vident, quia bonum est; videt, quia bonum est; 5: videat homo, quia bonum est; 8: cum aliquid videt homo, quia bonum est, deus in illo videat, quia bonum est; 13: per quem videmus, quia bonum est.
Conf. 331, 3: et vidimus, quia bona sunt singula.
Conf. 332, 28: nos . . videmus, quia sunt; 30: et nos foris vidimus, quia sunt, et intus, quia bona sunt.
Ep. II, 598, 17: videtis, quia vos contra pacem Christi violenter insurgitis.
manifestum est. Ep. II, 339, 16: manifestum est quidem, quia ista in ecclesia non accidunt sine gravi tristitia sanctorum atque fidelium.
Sequuntur tria exempla, ubi conjunctivus usurpatus est. In quorum duobus conjunctivus est irrealis.
testor. Ep. II, 394, 11: ecce iterum di-
co et testor deos, quia, si tu tibi ea velles, quae tibi ego vol o, jam olim securus in Christo viveres.



putare. Ep. II, 388, 21: ego au tem pu¬
to, quia, si totum eis auferretur, esset, quod diceremur non de pecunia nos sed de justitia tantopere laborass e.
In tertio alterum conjunctivum alteri ansam praebuisse puto:
intellegere. Ep. II, 371, 8: intellegentes, et quia praenuntiandae veritatis ratione mandata sint et quousque debeant perdurare.
III. Q U O N I A M.
Tantum exempla cum indicativo occurrunt. a. Verba declarandi.
dicere. C.D. I, 216, 16, 19: sicut idem
historicus dicit multa sibi... libuisse attendere quae res maxime tanta negotia sustinuisset; quoniam sciebat saepenumero parva manu cum magnis legionibus hostium contendisse Romanos; cogn overat parvis copiis bella gesta cum opulentis regibus. (Cf. Sall. Cat. Cpt. 53, § 89.)
C.D. II, 393, 20: in bis quidem irremediabile sententiae eorum manifestavit dicens, quoniam Judaei suscipiunt Deum magis quam isti.
Conf. 246, 2: ibi audio vocem tuam, Domine, dicentis mihi, quoniam illeloquitur nobis, qui docet nos etc.
5



Conf. 327, 18: ad haec tu dicis mihi, quoniam tu es Deus meus.
manifestare. Conf. 133, 15: etmanifestatum est mihi, quoniam bona sunt.
b. Verba sentiendi.
cognoscere. Conf. 132, 29: et cognovi, quoniam pro iniquitatem erudisti hominem, etc.
intellegere. Conf. 327, 31: et intellexi, quoniam sunt quidam, quibus displicent opera tua.
meminisse. Conf. 222, 15: sed memento, Domine, quoniam pulvis sumus.
nosse. Conf. 245, 15: novimus enim,
Domine, novimus, quoniam in quantum quidque non est quoderat et est quod non erat, in tantum moritur et oritur.
scire. Conf.308,20: tu scissolus, quo¬
niam es incommutabiliter.
videre. C.D. II, 206, 3: ibi videns co-
gitationes hominum, quoniam vanae sunt,
C.D. II, 634, 11: ibi vacantes videbimus, quoniam ipse est Deus.
Haec sunt exempla, quae invenire potui. Nunc ea examinemus. Ac primum ad comparandum usum constructionis analyticae cum usu accusativi c. inf. in utroque scriptorum genere, cum in iis quae antequam Christianus factus est, tum in iis quae jam Christianus edidit, has tabulas composui.



1. scripta, quae nondum Christianus edidit:
quod quii quoniam summa Acc.c. Inf.
Contra Academicos 5 — — 5 400
De beata vita 4 — — 4 100
summa 9 — — 9 500
2. scripta, quae jam Christianus edidit:
quod quia quoniam summa Acc.c. Inf.
De Civ. Dei 117 5 4 126 2325
Confessiones 56 23 8 87 416
Epistulae 111 23 — 134 1220
summa 284 51 12 347 39C1
Ex his tabulis videmus multo frequentius constructionem analytioam adhiberi in iis libris, quos scripsit post conversionem ad fidem Christianam. Nam cum in prioribus ratio sit 1: 80 et 1: 25, in posterioribus haec est: C.D. 1: 18, Conf. 1: 5, Ep. 1:9. Et summa summarum cum sit in prioribus 1: 55, in posterioribus est 1: 111/2.
Sed non tantum hac in re inter se differunt. Est etiam in posterioribus major licentia. Nam in prioribus quod non nisi cum conjunctivo invenitur, in ceteris contra promiscuus est usus utriusque modi. Inveni in Civitate Dei 69 exempla cum conjunctivo, 48 cum indicativo; in Confessionibus 30 cum conj., 26 cum ind.; in Epistulis 84 cum conj., 27 cum ind. Quin etiam fit ut in eadem sententia conjunctivus et indicativus varientur, velut Conf. 74, 21: videlicet nesciunt, quod ubique sis, quem nullus circuminscribit locus, etsolus es praesens etiam his, qui longe fiunt a te
5*



(Conf. etiam Ep. II, 212, 13.) Porro in prioribus scriptis numquam quia ueque quoniam usurpatum est. In libro de beata vita bis tantum occurrit, ut quia habeat vim explicativam (vide appendicem), at conjunctio quoniam neque in hac constructione neque in alia pro quod adhibita est. In posterioribus vero, etsi non frequentia, tarnen exempla inveniuntur, ubi quia et quoniam pro accusativo cum inf. verbis sentiendi et declarandi apposita sunt. Plurima in Confessionibus occurrunt: 23 cum quia 8 cum quoniam id est dimidia pars omnium exemplorum (63).
Procul dubio hujus incrementi nulla alia causa fuit nisi auctoritas Sanctae Scripturae. Cur enim non in prioribus scriptis eadem libertate usus est, nisi quod in iis usum Ciceronianum servare studuit? Quodsi ibi tarnen pauca exempla cum quod reperiuntur, haud facile quisquam mirabitur, qui sibi persuaserit necesse esse ea quasi invito scriptore irrepserint. At postquam conversus est ad fidem Christianam deque rebus Christianis scribere coepit, interpretes Sanctae Scipturae secutus constructionem analyticam vitare neglexit.
Quanta fuerit ejus Scipturae auctoritas evidenter patet ex nonnullis exemplis, ubi quia et quoniam usurpata sunt. Saepe enim nescio qua pietate commotus eas conjunctiones adhibuit in sententiis, quasex Sancta Scriptura sumptas suae orationi accommodavit, ita ut eis fere intactis uti posset. Sic videre quia bonum est (conf. Gen. I, 10: Deus vidit quia bonum erat.) 18i«s inveni. C.D. II, 206, 3: videns cogitationes . . . quia vanae erant scripsit Augustinus secundum verba Psalmi 93, 11: Dominus novit cogitationes, quoniam vanae sunt. Item C.D. II, 634, 11: Vidtbimus, quoniam ipse



est Deus. (Conf. Psalm. 45,11: videte, quoniam ipse. est Deus); item postremo Conf. 222, 15: Memento, quoniam pulvis sumus. (Conf. Ps. 102, 7: memor, quoniam pulvis sumus.) Huic quoque pietati imputo, quod in Confessionibus frequentissime ea constructione usus est. Ibi enim ipsum Deum allocutus eadem lingua uti conatus est, qua ipse Deus usus esse putabatur.
Tum nee minus ea auctoritas conspicua fit ex usu temporum. Nam cum lex valeat in optimo sermone Latino, ut in membris orationis obliquae ejusdem generis tempora sibi respondeant (consecutio temporum), in Sancta Scriptura usuvenit, ut ab ea lege nonnumquam recedatur. Ex magna copia tantum afferam: Joh. 4, 1, 2: ut ergo cognovit Jesus, quia audierunt Pharisaei, quod Jesus plures discipulos facit et baptizat quam Johannes. ibid. IV, 51: nuntiaverunt ei, quoniam filius ejus vivit. Eadem discrepantia in nonnullis exemplis supra ex Augustino collectis deprehenditur. Imprimis fit ut perfecto historico praesens respondeat, e. g.: C.D. II, 158, 11: sed ideo diximus, quod non evidenter appareat. Ep. II, 569, 6: verum etiam dixit, quod Deus habeat filium. C.D. I, 241, 13: Deinde ad me perlatum est, quod jam scripserint, sed tempus quaerant. Conf. etiam C.D. I, 354, 7 et Ep. II, 584, 21. Fit ut perfecto historico perfectum respondeat: Ep. II, 661, 25: sed mane cognovimus, et in qua domo fuerit et quod . . . cum illo abscesserit. qui eum tenuerat.
Deinde imperfecto praesens respondet: Ep. II, 372, 9: et alibi, cum superius loqueretur quod . . .



justificet; imperfecto futurum: C.D. II, 524, 13: addunt . . dixisse apostolum . . . quo significaret, quod ab illo nemo damnabitur. C.D. II, 160, 27: secundum quid sciret, quod heres ejus erit.
Tandem plusquaniperfecto perfectum respondet:
Ep. II, 117, 26: coepi ab eo quaerere, quem ad modum scriptum esset, quod Jesus baptizaverit etc. Conf. 165, 4: audieram de Antonio, quod ex evangelica lectione, cui forte supervenerat, admonitus fuerit. Conf. 181, 20: cumque mirarentur . . . numquam fuisse auditum, . . . quod Patricius ceciderit uxorem ...aut quod ...dissenserint.
Ergo hanc quoque discrepantiam, quam in prioribus libris non invenies, non nisi auctoritate Sanctae Scripturae in posteriores irrepsisse baud illicita niihi videtur conjectura.
Postremo negari non potest Augustinum constructionem analyticam semel admissam nonnumquam etiam variandi causa usurpasse. Hoe imprimis patet ex exemplo quodam Epistularum II, 719, 24, ubi verba a Consentio fratre scripta (p. 702, 19) sic reddit: quod vero posuisti in epistula tua videri tibi vel potius, quod videbatur tibi nihil . . . inesse substantiae. Accusativo cum infinitivo praefert quod cum verbo finito. Statim autem redit ad constructionem cum infinitivo. Procul dubio sic scripsit, ut coacervationem infinitivorum evitaret. Alia exempla, ubi acc. c. inf. et constructio analytica alternant, haec sunt:
C.D. II, 223, 22: ubi cum dixisset Deus, quod



nou ab ipse David sibi aedificaretur domus, neque per tantum tempus se mandasse cuiquam in populo suo, ut sibi fieret domus cedrina. Conf. 51, 21: respondit enim me adhuc esse docilem, et quod inflatus essem. Conf. 165, 3: audieram. .. quod . . . admonitus fuerit ... ettali oraculo confestim ad te esse conversum. C.D. I, 212, 20: dicens quod . . . non habuit . . . sed sua memoria fuisse illos deos ingenti virtute. C.D. II, 163, 14: non quod in eadem servitute . . . fuerat peracturus, sed in ipsis quadringentis annis praenuntiatum est hoe futurum. Conf. 330, 2: videmus umidam . . . naturam . . . fecundatam, quod aeris corpulentia . . . concrescit. C.D. I, 280, 25: qua tibi sobrie visum est, quod hi . . . et metum dempserunt ... et errorum addiderunt, castiusque deos . . . veteres observasse Romanos. C.D. I, 216, 16: sicut idem historicus dicit . . . sibi . . . licuisse attendere quae res maxime tanta negotia sustinuisset; quoniam sciebat etc. (Conf. Sall. Cat,. 53.) et prae ceteris Conf. 282, 6 sqq: verum est. . .fecisse te caelum . . . . verum est esse principium sapientiam tuam, . . . . verum est, quod mundus . . . habet . . . verum est, quod . . . insinuat, verum est nulla tempora perpeti . . . verum est informitatem . . . vices temporum habere non posse; verum est, quod . . . tu fecisti .... verum est omne prius esse informe.
His satis demonstratum esse spero, quod quidem ad



constructionem analyticam, tantum valuisse tantumque effecisse auctoritatem Sanctae Scripturae, ut, cum antea amor et studium Ciceronis eam fere prorsus ex scriptis Augustini arcerent, semel Christianus factus frequentius liberiusque ea utendo a vetere consuetudine recedere haud vereretur.



COROLLAKIUM.
De constructionis analyticae origine et natura.
Ut supra promisinius, nunc quaestionem absolvere conabimur, ex quo fonte constructio analytica derivata sit. Ad hoe bene perficiendum opus est, ut quaecumque vestigia hujus constructionis in antiquiore Latinitate exstant collecta diligenter examinemus. N011 ultra tempora Apulejana autem progrediendum censui, quia is fuit ultimus eorum scriptorum, qui ante versam Sanctam Scripturam hanc constructionem adhibere potuerunt. Ordine singulas constructionis formas tractabimus. Incipiamus igitur a
1. Quod.
De hujus formae origine fere omnes viri docti consentiunt. Pauci tantum eam e Graecia emigrasse putant; sic Gesnerus et Sittl. Non tamen difficile est eorum opinionem refutare. Gesnerus , quem vidimus omnia exempla hujus generis ex antiquiore Latinitate damnare,x) Claudianum, quod hanc constructionem adhibuit, his
1) cap. I, p. 15 sqq.



verbis excusat: 'sed serae uimis aetatis et Graece nimis doctus.' !) Quasi non Cicero aliique optimae aetatis scriptores adaeque linguae Graecae periti essent! Et tarnen ii numquam ea causa adducti sunt ut hac forma uterentur. Haud multo secus Sittl, 2) qui duo tantum exeinpla constructionis analyticae ante Apulejum inveniri putat, alteruni cum quod apud auct. belli Hisp., alterum cum quia apud Petronium, 3) similitudine Graecae constructionis seductus magis, credo, quam firmis argumentis fretus, praesertim cum postea apud graecissantes potissimum scriptores constructio usurpari videretur, eam inter Graecismos numeravit.
Ceteri omnes suspicantur eam ex sermone cotidiano ortam esse. E pluribus laudo:
Th. Vogel 4): 'so hat sich Referent die Ansicht gebildet, dass dieser Gebrauch sich in der Vulgarsprache erhalten hat.'
Schmalz5): 'Satze mit quod erhielten sich in der Volkssprache.'
Rebling 6): 'wir dürfen diejenige Erscheinungen, welche in klassischer Zeit sparlich und schüchtern . . . auftreten ... als der Volkssprache in der früheren Sprachperiode angehörig betrachten.'
1) 1. I. p. 631.
2) Lok. Verschiedenheiten p. 110.
3) Mayen 1. 1. p. 15 demonstravit et hie quod legendum esse.
4) Neue Jalirb. CXXVII, p. 186.
5) Lat. Grammat. § 240. Handb. der klass. Altert. Wissenseh. Iw. Muller II, p. 337.
6) Charakter der Röm. Umgangssprache, p. 9. Librum inspicere mihi non contigit. Locum secundum Mayenum 1. I. p. 29 laudo.



Ma yen !): 'atque quod haec structura a scriptoribus elegantissimis non adhibita est, sed apud eos, quos sermone familiari vel cotidiano usos esse constat, interdum occurrit, id indicare mihi videtur, eam e sermone familiari fluxisse.' 2)
Certis autem argumentis hanc sententiam non probant; nam inter scriptores, quos ea forma usos esse putant, sunt quorum scripta minime rusticitatem redolent, Gellius et Plinius; contra Plauto, quem plura a sermone cotidiano suae aetatis mutuatum liaud temerarium est suspicari, nullum aut vix unum exemplum adscribitur. 3) liecte igitur Bonnet, 'les preuves sont insuffisants.' 4)
Cum autem accuratius rem considerarem, multo tutius de origine posse judicari apparuit. Nam comperi neque Gellium neque Plinium neque Apulejum, nisi in Metamorpboseon libris, ullum testimonium praebere, verum maximam partem exemplainveniri apud eos scriptores, qui vera specimina sermonis familiaris reliquerunt. Videamus quae et quot exempla exstent.
Jam diu de hac re lis fuit, utrum in archaica lingua vestigia hujus constructionis apparerent necne. Fuerunt, qui affirmarent, fuerunt etiam qui negarent. Causa hujus
1) 1.1. p. 28.
2) Neque Kühner neque Draeger certum judicium tulerunt. Ille (Ausf. Grammat. II, p. 838) tantum dicit: 'wie im Griechischen: Sn;' hic (Hist. Svnt. II, p. 223): 'auszugehen ist in der Erkliirung vom Griechischen ).éyw ou, olSa ou, womit ich aber nicht behaupten will, dass der entsprechende Gebrauch ein Graecismus sei.'
3) Mayen 1. 1. p. 12: 'In monumentis priscae Latinitatis . . . vestigium hujus constructionis non invenitur.' Ceteri unum exemplum ex Plautinis accipiunt, nempe Asin. 52, de quo loco mox plura.
4) 1. 1. p. 600.



discordiae haec fuit, quod unum tantum testimonium Plautinum prolatum erat, Asin. 52: *)
Equidem scio jam filius quod amet meus Istanc meretricem e proxumo Philaenium. Hujus loei alii alias mutationes interpretationesque protulerunt, quas si percurremus, videbimus sententiam ab iis non correctam esse sed corruptam.
Primum jam Sanctius satis inepte proponit quom amet, nee magis probabilis est conjectura Gesneri quis amet. Nam praeter quod in conjectura Sanctii scio prave eandem significationem habet ac novi, uterque sic sententiam intellexit quasi agatur de meretrice, cura agi de filio ex praecedentibus sequentibusque luculenter pateat.
Neque Gronovius locum sanum putat; corrigit autem: quam amet. At neque haec lectio mihi placet. Nam minus aptam eam esse sensui statim videbis, si cogites amare hoe loco non significare: amore captum esse, sed potius amicam habere, ut etiam Pseud. 482
Quid ais? ecquam seis filium tibicinam Meum amare?
Etiam nostro saeculo locum frustra tentarunt. Lorenz 2) legendum esse censet quod amat, ea significatione, qua saepe in Plautinis haec forma usurpatur, nempe meretricis 3). Item censet Richter in editione sua. Verum hic eadem argumenta val ent, quibus modo ad rejiciendas conjecturas Sanctii GESNERique usus sum.
1) In laudandis loei8 Plautinis secutus 9um editionem minorera Goetzii el schoellh.
2) Burs. Jahrb. I, 375 annot.
3) Conf. Trin. 242, Merc. 74.



Nee magis Blassii procedit ratio 1), cum quo facit Mayenus 2). Is, raemor regulae, quam olim praedicavit, 3) quod hoe loco vim causalem habere putat et respicere antecedentes versus 45 sq:
Cur hoe ego ex te quaeram aut cur miniter
tibi,
Propterea quod me non scientem feceris? ut idem valeat atque propterea quod. Si autem locum sic intelligimus, versus 45 sq. explicandi sunt, quasi secum quaerat senex, quaenam causa esse possit, cur minitetur Libano vel filio irascatur, deinde, velut inventa sit, exclamet: jam scio cur timeas; propterea quod filium meum amare me celasti. Quae explicatio haud probabilis est. Non enim opus est ut causam quaerat cur minitetur, quam ipse dicit versu 46: propterea quod me non scientem feceris. Immo cur hoe ego ex te quaeram etc. habent vim negativam. Non est, inquit senex, cur ex te quaeram aut air miniter tibi (ut facit Simo Pseud. 480 sqq). Quod amet positum est pro accusativo cum Inf., nee quicquam mutandum est. Sic rem se habere, etiam evidenter apparet, si compares Pseud. 498 sqq.; ibi similiter de poena servi agitur, qui erum suum sero certiorem fecit de amore filii:
Animum advorte nunciam Quapropter f te expertem amoria nati ha-
b u e r i m:
Pistrinum in mundo scibam, si id faxem,
mihi.
1) Rhein. Mus. 1882, p. 151.
2) 1. 1. p. 4.
3) Handb. der klass. Altert. W'issensch. I. Müller I, p. 175: 'immer muss da» siugulüre Verdacht regen.'



Minus claris verbis Asin. 31 Libanus de eadem poena loquitur:
Non me illuc ducis, ubi lapis lapidem terit? Cujus versus senex explicationem dat vs. 36:
Ubi fit polenta, te fortasse dicere?
Patet ex his etiam Libanum erum suum amorem filii celasse. Nunc vero hujus inopia commotus rem ero narrare constituit. At antequam hoe faciat a supra dicta poena se tutari vult. Simulac autem erus audivit de pristrino sermonem esse, scit quid nuntiaturus sit servus. Quem praeveniens non potest quin aliud quicquam dicat nisi se jam scire filium suum amare, non autem servo irasci, quod se certiorem non fecerit. Quae vero sit illa amica, an erus eam noverit necne, nihil ad rem. Quod eam nominat, hoe valet ad significandum se totam rem penitus scire. Aliter locus explicari non potest.
Sin vero etiamnunc de jure constructionis dubitabitur, hoe certe eam dubitationem tollet, quod pauca alia ejusdem generis exempla e latebris Plautinis eruta sunt. Fr. Leo, novissimus Plautinorum editor, praeter hunc locum tria hujus constructionis specimina apud eum exstare putat, nempe: Mgl. 893, Mostell. 691 et Poen. 547, ex quibus duo priora probare et confirmare ausim, de tertio adhuc judicium differri melius puto. Ordine ea tractabo.
Mgl. 893 sic cum Beroaldo in plerisque editionibus legitur:
Dum ne scientis quid bonum faciamus, ne
formida.
Codices fluctuant inter: quod vel quid faciamus vel faciemus. Leo veram lectionem revocavit: dum nescieutes



quod borium faciamvs etc. hac significatione: 'duni faciamus nescientes hos bonum facere.' i) Alio modo versum legi et explicari neque leges linguae Latinae neque sensus sinuut. Nam primum in lectione Beroaldi quid bonum recte se habere non potest; exspectes quid boni. Neque vocabulum ne a scientes apte separatum est. Participium enim non verbum negationem postulat. Turn quod bonum intelligi non potest, quasi significet aliquod bonum. In talibus enim quod encliticum substantivum sequi debet, ut Most. 655 et Pseud. 1130: malum quod isti di deaeque omnes duint. Quibus consideratis non possumus quin hic quoque accipiamus Plautum quod cum conjunctivo posuisse pro accusativo cum inf.
Sequitur Most. 091. Hodie omnes editores cum A legunt:
Melius anno hoe mihi nou fuit domi, Nee quod una esca mejuverit magis.
Lorenz in commentario suo locum sic explicat: 'nee (fuit) quod in der bekannten Bedeutung der Phrase est (nihil est) cur, (quare quamobrem oder quod).' Quam explicationem probare nullus possum. Non enim aliqua causa externa effecit, ut esca juverit, sed ipsa esca, ipsa cena est, qua nulla umquam fuit melior. In annotatione critica idem vir doctus dicit: 'erwartet wird quom.' Primo aspectu quivis in hanc lectionem proclivis erit. Duo enim extant loei simillimi, ubi non quod sed quom positum est, nempe: Most. 158:
Jam pridem ecastor frigida non lavi magis
lubenter,
1) in annot. ed. suae ad. I. |.



Nee quom me melius, mea Scapha, rear esse
defieatam.
et Ter H.T. 559:
Numquam commodius umquam erum audivi
loqui,
Nee quom male facere crederem impunius.
Sin autem penitus rem inspexeris, videbis, hic paullo aliter se rem habere. Nam primum, si legas quom, conjunctivus vitiosus est. In talibus quom significat fuit tempus quo et indieativum secum habet. Conf. Rud. 664:
Nuncid est quom omnium copiarum atque
opum,
Auxili, praesidi viduitas nos te net.
Poen. 924:
Sed ego nune est, quom me commoror. Conjunctivus autem nonnumquam aliena causa attrahitur velut: Capt. 516:
Nunc illud est, quom me fuisse quam esse
nimio mavelim.
Conjunctivus hic potentialis, qui nuncupatur, est, nee pendet a particula quom !). Eadem est vis conjunctivi in nee quom . . rear, nee quom . ■ crederer. Nostro loco autem, si quom legeremus, talis conjunctivus locum non haberet. Sin autem quod servamus, videmus, in quod . . juverit eundem sensum inesse ac in illis aliis per acc c. inf. expressus est. In his autem verbum credendi adest, in nostro exemplo contra deest. Quae cum ita sint, verisimile est cum Fr. Leo intellegendum esse, quod pen-
1) conf. Lubbert, gram ai. Stad. II, p. 78 sqq.



dere a verbo credendi mente supplendo; idem igitur significat ac si scripsisset poeta: nee credo unam eseam me umqudm magis juvisse. Sed unde petenda sunt testimonia) scriptorem sic scribere potuisse? In ipsis Plautinis non exstant. Praeter spem apud recentiorem scriptorem inveni, quod quaerebam. Inter legendum enim incidi in locum quendam Claudiani poetae, ubi fere eandem constructionem repperi. In Epistula ejus ad Seren. vs. 39 sqq. *) legitur:
Non ego, cum peterem, solemni more proco-
rum
Promisi gregibus pascua plena meis. Nee quod mille mihi lateant sub palmite
colles
Fluctuet et glauca pinguis oliva coma, Nee quod nostra Ceres numerosa falce labo r e t,
Aurataeque ferant culmina celsa trabes. Etiam hic nee quod per ellipsin explicandum est. Nam quamquam promisi praecedit, tarnen mente supplendum est verbum asseverandi, quia procus non ita quid facturus sit promittit, sed opes suas, quas possidet, varie exponit. Hic locus potissimum mihi persuasit, etiam nostro loco talem ellipsin latere, ut nee quod juverit significet: nee credo quod juverit. Habemus igitur tertium testimonium constructionis analyticae pro accusativo c. inf.
Minus certus autem est quartus, quem laudat Leo, locus: Poen. 547. Goetz et Schoell sic interpungunt:
1) Ed. Koch Carm, 31.
6



Scitis, rem narravi vobis quod vostra opera
mi opus siet.
Leo vero sic interpungere mavult:
Scitis rem; narravi vobis quod . . . siet.
Olim et hunc locum varie tentarunt. Gesner x) legendum esse censet qua vel quo; Ritschl quor proponit; Madvigio persuasum est quo esse legendum. 2) At vix causa est cur offendamur tradita conjunctione, quippe quam explicative accipere liceat, ut conjunctio quod vocem rem explicet. Etiam hujus generis aliud exemplum in Plautinis exstat: Bacch. 1008:
Tantum flagitium te scire audivi meum,
Quod cum peregrini cubui uxore militis. fortasse etiam Truc. 382:
Sed quod ego facinus audivi advenienstuum
Quod tu hic me absente novi negoti gesseri s? 3)
ubi A quod habet, ceteri quid.
Neque ego arbitror esse cur interpunctionem Leonis alteri praeferam; utraque enim bonum sensum praebet; utramque adaeque licitarn esse ex exemplis supra memoratis consequitur, neque scitis insolite nudum poni, quamquam rem sequitur, demonstrant vs. 555 sq:
Ita profectost, sed agite igitur, ut sciam
vos scire, rem
Expedite, etc.
Itaque donec meliora testimonia proferantur, melius erit hunc locum in medio relinquere.
1) 1.1. p. 637.
2) Op. II, p. 238 annot.
3) conf. Leonem ad 1. 1.



Hactenus de Plautinis. Inter hunc antiquissimum scriptorera et qui post eum analyticam constructionem adhibuerunt magnum temporis intervallum interjacet. Nihil praebet Cato, nam unicum locum, quem huc pertinere putabant, p. 23 rejeci. Fortasse Varro semel iterumve ea usus est in libris suis de lingua Latina, verum propter codicum depravationem judicio abstinendum est. *) Neque locus Livianus, quem olim certum putabant, 2) hanc formam ostendere accipi potest. Est locus III, 52, 2, corruptissimus, necdum probabili emendatione sanatus. Codices exhibent: admoniturum sacrum montem constantiae plebis, sciturosque sine restituta potestate redigi in concordiam res neque ant. Satis manifestum est, verba que .. .potestate medela indigere. Olim legebant: scituros quod ... nequeant, quae forma cum apud Livium vix sit exspectanda neque ullo argumento nitatur, alii alias mutationes commendarunt. 3) Vir clarissimus Speyer me monet legendum esse cum Rhenano, sed inserta voce tribunicia: quam sine restituta (tribunicia) potestate redigi in concordiam res nequeant.
Demum apud auctorem belli Hisp. nova exempla occurrunt. Tria laudat Mayenüs, quorum unum supra rejeci. 4) Restant: 36, 1: legati Cartejenses renuntiaverunt, quod Pompejum in potestate ha-
1) Madvig 1. 1. p. 237, Mayen 1.1. p. 12 annot.
2) Couf. Perizoniüm ad Sanct. Min. p. 619, et Zumpt sec. Madvigium Op. II, p. 235.
3) Conf. Weissenborn in annol. crit.
4) p. 27.
6*



b er ent et 18, 5 : nuntia verunt, quod Pompejus contionem habuisset.
Statuit idem nihil certi praebere utrumque Senecam neque Phaedrum.*) Porro docet duo exempla exstare apud Hyginum de astronom. II, 31: de hoe dicitur, quod a Neptuno sit missus ut Andromedam interficeret. IV, 14: si enim quisquam mihi potest demonstrare quinque stellarum cursus et dicere, quod hodie quaeque eorum ad illud transeat signum.
Quattuor praebet Petronius, satis memorabiliter, omnia cum indicativo 2): Sat. Lib. § 45 sed subolfacio quod nobis epulum daturus est. § 46 dixi quod mustella comedit. § 71 seis enim quod epulum dedi. § 131 vides quod aliis leporem excitavi?
Singula apud Suetonium et Florum. Suet. Tit. 8: r ecordatus quondam super cenam, quod nihil cuiquam toto die praestitisset etc. Flor. I, 23: deinde moribundus ea sej unctio ne redisse in gratiam, quando sensissent, quodejus opera redactis in sanguinem cibis irrigarentur.
Neque bis, ut Mayenus 3) putat, sed semel hic usus in Taciteis occurrit: Ann. XIV, 6: illic reputans ideo se fallacibus litteris accitam et honore praecipuo habitam, quodque litusjuxta . . . impulsa navis cecidisset. (De loco Ann. III, 52 vide supra p. 25 sq.)
1) pp. 14 et 15.
2) Conf. Mayen p. 15.
3) p. 16.



Plura autem apud Justiiium reperiuntur J), tum cum conjunctivo, tum cum indicativo; cum conjunctivo haec: quinquies formula cognito quod: I, 7, 9: cognito quod illatum . . bellum esset. Porro II, 5, 13; XVI, 5; XXVII,3;XXXII, 3. praeterea XL, 1: occurreret quod implicitus esset. XXXI, 4, 8: ignarus quod sibi . . crearet. XXXVI, 1, 9: memor quod contemptus fuisset. Cum Indicativo: VIII, 2, 11: immemor quod usi fuerant. XLII, 1, 4: immemor quod animus minuerat.
Pervenimus nunc ad scriptores Afros argenteae aetatis, quorum Fronto unum tantum exemplum praebet: Ep. ad M. Caesarem et invicem, p. 65 (Naber): te aequius erit ad quaerenda sollertius verba, quod correctus sis meminisse. Mayenus 2) minus recte putat, hic quod vim explicativam habere, legitimeque positum esse. At quod correctus sis meminisse non significat quod attinet ad hoe quod correctus es hujus rei meminisse, non quod correctus sis emphatice dictum est sed meminisse; etiam hic optimus usus accusativum c. inf. postulat. Fortasse vero Fronto hic constructione analytica usus est ut Kauorfojriav te meminisse te correctum esse evitaret. Satis creber autem usus exstat in Apulejanis, verum tantum in Metamorphoseon libris. Mayenus laudat p. 17: III, 4 (ed. Vliet p. 57, 1,): adjuro enim tuum mihi carissimum caput, nulli me prorsus ac ne tibi quidem ipsi asseveranti posse credere, quod tu quicquam in meam
1) Conf. Ma yen pp. 16 et 27.
2) 1. 1. p. 11.



cogitaveris perniciem. IV, 5 (71, 21): nam et secum eos animadverteram colloquentes, quod in proximo nobis esset habenda mansio. X. 7 (228, 4) verbum, unde dependent sententiae a quod incipientes, mente supplendum est: quod se vocasset . . . quod ulciscens injuriam . . . mandaverit, quod promisisset . . . praemium, quod . . . sit comminatus, quod venenum . . . reddiderit, quod . . . poculum . . . porrexerit puero. p. 27: VI, 22 (134, 13): attamen modestiae meae memor, quodque inter istas meas manus creveris. IX, 18 (201, 23): certusque fragilitatis et quod pecuniae cunctae sint difficultates perviae.
Pauca alia addi possunt: III, 40 (50, 11): tarnen tantae multitudini quod sit innocens persuadere. \I, 23 (134, 25): adulescentem istum quod alumnatus sim profecto scitis. X. 6 (235, 19,): simul quod ei praebiberim commoneto.
Ut in exemplo Frontonis sic hic Mayenus male quod explicativum agnoscit. Immo quod in his tribus contra meliorem usum pro acc. c. inf. positum est. Non per emphasin sententiae per quod incipientes praecedunt, sed ad augendam orationis gratiam.
Postremo inveni X, 24 (242, 12):quod reseratclamantem, quodque frustra paelicatus indignatione bulliret.
Haec sunt exempla, quae colligere potui. Omnia alia, quae huc spectare viri docti contenderunt, rejicienda sunt. Maximam partem eorum, quippe quae quod explicativum ostendant, jam capite I tractavi. Restant pauca alia non



quidem illius categoriae, sed aliam ob causam removenda.
1. In ter exempla meliori usui repugnantia Mayenus x) afFert Apul. Flor. ed. Oud. p. 34: me commemorare quod illum non puditum est. At truncatum laudavit locum. Integer sic sonat: enim non pigebit me commemorare, quod illum non puditum est ostentare. Luce clarius est quod hoe loco non esse conjunctionem, verum pronomen relativum objectum verbi ostentare.
2. Apul. Met. IX, 11 (200, 3). Codices praebent: de isto quidem, mi erilis, tecum ipsa videris, quem sine meo consilio pigrum et formidolosum familiarem istum sortita es. Patet hic vitium latere. Rohde 2) de loco sic judicat: 'ob quem istum sich mit einander vereinigen lassen will ich nicht entscheiden; gewiss ist, dass de isto quem istum des guten zuviel ist.' Pro quem proponit quod, quam lectionem v/d Vliet in editione sua recepit. Eis equidem assentiri non possum. Nam cum Apulejus, ubicumque quod cum verbo finito pro accusativo c. inf. ponit, semper conjunctivum usurpet, haud licet ei exemplum cum indicativo conjectura obtrudere. Malim legere quam . . . sortita es, quae lectio pluribus commendatur. Primum enim in ea indicativus neminem ofFendat. Compluries in Apulejanis fit, ut in interrogatione indirecta pro conjunctivo indicativus adhibeatur, velut Met. V, 9 (101, 15): vidisti, soror, quanta in domo jacent et qualia monilia, quae
1) L I. p. 17.
2) Rhein. Mus. NF. 30, p. 227.



praenitent vestes, quae splendicant gemmae, quantum praeterea passim calcatur aurum; et IX, 30 (210, 20): accipe igitur quemadmodum homo curiosus jumenti faciem sustinens cuncta quae in perniciem pistoris mei gesta sunt cognovi. Deinde haec lectio magis apta est sensui. Patet enim ex sequentibus familiarem illum non tantum formidolosum esse, sed potius omnium formidolosissimum, quippe qui mariti caperratum supercilium perhorrescat. Talis homo verissime depingitur verbis quam . . . sortita es. Postremo neque ab arte palaeographica mea correctio laborat. Nam quam et quem in codicibus saepe inter se confunduntur.
3. Apul. Apol. 79 (Oud p. 562). Codices ad unum omnes (F. <p. v.) praebent: cedonunc quod Pudentilla me in eodem tempore non amabat, si quidem id foras scripsit, quod palam erat mihi offuturum. Usque adhuc nemo sententiam bene intellexisse mihi videtur. Salmasius olim pro cedo credo conjecit; eum Krüger in editione sua secutus est. Sed optimum sensum codices praebent. cedo nunc, quod . . . me . . . non amabat per ellipsin explicandum est: cedo nunc in koe, quod ... me non amabat, nunc ad liane opinionem proclivis jio, quod me non amabat. Eandem constructionem habemus atque in illo exemplo Quintiliani, Inst. Or. X, 1, 108: cedendum vero in hoe, quod (Demosthenes) et prior fuit et magna parte Ciceronem, quantus est, fecit. Quodsi credo quod . . me non amabat legitur, plus etiam quam in praecedenti loco orationi Apulejanae vis infertur. Nam non solum nullum exemplum cum indicativo in minoribus, ut ita di-



cam, scriptis Apuleji invenies, sed ne cum conjunctivo quidem. Ergo codicum lectionem in integrum restituendam esse censeo.
Nunc ut facilis fiat conspectus, omnibus exemplorum constructionis analyticae in antiquiore Latinitate recensitis breviter recolam quot apud singulos scriptores exstent. Occurrunt cum conjunctivo: apud Plautum 3, Auctorem B. H. 2, Hyginum 2, Tacitum 1, Suetonium 1, Florum 1, Justinum 6, Frontonem 1, Apulejum in libris Metamorphoseon 14; — cum indicativo: apud Petronium 4, apud Justinum 2.
Quid ex his statuendum est? Videmus inter supra dictos scriptores neminem esse, quin minus magisve discrepet ab usu optimo. Sunt inter eos plerumque historiae auctores argenteae aetatis, tum astronomicorum scriptor Hyginus, libertus Augusti; hos omnes orationem minus curatam adhibuisse constat. Qui cum jam per se verisimile faciant, hanc constructionem remotam esse ab elegantiore dicendi scribendique usu, Plautus Petronius et Apulejus, in quorum scriptis multi vulgarismi deprehenduntur, opinioni favent, eam cum archaicae, tum posterioris aetatis sermoni vulgari attribuendam esse. Sin vero objicias vel hos scriptores minime Graecismis abstinuisse, neque Plautum, qui multa 'vorterit barbare,' neque Petronium, ut sit oriundus e regione Magnae Graeciae affini, neque Apulejum, qui perdiu Athenis eruditionis gratia peregrinatus sit, hoe sane nemo negabit. Attamen plura verum fontem ostendunt. Primum quod Apulejus tantum in libris Metamorphoseon hanc constructionem adhibuit, in ceteris vero nullum exemplum invenitur. In illis enim linguam archaicam et



vulgarem ceterae barbariac immiscuit '), in his sui temporis consuetudini obsecutus est. Hoe proeul dubio testiraonio est, nostram formulam e sermone familiari derivatam esse, neque de Graecismo cogitari posse. Nam si Graecismus esset, non fnisset, cur in ceteris scriptis quod pro accusativo cum inf. vitaret. Petronius tum hac forma tantum utitur, cum homines ex infimo plebe sermones serunt. Praeterea ex auctoribus, qui supersunt, is primus pro conjunctivo indicativo usus est, quod saepe in Augustinianis fieri vidimus. Quae res et ipsa sermonem plebejum indicat, ut intellegere possumus ex eorundem scriptorum indicativo pro conjunctivo posito in interrogatione indirecta. Is usus creberrimus est apud Plautum. 2) Ex Petronii Satirarum libro inter plura Guericke 3) laudat § 33: tentemus si sorbilia sunt. § 76: non dixerat quid pridie cenaveram. Ex Apulejo praeter supra laudata affero: Met. III, 14 (56, 29): sed mihi cum fide memora, oro, quod tuum factum <^fortunae^> scaevitas consecuta in meum convertit exitum. Met. II, 22 (39, 5): nee satis quisquam definire poterit, quantas latebras nequissimae mulieres pro libidine c o m m i n i s c u n t u r.
Sed praeter cetera hoe certe dubitationem removebit, quod etiam auctor belli Hisp. hanc constructionem etsi paree adhibuit. Ejus orationem Graecismis nimirum carere
1) Conf. Sitj.i, Lok. Versch. p. 82. 'Das rein vulgare Element nahm hier das archaisch-vulgare in 9ieh auf. . . . dagegen zeigt er in seinen rhetorischen und philosophischen Werken, dass er besser schreiben konnte.'
2) Vide Draeqer Hist. Synt. II. 434.
3) De linguae vulgaris reliquiis apud Petronium p. 64.



constat. Quotquot discrepantiae ab usu classico apud eum occurrunt, tot sunt proprietates sermonis cotidiani. *) Ergo dubitandum non est quin et nostra forma ex eo fonte effluxerit.
2. quia et quoniam.
Sed et dico quia et dico quoniam inde orta sunt. Quae res cum non ita perspicua sit, fere omnes Graecorum simili usu decepti eas loquendi formulas Graecismis assignaverant. Madvigius 2) de hac re sic judicat: 'huic generi (constructioni dico quod) ex antiqua et recta oratione sensim nato, occurrit apud scriptores ecclesiasticos alterum simile et tarnen ex origine longe diversa tractum, quum quia cum indicativo ponunt pro sententia infinita; apparet enim hanc dicendi formam apud eos natam esse, qui libros sacros veteris et novi codicis ita transferrent, ut verba singula annumerantes neque ön Graecum neque, quae ei respondet, Hebraeam particulam excluderent.'
Mayenus 3) 'hic quoque Graecismum agnosco.'
Bonnet 4) 'quant a quia on ne peut guère douter, que ce soit une traduction de öri.' et 'quoniam parait également une traduction de ön ou dióri.'
Dkaeger 5) in incerto est quid judicet: 'Wahrscheinlich
1) Conf. Koehler, de auctorum b. Afrie. et b. Hiep. latinitate. Act. Sem. Phil. Erl. I, p. 367 sqq.
2) Conf. II, p. 239.
3) 1. 1. p. 43.
4) le Latin de Grégoire de Tours p. 661.
5) Hist. Synt. II, 226.



durch das Griechische dazu Verleitet, (ovvexa = ön dass) oder einfach in Folge des einreissendes Sprachverderbnisses.'
Confiteor primo aspectu hanc opinionem valde mihi arridere. Notum est enim in lingua Graeca ad exprimendum objectum verborum sentiendi et declarandi tres conjunctiones in usu fuisse: ön, ötón, ovvekcl. Porro constat interpretes Latinos Sanctae Scripturae, qui has dicendi formulas primi adhibuerunt, plures Graecismos admisisse. Affero exempli gratia genitivum absolutum: Luc. 3, 15, et cogitantiam omnium (uai dtaAoyt£o/xév(ov jravrwv) et genitivum comparationis Matth. 11, 11, major ejus est (fielgcov adrod èonv.) i) Nee minus Graecismum agnosco in insolito usu temporum, de quo supra egi 2). Nam Joh. 4, 1, 2, ut ergo cognovit Jesus, quia audierunt, quod. .facit etc. Graece sic sonat: wg ovv èyvat 6 kvQiog ön ijHOvanv ol (papioatoi ön 'ItjOodg nAeióvag f/adijrag Jioiet uai fiaxrlgei fj Iojdvvt]S; et ibid. 4, 52: nuntiaverunt ei quoniam filius ejus vivit = o/ óodAoi atirod vjrrjVTrjöav avrö /Kat fjyyeUav] Acyorreg ön 6 rnilg avrov gfj. Suspicari igitur in promptu est eos et formas dico quia, quoniam a Graecis mutuatos esse. Verumtamen haec ratio non procedit. Nam cum per totam Graecitatem promiscuus usus harum conjunctionum appareat, tamen in Sancta Scriptura Graeca unicum ön usurpatum est. Non igitur erat cur interpretes Latini studio quam accuratissime Graeca reddendi vocabulum ön per tres Latinas verterent. Mayenus autem sic Graecismum defendit: 'hanc varia-
1) Roentsch It. und Vuig p. 434.
2) Cap. II, p. 69 sq.



tionem particularum interpretes eo modo imitati sunt, ut conjunctiones quia et quoniam, quibus antea conjunctio causalis ön sola reddebatur, etiam tum ponerent, cum non causam indicarent, sed fungeretur vice accusativi cum inf.' At primum ön, causale in meliore Latinitate numquam redditum est per quoniam, cui Graecorum particula èncidi) respondet, verum semper per quod aut quia. Deinde non opus erat interpretibus ut imitarentur 'particularum variationem,' cum Graeca versio non nisi ön praeberet. Domi igitur quaeramus, quod foris invenire non possumus. Nee frustra quaerimus. Nam primum certum est, quod quia quoniam causalia in sermone Latino minus severo non accurate distingui. Quod et quia inde ab antiquissimis temporibus promiscue usurpantur; quoniam postea tertium additur. In archaica enim Latinitate quoniam adhuc temporalem significationem servavit. Ex quo vero causam indicare coepit, hujus quoque particulae in oratione minus curata cum ceteris promiscuus usus fit. x)
Quod cum ita sit, jam statim suspicari licet, eas non minus promiscue usurpatas esse in constructione analytica. Quod ita esse partim certo argumento demonstrare conabor, partim ratio et analogia persuadet. Etenim exstant vestigia in reliquiis priscae Latinitatis, quibus probari potest, quod et quia, etiam ubi cum accusativo cum inf. alternant, promiscue usurpari. Haud raro enim fit ibi, ut verba affectus cum quia pro quod conjungantur. Satis erit pauca exempla afferre.
Plaut Trin. 394:
1) Conf. Draeger 1. 1. II, p. 648.



Sed hoe unum eonsolatur me atque animum
meum,
Quia qui nil aliud nisi quod sibi soli placet Consulit advorsum filium, nugas agit.
Capt. 152:
Huic illud dolet, Quia nunc remissus est edundi exercitus. Conf. etiam Capt. 203—209, Mgl. 6, Men. 152, et Langen, Beitrage p. 57.
Deinde pro testimonio habeo formulam nisi quia, quam eandem vim habere assevero ac nisi quod. Brix ad Capt. 394, qui discrimen inter eas esse putat, errare mihi videtur. Ubicumque enim nisi quia ut nisi quod significat: •ausgenommen den Umstand dass', excepto quod, praeter quod, velut Capt. 394:
Nam equidem, nisi quod custodem habeo, liberum me esse arbitror.
Cist. 223:
Ita meum frangit amantem animum,
Neque, nisi quia miser non eo pessum,
Mihi ulla abest perdito permities.
Nisi quia significat: hoe tantum excepto quod. Eandem vim haec formula habet in ceteris exemplis. Ibi autem conjunctio pendet a verbo sciendi mente supplendo.
Pseud. 107:
Atque id futurum unde unde dicam nescio, Nisi quia futurumst, = hoe excepto quod futurum est; hoe tantum scio id futurum esse.
Persa 546:
Juxta tecum aeque scio, Nisi quia specie quidem edepol liberalist =



tantum autem hoe scio eam specie liberali esse. Conf. etiam Truc. 786, Rud. 1025.
Ab his exemplis paullo discrepat Trin 938:
Sed ego sum insipientior, Qui egomet unde redeam hunc rogitem, quae
ego sciam atque hic nesciat: Nisi quia lubet experiri quo evasurust de-
nique.
Nisi quia lubet sensum habet irrealem, non facerem, nisi luberet. Simili significatione inveni nisi quod Apul. Met. X, 2 (223, 16): crederes et illam fluctuare tantum vaporibus febrium, nisi quod et flebat.
Postremo quia nonnumquam respondet pronomini interrogativo, velut Curc. 6S9:
Quid mecumst tibi? aut f tecum aut? TR. Quia ego ex te hodie fa-
ciam pilum catapultarium. = hoe mihi tecumst, quod . .. faciam.
Men. 369: Quid mecum tibi
Fuit umquam aut nunc est negoti? ER. Quia
pol te unum ex omnibus Venus me voluit magnificare = hoe negotium mihi tecum est, quod Venus me voluit te magnificare.
In his omnibus, quae tractavi, exemplis certum esse demonstravi, quia non habere vim causalem, sed explicative usurpatum esse, nihilque differre a quod. Qui usus cum exstet in archaicis, non dubitandum est, quin sit proprius sermoni cotidiano. Quod cum ita sit, licet suspicari, quamquam certo probare nequimus, tempore procedente has particulas etiam promiscue usurpari coeptas esse pro accusativo c. inf. in constructione analvtica.



Hoe ita esse ipse etiam usus harum particularum in versionibus Sanctae Scripturae et apud patres ostendere mihi videtur. Nam eae quoque formulae, quas modo ex archaicis laudavi, hic redeunt. Sic quia verbis affectus apponitur e.g.: Joh. 4, '27: et mirabantur, quia cum muliere loquebatur. Ps. 106, 30: et laetati sunt, quia siluerunt. De nisi quia = nisi quod, ea significatione, qua supra demonstravi, docet Roentsch p. 446; unum exemplum laudo, Ps. 93, 17: nisi quia do minus adjuvit me, paullo minus habitasset in inferno anima mea.
Pro patribus testetur noster Augustinus. Haec exempla sufficiant: quia cum verbis affectus: C.D. II, 309, 3: nee mirandum est quia Domini . . . angelus est Christus Jesus. Ep. II, 346, 7: et tu gloriaris, quia non times hominem, nisi quia = nisi quod: Confess. 5, 6: quid enim est quod volo dicere, domine, nisi quia nescio unde venerim huc. Ep. II, 342: nee objiciatis haereticis, nisi quia non sunt catholici. Ut has formas non ex lingua Graeca sed ex sermone cotidiano sumptas esse constat, sic nulla causa est, cur alterum genus, ubi quia verbis sentiendi et declarandi pro acc. c. inf. appositum est, Graecismis annumeremus. Nihil enim inter utrumque genus interest, nisi quod alterius in autiquiore Latinitate vestigia supersunt, alterius desunt.
Numquam vero ne in talibus quidem quoniam pro quod apud antiquiores deprehenditur. Sed cum primum jam viderimus causale quoniam in sermone minus curato promiscue cum quod et quia usurpatum esse, cumque satis constet etiam quod et quia in eo sermone plerumque



confundi, si pro accusativo c. inf. ponantur, haud temerarium mihi videtur eandem originem formulae dico quoniam suspicari.
Neque nostrae opinioni nocet, quod Madvigius dicit*) 'qui ita . . . transferreut, ut .. neque ön Graecum, neque . . . Hebraeam particulam excluderent,' neque quod Mayenus 2) 'si enim eos locos, quibus conjunctiones quia et quoniam loco acc. c. Inf. adhibitae sunt, versionis Italae Tertulliani cum textu Graeco comparamus, ubique particula öri deprehenditur'. Ipse Mayenus nos docet, 3) revera nonnumquam ön excludi. Monet enim fieri ut sententia incipiens ab ön reddatur per accusativum c. inf., quem falso idem vir doctus putat tantum alternare cum particula quod. Immo boe ostendit interpretes Latinos quattuor modis usos esse ad exprimendum verborum sentiendi et declarandi objectum, accusativo cum inf. et particulis quod quia quoniam cum verbo finito, quas omnes ex ipso sermone Latino sumptas esse satis me demonstrasse puto. Non quidem negabo usum Graecum constructioni analyticae favisse, ut verbotenus Graecum contextum Sanctae Scripturae redderent, sed pro unico ön certe non tribus Latinis particulis usi essent, nisi hunc usum in ea lingua invenissent.
Quod si concedes, ne miraberis quidem cur potissimum interpretes Latini Sanctae Scripturae primi a vetere usu recesserint. Constat enim eos, sicut qui ex lingua Hebraea Graece eosdem libros verterint, non accuratissimam ora-
1) 1. 1. p. 239.
2) 1.1. p. 41.
3) 1. 1. p. 30.
7



tionem et apud optimos optimae aetatis auctores usitatam usurpasse, verum serraonem cotidianum magis idoneum habuisse ad libros sacros propagandos. Testatur
hoe Roentsch, dicens: 'ntbiyoi evayyeAl^ovrat 
Schon von dem Gesetzbuche Mosis und den Propheten kann man sagen, dass sie zu den nicht hebraeisch redenden an der Hand der Volksspraclie gelangten. . . . Uend wunderbar! Es wiederholte sich ganz dieselbe Erscheinung im Abendlande, auf dem Sprachgebiete der weltbeherrschenden Roma! Denn dasjenige Latein, in welchem die Bücher des Neuen Testaments bekannt würden, war mit nichten die Schrift und Gelehrtensprache Roms, sondern die lingua cotidiana, rustica, plebeja.' *)
In eandem sententiam Mommsen scripsit: „Wie die Uebertragung der heiligen Bücher aus der hebraeischen Sprache in die griechische, und zwar in die Volkssprache der ansehnlichsten Judengemeinde aussenhalb Judaea, dem Judenthum seine Weltstellung gegeben hat, so ist in ahnlicher Weise für die Uebertragung des Christenthums . . . die Uebertragung seiner Bekenntnissschriften in dessen Sprache von entscheidender Bedeutung geworden, und um so mehr, als auch diese Bücher übertragen würden nicht in die Sprache der gebildeten Kreise des Occidents . . . sondern ... in das den grossen Massen gelaufige damalige Latein des gemeinen Verkehrs. 2)
Per eos libros igitur sermo cotidianus e vita in litteras translatus est. Nam postea patres ecclesiastici eorum auctoritatem secuti, ad eandem rusticitatem declinare non
1) It. und Vuig. Einl. p. 1.
2) R. G. v, 657.



veriti suilt. x) Hinc factum est ut et in sacris libris et apud patres tot syntaxeos discrepantiae occurrant, quae quidem meliore usu damnantur, in reliquiis autem sermonis cotidiani inveniuntur, quae ut paucis illustrem, haec commemoro: facere cum acc. c. inf. pro ut cum conjunctivo nonnumquam occurrit in archaicis et in Petronianis 2); postea redit constructio in Sancta Scriptura 3) et apud patres. 4) Notavi ex Augustino inter plura C.D. I, 79 6: qui quondam rex itafuit voluptatibus deditus, ut in sepulcro suo scribi fecerit ea sola se habere mortuum, quae libido ejus . . . hauriendo consumpserat. Notus etiam est liberior usus infinitivi in archaicis. 5) Ea quoque consuetudo redit. c) Ne plura memorem praepositionis absque usum redivivum verbo tango.
Quod igitur etiam constructionem analyticam primi idem scriptores adhibuerunt, non jam admirationem movebit, imrno nostram opinionem stabilit, eam non ex parte sed totam e sermone cotidiano sumptam esse.
1) Conf. Ad. Regnier, de Ia Latinité des Sermous de St. Aug. Chap. I. p. 4: 'Les pères suivaient donc la tradition de l'Eglise en se servant d'un idiome, qui füt il la portée de tout le monde.' Vide etiam A. Brachet, Histoire de la langue franfaise. Introduct. p. 32 sq.
2) Draeger, Hist. Synt. II, 393.
3) Roektsch, It. und Vuig. p. 366.
4) Draeger, 1. 1.
5) Brix ad Plaut. Trin. 76 et 1015.
6) Roentsch, I. ]. p. 447. Draeger, 1. 1. p. 349.
7*



APPENDIX.
Ecce omnia exempla Augustiniana, ubi conjunctiones quia et quoniam vi explicativa verbis sentiendi et declarandi adjectae sunt.
a. Vocabulum, quo eonjunctio respicit, additum est.
10 quia explicat pronomen praecedens.
Verba declarandi.
addere. Ep.II,510,18: addo aliud, quia
prius hoe requirendum atque tenen dum est quam illud, quale futurum sit, quo iste fert cursus.
concedere. B. V. 8, p. 225 D: certe illud
conceditis, quia unum salubre atque utile, alterum morbidum atque pestiferum.
dicere. Ep. II, 604, 3: videte enim,
quam perverse et impie dicatur, quod dicere soletis, quia, si bonus sit homo, ipse sanctificat eum, quem baptizat.
scribere. Conf. 138, 19: tantum cogno-



veram ex his, quae de illo scripta trad er entur, quia manducavit et bibit . . . non haesisse carnem illam verbo tuo nisi cum anima et mente humana.
suadere. Conf. 129, 15—22: et ibi legi
non quidem his verbis sed hoe idem . . . sua-
deri . . . quod in principio erat verbum etc et
quia hominis anima . . . non est . . . ipsa 1 umen, sed verbum, Deus ipse etc.
Verba sentiendi.
attendere. B. V. 27, 230 E: illud tamen
. . diligentius attendamus, quia, etsi timuit ipse, non eguit.
Ep. II, 615, 14: illud saltem attende, illud pro tuo bono ingenio prudenter adverte, quia unum Primianum non judicas de factis ipsis Primiani.
Ep. II, 021), 27: id potissimum attendens, quia, si quis alterutris, quibus aliud videtur, quam veritas habet, humanus error irrepserit, frater na co n co r dia custodita caritas cooperit etiam multitudinem peccatorum.
meminisse. Ep. II, 191, 17: memento eiiim maxime, quod jam s u p r a commemoravi, quia spe salvi facti sumius.
scire. Conf. 301, 15: hoe tantum
scio, quia male mihi est praeter te non solum extra me, sed et in me ipso.
2°. quia explicat substantivum.
attendere. Ep. II, 173, 17: nonnulli enim



attendentes verba, quae assidue dicit apostolus, quia et mortui svmus cum Christo et resurreximus cum eo.
3°. quia explicat adverbium.
intelligere. C.D. II, 420, 28: mille au tem anni duobus modis possunt . . . intellegi: aut quia in ultimis annis mille ista res agitur... aut certe mille aunos pro annis omnibus hujus saeculi posuit.
Conjunctivus adhibitus est in boe exemplo:
accipere. C.D. II, 148, 29: non sic autem
accipiendum est, quasi omnes hos dies ibi egerit, sed quia omnes dies vitae suae, qui fuerunt anni ducenti quinque, ibi compleverit.
Procul dubio hunc conjunctivum praecedens attraxit.
b. Vocabulum, quo conjunctio respicit, omissum est.
1°. sententia a quia incipiens sequitur.
Verbum declarandi.
accedit. Ep. II, 252, 11: huc accedit,
quia etiam consulti Hebraei possunt aliud respondere.
Ep. II, 389, 19: huc accedit, quia illud, sicut jam collocuti sumus, deinceps vitari potest etc.
Verbum sentiendi.
attendere. Conf. 248, 31: evigilet atque
attendat, quia falsa miratur.



2°. Sententia incipiens a quia praecedit.
dicere. C.D. I, 190, 12: quia enim hoe
deorum falsorum illa quam colebant multitudo non fecit, et multajam dixiraus, et ubi visum fuerit opportunum esse dicemus.
II. QUONIAM.
a. Vocabulum quo conjunctio respicit, additum est.
1°. quoniam explicat pronomen.
Verbum declarandi.
conflteri. Conf. 188, 32: ecce et hoe
confiteor misericordiae tuae .... quoniam lavi et talis eram, qualis priusquam lavissem.
Verbum sentiendi.
legere. Ep. II, 583, 25: hoe enim p o-
tius in illis litteris legi, quoniam vita ipsa, qua fruimur, brevis est.
2°. quoniam, explicat substantivum.
conjectura medicinalis. C.D. I, 192, 20: in hac
causa multo est acceptabilior et de proximo credibilior conjectura medicinalis, quoniam parentes ut erant corpore affecti . . ita primordia conceptorum affici potuerunt, ut . . nascerentur.
fictio. C.D. I, 377, 21: non proeul au-
tem a veritate dicit hanc esse fictionem, quo-



niam deorum appellati vocabulis, qui dii nonsunt, tales tarnen describuntur daemones, quales sunt.
b. Vocabulum, quo conjunctio respicit omissum est.
1". sententia incipiens a quoniam sequitur.
accedit. Ep. 11,621,10: huc accedit, quo¬
niam fructuosum sarmentum, si aliquid habebat adhuc purgandum, etiam gloriosa martyrii falce purgatum est.
2°. sententia incipiens a quoniam praecedit.
nosse. C.D. II, 395, 3: quoniam qui-
dem immortalis anima post corpus incedit nosti.











THESES.
I.
Vox archaica dierectus semper quattuor syllabarum est et excepto solo Plaut. Curc. 240 vim habet adverbii sive dimecte sive -um sive -us sive -a usurpatum est.
II.
Plaut. Capt. 636 cum codicibus legendum est:
'Quin quiescis dierectum, cor meum, ac suspende te.'
III.
Plaut. Aul. 344 Francken in editione sua minus recte pro codicum quod quo legit.
IV.
Plaut. Rud. 1169 legendum esse censeo:
'Post ' est/ sicula argenteola et duae conexae maniculae et
Sucula —'



V.
Cic. Verr. II, 1, 36, 99 propono: 'Cum ad HS viciens quinquiens redegisse constaret, ut Roraam rediit, nullam libellam pupillo, nullam matri, nullam tutoribus reddidit.'
Codices litteram.
VI.
Juven. III, versus 296—7 transponendi sunt, ut legatur:
'Ede ubi consistas, in qua te quaero proseucha?
Nil mihi respondes? Aut die aut accipe calcem.'
VII.
Apul. Met. IV, 6 (ed. Vliet 72, 16): 'Insurgit speluncae qua margines montanae desinunt tarris ardua [caullae] firma solidis cratibus, ovili stabulationi commoda, porrectis undique lateribus.'
Vox uncis inclusa delenda est.
VIII.
Apul. in libris Metamorpboseon fabulam illam Graecam L. Patrensis in asinum mutati in usum suum convertit, ut ethice et allegorice brutos mores suos describeret, antequam Isidis disciplinam amplecteretur.
IX.
Quod scribit Apul. Met. I. 2: 'Thessaliam — nam et illic originis maternae nostrae fundamenta a Plutarcho



illo inclito ac inox Secto philosopho ejus prodita gloriam nobis faciunt —' hoe indicare vult, se sectam PlatonicoPythagoraeorum, eujus principes Plutarchus et Sextus Chaeronaeenses erant, secutum esse.
X.
Praefationem ejusdem libri manuscriptis mancam traditam esse puto. Fortasse deest aliquid, ubi auctor de fabulis Milesiacis generaliter egit.
XI.
Soph. Aj. 1373, El. 000, Ant. 887, Trach. 749, Eur. Hipp. 345, Aristoph. Eq. 15 neque cum Dindokfio x9tlS (XQf)) neque cum Nauckio (Mélanges Gréco — Rom. IV, p. 211 f.) Afjg (J-fj) legendum est, sed X9V cum codicibus servandum esse puto.
XII.
Soph. El. 680—7:
ÖQÖfxov ö'laóaag rfj ipvoei ra réouara vlurjg êgr/Atie navn/iov yégag.
spurios esse censeo.
XIII.
Ibid vs. 090 sq. non probanda esse videtur Nauckii sententia edentis:
ëv ö'ioö'- ööojv yüg eioent/Qv^av Ppa/if/i;
ö(>ó/uoji> /ótuiiAojy névradK & vo/ui^erai Tovriovj êveyKÓr ttui'tu rdmvlna.



Immo cura Hermanno unculis includenda sunt verba: [dgófiwv dtaMcüv jtévradX' ü vo/u^ercu]
XIV.
Soph. El. 163
öv & uAetva yd tiote MvKï]vaioiv dégercu evjruToiöav, Aiög eïxpgovi
ftóAovra ravde yüv 'Ogéorav,
legendum esse censeo:
EVqjQOVl
Xrjfiari.
XV.
Dem. XIX, 136 legendum esse censeo: d>g ó fièv dfi/uóg èonv dOradfi)]TÓTaroy irodyua rüv ndvnov uai davi'derótutov, cjöjtsq èv üaMTTfj óe v/u' dKaraciTUTOV, (l>g ar tvyij Kivov/ievog.
Codices: Ilved/x' duuraOTurov, djg dv tv/jj kivov/ucvog vel Ktvovfievov.
XVI.
Conjectura Classeni Thuc. III, 44, 3: Kal roCro 8 fidMO-ra KAéatr layvQl^rai, êg rö kolirov §v/u<péQov êöeödai jiQÖg rö fjöaov dtploraoöai davarov frjjular jigodetöi, nat avróg jteoi roD êg rö fièkkov uaA&g èyovrog avrio/vgigófievog rdvavria yiyróonto pro roflro tovtov proponentis rejicienda est.



XVII.
Lya. XII, 34 lege et interpunge: 'Peqe örj, rt dv, ei uai dóeAqpol ovreg étv/ete avrov ij uai iels, d7tey)rj<piaaa&e;
XVIII.
Didasc. ad Aristoph. Vesp. in codicibus R et V sic legitur:
êdida/öi] èni ag/ovTog A/ivviov (immo Afieiviov) dia <Pi/.Mi'ióov èv ri] ttóAei 'O/Lvumadi fi' i)v. eig Aijvata. Kal èviua TTQüTog <PiAon>ióris Ilgoayiovi, Aevkcjv Ilgéöfleoi TgiTOg.
Admissa conjectura viri clarissimi v. Leeuwen (Mnem; 1888 p. 251 sqq.) EvnoAig IIóAeoi devTegog fjv, pro èv tfj jióAei 'OAvfijcidöi /?' fjv, sed remotis verbis èv döTEi, quae idem inserit, legendum esse puto: èdidd/öi] éiri dgyovTOg Afieirlov dia (piAiot'lóov elg Afjvaia. uai êvixa 7tgaiTog <PiA(ovidr/g. EvnoAig IIóAeoi devTsgog fjv, Aevkiov IlgÉOfiEGl TglTOg.
XIX.
Injuria Holm, Gesch. Sic. I, p. 88 ex similitudine nominum Elymorum Siciliae et Elvmaeorum Persidis concludisse videtur illorum originem ex Asia ducendam esse.
XX.
Tertium foedus, quod Romani cum Carthaginiensibus inierunt, anno 279/8 a. chr. n. factum est.



XXI.
Verborum hujus foederis, Pol. III, 25, 1: êar ov/i/xa/iat' noiüvTw jtqös TIvqqoi' èyyQamov, noidööiooav ujuipÓTEQot, tva êgfj (Jo?jÖ£ii' dA/r/Aoig èv Ti} r&v jrotejuov/uévow zcóga hic sensus est: si (Romani et Carthaginienses) foedus faciant contra Pyrrhum (non cum Pyrrho, ut vult B. Niese Herm. 31, p. 496) id hac sub conditione faciant, ut intra tines sibi auxilio venire liceat.
XXII.
Willems Droit Public Rom. p. 205 sqq. errat putans, patres in locutionibus quales sunt: res ad patres redeunt, pati es auctores sunt etc. totum senatum esse, patrumque anctoritatem idem valere ac senatus comultum.
XXIII.
Incendium Roraae (anno 64 p. Chr. n.) Neroni non imputandum est.
XXIV.
De wet op 't Hooger Onderwijs moet in dien zin veranderd worden, dat de doctoraten, vermeld in art. 83 sub 50 met toevoeging van de 'moderne Philologie' vereenigd worden tot één doctoraat in de letteren.