= ONDERZOEK NAAR DEN —= DUUR DER EENVOUDIGE PSYCHISCHE PROCESSEN v. n. BIJ DE PSYCHOSEN.





ONDERZOEK NAAR DEN DUUR DER EENVOUDIGE PSYCHISCHE PROCESSEN v.n. BIJ DE PSYCHOSEN.
ACADEMISCH PROEFSCHRIFT
TER VERKRIJGING VAN DEN GRAAD VAN DOCTOR IN DE GENEESKUNDE AAN DE UNIVERSITEIT VAN A/ASTERDAM, OF GEZAG VAN DEN RECTOR MAGNIFICUS I. J. DE BUSSY, HOOGLEERAAR IN DE FACULTEIT DER GODGELEERDHEID, IN HET OPENBAAR TE VERDEDIGEN IN DE AULA DER UNIVERSITEIT OF MAANDAG 17 AFRIL 1905, DES NAMIDDAGS TE 4 UUR DOOR
D. A. VAN LONDEN, =====
= GEBOREN TEVARIK. —
AMSTERDAM — J. H. de BUSSY — 1905.





ÉXan mijne ©m/eix





Jioogleeraren, Lectoren en Privaatdocenten der Utrechtsche Universiteit, wier lessen ik heb gevolgd en wier steun my zoo zeer ten goede gekomen is, betuig ik by myn afscheid van de 'Universiteit mynen hartelyken dank. Tevens grijp ik gaarne ook deze gelegenheid aan, om aan myn gevoel van erkentelijkheid uitdrukking te geven voor al wat ik van U, .'Hoogleer ar en der Jlmsterdamsche Universiteit mocht leeren.
By zonderen dank breng ik hier aan mynen vroegeren Leermeester Prof. Dr. Th. zieken, zoowel voor den steun by het vervaardigen van dit proefschrift ondervonden, als voor de wyze ivaarop hij my, terwyl ik in zijne Kliniek werkzaam was, in de ^Neurologie en Psychiatrie inwijdde.
an Prof. Sr. 6. Winkler, myn promotor, ben ik eveneens veel verschuldigd; ook zal ik den tijd icaarin ik het voorrecht had, als zjn assistent in Kliniek en flaboratorium, onder zijne leiding werkzaam te zyn, steeds in dankbare herinnering houden.





INHOUD.
Bladz.
Inleiding 1
HOOFDSTUK I.
Litteratuur Overzicht:
«. Normale menschen onder normale condities 11
h. Invloed van eenige medicamenten op den duur van den
acustischen reactietijd bij normale menschen .... 32 c. Bij krankzinnigen 35
HOOFDSTUK II.
Eenige instrumenten vroeger in gebruik bij de experimenteele psychologie ter bepaling van reactietijden 45
HOOFDSTUK III.
Methodiek van het eigen onderzoek 52
a. Experiment in eene kamer 53
b. » „ twee kamers 54
HOOFDSTUK IV.
Experimenten:
a. Bepaling van reactietijden bij normalen 105
b. „ „ den reactietijd bij:
A. Melancholie 111
B. Manie 
6'. Eknoia en Affektschonimelingen 127
D. Paranoia 131
E. Dementia hebephrenica 147
F- „ paralytica 152
G- ,, senilis 164
H. „ epileptica 167
I. Hysterie 185
K. Neurasthenie 192


HOOFDSTUK V. Bladz.
I. Resultaten verkregen bij normalen 197
II. „ „ ,, krankzinnigen:
a. Melancholie 207
b. Manie 210
c. Eknoia 212
d. Paranoia 213
e. Hebephrenie 215
ƒ. Dementia paralytica 210
tj, „ senilis 218
//. Epilepsie 219
i. Hysterie 224
k. Neurasthenie 226
HOOFDSTUK YI.
Invloed van de verschillende psychopathische toestanden op
den duur van den eenvoudigen reactietijd 227
Invloed van de medicamenten op den duur der reacties . . 231 Invloed van hvdropathische proceduren op den duur der
reacties 232
Invloed van geruischen op den duur der reacties 234
Invloed van liet interval op den duur der reacties .... 235
Besluit 235


INLEIDING.
Zal het psychologisch experiment voor de bestudeering der psycho-pathologie zijn wat zij is geweest en nog is, voor de psychologie van den normalen mensch, dan is het echter noodzakelijk, dat eerst voor den laatsten niet alleen de algemeene wetten, maar ook de bijzondere psychische eigenschappen de zoogenaamde „Individual-psychologie" moet vastgesteld zijn. Kenmerkend voor de experimenteele psychologie is, dat zij juist omgekeerd te werk gaat als de oude psychologie, meer bekend onder den naam van speculatieve psychologie. De eerste gaat uit van elementaire psychische processen, terwijl de laatste van de meer samengestelde tot de meer eenvoudige psychische functies tracht af te dalen.
Dat de experimenteele psychologie als zoodanig niet een ondergeschikte plaats inneemt, maar zelfs hier en daar haar oudere concurrente heeft overvleugeld, is voor den medicus een verblijdend teeken. Twee redenen kunnen daarvoor genoemd worden, waarvan de eene meer van algemeen wetenschappelijk belang is, omdat ze aan metaphysische bespiegelingen der oude psychologie een einde maakt, en 't experiment daarvoor in de plaats stelt; de andere daarenboven het menschdom tot heil kan zijn, daar toch de medici 't meest met de psychische afwijkingen in aanraking komen en de resultaten verkregen bij normalen, ten gunste van hun patiënten kunnen aanwenden.
Het recht, waarop de experimenteele psychologie steunt om zich bij 't bestudeeren der psycho-pathologie een plaats te verzekeren, is nog weinig betwist; — hier en daar heeft men


ten onrechte haar in twijfel getrokken. — Steunend op haar resultaten uit de onderzoekingen bij den normalen mensch, zou dit haar recht, om ook bij de psycho-pathologie mede te spreken, rechtvaardigen. Toch is dit niet de eenige reden. Dankbaar voor hetgeen Schreuder van der Kolk, Winkler en Ziehen in Nederland, Kraepelin, Wernicke, Binswanger en Ziehen in Duitschland, Kraft Ebing in Oostenrijk, Pinel, Dagonet in Frankrijk enz., hebben gedaan, mannen, waaraan de opkomst der Psychiatrie geheel te danken is, valt er bij 't bestudeeren der leerboeken geen eenheid op te merken, wat de indeeling der verschillende psychosen betreft, en kan men zeker zijn, dat een nieuw aangekondigd leerboek nieuwe systematiek brengt. Dit verschijnsel kan ons niet verwonderen, als we weten, dat de grondslag, waarop de meeste indeelingen berusten, een wankelenden bodem bezit. Zoolang men deze begrippen dan ook niet nauwkeurig heeft omschreven en er eenheid is gekomen in de indeeling door verschillende autoren gegeven, zullen de vooruitzichten steeds te wenschen overlaten.
Zoowel atavisme, degeneratie, erfelijke belasting, infectie, begrippen, waarop de meeste indeelingen berusten, zijn geen absolute grootheden. Zoo verstaan we onder atavisme, waaraan men nog eenige onderdeelen kan toevoegen, een terugslag van eigenschappen, die bij lager in de reeks geplaatste wezens gevonden worden. Het is bekend, dat zelfs de anatomen, die het menschelijk lichaam in zijn geheel kunnen bestudeeren, het op vele punten niet eens kunnen worden, en het zal dus wel in de meeste gevallen voor den psychiater een raadsel blijven.
Niet beter gesteld is het met de degeneratie. Sedert de "V ries de mogelijkheid heeft bewezen, dat nieuwe eigenschappen zich plotseling kunnen ontwikkelen, zal men steeds moeten hinken op twee gedachten, of een bepaalde karaktertrek berust op ontaarding, of dat men te doen heeft met een toevallige verandering in de kiembaan. In nog sterker mate komt de bovenvermelde meening tot klaarheid, als we nagaan, welke rol de erfelijke belasting en de infectie in de psychiatrie speelt,


en hoe de verschillende autoren daarover oordeelen. Het gaat niet aan hier alle resultaten der klinici mede te deelen, omtrent den rol, die de erfelijke belasting bij de verschillende psychosen speelt; het ontbreekt hier niet aan gegevens.
Koch kon onder 7758 krankzinnigen slechts 35,8 % erfelijke belasting constateeren. Hagen 2) kwam tot nog een lager percentage. Binswanger 3) vindt daarentegen bij zijn zieken 60% erfelijk belasten. Dergelijke getallen komen overeen met hetgeen men voor volkomen gezonde personen heeft gevonden. Verdeelt men de krankzinnigen groepsgewijze, dan varieeren de % voor Melancholie tusschen 31,5 Dejerine4) en SOZiehen 5), voor Manie tusschen 28 en 75 *). We kunnen hier met deze \oorbeelden volstaan; zij zijn meer dan voldoende om hetgeen we beweren, te bewijzen.
Niet anders is 't met de infectie en autointoxicatie gesteld, als oorzaak voor het ontstaan der psychose.
Nemen we hier slechts uit de groote massa de Hebephrenie. Vooi sommigen berust deze op een autointoxicatie van het organisme, anderen meenen hiervoor geen gegevens te hebben, beioepen zich op hun onderzoek en vinden daarbij steeds een zware erfelijke belasting. Ziehen 6) vindt zelfs in 80 % van zijn gevallen erfelijke belasting.
i*r schijnen dus niet weinig redenen voor te bestaan, om langs andere wegen tot eene betere oplossing te komen, en moet misschien aan het, vooral in den laatsten tijd op den voorgrond getreden, streven, om meer als tot nu toe gedaan werd, de symptomatologie ') te bestudeeren, een groote toekomst toegekend worden. Het is opmerkelijk, dat juist de psychiatrie
Koch, Die psychopathischen Minderwerthigkeiten.
-) Hagen, Statistische Untersuchungen über Geisteskranke.
®) Binswanger, Ueber die Beziehung des moralischen Irresein zu der erblichen degenerativen Geistesstörung.
'') Hahnle, Der heutige Stand der Erblichkeitsfrage 1894 Heft 19.
5) Ziehen, Leerboek blz. 354.
6) Ziehen, Leerboek blz. 700.
7) Heilbhonner. Inauguratie, Utrecht.


den omgekeerden weg moest volgen dan tot nog toe de andere medische wetenschappen. Bij deze bleek men in de symptomatologie verward te zijn geweest en het is misschien daaraan te wijten, dat de vooruitgang in den beginne zoo langzaam ging. En eerst, toen men de anatomie en de pathologische anatomie begon te bestudeeren, kwam men tot beter inzicht. Deze afwijkende houding wordt misschien minder vreemd, als we bedenken, dat we naast de organische met psychische processen te doen hebben. Naast een pathologische anatomie bestaat een psycho-pathologie, waarvan men de overeenstemmende factoren tot nog toe niet heeft kunnen verklaren, maar waarvan het zeker is, dat de laatste zich uitdrukt door abnormale psychische uitingen. Ook deze te bestudeeren is het doel van de experimenteele psychologie in haar gelieelen omvang. De experimenteele psychologie wil daarom niet de plaats betwisten, die de anatomie toekomt, en zij erkent het groote nut en de verdiensten der pathologische anatomie en phvsiologie, waardoor de neurologie en psychiatrie hun opkomst te danken hebben, maar zij streeft er alleen naar en terecht, om een plaats bij 't psychiatrisch onderzoek machtig te worden, van waaruit zij zich kan ontwikkelen. Ten onrechte wordt haar het recht om zich in de psychiatrie in te voeren door haar tegenstanders betwist; meestal is dit echter uit onbekendheid met een wetenschap, wier optreden al te bescheiden is.
Het doel toch, dat zich de experimenteele psychologie voorloopig bij het beoefenen der psychiatrie voor oogen stelt, en waarvan dit onderzoek geen duimbreed wil afwijken, is, door haar veelvuldig onderzoek, een dieper inzicht in het wezen deiziekte te krijgen.
Zij ontleent het experiment geheel aan de normale psychologie en ziet zoodanige voorwaarden te verkrijgen, waardoor't onderzoek de grootst mogelijke eenvoud aanneemt. Aan dit eenvoudig proces worden langzamerhand gecompliceerder processen toegevoegd. De eindresultaten moeten de ingewikkelde psychische processen zijn; de uitgangspunten van de speculatieve psychologie.


Het is de verdienste van Prof. Buccola, Kraepelin, Sommer en Ziehen, de experimenteele psychologie met de psychiatrie in verband te hebben gebracht. De indeeling van Ziehen berust dan ook op de resultaten, verkregen dooi 't psychologisch experiment. Het was dan ook op diens aansporen, dat ik mij heb toegelegd, om de resultaten bij normalen verkregen, te vergelijken met die, welke bij hallucinanten verkregen zouden worden. Echter bleek het al spoedig, dat een volledig psychologisch onderzoek, dat zoowel de gewaarwordingen als voorstellingen, herinneringsbeelden, associaties enz., een veel te omvangrijk werk was en dit van één persoon jaren zou vergen. Een ander bezwaar was, dat de eenvoudigste psychische processen bij krankzinnigen nog zoo sporadisch onderzocht waren, en dat deze onderzoekingen hadden plaats gehad, in den tijd, dat nog zoovele fouten 't experiment aankleefden, zoodat ik mij tot het meest eenvoudige moest bepalen; daarenboven liet de techniek bij krankzinnigen nog veel te wenschen over. Het blijkt, dat zelfs dan, wanneer men zich hiertoe bepaalt, de berekening zeer veel tijd eischt.
Het zou gemakkelijk zijn geweest, de berekeningen geheel aan een ander over te laten. Dit zou echter een principieele fout geweest zijn, daar op deze wijze zonder controle op de berekening uit te oefenen, allicht veel van de nauwkeurigheid zou verloren gegaan zijn; de psychologie zou hiermede dan allicht heel weinig gediend zijn.
Ik bepaalde mij dus alleen tot do eenvoudigste psychische processen, en wilde in 't bijzonder nagaan den tijd, noodig voor verschillende patiënten, om op een acustischen prikkel een beweging uit te voeren. Dezen tijd, sedert Exner reactietijd genoemd, en door Lange verdeeld in sensorische en musculaire, bepaalde ik op de volgende wijze:
Als acustische prikkel diende het geruisch, dat ontstaat, als de contacten van den reactie-sleutel plotseling tegen elkander geslagen worden; als reageerende beweging moest de reagent (patiënt) zijn vinger van een gesloten reactiesleutel verwijderen. De eerste sleutel, die door den experimentator bediend wordt,


sloot, op 't moment dat de prikkel ontstond, den stroom; de patiënt opende, door 't verwijderen van zijn vinger van den reactiesleutel, den stroom weer. De tijd, verloopen tusschen het sluiten en openen van den stroom, werd door den Hipp'schen chronoskop in duizendste deelen van een secunde (= <r) aangegeven. Dit uurwerk werd gecontroleerd door den WüNDT'schen chronograph en den valhamer. Welke voorzorgsmaatregelen bij 't uitvoeren van de experimenten moesten genomen worden, en welke instrumenten verder nog voor 't onderzoek noodig waren, vindt men uitvoerig in den tekst beschreven.
Om naar willekeur van den onderzoeker sensorieele of musculaire reacties te kunnen uitvoeren, ging aan iedere reactie een vermaning vooraf. Yoor 't. uitvoeren van de musculaire reactie, waarbij de opmerkzaamheid van den patiënt zooveel mogelijk op de uit te voeren beweging bepaald moet zijn, herhaalde de experimentator telkens: „goed opletten, stiel aftrekken, alleen op 't aftrekken van den vinger letten". Voor 't uitvoeren van de sensorische reactie, dus als de opmerkzaamheid zooveel mogelijk op den komenden prikkel gevestigd moest zijn, herhaalde men voor iedere proef: „snel aftrekken, goed opletten, alleen luisteren naar het geruisch". De tijd, die verliep tusschen het uitspreken van de vermaning en het ontstaan van den prikkel, het interval genoemd, werd zoo gunstig mogelijk gekozen. Men kon wel aannemen, dat dit verschil voor de normalen en de krankzinnigen van geen beteekenis zou zijn; — voor de eersten was reeds als 't meest gunstigst 1V, sec. gevonden '). Zelf trachtte ik mij over de nauwkeurigheid van den duur van het interval op de hoogte te stellen, door analoge proeven te nemen, zooals vroegere onderzoekers deden.
In hoeverre deze met de boven beschreven proeven overeenkomen kan men uit den tekst zien.
Gewoonlijk bestond iedere serie uit 50 proeven. Een enkele maal is, zooals men zal kunnen waarnemen, hiervan afgeweken,
J) Wündt, Grundzüge u. Dwelshauer. Philos. Stud. Bd. VI.


voornamelijk met het doel om te weten, welken invloed de vermoeidheid en oefening uitoefenden op den duur der reactie. De berekening geschiedde hiervoor groepsgewijze. Om de gemiddelde, absolute waarden uit een serie te vinden, werd gewoonlijk het KRAEPELiN'sche, FECHNER'sehe en arithmetische gemiddelde berekend. Het blijkt, dat steeds 't KRAEPELiN'sche de juiste waarden weergeeft, dat 't FECHNER'sehe gemiddelde minder afwijkt dan 't arithmetisch gemiddelde. Deze laatste berekening schijnt ook mij toe hoogst onbetrouwbaar te zijn. Nog beter zou het zijn geweest, voor alle series curven aan te leggen en 't blijkt, dat deze van zeer veel gewicht zijn bij 't bepalen der reactietijden.
De opmerkzaamheid, die tot nu toe uitgedrukt werd door de gemiddelde variatie, berekend volgens de arithmetische methode, schijnt mij toe, met dezelfde fouten behept te zijn, als het arithmetisch gemiddelde van de reeks zelf; meerendeels werd daarom de gemiddelde variatie volgens de KRAEPELiN'sche methode bepaald.
De gemiddelde variatie verkrijgt men, door de waarden voor iedere reactie gevonden, van den gemiddelden reactietijd af te trekken, zonder te letten op 't voorteeken, dat zoowel + als — kan zijn, en hiervan 't gemiddelde te nemen.
Reeds Donders1) heeft en naar ik meen,'teerst, den reactietyd, door hem nog physiologischen tijd genoemd, nader geanalyseerd.
Yolgt hij het proces van het moment van den prikkel tot dat van het signaal, zoo onderscheidt hij achtereenvolgens:
1°. de inwerking op de percipieerende elementen der zintuigen;
2". de mededeeling aan de peripherische gangliencellen en de tot ontlading gevorderde stjjging (die „Schwelle" van Fechner) ;
3°. de geleiding in de gevoelszenuwen tot de gangliencellen der medulla;
4°. de stygende werking in deze gangliencellen;
!) Onderzoekingen gedaan in het physiol. labor. te Utrecht. R. II. deel II, bldz. 100.


5°. de geleiding naar de zenuwcellen van het orgaan van de
voorstelling;
6". de stijgende werking in deze zenuwcellen; 7°. de stijgende werking der zenuwcellen van het wilsorgaan; 8°. de geleiding naai' de zenuwcellen voor de beweging; 9°. de stijgende werking in deze cellen;
10°. de geleiding in de beweegzenuwen tot aan de spier; 11°. de latente werking in de spier;
12n. de stijgende werking tot overwinning van den weerstand van het signaal.
"Wundt !) zegt in zijn Grundzüge:
lm Hinblick auf diese psychologische Bedeutung der gemessenen objectiven Zeitwerthe fiillt nun der Umstand schwer in's Gewicht, dass jede Reaktion auf' Sinneseindrtlcke, unter welchen Bedingungen sie auch ausgeführt werden mag, ein psychcvhymcher Yorgang nicht nur in dem Sinne ist, dass an die in sie eingehenden psychischen Acte immer zugleich, wie wir mit grosser Wahrscheinliehkeit annehmen diirfen, physische Vorgilnge in der centralen Nervensubstanz geknüpft sind, sondern dass sie ausserdem rein physiologische Vorgilnge enthalt, die der Auffassung des Eindrucks vorausgehen und dem die Reaktionsbewegung einleitenden Willensimpuls nachfolgen. Diese Bestandtheile des Reaktionsvorganges nehmen natürlich eine nicht zu vernachliissigende Zeit in Anspruch die gleichwohl für die psychologische Seite der Erscheinungen kein unmittelbares Interesse besitzt.
Als solche rein physiologische ïeilvorgange lassen sich unterscheiden: 1) das Anwachsen der Erregung im Sinnesorgan, 2) die Leitung derselben in den peripheren und centralen sensorischen Nerven, 3) die Leitung in der centralen und peripheren motorischen Bahn zum reagierenden Bewegur.gsorgan, und 4) das Ansteigen der Erregung in den Muskeln des letzteren samt
!) Wundt: Grundzüge 5, Physiologische Psychologie, bldz. 383.


der zur Lösung der Reactionscontactes verfliessenden Zeit. Ihnen stehen als psychophysische Bestandteile im engeren Sinne dieses Wortes gegenüber: 1) „die Perception des Eindrucks oder ihr Eintritt in das Blickfeld des Bewusstseins, 2) seine Apperception oder der Eintritt in den inneren Blickpunckt, 3) die Auflösung des Willensvorganges oder der apperceptive Be wegungsimpuls'
Eenvoudiger is de indeeling die Prof. Ziehen1) geeft in zijn Leitfaden:
„Offenbar wird die Actionszeit, welche wir soeben bestimmt haben für 3. Vorgange verbraucht: erstens für die centripetale Leitung des Reizes von dem peripherischen Sinnesorgan bis zur sensorisch en Hirnrinde, zweitens für den intercentralen, in den Elementen der Hirnrinde stattfindenden Associationsvorgang, und drittens für die centrifugale Leitung von der motorischen Rindenregion bis zum Muskei".
Wel heeft men getracht, den tijd, noodig voor het geleiden van den prikkel naar den schors en terug, te bepalen (Donders, Helmholtz), en 't zou ook voor ons van beteekenis geweest zijn, deze waarden te kennen, maar de pogingen tot nu toe aangewend, zijn niet met onverdeelde instemming begroet. Veel invloed, daar toch hoogstwaarschijnlijk het geleidensvermogen van den zenuwvezel bij krankzinnigen niet veel zal verschillen van die bij normalen, zou dit niet op onze resultaten gehad hebben, daar wij steeds kleine verschillen hebben genegeerd. Overigens konden wij hiervoor van andere hulpmiddelen gebruik maken, daar een slechte geleiding van zenuwen en spieren ten gevolge zal hebben, dat de gemiddelde variatie zeer stijgt, en de schommelingen in den duur der reacties, door het op den voorgrond treden der grove oefeningen, snel verminderen. Waar deze voorkomen, hebben wij er steeds op gewezen. Van veel beteekenis was deze complicatie allerminst, zoodat men kan
]) Prof. Ziehen: Leitfaden bladzijde 231.


aannemen, dat een veranderen van den duur der reactie niet veroorzaakt wordt door veranderd geleidingsvermogen der zenuwen, die den prikkel naar de schors geleiden en de impuls voor de beweging naar de peripherie, maar uitsluitend afhankelijk is van het psycho-phvsisch proces, n.1. het overbrengen van den prikkel van uit het acustische gewaarwordingscentrum naar het motorisch schorscentrum, van waar de impuls voor de uit te voeren reageerende beweging de schors verlaat.
De proeven werden in Januari 1903 in het psychiatrisch laboratorium te Utrecht begonnen en met een kleine tusschenpauze in December 1903 in Halle a/S. gestaakt, waarna ze in den zomer van 1904 in Berlijn eindigden.


HOOFDSTUK I. Litteratuuroverzicht.
a. Normale menschen onder normale condities.
De astronomen door Bessel en Maskelyne opmerkzaam gemaakt op 't tijdverschil in waarneming van éénzelfde verschijnsel door verschillende personen — persönliche Gleichung hebben zich geruimen tijd met dit vraagstuk bezig gehouden.
Al was 't doel, dat beiden, astronomen en physiologen beoogden, zeer uiteenloopend, beiden willen ze het zelfde n. 1. het bepalen van den tijd, die verloopt tusschen het verschijnen van een object en de eerste motorische reactie na de waarneming er van. De eerste om het juiste tijdstip te bepalen, dat een ster een gegeven plaats passeert, de laatste om een hechte grondslag te hebben, waarop later meer gecompliceerde processen konden opgebouwd worden.
A. Hirsch, directeur der sterrenwacht in Neurenberg, de onvermoeide onderzoeker, kan als de grondlegger van dit speciale gebied der elementaire experimenteele psychologie beschouwd worden. Van meening zijnde, dat ieder -nauwkeurig experimentatorzijn persoonlijke correctie — de tijd die verloopt tusschen het verschijnen van een object en de waarneming — moest kennen, ontzag hij moeite noch tijd om die te bepalen. Hiervoor ging hij na, den tijd, die verloopt tusschen het ontstaan van een prikkel, of liever de inwerking daarvan op een der zintuigen, en de beweging van de hand, die op het oogenblik, dat de indruk waargenomen werd, moest uitgevoerd worden. Dit tijdverschil werd 'teerst door hem den physiologischen tijd genoemd.


Voor het meten waren in een galvanischen at room de Hipp'sehe chronoskop, een valapparaat en de onderbrekingssleutel opgenomen. De chronoskop gat' den tijd aan, het valapparaat 't geruisch en de onderbreker deed het uurwerk weer stilstaan.
Gedurende het onderzoek was het valapparaat zoo geplaatst, rlat het niet door den reagent kon gezien worden.
Hij kreeg de volgende resultaten:
Reagent. Physiol. t\jd. Proeven.
Hirsch 0,1490 81
Mayer 0,1584 32
Guillaume .... 0,1620 41
Garnier 0,2015 22
Desor 0,2432 23
Hipp 0,2433 11
Donders. j)
Waren het de astronomen en physiologen die reeds geruimen tijd de physiologische tijden bepaalden, de eersten om de ,,persönliche Gleichung", de anderen om het geleidingsvermogen in de zenuwen te bestudeeren, een genie als Donders wist ook verder te gaan. Nieuwe psychische processen werden toegevoegd om zoo den tijd, dien ze gebruikten om tot stand te komen, door substitutie te leeren kennen. Zoo zien we ook hem op het gebied der experimenteele psychologie een eereplaats innemen. En 't is aan ons, om hem ook op deze plaats een eeresaiuut te brengen. De Jaager, zijn leerling, publiceerde reeds in 1868 zijne uitgebreide onderzoekingen over dit onderwerp. Voor de bepaling van den physiologischen tijd voor geluidsindrukken maakten zij gebruik van den verbeterden phonautograaf. Als prikkel diende een bepaalde woordklank, terwijl de reageerende persoon 2) zich eveneens daarvan bediende. Een onderscheid werd gemaakt of de klank, waarop gereageerd moest worden, van tevoren bekend, of geheel onbekend was.
1) De Jaager. Dissertatie, Utrecht.
-) Reagent.


Zoo was de physiologische tijd voor:
Reagent. Bekende. Onbekend.
Donders .... 0,180 s 0,268 s De Jaager . . . 0,250 s 0,338 s
Dit waren gemiddelden uit drie series. Iedere serie bestond uit 10 proeven, waarvan sommige, als niet gelukt beschouwd, geschrapt werden.
Bijzondere waarde hechtten Donders en De Jaager aan de gevonden minima. De verschillen, die zij vonden, al kunnen die niet volkomen tot klaarheid gebracht worden, vast staat, dat ze maar voor een klein gedeelte de verschillende niet-psychische termen van 't proces aankleven. Ze stellen zich dan ook eerst tevreden met de kennis der maxima, minima en der gemiddelden en meenen, dat de mate van spanning en van abstractie van alle andere gedachten hierop van grooten invloed is. Een distractie bij 't invallen van den prikkel heeft eene verlenging van het proces ten gevolge. Daarom is het voor hun klaar, dat de gevonden minima de zuiverste waarden zijn. Ook bepalen zij de arithmetische gemiddelden, omdat het gevaarlijk zou zijn, op de minima alleen af te gaan, dewijl men soms te doen heett, bij kwalijk beheerschte spanning, met een te vroeg losbreken van de reactie. Zelfs kwam bij ongeschikte proefnemers de reactie reeds een enkele maal vóór den prikkel. „Wil men", zoo gaat hij voort, „aan het bezwaar tegemoet komen, door de proeven met betrekkelijk groote tusschenpoozen, bijv. van een minuut, zonder waarschuwing dat de prikkel ophanden is, op elkander laten volgen, dan vindt de prikkel ons soms vaak minder wakker, en de uiterste minimale grens wordt moeilijk bereikt. Zelfs bij waarschuwing, kort voor iedere proef, zoodat de spanning niet lang behoeft te duren, wordt een groot aantal proeven gevorderd, om tot het bereikbare minimum te naderen".
Verder namen ze nog proeven om te bepalen of men met linkeren rechterhand in staat was even gauw een galvanischen stroom te sluiten. Zij kwamen tot de conclusie, dat het verschil uiterst


gering was, dat dit wel ten nadeele van de linkerhand uitviel, maar dat het tengevolge van de gebreken in hunne instrumenten enz. buiten rekening kon gelaten worden.
Haenkel ') berekende voor zichzelf, dat er ongeveer 0,151 sec. noodig waren, om op een gehoorsindruk een beweging met zijn hand te maken. Deze gehoorsindruk werd teweeg gebracht door een korten krachtigen hamerslag. Verloor deze zijne eigenschappen b.v. door zacht te slaan, of de onderlaag waarop geslagen werd minder resoneerend te maken, dan nam de tijd met ongeveer 0,010-0,U3 sec. toe.
Bij een jong meisje vond hij als eerste resultaat uit een serie proeven een gemiddelde waarde van 0,258 sec., die bij een volgenden keer daalde tot 0,2265 sec. Tevens was de grootste waarde der afzonderlijke variaties — deze verkrijgt men door de gemiddelde waarde van de gevonden getallen af te trekken — gedaald van 0,055 s. tot 0,033. Het kleiner worden van den physiologischen tijd was te verklaren door de verkregen oefening. Verder bleek uit zijne onderzoekingen, dat 'tliet gunstigst was, de hamerslagen met een tusschenpauze van 7—14 sec. op elkaar te doen volgen. Ontstond een slag onverwachts, dan werd steeds de tijd grooter.
Exner 2).
Had men tot nu toe, in navolging van Hirsch, de benaming „physiologischen tijd" nog altijd gebruikt, Exner meende, en niet zonder reden, dat behalve physiologische ook nog meerdere elementen samenwerkten, om het proces te voltooien. Daarom sloeg hij voor van reactietijd te spreken. Van nu af aan vinden we dan ook in de litteratuur overal, waar van deze onderzoekingen gesproken wordt, zijne benaming overgenomen. Hij onderzocht den reactietijd bij verschillende personen, voor verschillende zintuigen en onder welke omstandigheden deze gewijzigd werden.
11 Poggendorff's Annalen, Bd. 182.
:) Pflüger's Archiv Bel. 7.
I


Het gemiddelde uit de gevonden getallen werd als „de reactietijd" voor een bepaald persoon aangenomen. Voor de berekening schrapte hij die getallen, welke ver boven de voorafgaande en volgende uitstaken, vervolgens nog die, waarvan de reagent verklaarde, dat de proef mislukt was.
Ter vergelijking der verschillende personen gebruikte hij de gemiddelde waarde van de eerste serie proeven, om zoodoende de oefening uit te sluiten. Hij vond als waarden van 7 personen, die in ouderdom enz. veel van elkander verschilden, getallen, die tusschen 0.3576 en 0.1295 sec. gelegen waren.
Van 't meeste belang was, om goede resultaten te krijgen, dat de opmerkzaamheid steeds gespannen bleef. Daarom werd een voorsignaal gegeven, dat het ontstaan van den prikkel voorafging. De tusschenpauze was + l/2 secunde. Het schrikken, veroorzaakt door de inwerking van den prikkel, zonder dat men hem verwachtte, had ten gevolge dat de tijden verkort werden.
Bij zijne onderzoekingen varieerden de tijden van eenige normale personen van 0,136 sec. tot 0,214 sec. Steeds werd met de rechterhand gereageerd.
Ook de intensiteit oefende een invloed uit. Zoo vond hij, wanneer 6 electrische vonken van opklimmende intensiteit als prikkel gebruikt werden, een daling der getallen van 0,159 tot 0,123 sec.
Tevens zijn opmerkzaamheid, oefening en vermoeidheid, factoren waarmee rekening moet gehouden worden. Zoo nam de tactiele reactietijd bij een persoon, met wien ieder halr jaar één serie proeven genomen werd van 0,217 tot 0,172 sec. af. Een tegenovergestelden invloed heeft de vermoeidheid, doch treedt een verlenging eerst op na langdurig experimenteeren. Koffie en thee gaven een negatief resultaat, alleen Bacchus deed zijn invloed gelden en verlengde den tyd, na gebruik van twee flesschen wijn, van 0,1904 tot 0,2904 s.
J. von Kkies en Auerbach !).
Een correct antwoord op hunne vraag: hoeveel tijd verloopt.
:) Archiv für Physiologie, 1877.


er tusschen een zekeren prikkel en het tot stand komen van de voorstelling? — meenden zij te kunnen geven, wanneer ze de proeven van Donders en De Jaager eenigszins gewyzigd herhaalden. Een voorsignaal „jetzt" diende om de psyche op 't oogenblik van de reactie steeds in denzelfden toestand van spanning te brengen, terwijl steeds dezelfde prikkel met ongeveer gelijke tusschenpauze op 't gehoororgaan inwerkte. Dan nog moest men twee fouten vermijden: 1° dat de pauze tusschen voorsignaal en prikkel niet te klein was (ongeveer 1 sec.), 2° de proeven niet regelmatig op elkaar te laten volgen. Daardoor voorkwam men, dat de reagent de beweging te vroeg uitvoerde.
Bij berekening van de series, die uit 10 — 15 proeven bestonden, werden — in navolging van Exner — die proeven geschrapt, waarvan men meende, dat gedurende de reactie andere invloeden hadden ingewerkt.
Een klokslag diende als prikkel.
Na correctie van den tijd, die het geluid noodig had om het oor te bereiken, vonden zy voor reactietijd bij:
K 0.120 sec.
A 0.191 „
Oefening en vermoeidheid spelen bij de bepaling steeds een grooten rol. De eerste verdwijnt gewoonlijk zeer spoedig, terwijl de laatste steeds terugkomt en reeds bij eene serie van 45 proeven haar invloed doet gelden.
James McKeen Cattell ]) gebruikte bij zijne onderzoekingen over de acustische reactietijden, een valchronometer, een Hipp'sche chronoskop en een onderbrekingssleutel. De Hipp'sche chronoskop had in den loop der tijden o. a. door toevoeging van een stel magneten, eene verandering ondergaan, waardoor men de wijzers naar verkiezing door een galvanischen stroom in het uurwerk, kon koppelen of omgekeerd kon vrijmaken. Dan nog waren door het regelen van de stroomsterkte ver-
a) Philosoph. Studiën, Bd. 3, 1886.


beteringen aangebracht, die de nauwkeurigheid der tijdmeting in hooge mate ten goede kwamen. De valchronometer stelde hem in staat het ontstaan van den gehoorsprikkel en 't sluiten van den stroom op 't zelfde moment plaats te laten hebben. De onderbrekingssleutel opende of sloot al naar gelang men het onderste of bovenste stel electroden gebruikte, een contact. Bij zyne proeven waren behalve deze 3 apparaten nog andere, waarvan we het doel later zullen bespreken, in een galvanischen stroom van eene bepaalde sterkte opgenomen. De stroom nu ging zoo lang door, als de reageerende beweging noodig had om tot stand te komen. Het was nu gemakkelijk uit het verschil van den stand van de wijzers voor en na de proef den tijd af te lezen.
De berekening van het materiaal, waarvoor hem de tot nog toe gevolgde methoden onnauwkeurig en willekeurig toeschenen, geschiedde als volgt: Yan een reeks getallen werd het arithmetische gemiddelde berekend, vervolgens de afwijking van iedere reactie van dat gemiddelde. Dan werd de reactie, die de grootste afwijking had, weggelaten. Dit gebeurde zoolang, totdat van de
series die uit 13 en 26 getallen bestonden nog 10 en 20 overbleven. Het zóó gevonden gemiddelde werd als 't nauwkeurige beschouwd. Het arithm. gemiddelde der afwijkingen gaf de gemiddelde variatie aan. Altijd is naast het zoo berekende gemiddelde, het arithmetische in zijn protocollen weergegeven.
De personen, waarmede de proeven genomen werden hadden eene regelmatige levenswijze, en werden niet afgeleid door geraas of aanwezigheid van meerdere personen in de kamer. Men zorgde dat hunne opmerkzaamheid gedurende de experimenten zooveel mogelijk constant bleef. Dit laatste werd in de hand gewerkt doordat voor iederen prikkel een voorsignaal „jetzt" voorafging.
In de volgende tabel zijn B en C de reagenten, R de gecorrigeerde, R' de niet gecorrigeerde arithm. gemiddelden, Y en Y' hunne respectievelijk gem. variaties. Van ieder persoon waren 5 series (150 reacties) genomen.
2


B
R V R' V'
126!) 8 126 6
C
R V R' V' 122 11 122 7
Wordt de reageerende beweging uitgevoerd door een gearticuleerde lippenbeweging, dan vallen de getallen ongeveer 30 <t grooter uit.
Nevengeruischen hebben noch bij B noch bij C een verlenging der tijden ten gevolge; daarentegen, wanneer zij gedurende het experiment zich bezig hielden met eenvoudige berekeningen dan werden de tijden grooter.
Het voorsignaal ging sec. den prikkel vooraf; ver¬
lengde men deze tusschenpauze tot 2 sec., dan kreeg hij de volgende resultaten:
Liet men de grootte der tusschenpauze varieeren van »/4 tot 15 sec. dan verkreeg hij:
Liet men de grootte der tusschenpauze varieeren van »/4 tot 15 sec. dan verkreeg hij:
B
R Y R' V' 171 23 168 13
L. Lange 2).
Met Lange begint eene nieuwe periode voor het onderzoek naar de reactietijden. Zijne onderzoekingen, al moge het ook later blijken, dat ze aan zekere bedenkingen onderhevig zijn, dragen voor altijd het cachet, dat het experimenteel onderzoek nooit mag ontbreken om het niet geheel en al waardeloos te maken.
Hij stelde zich de vraag: Welken invloed oefent de toestand
') Deze getallen geven tijden van i/iooo sec. aan, ook kortheidshalve c geschreven.
') Lange, Philosoph. Stud., Bd. IV, blz. 479.
B
R V R' V' 145 11 145 7
C
R V R' V' 153 11 152 6
C
R V R' V' 168 22 163 13


■der gespannen opmerkzaamheid op de apperceptie van zintuigindrukken uit?
Wanneer de reagent door 'n voorsignaal opmerkzaam wordt gemaakt, dat een prikkel, waarop gereageerd moet worden onmiddellijk volgt, zoo neemt de graad der opmerkzaamheid steeds toe, blijft eenigen tijd op zijn maximum, om eindelijk in een krampachtige oscillatie te geraken. Maakt men de pauze tusschen voorsignaal en prikkel in een serie proeven verschillend groot, dan zal de graad van spanning der opmerkzaamheid niet altijd dezelfde zijn als de prikkel 't zintuig treft. Eene vergelijking der uitkomsten op deze wijze verkregen moest, zoo meende hij, resultaten geven.
De proeven waren als volgt ingericht:
Experimentator en reagent zaten ieder afzonderlijk in een kamer, door verscheidene deuren van elkander gescheiden. De kamer van den reageerende persoon was zoo ingericht, dat er absolute stilte heerschte. Alleen werd deze stilte afgebroken door 't geluid van een hamerslag, — de afgesproken prikkel — aangekondigd door 'n enkelen slag van een electrische bel. De tusschenpauze van deze twee kon naar willekeur geregeld worden.
De chronoskop, rheostaat, contrölehamer en verdere instrumenten stonden in de kamer van den experimentator, en werden door dezen bediend. Door deze inrichting was men in staat den reagent van iedere afleiding verre te houden, terwijl toch, langs electrischen weg de experimentator door den reagent op de hoogte kon worden gehouden.
Het voorsignaal kondigde den prikkel aan. Zoodra dezen gehoord werd, werd door den reagent de stroom, die tegelijk met het ontstaan van den prikkel gesloten was, door zijn vinger van den knop van een onderbrekingssleutel te trekken, verbroken. De experimentator kon nu van den chronoskop aflezen, hoelang de stroom doorgegaan was, of hoeveel tijd er noodig was geweest om op een bepaalden prikkel een reageerende beweging uit te voeren.


Reacties, door den reagent na de uitvoering als niet correct aangegeven, werden vernietigd. Verder werden geschrapt de eerste drie getallen van iedere serie proeven en de eerste waarde na een foute reactie, wanneer deze te groot uitviel.
Vooral bij te kleine pauze tusschen voorsignaal en prikkel komen tyden voor, gekenmerkt door korten duur, ja zelts door 'n negatieve waarde. Om een nauwkeurig oordeel over de eerste te kunnen vellen, werden alle getallen, die kleiner waren dan eene bepaalde constante, daartoe gerekend. Deze constante werd bepaald uit proeven, waarbij de pauze tusschen voorsignaal en prikkel respectievelijk 1, 2 en 3 sec. bedroeg.
Om de te vroege reacties te voorkomen is 't van belang, dat 1° de reagent geoefend is, 2° zijn opmerkzaamheid eerst bij het hooren van het voorsignaal op den verwachten prikkel vestigt, 3° de pauze tusschen twee opeenvolgende reacties niet te
kort is (30 sec.).
Alleen werd dan geëxperimenteerd als geen toevallige om standigheden op den reageerenden persoon hadden kunnen inwerken, zoodat men zeker was dat geen invloeden op de verkregen uitkomsten verandering gebracht hadden.
Iedere serie bestond uit 20—30 proeven, hiervan werd steeds het arethmetisch gemiddelde berekend.
Als zijn belangrijkste resultaat mag wel gerekend worden, dat, al naar gelang men uitsluitend dacht aan het uitvoeren der beweging of zijn aandacht vestigde op den te ontvangen prikkel, tijden gemaakt werden, die zeer verschilden. Hierna onderscheidde hij I Extreme musculaire en II extreme sensorische reacties. Tusschen deze twee vormen kunnen zich nu alle overgangen voordoen.
Vooral de sensorische reacties vereischen eenige oefening; noodzakelijk is 't, dat 't spiergevoel absoluut afwezig is. Wat de musculaire reacties betreft, bewijzen de resultaten, dat voor sterk en minimaal gespannen spieren de uitkomsten dezelfde zijn.
Het onderscheid der twee vormen bedroeg voor N. Lange 98 a-,


voor Belkin 87 ff, voor L. Lange 107 o-, ofschoon musculaire noch sensorische reactie aan de gestelde voorwaarden voldeden.
S M
aM I mV n aM I mV n
N. L 223 j 20 76 125 11 99
B 224 26 103 137 9 164
L L .. 230 32 37 ji 123 9 37
I II
M -- musculaire reactietijd; S = sensorische reactietijd; a M — aritlim. gemiddelde; m V = gemiddelde variatie; n = aantal proeven.
Voor deze personen was 't interval tusschen voorsignaal en prikkel niet altijd hetzelfde.
Men vindt personen, die, ofschoon het onderscheid tusschen musculaire en sensorische reacties normaal is, niet in staat zijn gedurende eenigen tijd naar dezelfde methode te ïeageeren.
Opmerkelijk is nog, dat te vroege reacties bij extreem sensorische nooit voorkomen, terwijl ze bij de musculaire niet te vermijden zijn. Eveneens komt het bij de laatste voor, dat de reageerende beweging tot stand komt op een geheel anderen, het oor van den reagent treffen den prikkel. Noodzakelijk hiervoor is, dat de prikkel een zekere intensiteit moet hebben. Een eigenaardige gewaarwording heeft men bij 't uitvoeren van de extreem musculaire reactie, 't is alsof men tegelijk of zelfs vóór de gewaarwording van den prikkel reageert, hetgeen nooit het geval is bij de extreem sensorische reactie.
Mtjnsterberg *).
Lange had bewezen, dat de tijd voor het tot stand komen van de reageerende beweging verschilde, al naai gelang de aandacht uitsluitend gevestigd was op den komenden prikkel of op het uitvoeren van den prikkel. Wundt wees er op, dat 't onderzoek naar gecompliceerde psychische processen alleen kan uitgaan van de sensorische reactie. Tegen deze meening kwam Munsterberg op, hij meende, dat het heel goed mogelijk
i 
i» Munsterberg, Beitrage zur exp. Psychologie Bd. I.


was bij deze meer samengestelde reactie van de musculaire reactie gebruik te maken. Om hiervoor 't bewijs te leveren bepaalde hij eerst den acustischen reactietijd, wanneer achtereenvolgens door de vijf vingers der rechterhand gereageerd werd. Dit onderscheid bleek zeer gering te zijn, wel reageerde de duim en pink steeds iets te' laat, en ging de beweging van den 3en vinger gepaard met een beweging van den 3en en 5en vinger, maar deze fout kon echter gemakkelijk geëlimineerd worden.
Berekend werd steeds het arithmet. gemiddelde, te voren waren echter de eerste proef, en de door den reagent als verkeerd uitgevoerde reacties, geschrapt.
Als gemiddelde waarde vond hij voor:
sensorische reactietijd .... 162 smusculaire „ .... 120 a-
Te vroege reacties werden vermeden door den prikkel met ongelijke tusschenperiode te laten volgen, foute reacties door alle nevengeruischen uit te sluiten. Bij het uitvoeren van deze proeven was niet gelet op den graad van spanning van de opmerkzaamheid. Het was voor hem alleen van gewicht, dat de sensor, reactie slechts in de richting der opmerkzaamheid van de musculaire verschilde.
Yan de reeks interessante proeven, die hij nam om zijn meening tegenover Wundt te staven, kunnen wij hier, omdat het ons te ver zou voeren, geen overzicht geven. Wie zich echter in deze atmosfeer wil bewegen, vergete niet deze interessante hoofdstukken te bestudeeren.
Götz Martius 1).
Na zich eerst gemengd te hebben in den strijd, die naar aanleiding van de onderzoekingen van Lange en Munstehberg ontstaan was, en waarin hij zich aan de zijde van Lange schaarde, geeft hij in een latere verhandeling de resultaten
!) Götz Martius, philosoph. Stud. Bd. VI.


van zijne onderzoekingen over den invloed van hooge en lage tonen op den acustischen reactietijd.
Een snaar waarop hij naar willekeur een C' (33 trillingen) C" (264) C"' (1056) en C" (2112) kon aanstrijken, deed den prikkel ontstaan, terwijl een hamerslag eveneens als zoodanig dienst deed.
Reagent C' C' ff" ff" hamer
G. M.... 165 145 139 131 109
Y.Pr... 155 138 125 121 117
Ab. B... 147 i 139 i 120 108 | 109
Gereageerd werd in den zin van de sensorische reactie. Proeven om de musculaire tijden te bepalen mislukten; meestal waren de gevonden getallen grooter of gelijk.
Door Stumpf opmerkzaam gemaakt, dat bij deze proeven niet alleen de intensiteit maar ook de qualiteit van den toon van invloed kan zijn geweest, werden de proeven zoo ingericht, dat in plaats van een snaar, verschillende stukjes staal werden genomen, die bij aanslaan respectievelijk de bovenstaande tonen gaven. Door sterk en zwak te slaan veranderde alleen de qualiteit van den toon, maar de intensiteit bleef dezelfde. Het gemiddelde uit eenige serie's geeft de onderstaande tabel:
I C R j C' I R ff R ff" R C"" R j C"" R Sterk 1S3[ GM 121 Mb 125 GM 110 Mb 120 GMj 107 Mb Zwak 138 GM 123, Mb 125 GM 112 Mb 118 GM 107 Mb
Geruisch A Geruisch R 124 GM 119 1 Mb 117 GM 117 | Mb
Yoor geruisch had hier in tegenstelling met de vorige tabel geen hamerslag, maar een knal als prikkel gediend.
Uit zijne proeven bleek: dat de intensiteit bijna geen invloed op de reactie uitoefende, dat het niet juist was, dat de tijd met klimmende intensiteit afneemt, althans niet voor een groot gedeelte van de toonschaal, en dat de lange tijden, die gevonden werden


voor tonen, die nauwelijks meer te hooren waren, niet meer door oefening en opmerkzaamheid te vereffenen waren.
Met soortgelijke onderzoekingen over den invloed van intensiteit en hoogte van den acust. prikkel op den reactietyd, heeft zich ook Slattery bezig gehouden !).
George Dwelshauwer 3) gebruikte voor zijn onderzoek dezelfde inrichting, waarmede Lange zijn resultaten verkregen had en experimenteerde overigens ook onder dezelfde condities. Doel van zijn onderzoek was de invloed der opmerkzaamheid op de grootte der reactietijden na te gaan. Dit trachtte hy te bereiken door de condities, waaronder de proeven uitgevoerd werden, telkens te veranderen.
AM = arrithm. gemiddelde; i = interval, tijd tusschen voorsignaal en prikkel; n = aantal proeven.
Sensor, reactie met signaal
interval 1ty2 sec. jj 3 sec. 6 sec.
n j AM n AM j n AM
215 I 257 282 | 279 221 300 Musculaire reactie met signaal
interval U/2 sec. 3 sec. 6 sec.
11 AM n AM n AM
400 j 129 j 453 | 133 349 144
Sensor, reactie zonder voorsignaal, de reactie volgde hier in een bepaalde tusschenpauze op elkander,
tusschenpauze 30 sec. 'j 45 sec. 60 sec.
n AM n i AM n I AM
141 | 308 122 | 304 74 j 302
Musculaire reacties zonder voorsignaal,
tusschentijd 30 sec. I 45 sec. 60 sec.
n AM ; 11 AM n AM
158 I 184 ! 101 183 60 j 197
') Studies from the Yale Psychol. Labor. 1892/93 blz. 71. s) Dwklshauwer, Phil. Stud Bd. VI.


De volgende tabel geeft de tijden weer die verkregen zijn, zonder dat een voorsignaal aan den prikkel voorafging, terwijl de reagent naar willekeur — hij kende 't onderscheid tusschen sens. en mot. reacties niet — kon reageeren.
constante tusschent\jd tusschenpauze varieerend
overa! 30 sec. van 25—120 sec.
n I A. M. n A M.
155 I 321 122 382
Seashore l) gebruikt als prikkel het geruisch van een telephoon. Het signaal („now") werd gegeven 2 — 5 sec. voor den prikkel. De reactie was steeds musculair. De gemiddelde reactietijd was voor 29 mannen 210 o- (m. V. 30), voor 27 vrouwen 230 <r (m. Y. 30). Het getal proeven, genomen met elk proefpersoon, wordt helaas niet medegedeeld.
Baldwin 2) gebruikt als stimulus een „sharp metallic click" en als instrument de chronoskop van Hipp en van d'Arsonval. In 't geheel waren 4 personen onderzocht. Baldwin splitst de musc. reactie in een kinaesthetisch motorische en in eene visueel motorische reactie. Bij de eerste denkt de proefpersoon uitsluitend aan de handbeweging en zijn oogen zijn gesloten, bij de tweede denkt de proef-persoon aan de hand en kijkt naar de hand. De resultaten blijken uit de volgende tabel:
Proefpersoon. Getal der exper. Sens. reactie. Kinaesth. mot. j vis. mot.
B 2490 178 <7 149 s- j 172 <r
S 2572 235 er 184 sr , 195 ff
F (stud.) .. 820 164 <r 202,3 <r j 205,5 7
C (stud.) .. 212 132 <r 157 ff
Verder heeft B. onderzocht, hoe de reacties verschillen in het licht en in het donker. Hij verkreeg de volgende resultaten:
1) C. A. Sbashoke, 1s99 (Univ. of Jowa Studies, in Psychology, Yol. 2, V. 64 ff.).
2) J. Mark Baldwin. Studies from the Princeton Laboratory, S. 68 ff. (ook Psvchol. Review X, 3, en New-York Med. Record, 15. 4. 1893) 1903.


Licht. Donker. Proefpersoon. Sens. I Motor, i Sens. Motor
B 176 j 164 184 138
S | 237 ! 158 219 179
dus bij B. geen invloed, maar wel bij S.
Flournoy (Arch. des sc. phys. et nat. Vol. 27 en 28) vond bij enkele proeven den sensor, reactietijd korter dan den musculairen.
Helen Bkadford Thompson t) heeft als prikkel ook het geruisch van een telephoon gebruikt. 49 mannelijke en vrouwelijke studenten werden onderzocht. Signaal ging 2 sec. voor den prikkel. Elke proefpersoon reageerde 41 maal. Er wordt niet aangegeven of musc. of sens. werd gereageerd. De Hipp'sche chronoscop fungeerde als tijdmeter. Resultaten: Het bleek, dat in het geheel de reactietijden bij mannen korter waren. Ook was de gem. variatie in het algemeen korter bij de mannen. Na de proeven moesten de proefpersonen opgeven, waarop zij gelet hadden. Het bleek dat 19 vrouwen sensorisch, 5 motorisch en 1 indifferent en 13 mannen sensorisch, 8 motorisch en 3 indifferent gereageerd hadden.
Wilhelm Wundt.
Wie de 5de uitgave van Wundt's „Grundzüge der physiologischen Psychologie" vergelijkt met de eerste uitgave, zal niet alleen verwonderd staan over wat in zoo'n kort tijdsverloop gewrocht is, maar tevens kunnen zien, dat nieuwe onderzoekingen steeds nieuw licht hebben gebracht, en wel niet het minst op het gebied, dat wij ons voorstellen eenigszins nader te leeren kennen. En 't is te voorzien, dat meerdere onderzoekers, maar dan met volle toewijding, zich niet zonder succes op dit deel der wetenschap zullen toeleggen. Was Wundt's laboratorium eertijds het brandpunt waar al dit werk tot stand komt, weldra traden niet minder verdienstelijke mannen op in Duitschland. Ook Frankrijk en Amerika voegden welbekende namen erbij, terwijl we in ons land twee laboratoria
!) The mental traits of sex., Chicago 1903, V. 8 ff.


zagen verrijzen, een te Groningen en een te Utrecht, waar onder de gunstige auspiciën van mannen als Heijmans, Wiersma en Ziehen trouw werd geëxperimenteerd.
Maar ter zake! laten we nu hooren wat Wundt zegt over reactieproeven.
Twee methodes zegt hij, hebben zich in den loop der tijden ontwikkeld. „Complicationsversuche" ontleend aan de astronomen, en „Reactionsversuche". Een voordeel van de laatste is, dat ze „typische Formen von Willensvorgange sind und Hülfmittel zur Untersuchung des Verlaufs directer Sinnesvorstellungen unter verschiedenen Bedingungen".
De chronoskop van Hipp, is door zijn eenvoudigheid, wat betreft het aflezen van den tijd, een onmisbaar instrument en daarom te verkiezen boven de minder eenvoudige constructie van kymographion en stemvork. Daar de manier, waarop de reagent de reageerende beweging uitvoert zeer varieeren kan, is 't noodzakelijk, dat steeds reagent zoowel als experimentator uiterst nauwkeurig zijn, n.1. dat de reagent zich zelf controleert en eveneens gecontroleerd wordt „damit solche Yersuche verwerthbar seien, dazu ist demnach unter allen Umstiinden erforderlich, dass sie in hinreichender Zahl angestellt werden, um die Versuchsfehler eliminieren zu können; darum — zoo heet het verder — Einübung in der exacten und immer gleichformigsart der Reactionsbewegung". „Sporadisch oder an beliebig ungeübten Personen angestellte Versuche, oder aber endlich solche bei welchen manohnesorgfültige Controle durch die Selbstbeobachtung planlos Reaktionzeiten misst, sind daher werthlos". Yan den juisten gang van het uurwerk, kan men zich overtuigen, eerstens door de later te bespreken controle-apparaten, dan nog geeft het gelijkblijven van den toon van de reguleerer.de veer een gemakkelijk middel aan de hand, om iedere kleine afwijking waar te nemen — „manche der neueren (Chronoskop) haben den Fehler, dass sie zuweilen in die tiefen Octave umschlagen". Het gebruik van den grooten contrölehamer, is daarom boven den kleinen te verkiezen, daar niet alleen grootere tijden bepaald kunnen worden — want de


valtijd moet ongeveer gelijk zijn aan den te vinden proeftijd — maar tevens doen de contacten door hunne eigenaardige constructie de waarde van het toestel verhoogen. Yoor het geval, dat men meer dan 2 tijdstippen wil aangeven, en dus het kymographion en chronoskop niet meer voldoende zijn, heeft Wundt zich een apparaat geconstrueerd, chronograph genoemd. Dit apparaat, met zeer veel zorg samengesteld, doet wat zijn nauwkeurigheid betreft niet onder voor het kymographion, en kan als controle van andere tijdmetende instrumenten dienst doen.
Twee vormen van reacties zijn te onderscheiden: „Yollstaudige Reaction (mit Perceptie-Apperception und Willenserregung)", „Verkürzte Reaction, bei der zunachst der Process der Apperception bereits erfolgt ist., worauf dann, bei noch weiter f'ortschreitender Einübung, auch die Acte der Perception und des Bewegungsimpulses zeitlich zusammen fallen". Behalve van bovenstaande nomenclatuur wordt ook wel gesproken van sensorische en motorische reacties en neemt men als overgangsvorm, voordat de opmerkzaamheid op een bepaalde reactievorm gevestigd is, rog een natuurlijke reactie aan.
„Die Dauer der Reaction erfahrt namlich bei beiden Reactionsweisen mit steigender Einübung eine Yerkürzung, die erst nach vielen hunderten gleichartigen Versuchen ihre nicht weiter überschreitbare Grenze erreicht, zugleich vermindert sich der Zeitunterschied zwischen S. u. M. Reaction indem sich qualitativ dieser Unterschied darin immer deutlicher ausprilgt, dass die Uebergange zwischen beiden Fornien mehr u. mehr schwinden. Unter diesen Umstanden wird es nothwendig, die beiden Reactionen nach kurzer und der nach langer Einübung gesondert zu behandeln".
Het tijdsverschil der sensorische en mot. reactie bedraagt, wanneer men zich kort geoefend heelt, ±0,1 sec.; tevens geeft de gemiddelde variatie, die voor sens. reactietijd 20 <r en voor motorische 10 <r is, een middel aan de hand om te herkennen met welken vorm men te doen heeft.
De gemiddelde variatie, een kriterium voor de onderscheiding van musculaire en sensorische reactie, geeft echter geen


bescheid omtrent de wijze der verdeeling van de waarden waaruit een serie bestaat. Hiervoor is het noodig een curve aan te leggen, waardoor de drie reactievormen, waaruit een serie is samengesteld, tot hun recht komen.
N. Alechsieff en R. Bergemann hebben zulke curven aangelegd. De eerste voor optische reacties, de andere voor acustische.
Noodzakelijk hiervoor is, dat men groote reeksen proeven neemt. Men ziet dan, dat langzamerhand de individueele afwijkingen, bij het inoefenen op een bepaalden reactievorm, minder worden, tevens blijft de maximale waarde ver beneden het arthm. gemiddelde. Zoo vindt hij voor sens. reactietijd bij optische prikkels 240 <r, tegen 290 s- door vroegere onderzoekers gevonden.
Ook de andere waarden hebben een groote vermindering ondergaan. Zoo was voor 6 personen, nadat door oefening de reacties constant waren, een natuurlijke reactie gevonden, respectievelijk 174 —180—184 —190 —194 — 205 <r. Niet iedere reactievorm laat zich even gemakkelijk inoefenen, zoo was het mogelijk in een betrekkelijk korten tijd, na ongeveer 150 proeven, bij dezelfde 6 personen voor musculaire reactietijd te vinden een waarde van 150 ?, die voor allen 't zelfde was. Niet zoo gemakkelijk was het te bereiken, dat men zuiver sensorisch reageerde. Hierbij kan men 2 typen onderscheiden, menschen bij wie van nature de mot. reactie de overhand had, en menschen bij wie de sensorische reactie overwegend is. De laatsten kunnen betrekkelijk snel sensorisch reageeren, terwijl bij de eersten soms alle pogingen te vergeefs zijn; bij beiden ziet men echter, dat de top der curve veel breeder is; soms kan men meerdere toppen waarnemen.
Meer dan bij de optische reactie, ziet men bij de acustische den duur der tijden verminderen, wat deels door de grootere reeks van proeven (600 — 1200), deels door exact experimenteeren verkregen wordt. Zoo beweegt zich bij 5 personen de natuurlijke reactietijd tusschen 100 en 128 s-. Hiervan is 100v


de uiterste grens, die bereikt kan worden voor muscul. reactietijd en 128 s- de uiterste grens voor sensor, reactietijd.
„Die Zeit eines Apperceptionswechsel würde demnach für Schalleindrücke günstigen Falls 20 — 30 s- betragen, wahrend sie bei Lichtreizen wohl in Folge der weniger ausgebildeten Coördination zwischen Gesichts- und Tastsin wahrscheinlich etwas grössere Werthe beansprucht".
Neemt men aan, dat de natuurlijke reactie de muscul. noch de sensor., maar eene gemiddelde waarde tusschen deze beiden in aangeeft, zoo laat het zich moeielijk verklaren, dat er menschen zijn, die alleen een motor, reactietype bij het natuurlijk reageeren vertoonen, terwijl anderen een sensor, type hebben. Men neemt daarom beter aan, dat het natuurlijk reageeren niets anders is dan eene afwisseling in de opmerkzaamheid, die nu eens gericht is op de beweging, dan weer op den prikkel.
„Kann auf diese "Weise die Entwerfung einer Streuungscurve die gesonderte Ausführung von Versuchen nach verschiedenem Typus ersparen, so bleibt aber gleichwohl die Sammlung einer grossen Zahl von Beobachtungen ein unerlassliches Erforderniss".
Gaat men bij zijne onderzoekingen van eene natuurlijke reactiecurve uit, waarvan de top ongeveer tusschen musc. en sensor, in is gelegen, zoo is het altijd veel gemakkelijker en gaat het met minder moeite gepaard om mot. te reageeren dan sensor. Heeft men het, wat gewoonlijk gemakkelijk is, zoover gebracht, dat men mot. reageert, dan is het zeer moeilijk, soms zelfs bijna niet meer mogelijk, sensor, te leeren reageeren, terwijl 't omgekeerde van zelf gaat.
Wat betreft de physische en psychophysische functies, die in het reactieproces ingesloten zijn, leert de nadere beschouwing der eenvoudige reactie, dat voor zintuigprikkels van middelmatige sterkte en gelijke intensiteit geen individueel onderscheid bestaat, dat het alzoo een constante is.
De intensiteit van een prikkel heeft slechts dan invloed, wanneer hij nauwelijks te hooren is, — men vindt dan een verlenging tot 337 <r met een gemiddelde variatie van 50 —


of wanneer hij het maximum bereikt heeft. Ook in dit geval zien we een verlenging optreden tengevolge van den schrik. Dit laatste komt alleen voor bij sensor, reactie; bij de motor, reactie komt het schrikken eerst tot stand na het uitvoeren van de beweging.
Van zeer veel gewicht bij 't nemen van proeven, waardoor de grootste fouten vermeden worden, is acht te slaan op den graad van spanning der opmerkzaamheid van den reagent. Zoo zagen ze bij een prikkel van zeer groote intensiteit reeds in 't gunstigste geval, dat de aandacht geheel in werking was, en invloed uitoefent; des te grooter is de invloed wanneer de prikkel niet verwacht wordt. Daarom is 't aan te bevelen voor iederen prikkel een voorsignaal af te zenden (ll/2 sec.) en de proeven regelmatig te laten uitvoeren. Tot dit laatste soort van proeven kan men ook de „Durchgangsbeobachtungen" der astronomen rekenen. Hier is 't voorsignaal niet door een tusschenpauze van den prikkel afgescheiden, maar gaan ze langzaam in elkander over. De voordeelen hieraan verbonden zijn duidelijk te zien in den eigenaardigen vorm der curven, die duidelyk, zelfs ook bij zulke menschen, die bij de andere methode steeds musculair reageeren, den sensorischen en motorischen top vertoonen.
In tegenstelling met den invloed, uitgeoefend door het voorafzenden van een voorsignaal op het tot stand komen van de reactie, oefent de afleiding der opmerkzaamheid een verlangzaamde werking op het tot stand komen van de reactie uit. Deze verlenging bereikt men : 1° door sterke en zwakke prikkels onregelmatig elkander te laten afwisselen; 2° tusschen een serie sterke prikkels plotseling een zwakke te voegen; 3° de pauze tusschen twee proeven plotseling zeer klein te maken en 4° door andere prikkels te laten inwerken. Deze kunnen dan nog van dezelfde qualiteit zyn — b.v. geluid door geluid waardoor de reactietijd 0.045 sec. langer wordt, of van verschillende qualiteit: licht door geluid, waarbij de verlenging 0.078 sec. bedraagt.


b. Invloed van eenige medicamenten op den duur van den acustischen reactietijd bij normale menschen.
KRAErELiNx) heeft zich ongetwijfeld verdienstelijk gemaakt, door na te gaan, welken invloed eenige medicamenten op den duur van den reactietijd hadden. Hij meende hierin een punt van uitgang te zien, om later de psychische verschijnselen die zich bij krankzinnigen voordoen, te bestudeeren. In zijn boek x) bespreekt hij uitvoerig de enkele proeven, die hieromtrent gedaan waren en onderwerpt tegelijk de zijne aan eene scherpe critiek, omdat deels de in- en uitwendige oorzaken, die op de reactie van invloed zijn, nog niet bekend waren, deels de methode van onderzoek te wenschen overliet.
Proeven met alkohol.
Na het gebruik van een bepaalde hoeveelheid alkohol (30 gr.), worden met een tusschentijd van hoogstens 2 a 3 minuten, serie's van 20—40 reacties uitgevoerd. Hieruit werd het arithmet. gemiddelde bepaald, nadat alleen die waarden vernietigd waren, welke door den reagent direct na de uitvoering fout werden genoemd, of waarvan bleek dat de techniek gehaperd had.
Uit zijn tabel, waarin nauwkeurig is aangegeven de datum, • de dosis, en verdere bijzonderheden, zien we bijna overal eerst een duidelijk kleiner worden der tijden optreden; daarna treedt een verlenging op.
Regelmatig begint dit afnemen reeds 5 min. na het gebruik. Eén persoor reageerde vaak te vroeg, zoodat we bij hem niet minder dan 10 % foute reacties zien optreden, terwijl in normalen toestand slechts 4 % voorkomt. Het maximum der verkorting ligt ± 20 min. na het gebruik en bedraagt van 5 tot 40 a", waarna met uitzondering van 2 personen overal een verlenging te constateeren valt. Werd de dosis alkohol
b E. Kraepelin, Ueber die Beeinflussung einfacher. psychïscher Vorgange durch einige Arzneimittel, 1892.


niet in eens, maar in refracta dosi genomen, zoo krygt men nevenstaande reeks
9 Y. 1882.
lQh 13'—17' lQh 25' lQh 30' lQh 36' 10M7 10*» 57 llh 5' 168 177 191 198|110 211|198 181|195 214|225
Op de tijden, die onderstreept zijn, werd telkens 7.5 gr. alkohol gebruikt.
Om de werking na te gaan bij gebruik van verschillende doses deed hij bij zich zelf proeven en vond:
Dosis 30 gr. 45 gr. 60 gr.
eerst verkorting 48 <r 11 o- —
dan verlenging — 32 s- 54 r
Proeven met thee.
Memoreerende de onderzoekingen, die door Exner zijn uitgevoerd, en waarvan hij de bruikbaarheid betwijfelt, geeft hij aan, dat Dietl en Vintschgau 20—25 minuten na het gebruik van twee koppen zwarte koffie een opvallende verkorting der eenvoudige reactie hebben waargenomen. Hierna onderwerpt hij de proeven van Dehio ') aan een nader onderzoek. Hij berekende hieruit het waarschijnlijk gemiddelde 2).
De resultaten vindt men in onderstaande tabel.
De, S., L., Tr. en K. waren de reagenten. De theedosis, deels Chineesche, deels Indische, bedroeg 10 gram, die men gedurende 10 min. liet trekken.
De I en De II namen cofïein per dosis 0,4 gr.
Het aantal getallen, waaruit het waarschijnlijke gemiddelde berekend werd, was bij De en S ongeveer 40, bij de andere 15.
i) Dehio, Ueber den Einfluss des Coffeins und des Thees, Diss. Dorpat 1887.
si Later Kraepelin's gemiddelde genoemd, z. 1.


Thee i| C o p f e i n
Eeagent ; 1 ; 
Datum ^r" K. S. De I De II
c „ 11. V. 82 ll.V.82 29.XI.86 14.XI.86 20.XI.86 N°rm-R-T- 149 _169 122 183 ' 138
146 172 121 130 138
a 129 176 119 130 129
c S 143 178 127 132 134
2 '§ 158 165 130 127 124
| Z 161 173 132 131 134
'1 % 157 130 120 136
M 'Bi 166 125 134
| 11 182 125 132
® > 130 120
8 -o 131
as
136 127
Duur der || 46' | 59' | 167/ 87' 111' proeven. || | i
Bij K. bemerkt men een uitzondering op den algemeenen regel; dit moet wellicht daarin gezocht worden, dat K. dien dag reeds proeven met aether had verricht.
De werking van coffein houdt over 't algemeen wat langer aan, maar vertoont overigens de zeilde uitwerkingen.
Proeven met Paraldehyd.
Na het gebruik van paraldehyd (2 —5 gr.) wordt de reactietijd eerst bij eenige personen eenigszins verkort, daarna spoedig verlengd. Deze verlenging is echter niet van langen duur. Bij personen die neiging hebben tot vroegtijdige reactie, wordt deze meer. Zoo vindt men bij een persoon normaal geen, bij 2 gr. twee, bij 5 gr. veertien te vroege reacties, terwijl bij 2 personen deze dosis geen invloed heeft.
Nam men in plaats van ineens, de 5 gram in refracta dosi, dan ziet men:


18. II. 84.
Normaal. 9h50 J 9h54 | 10b j 10^ 7' 1 10h 13' I 10h 26' 188 208 175 174 189 198 192 219 215!214| 214 190
Op de onderstreepte tijden werd telkens 1 gr. gebruikt.
Proeven met chloralhydraat.
Hierover hebben Cervello en Coppola veel gewerkt. De werking kwam in hoofdzaak overeen met paraldehyd, duurde echter wat langer. Subjectief werd hierbij de verlenging niet opgemerkt, zelfs meent een der reagenten, dat na 't gebruik van 0,5 gr. de reactie sneller tot stand kwam. Kraepelin, die zelf na het gebruik van 2 gr. experimenteerde, zag zeer weinig verandering in den duur; de geringe verlenging die optreedt, begint zeer spoedig.
In navolging van Wundt kan men de door Kraepelin onderzochte stoffen in 4 groepen onderscheiden: lste die eerst de tijden kleiner maken en daarna verlengen, (Alkohol + paraldehyd, morphine); 2de die de omgekeerde werking hebben (kleine dosis aether, chloroform en amylnitryt); 3de waarbij de tijden alleen grooter worden (groote dosis alcohol, aether, chloroform en chloralhydraat); en 4do die uitsluitend een kleiner worden van de tijden tengevolge hebben (thee, koffie).
c. By krankzinnigen.
W. von Tschisch 2)
behoorde tot de eersten, die de experimenteele psychologie in de psychiatrische kliniek toepastten, en ofschoon hij altijd in gebreke is gebleven zijne aangekondigde onderzoekingen te publiceeren, geven we hier weer wat hij daaromtrent in zijne korte mededeeling zegt.
Hij onderzocht een lijder aan dementia paralytica en een para-
') Zie, Psychol. Arbeiten.
2) Von Tschisch. Neurol. Centralblatt 1885.


noiicus (P), beiden in een toestand van beginnende dementie. Dan nog deed hij onderzoekingen met een maniacus (M.), die hij gedurende 8 mnd. in het exaltatie stadium, later in het stadium van reactieve uitputting onderzocht.
De Hipp'sche chronoskop registreerde den tijd, terwijl de acustische prikkel ontstond door den val van een kogel van een hoogte respectievelijk 57.5 en 3.5 cM. op een harde onderlaag.
Patiënten D. P. P. M.
Sterk geruisch.. i 0.08 150 0.12 ' 150 ! 0.07 150
Zwak geruisch.. j 0.10 150 0.12 150 0.11 150
aM n aM n aM n
aM = arithm. gemiddelde; n = aantal proeven.
Yan te voren waren de patiënten gedurende eenigen tijd geoefend. Hij meent dan ook, dat de eenvoudige reactietijd geen verandering ondergaat, maar dat het onderscheid der getallen aan individueele eigenaardigheden moet toegeschreven worden.
Walitzkaja j)
onderzocht 7 krankzinnigen, daarna nog 5 gezonden. Hij meende dat vooral de leiding van het experiment grooten invloed zou hebben.
Bepaald werd de acustische reactietijd, zoowel voor zwakken als sterken prikkel, gereageerd werd met linker- en rechterhand.
De onderstaande tabel geeft het arithm. gemiddelde aan verkregen bij gezonden, nadat met overleg van den reagent de twijfelachtige waarden geschrapt waren; bij de krankzinnigen werden na goeddunken van den experimentator sommige getallen verwaarloosd.
J) Walitzkaja. Algem. Zeitschrift für Psychiatrie Bd. 46.


a. Gezonden.
Rechts. Links. : Rechts. Links.
Geruisch. i sterk. zwak.
Personen.
N. N. I 168 170 | 206 194
W. W. j 180 173 I 191 201
K. Z. 186 182 204 205
E. B. 169 172 202 207
M. M. 179 184 ji 195 198
b. Krankzinnigen. {
N. S. i| 180 186 i 208 190
G. S. j 194 201 : 225 228 J. W.
remissie 180 179 ; 229 219
maniac. stad. jj 176 181 216 221
N. N. 168 | 179 j 206 209
A. G. 208 192 245 257
M. D. j 231 - |j 446
M. S. 286 I 308 Ü 369 491
A. G., M. D. en M. S. waren lijdend aan Dem. paral, primit.; G. S. aan Dem. paral.; N. M. aan Paral, progress. maniac.; J. W. aan Paralysis progressiva, terwijl N. S. Paranoia hallucinatovia acuta had.
Büccola,
de helaas te vroeg ontslapen Italiaansche psycholoog geeft in zijn werk „La legge del tempo nei fenomeni del pensiero" het resultaat van zijn onderzoekingen over den reactietijd bij krankzinnigen.
In de tabellen geeft hij achtereenvolgens uit zijn series, het gemiddelde, de grootste, de kleinste en 't verschil van de grootste en kleinste waarde, aan.


Deze zijn voor 4 Imbecillen:
j Media. Minima. Massima. Differenza.
B. A 0.282 0.449 0.165 0.284
R. Y 0.403 0.567 0.248 0.319
C. N 0.418 0.630 0.237 0.408
S. V 0.479 0.598 0.321 0.277
Voor 4 Idioten:
P. A 0.557 0 823 | 0.313 | 510
P. M 0.637 1.588 I 0.268 1 1.320
B. G 0.672 0.993 i 0.376 0.617
R. R 0.489 1.185 ! 0 295 0.890
Kenmerkend voor Imbecillen en Idioten is, dat 't gemiddelde zeer hoog is, eveneens het verschil tusschen massima en minima.
Dan onderzoekt hij gevallen van dementie; voor het eerste geval, dat hij onderzocht, één paralyticus, vindt hij een
Media j Massima Minima 1 Differenza 0.189 | 0.340 0.109 j 0.231
Een ander geval is een vrouw met dementie met aanvallen van exaltatie en intelligentiedefect. De getallen hiervan zijn niet overgenomen, wijl ze zoo sterk uiteenloopen. Ook hier is 't gemiddelde zeer hoog en de vergrooting is proportioneel aan 't defect. Ook 't verschil tusschen massima en minima is zeer groot en 't minimum nog grooter dan bij gezonden.
Bij deze gevallen voegt hij nog een reeks andere, die deze conclusies bevestigen.
Naam. Media. Massima. Minima. Differenza.
G.F 0.159 0.318 0.114 0.204
M.M 0.189 0.340 0.109 0.231
B. A 0.211 0.396 0.135 0.261
D.M 0.240 426 0.162 0.264
A.P 0.389 887 0.193 0.694
C. C 0.506 1.095 0.339 0.756
I.A 0.566 1.690 0.274 1.416
Z.E 0.958 1.342 0.347 0.995


De derde groep
zijn vormen van Exaltatie. Het blijkt, dat het vooral gevallen van Manie zijn. Zijn conclusies zijn de volgende: De reactietijden komen ongeveer overeen met de reactietijden van een normaal mensch, maar de oscillatie's van massima en minima zijn zeer groot en dit is afhankelijk van de oplettendheid.
Vierde groep.
Melancholische toestanden. Hiervan onderzocht hij 4 gevallen, waarvan vooral één geval zeer belangrijk is, want hij onderzocht dit eerst gedurende de ziekte, daarna na de genezing. Na de genezing was 't media, 't massima en 't minima, en 't verschil tusschen massima en minima, minder groot, dan gedurende de melancholie.
Vijfde groep.
Deze bevat 4 gevallen van Paranoia chronica of acuta. De resultaten zijn zoo uiteenloopend, dat er weinig van te zeggen valt. Hij beweert dat 't gemiddelde en 't minimum bijzonder groot zijn.
Zesde groep.
Dit waren vier gevallen van Epilepsie, waarvan een zonder psychische stoornissen. In het laatste geval zijn de getallen vrij normaal. In de andere gevallen vindt men 't zelfde, als bij Dementie.
Hij had gelegenheid een geval te onderzoeken, waarbij de patiënt in een droomtoestand, na een epileptischen aanval, verkeerde, hierbij vond hij een verhooging van het gemiddelde van 37 o-, van het massima 77 <r en van het minima 11 <r.
Guicciardi en Tanzi *)
herhaalden de onderzoekingen door Buccola gedaan, volgden daarbij geheel zijne methode, doch wijken in de berekening van hem af. Allereerst schrappen zij direct die proeven, waarbij andere factoren hebben samengewerkt, b.v. geruisch enz. Dan nemen ze van de 50 getallen, waaruit een serie bestaat, de
!) Revista experimentale 1885.


10 kleinste en berekenen die afzonderlijk — il gruppo minima —, terwijl de overige 40 te zamen worden berekend - il gruppo massimo —. Van deze twee groepen wordt het arithm. gemiddelde berekend. Zij bepalen den graad van opmerkzaamheid door 't verschil van deze arithmetr. gemiddelden te nemen.
Ze hechten een groote waarde aan, il gruppo minimo. Ze meenen, dat het gemiddelde hieruit, den eigenlijken reactietijd weergeeft en beweren dat het gemiddelde van de 50 getallen tot op zekere hoogte kan beschouwd worden, als een coëfficiënt, die voor een bepaald persoon als een constante kan beschouwd worden, waarmede de opmerkzaamheid schommelt. Zij noemen het gemiddelde uit de minimale groep „het ideale getal".
Uitsluitend werden paranoiici onderzocht, 6 vrouwen en 8 mannen. Allen zijn genezen en waren van verschillenden ouderdom en ontwikkeling. De leeftijd wisselde tusschen 22 en 56 jaar.
Het gemiddelde voor il gruppo minima was van 69 —124 n „ „ variatie,, „ „ „ „ 3-12(7
» n voor „ „ massima „ „ 110-190 s» „ variatie „ „ „ „ „ 9 - 28 <r
Het totale gemiddelde 94 —157 c-
Numero minima 62 —110 n
„ massima 180-3481
Differenza 98-256?
Zij komen dan tot de volgende conclusies:
I. Hallucinanten kunnen tengevolge van de abnormale prikkelbaarheid van hun apperceptiecentrum nog sneller reageeren dan normale individuen, indien hunne opmerkzaamheid op geschikte manier op een bepaalden prikkel gericht wordt en storende oorzaken ontbreken.
II. Deze versnelling van den reactietijd, welke, omdat bovengenoemde gunstige omstandigheden niet altijd kunnen aanwezig zijn, zich slechts nu en dan voordoet, berust waarschijnlijk op die phase van de activiteit van het bewustzijn, waarin deze gericht is op de elementaire gewaarwording.


III. Het gebrek der opmerkzaamheid der hallucinanten is afhankelijk van die abnormale prikkelbaarheid, en berust op de aanwezigheid van afleidende, werkelyke of hallucinatorische prikkels.
Het gebrek aan oplettendheid bij de hallucinanten berust dus op hallucinaties en op de afleiding door emoties.
IV. Zoo is 't begrijpelijk dat èn bij de minimale èn bij de maximale groep de gemiddelde variatie zeer groot is.
V. De gemiddelde waarde van de minimale groep is een direct gevolg van de abnormale prikkelingstoestand van het apperceptie-centrum, welke prikkel zelf weer als oorzaak der hallucinaties moet beschouwd worden; daarentegen berust de gemiddelde waarde der maximale groep op uitwendige oorzaken of intercurrente hallucinaties gedurende 't onderzoek.
Dit resultaat bevestigt dat een intelligentiedefect bij paranoiici niet bestaat.
Obersteiner.
Na eerst aan gezonde personen de bruikbaarheid van zijn Psychodometer bewezen te hebben, onderzocht hij daarmede 2 vrouwelijke en 18 mannelijke patiënten.
Hij acht vooral den kortsten reactietijd, dien hij bij 't experimenteeren verkrijgt, van groote beteekenis. Hij beweert, dat dit minimum zoo niet de kleinste, dan toch ongeveer den tijd voorstelt, waarin de reactie tot stand kan komen, en meent, dat het daarom slechts geoorloofd is uit dit minimum en niet uit de gemiddelde waarde, de snelheid der psychische processen te beoordeelen.
Groote verschillen doen vermoeden, dat er omstandigheden bestaan, waardoor de opmerkzaamheid verminderd wordt.
Hij onderzocht één geval:
diagnose: „Wahnsinn" (acute hallucin. paranoia): de gemiddelde reactietijd uit 12 proeven bedroeg. . 0.199 sec.
het minimum 0.115 „
het verschil van maximum en minimum 0.225 „


één geval van Melancholie in 't stadium van reconvaliscentie met een:
gemiddelden reactietijd 0.194 sec.
een minimum 0.126
een maximum 0.450
één geval van „geringgradige Verrücktheit":
een gemiddelden reactietijd 0.222 sec.
een minimum 0.145
een maximum 0.297
één geval van „hochgradige Verrücktheit"
(Paranoia chronica):
een gemiddelden reactietijd 0.348 sec.
een minimum 0.190
een maximum 0.648
één geval van Dementica paralytica I (remissie):
een minimum 0.180 sec.
een maximum 0.520
één geval van Dementica paralytica (eindstadium): een minimum 0.303 sec.
een maximum 0.705
•
Dan nog onderzocht hij een patiënt met Paranoia hallucinatoria periodica, in het stadium van genezing, en vindt:
een minimum 0.120 sec.
een maximum 0.151
Uit zijn onderzoek meent hij te mogen besluiten:
I. een versnelling der reactietyd is niet aan te toonen; II. bij de meeste krankzinnigen is de reactietijd verlengd ('t minimum of de gem. waarde);
III. verhooging van den minimaaltijd wijst op een diep ingrijpend proces in de hersenen;
IV. een groote gemiddelde reactietijd verraadt, dat het vermogen om de opmerkzaamheid te concentreeren afgenomen is;


V. het verloop der psychose wordt door den reactietijd gekenmerkt ;
YI. langere reacties en groote verschillen der getallen onderling, geven een maatstaf van de afname der psychische processen.
Masselon. x)
In zijn „Psychologie des déments précoces" geeft Masselon zijn proeven weer, die hij heeft genomen bij patiënten lijdende aan Hebephrenie, en ofschoon niet kan ontkend worden, dat de verdienstelijke schrijver de wetenschap aan zich heeft verplicht, moet toch een bedenking geopperd worden, tegen zijn zucht om 't beeld der Dementia praecox zoo ver uit te breiden.
Een der hoofdstukken „temps de réaction" geven we hier in 't kort weer.
Het onderzoek is niet altijd gemakkelijk voor hem geweest. De opmerkzaamheid is te zeer wisselend, dan dat de pat. in staat zijn hunne opmerkzaamheid op den prikkel te kunnen concentreeren. Deze moeielijkheid zocht hij te ontgaan door de patiënten een zekere belangstelling in het onderzoek te doen stellen.
De proeven volgden geregeld met tusschenpauze van 10 min. De opmerkzaamheid der patiënten werd 2 a 3 sec. voor het voorsignaal in een gunstige conditie gebracht door hen aan den komenden prikkel te herinneren „attention".
Doel van zijn onderzoek was te weten:
I. de duur van de reactietijden bij Dementia praecox;
II. de schommelingen der reactietijden onder den invloed der verschillende omstandigheden, die den duur kunnen veranderen;
III. de houding der patiënten gedurende het experiment.
Van een beperkt aantal proeven wordt het gemiddelde berekend, omdat hij meent dat ten gevolge der vele proeven de tijden aanzienlijk zullen verlengen. Niet bij alle patiënten zijn de tijden verlengd — „il s'agit de maladies capables encore
!) Thêse de Paris.


d'un certain effort intellectuel" — toch vindt hij den tyd meestal aanzienlijk verlengd. Hij is proportioneel aan de activiteit van de hersenen.
Als gemiddelde waarde kan hij 370 <r stellen, maar tevens vindt hij bij éénigen een waarde van 768 a-. Bij een patiënt, die hij gedurende het remissie-stadium kon onderzoeken, daalden de tijden van 468 <r tot 160 tr., terwijl de gemiddelde variatie van 46 u tot 31 <r afnam.
Vele factoren kunnen eene verlenging van den reactietijd ten gevolge hebben; zoo ziet hij den invloed van den gevoelstoon een invloed uitoefenen. Met minder geschiedt dit door de opmerkzaamheid en vermoeidheid. Dit laatste ziet men reeds uit een reeks van 29 reacties.
1—7 reactie. Reactietijd 179r GV. 20
7-13 190 96
13-19 240 64
10-25 398o- 324
25-31 311 240
Yaak treden te vroege reacties op en dit voornamelijk bij patiënten, die een korten reactietijd hebben. De meeste hebephrenici raken nooit vertrouwd met het experiment. Zij schenken hunne opmerkzaamheid niet aan hetgeen ze moeten doen, houden den reactiesleutel niet goed vast, glijden er voortdurend met den vinger af en vergeten, als men ze niet steeds controleert, hunne aandacht aan den komenden prikkel te schenken.
De resultaten zijn afhankelijk van den patiënt en variabel bij denzelfden patiënt onder verschillende omstandigheden. De tijden zijn verlengd proportioneel aan de ziekte. Hierbij is het ontbreken van de opmerkzaamheid een voorname factor, zooals bij patiënten, lijdende aan steriotypie, tics enz., voorkomt. Toch komen er zieken voor, waarbij deze factoren niet aanwezig zijn en waarbij toch de tijden excessief verlengd zijn. Bij deze moet de oorzaak gezocht worden in een vertraging van de psychische processen.


HOOFDSTUK II.
Eenige instrumenten vroeger in gebruik bij de experimenteele psychologie ter bepaling van reactietijden.
De astronomie heeft te allen tijde de experimenteele psy. chologie met al haar instrumenten ten dienste gestaan. De laatste, heeft hiervan niet ondankbaar, ruimschoots gebruik gemaakt. Bovenaan staat de chronoskop van Hipp !). In zijn oorspronkelijken vorm had deze al een groote reputatie verworven, zoodat Hirsch reeds zeide: „unter den zur Messung sehr kleiner Zeitraume ersonnenen Instrumenten eines der genauesten und zugleich für den Gebrauch bequemsten". Zijn nauwkeurigheid dankt de chronoskop aan een goed werkenden regulator. Deze bestaat uit een vibreerende staaf, waarvan het eene einde stevig bevestigd is, terwijl het andere einde vrij trilt en bij iedere trilling een tand van een rad laat voorbijgaan. Is nu deze staaf op een zeker aantal trillingen per seconde afgestemd, dan bewegen er ook per seconde een even groot aantal tanden van het rad er onder door en reguleert dit zoo doende den gang van het uurwerk. Het aantal trillingen van deze veer kan naar willekeur grooter of kleiner gemaakt worden, doch is gewoonlijk ± 1000.
Wordt nu de chronoskop, die een door een gewicht gedreven uurwerk is, aan den gang gemaakt, dan begint de regulator te trillen. Deze maakt b.v. 1000 trillingen per seconde. Tusschen iedere trilling gaat een tand van het rad door. Dit rad, dat
*) Wundt. Grundzüge, bldz. 390.


gedwongen is regelmatig te loopen, brengt de beweging over op een as. Deze staat door tusschenkomst van twee kamraderen en een meenemer in verbinding met een wijzer. De wijzer loopt in Vi0 sec. rond en geeft 1/1000 sec- aan> wat op een aangebrachte wijzerplaat is af te lezen. Een tweede wijzer is aangebracht, die eveneens langs een in 100 gelijke deelen verdeelden wijzerplaat loopt. Loopt de eerste éénmaal rond (yi0 sec.) dan beweegt de tweede wijzer Vioo deel van den wijzerplaat. Deze volbrengt dus een ronddraaiing in 10 sec. Een anker is nu aangebracht, dat, zoolang de stroom door een electromagneet gaat en dit anker aantrekt, een hefboombeweging maakt, waardoor de wijzers stilstaan; wordt 't anker daarentegen losgelaten, bij 't verbreken van den stroom, dan wordt de wijzer in het hoofduurwerk ingekoppeld en loopt mede.
Om nu den physiologischen tijd van een gehoorsindruk te bepalen, diende het volgende experiment. Terwijl een kogel op een harde onderlaag viel, veroorzaakte hij een geruisch (gehoorsindruk), en werd tegelijk de stroom geopend. De reagent drukte vervolgens, zoo gauw hij het geruisch hoorde, op den knop van een Morsesleutel, waardoor 't contact verbroken werd en de stroom weer doorging. De tijd, gedurende welke de stroom geopend is geweest, kon van den chronoskop afgelezen worden.
Donders en de Jaager1)
maakten bij hunne proeven ter bepaling van den tijd om geluidsindrukken waar te nemen, gebruik van den phonautograph, die in zijn verbeterden vorm daartoe zeer geschikt was. Als prikkel diende een toegeroepen woord, de reageerende beweging bestond eveneens in het uitspreken van een woord.
De phonautograph heeft den vorm van een paraboloid. De afgeronde top wordt door een sterk gespannen vlies afgesloten, dat door het uitspreken van een woord in trilling kan worden gebracht. Deze trillingen worden door hefboompjes op een roteerende beroette trommel overgebracht. Deze trommel wordt
') De Jaager, Dissertatie, Utrecht.


door een uurwerk gedreven. Als tijdmeter diende een stemvork, die op een bepaald aantal trillingen per seconde was afgestemd. Deze trillingen werden eveneens op de draaiende trommel aangegeven.
Nu plaatsten twee personen zich voor den phonautograph. Sprak A een woord uit, dan moest B dat zoo gauw mogelijk nazeggen. Zoowel door 't spreken van A als van B geraakte het gespannen vlies van den phonautograph in trilling, en werden deze trillingen op de beroette trommel overgebracht. Men had nu slechts te tellen hoeveel trillingen van den stemvork tusschen de golvingen door A en B veroorzaakt, gelegen waren.
Donders !) gaf later nog eene andere methode aan om afwisselend den physiologischen tijd voor een gezichts-, gevoels- en gehoorsindruk te bepalen.
Een electrische vonk sprong van een schrijfstift op de draaiende trommel over. Het oogenblik van het ontstaan van den prikkel werd doordat de overspringende vonk het beroette papier verkleurde, aangegeven. Hij wist het zoo in te richten, dat het overspringen van de vonk naar willekeur van den experimentator slechts gezien, gevoeld of gehoord werd. De reagent had slechts een houten staafje weg te slaan, om het oogenblik der reactie aan te geven. De tijd, die tusschen beide verloopen was, liet zich nu zeer gemakkelijk aflezen.
In 1868 publiceerde Donders nog twee werktuigen „tot bepaling van den tijd voor psychische processen benoodigd".
De noematachograaf bestaat uit een cylinder, en komt veel overeen met den phonautograaf. Op den cylinder wordt naast den tijd, het oogenblik aangegeven, waarop een prikkel inwerkt, en het oogenblik, waarop het teeken van de gewaarwording gegeven wordt. Verschillende prikkels kunnen worden aangewend, een geluid, hetzij van een veer, die door eene naast den cylinder uitstekende stift wordt aangeslagen, hetzij van
een stemvork, op bijzondere wijze plotseling in trilling gebracht,
!) Donders. Onderzoekingen, gedaan i. h- physiol. labor. der Utr. Hoogeschool. R. II, bldz. 92.


en deze trillingen onmiddellijk registreerende, hetzij van een menschelijke stem of eenig ander geluid, geregistreerd door een phonautograaf. Op den prikkel kan men met verschillende signalen reageeren, b. v. door drukking op een sleutel, waarbij een electromagneet eene stift in beweging brengt; door het aanslaan van een stemvork, of zooals voor sommige proeven noodzakelijk is, het zijdelings wegslaan van een horizontaal stuk, verbonden met een verticaal houten staafje, aan welks bovenste deel een horizontaal veertje verbonden is dat op den cylinder iedere afwijking aangeeft.
Met dit toestel kan men bepalen:
Den physiologischen tijd bij indrukken op 't oog, oor en de geheele hand. Verder kan men daarmede nagaan, hoeveel tijd er noodig is, om een dilemma te beslissen, en in verband daarmede een signaal te geven, en kan de vereischte tijd worden bepaald om uit meer dan 2 prikkels één te onderscheiden en met een bepaald signaal te beantwoorden; dan nog is men in staat het tijdverschil te bepalen om van twee prikkels te beslissen, welke de prioriteit heeft.
„De Noematochometer bestaat uit een prisma dat, belast met een hoefijzer, achter eene verticale plank door het afbranden van een draad wordt losgelaten en in zijn val, door het verplaatsen van een kurken hefboompje, zonder eenig geluid een stroom opent, waarvan men de vonk ziet en een oogenblik te voren of daarna, zijn hoefijzer op twee koperen staven verliest, van welken slag men den klank hoort. Terwijl op het vallende prisma de plaats, waar het hoefijzer rust, en de stift, die het hefboompje beweegt, verschuifbaar zijn, kan men, de juiste snelheid kennende, waarmede het prisma tegenover de opening in de plank vallende is, met volkomen nauwkeurigheid regelen, hoeveel de slag vroeger of later dan de vonk zal worden voortgebracht. Met den tijd, vereischt om de prioriteit te onderscheiden, is de tijd, voor een eenvoudige gedachte benoodigd, gevonden. Het verschil in tijd, om den prikkel door het gehoor en door het gezicht tot bewustzijn


te brengen, vindt men hierbjj tevens door afwisselend aan den eenen en aan den anderen prikkel de prioriteit te geven."
Haenkel ') gaf in 1868 eene beschrijving van een door hem vervaardigd toestel, waarmee hij in staat was zeer kleine tijden te meten. Het bestond uit een liggende as, waaraan een rad bevestigd was. De rand van dit rad was nauwkeurig verdeeld in graden, minuten en seconden. In 't rad tegen de gegradueerde boog was een ring van paraffin bevestigd, waarvóór twee schrijfstiften waren aangebracht. Deze stiften, draaibaar om een as, maakten, wanneer hun uiteinden door een electromagneet werden aangetrokken, een beweging naar den paraffinring toe, en lieten hier een indruk na. Wilde hij nu den tijd bepalen, dien men noodig heeft, om op een gegeven teeken een beweging met de hand te maken, dan werd het rad door een uurwerk in beweging gebracht. De snelheid waarmede het draaide, kon bepaald wrorden uit het aantal sluitingen en verbrekingen van een galvanischeri stroom. Vervolgens liet hij een hamer vallen op een stuk metaal, waardoor een stroom gesloten werd, die een der stiften in beweging bracht, en een indruk in het paraffin achterliet, doch in het volgende oogenblik weer terugging.
Het neerkomen van den hamer op de plaat veroorzaakte een geruisch, welk geruisch diende als acustische prikkel, waarop de reagent de reageerende beweging — hier het neerdrukken van een onderbrekingssleutel — uitvoerde. Door deze beweging werd een tweede stroom gesloten, die de andere stift in beweging bracht en eveneens een indruk in de paraffin achterliet.
Uit den afstand der twee paraffinindrukken en de rotatiesnelheid van het rad kon nu de reactietyd bepaald worden.
Exner 2).
bediende zich bij zijne veelzijdige onderzoekingen op het gebied der experimenteele psychologie van een roteerende schijf, die
]) Poggendorff's Annalen, Bd. 132.
2) Exner, Pflüger's Archiv. Bd. 7.
4


door een motor (Helmholtz) in beweging werd gebracht. De omwentelingstijd kon door berekening bepaald worden. Op de schijf was een beroet stuk papier bevestigd. De knal van een electrische vonk was het teeken, dat de reageerende beweging moest uitgevoerd worden. Het ontstaan van die vonk werd op het juiste moment, door den experimentator door het trekken aan een zwevend plankje, dat een schrijfstift in beweging bracht opgeteekend; werd de indruk waargenomen, dan werd door het omgooien van een wip een stroom gesloten, waardoor een andere schrijfstift van zijn normale richting afweek. Uit den afstand der twee opgeteekende momenten en de snelheid der roteerende schijf werd de tijd berekend.
Obersteiner, door de resultaten van Exner, bij normale menschen verkregen, aangespoord en de proeven bij krankzinnigen willende herhalen, vervaardigde daarvoor in overleg met Exner een ander instrument, waarmede eveneens kleine tijden konden bepaald worden. Het bestond uit een elastische veer, die een bepaald aantal trillingen per seconde maakte. Deze trillingen werden op een met roet bedekte plaat opgeschreven. Tegelijk met het ontstaan van den prikkel, werd de veer los gelaten en begon hare trillingen te registeeren. Werd de indruk waargenomen, dan onderbrak de reageerende hand, door de veer van de beroete plaat te verwijderen, het opteekenen van de trillingen. Uit het aantal kon nu direct de reactietijd bepaald worden.
Von Kries en Auerbach
gebruikten het kymographion, een horizontaal roteerende trommel, die door een uurwerk in beweging werd gebracht. De trommel is beplakt met een papieren hulsel, waarop een walmend petroleumlampje een dun laagje roet heeft afgezet. Bij iedere omwenteling van de trommel komt een horizontale doorsnede voorbij de schrijfstift. De proeven werden zoo
J) Archiv für Psysiologie, 1877.


ingedeeld, dat steeds op dezelfde doorsnede gelijksoortige werden opgeteekend, terwijl voor een nieuwe reeks steeds de trommel verschoven werd. Twee schryfstiften waren zoo aangebracht, dat ze op de draaiende trommel twee evenwijdige lijnen schreven. Deze schrijfstiften, draaibaar om een as, weken van hunne normale richting af, wanneer een stroom door een electromagneet ging. Hierdoor was men in staat het sluiten en openen van een stroom nauwkeurig te registreeren. Om onafhankelijk van de rotatiesnelheid te zijn, was een derde schrijfstift aangebracht, welks electromagneet met een chronometer in een galvanische keten was gekoppeld. Deze stift schreef nu een golvende lijn op de beroette trommel. Hierdoor was men onafhankelijk van de fouten, die het uurwerk van den kymographion aankleefden. Met dit apparaat werd zoowel de acustische- als de tactiele reactietijd bepaald. In het eerste geval ontstond door een neervallend hamertje een klokslag, en werd een galv. stroom gesloten, waardoor de eene stift in beweging kwam. Nam de reagent den indruk waar, dan bracht hij zoo snel mogelijk een hefboompje in beweging, waardoor een tweede galv. stroom gesloten werd, wat tengevolge had dat de 2de stift afweek.


HOOFDSTUK III.
Methodiek van het eigen onderzoek.
Het was Prof. Ziehen gebleken, dat onder bepaalde omstandigheden, de opmerkzaamheid beter in eene bepaalde richting werkzaam kon zijn. dan wanneer deze geheel aan zich zelf overgelaten, door geen enkelen invloed van buiten, werd begeleid. Steunende op deze bewering, hebben we experimenteel zijne meening niet alleen bevestigd gevonden, maar hebben we tevens kunnen aantoonen, dat men met minder moeite gedurende een langeren tijd in staat is, zijn opmerkzaamheid op een komenden prikkel te vestigen.
Gaan we na welke invloeden in staat zijn, daarvoor in aanmerking te komen, dan blijkt dit alleen een monotone prikkel van zekere qualiteit en intensiteit te zijn, afhankelijk van den prikkel, die verwacht wordt. De verklaring hiervoor, — later vermelden we 't resultaat van het experimenteel onderzoek — is niet moeilijk, en ligt voor de hand. De reagent tracht, zooveel als mogelijk is, de opmerkzaamheid op den komenden prikkel te concentreeren. Deze wordt telkens zoowel door inwendige als door uitwendige prikkels, die niet absoluut uit te sluiten zijn, en verschillend van qualiteit zijn, nu eens in deze dan in die richting afgeleid en maakt dat de graad van spanning der opmerkzaamheid nu eens grooter dan weer kleiner is. Worden nu deze intercurrente prikkels van verschillende qualiteit, quantiteit en intensiteit, door een prikkel die steeds inwerkt op het bepaalde zintuig met dezelfde qualiteit, quantiteit en intensiteit vervangen, of wat ook mogelijk is, overheerscht, dan moet dit een gunstigen invloed op het concen-


treeren van de opmerkzaamheid uitoefenen. Later zullen we zien, dat deze constante monotone prikkel met den prikkel waarop de opmerkzaamheid gevestigd moet worden, tot hetzelfde sensor, gebied behoort. Voordat we uiteenzetten, op welke wijze we het onderzoek, dat ons 't bovenstaande leerde, hebben ingericht, meenen we eerst een overzicht van de door ons gebruikte instrumenten en hun plaats te moeten geven.
Plaats der instrumenten.
Naar gelang we bij onze proeven gebruik maakten van een of twee kamers, was de opstelling der instrumenten, en de plaats die de personen innamen, verschillend. We doen dan ook het best dit afzonderlijk te bespreken.
a■ Experiment in een kamer.
Al de instrumenten, de chronoskop, de contröleharaer, de rheostaat-, de voltmeter, de reactiesleutels en de commutator waren in een galvanischen stroom opgenomen. Deze stroom werd geleverd, of kon geleverd worden, door verschillende elementen, zonder dat het ten nadeele der nauwkeurigheid was. Het gunstigst en gemakkelijkst voor ons was, dat we elementen hadden, die een stroom leverden, die zooveel mogelijk constant bleef. Ze werden telkens door een mechanicus gecontroleerd en alle 6 weken van nieuwe vloeistof voorzien, daarenboven waren ze zoo geplaatst, dat mechanische invloeden niet konden inwerken. Praktisch onbruikbaar zijn alleen die, waarbij de stroomsterkte plotseling verandert.
De chronoskop was geplaatst op een tafel, die steeds op de zelfde plaats bleef staan. Daarvoor zat een mechanicus, die met de inrichting van het instrument en het gebruik daarvan vertrouwd was. Links van den chronoskop was een commutator bevestigd. Hier kwam de stroom binnen en begaf zich door den benedensten electro-magneet. Van hier ging hij naar den contrölehamer, die rechts van den chronoskop op tafel was geplaatst. Zoodoende was de mechanicus in staat, zoowel


chronoskop, als commutator en contrölehamer te bedienen. Den contrölehamer verlatend, ging de stroom nu door den voltameter en den rheostaat naar het experimenteertafeltje, waarop twee reactiesleutels bevestigd waren. Deze tafel was zoo geplaatst, dat elk uitzicht naar huiten of op den chronoskop en de andere instrumenten onmogelijk was. Hierdoor verkreeg men, dat patiënten die soms al te achterdochtig of nieuwsgierig waren, geen verdere poging deden om te weten te komen, wat in het overige gedeelte van de kamer gebeurde. Tevens was de experimentator genoodzaakt, zijn volle aandacht aan het experiment en den patiënt te geven.
Door deze twee reactiesleutels, die ons in staat stelden, naar willekeur, den stroom te laten doorgaan of te verbreken, keerde vervolgens de galv. stroom weer naar den commutator en de elementen terug.
Nog was in de kamer opgesteld, de WuNDT'sche chronograph. Hiermede werd de valtijd van den contrölehamer bepaald.
Daarvoor waren in een keten opgenomen één der schrijfstiften van den chronograph, de commutator en de contrölehamer. De stroom, — hiervoor was een sterke noodig — kwam weer in A ') binnen, doorliep achtereenvolgens den chronograph en den contrölehamer, om weer in A te verdwijnen. Dan nog waren twee andere stroomen noodig: één om de HELMnoLTz'sche stemvork van den chronograph in trilling te brengen, de andere om den contrölehamer door middel van een electromagneet op een bepaalde hoogte te fixeeren.
b. Experiment in twee kamers.
Voldeed de chronoskop-kamer in Utrecht niet aan alle eischen. omdat de ligging ten opzichte van het gesticht minder gunstig was, bij het onderzoek in een kamer was de invloed, die dat geruisch van buiten, of van de naastliggende vertrekken op het experiment uitoefende, van geen invloed, daar dit reeds zeer gedempt de kamer binnendrong en door het monotone chronoskopgeruisch geheel werd overstemd.
M A = commutator.


Grooter zou de invloed geweest zyn bij onze proeven, wanneer de reagent, afgezonderd van den chronoskop. zich met den experimentator in een kamer had bevonden. Dan toch konden we veronderstellen, dat niet alle indrukken van buiten waren afgesloten. We waren daarom verplicht bij avond de proeven te nemen, dan toch konden we verzekerd zijn, dat aan deze eischen zoo veel als mogelijk voldaan was. De bedrijvigheid, die anders buiten heerschte, was tot kalmte gekomen, de patiënten lagen te bed. Alleen verschrikte ons de St. Nicolaastoren zoo nu en dan met zijn eentonige melodie.
Zooals gezegd werden de proeven bijna uitsluitend 's avonds uitgevoerd. De chronoskopkamer lag op de eerste verdieping, terwijl het laboratorium daarboven als experimenteerkamertje dienst deed. Het was hierbij alleen noodzakelijk, het experimenteertafeltje naar boven te verplaatsen, de draden, die daarvoor aangelegd waren, en als verlengstukken van de draden, die aan de tafel verbonden waren konden beschouwd worden, met de reactiesleutels te verbinden, om 't experiment te beginnen. Een seintoestel was aangebracht, waardoor experimentator en mechanicus in onderlinge gemeenschap met elkaar bleven. Twee electrische bellen, op de wijze door Lange aangegeven, werden daartoe gebruikt. De klankspraak maakte het gesprek zeer eenvoudig.
De bel en de reactiesleutel, waar de experimentator den prikkel deed ontstaan, waren zoo geplaatst dat ze buiten het gezichtsveld van den reagent bleven.
De gedempte slag van de electrische bel was het teeken, dat de experimentator de knop van den eenen reactiesleutel moest omlaag drukken, waarop de reageerende beweging van den reagent volgde. Het eerste teeken, het voorsignaal, werd door den mechanicus gegeven, terwijl na iedere reactie zoo 't noodig was, hem het resultaat door den experimentator werd medegedeeld.
Hadden we alzoo bij onze proeven in het psychiatrisch laboratorium te Utrecht op deze bijkomende omstandigheid te letten,


Halle gaf ons de gelegenheid bijna op elk willekeurig tijdstip van den dag de proeven voort te zetten. Hier stelde Prof. Ziehen ons bereidwillig een tweede kamer beschikbaar, zoodat we konden beschikken over twee kamers door een groote collegezaal van elkander gescheiden, waar alle indrukken van buiten verre verwijderd bleven.
De tijdmeter.
Bepaalden wij het onderzoek alleen tot normale personen, en niet zoo als onze bedoeling was, voornamelijk tot krankzinnigen, zelfs dan had het zijn voordeelen, de fout, die gedurende 't experiment ontstaat, door een niet opgemerkte stoornis, te elimineeren. Daarom namen we liefst zooveel mogelijk proeven; we voorkwamen zoodoende, dat de waarde waarop die stoornis had ingewerkt, het resultaat zou beheerschen. Stellen wij dat voorop, dan sprak het van zelf dat het tijdmetend instrument niet te veel tijd in beslag mocht nemen voor de bediening. Doch nog andere factoren waren niet minder van beteekenis.
lu. Moesten tijden van t u sec. (16) kunnen worden bepaald;
2°. moest de gang altijd gelijkmatig en te controleeren zijn;
3°. de bediening niet te hooge eischen stellen; en
4°. weinig tyd gebruiken;
5°. de tijden gemakkelijk kunnen afgelezen worden;
6°. moest het toestel gemakkelijk verplaatsbaar zijn; en
7°. gelegenheid geven, de proeven snel op elkaar te kunnen laten volgen. En ten slotte de beweging langs electrischen weg overgebracht worden.
Uit deze voorwaarden, die we verplicht waren te stellen, volgt, dat de keuze van instrument een zaak van groote beteekenis was. Door de onderzoekers der laatste tijden zijn verschillende gebezigd. Bovenaan staan de Chronoskopen van Hipp, d'ARsoNVAL en Munsterberg, dan volgt de Chronograph van Wundt in 't Kymographion.
't Kymographion met den chronoskop volgens Kagenaar gaf behalve te groote tijden nog andere bezwaren, waarvan wel


het beplakken en beroeten van de trommel en het uittellen van den tijd het meest bezwarend waren. Om dezelfde redenen was de overigens zeer nauwkeurige chronograph van Wundt, waar de tijd tot op 3-J-5- zeer nauwkeurig kon afgelezen worden, voor ons doel minder geschikt. Minder bezwaren vertoont de chronoskop van Münsterdag. Hierbij konden de wijzers door een hefboommechanisme ingekoppeld en de tijden tot op T+ir sec. nauwkeurig bepaald worden. De fouten, die dit instrument aankleven zijn nauwkeurig door Prof. Ziehen in zijn „Ideën Association des Kindes" nagegaan. Hij kwam dan ook tot de conclusie, dat het „ein sehr brauchbares Instrument war", waarbij de fouten schommelden binnen seconde. En ook wij zouden met dit instrument tevreden kunnen zijn, daar wij bij onze conclusies uit het onderzoek bij krankzinnigen uiterst voorzichtig zullen te werk gaan, indien niet het onderzoek van normalen eischte, kleinere tijden te bepalen.
De chronoskop van Hipp, die ons naast het kymographion en de chronograph van Wundt ') ten dienste stond, vereenigde alle eigenschappen, die hetzelve boven alle andere instrumenten voor ons onderzoek geschikt maakte.
Hebben we reeds elders een korte beschrijving van het instrument, nog in zijn primitieven toestand gegeven, in zijn nieuwen vorm is het zoo algemeen bekend en ook in ons land reeds op eenige psychiatrische laboratoria aanwezig, zoodat het mij voorkomt, dat een nadere beschrijving hier gevoegelijk achterwege kan gelaten worden.
Dank zij den onderzoekers, die zich in de laatste tijden met experimenteele psychologie hebben bezig gehouden, heeft het vele veranderingen ten goede ondergaan, zoodat we nu in staat zijn met bijna volkomen juistheid tijden van nsVr sec. te bepalen.
In de kamer was nu de chronoskop zoo geplaatst, dat het niet mogeiyk was door stooten of andere mechanische inwer-
!) Zie „Grundzüge", bldz. 405.


kingen, den gang van het uurwerk te schaden. Een andere invloed, niet zoo gemakkelijk te bestrijden, was de thermische. Het heeft voor ons weinig waarde na te gaan wat het gevolg daarvan kan zijn, daar wij steeds in staat waren op de later te bespreken wijze het uurwerk of liever de chronoskopische eenheid te vergelijken met zijn absolute waarde. Daarenboven konden wij vaststellen, dat de gewone kamertemperatuurschommelingen geen invloed hadden op den regelmatigen gang.
Hebben we alzoo omstandigheden leeren kennen, die bij eenige oplettendheid van geen invloed zijn, meer aandacht verdient daarentegen de bediening van den chronoskop.
Het is toch a priori aan te nemen, dat zelfs de kleinste vergissing, een minder zorgvuldige behandeling, het heele toestel buiten werking kan zetten. Het is juist dit gedeelte van de techniek, waarin we vaak zouden te kort geschoten zijn, indien we niet in Prof. Ziehen steeds een bereidwilligen helper hadden gevonden. Maar hoe hopeloos ook in 't begin, het was ook hier „de aanhouder wint" en het komt ons zelfs voor, dat met uitzondering van een enkel geval, alle fouten door den chronoskop veroorzaakt, kunnen voorkomen worden, indien degene, die den chronoskop bedient, voldoende er mede vertrouwd is geraakt.
Al zullen we ons niet bezig houden met eene uitvoerige uiteenzetting van de constructie van den chronoskop, toch mogen we deze niet geheel voorbijgaan en hebben we gemeend die onderdeelen te moeten bespreken, die gedurende ons onderzoek aanleiding geven tot nadere beschouwing.
Aan de nieuwste constructie van den chronoskop zijn twee paren electruinagneten aangebracht. Wij gebruikten steeds de onderste „untere Anordnung." Ging de galvanische stroom door, dan trok het anker van den ondersten electromagneet, die bij de „untere Anordnung" alleen in aanmerking kwam, een hefboom, die met de wijzers in verbinding stond, aan. Hierdoor werden zij in het uurwerk, dat tevoren aan den gang was


gemaakt, ingeschakeld. Werd de galvanische stroom verbroken, dan zorgde een stalen veer, dat de hefboom weer in zijn vorigen stand terugkwam en dus de wijzers weer uit het uurwerk werden gekoppeld. Was de werking Van de stalen veer kleiner ot' grooter dan het electromagnetisme van den stalen kern of omgekeerd, of, was de stroom die door den electromagneet ging nu eens sterk dan weer zwak, 0f, wat hetzelfde is, bleef er steeds wat remanent magnetisme in den stalen kern van den electromagneet terug, steeds zou aan de tijden door den chronoskop aangegeven, iets moeten toegevoegd of afgetrokken worden om de juiste waarde te vinden. Deze theoretische overpeinzingen zijn volgens de onderzoekingen van Prof. Ziehen meerendeels voor de praktijk van geen overwegende beteekenis. als men maar geregeld commuteert. Op de vlakte van den chronoskop zijn wijzertjes aangebracht, waarmede men de spanning van de veer kan regelen. Gebruikt men nu een stroom van middelbare sterkte, dan is het verschil tusschen de twee tijdsdeelen ongeveer nihil. Hierbij mag echter niet uit het oog verloren worden, dat het remanent magnetisme zooveel mogelijk voorkomen worde. Daarvoor is het noodzakelijk dat de stroom telkens in een andere richting door den magneet gaat. Links op de tafel is een commutator aangebracht, die gemakkelijk onder het bereik van den mechaniker valt.
Behalve dat een middelmatig sterke stroom noodig is om aan de boven besproken voorwaarden te voldoen, wordt deze ook vereischt voor den regelmatigen gang van het uurwerk. Zoowel te zwakke als te sterke stroom doen den chronoskop onregelmatig loopen. Deze onregelmatigheid kon bij te sterken stroom door niets anders veroorzaakt worden dan door den schok: het gevolg van de groote kracht waarmede de hefboom met het anker van den electromagneet in aanraking komt. Komen daar nu nog bij de gevaren, die geloopen worden om 't instrument bij 't gebruik van een sterken stroom, voor goed buiten werking te stellen, dan heeft men reden genoeg middelen op te sporen, waardoor men in staat is dit te voorkomen.


Dit middel achtten wij gevonden, wanneer we wisten hoe sterk de stroom voor een gegeven chronoskop moest zijn om hem regelmatig te doen loopen. Empirisch was dit, met behulp van den contrölehamer, gemakkelijk te vinden.
In een galvanischen stroom zijn opgenomen de chronoskop, de contrölehamer en een voltmeter. Men zendt nu achtereenvolgens steeds sterkere stroomen door en neemt bij iedere stroomverandering een reeks controleproeven. Van iedere reeks berekent men de gemiddelde variatie.
Is deze nul of bijna nul — een kleine afwijking mag aanwezig zijn, en kan zelfs niet voorkomen worden, — dan bestaat geen reden om sterkere of zwakkere stroomen te nemen. Dit bereikt zoowel naar boven als naar beneden een bepaalde grens; we zien de gemiddelde variatie grooter worden, als teeken dat de stroom of te sterk of te zwak is. Tusschen deze vinden we de gewenschte stroomsterkte. De speling tusschen de grootste en de kleinste stroom, waarmede geëxperimenteerd kan worden geeft in zekere opzichten de capaciteit van den chronoskop weer. Weet men eenmaal deze capaciteit, die om verschillende redenen voor eiken chronoskop verschillend is, dan gaat het gemakkelijk, door telkens in den stroom een voltmeter in te koppelen, om op de hoogte van de werking van den chronoskop te blijven.
Het uurwerk van den chronoskop wordt gedreven door een gewicht en loopt ongeveer 4 min. Het moet dus telkens opgewonden worden. Naar willekeur kan men, door middel van twee draden, die rechts van den chronoskop zijn aangebracht, deze in beweging zetten of laten stilstaan. Nu zijn er twee wijzen van experimenteeren mogelijk; öf men laat het uurwerk steeds doorloopen, öf men onderbreekt zijn loop telkens na een proef. Beide manieren gebruikten wij bij onze proeven. De laatste bij normalen, omdat daarbij het geruisch van het raderwerk het voorsignaal voor den komenden prikkel was. Bij krankzinnigen heeft het geen beteekenis, omdat steeds een vermaning vooraf ging, alleen hielden we daarmede


rekening, dat de tijdruimte tusschen het begin van het loopen en den prikkel niet willekeurig mocht veranderd worden. Het aan den gang maken van het uurwerk vereischt een groote vaardigheid, eveneens het stilhouden. Het gebeurde toch vaak dat hierdoor een volgende proef moest vernietigd worden. Hoe moeielijk het was steeds deze fout te vermijden, bewees het feit, dat dit soms nog bij een geoefend persoon voorkwam. Dat de oorzaak van deze fout moest gelegen zijn in de bediening van het instrument kon daaruit worden afgeleid, dat, na eenige oefening, 't wel is waar nog 'n enkele maal voorkwam, doch steeds zeldzamer werd. Nu was het gemakkelijk zonder dat men zijn opmerkzaamheid op dit deel van het instrument gevestigd had, er aan herinnerd te worden, dat deze fout gemaakt werd. Eerstens gaf de trillende veer een toon van het dubbele aantal trillingen te hooren, ten tweede was de weerstand, waarmede het koord naar beneden moest getrokken worden, duidelijk vergroot. De waarde, op deze wijze verkregen behoefde niet vernietigd te worden, en had zoodoende geen invloed op het resultaat. Voelde men dezen weerstand dan was het voldoende om alles te voorkomen door wat steviger aan koord II te trekken, en zoodoende de pal beter in het tandrad te laten grijpen.
Nog een ander deel van den chronoskop was vaak oorzaak van een iijdelijken stilstand in het experimenteeren. De staafvormige stemvork reguleerde den gang van het uurwerk. Een tand van het kroonrad had, wanneer de stemvork 1/3 trilling volbracht had, gelegenheid te passeeren.
Het kroonrad bracht verder door tusschenkomst van een ander deel van het uurwerk zijn beweging over op een rad van bijzondere constructie. Hiermede konden langs mechanischen weg de wijzers in verbinding gebracht worden. De stand van de staafvormige veer moest nu ten opzichte van het kroonrad zoo gesteld worden, dat slechts dan een tand kon passeeren. wanneer de stemvork gedurende het trillen een bepaalden stand innam. De minste afwijking had ten gevolge, dat de stemvork niet regelmatig kon trillen. We werden daarop attent


gemaakt, doordat de stemvork verschillende tonen deed hooren. De stand van den stemvork kon nu door middel van twee schroeven veranderd worden. De stemvork zelf is door middel van vier schroeven vast op een metalen stuk gevestigd. Dit stuk kan men nu om een horizontalen as draaien, daardoor kan men het eind van den staaf dichterbij of verder van het rad afbrengen. Proefondervindelijk is nu die stand de juiste, wanneer de tanden van het kroonrad bij manueele ronddraaiing juist het eind van den stemvork kunnen passeeren. We zien alzoo ook weer hier in den toon van den stemvork een aanwijzing 0111 op onze hoede te zijn, wat de waarde van het instrument zeer ten goede komt. Hebben we alzoo de trillende staaf leeren kennen als 't apparaat, waarvan wij geheel afhankelijk waren, en waaraan steeds de grootste zorg besteed werd, toch gebeurde het van tijd tot tijd, dat een der schroefjes los raakte, wat niet te verwonderen is, als men nagaat, dat er dagen waren, waarop minstens S uur achtereen geëxperimenteerd werd. Hoeveel hoofdbrekens dat ook in den aanvang gekost heeft, des te aangenamer was het succes bij latere onderzoekingen.
.Met al deze omstandigheden moet rekening gehouden worden wil men niet in een chaos van fouten verward raken. Maar zelfs dan moet men zich niet voorstellen, dat de getallen op deze wijze, afgezien van nog later te bespreken invloeden, absolute waarde vertegenwoordigen. Daarvoor is noodig, dat de chronoskopische eenheid vergeleken wordt met zijn werkelijke waarde. Om dit te kunnen doen, maakten we gebruik van den
Controlekamer.
De contrölehamer stond naast den chronoskop op tafel en was met houten klemmen daarop zoo bevestigd, dat het niet mogelijk was hem te verschuiven. De tafel bleef steeds op de zelfde plaats staan. Dit was van 't grootste belang; het was daarbij niet noodzakelijk dat de contrölehamer horizontaal was geplaatst, als zijn stand, nadat de valtijd bepaald was, maar niet meer veranderde.


Ten dienste stond ons bij 't begin van onze proeven alleen de kleine eontrölehamer *), door de welwillendheid van Prof. Ziehen aan het Psychiatrisch laboratorium afgestaan. Deze kleine eontrölehamer, wiens uitvoerige beschrijving we hier kunnen voorbijgaan,, komt wat de constructie betreft, geheel overeen met den grooten eontrölehamer 2) en is alleen in alle afmetingen verkleind. De bezwaren aan dit instrument verbonden zijn niet van overwegenden invloed. Eenige bedenking is van verschillende autoren ingebracht, tegen de kleine tijden waaraan men gebonden is, terwijl voor anderen het mechanisme der contacten te wenschen overliet. Het is niet te ontkennen, 't experiment wijst het uit, dat we in 't eerste geval met een fout te doen hebben, die zooals we zullen nagaan gemakkelijk te elimineeren is, terwijl wij ons konden overtuigen, dat voor ons doel, het mechanisme van de contacten zeer voldoende was.
Dit controleerend apparaat diende om de chronoskopische eenheid te bepalen. Het is een metalen hamer, die om zijn steel als straal een gedeelte van een boog kan beschrijven. Een electromagneet bevestigd aan, en draaibaar om, een horizontalen as, kan den hamer tijdelijk voor den val fixeeren. Valt de hamer dan passeert hij twee contacten, het bovenste sluit, terwijl het onderste contact de stroom weer opent. Is de chronoskop ingeschakeld, 't uurwerk aan den gang gemaakt, dan worden de wijzers gedurende den tijd, dat de vallende hamer den galvanischen stroom sluit, in het uurwerk gekoppeld. Het aantal chronoskopische eenheden is nu gelijk aan den tijd, dien de hamer noodig heeft, om in zijn val het eene contact te sluiten en het andere te verbreken.
Deze tijd laat zich nu op verschillende manieren bepalen, waarvan twee steeds op ons laboratorium in gebruik waren. De eene, de meest nauwkeurige en tevens de gemakkelijkste, bespreken we tegelijk met den grooten eontrölehamer.
3) Ziehen, Ideën Association des Kindes. 2) L. Lange, Pliilos. Stud. Bd. i, 1888.


De tweede wijze van bepaling is ook zeer nauwkeurig, doch verlangt veel voorzorgsmaatregelen en eischt veel tijd. Daarvoor waren wij in het bezit van een stemvork, die voortdurend onder controle van de sterrenwacht gesteld was. Deze stemvork werd door een galvanischen stroom op de wijze als door Helmholtz aangegeven, aan 't trillen gebracht en maakte precies 250 heele trillingen in de minuut. Een schrijfstift aan het vrije einde van den stemvork bevestigd schreef deze trillingen op een beroette plaat, die aan den hamer bevestigd was. Stellen we ons voor, dat de hamer door den electromagneet aangetrokken plotseling valt, dan begon tegelijk de stemvork zijn trillingen in vorm van golven te schrijven. Bij het vallen ontmoette hij twee weerstanden, de twee contacten. Hierdoor in zijn val gestuit, zagen we plotseling in de golvende lijn, door de schrijfstift opgeschreven, een opeendringen der eerste golven na eenweerstand. Het aftellen van het aantal golven deden wij altijd op de manier door Wundt aangegeven. De eerste merkbare afwijking van spiraal (golvend) was ons punt van uitgang, terwijl we daar 't aflezen staakten, waar de tweede afwijking geconstateerd werd. iJen kan deze bepaling nog op een andere wijze inrichten, wat we steeds gewoon waren, ter zelfcontröle, van tyd tot tijd te doen. We plaatsten het schrijvertje van den stemvork precies op de hoogte van het eerste contact, zorgden, door den hamer een bepaalden stand te geven, dat zoo gauw hij begon te vallen het contact gesloten werd, terwijl 't ander geopend werd, wanneer de hamer in zijn val werd gestuit. De schrijfstift gaf den duur van den val aan, of wat 't zelfde is den tijd, dat de galvanische stroom doorgaat. Hier veroorzaakte het aftellen eenige moeite. We kregen toch steeds, wanneer de snelheid van den hamer nog gering was, tegen elkaar gedrongen golven. Dit bezwaar was ten deele door 't gebruik van een loupe te herstellen, doch niet geheel. Om deze fout te elemineeren, werd steeds eenige malen achter elkander dezelfde valhoogte bepaald. Hierdoor werd de gemiddelde fout, steeds kleiner en kon zonder eenige bedenking vernietigd worden.


We moeten hierbij achtereenvolgens acht slaan op en rekening houden:
I. Met den afstand van de geleidingsuiteinden in het eerste contact en eveneens met den tijd, dat de hamer nog valt, en dus de schrijfstift nog aanteekent, als eenmaal de stroom geopend is.
We hebben reeds gezien, op welke wijze, dit laatste ons behulpzaam is bij 't aflezen, terwijl wij de eerste fout, door de afstanden zoo klein mogelijk te maken, en de verkregen resultaten van een reeks proeven onderling te vergelijken, nauwkeurig kunnen berekenen. Uit deze berekening bleek, dat de fout, op deze wijze gemaakt, zonder eenigen invloed op 't resultaat was.
II. Het was vooral door 't experiment van Kulpe, dat men er toe kwam de kleine contrölehamer, om zijne te kleine tijden, af te keuren. Waar men groote tijden bepaalt, moet met deze onderzoekingen rekening gehouden worden. Op ons, die ons meestal uitsluitend bepaalden tot den reactietijd, is dit niet van toepassing, omdat in de eerste plaats met kleine tijden gewerkt werd; en waar wij bij krankzinnigen al lange tijden verkregen, is een zoo geringe fout als met den kleinen contrölehamer gemaakt wordt van geene beteekenis. Zooals wij reeds elders mededeelden, meenen wij uit kleine verschillen geen recht te hebben op conclusies.
III. Onder den valtijd van den contrölehamer verstaan we den tijd, dat de stroom gesloten is geweest. Deze is dus afhankelijk van den stand der twee contacten. Daar ?t echter mogelijk is, dat deze afstand op de een of andere wijze veranderd is, is het van belang te weten zoodra deze is gewijzigd. Daarom was het steeds gewoonte minstens eenmaal per dag, soms meermalen, als we dachten dat etreden voor was, den valtijd te bepalen.
IV. Niet alleen werd dagelijks de valtijd bepaald, maar ook meermalen daags moest deze vergeleken worden met den duur van de chronoskopische eenheid. Zou men zich beperken tot


het verrichten van de controle onafhankelijk van het experimenteeren, dan loopt men gevaar, dat de sterkte van den stroom door het verbruik, of door dat het element zich weer hersteld heeft, veranderd is. Deze verandering van stroomsterkte, gelegen buiten de capaciteit van den chronoskop, is weer in staat, haar invloed op den duur van de chronoskopische eenheid uit te oefenen. Dit nu voorkomt men door telkens voor en na iedere proefreeks den chronoskop met den valtijd te controleeren. Y. De hamer wordt in zijn hoogtestand gefixeerd door een electromagneet en valt, terwijl de stroom verbroken wordt met een bepaalde snelheid naar beneden. Die snelheid moet nu steeds even groot zijn. Lieten we nu altijd de stroom in ééne richting door den electromagneet gaan, dan zou dit zeker niet bereikt worden, 't Remanente magnetisme zou steeds, na iedere sluiting met grooter kracht den hamer gefixeerd houden, wat tengevolge heeft, dat de aanvangssnelheid steeds minder wordt. Daarom is in den stroom, die door den electromagneet gaat een commutator aangebracht en kan de stroom steeds een gelijken tijd in een andere richting gaan.
VI. Dan nog werd steeds er naar gestreefd, zooveel mogelijk controle-proeven te nemen, om daaruit de gevonden waarde te berekenen.
Groote contrölehamer').
De groote contrölehamer komt in vorm en inrichting volkomen overeen met den kleinen, doch is verre boven dezen te verkiezen. Niet alleen dat hij ons in staat stelde grootere tijden nauwkeurig te bepalen, maar ook door zijn eenvoudig gebruik. Het beroette papier en de stemvork zijn in de techniek en vooral bij den kleinen contrölehamer moeielijk te stellen instrumenten, vandaar dat we met vreugde hem
') L. Lange, Philos. Stud., Bd. 4.


in ons laboratorium begroetten. Het voordeel hieraan verbonden, berustend op 't experiment van Külpe en Lange, die vonden dat de verhouding van de chronosk.-eenheid, voor een kleinen valtijd, niet gelijk was aan de verhouding van dechronosk eenheid voor een langen valtijd, hebben we reeds gememoreerd. Tevens hebben we er bijgevoegd, dat het voor ons van weinig of geen belang was.
Wij hebben deze proeven herhaald en konden 't zelfde constateeren. Daarbij waren wij van meening, dat het verschil in kracht, waarmede in de twee gevallen het bovenste contact gesloten werd, de oorzaak was. Dit verschil van kracht zal toch tengevolge hebben, dat de grootere de sluiting sneller tot stand brengt dan de kleinere en dat dus bij kleine tijden de sluiting in verhouding langer zal duren dan bij lange tijden.
Külpe *) vond empirisch, dat deze fout dan van bijna geen invloed was, wanneer gezorgd werd, dat de valtijd ongeveer overeen kwam met den te bepalen tijd. Dit nu kon op een zeer eenvoudige wijze verkregen worden. De contacten waren bevestigd, en wel zoo, dat het bovenste verschuifbaar was langs twee verticale staven. Door doze telkens te verplaatsen kon men den gewenschten afstand vinden.
De chronograph, een kunststuk op het gebied van de techniek, geconstrueerd door den beroemden Leipziger psycholoog, stond ons ten dienste, om met een nauwkeurigheid van nog minder dan -rsVr seconde den valtijd te bepalen. De chronograph is een roteerende liggende trommel, waarop een HELMHOLTz'sche stemvork met 500 trillingen per seconde haar golvenden boog opschrijft. Deze stemvork voorzien van een schrijfstift met nog drie andere schrijfstiften, die door middel van electromagneten eene bepaalde beweging uitvoeren, zijn bevestigd op een slede, die door een schroef zonder einde, wanneer een hefboom van een bijzonder mechanisme hem hiermede in contact brengt, langs de trommel bewogen wordt. Gaat door den electromagneet
i) Külpe, Philos. Stud., Bd. 8, 1895.


van een der schrijfstiften een stroom, dan wijkt deze zoolang uit zijn ruststand, als de stroom doorgaat.
In een keten zyn opgenomen, de electromagneet van een der drie schrijfstiften van de slede, de contrölehamer en een commutator. De weerstand, dien de stroom ondervindt is nog al beduidend; vandaar dat steeds een sterke stroom geeischt wordt. De stroom mag niet te sterk zijn; is hij aan den anderen kant te zwak dan verkrijgt men geen uitslag van de schrijfstift. In het eerste geval loopt men gevaar, dat de stift, zooals ons wel eens overkwam, door haar elasticiteit in plaats van één, twee uitslagen deed. Is alles in orde, de verschillende schroeven nog eens aangedraaid, dan wordt de chronograph, die door een zwaar gewicht gedreven wordt, aan het loopen gemaakt. Het vereischt eenigen tijd, voordat de rotatie van de trommel groot genoeg is; intusschen wordt de contrölehamer op de bekende wijze gesteld en de stemvork van de chronograph door een galvanischen stroom in trilling gebracht. Op commando van den experimentator, die op 't geschikte oogenblik de slede in schrijfcontact brengt, verbreekt een helper, die bij den contrölehamer staat, den stroom van den hamer. Deze valt en sluit den stroom. Tegelijk wijkt de schrijfstift af en opent die vervolgens weer, waardoor de schrijfstift weer in zijn normalen stand terugkeert. Hierop wordt de slede weer in haar ruststand teruggebracht en de chronograph stil gehouden. Is de slede in schrijfcontact gebracht dan schrijven de stemvork en de schrijfstift twee spiraalvormige lijnen op de beroette trommel. De spiraal door de stift van de stemvork opgeschreven is golvend. Iedere golf is l/soo seconde. In den tijd, dat de stroom doorgaat, wijkt de spiraal van zijn richting af. De duur hiervan kan dus met het aantal golvingen vergeleken worden. De bepaling geschiedde op de wijze, als door Wundt aangegeven. De tijd zoo gevonden, represeneert dan den valtijd voor een bepaalden stand van den contrölehamer.
Wij stelden ons echter niet tevreden met één bepaling. We maakten steeds een geheele reeks van opnamen om het kleine


verschil, dat soms door 't aftellen ontstaat, te elimineeren.
Ook hier was onze volle aandacht op den contrölehamer gevestigd. Alle schroeven werden nog eens nagezien, de klemmen waarmede 't apparaat op tafel was bevestigd nog eens aangedraaid, en dan de draden die de apparaten onderling verbonden gedurende 't experiment niet veranderd.
Is de valtijd van den contrölehamer bepaald, dan wordt de chronograph uitgeschakeld, en kan de contrölehamer in de keten met de overige instrumenten opgenomen worden. Vóór en na een reeks proeven, werden een reeks controleproeven genomen, om aldus den juisten tijd van de chronoskopische eenheid te bepalen.
Men zou er toe kunnen besluiten om tegelijk bij 't bepalen van den valtijd den chronoskop in de keten op te nemen om dan direct de absolute waarde van de chronoskopische eenheid te kunnen berekenen. Afgezien van de groote tijdverspilling, die toch altijd nog met deze bepaling gepaard gaat, zou deze waarde alleen gelden, wanneer de stroomsterkte dezelfde bleef. AVe hebben echter gezien, dat de stroomsterkte, die we bij de bepaling der reactietijden noodig hadden niet absoluut constant behoeft te zijn, mits we weten dat zij binnen de capaciteit van den chronoskop gelegen is. De absolute waarde van de chronoskopeenheid is tot op zekere hoogte afhankelijk van de sterkte van den stroom.
Om den invloed van koude en warmte op de uitzetting van de verschillende metalen, en daardoor om den duur van den valtijd na te gaan, en zoo hij al bestond, deze te elemineeren, werden minstens driemaal per week de chronograph en contrölehamer vergeleken. Hoewel deze invloed steeds zeer gering was, daar in 't experimentenlokaal steeds nagenoeg dezelfde temperatuur heerschte, konden we daardoor een indruk krijgen van de gevoeligheid van onze instrumenten. Nog met een anderen factor moest rekening gehouden worden, n.1. dat slechts


dan de schroeven en klemmen mochten nagezien worden, wanneer 't experiment plus controle was geeindigd. 't Kon toch voorkomen dat de weerstand in de keten, door het drauien van een schroefje veranderde.
Prof. Ziehen heeft nog eene andere methode aangegeven om met behulp van den chronograph de chronoskopische eenheid te bepalen zonder daarbij van een contrölehamer gebruik te maken. Deze methode berust hierop dat de schrijfstift en chronoskop met de bijbehoorende instrumenten afzonderlijk in een keten zijn opgenomen, waardoor gedurende éénzelfde tijd een stroom gaat. In dit geval zal de tijd, gedurende welke de schrijfstift van den chronograph uitgeweken is, gelijk zijn aan het aantal chronoskopische eenheden. De bekende mechanicus Kagenaar vervaardigde daarvoor een dubbelen onderbrekingssleutel, waarmede men in staat is twee stroomen op 't zelfde oogenblik te openen en te sluiten.
De stroom en elementen.
Hebben wij reeds gewezen op de belangrijke plaats, die de galvanische stroom bij ons onderzoek inneemt en zijn invloed op het resultaat van onze proeven, gelukkig waren wij in staat aan te toonen dat deze invloed op meer dan eene manier kon geneutraliseerd worden.
Evenzoo was het gesteld met de elementen; we hadden de beschikking over eene reeks elementen, van verschillende soorten, zonder dat we daarmede rekening hielden. Door onze voortdurende controle waren we in staat geheel onafhankelijk van den stroom te kunnen werken. In valhamer en voltmeter hadden we steeds de noodige controle.
Toch werden deze met de meeste zorg gekozen en onderhouden. Ze waren zoo gegroepeerd dat we, zoo noodig over verschillende stroomen konden beschikken.
De chronograph werd op de door "Wundt aangegeven wijze door meidinger-elementen van stroom voorzien, terwijl we voor den Hipp'schen chronoskop van de gewone Leclanché's


gebruik maakten. Steeds werd er voor gezorgd eenige stroomen in voorraad te hebben.
Over 't algemeen waren de elementen zoo gunstig mogelijk geplaatst, dat geen bijkomende oorzaken de werking onregelmatig konden maken. In de gemiddelde variatie van den chronoskop hadden we, afgezien van den voltmeter, een aanwijzing voor de onregelmatige werking van de elementen. Gewoonlijk was dit tevens een teeken, dat ze weer vernieuwd moesten worden.
Voltmeter.
Op de tafel naast den chronoskop, met dezen steeds in de keten opgenomen, stond de voltmeter, zoodat het een kleine moeite was zich van de sterkte van den stroom te overtuigen.
Reeds meermalen hebben wij er op gewezen van welke waarde het voor ons was steeds op de hoogte te blijven van den toestand van de elementen en van den door hen geleverden stroom. Daardoor waren wij geheel onafhankelijk van de afwisselende werking van de elementen, want wij konden ons toch ieder oogenblik van hun toestand overtuigen.
Onze voltmeter was dan ook met veel zorg uit de reeks bekende fabrikaten gekozen. Zoowel in Utrecht als in Halle beschikten we over Edelman's voltmeter, waarbij door poolpapier moest worden uitgemaakt in welke richting de* stroom moest doorgelaten worden. Hiermede waren wij in staat zeer nauwkeurige opmetingen te doen.
Rheostaat.
Onze chronoskopstroom werd geleverd door 6 elementen. Nu kwam het wel eens voor, vooral wanneer ze juist gevuld waren, dat de stroom te sterk was. Dan werd om den weerstand grooter te maken, de rheostaat in den keten opgenomen, (we maakten meestal gebruik van den rheostaat door Reiniger, Gebbert und Schall in den handel gebracht).
Deze van een zeer eenvoudige constructie, gaf ons gelegenheid


den weerstand geleidelijk grooter of kleiner te maken, al naar mate de voltmeter aanwees. Met evenveel succes hebben we dan ook meermalen van den rheostaat van Engelmann gebruik kunnen maken.
Commutator.
Ofschoon elke commutator voor ons doel geschikt zou zijn geweest, maakten we toch bij voorkeur gebruik van het strumpeli/sche instrument door de firma Zimmerma.nn in den handel gebracht. Dit bezit de voordeelen aan den kwikcommutator verbonden, en is daarenboven gemakkelijker te hanteeren. Door den sleutel te verzetten kan men naar willekeur de stroomrichting veranderen of 't contact verbreken.
Een was aangebracht links van den tijdopnemer en diende om den stroom van den chronoskop te commuteeren, de andere was rechts aangebracht en diende voor den electromagneet van den valhamer, terwijl voor den chronograph van den eersten werd gebruik gemaakt.
Reactiesleutels.
Op de tafel, waaraan de reagent en experimentator gezeten waren, die op de reeds vroeger beschreven wijze geplaatst was, waren twee reactiesleutels bevestigd. Deze reactiesleutels komen bijna volkomen overeen met de sleutels van Morse bij de telegraphie in gebruik.
Was de knop naar beneden gedrukt, dan kon de stroom . doorgaan, terwijl tevens het geluid dat ontstaat bij 't omlaag slaan, doordat de knop op een platinaplaatje terecht komt, als prikkel diende, waarop de reageerende beweging moest uitgevoerd worden.
Deze bestond hieruit dat de reagent zijn vinger, waarmede hij den knop van den reactiesleutel omlaag drukte, zoo gauw mogelijk wegtrok. Hierdoor sprong de knop, die van eene krachtige veer voorzien was, naar boven en verbrak 't contact.
De reactiesleutel, waarvan de reagent gebruik maakte was


zoo op de tafel bevestigd, dat zijn verlengde met den rand van de tafel ongeveer een hoek van 45° maakte en zoover van den tafelstand verwijderd, dat de geheele hand op tafel kon rusten. De reagent ging nu zoo gemakkelijk mogelijk voor de tafel zitten, maar altijd zoo, dat zijn onderarm in het verlengde van den reactiesleutel lag, en het elleboogsgewricht een weinig gebogen was. Er werd stipt op gelet, dat alle personen op dezelfde wijze de beweging uitvoerden en wel zoo dat de bovenarm de beweging deed. Was alles voor 't experiment in orde, 't voor-signaal gegeven, dan werd bij 't hooren van den klap door den reagent de hand zoo snel mogelijk teruggetrokken. Hierbij deed alleen de bovenarm dienst, en beschreef de vinger, die den knop van den reactiesleutel omhoog drukte, een rechte lijn, in de richting van het verlengde van den reactiesleutel.
Om de later te bespreken redenen vonden wij het noodzakelijk, steeds op dezelfde wijze door alle reagenten de reageerende bewegingen te laten uitvoeren. Daaraan werd veel opmerkzaamiheid geschonken. Het uitvoeren van deze beweging, hoe moeielijk het moge schijnen, daar toch van nature aan zich zelf overgelaten een ieder zijn eigen methode er op na houdt, ging nooit met eenige moeite gepaard. Aan normalen werd verteld, aan welke voorwaarden zij zich moesten houden, soms werd het eenmaal voorgedaan.
Krankzinnigen gaven met uitzondering van 2 of 3 gevallen evenmin aanleiding en leerden ook, na een kleine vooroefening, die zelfs lang niet altijd noodzakelijk was, aan alle eischen te voldoen.
Men moet echter niet denken, dat de controle door den experimentator uitgeoefend, op alle voorwaarden, zoo gemakkelijk was.
I. Zoo was steeds de plaats, die de top van den vinger innam, van veel beteekenis. Deze moest zoo geplaatst zijn, dat bij de minste beweging van den arm, de knop vrijkwam, en naar boven snelde.


Het verschil in tijd bedraagt voor een normaal individu wanneer de vinger de twee uiterste standen van den knop inneemt ± 10 <r.
II. Dan moest de beweging van den vinger geene andere zijn, dan die door den bovenarm medegedeeld werd.
Zoo was het mogelijk, dat een reagent bij de reageerende beweging alleen zijn onderarm, hand, of vinger bewoog. Tot welk resultaat dit zou voeren, leerden ons de proeven hieromtrent.
Zoo vonden wTe bij pat. v. R. wanneer we plotseling in tegenovergestelde reageerende beweging lieten uitvoeren, een verlenging der reactie van 100 a. Bij normalen zagen we in een geval de waarden, berekend naar Kraepelin, zich slechts zeei weinig verlengen, de curven echter kregen een veel grilliger gedaante. Bij anderen zagen we, hetzij de beweging geschiedde met de vingers alleen, hetzij gecombineerd met de beweging van den bovenarm, de tijden toenemen en onregelmatig worden. Deze toename was 't sterkst voor de beweging van den vinger alleen en zeer duidelijk voor de gecombineerde bewegingen, zij verdween echter weer, zoodra de reactie op de bovengenoemde wijze uitgevoerd werd.
Deze verlenging en onregelmatigheid verdwenen wel weer, wanneer de patiënt op die bepaalde manier geoefend was, maar waren toch de aanleiding, dat de eerste reeks waarnemingen niet te gebruiken waren.
III. Als paradoxe reactie heeft Prof. Ziehen die reactie bij normale personen beschreven, waarbij voor de goede beweging eerst een druk op den knop naar beneden voorkwam.
Deze paradoxe reactie zagen we nog al eens voorkomen bij Dementen en Hallucinanten. Bij de eersten uit vergeetachtigheid of door stoornis der normale sensibiliteit, terwijl bij de tweeden de intercurrente hallucinaties de oorzaak waren. Hierbij moeten de tijden aanmerkelijk verlengd zyn, daar


we toch te doen hebben met den tijd noodig om twee bewegingen op een gegeven prikkel uit te voeren.
IV. De vingertop was zoo dicht mogelijk aan den rand van den knop gelegd en drukte dezen met een zachten druk naar beneden. Zoowel te sterke als te zwakke druk moest vermeden worden. In het eerste geval ontstond de paradoxe reactie, in het laatste was men niet altijd zeker dat het contact gesloten was. Daartusschen ligt echter een breed veld, waarvan we weten, dat kleine verschillen hierin geen invloed hebben.
V. Donders zagen we reeds den invloed van de reactie met verschillende vingers nagaan, eveneens was het noodzakelijk die voor de handen te leeren kennen. Het is duidelijk waarom wij met den eersten factor geen rekening behoefden te houden. Het resultaat van het onderzoek viel daarom negatief uit, omdat de vingers alleen den knop naar beneden te drukken hadden en de eigenlijke reageerende beweging uitgevoerd werd door den bovenarm. Vergelijken we de absolute waarden, verkregen bij pat. de L , die linkshandig was, met elkander, zoo vinden we : dat voor den rechterarm
het gemiddelde van alle S.Rt = 221s„ „ „ „ M.Rt = 228avoor den linkerarm bedraagt
het gemiddelde van alle S.Rt = 213r „ „ M.Rt = 192(7 Dit verschil, dat geheel ten voordeele van de geoefende hand uitvalt, is zooals uit de tabel blijkt, eerst dan op te merken, als men de berekening over een aantal reeksen uitstrekt.
Berekening.
Hebben we in de voorgaande bladzijden eenige voorwaarden besproken, waarmede we bij 't gebruik van onze instrumenten


moesten rekening houden; nu zullen we nog meer factoren leeren kennen, invloeden die niet direct op den reagent inwerken maar daarom nog niet verwaarloosd kunnen worden.
Het is de plicht, bij de berekening van het materiaal zich af te vragen, wat het resultaat daarvan is geweest, en zoo het er is geweest, op welke wijze het elimineeren mogelijk is.
"VVas het bijna steeds mogelijk de fouten op te sporen, die aan den chronoskop met toebehooren te danken waren, minder scherp gewapend stond men tegenover de in- en uitwendige oorzaken, die invloed op den duur der reactie hadden.
Zoo zagen we, dat het begin van bijna iedere nieuwe reeks proeven met eenige hooge waarden aanving; zeer in het oogvallend was het vooral in de eerste reeks. Dit treffen we v.n. aan bij krankzinnigen, doch het komt ook een enkele maal bij normalen voor. Daarenboven zien we in de reeks zelf, wanneer een kleine pauze gedurende het experiment noodig is, het zij door het opwinden van den chronoskop, 't zij dat een uitwendige invloed de oorzaak is, het daarop volgend getal te groot uitvallen.
We zullen ons hier niet met de oorzaak bezighouden, maar ons alleen bepalen tot het constateeren van het feit. Bij krankzinnigen bedroeg het aantal waarden in het begin hoogstens 2 a 3, bij normalen waren het uitzonderingen. Toch niet altijd was dit het geval. Soms zagen we zelfs bij een normale, waar in den aanvang alles goed was, plotseling na eene kleine pauze midden in een reeks enkele waarden optreden die ver boven de andere uitstaken. Deze getallen werden, omdat ze niet den juisten duur van de reactie weergaven, geschrapt.
Een moeielijkheid deed zich hierbij voor: hoeveel getallen zal men vernietigen? Sommige autoren meenen, steeds'een bepaald aantal, anderen hebben naar willekeur bij de berekening eenige getallen weggelaten. Dat we deze laatste methode niet zonder bedenking kunnen memoreeren, spreekt van zelf.
Wij meenden echter beter te doen als het noodig was, zooveel getallen te schrappen, totdat 't volgend getal kleiner was


dan het grootste uit de reeks, eveneens werd altijd 't eerste getal volgend op eene kleine pauze onder 't experiment vernietigd; dit had het voordeel, dat alle willekeur werd buiten gesloten.
Behalve deze waarden werden uit de reeks ook die verwijderd, waarvan de reagent met zekerheid kon aangeven, dat hy een tusschengedachte had. Was 't laatste niet aanwezig, dan werd steeds, ook al beweerde de reagent verkeerd gereageerd te hebben, 't getal meegerekend. We weten toch door proeven van Exner, dat de beoordeeling van den reagent over het al of niet goed uitvoeren van de reactie meer dan twijfelachtig is. Dit laatste betreft alleen normale personen, bij krankzinnigen moest alles aan den experimentator worden overgelaten. Deze moest letten op het uitvoeren van de reactie, de oogen enz. enz. Dit alles aan den patiënt zelf overlaten, ging uit den aard deizaak niet. Vermoedde de experimentator, dat iets bij 't uitvoeren der reactie niet in orde was, 'tveto werd direct uitgesproken, voordat de experimentator den reactietijd hoorde. Ook werd alles wat op de reactie betrekking had, naast de waarde opgeteekend.
Vinden we bij Wundt meegedeeld, dat zijn reagenten honderden proeven moesten uitvoeren om tot een constante waarde voor den reactietijd te komen, wij, zooals we bij het bespreken van onze resultaten zullen zien, kunnen het hiermede onmogelijk eens zijn. Een reactietijd na korte of lange oeièningstijd konden wij niet constateeren. Wel zagen we bij krankzinnigen soms, bij normalen zelden, de eerste waarde groot uitvallen. Deze 2 a 3 waarden werden geschrapt, omdat ze niet den zuiveren reactietijd weergeven. Was eenmaal deze grove oefening verkregen, dan onderscheidden we nog eene fijne oefening (Ziehen). Wordt de eerste snel verkregen en valt deze sterk in 't oog, de laatste gaat wat langzamer en is niet altijd te onderscheiden.
Naast de fijnere oefening treedt gewoonlijk als nevenfactor op de vermoeidheid. Nu zijn hierbij drie gevallen mogelijk.


Beide treden gelijk op, en werken elkaar tegen, of de eerste komt gauwer dan de tweede. Als 'derde mogelijkheid komt dan nog 't omgekeerde. Dit zal ten gevolge hebben, dat al naar mate het op den voorgrond treden der beide factoren de laatste waarden of langer of korter zijn dan de eerste.
Nu is 't misschien mogelijk langs een grooten omweg, ieder afzonderlijk te bepalen.
In een lange reeks is te verwachten, dat de fijnere oefening reeds vroeg begint, terwijl de vermoeidheid eerst zeer laat optreedt. Naar het midden van de reeks zullen de tegenwerkingen 't grootst zijn, terwijl in het begin de tegenwerking van de vermoeidheid 't geringst en aan 't einde van de reeks de vermoeidheid verre de overhand zal hebben. Wordt nu de reeks proeven verdeeld in kleinere reeksen, dan zal men uit het verschil der resultaten beide op een eenvoudige manier kunnen berekenen.
't Kan voorkomen, en 't is in sommige gevallen in onze proeven met krankzinnigen zeer in 't oog loopend, dat gedurende eenige opeenvolgende dagen de reactietijden steeds kleiner worden. Dit kleiner worden is 't best te zien in de eerste waarden van de reeks. Dit overblijfsel van de oefening van den vorigen dag, „Übungsrest" kon vooral bij normalen eerst dan opgemerkt worden, wanneer de eerste tien waarden van opeenvolgende reeksen genomen werden, en zelfs dan konden wij vaak constateeren, dat het niet aanwezig was.
Naast deze reeds genoemde, komen nog nader te beschrijven factoren voor, die eveneens op den duur der tijden hun invloed uitoefenden. Dat 't soms zeer moeilijk was, zoowel voor den reagent als voor den experimentator uit te maken of een bepaalde gebeurtenis invloed op de reactie heeft gehad, zal een ieder die zich met deze experimenten heeft bezig gehouden, duidelijk zijn. Daarom werd in ieder twijfelachtig geval aangenomen, dat deze bestaan had; bijgevolg werd de waarde vernietigd. Uit dit alles volgt, dat 't dan nog mogelijk was, dat onopgemerkte invloeden konden werkzaam zijn geweest. Dat deze niet van overwegenden invloed konden zijn, spreekt


van zelf en zoo er al eenmaal een groote waarde mocht voorkomen, dan moest zijn invloed op het resultaat van weinig beteekenis zijn. Daarom werden steeds groote reeksen proeven genomen, liefst 't minst 50. Soms namen we om de werking van de fijnere oefening en vermoeidheid na te gaan, reeksen van 200 proeven.
Het aantal dagen dat we het onderzoek bij een zelfden patiënt uitvoerden, wisselde zeer. Om alle invloeden te beheerschen, namen we met een patiënt gedurende eenige maanden niet minder dan + 5000 proeven.
We kennen nog een ander soort van reacties, die door meerdere onderzoekers zijn geanalyseerd en beschreven, de te vroege en voortijdige reactie. Evenmin als we correct meenden te handelen door de enkele waarden die ver boven het gemiddelde uitstaken te vernietigen en waarvan we het ontstaan kort hebben besproken, waren we van meening, dat ook deze te kleine waarden uit de reeks moesten verwijderd worden.
We stonden ook hier voor de vraag, waar zullen we aanvangen en waar eindigen. Nu zijn er wel is waar eenige wegen aangegeven om hierin te voorzien. Deze zijn echter zoo willekeurig, dat we ze onbesproken kunnen laten. Alleen in dit geval zou men er toe mogen overgaan, en dan zoowel de te groote, als de te kleine waarden moeten vernietigen, wanneer beide elkander opheffen. Daar dit echter zeer twijfelachtig is, hebben we ons, zooals altijd, van iedere willekeurige ingrijping onthouden en op andere wijze getracht een zoo nauwkeurig mogelijk resultaat te verkrijgen.
Het ligt voor de hand, waar de berekening van het materiaal zoo'n groote rol speelt, dat er verschillende methoden zijn aangegeven, om een zoo zuiver mogelijk beeld, waarin de gevreesde klippen zooveel mogelijk worden ontzeild, van de werkelijke reactietijden te krijgen.
We bespreken dan achtereenvolgens de verschillende berekeningen, die we maakten om het gemiddelde voor een bepaalden persoon, op een bepaalden tijd, onder bepaalde omstandigheden, te vinden.


Arithmeti8ch gemiddelde.
Pat. B. Epilepticus werd onderzocht 6/6 '03. Sensorische reactie.
Zooals uit deze reeks blijkt, is 't niet noodig eenige waarden te vernietigen.
. ... som 18269
Anthm. gem. = —- = = 304.o8
(Controle: 1 chron. eenheid = 0.43).
Sensorische reactietijd = 131 o-.
We hebben gezien op welke wijze 't mogelijk is een voorstelling van de „Uebungsrest" te verkrijgen. Om deze berekening in alle gevallen toe te passen, zou een zeer tijdroovend, ja zelfs onbegonnen werk zyn, daarom bepaalden wij ons, den invloed na te gaan op de tijden van de fijnere oefening en de vermoeidheid.
We berekenden daarvoor afzonderlijk de eerste en de tweede helft der reeks. Was 't aantal waarden te groot dan werd de berekening in 3 of meer afdeelingen uitgevoerd b.v.
a QI 50
lste Arithm. gem. ~ = 305
2de Arithm. gem. ^ — 301,1
Controle = 0,43
De S. R. van de eerste helft — 131 <r.
De S. R. van de tweede helft = 131 <r.
Conclusie: Een invloed van de vermoeidheid noch van de meerdere oefening schijnt aanwezig te zijn.
341 340 234 274 362 276 342
363 339 273 | 347 263 324 362
268 1 275 I 256 j 300 289 , 273 299
302 340 266 - 312 i 296 228 276
363 260 350 263 1 319 309 305
253 272 364 292 297 1 267 313
335 299 271 347 286 283 339
314 259 248 316 388 312 255
305 456 265 324 - - -


Bezwaren.
Van verschillende kanten is de bruikbaarheid van het arithm. gemiddelde in twijfel getrokken. Zoowel de te kleine, als de te groote waarden kunnen het geheel beheerscben; het is zelfs mogelijk, dat één groot getal in staat is een niet gunstigen invloed uit te oefenen. Ook wij kunnen ons hiermee vereenigen, en willen dan ook in geen geval uit het zoo verkregen materiaal een conclusie trekken. We meenden echter ter vergelijking met andere getallen, en omdat het bovenbesproken bezwaar voornamelijk dan zal gelden, wanneer het aantal proeven waaruit een reeks bestaat, zeer klein is, het arithm. gemiddelde naast de andere te moeten plaatsen.
Centrale waarde.
Een methode, die in alle opzichten correcter, doch door de meeste onderzoekers, die zich op het gebied der experimenteele psychologie bewegen, te weinig gebruikt wordt, is 't eerst door Laplace in 1774 aangegeven, en later door Kfaepelin in zijn geschrift: „Ueber die Beeinflussung einfacher psychischer Vorgange durch einige Arzneimittel", meer algemeen bekend geworden. Kraepelin noemt de centrale waarde ook wel het waarschijnlijke gemiddelde (Wahrscheinlicher Mittelwert) en krijgt dit, door de waarde in een reeks naar hunne grootte te rangschikken en dan die te nemen, welke evenveel grootere boven, als kleinere beneden zich heeft.
Rangschikken we de vorige reeks naar de grootte der getallen dan is:
de 30ste = 299 de 31ste = 300
299 4- 300
De centrale waarde = ^ = 299,5
u
Controle = 0,43
kraepelin'sche gemiddelde = 128,8 s-
In plaats van centrale waarde heeft men, misschien ten onrechte, deze methode om het gemiddelde te bepalen, het
6


KRAEPELiN'sche middel genoemd. Slechts in zooverre komt hem hiervan de eer toe, als aangenomen mag worden, dat Kraepelin deze berekening 't eerst op deze onderzoekingen heeft toegepast.
Der dichteste Wert (FECHNER'sche gemiddelde) die evenals 't KRAEPELiN'sche gemiddelde 't voordeel oplevert, dat de invloed van eenige extreem hooge waarden in een reeks op het gemiddelde, zooals we dit bij 't arithmetisch gezien hebben, buiten gesloten is, wordt verkregen door die waarde te bepalen, waaromheen zich de meeste anderen groepeeren.
Daarna verdeelt men de breedte waartusschen de getallen zich bewegen in gelijke deelen. De grootte van deze onderlinge afstanden maakt men kleiner, al naar mate het aantal waarden, in een bepaald vak gelegen, grooter is.
Zoo vonden we in de bekende reeks:
tussehen 200—249 liggen 2 waarden 320-329-2 „ 250-259 „ 5 „ 330-339-3 260-269 „ 7 „ 340-349-6 „ 270-279 „ 8 „ 350-359-1 „ 280-289 „ 3 „ 360-369-5 „ 290-299 „ 5 „ 370-379-„ 300-309 „ 5 „ 380-389-1 „ 310-319 „ 6 „ 390-399--
400- 1
Het FECHNER'sehe gemiddelde1) uit de reeks is dus = 275
Controle = 0,43 De S. R. (volgens Fechner) — 118 <r Bezwaren, die echter bij ons wegvallen, omdat wij steeds een groote reeks experimenten achter elkaar deden, zijn aan deze methode slechts dan verbonden, wanneer het aantal proeven te klein is. Men vindt dan vaak in plaats van één, meerdere waarden, die als gemiddelde fungeeren. Noodig is daarom, dat de reeks groot en de verschillen gering zijn. Soms verkrijgt men zelfs na langdurige oefening nog reeksen waarin twee waarden aanwezig zijn, waaromheen zich een gelijk aantal getallen groepeeren.
!) Zikhen, Ideën Association des Kindes.


Dit verschijnsel, niet zeldzaam bij normalen, komt zeer veel by krankzinnigen voor, en ontstaat daardoor, dat de richting der opmerkzaamheid steeds wisselt, nu eens in den zin van mot., dan weer van de sensorische reactie. Het is waarschijnlijk dat hier ook de afleiding een groote rol speelt.
ZiEHEN Sch gemiddelde 1).
Naast de boven beschreven gemiddelden, die steeds door ons werden bepaald, werd vaak als controle op de andere methoden het gemiddelde door Ziehen aangegeven berekend.
„Dasselbe geht von dem Gedanken aus, dass jedem Einzelwert ein Einfluss auf die die Gesammtreihe darstellende Zahl eingeraumt werden muss, welcher der Dichtigkeit der Werte in der Umgebung des Einzelwertes proportional ist. Man erreicht dies auf folgendem Wege. Durch den Yersuch sei eine Reihe von Einzelwerten gewonnen worden ausgedrückt z. B. in Hundertstel Sekunden. Man teilt nun den ganzen Spielraum, innerhalb dessen sich die Einzelwerthe bewegen, in Strecken ein, deren jede z. B. fünf Hundertstel Sekunden umfasst, sodann stellt man die Zahl der Einzelbeobachtungen fest, welche auf jede Strecke fallen. Ich will diese Zahl als den DichtigkeitCoeffizienten bezeichnen. Jede Einzelbeobachtung wird mit dem Dichtigkeitscoefficienten ihrer Strecke multiplizirt. Alle diese Produkte werden addiert und mit der Summe der Quadrate aller Dichtigkeitskoefflcienten dividiert. Es sei z. B. die Reihe gegeben 96, 102, 101, 98, 99, 99, 172, 93, 98, 103, 94, 95. 98, 95. Daraus ergiebt sich nach der Grosse geordnet und in Strecken von fünf Hundertstel Sekunden abgeteilt die folgende Reihe
93/94; 95, 95, 96, 98,'98, 99, 99, 99] 101,'102, 103"; 172;
Hieraus berechnet sich der Reprasentationswert der Reihe
2(93+94)+8(95+95+96+98+98+99+99+99)+3U01+102+103)+lX172 22 + 82 + 32 +" 12
i) Ziehen, Ideën Association des Kindes.


Offenbar giebt dieser Wert die ganze Versuchsreilie richtiger wieder als das arithmetische Mittel, welches 103,1 betragen würde. Der Centralwert würde 98Vj, der dichste Wert 99 betragen." Bij onze berekeningen hebben we slechts nu en dan deze methode toegepast, omdat ze te veel tijd eischt.
Een zeer groote toekomst schijnt ons toe te hebben het weergeven van de waarden in een graphische voorstelling. Men spaart hierdoor zeer veel tijd en heeft een beter inzicht in de verdeeling en tijden. Hoe men deze curven aanlegt is zoo veelvoudig beschreven, dat we 't niet noodig achten, het hier nogmaals mede te deelen.
Naast deze berekeningen zijn er nog tal van andere aangegeven om hetzelfde te bereiken. Hoewel niet minder nauwkeurig dan de bovenbeschreven, met uitzondering van de graphische voorstelling, als methoden zijn er toch wegens de groote praktische bezwaren weinig toegepast.
Een vraag hebben we tot nu toe steeds vermeden: In welke verhouding staat de opmerkzaamheid tot den duur van de reactie? Dat de graad van opmerkzaamheid niet steeds dezelfde is, maar afhangt van verschillende omstandigheden, is reeds vroeger uit onderzoekingen bewezen. Een andere quaestie is 't, of men deze graad van opmerkzaamheid gedurende liet experiment ook bepalen kan. Yaak neemt men aan, dat de gemiddelde variatie ons een voorstelling daarvan geeft.
Gaat men echter nauwkeurig na wat de gemiddelde variatie eigenlijk uitdrukt, dan liggen daar zeer zeker de schommelingen van de opmerkzaamheid in opgesloten.
Naast deze, het spreekt van zelf, zijn ook de andere factoren hierin vertegenwoordigd, die alhoewel niets met de opmerkzaamheid van den reagent te maken hebbende, toch den duur van de tijden doen varieeren. Hieronder verstaan we in de eerste plaats de onregelmatige werking van de instrumenten. Nu kan deze nauwkeurig worden bepaald door middel van den contrölehamer. Het verschil zou dan den graad voor de


opmerkzaamheid aangeven, ot' liever voor het gemiddelde van de opmerkzaamheid gedurende de reeks proeven. Over de verdeeling der opmerkzaamheid geeft deze gemiddelde variatie geen inzicht. Daarvoor zou het dus noodig zijn andere middelen te beproeven, waardoor betere uitkomsten verkregen konden worden. Dit nu bestond in het aanleggen van curven.
Arithmetisch gemiddelde van de gemiddelde variaties.
Voor het berekenen van de gemiddelde variatie gingen we altijd uit van het Kraepelin'scIi' gemiddelde. We veroorloofden ons steeds dit naar boven toe af te ronden. Vervolgens werd zonder op het voorteeken te ietten steeds het gemiddelde van elke waarde afgetrokken, hierna de verkregen verschillen opgeteld en door hun aantal gedeeld.
Nemen we weer de vorige reeks dan krijgen we:
41 63 32 2 63 47 35 14 5 40 39 25 40 j 40 28 1 41 156 46 27 44 34 l 50 64 29 52 35 26 47 0 12 37 8 47 16 24 62 37 11 4 | 19 3 14 88
24 24 27 72 1 9 33 17 12
42 62 1 24 I 5 13 39 55
2007
Gemiddelde variatie —^7— = 33,4
oU
Controle = 0,43 G. A. V. = 14,4
Dezelfde bezwaren, die we ontmoet hebben bij de berekening van het arithmetische gemiddelde, zijn ook weer hier op zijn plaats. "Wij hebben dan ook bijna niet van deze methode van berekening gebruik gemaakt, maar steeds de kraepelin'sche methode gevolgd. De voordeelen hieraan verbonden blijken, ook bij het verwerken van het materieel bij krankzinnigen verkregen, al hebben we steeds met groote reeksen gewerkt, duidelijk.


Ook by het verwerken van de reeksen bij gezonden verkregen, hebben we wel degelijk hiermede rekening gehouden, en alleen de berekening volgens Kraepelin uitgevoerd.
Zie de vorige reeks:
De 30ste waarde = 32 De 3iste waarde = 33 Kraepelin's gemiddelde = 32,5 Correctie = 0,43 Gemid. kraepelis'sche variatie = 14.
Curven.
We zullen later zien, dat de bepaling der opmerkzaamheid zelfs volgens de kraepelix'sche methode te wenschen overlaat, en dat slechts alleen uit de curve een nauwkeurig overzicht omtrent de opmerkzaamheid te verkrijgen is.
Het aflezen van den chronoshop
geschiedde door iemand, die de inrichting van den chronoskop nauwkeurig kende, en mij te allen tijde ten dienste stond. In 't begin wat moeielijk, leert men langzamerhand een vrij groote routine machtig worden. Behalve het aflezen van de tijden kwam voor rekening van denzelfden persoon het opwinden van den chronoskop, het bedienen van den commutator, voltmeter en contröleliamer. Dan noteerde hij alles wat gedurende of onder het uitvoeren van de reactie was voorgevallen, zoodat iedere reeks proeven vergezeld ging van aanteekeningen op de proeven betrekking hebbende.
Wie wel eens een blik heeft geslagen in oen chronoskopkamer, zal tot de conclusie komen, dat dit niet aan iedereen kan toevertrouwd worden, maar dat wel degelijk iemand noodig is, die zich eenigen tijd hierop heeft toegelegd.
De Reagent.
Hebben we reeds verschillende oorzaken leeren kennen die een invloed op den duur der reactietijden uitoefenen, van


meer beteekenis is het voor ons te weten den toestand waarin de patiënt verkeert, gedurende de experimenten, en er vóór. We weten toch, gedeeltelijk uit proeven door Ziehen, Kraepelin enz., gedaan, dat zoowel gemoedsstemming, als medicamenten enz. de reactietijden veranderen. Daarom was van alle onderzochte personen, vóór met de proeven een aanvang gemaakt werd, een status praesens, zoo noodig een volledige ziektegeschiedenis, opgemaakt.
Aan normalen werd verzocht zich, een paar dagen, voor 't experiment begon, zooveel mogelijk te onthouden van spiritualiën in eiken vorm. Dan werd steeds aan 't hoofd van iedere reeks proeven genoteerd:
Datum, aanvang en einde van het experiment, de wijze van reageeren en de antwoorden op de volgende vragen:
Hoe heb je geslapen?
Welke lichaamsoefening heb je gemaakt?
Hoe is je psychische toestand?
Wanneer heb je gegeten?
Hoeveel vleesch?
Hoeveel koffie heb je gedronken?
Wanneer heb je 't laatste bad genomen?
Yan de patiënten die we onderzochten werd steeds, dagelijks de status aangevuld, zoodat we van alles wat met hen gebeurde op de hoogte waren.
In Utrecht, noch Halle en Berlijn werden spiritualiën verstrekt, en werden spijzen en dranken steeds volgens eene bepaalde manier bereid. Het was dus eene kleine moeite deze dagelijks over te nemen.
Overigens werden dezelfde vragen gedaan als bij normalen, daarenboven werd steeds de hoeveelheid, naam en het uur van innemen van de medicijnen nauwkeurig genoteerd.
We zorgden steeds dat de patiënten zooveel mogelijk een zeker belang in het experiment stelden. Veel moeite hadden we te overwinnen en veel geduld noodig om het zoover te brengen met onze paranoici. Toch brachten wij het gewoonlijk


tot het gewenschte doel, en konden dan gewoonlyk na iedere reactie noteeren, hetgeen gezien, gehoord of gevoeld was, zelfs vertelden sommigen daarby of een hallucinatie vóór, onder of na de reactie waargenomen was. Bij eene zoo nauwkeurige opname, die, we maken ons hierover geen illusies, toch wel eens wat te wenschen kan overgelaten hebben by eenige patiënten, hadden we een geschikt materiaal om den invloed op den duur van de reactie te leeren kennen.
De correctheid waarmede eenige patiënten hun psychischen toestand na iedere reactie weergaven, was zoo nauwkeurig, dat we over t resultaat zeer tevreden konden zijn. Als volgt zagen b.v. de serie's van patiënt C. er uit:
Aanvangstijd | 1700 |
2257 X (iets scherp tegen den stuit).
2647
. . 2693 X (iets scherps tegen 't scrotum).
3154 X (drukking tegen het hoofd).
. . 3866 I (daar heb je hem heelemaal).
4224 X (voelt iets tegen den reageerenden vinger).
• • 4365 X ( » „ „ „ „ „ ).
6454 I (dan moet je bij mijn zijn).
. . 6707 X (glazen zet tegen den vinger).
7740
. . 7842 X (een scherp voorwerp tegen den vinger).
8171 X ('t is gevallen).
8655
. . 8751 X (er komt iets tegen mijn hand),
p. r. 9091 X (een scherp voorwerp tegen de hand),
p. r. 9761 X (blokje hout valt).
. . 9841 X (scherp voorwerp tegen de hand).
. . 0393
p. r. 1463 X (een doekje verheft zich).
2026


2430 2806 3217 3808
4281 X ('t is gevallen).
4641
5552 X (kleine persing tegen de hand).
5943
6244 X (kwam iets tegen de hand), t. v. X (katoentjes).
«632 X (er viel een schuifje).
7054 7586
7921 X (een afdrukking).
8224
8619
8978
t. v. X ('t is gevallen).
9553 X (een schuifje tegen den vinger).
0091
0427
0720
0974
1301 X (een bijltje plus een zetje).
1587 X (een schuifje tegen den vinger), p.r. 1985
2714 X (een drukking op den knop).
p. r. = paradoxe reactie.
I geeft aan, dat patiënt een acustische hallucinatie had gedurende de proef, tussehen ( ) is geplaatst wat li\j hoorde.
Met een X worden de tactiele hallucinaties aangegeven, wat tussehen ( ) is z\jn beschrijving van de tactiele gewaarwording.
Tengevolge van de hallucinaties maakte patiënt soms eenige malen achtereen de reageerende beweging. Het aantal wordt weergegeven door het aantal . . t. v. = te vroege reactie.


Reactietijden.
Nog onder den indruk van een pas doorgeworstelde litteratuur — ook was Wundt's laatste druk der „Grundzüge der Physiologischen Psychologie" nog niet verschenen — waren we aan den arbeid getogen. Alleen om de resultaten bij krankzinnigen verkregen te kunnen vergelijken en de voorwaarden waaronder deze uitkomsten verkregen waren hierbij in aanmerking te nemen, waren we er toe overgegaan onze onderzoekingen ook met normalen te verrichten, allerminst bedacht dat onze resultaten zouden afwijken van die der andere onderzoekers.
Het is dan ook niet te verwonderen, toen reeds onze eerste experimenten een resultaat gaven, zoo afwijkend van hetgeen tot nu toe te vinden was in de litteratuur, wij gingen zoeken of zich hier of daar geen gemaakte fout liet ontdekken. Daar al ons zoeken tevergeefs was, werden wij genoodzaakt meerdere patiënten te onderzoeken, doch telkens met hetzelfde resultaat. Dit noodzaakte ons tegenover hetgeen door anderen gepubliceerd was een gereserveerde houding aan te nemen, en bij de beoordeeling van ons materiaal bij krankzinnigen verkregen, op ons onderzoek bij normalen terug te komen.
Doch zie, daar verschijnt de vijfde druk van Wundt's „Grundzüge" die ons een geheel omgewerkt hoofdstuk over 't „Yerlauf der directen Sinnesvorstellungen" brengt, naar aanleiding van nog niet geheel gepubliceerde proeven van N. Alechsieff en M. Bergemann. Hoewel onze onderzoekingen ten deele tot 't zelfde resultaat voeren, zjjn er toch nog zooveel punten van verschil, en zoo in 't oogvallend, dat we meenen, deze in 't kort te moeten bespreken.
Wundt stelt zich ten deele wat't onderscheid der sensorische en motorische reactietijden betreft op het standpunt van Lange en onderscheidt dan nog overgangen tusschen beide vormen „natürliche Reaktion". Deze komen tot stand, omdat de opmerkzaamheid nu eens in deze dan in de andere richting werkzaam is.


Verder ziet bij zich genoodzaakt te onderscheiden een reactietijd na korte en lange oefening, omdat „die Dauer der Reaktion erfahrt bei beiden Reaktionsweisen mit steigen der Einübung eine Verkürzuug, die erst nach vielen hunderten gleichartiger Yersuche ihre nicht weiter übersch reit bare Grenze erreicht. Zugleich vermindert sich der Zeitunterschied zwischen sensorieller und muskularer Reaktion".
Als type der sensor, en motor, reactietijden na korte oefening geeft hij de getallen van Lange weer. Deze bedragen respectievelijk 216®- en 127 a.
Als type der sensor, en mot. reactietijden na lange vóóroefening: „Indem hierbei im allgemeinen von dem Princip ausgegangen wurde, die Yersuche einer bestimmten Art an einem einzelnen Beobachter so lange fortzusetzen, bis die Ergebnisse hinreichend gleichmassig geworden und die irregularen Yerlaufsformen der Streuungscurven möglichst verschwunden waren, darf aber wohl angenommen werden, dass in ihnen die Maxima möglicher Einübung erreicht wurden", geeft hij de getallen van Bergemann verkregen. Iedere reeks proeven bestond uit 600—1200 nat. reacties, die op de bekende wijze in curve gebracht, als mot. reactietijd 100 s-, als sensorische 128 5- aangaf.
Dit verschil in tijd tusschen de twee typen ontstaat deels door de grootere oefening, deels vindt het zijn verklaring in het verschil der waarde bij berekening van het gemiddelde en het aanleggen van curven.
Het spreekt vanzelf dat, eenmaal dit aangenomen hebbende, zich verschillende vragen voordoen, die men genoodzaakt is te beantwoorden. Wundt laat zich dan ook niet onbetuigd, en weet op een zoo overtuigende wijze de verklaring te geven, waarom de motor, reactietijd minder afneemt dan de sensor., waarom het onderscheid der sensorische en mot. reactie bij langere oefening kleiner wordt, dat niemand meer aan het goed recht zou twijfelen, indien hijzelf er niet attent op maakte ').
') Wundt. Grundzüge bid. 425.


„Hinsichtlich der physischen oder psychophysischen Functionen, die in die ReactionsvorgAnge eingehen, liefern schliesslich die Beobachtungen über die einfache Reaktion (hij kreeg by 5 reagenten steeds dezelfde waarde voor s. en m. reactie na lange oefening) das wichtige Ergebniss, dass jene Functionen selbst, irgend erhebliche individuelle Unterschiede nicht zeigen, •lasssie also aller Wahrscheinlichkeit nach Constanten der menschlichen Gattung sind. Wo, wie zumeist in den alteren Versuchen, grosse und nicht weiter erkliirbare individuelle Differenzen gefunden werden, da hat diestheils in der Yerschiedenheit der beiden Reaktionstvpen und ihrer Yermischung, wo eben die tundamentalen psychophysischen Functionen selbst abweichend sind, theils aber und vornehmlich in der verschiedenen Gewohnheit und Einübung der itusseren Reactionsbewegungen ihren Grund. „Insoweit das letztere Moment sich einmischt, sind aber selbstverstündlich die gefundenen Abweichungen physiologisch wie psychologisch werthlos".
Zagen wij eerst aangenomen een sensor, en motor, reactietijd na korte en lange oefening, waarvan de eerste in de laatste overgaat en waarbij „Gewohnheit und Einübung" bijna de eenige rol speelt, en zien we iets verder (bid. 426) de getallen na korten tijd van oefening verkregen physiologisch en psychologisch „werthlos" verklaren, dan kan men hieruit niets anders afleiden, dan dat Wundt op't oogenblik dat hij de op de vorige bladzijde reeds genoemde bespiegelingen over de tijden by lange en korte oefening gaf, al te voorbarig is geweest.
In werkelijkheid kan er dan ook geen sprake zijn van reactietijden na korte en lange oefening. Onze resultaten bewijzen dit zoo volkomen, dat alle twijfel is buiten gesloten, (tabel A.) Zoo komen onze waarden in 't begin van 't experiment gevonden volkomen overeen met de waarden van Bergesiann, eerst verkregen na lange oefening. Dit verschil, zoo in 't oog vallend, kan niet anders verklaard worden, dan door de ongunstige omstandigheden waaronder de proeven genomen zijn.


Hiervan uitgaande hebben wij gemeend onze verdeeling der reactietijden iets nader te moeten toelichten, vooropstellende dat we geen aanspraak maken, op eenige zelfstandigheid in deze verdeeling.
Reactio neutralis.
Hieronder verstaan wij de waarden, die verkregen worden, wanneer een bepaald persoon, zonder zijn opmerkzaamheid willekeurig een bepaalde richting te geven, op een van te voren bekenden indruk een reageerende beweging uitvoert. Het is niet noodig er nogmaals de aandacht op te vestigen, dat ook aan de overige reeds vroeger beschreven voorwaarden moet voldaan zijn.
Om aan de eerste voorwaarden te kunnen voldoen is het noodzakelijk, dat de reagent, nooit over reactie's heeft gehoord. Is dit wel het geval, dan kan men nooit zeker zijn — de zelfcontrole is in dit opzicht zeer onbetrouwbaar — dat de opmerkzaamheid niet in de eene of andere richting is werkzaam geweest.
Evenals elke vaak uitgevoerde, steeds 't zelfde type vertoonende beweging, zal deze uiterst eenvoudige, de tendenz toonen, om reflectorisch te worden. Wat dit tengevolge zal hebben is niet twijfelachtig. We zullen de waarden zien kleiner worden, en langzamerhand de reactie het motorisch karakter zien aannemen. Wij krijgen dus te doen met een reeks proeven, waarin het oorspronkelijk type ten deele is verdrongen, waarvoor een ander kunstmatig, door oefening verkregen in de plaats is getreden.
Als zoodanig zou ik de „Natürliche Reaction" van Wundt willen beschouwen. Hieraan zijn eindelooze oefeningen voorafgegaan. Afgezien van onze proeven, die we later uitvoerig mededeelen, zien we dit uitgedrukt in de curve door Wundt medegedeeld op Bd. III, pag. 421. In curve A. fig. 366, is de mot. top hooger dan de sensor, in vergelijking van den mot. top tot den sensor, in curve A fig. 367. De eerste curve is


samengesteld uit 205, de laatste uit 150 proeven. Beschouwt men de curven door Wundt in zijn werk gegeven, dan moet men tot de conclusie komen, dat de natuurlijke reactie steeds een sterk motorisch type heeft, en dat zijn „entweder mit der muskularen oder aber auch mit dem sensoriellen ganz oder tast ganz sich deckt", slechts ten deele met de werkelijkheid overeenkomt, zoodat volgens deze curven zijne meening over de beteekenis van de natuurlijke reactie, dat we met een onregelmatige wisseling tusschen beide reactievormen te doen hebben, als niet bewezen moeten beschouwen. Iets anders geven dan ook onze curven waarin de verschillende waarden naar hunne dichtheidscoefficienten gerangschikt zijn. Zie bladz. 198.
Een andere vraag zijn wij echter verplicht onszelf te doen, en wel: wanneer begint een neutrale reactie het motor, karakter aan te nemen? Dit nu laat zich gemakkelijk bepalen. Heeft men b.v. een reeks van 200 proeven, dan kan men achtereenvolgens van ieder 50 opeenvolgende waarden curven aanleggen. Deze zouden theoretisch om oefening (de vermoeidheid speelt ook e^n rol) geheel uit te kunnen sluiten, hetzelfde karakter moeten vertoonen.
Praktisch is het echter niet noodig en kunnen kleine verschillen geen invloed op het resultaat hebben.
Het reageeren van normalen.
We hebben hierboven vermeld, dat van neutrale reactietijden alleen sprake kan zijn wanneer de reagent tevoren nooit iets over reacties had gehoord. Was dit wel het geval, dan werden of sens. of mot, opgenomen. We volgden daarbij drie verschillende wegen.
De reeks proeven werd steeds zoo groot mogelijk genomen, maar liefst zoo, dat de vermoeidheid bleef uitgesloten.
Een reeks bestond dan of:
I. voor y, gedeelte neutrale voor V» gedeelte mot. en voor V» sensor, reactie;


II. voor V» gedeelte neutrale, voor l/s sensor, voor Va mot. reacties;
III. indien geen neutrale reacties werden genomen, 1/i mot. en */» sensor, reacties of omgekeerd.
Werd een reagent meer dan één dag onderzocht, dan werden die dagen slechts sens. of' mot. reacties opgenomen.
Wij hebben reeds het vermoeden uitgesproken, waarom onze tijden direct de juiste waarden weergeven, terwijl Bergemann eerst na talrijke voor-oefeningen tot een resultaat kwam.
Dat onze resultaten, wat mot. en sensor, reactietijden betreft, ongeveer overeenkomen, kan hierbij even opgemerkt worden, omdat wij van plan zijn hierop later nog terug te komen. Hierop kunnen wij echter nu al de aandacht vestigen, dat onze conclusies heel wat van die, door Wundt medegedeeld, zullen afwijken. Zooals we hebben aangetoond, vertoonen de natuurlijke reacties van Wundt een tendenz motorisch te worden. Waarop dit berust hebben we reeds aangegeven. Hiervan uitgaande kan men zich voorstellen, dat het voor die reagenten gemakkelijker zal zijn de motorische dan de sensorische reactie uit te voeren, en is eenmaal de mot. reactie nog meer ingeoefend — door de reagenten op dezen reactievorm attent te maken — dan zal het nog moeielijker zijn om dezelfde personen sensor, te laten reageeren. Dat het omgekeerd, voor een reagent van Bergemann gemakkelijker is, van het sensorische type naar het motor, over te gaan, is duidelijk, daar toch de sensor, reactie, die het punt van uitgang is, onwillekeurig het mot. type heeft aangenomen. We zien alzoo tot welke conclusies de natuurlijke reactie geleid heeft. De onderzoekingen van Bergemann zouden slechts bewijzen, wat we dagelijks door nauwkeurige zelfwaarneming kunnen zien gebeuren, want hoe vaak zien we een bepaalde beweging niet automatisch worden en met welke moeite gaat het gepaard deze automatie weer af te leeren ? Om een beweging uit te kunnen voeren, moet wel een oef'eningstijd voorafgaan, maar dat die voor eenvoudige


gevallen zoo lang duurt als door Bergemann wordt aangenomen, is noch uit zijn medegedeelde gevallen, noch uit de gemaakte gevolgtrekkingen af te leiden. We kunnen dan ook niet anders dan met een zeker wantrouwen, hetgeen door Wundt aangaande de mot. en sensor, reactie wordt medegedeeld, weergeven en zullen later de door ons gekregen resultaten, die zooals mij voorkomt in alle opzichten een beter beeld van de werkelijkheid geven en van alle patiënten tamelijk overeenstemmen, in hun geheel mededeelen.
Uitgaande van onze onderzoekingen zien we in de neutrale reactie tot in zekeren graad een nabootsing van de wijze waarop een bepaald persoon op een eenvoudigen indruk reageert. Of we, zooals Baldwin, Fabcand, Cattell en Flournoy hebben gedaan, in staat zullen zijn verschillende typen te onderscheiden, zal ons verder onderzoek leeren *).
Slechts ten deele kunnen we het met Wundt eens zijn, n.1. dat, de physische en psychophysische functies „Constanten der menschlichen Gattung sind". Het onderzoek bij krankzinnigen toont aan, dat individueele psychische verschillen zeer op den voorgrond treden. En daar nu de grens tusschen beide niet scherp is, zal a priori moeten aangenomen worden, dat van een constante (absolute) niet kan gesproken worden. Bewezen wordt dit door onze onderzoekingen met normale personen.
De plaats, waar de sensorische prikkel in de motorische wordt omgezet, is 't eerst door Lange aangegeven. Hij meende dat dit alleen voor de sensorische reactie in de schors der groote hersenen plaats had, terwijl dit voor de motorische reactie „in einem unter geordneten Centrum" in 't cerebellum of een der groote stamganglien gebeurde. Wundt is 't met deze laatste meening niet eens. „Gewiss hat Lange recht, wenn er es ftir wahrscheinlich hillt dass bei der muskularen
') Zie ook hierover G. E. Müllers, Diss. Gottingen, 1889, 8. 63.


Reaktion die Uebertragung schon in einem niedereren Centrum erfolge, oder dass doch jedenfalls bei ihm Einflüsse hinwegfallen, die bei der sensoriellen von einem höheren, mit den Willensleistungen in naherem Zusammenhang stehenden ausgehen. Aber Centren verschiedener Ordnung gibt es auch zweifellos in der Grosshirnrinde". Neemt alzoo Wundt nog centra „verschiedener Ordnung" aan, zoo leert ons de psychopathologie en pathologische anatomie er niet aan te twijfelen, dat de schors der groote hersenen de zetel is van de hoogere reflexbaan.
Motorische en sensorische reacties bij Krankzinnigen.
"Wie weet met hoeveel moeite het gepaard gaat personen van mindere ontwikkeling op de hoogte te brengen van sensorische en motorische reactie, zal zich kunnen voorstellen welke voorzorgsmaatregelen moeten genomen worden om bij krankzinnigen, die in ontwikkeling huns gelijken waren, voldoende vertrouwd materiaal te verkrijgen. De moeielijkheden, die andere onderzoekers hierbij dachten te vinden (Wundt) zijn echter toch in vele opzichten ongegrond gebleken.
We gingen steeds aan den arbeid, wetende, dat vaak de patiënt aan het onderzoek pathologische gedachten verbond. Het aantal, dat wij onderzochten is niet gering. Hieronder waren maniaci, in 't exaltatiestadium; melancholie, die de heftigste angst hadden; paranoiici, die voortdurend hallucineerden; hystericae et epileptici in droomtoestanden, lijders aan dementia epileptica, dementia senilis, dementia paralytica in een stadium van acute verwardheid enz. enz.
De paranoiici dachten, dat het een middel was om de onderaardsche geesten te verdrijven, de epileptici meenden hun toevallen kwijt te raken, een geexalteerde constateerde dat hij langzaam beter werd. Kortom bij ons verschijnen op de zaal was vaak een wedijver wie 't eerst zou onderzocht worden. Toch gebeurde 't een enkele maal, dat een maniaca of een al


te demente weigerde. Doch over 't algemeen was het een uitzondering.
Onze methode bestond nu daarin, dat bij de sensorische reactie, de opmerkzaamheid van den reagent werd gevestigd op den komenden prikkel en bij motorische reactie op de uit te voeren beweging, en wel zooals beneden nader uiteengezet wordt.
Ons onderzoek bepaalde zich tot de sensor.- en mot. reactie, de neutrale werd als te moeilijk beschouwd om een zuiver beeld te geven, met uitzondering van eenige gevallen, die we elders mededeelen.
De sensorische reactie.
Voordat de reagent de beweging op den prikkel uitvoerde, werd telkens door den experimentator vóór het geven van het signaal gezegd:
а. snel aftrekken,
б. goed opletten,
c. alleen luisteren naar den tik.
De motorische reactie.
Hierbij herhaalde de experimentator:
a. goed opletten,
b. snel aftrekken,
c. alleen denken aan 't aftrekken van den vinger.
De plaats.
We hebben reeds vermeld dat 't experiment bij een gedeelte van de proeven in één kamer plaats vond. Reagent, experimentator en instrumentarium waren allen in dezelfde kamer geplaatst. De methode eenigszins afwijkend van de tot nu toe gevolgde, had reeds door vroegere onderzoekingen sanctie verkregen, doch was het gewenscht om ze naast krankzinnigen ook eens op gezonden toe te passen.
Om de inwerking van verschillende invloeden op den duur der reactietijden na te gaan en door eventueele veranderingen,


die daardoor mochten tot stand komen, niet verrast te worden, hebben wij gemeend, naast deze methode, ook de oudere te moeten herhalen. Het is toch mogelijk, dat de uitwerking van een bepaalden invloed op den duur van de reactie bij normalen en krankzinnigen niet dezelfde is.
Daartoe zullen we een onderscheid maken tusschen de proeven met krankzinnigen en normalen en voorloopig alleen mededeelen de inrichting.
Krankzinnigen.
Proef I. Reagent, experimentator en instrumentarium waren in een kamer. Deze kamer werd alleen gebruikt voor chronoskopisch onderzoek en was zoo gelegen, dat wanneer geëxperimenteerd werd, de reagent alleen het monotone geruisch van den chronoskop kon bereiken. De reagent was zoo geplaatst, dat hij wist, al opende hij zijne oogen, niets te zien, dan het witte pleister van den muur.
Gebeurde het al, dat buiten door het aan- en wegdragen van voorwerpen, eenig geruisch ontstond, dan drong het toch zeer verzwakt de kamer binnen en kon door 't geruisch van den chronoskop door den reagent niet opgemerkt worden. Deze wijze van experimenteeren hebben wij meestal toegepast.
Proef II (bestaat uit meerdere).
Weer waren dezelfde personen in een kamer, doch werkte meer dan een acustische prikkel (van verschillende qualiteit en intensiteit) op het gehoororgaan in.
Zie voor de resultaten de tabel van patiënt Veenen ...
Proef III.
De reagent en experimentator zijn in een afzonderlijke kamer gezeten. Deze is door eene tusschenruimte van de chronoskopkamer gescheiden, en belet elk geruisch binnen te treden.
Zoo was voor pat. k. het kraepelin'sche gemiddelde 16 7 grooter dan het gemiddelde der omliggende waarden, nog meer


in 't oogvallend was het verschil voor 't arithmet. gemiddelde, ook de overige waarden stegen naar verhouding.
Normalen.
Met de personen, die zoo welwillend waren zich disponibel te stellen voor het onderzoek, hebben wij slechts ten deele de volgende experimenten volledig uitgevoerd.
Proef I.
Reagent, experimentator en instrumentarium waren in een kamer. Als voorsignaal, het teeken, dat de prikkel verwacht moest worden, diende het geruisch van den chronoskop, die telkens door een mechanicus aan den gang werd gemaakt. Wat de resultaten hier verkregen betreft, kunnen we verwijzen naar de respectievelijke tabellen.
Proef II.
De drie personen waren weer in eene kamer. Terwijl 't experiment als bij I geschiedde, werkten tevens meerdere acustische prikkels van verschillende intensiteit en qualiteit op het gehoororgaan in (de metronom, electrische klok).
Proef III.
Terwijl de proeven evenals bij I uitgevoerd werden, werd toegestaan, dat de reagent de oogen open had. Onderscheid werd gemaakt of de reagent een punt fixeerde, of willekeurig zijn blikken wendde.
Onze experimenten gaven wat proef I, II en III betreft voor personen uit tabel A bijna een negatief resultaat. Het onderscheid der S. en M. reactie verdween, een geringe verlenging van eenige <s kwam bij proef III voor. De verlenging zou, omdat ze zoo gering was, ook door andere factoren kunnen teweeggebracht zijn.
Proef IV.
Het experiment in twee van elkander volkomen gescheiden kamers. Om storenden invloed van het stadsleven uit te sluiten, werden de proeven 's avonds van 8 tot 9 uur gedaan. We mochten dan aannemen, dat invloeden van buiten uitgesloten waren en


hunnen veranderenden invloed op den duur der reactietijden niet konden doen gelden.
Een voorsignaal door den chronoskopbediende gegeven, werd gevolgd door het signaal van den experimentator, waarop de reagent, met gesloten oogen, op de bekende wijze aan tafel gezeten, reageerde.
Een seintoestel onderhield de communicatie tusschen experimentator en chronoskopkamer.
Voor mij zelf en voor eenige personen waarvan de tabellen niet zijn medegedeeld, wegens te weinig opnamen, konden we duidelijk een verlenging der tijden constateeren, die met de op gewone wijze verkregen waarden ongeveer 20 n verschilden, doch uitzonderingen schenen ook hierbij niet zeldzaam.
Proef V.
Bij den reagent en experimentator, stond een metronoom, die in een bepaalde tempo de stilte verbrak! De uitkomst verschilt niet voldoende van de boven besprokene, zoodat wij volgens ons onderzoek geen recht hebben conclusies mede te deelen.
Proef VI.
Het experiment gebeurde als bij IV, alleen zat de reagent met de oogen geopend. Onderscheid werd niet gemaakt of hij daarbij een punt fixeerde of rustig voor zich zag.
Voor personen belioorende tot tabel A, veel sterker nog voor personen uit tabel B, konden we een verlengen der waarden constateeren, die ± het dubbele en meer van de verlenging van Proef IV bedroeg.
Op deze wijze waren wij in staat een enkelvoudige monotone indruk of meerdere van verschillende intensiteit en qualiteit op een of meer zintuigen te laten inwerken en hun invloed op den duur van de reactie te leeren kennen. Bij het bespreken der resultaten uit deze experimenten heeft men ook rekening te houden met de zelfwaarneming van den reagent.


Invloed van de vermaning.
Om na te gaan welken invloed de intensiteit van de vermaning op den reactietijd uitoefende, hebben we nu en dan de vermaning met meer klem uitgesproken.
Het bleek hieruit dat de intensiteit alleen dan invloed uitoefende, wanneer deze plotseling zeer zwak of zeer sterk was. Gering verschil van opeenvolgende vermaningen hadden geen invloed. Zoowel een plotseling sterke vermaning als een zwakke werkte ongunstig op den duur der reactie in. We vonden hierbij, wat reeds Wcndt had voorgegeven, dat de tijden steeds verlengen. Wat de verklaring hiervoor betreft vinden we die door Wundt gegeven zeer plausibel. Is de intensiteit groot, dan werkt de schrik remmend; is de intensiteit gering, dan blijft men in twijfel of de vermaning al of niet geëindigd is.
Deze invloed werd minder duidelijker wanneer gedurende een reeks proeven de intensiteit der vermaning zeer sterk of zeer zwak was, toch werd zij steeds in een bepaalde richting waargenomen.
Een met klem uitgesproken vermaning verminderde slechts in geringe mate de waarden, terwijl in het tegenovergesteld geval als de intensiteit de drempelwaarden naderde, de tijden zeer veel verlengd konden zijn.
Verder is 't niet onverschillig door wien de vermaning wordt uitgesproken. Zoo zien we de tijden plotseling verlengen, wanneer een andere persoon deze overneemt. Uit de tabellen blijkt, dat die verlenging in enkele gevallen meer dan 100 <r bedroeg.
Deze invloed is toch slechts van voorbij gaanden aard, want reeds spoedig zien we de waarden weer normaal worden.
De oorzaken, die invloed op den duur der reactietijden uitoefenen kunnen onderscheiden worden in in- en uitwendige. De inwendige vinden hunne verklaring en ontstaan door den veranderden psychischen toestand. De uitwendige worden langs


alle sensorische banen aangevoerd en werken eveneens storend op de opmerkzaamheid.
Yoor de psychologie is 't van veel belang te weten, welke veranderingen door deze inwerkingen op den duur der tijden ontstaan. Over de inwendige oorzaken die op den duur een invloed uitoefenen zyn slechts weinig onderzoekingen bekend (Ziehen). De uitwendige oorzaken zijn nauwkeurig nagegaan, zoodat er reeds een tamelijk uitgebreide litteratuur over dit onderwerp bestaat. Wundt, Lange, Exner, enz. Deze zijn echter allen uitgevoerd, onder de auspiciën van den Leipziger Meester, toen de onderzoekingen zelfs van Alechsieff en Bergemann nog niet bekend waren, en geven, al mag aangenomen worden, dat ér relatief veel waars in ligt, allerminst een nauwkeurig beeld van de werkelijkheid.
De quaestie der opmerkzaamheid.
Tot de uitwendige oorzaken die op de reacties inwerken behoort in de eerste plaats de vermaning. We zagen o.a. reeds, dat te sterke en te zwakke de opmerkzaamheid ongunstig waren, zoodat we ook bij ons onderzoek met krankzinnigen allerminst de moeielijke quaestie der opmerkzaamheid gelooven opgelost te hebben. Toch mogen we het er voor houden, dat we op deze wijze experimenteerende, een zoo gunstig mogelijke uitkomst kunnen verwachten. We hebben toch bij ons onderzoek twee signalen, die den reagent opmerkzaam maken zijn voorstelling in een bepaalde richting te fixeeren, primo: de vermaning; secundo: het voortloopend geruisch van den chronoskop. Doch bestaan er nog vele oorzaken, die in de eene of andere richting de tijden veranderen kunnen, waardoor de opmerkzaamheid wordt afgeleid.
Hiertoe behoort de indruk zelf.
Om dit na te gaan, hebben we de intensiteit van den prikkel plotseling veranderd. Het bleek hierbij, dat slechts prikkels van
!) Grundzüge der physiologische Psychologie.


zeer sterke of zeer zwakke intensiteit invloed uitoefenden, en vooral dan, wanneer zy onverwacht ontstonden.
Dit verschil in duur zien we bij prikkels van groote intensiteit gauw verdwijnen, wanneer b.v. gedurende een bepaalde reeks proeven de reagent op denzelfden intensieven prikkel moet reageeren.
De tijd tusschen de vermaning en 't ontstaan van den prikkel hebben we aan een nauwkeurig onderzoek onderworpen, om zoodoende de gunstigste condities te leeren kennen.
Gaan we onze tabellen na, dan blijkt dat de schomnielbreedte grooter kan zyn dan tot nu toe algemeen werd aangenomen. "VVas het interval kleiner dan 3 <r, dan zagen we zelfs des avonds nooit eenige onregelmatigheid in den duur der tijden, optreden zelfs gaf een interval, dat schommelt tusschen 1 en 5 sec. geen aanleiding tot opmerkingen. De proeven door Dwelshauwer bij normalen gedaan, herhaalden we bij onze patiënten, om te zien of de resultaten door hem verkregen met de onze overeenstemden.
Voegt men bij al deze experimenten het onderzoek naar de linkshandigheid, den paralytischen aanval en zijn invloed op de reactie, de slaap, rust, vermoeidheid, oefening, dan heeft men nog slechts een ruw overzicht van alle omstandigheden waarmede rekening gehouden moest worden. Vele van deze invloeden konden, zooals wij de experimenten uitvoerden, niet inwerken, omdat zooveel mogelijk voorzorgsmaatregelen genomen werden, en slechts een flauw vermoeden noodig was om het experiment te doen eindigen en de verkregen serie te vernietigen; daarenboven gingen wij van de meening uit, om alle verschillen bij onze conclusies te wantrouwen en slechts dan te concludeeren tot 't een of andere, als meerdere vondsten haar wettigden.


HOOFDSTUK IV.
EXPERIMENTEN.
a. Bepaling van reactietijden by' normalen.
Onze onderzoekingen toonen aan, dat het noodig is, een onderscheid te maken tusschen personen, die intellectueel hooger staan en degenen, die in een lagere klasse der maatschappij hun opvoeding hebben voltooid en daardoor minder in de gelegenheid waren zich te ontwikkelen. Waarom voor beiden de duur van een eenvoudig psychisch proces meerendeels verschillend is, is wellicht eerst later uit te maken. Mogelijk is 't, dat öf alleen 't physiologisch, öf hetgeen veel waarschijnlijker is, alleen 't psycho-physische gedeelte; 't kan ook zijn, dat beide eene verlenging ondergaan.


A. Doctorandi in de medicijnen
TABEL A.
i , Tr t i i\ Gemiddelde i _
Musculair of Kraepelin s Kraepelin s A) . . g ^ A , i , variatie s g
Datum. Tiid. Sensorieel gemiddelde gemiddelde der bereken(1 uit g | proeven, of Neutraio van het serie in gelijke Kraepelin's j g ®
reactie. geheele. deelen verdeeld. aiJSOi. waarde. ^ I
i ! l : : ■ 
Dr. Sch. 21/8/'031 v.m. 9 60 S 119,5 119 en 119,5 10,5 9 % j Had reeds vroeger
/ een paar maal ge-
G0 M 113 108 en 111 9 8 % ) reageerd.
|_ | ! 
Dr. R 29/7 "03 v.m. 10 42 N 110 - 9,5 8,5 0/0 ) Tusschen de verschil- .
I lende methodes van
34 M 95 — 7,5 8 % ) reageeren werd 10
I minuten pauze ge36 S 125,5 - 11 9 % j/ houden.
i i " I
30/7/'03 v.m. 10 i 47 S 121,5 — 9 7,5 0/„
i ' i " I ! i
; | Gisteravond 2 glazen 31/7/'03 v.m. 11 | 54 M 109 7 ,^/o( }jjer gedronken.
Er werd afwisselend
2 8/'03 v.m. 9.12 24 M (109)2) _ (7,5) 7 % \ S. en M. gereageerd,
l gisteren gejaagd,van
22 8 (124) - (13.5) 10,5 0/0 i morgen erg ver-
\ moeid opgestaan.
, -4— r == 


f ———— 1,11 ■' | r
( Reeds te voren ge
IK S. 29/7/'03 n.m. 2 42 Ml 102,5 — 9,5 9.5% j reageerd.
I I
30 7/'03 n.m. 1.1® 57 S 124 — 7,5 6 %
I 1 
])r. R. 28/7/-03 v.m. 9 28 N 129,5 - 11,5 _ \ De reagent reageerde
I zonder neven t/erm-
27 S (135,5)s) — (7,5) 5 % , xchen met 10 minu-
1 ten pauze tusschen 30 M (123,5)s) — (7,5) 6 % / eene serie.
I 
IMet monoton nevengeruisch, gisteravond 2 glazen bier.
^ - k
Dr. N. 10/8/'03 v.m. 0.22 47 N 113,5 — 6 5,5 % j Tusschen iedere serie
[ 10 minuten pauze,
47 M 101 — 5 5 °/o 7 gisteravond 2 glazen
1 bier en 2glazen wijn.
G7 S 118 - 7,5 6,5 0/„ J
I 
/ Heeft reeds vaak gere-
IX M. 31/8/'03 n.m. 4 : 58 S 106,5 — 8,5 8 % \ ageerd, reactie zon-
< der nevengeruisch,
30 M 92 — 7 7,5 0/„ i tusschen de series
I 15 minuten pauze.
]) Ei' bestond bijna geen onderscheid tusschen 't Kkaep. gem. van de l8te en 2lle helft.
2) l)e getallen geplaatst tusschen ( ) zijn niet mêeberekend.
3) Het gemiddelde uitgedrukt door de hoogste top van de curve bedroeg achtereenvolgens 123 en 109,55.


-
TABEL B. Genezen patiënten uit de kliniek (Berlijn).
Muscul. Kraepelins j Kraepelins Gemiddelde § "2 I J, . |
Aantal Sensor. gemiddelde gemiddelde der variatie a '■
Datum. 'lijd. i.)roeven of neutrale van liet serie in gelijke berekend uit | £ I 3
j reactie. geheele. deelen verdeeld.! Kraepelin. £ jj O
^ 
K. 1/8/ 04 — 111 N. R. 177 155, 169, 151, j 1G 9% — 1
107, 189, 186, i f tussclien de twee series
185, 219 was een pauze van
72 I S. 11. 180,5 172' 178, 190, i 12 6,5 % j 180 i 10 minuten.
! 177 j 1'
"« | }»'«• 12 I '•»% "•!» O—ta. -
73 s. lt. 168 166, 158, 177, 10 0 % 175 1 sUpn Tumchen de
jgg' ' 7 senes ® min* Pauze-
3/8/04 — G5 S. R. 1*2 1 233, 197, 188,1 15 7,5 % j 2001\
184 : ' tussclien de series 10
72 M. 11. 176 176, 172, 158, 15 8,5 % 160 \l min. pauze.
160 j;
; denkt dat 't hoofd der
\ afdeeling niet goed
Fr. M. 19 7/'04 — 92 N. 11. (226) (226), (231), 24 10,5 % — K zal vinden, dat ze zoo
(244), (215) I lang blijft, vandaar
l een angstig gevoel.
P. l/8/'04 I — 140 N. R. 204 165, 156, 200, [ 41 20 u/0 — |\
271, 219, 215, f tussclien de series 10
216, 188, 177 / min. pauze.
76 S. R. 157 152, 154, 161,! 19 12 % 155 |t
173 Ji 
2/8/'04 — j 111 M. R. 155 157, 157, 128, 8 6 % 155 \
137, 129, 132, ' tusschen de series 10
132, 141 i min. pauze.
72 | S. 11. 144,5 141,146,151, 11 7,5 % 145 1
| 198, 139 |_ |/ 


V TIW'IIIT — I Hl'i < 1 — ■ I Hl 1 l'J"„—-
j ' ' | I [ | I I i j t 
I r> 8/'04 — 129 S. B. 167 J) | — 15,5 I — — \ tusschen do series 5 130 i M. B. | 158,5 i) j 20,5 S min- Pauze-
H. ' 14/8/'04 v.m. 10 71 I N. B. 186 195, 181,206,5 21 j 11,5 % — > de proeven zijn genomen
165,5 183,5 ) op de gewone manier.
56 1) N. 11. (311) 2) (336,316,308,! (44) — — j ^n^l^eVn LamermTt
) I I de oogen gesloten.
!de reagent zat afzonderlijk in een kamer, terwijl een metronom 1, 2 tikken per secunde deed, de oogen niet gesloten.
{ als voren, met gesloten
27 N. B. (283) (280, 288) (22) - - j ^gen.
( de reagent zat afzonder-
K. 4/8/'04 v.m. 9 51 N. B. 158 133, 152, 180 (20) (12,5) n/0 ^ lijk met gesloten oogen.
/ de reagent zat afzonder-
CO N. II. (177) (153 177, 173, (IS) -
' I de metronom de stilte
' verbrak.
( als voren, met oogen
63 N. B. (154) (149, 157, 159, (13) — — dichtj tusschen de
152) ' series 5 min. pauze.
n..m. 52«j 80 i N. 11. i (164) I (156, 173, 163, | (17,5) j — — j I | 169, 163) I | |
5/8/'04 vin. 10 | 70 ft. R. 142 j 151, 143, 140,1 10,5 j 7,5 /0 ; 145 !\
130, 142 f tusschen de series 5 70 M. B. 133 137,128,129, 9 7 % 130 1 min. pauze.
i i l i i133,131 i i i— 
i) In deze serie is afwisselend eerst een kleine serie sens. dan musc. enz. gereageerd. De tusschen ( ) geplaatste getallen worden elders DesproKen.


Tabel A.
De neutrale reactietijden1) schommelen tusschen 110 en 129 5".
De niusc. reactietijden tusschen 92 en 113
De sensor, reactietijden tusschen 106 en 125 5\
De gemiddelde variatie3) wisselt voor de N.R.t. tusschen 6 en 11.5 of 6 en 9 %.
De G.V. wisselt voor de M.R.t. 8) tusschen 5 en 9.5 of 5 en 9.5 %.
De G.V. wisselt voor de S.R.t.4) tusschen 7,5 en 11 of 6 en 9 u/„.
Voor de M.R.t. van R. wordt de kleinste waarde uit zijn tabel genomen, omdat de curve van 2/8 1904 eveneens aanwijst, dat bepaalde invloeden hier de M.R. hebben verlengd. De S.R.t. zou volgens de curve 123 a" moeten bedragen).
Tabel B.
Dit waren meerendeels genezen patiënten, die voor de een of andere lichte periphere zenuwziekte (natuurlijk niet voor de hand) in de kliniek waren opgenomen. Er dient dus hierbij opgemerkt te worden, dat, ofschoon psychisch nooit iets abnormaals te constateeren viel, we toch met personen te doen hadden, die aan de omgeving gewend, in eigenaardige omstandigheden verkeerden, waardoor 't mogelijk zou kunnen zijn, dat factoren op de psyche ingewerkt hadden, die op hunne beurt veranderend op den duur van het proces inwerkten. We hebben echter reden, als we 't resultaat der curven, met de waarden, gevonden met behulp der KüAEPELlN'sche methode, vergelijken, om aan te nemen, dat deze factoren van zoo weinig invloed waren, dat ze buiten beschouwing kunnen gelaten worden.
De N. R.t. schommelt tusschen 204 en 133 <r
De M. R.t. „ „ 133 „ 164 o*
De S. R.t. „ „ 142 ,, 175 <r
De G. V. voor de M. R. schommelen tusschen 8 en 15 of 6 en 9 /0.
De G. V. voor de S. R. tusschen 10.5 tot 15 of 6 en 10.5 °/0.
(Hierbij dient opgemerkt te worden, dat de M. \ . in procenten uitgedrukt, veel kan verschillen van zijn absolute waarde, wat eveneens voor tabel A geldt.)
Ook hier is steeds een onderscheid tusschen de M. en S.R.t. waar te nemen; tevens vinden we, zooals uit de tabel blijkt, bij sommige reagenten vermoeidheid sterk op den voorgrond, wat we in de vorige tabel niet konden constateeren.
De overige, bij deze tabellen medegedeelde ( ) gedrukte getallen komen later ter bespreking.
i) Neutrale reactietijd = N.R.t. -) Gemiddelde variatie = G.V.
3) Musculaire reactietijd = M.R.t.
4) Sensorieele reactietijd = S.R.t.


b. Bepaling van den reactietijd by: A. Melancholie.
Patiënte: Hol.
Ouderdom: 64 jaar. Gehuwd.
Begin van de psychose: post primum partum.
Opgenomen in de kliniek: 1,4 1903.
Patiënte heeft zware angstaanvallen met sporadische hypochondrische waanvoorstellingen. Ze spreekt weinig, kijkt meestal angstig voor zich uit en is zeer geremd. Licht intelligentie defect.
Diagnose: Melancholia chronica.
Verloop: In 't begin periodiek, sedert eenige jaren chronisch.
Berekening v. d. : Berekening van de
geheele serie. i 1ste helft, j 2de helft.
Datum.
Tijd.
Aantal.
Musculair. Sensorieel.
Kraepelin's gemiddelde.
Fechner's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddolde.
Kraepelin's gemiddolde variatie.
i
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
I 
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
24/6 1903 v.m. 11 55 8. J 1360 1281 1347 | 204 | 1290 1313 1410 i 1375
26/6 1903 v.m. 11 47 S. 599 516 656 124 513 518 703 j 800
27/6 1903 v.m. 12 30 M. , 643 677 632 65 i — — — ! —
29/6 1903 v.m. 11 60 S. : 419 409 454 : 54 1 468 478 418 j 428
1/7 1903 v.m. 1030 49 S. !j 686 645 748 119 | 685 881 675) 692
o,7 iQfiQ ,mo J 35 M- 6l5 572 704 ! 110 — — _ i _
2/7 1903 v.m. 10i« j 33 6gl 6g2 ?51 m _ _ _
, - ,-7 1Qflq v»n 10 $ 23 M. 536 475 523 68 — — — —
/ 1903 v m'12 ( 24 S. 539 475 538 ! 74 - - - -
■'0/7 100° ! v m \ 2i S- 625 587 632 :| 68 — — — I —
_0/< 1.XI.. v.m. t 22 M_ 5?2 564 58i 57 . _ __ _
98/7 1 i n m 930 $ 2S M. 604 614 575 | 58 i — ! — — j
1903 n.m. 2» , ^ . 6U 616 57- |j 56 ! _ | _ - -
oi /7 iQf,y I „ m na) <27 M. 488 523 486 90 — — — i —
31/7 1903 v.m. 113) j 2? g m 523 4?? ?2 _ _ _ _
i « ioA-3 inso * 30 M- ; 400 477 368 88 — — — —
1/8 1»., | v.m. 10°° } 30 | m 420 389 || 56 j - - - -
I. 't Is zeer waarschijnlijk dat de eerste groote waarden ontstaan door gebrek aan oefening. Van de overige series schommelen de tijden, berekend naar Kraepelin tusschen G86 en 400 c.
Het is als men de ziektegeschiedenis nagaat duidelijk dat deze schommelingen van den zwaren affectieven toestand afhankelijk zijn. Het is mogelijk, dat de laatste kleinere tijden afhankelijk zijn van een minder gedeprimeerden toestand, doch zouden ze ook het gevolg kunnen zijn van het automatisch worden van de reageerende beweging.
De absolute waarde is zeer hoog, en wel zonder twijfel ten gevolge van de algemeene remming, waarmede de pathologische affektieve toestand gepaard gaat.


II. Het gemiddelde van alle M.R. bedraagt 553 o\
>» Ï» ïj ïj S.R. ,, 568 tr
III. In de meeste gevallen is 't FECHN'Eii'sche gemiddelde grooter. 't Ar. gemiddelde schommelt sterk, is nu eens grooter dan weer kleiner.
IV. Sterker nog dan bij de reactietijden is de schommeling van de gemiddelde variatie. Het schijnt dat het wisselen van den aifectieven toestand nog meer invloed heeft op de gemiddelde variatie, dan op de reactietijden zelf.
Het maximum bedraagt 184.
Het minimum „ 54.
V. Voor zoover 't mogelijk was na te gaan, blijkt, gedurende een en dezelfde serie noch van een groote oefening, noch van een constante vermoeidheid bij de proeven sprake te zijn.
Patiënte: Groen ..., (Berlijn).
Ouderdom: 56 jaar. Gehuwd.
Begin der psychose: 1/7 1903.
Opgenomen in de kliniek: 13/7 1903.
Gedurende het begin van het onderzoek was patiënte zeer angstig. Op de afdeeling sprak ze zelden en zat meestal angstig voor zich heen te staren, en als ze sprak waren het steeds waanideeën. „Ich bin so schlecht". Er bestond een licht aangeboren intelligentiedefect. Diagnose: Melancholie.
Verloop: Langzaam verminderde de angst.
j Berekening v. d. j Berekening van de
geheele serie. j 1ste helft. | 2de helft.
Datum.
Tijd.
Aantal.
Museulaer. Sensorieel.
Kraepelin's gemiddelde.
Fechner's gemiddolde.
Arithmetiscli gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde.
Aritlimetisch gemiddelde.
I i | li j j jj j
18/7 1904 v.m. 9 24 N.R. 8"i — — 21' — — — —
19/7 1904 | v.m. 9 100 N.R 228 — — 50 !j 214 i — 242 —
20/71904 v.m. 9io \ M. | 237 — — 47 — — — —
' ( 12 S. 520 — — 125 1 — — — —
°l/7 1%! vm 9 $ M. 256 — — 93 — — — —
-ll' i9yilv-m- 9 } 25 S. 310 — — 71 — : — — —
22/7 1904 j v.m. 9 j g f jj - - 50 - - _ -
23/7 1004 ' vm 10 50 M' 184 I — - 34 181 | - 186
i.m vm. ïu j 5Q g_ 2gl , _ _ 59 2U _ 3U _
25/7 1904 v m 9 i ^ — — — —
-o/« 1904 V,m- 9 ( 30 S. 248 — — 68 — — - —


I. Het is waarschijnlijk, dat de buitengewoon groote waarden in de eerste en vierde serie voor de absolute reactietijden gevonden, niet alleen berusten op gebrek aan oefening, doch dat daarnaast de angst, veroorzaakt door de experimenten zelf, oorzaak voor 't optreden van nieuwe waanvoorstellen is geweest, hetgeen ook bleek uit de uitingen van patiënte „Was soll das jetzt". Daar echter de series uit te weinig proeven bestaan, meenen we deze buiten berekening te moeten laten. De overige reactietijden berekend naar Kraepulin schommelen tusschen 310 en 1845". Deze schommelingen berusten op het wisselen van den depressieven toestand. De groote waarden zijn afhankelijk van de remming. De langzame afname der absolute waarde komt overeen met den psychischen toestand van de patiënte, die langzaam iets verbeterde. Natuurlijk is niet buitengesloten, dat ook oefening hierbij in het spel is.
IT. Het gemiddelde van alle M.R.t. bedraagt = 213 v.
S.R.t. „ --= 320 5-. Dit onderscheid is zeer groot. Misschien ten gevolge van den minderen invloed der remming gedurende een motorische reactie.
III. De gemiddelde variatie schommelt meer dan de reactietijden zelf, tevens is de gemiddelde variatie uitgedrukt in zijn absolute waarde zeer groot. Terwijl we den reactietijd zelf langzaam zien dalen, bemerkt men hiervan niets bij de gemiddelde variatie. Wellicht wijst het er op, zooals we dit in de eerste serie's van patiënt Steenb. zien, dat de absolute genezing nog niet in 't zicht is.
IV. Het feit, dat de vermoeidheid zoo sterk bij de sensorieele i-eactie's optreedt en niet bij de mot., maakt onze veronderstelling zeer waarschijnlijk, dat de remming meer invloed heeft op de sensor, dan op de mot. reactie.
Patiënte: Rin (Holle).
Ouderdom: 47 jaar. Gehuwd.
Begin der ziekte: Juli 1903.
Opgenomen in de kliniek: 22/11 1903.
Pat. is altijd gedeprimeerd, angstig en zeer geremd. Vaak treden hypochondrische en andere waanvoorstellingen op. Zij denkt nooit meer beter te zullen worden, zegt haar huishouding verwaarloosd te hebben. Er bestaat geen intelligentiedefect.
Diagnose: Melancholie.
Verloop: Stationair.
8


,
Berekening v. d. Berekening van de
geheele serie, ij 1ste helft. | 2de helft.
Datum.
Tyd.
Aantal.
Musculair. Sensorioel.
Kraepelin's gemiddelde.
Fechner's gemiddolde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddeldo variatie.
Kraepelin's gemiddeldo.
Arithmetisch gemiddolde.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
| || | & | -S6 j|M& I <5> *§> jft
22/11 1903 n.m. I30 55 S. 204 172 220 41 209 233 196 203
24/11 1903 n.m. l3^ 55 M. 156 143 187 27 160 204 164 167
25/11 1903 n m 1 T 1®1 1 58 i — — — —
-o/u 190-, n.m. 1 L 8i S. 193 191 219 41 I — — — —
26/11 1903 nm l3» T 22 M' 168 171 ; 31 — — — —
' J n'm' 1 L 30 S. 188 191 230 35 — — _ _
30/11 1903 n.m. 2 103 S. 192 191 207 38 207 237 191 208'-)
T. De reactietijden berekend naar Kraepelin, schommelen van 156 tot 204 <r. De schommelingen komen tot stand onder invloed van den wisselenden depressieven toestand en de remming.
De absolute waarde is vrij hoog.
II. Het gemiddelde van alle M.K.t. bedraagt 163(7. »ï >» ï» jï S.R.t. 194 o*.
Een verschil dat men als normaal kan beschouwen.
III. Het fechner'sche gemiddelde is nu eens grooter, doch gewoonlijk slechts enkele c, dan weer kleiner; in 't laatste geval is 't onderscheid grooter, wat er op wijst, dat het stijgen van de curve sneller gaat dan het dalen. Het arith. gemiddelde is steeds grooter. Welke beteekenis dit kan hebben, hebben we reeds vroeger medegedeeld. 1 ^ . De gemiddelde variatie schommelt sterk en is zeer groot. De schommelingen zijn grooter dan die der R.t. De angst, die in dit geval steeds op den voorgrond trad, moet behalve de groote absolute waarde, de groote schommelingen hebben veroorzaakt, 't Maximum bedraagt 58 of 34 °/0.
't Minimum „ 27 „ 27 %.
\ . De oefening treedt, voor zoover na te gaan, zelfs in de tamelijk lange serie niet op den voorgrond. Er kan dus geen sprake van zijn, dat psychische of lichamlijke uitputting invloed hebben uitgeoefend, terwijl tevens hieruit blijkt dat de remming der melancholie door oefening kan verminderd worden.
Patiënt Steenb. . .
Ouderdom: 45 jaar. Gehuwd. Tuinman.
Begin der ziekte: Jan. 1903.
Opgenomen in de kliniek: 8/6 1903.
Pat. is steeds gedeprimeerd, daarbij aanvallen van angst vooral 's morgens. De remming is niet heel sterk uitgesproken. Waanideën of hallucinaties bestaan niet. Aanvallen van hyster. tremores in armen en beenen komen vooral in 't begin der opname voor. Geen intelligentiedefect.
i) De tusschen [ geplaatste getallen zijn seriesgew;jze opgenomen, de tusschen | geplaatste afwisselend. J) Deze serie is in drie gelijke deelen berekend. De getallen voor het laatste 8de deel bedroegen 172 en 185.


Diagnose: Seniele Melancholie met gesupraponeerde hysterische symptomen.
Verloop: Langzaam optreden van den normalen psychischen toestand, later recidief.
Berekening v. d. : Berekening van de
geheele serie. ]ste helft, j -2de helft.
jj Datum.
|
Tüd. Aantal.
Musculaer Sensorieel. '
Kraepelin's gemiddelde.
Fechner's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Gemiddelde Arithmetisch variatie.
Kraepelin's gemiddelde. ;
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's : gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde. |
I
9/3 1903 n.m. 3« 50 S. ! 285 '262 303 56 j — — — —
10/3 1903 v.m. 9 50 S. 260 227 270 46 ' — — — —
11/3 1903 v.m. 9 50 I S. 238 227 241 33 293 — 293 —
11/3 1903 n.m. 1»° 50 S. 294 297 299 33 237 — 237 —
L2/3 1903 v.m. 9« 50 S. Ij 247 254 249 35 — — — —
12/3 1903 n.m. 3 50 : S. ! 231 219 229 39 — — — —
13/3 1903 v.m. 910 150 S. 228 237 234 26 222 225 231 2346)
13/3 1903 n.m. I15 50 S. 225 236 216 30 216 206 231 226
14/3 1903 v.m. 9 50 S. 228 227 234 27 229 234 225 232
14/3 1903 n.m. 230 50 M. 191 206 168 44 207 181 182 154
15/3 1903 v.m. 9 50 M. 199 201 192 30 207 204 189 180
i,. Q 1QAQ C4- ( 30 M. 199 201 167 68 — — — —
1 >/3 i903 v.m. S ■ f lgo 183 166 ^9 — — — —
16/3 1903 nm 31U ^ ^ '28 — — — — —
iö/d i.aw n.m. ó i go 188 : 219 153 | — — — _
17/3 1903 vm 840 $ ^ ^ ^ —
1 </ö i»ua v.m. b j 3Q 189 ig2 178 15 185 164 _
_ | Geril.
Tweede opname 3/5 1903. Kr. va-
i riatie
4/5 1903 v.m. liso 60 S. 209 209 208 18 205 203 213 214
4/5 1903 n.m. 2 60 M. 204 195 214 21 202 216 205 212
5/5 1903 n.m. 4 60 S. ij 236 236 237 [ 24 236 240 233 234 i)
6/5 1903 n.m. 1015 48 S. j, 216 218 223 I 23 211 218 225 228 1)
6/5 1903 n.m. 4W 50 M. 213 209 212 |i 18 213 215 213 209 2)
7ie 1Qft„ 05 ( 30 M. 204 209 204 i 20 2) — _ _ _
7/o 1903 v.m. 30 s_ 205 209 209 21 2) — — — —
»/* ïoriQ T7 rti o < 30 M. !| 205 209 200 27 2) — — — —
h/o 1903 v.m. 9 ^ oq ^ 218 222 204 || 21 2) 
int 1 qoq 1 v *v» q < 80 M. ! 189 202 187 22 3) — — — —
10,o 1903 v.m. 9 , 3Q s_ 173 168 175 1? 3) _ _ _ _
11/5 1903 v.m. 11 99 S. 195 197 197 18 197 205 190 192V)
7/6 1903 v.m. 1020 49 S. || 131 140 135 jj 14 130 131 136 138 ■»)
7/7 1903. Dood van de vrouw (physiolog. depressie.)
15/7 1903 n.m. 2 i 50 i S. : 140 | 123 142 13 148 149 130 136 •>)
03/7 1000 _ m < 28 S. 198 197 194 15 - — - -
/' 1JUd in-m- ( 27 ! M. 168 170 168 12 — — — —
1/8 1903 |v.m. 930 I 53 I S. i 137 ! 132 ! 135 10 142 146 S 133 125
') 3 X 0.025 opium. 3) 4 X 0-025 opium, ») 3 X 0.05 opium. Prof. Z. Experimentator. *) Sedert 7 dagen geen medicamenten. ') 4 X O.05O gr. opium.
«) Berekening in 3 deelen, voor't laatste derde deel vonden we achtereenvolgens de getallen 24.3 en 248.
. S . 197 » 194.


Eerste opname.
I. Grove oefening heeft in geringe mate plaats gehad. De reactietijden berekend naar Kraepelin schommelen tusschen 294 en 1297. De schommelingen ontstaan deels door het langzaam kleiner worden der tijden, deels door het wisselen van den affectieven toestand. Voor de werkzaamheid van den tweeden factor pleit het optreden van de schommelingen vooral in het begin van het onderzoek. De absolute waarde is bij zijn opname groot. In dezen tijd komen vooral do zware angstaanvallen voor. Ook wanneer de patiënt de kliniek genezen verlaat, zijn de tijden nog grooter dan normaal. Eenmaal, 1G Maart, zijn de waarden buitengewoon klein en zeer verschillend voor de drie gemiddelden, er treden dan tevens veel te vroege reacties op. Hoogstwaarschijnlijk staat dat in verband met een slechts kort durende intercurrente hyperthynie, gewoonlijk toch was in den laatsten tijd zijn gevoelstoon een negatieve, de zorg voor de toekomst van zijn huisgezin kwelde hem zeer.
II. Het onderscheid tusschen de S. en M. reactietijd is twijfelachtig.
Til. Het verschil tusschen het Fkchxkr'scIio gemiddelde en het kraepelin'sche is meestal zeer gering.
Het arithmetische gemiddelde is in de eerste reeksen bijna steeds grooter, om langzaam in de laatste series, wanneer de psychische toestand ongeveer normaal is, kleiner te worden dan 't arit. gemiddelde. Dit feit zou daarop kunnen berusten, dat buitengewone groote absolute waarden bij depressie vaker voorkomen en zoo 't aritmetische gemiddelde naar boven doen gaan, terwijl, zooals bekend is, het KRAEPELiN'sche gemiddelde door die waarden in 't algemeen niet verandert. Zeer belangrijk is 't boven reeds vermelde feit, dat 't FECHNER'sehe gemiddelde op 1G Maart, voor den musculairen reactietijd heel andere waarden oplevert dan 't KRAEPELiN'sche gemiddelde. Het spreekt van zelf, dat hier 't Fech. gem. een juister beeld geeft en dat 't KRAEPELiN'sche gemiddelde door de talrijke te vroege reactie's op abnormale wijze gedaald is.
IV. De gemiddelde variatie blijft tot aan zijn vertrek zeer groot.
V. Oefening of vermoeidheid hebben in de reeksen van + 150 proeven geen absoluten invloed. In de reeks van 13,3.03 die uit 150 proeven bestaat, ziet men een zeer geringe toename der tijden optreden.
Ticeede opname. (Recidief).
Hoofdsymptomen: zware angstaanvallen met depressie.
Verloop: genezen.
I. Ook nu weer is de schommeling der reactietijden berekend naar Kraepelin, zeer groot — tusschen 23G en 1318 v—. We kunnen, wat de verdere bijzonderheden betreft, verwijzen naar hetgeen boven medegedeeld is. Alleen met dit onderscheid, dat, de daling nu verder gaat en de absolute waarden op 't laatst als normaal zijn te beschouwen.


II. Het onderscheid tusschen de S. en M. reactietijden is ook hier niet duidelijk.
III. 't FECHKER'sche en arith. gemiddelde geven geen reden tot opmerkingen.
IV. De gemiddelde variatie schommelt sterker èn absoluut genomen èn procentuaal berekend, zoodat we moeten aannemen, dat de remming en affectieve toestand meer invloed uitoefenen op de gemiddelde variatie dan op de 11.t. zelf.
V. Oefening en vermoeidheid hebben weinig invloed.
8/7 1903. Physiologische depressie.
De reactietijden berekend naar Kraepelix schommelen tusschen 198 en 137., de gemiddelde variatie tusschen 10 en 15.
Het schijnt, dat in dit geval de physiologische depressie in tegenstelling met de pathol. meer invloed op de reactietijden uitoefent, dan op de gemiddelde variatie. De invloed is echter weer na eenigen tijd verdwenen. Bij 't verlaten van de kliniek zijn de waarden normaal.
Patiënt: Wolt. .. .
Ouderdom: 37 jaar. Gehuwd. Machinist.
Begin der psychose: Aug. 1901.
Opgenomen in de kliniek: 23/6 '03.
Patiënt is steeds gedeprimeerd en heeft vaak praecordiaalangst. Denkt, dat hij zijn vrouw en kinderen ongelukkig heeft gemaakt. Waardoor? „Door den adem uit mijn mond". Slaapt 's nachts weinig, jammert veel. Geen intelligentie defect, niet vergeetachtig.
Diagnose: Melancholie.
Verloop : Stationair.
(, - ■ 
Berekening v. d. Berekening van de
geheele serie !j |i iste helft, j 2de helft.
Datum.
Tyd.
Aantal.
Musculaer. Sensorieel.
Kraepelin's gemiddelde.
Fecliner's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde variat ie.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
I 1 I 7 ~
24/6 1903 v.m. 10's 45 S. 182 147 204 37 177 202 186 206\ .
26/6 1903 v.m. 10 43 S. ; 128 133 143 i 23 131 144 128 142l|
29/6 1903 v.m. 10 49 S. i 167 159 164 }i 40 168 164 165 164/a
1/7 1903 v.m. 10 50 S. !; 172 155 181 |l 19 179 188 169 1741°
3,7 1903 v.m. 11 45 M. 155 154 155 28 147 135 174 181(§„
6/7 1903 v.m. 10 70 S. 172 168 173 25 166 166 175 1801*
10/7 1903 v.m. 1130 49 S. ; 196 191 209 | 46 196 205 195 213|x
13/7 1903 v.m. 10 49 S. |j 161 147 169 38 156 164 163 175/"
I. De reactietijden berekend naar Kraepelin schommelen tusschen 196 en 128 <7. De schommelingen berusten op de wisseling van den depressieven gemoedstoestand. De absolute waarde is vrij hoog.


De remming vooral voor voorstellingen van negatieven gevoelstoon was in dit geval niet bijzonder groot. Verandering is in de tijden der laatste reeksen niet duidelijk op te merken, wat met het objectief psychisch onderzoek volkomen overeenstemt. Of de R.t. zonder opium kleiner zouden geweest zijn is niet te beoordeelen.
Tl. Da absolute waarde van alle S.ll.t. bedraagt 167 <7.
Voor de M.R. is slechts een reeks ter beschikking waarvan de Kt. = 155 er.
III. 't Fechner'scIip, noch 't arithmetische gemiddelde geven reden tot opmerkingen.
IV. De gemiddelde variatie schommelt sterk en is zeer vergroot. Dit feit wijst er op, dat ook hier de pathologische psychische toestand beter uitgedrukt wordt door de gemiddelde variatie dan dooiden reactietijd zelf.
Het maximum bedraagt 46 of 23 0/0.
„ minimum „ 19 „ 12 °/0.
V. Oefening en vermoeidheid hebben over 't algemeen weinig invloed, een uitzondering maakt de serie van 3/7 1903. Dit kan in verband staan, dat 't patiënt niet altijd gelukt is aan den musculairen reactievorm vast te houden.
Patiënt: Scho (HaUe).
Ouderdom: 13 jaar.
Begin der psychose: Aug. 1903.
Opgenomen in de kliniek: 11/10 1903.
Pat. is steeds gedeprimeerd. Was vroeger altijd vlijtig en behulpzaam. Nu het tegenovergestelde; nalatig en lusteloos. Angstaanvallen zijn niet opgetreden. Schoolkennis normaal.
Diagnose: J uveniele Melancholie.
Verloop: Langzaam optreden van den normalen toestand.
Berekening van de Berekening van de
geheele serie. l»te helft, j 2de helft.
Datum.
Tijd. Aantal.
Musculaer. Sensorieel.
Kraepelin's gemiddelde.
Fecliner's gemiddelde.
Aritlimetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetivcli gemiddeld o.
Kraepelin's gemiddelde.
Aritbmetiscli gemiddelde.
i i ii i ' _ll ; '
on ,, „m i 32 M. 134 132 132 28 i — — — —
29, il 1903 n m. . 30 13ö m 14.> 23 | — — — —
inAO .30 M. 98 90 98 10 — — — —
3H/11 190o v.m. 11 . 3Q s> 101 100 99 12 1 — — — —
1/12 1903 v.m. 11 60 S. 92 92 97 U 92 98 101 97
2'12 1903 v.m. 60 M. 105 108 106 14 100 102 110 105
II


I. Uit de tabel blijkt dat de eerste tijden iets grooter zijn dan de overige. Berekend naar Kraepelin schommelen de waarden tusschen 136 en 92 s\ Zoowel de schommelingen als de duur der reacties kunnen als normaal beschouwd worden.
II. Het gemiddelde van alle M. R.t. bedraagt 112 o-,
R.t. „ 109 cr.
III. t FECHNER'sche noch 't arithmet. gemiddelde geven reden tot opmerkingen.
IV. Zien we af van de eerste reeks, waarbij behalve de remming nog meerdere factoren in 't spel kunnen geweest zijn, dan schommelt de gemiddelde variatie slechts gering en is de absolute waarde niet vergroot.
Het maximum bedraagt 14 of 15 0/0.
„ minimum „ 10 „ 110/0.
A . Er bestaat slechts een geringe vermoeidheid.
Patiënt: Tim. . .
Ouderdom: 37 jaar. Gehuwd. Landbouwer.
Begin der psychose: Dec. 1902.
Opgenomen in de kliniek: 27/6 1903.
De ziekte begon met depressie, daarna is angst opgetreden. „Hij is de slechtste mensch van de wereld". Poging tot suicidium. Als hij opgenomen wordt, is de grootste angst reeds verdwenen, pat. is nog wat gedeprimeerd. Intelligentie intact, geen lichamelijke symptomen.
Diagnose: Melancholie.
Verloop: Zeer snelle genezing.
Berekening I I Berekening van de van de ,
| geheele serie, j li le helft, i 2e helft.
Datum.
Tüd.
Aantal.
Musoiilaer Sensorieel.
Kraepelin's gemiddelde.
Fuchner's gemiddelde.
Arithmetiscli gemiddolde.
Kraepelin's gem. variatio.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetiscli gemiddelde.
| 
Arithmetiscli gem, variatie.
Procentuaal berekend.
I II li I
13/5 1903 n.m. 1» 50 S. UI 128 141 13 137 140 148 141 — — 17 10
l4/o 1903 n.m. 2 55 S. 155 155 151 26 165 164 142 140 — — 29 16
lo/5 1903 v.m. 10» 55 M. 140 155 135 17 150 138 135 132 — — 25 12
18/5 1903 n.m. 3» 60 S. 165 168 164 19 164 161 169 166 — — 23 12
20/5 1903 n.m. 1» 55 M. 148 155 144 18 L47 142 152 147 — — 23 12
%lJ° 1903 v-m. 9» 60 S. il 156 164 158 17 157 155 157 162 — — 23 11
22/ol903 v.m. 9» 50 S. 169 170 167 23 178 178 160 157 — — 23 13
24/5 1903 v.m. 11 50 M. 172 180 169'1 20 182 180 157 157 — — 24 12
28/5 1903 n.m. 2 120 S. 104 96 1061| 13 100 103 98 991| 1041| 115 23 13
29/5 1903 v.m. 10 \ ® 138 129 145 24 — — ~ — — — 25 18
( 30 S. j 13o 150 140 14 — — — — — — 19 10
30/5 1903 v m 8« $ 50 M' 131 134 13 136 129 132 139 — — 18 10
,m- I 50 S. 124 122 132 11 124 130 128 134 | - - 19 9


I. De reactietijden berekend naar Kraepelin varieeren tusschen 172 en 104 <r. De afname der tijden berust deels op liet verdwijnen van de depressie en remming, deels op de oefening resp. automatisme. De schommelingen die in het begin van het onderzoek voorkomen, zijn zeer waarschijnlijk afhankelijk van de labiliteit van den psychischen toestand. De kleinste tijden worden verkregen als patiënt genezen de. kliniek verlaat. De absolute waarde is reeds in 't begin van het onderzoek niet groot, wat met den algemeenen toestand van patiënt (geen zware angst) overeenkomt. De laatste tijden zijn normaal.
11. Een regelmatig onderscheid is tusschen de S. en M.R.t. niet te constateeren; eerder zijn de musculaire tijden grooter. Dit stemt met de bovenvermelde opvatting overeen. We moeten alzoo hier aannemen, dat het automatisme het optreden van het normale onderscheid tusschen de twee reactievormen, belet.
III. 't FucHNER'sche, noch 't arithmet. gemiddelde geven aanleiding tot opmerkingen.
IV. De gemiddelde variatie daalt eveneens geleidelijk. In 't begin nog tamelijk hoog, verkrijgen de absolute waarden in de laatste serie's normale grootte. Hier vinden we dus weer 't zelfde als in de vorige gevallen geconstateerd. Verder blijkt uit deze tabel, dat noch de arithmetische gemiddelde variatie noch de procentuaale berekening de juiste is.
Het maximum bedraagt 26 of 18 °/0„ minimum „ 11 „ 9 %.
V. Er is bijna geen onderscheid waar te nemen welke der twee invloeden, de oefening of de vermoeidheid de overhand heeft. De waarden der reactietijd zijn voor de 1° en de 2° helft der reeksen nagenoeg gelijk.


B. Manie.
Patiënt: Br (Holle).
Ouderdom: 40 jaar. Yenter.
Opgenomen in de kliniek, Nov. 1903.
Pat. wordt door de politie in de kliniek gebracht, omdat hij in de laatste dagen zeer luidruchtig is, de buren plaagt, 's nachts zingt en aanleiding geeft tot oploopen. In de kliniek is hij vrij kalm, spreekt wat veel en slaapt slecht, geen intelligentiedefect, niet vergeetachtig, geen lichamelijke afwijkingen.
Diagnose: Mania periodica.
Verloop: Stationair.
Berekening v. d. 1 Berekening van het geheele serie, il [Ie gedeelte.j2e gedeelte.|3e gedeelte.
j Datum.
j Tijd. Aantal.
Musculaor. Sensoriee!.
Kraepelin's gemiddelde.
Feeliner's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's 1 gemiddeldo variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepeiiu'8 gemiddelde. |
Arithmetisch gemiddelde. !
•23/11 1903 n m ° $ -2 M. 111,5 108,3 117,4 14,1 t — — i — — — —
Zi,u lyUd n-m' - ( 2-2 S. 122,4 110,8 122 2o|l
24/11 1903 v.m. 11 |j g l «g 1® Z Z Z Z Z Z
»,U 1«» v,,n» 1; JJW iS ,«,» 20,9 ------
26/L1 1903 v.m. n |s!: Si'ils;! !ü I
27/11 1903 'sm. 12 117; S. 105,9 99,8 112,7 14,4 102,7 105,8 106,7 99,8 108,3 118,4
I. De reactietijden berekend naar Kraepelin, wisselen tusschen 95 en 122 <r. De getallen zijn zeer klein en komen overeen met de kleinste waarden bij gezonden gevonden. Ook de schommelingen onderling komen daarmede overeen.
II. De M. Rt. is bijna steeds kleiner dan de S. Rt., ofschoon niet altijd.
III. 't FECHNER'sehe gein. is steeds iets kleiner dan't KRAEPELiN'sche. We hebben dus hier een sneller stijgen, dan dalen der curven. De intercurrente prikkels schijnen dus ook hier hun invloed uit te oefenen n.1. de reactietijden verlengen.
IV. De G. V. is over het algemeen te groot; de schommelingen zijn in verhouding sterker dan die der lt. T.
V. De reeks van 27 November laat zien, dat de vermoeidheid de overhand heeft. Deze treedt echter niet sterk op den voorgrond ze komt in het 2Je en 3^° deel der reeks voor.


Patiënte: M. Kem ....
Ouderdom: 27 jaar. Dienstmeisje.
Begin van de psychose: April 1003.
Opgenomen in de kliniek : Mei 1903.
Patiënte praat veel, heeft daarenboven sterke bewegingsdrang. Wat zij zegt hangt aan elkander als droog zand (ideënvlucht). De slaap is zeer gestoord. In den aanvang was 't niet mogelijk met haar 't experiment uit te voeren, later terwijl ze één dag wat minder onrustig was, gaf ze de onderstaande serie.
Diagnose: Manie.
Verloop: Stationair.
Berekening v. d. | Berekening van de
geheele serie |i lste helft. ! 2<le helft.
Datum.
Tijd. Aantal.
Musculaer. Sensorieel.
Kraepelin's gemiddelde.
Fechner's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde. •
Kraepelin's gcmiddoldo variatie
Kreapelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetiscli gemiddelde.
I | | r~ | |
9/9 1903 v.m. 930 60 S. 154.4 138,0 165,2. 39,4 154,4 166 153,5 163,5
■
De waarden hier verkregen, kunnen als normaal beschouwd worden. Het feit, dat 't FECHNER'sehe gemiddelde zooveel van de andere gemiddelden verschilt, wijst er op, dat de curve snel stijgt. De grootste waarden vindt men bij 't arith. gem., een teeken, dat vele verlengde reacties voorkomen. De G. V. is zeer groot.
Patiënte: L. C., {Berlijn).
Ouderdom: 35 jaar. Onderwijzeres.
Begin van de psychose: 9 Juli 1904.
Opgenomen in de kliniek: 14 Juli 1904.
Gedurende het onderzoek was ze vaak zeer ontstemd, daarbij steeds babbelzuchtig met neiging tot rijmen. Depressie kwam bij haar niet voor. Ofschoon uit haar betrekking ontslagen, meende ze spoedig iets beters te zullen vinden. Dementia paralytica kon uitgesloten worden.
Diagnose: Manie.
Verloop: Stationair gedurende 't onderzoek.


Berekening v. d. Berekening van de
geheele serie. I lstc helft. j 2de helft.
Datum.
Tijd.
Aantal.
Musculaer Sonsorieel.
Kraepelin's gemiddelde.
Fechner's gemiddelde.
Arithmetiscli gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetiscli gemiddelde.
Kraepelin's J gemiddelde.
Arithraetisch ! gemiddelde.
•27/7 1904 — 78 N 160 164 157,8 16 169 161 160 154,5
OQ/7 IQO, < 100 N 180 176.5 178,6 11 172 178,9 178 178,3
1 ~ < 58 N 176 176,5 176,2 12 — — — —
09/7 iq04 _ ^ 71 S 201 199 205,2 16 - - - —
' } 68 M 180 176,5 187 i 15 — — — —
o0/7 1 oni I 60 M 179 174 183 13,5 180 196,3 176,5 169,7
' |f 60 S 189 184 192,9 9,5 188 188 189,5 197,8
I II I li
De reactietijden berekend naar Ivraepklin schommelen tusschen 201 en 160(7. Met uitzondering van de waarden, verkregen 29/7 1904 is de schommeling zeer gering. De absolute waarden moeten echter in aanmerking genomen haar ontwikkeling, betrekkelijk groot genoemd worden.
De reden hiervoor moet gezocht worden in haar ideënvlucht, hetgeen ook duidelijk was uit hetgeen ze zoo nu en dan onder 't reageeren zeide „Ich denke wohl immer an etwas anderes".
Het gemiddeld voor alle S. II. bedraagt 195 v.
„ „ „ „ M. 11. ., 180(7.
De G. V. uitgedrukt in de absolute waarden zijn in verhouding tot de 11.t. klein, ofschoon vergeleken met normale personen zij wel wat te groot zijn. Ook de schommelingen vertoonen niets abnormaals. Waarschijnlijk wordt dit veroorzaakt doordat alle reacties een mot-karakter hebben. Vermoeidheid of oefening zijn niet waar te nemen.
Patiënt: Bor. . .
Ouderdom: 72 jaar. Yenter.
Begin van de psychose: Reeds in 1897 in de kliniek verpleegd.
Opgenomen in de kliniek: 26/1 1903.
Deze aanval begon met veel lezen in de couranten, pat. wist voor alles raad, ging veel naar de kerk, vertelde dat hij de waarheid kon verkondigen, beweerde zeer rijk te zijn, wilde wethouder worden. Hij sliep zeer slecht, is niet vergeetachtig, heeft geen spraakstoornis. Licht intelligentiedefect.
Diagnose: Mania periodica.
Verloop: Langzaam optreden van het vrije interval.


Berekening v. d. 1 Berekening van de
geheele serie. | lgte helft. I 2<le belft.
Datum.
Tijd Aantal.
Musculaer. Sensorieel.
Kraepelin's gemiddelde.
Fechnor's gomiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gomiddelde.
"
Arithmetisch gemiddelde.
15/8 1903 v.m. 11 80 S. 149,!) 146,6 203 14 158 249,6 U5,7 157,1
18/8 1903 v.m 9 59 M. 129,61 126,7 134,6 8 134 135,3 128,7 133,9
19/8 1903 v.m. 860 60 S. 136 134,9! 132 8,6 134 140,5 140,2 143,7
O, Q ,nno ifLVi r 27 S. 130 128 129 10 — — — —
21/8 190-j v.m 10 ^ 2- M ig4 128 U0 8 7>5 _ _ _ _
I. Het blijkt uit de verschillende getallen der eerste reeks, dat deze voor een deel berusten op licht gebrek «aan oefening, waarom we deze. niet verder zullen bespreken. De overige waarden schommelen berekend naar Kraepelin, tusschen 136—129 c.
De absolute waarde is, in aanmerking genomen de zeer geringe ontwikkeling van den patiënt en 't geringe intelligentiedefect, zeer klein.
II. Het gemiddelde van alle
S. R. bedraagt = 135 5".
M.R. „ = 130 O-,
III. 't Fechner gem., noch 't arith. gem. geven reden tot opmerkingen.
IV. De G. Y. is normaal
Maximum 14.
Minimum 7,5.
Y. Oefening of vermoeidheid zijn niet waar te nemen.
Patiënt: Joh. de Gil . .
Ouderdom : 59 jaar. Landbouwer.
Begin van de psychose: Reeds twee maal in de kliniek verpleegd.
Opgenomen in de kliniek: 1/7, 1903.
Pat. uit steeds dezelfde rijmen en waandenkbeelden als bij zijn vorige opname. De exaltatie is zeer gering, meer treedt op den voorgrond de ideënvlucht. De slaap is zeer gering, een intelligentiedefect kan geconstateerd worden.
Diagnose: Mania periodica.
Yerloop: Langzaam correctie van de waandenkbeelden.


Berekening v. d. |' Berekening van de
ji gelieele serie. I lste helft. 2de helft.
Datum.
I
Tijd.
Aantal.
Musculaer. Sensorieel.
Kraepelin's gemiddelde.
Fechner's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Arithmetisch gemiddeldo variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Krap pel in's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddolde.
13h 1903 v.m. 10*5, 35 s. 257,9 297,3 262,8 78,7 I 249,8 245,7 296,8 283.8
14/< 1903 v.m. 930 55 277,5 194,2 326,(5 111,7 274,2 323,6 277,5 880
lo/1 1903 v.m. 10*> 50 S. 253,7 226,5 297.1 92,1 260 290,3 236,5 303,9
18/7 1903 n.m 3 ' \ Ü? 166>4 155'3 171>6 26>2 168 ~ 100 —
*30 S. 16,,3 166,4 179.4 38,3 157 — 175 —
20/7 1903 v m 9» * 30 ; M- 206>8 192-2 246'9 63 — — — _
1 .m. , 30 s_ o1(3o 1(j2,2 252,9 66,3 — — — —
I. De reactietijden schommelen van 278 <r tot 166 <7.
Het is mogelijk, dat de eerste tijden gedeeltelijk onder invloed van gebrek aan oefening ontstaan zijn, en dat hoogstwaarschijnlijk deze schommelingen grootendeels door den affectieven toestand, in dit geval de exaltatie, verkregen worden. De absolute waarden zijn vrij groot. Medicamenten of andere omstandigheden hebben deze niet veroorzaakt. Het zijn dus grootendeels pathol. factoren die hiervoor in aanmerking komen.
II. Het gemiddelde van alle S. R. bedraagt 224 <r.
M. R. „ 217 <r.
III. Het Ff.chnkr sche gem. is, uitgezonderd de eerste reeks steeds kleiner, 't arithm. gemiddelde grooter. De curven zullen dus sneller stijgen dan dalen. De intercurrente prikkels geven dus steeds aanleiding tot toename der reactietijden.
IV. De arithm. gemiddelde variatie schommelt tusschen 111 en 26, wat gedeeltelijk kan verklaard worden door 't intelligentie defect,, deels door de hypervigiliteit waardoor patiënt steeds, ondanks onze vermaningen, afgeleid werd.
^ ■ Vermoeidheid en oefening laten zich moeielijk beoordeelen; nu eens is deze. dan die overheerschend. Het is waarschijnlijk, dat deze afwisseling afhankelijk is van den affectieven toestand van den patiënt.
Patiënt: Willem de Jong.
Ouderdom: 5G jaar. Landbouwer.
Begin van de psychose: 1893.
Opgenomen in de kliniek: 20/11 1900.
Patiënt heeft aanvallen van exaltatie en kwaadaardigheid met neiging tot logorhoe, hij slaapt dan heel weinig en gooit alles stuk. Duur van die aanvallen wisselt tusschen 1 en 2 maanden. Licht intelligentie defect. Myositis rheum. chronica.
Diagnose: Mania periodica.
Verloop: Langzaam treed het vrije interval op.


j Berekening v. d. ' Berekening van de
geheele serie. iste helft. 2de helft.
Datum.
Tyd. Aantal.
Musculaor. Scnsorieel
Kraopelin's gemiddelde.
Fechner's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddeldo.
Kraepelin's gemiddeldo variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch j gemiddelde.
Kraepelin's gemiddeldo.
Arithmetisch gemiddelde.
1/4 1908 v.m. 10» 50 S. | 609 I 665 585,7 j 156 444 i 471 ■ 673 700
2/4 1903 n.m. 44r' -">0 S. 618 626,9 608 97,0 — , 571 — 644
5/4 1903 v.m. II15 55 S. 362 358,4 374 ■ 40 j 369 386,4 354 3o8
6/4 1903 n.m. 4« 40 S. 614,6 630 600 ! 86 584 559 661 t>43
7/4 1903 n.m. 4»> 60 S. 861 927 874 102 778 849 888 899
8/4 1903 v.m. 1015 53 S. 535,5 525 556 i 78 ; 566 o79 526 o3o
6/5 1903 n.m. 3 50 S. 1247 1269 1230 141 1236 1226 12o4 1-34
8/5 1903 v.m. 10» 53 3. 853 722 888,8 131 953 987 <ol 801
13/5 1903 n.m. 2M 54 M. 489,5 465,5 511 56,7 499 513 4<b oOB
15/5 1903 n.m. 4« 32 S. 566 573,4 573 101,5 — — — —
22/5 1903 v.m. 10 53 ! S. 535 i 506 540,5 57 o49,7 ooO o0b,o ul8,4
25/5 1903 v.m. 1015 52 S. I! 500,5 465,5 | 513,51| 53 j 535 529,7 4<2 499
I. De reactietijden berekend naar Kraepelix, schommelen tusschen 1247 t en 3G2 rr. Deze schommeling kan (voor 't grootste gedeelte) alleen afhankelijk zijn, van de zware affectieve aandoening, die patiënt in den eersten tijd voor het onderzoek had. De absolute waarde is heel hoog, wat met de langzaam trage beweging der handen en armen in verband staat. Men zag aan de beweging der peezen, dat de spieren langen tijd noodig hadden, om de beweging uit te voeren als de impuls van den zenuw reeds was aangekomen (paradoxe reactie). Het is natuurlijk ook mogelijk, dat deze groote tijden afhangen van den psychischen toestand van den patiënt, die voc iral de laatste tijden slechts korte perioden had, waarin hij geheel normaal was. Doch ook dan nog bestond er een hyperthymie.
II. Het onderscheid tusschen S. Rt. en M. Rt. kan hier niet aangegeven worden omdat slechts eenmaal op M. R. werd onderzocht.
III. Zoowel 't fechner'sehe gemiddelde als 't arith. gemiddelde is nu grooter dan weer minder dan 't Ivr. gemiddelde. Dit verandert wanneer patiënt tot zijn stadium, waarin de psychose oogenschijnlijk geweken, gekomen is, dan is 't arith. gemiddelde steeds iets hooger. Misschien is dit een teeken, dat de intercurrente uitwendige prikkels weer invloed uitoefenen.
IV. De gem. V. schommelt zeer sterk. Het blijkt hieruit, dat patiënt tusschen twee aanvallen in, nog groote schommelingen in de gem. V. heeft. Dit feit bewijst, dat de pathologische factoren, die gedurende de psychose invloed uitoefenen, gedeeltelijk ook nog aanwezig zijn in het vrije interval.
't Maximum bedraagt 15G. 't Minimum 40.
V. Gedurende de eerste proeven wisselen oefening en vermoeidheid elkander vaak af. 't Meest treedt de vermoeidheid op den voorgrond, om later, wanneer patiënt rustig is geworden, door de oefening te worden vervangen.


C- Eknoia en Affektschommelingen.
Patiënt: Scha . .
Ouderdom: 70 jaar. Gep. majoor.
Opgenomen in de kliniek: 5/2 1903.
Sterke affectschommelingen van verschillende ijualiteiten. Op den achtergrond treden de hallucinaties. Vaak zeer pathetische redevoeringen. Geen intelligentiedefect, niet vergeetachtig.
Diagnose: Eknoia.
Verloop: Langzame genezing, optreden van een reactieve depressie.
Berekening v. d. Berekening van de
gelieele serie. lste helft. ! 2<Je helft.
Datum.
Tijd.
Aantal.
Musculair. Sensorieol.
Kraepelin's gemiddolde.
Fechner's gemiddelde.
Aritbmetisch gomiddelde. ;
Gemiddolde variatie.
Procentsgewflze berekend.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetiscb gomiddelde.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gomiddeldo.
1/5 1903 n.m. 1 50 S. 169.3 164,4 175.8 17,5 173.3 175,4 165,2 176.3
6/5 1903 v.m. 12 50 S. 174,9 169,8 177,2 12,1 172|8 176,3 174,9 178.3
11/5 1903 n.m. 430 49 M. 182 182 190,5 j 19,4 180.4 177.6 186,8 184
12/5 1903 v.m. 9® r,o M. 182 180,6 177,8 17,5 182 175,8 180.9 1798
13/5 1903 n.m. 2 60 S. !: 184,7 182 193,9 13,2 183,1 186,3 191,4 20l|ö
14/5 1903 vm 945 <28 S. 246,8 256,2 245,6 29,7 208 - 244
' '29 M. 268,4 256,2 271 41 271 — 266 —
-30 V 27 S. 210,6 209 214,1 20,2 211 — 203 —
O r28 2053 182 224 o 18i4 200 _ 208 _
15/5 1903 v.m. 9 120 S. 194,4 186 202.8 15,4 200,1 203,7 190,1 2001)
28/7 1903 vm 11 <2^ S. 144,4 160,1 152,3 15,6 — — — —2)
' 3 ,m- 11 f25 M. 157,3 160,1 159,5 16,6 — — , — _
31/7 1903 nm 230 <23 le2>9 179>2 157 17'7 — — J — —
' 3 n.m. f22 s_ 16Qi6 158>8 173t8|j19>1 _ — J _ _
Patiënt krijgt van 3 tot 4 uur een warme hydropatische inpakking. Toestand onrustig.
31/7 1903 n.m. 4ao U4-7 140-6 145,9 12,3 _ — _ _
130 S. 147,9 147,4 148,G 12,7 — — — —
31/8 1903 vm 9" <25 S' 12Ó>1 12L4 126-8 9>7 121 ~ 118 -3)
' v.m. y j)2ö m. 118,4 121,4 120,4 10,1 118 — 116 —
°/9 1903 vm Q <28 M- 124>7 121>4 131 6>3 — — — —
j/y 1903 v.m. 9 i2. s 135;2 146;6 1326 13;4 _ _ _ _
3/9 1903 vm 10'» I"25 M" 121>8 121'4 124'3 10'91 - - -
' lu L28 S. 139,4 136,1 142,5 14,3 1 — — — _
4/9 1903 v.m. 9 f27 £ 135,2 138,2 141,7 10,1 j 130 - 148 -4)
[_-•) M. 14/ 14/ 1ó8,9 10,o '| 13/ lo6 —
5/9 1903 n m 1»» T25 M- 132-6 133>4 133>3 n>91 133.5 ~ 129 ~5>
I iwö n.m. i 128 g 131j3 1379 n 13Q _ 125 _
9/9 1903 ivm 9 I"25 M" 144'4 136'5 149'2 U'6 - - _ _
^ m- v [25 S. 137,8 128,2 152,9 11,2 — — — —
I I li I
') Sedert 14 dagen geen medicamenten. 2) Deze serie werd door Prof. Ziehen opgenomen. ;) Plotselinge overgang van een depressieven toestand in hyperthynie. 4) Licht gedeprimeerd. °> Depressie nog al aanwezig.


Eerste opname.
I. De absolute waarden der R.T. berekend volgens Kraepelin schommelen gedurende het eerste verblijf van 1(39 tot 268 t.
Het stijgen van de waarde gedurende den laatsten tijd van zijn verblijf viel juist in de periode van beterschap. Met het gebruik van medicamenten staat het niet in verband. Het is dus waarschijnlijk, dat de eerste tijden met zijn exaltatie in verband staan, terwijl de laatste groote waarden berusten op reactieve depressie, zooals ook uit zijn redevoeringen uit den laatsten tijd bleek. Een andere verklaring zou misschien de uitputting zijn, die na zoon zware affektpsychose terugblijft.
II. Het verschil tusschen sens. en mot. reactietijden is zeer klein.
III. De verhouding van Fechner's en het aritm. gemiddelde geeft in dit geval geen aanleiding tot opmerkingen.
T V. De gemiddelde variatie is ook toegenomen over 't algemeen. Het schijnt hier toch, dat de affecttoestand of uitputting op de G. V. minder invloed gehad heeft, dan op de R. T. zelf.
Het maximum is: 41.
„ minimum „ 21.
\. \ an vermoeidheid en oefening is weinig gebleken. Uit het feit; dat de vermoeidheid zoo weinig zich voordoet, zal men moeten besluiten, dat alleen de reactieve depressie oorzaak is, dat de R.T. uit den laatsten tijd verlengd zijn.
Ticeede opname: 28/7 1903.
Hoofdsymptomen: Affectaandoeningen van verschillende qualiteit.
eerst treedt de angst meer op den voorgrond, dan eene afwisselende
stemming; — de overhand houdt de exaltatie, — weer dezelfde Waandenkbeelden en een enkele hallucinatie. Geringe incohaerentie.
Y e r 1 o o p: Langzame beterschap.
i. De absolute waarde van de reactietijden, berekend volgens Kraepi'I.in' schommelen van 163 c tot 120.
Het kleiner worden van de tijden in den laatsten tijd in tegenstelling met de eerste opname staat in verband met den veranderden psychischen toestand van den patiënt. Werd patiënt opgenomen met een nagenoeg uitsluitend depressieve stemming, langzamerhand verdween deze gedeeltelijk, en kwamen exaltatietoestanden voor, zooals ook met de meening van patiënt zelf overeenkomt. „Gemoedstoestand twijfelachtig".
De tijd van een reactieve depressie was nog niet aangebroken, toen hij voor 't laatst onderzocht werd. De veel geringere incohaerentie is ook ten deele oorzaak, dat de tijden na de tweede opname kleiner zijn dan na de eerste.
II. Het verschil tusschen sen. en mot. reactietijd is zeer klein.
TIL Het FECHXER'sche en arithm. gemiddelde wijken slechts weinig af.


IV. Ook de Gein. V. is afgenomen. De overgang van een uitsluitend negatieve stemming in een meer gemengde, heeft dus hier hetzelfde gevolg gehad, als bij de R. T.
Het minimum bedraagt G.
„ maximum „ 19.
V. Van oefening en vermoeidheid blijkt niets, zoodat liet uitgesloten is, dat het kleiner worden der tijden op meerdere oefening zou berusten.
Patiënt: Van Don....
Ouderdom : 34 jaar. Sigarenmaker.
Begin van de psychose: Juni 1901.
Opgenomen in de kliniek: 1/7 1903 (derde opname).
bterke affectschommelingen. Zegt „Ik wil niets meer gebruiken, je \ergeeft me . Was vroeger wat angstig. Pat. is nu overwegend vroolijk gestemd. Zit soms in zijn bed te zingen. Licht aangeboren intelligentie defect.
Diagnose: Puberale affectschommelingen.
Verloop: Stationair.
Berekening v. d. Berekening van de |! geheele serie. le helft, j 2® helft.
Datum.
Tijd. Aantal.
Musculair Sensorieel.
Kraepelin's gemiddelde.
Fechner's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde. j
Lrithmetisch j gemiddelde. 1
■^====r—■^=^=========-—1 __ , II i ^
6/8 1903 n.m. 2 59 S 244,8 240,7 263,6 44,6 271,6 267 244,8 260,3 - -
7/8 1903 v.m. 1013 \f' M 260,4 275,1 281 50,6 234,1 260,8 304,5 302,4 — —
'20 M 261,7 276 270,5 69,9 — — — — _ _
12/8 1903 v.m. 9® ^ M j 303,7 304,1 298,2 23,5 307 — 3021) _ _ _
(i30 S | 311.6 304,1 330,7 29,8 302 — 313 — — _
13/8 1903 v.m. 1030 M 249,8 259 255,6 34 — — — —
; '30 S 266,1 300,5 264,4 37,8 — —
14/8 1903 v.m. 10« 95 S | 217,6 199,1 224,9 21,8 219,7 225,3 216,7 228,4 235 2 -'20 6»)
')' „Vandaag diarrhee".
2) Deze serie is in 3 gelijke deelen berekend.
I. De schommelingen der reactietijden, berekend naar Kraepelin geschieden tusschen 311 en 218 t. De oorzaak daarvan moet gelegen zijn in den pathologischen psychischen toestand van den patiënt. De absolute tijden zijn groot, ook hiervoor laat zich geen anderen, dan dezelfden psychischen toestand aansprakelijk stellen, ofschoon de exaltatie in den laatsten tijd duidelijk verminderde. Het lichte intelligentiedefect dat bestond kan dit niet alleen teweeggebracht hebben. De lange tijden verkregen op 12 8 1903 staan waarschijnlijk in verband met de maagdannkatarrh waaraan j»at. dien dai^ leed.
9


II. Het gemiddelde van alle M. R. bedraagt 244 t.
„ „ „ „ S. R. „ 244 er.
III. 't FECHNER'sehe noch arithm. geruid, geeft reden tot opmerkingen.
IV. De gem. V. schommelt zeer en laat duidelijk een langzame daling der waarden waarnemen. Het schijnt, dat ook hier de psychische toestand beter wordt weergegeven door de gem V. dan door de R. T. zelf, in dit geval. De groote schommelingen in het begin waargenomen worden hoogstwaarschijnlijk door den eigenaardigen psychischen toestand veroorzaakt
't Maximum bedraagt 69.
't Minimum „ 22.
V. Oefening en vermoeidheid wisselen elkander af; op 14 Aug. zien we eerst een oefening optreden, die later in 't derde deel der reeks door vermoeidheid wordt opgevolgd.


D. Paranoia.
Patiënte: Ur....
Ouderdom: 35 jaar. Getrouwd. .
Begin van de psychose: Juni 1903.
Opgenomen in de kliniek: 2 Juli 1903.
In de kliniek waren de weinige hallucinaties en waandenkbeelden spoedig verdwenen. Bestaan bleef nog steeds haar treurige gemoedstoestand. Daarbij kwam een sterk verlangen naar haar kind. Diagnose: Paranoia hallucinatoria acuta, post partum.
Verloop: Genezing, overgang in een physiologische depressie.
Berekening v. d. ! Berekening van de
geheele serie. late helft. I 2<ifi helft.
Datum.
T«d. •
Aantal.
Musculaer. Sensorieel.
Kraepelin's gemiddelde.
Fechner's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde. ,
11/7 1903 v.m. 1115! 35 S. 183 225 187 i 231) — — — —
13/7 1903 I v.m. 1030 } 25 S. 180 169 182 22 ,j — - - -
: ^ 20 M. l/o 169 190 30 i — — — —
15/7 1903 v.m. 30 S. 199 192 198 27 1 188 176 226 220
24/7 1908 ; v.m. 9'° 50 M. 195 194 204 j 29 199 203 193 204
!) 23 reacties werden uitgevoerd, waarbij de vermaning met meer klem werd uitgesproken. De gem. R.t., berekend naar Kraepelin, bedroeg daarbij 169'" met een gemiddelde variatie van 21.
I. De reactietijden berekend volgens Kraepelin schommelen van 175(7 tot 199(7. Dat de langere tijden juist gevonden worden, wanneer de patiënt genezen de kliniek verlaat, kan alleen veroorzaakt worden door de reactieve depressie. Medicamenten, uitputting enz. kunnen hierop geen invloed gehad hebben. De absolute waarde is vrij hoog.
II. Het verschil tusschen de S. en M. reactietijden is gering.
III. Het fechner'sdie en arithmet. gemiddelde komen vrij wel met het kraepelin'sche overeen.
IV. (Jok de gemiddelde variatie toont geen neiging kleiner te worden. Het is mogelijk, dat de eerste kleine waarden nog met een geringe exaltatie, die nu en dan wel eens bij deze psychose voorkomt, samenvallen. De laatste vrij hooge waarden voor de gemiddelde variatie berusten waarschijnlijk op een reactieve depressie.


Het blijkt, dat de invloed hiervan op de gemiddelde variatie niet zoo groot is als op de reactietijden.
Het maximum der gem. variatie bedraagt 30. „ minimum „ „ „ „ 22.
V. Oefening en vermoeidheid kunnen geen grooten invloed gehad hebben.
Patiënte: Den Oud....
Ouderdom : 35 jaar. Gehuwd.
Begin der psychose: Dec. 1902, post partum.
Opgenomen in de kliniek: 12/2 1903.
Pat. ligt den geheelen dag op bed, voor zich uitstarend. Vaak angstig ten gevolge van hallucinaties, weinig waandenkbeelden, geen intelligentiedefect.
Diagnose: Paranoia hallucinatoria acuta stuporosa.
Verloop: Langzaam optreden van den normalen psychischen toestand. Reactieve depressie.
i Berekening v. d. |i Berekening van de
l| geheele serie. i iste helft, j 2de helft.
II 1
Datum.
Tijd.
Aantal.
Musculaer Sensorieel.
Kraepelin's , gemiddelde.
Fechners ! gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiadelde variatie.
Kraepelin's gemiadelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch i gemiddelde.
'27/3 1903 v.m. 12 25 ! S. 309 315 • 340 109 j — — — —
28/3 1903 n.m. 1» 55 S. 352 315 , 382 60 370 432 317 340
• 1 4 1903 n.m. 2 6<J S. I 285 271 303 45 328 338 267 268
4/4 1903 v.m. 1030 40 S. 291 288 295 24 275 278 303 311
B/4 1903 'sm. 12 16 S. 280 271 311 35 — — — —
18/4 1903 v.m. 10 29 S. !! 249 249 j 262 30 — — — —
19/4 1903 v.m. — I 55 1 S. 247 236 , 247 34 259 254 236 243
24/4 1903 v.m. — 50 S. „ 241 236 256 38 212 228 260 283
28/4 1903 v.m. 10» 40 M. 234 222 234 , 26 239 235 232 233
1/5 1903 v.m. II45 70 S. 217 202 232 28 210 223 221 241
8/5 1903 v.m. II30 ; 39 M. 164 169 167 19 153 153 190 183
q i 25 M. 230 236 233 27 — ; — — —
15/5 1903 n.m. <-> > 95 ' s 216 222 220 25 — I — — —
1 !
I. Het blijkt, dat pat. waarschijnlijk op 1 April eerst haar maximale oefening bereikt heeft. De reactietijden berekend volgens Kraf.pelin schommelen tusschen 352 en 164 <r. De kleinste tijden worden


verkregen wanneer patiënte op 't punt staat de kliniek genezen te verlaten. De groote tijden in 't begin verkregen (ook na 1 April) berusten grootendeels op de hallucinaties en verwardheid. Van fijnere oefening kan hier bijna geen sprake zijn. Het langzaam afnemen der tijden staat in verband met den terugkeer van Hen normalen psychischen toestand. De lange tijden in de laatste serie verkregen zijn afhankelijk van gebrek aan oefening om afwisselend sen. en mot. te reageeren. De absolute waarde is bij t verlaten van de kliniek nog te groot, wellicht afhankelijk van een lichte reaetieve depressie.
II. Slechts den 8stei Mei treedt er eene merkbare verkorting van den M. R. op. Hier moet men in aanmerking nemen, dat op dien dag de psychische toestand 't beste was en dat sensor, reacties den laatsten tijd niet zijn opgenomen.
III. t t echner sche noch 't arithmet. gemiddelde geven aanleiding tot opmerkingen. Alleen blijkt dat het eerste wat beneden, 't tweede bijna steeds eenige <r grooter is, dan 't Kr.-gemiddelde.
IV. A\ e constateeren een geregelde afname van de gemiddelde variatie. Deze afname staat in verband met het verdwijnen der halluc. en waandenkbeelden en het weder langzaam optreden der normale psychische functies, vooral is belangrijk, dat de waarden van de gemiddelde variatie met het verbeteren van den psychischen toestand veel meer daalt dan de reactietijden zelf.
Het maximum bedraagt 109.
„ minimum „ 19.
V. Oefening en vermoeidheid treden afwisselend op. Dat met zekerheid uitsluit, dat deze factoren de waarden beheerschen.
Patiënt: Veenend...
Ouderdom: 37 jaar, gehuwd, Landbouwer.
Begin van de psychose: 5/7 1903.
Opgenomen in de kliniek: 26/7 1903.
Plotseling opduiken van illusies. Hij meent, als er een rijtuig voorbij gaat, dat hij zijn kinderen hoort roepen; denkt, dat zijn vrouw 't met "en ander houdt. Hallucinaties worden ontkend, geen intelligentiedefect. Diagnose: Paranoia simplex acuta.
Verloop: Langzame genezing.


Berekening v. d. Berekening van de
geheele serie. l8te helft. 2d« helft.
Datum.
Tijd. Aantal.
Musculair. Sensorieel.
Kraepelin's gemiddelde.
Fechner's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
! ;
27/7 1903 v.m. 1013, 22 M. 162 159 163 28 , — — I — —
25 | S. . 171 159 201 36 1 — — j — 1 —
Hierna een onderhoud van 2Vs minuut over zijn waandenkbeelden.
13 M. | 215 1 227 2171) — — — — —
12 S. 18>.« 182 211 — — — — —
31/7 1903 v.m. 930 5 M. 138 — 146 23 — i — — —
t 5 S. 156 — 150 13 — — — —
Hierna gedurende eenige min. een onderhoud over zijn waandenkbeelden.
20 i M. |j 191 — 240 — ! — ' — | — —
1/8 1903 v.m. 11»! 16 M. 346 — j 350 53 309 — 402
i 15 S. i; 367 — , 357 19 360 — 367 — Hierna gedurende eenige min. een onderhoud over zijn waan-ideen en kinderen.
11 M. ; 831 — :J47 " — : —
12 S. 864 — 344 — — — — — 3/8 1903 v.m. 9 40 S. 185 159 201 28 170 i 188 l 203 214 4/8 1903 v.m. 9io 35 m. 149 146 j 206 38 j. — | — | — ! —
In deze reeks werden voor l enige reacties een prikkel van geringere intensiteit genomen.
5/8 1903 v.m. 9» r,o S.' 240 243 252 51 228 i 243 247 ! 262
7/8 1903 v.m. II45 100 S. 148 143 160 15 147 i 157 | 152 163
8/8 1903 n.m. 2 32 M. 138 1 82 141 11 Pauze tusschen voorsignaal en prikkel 1 4 sec.
9 M. 126 X 128 14 „ B , „ >1, r
21 M. 137 140 136 1 17 ' „ „ „ „ „ 1 „
22 M. 150 j 1^.° 153 10 „ „ „ ll/a r 24/8 1903 v.m. 9»>' 29 S. 154 145 152 22,5
Pat. wordt verteld, dat hy 't gesticht mag verlaten — tamel;ik vroolflke stemming —
30 S. 165 J},4.;.; 172 11,5 i
25/8 1903 v.m. 9 25 M. 139 136 142 12 !
9 S. I 117 — — 10
8 M. 139 — — 10 Proeven met afleiding, door naast den
11 S. li 139 — — 22 1 reagent een metronom te zetten.
8 S. 134 — — 15 Afleiding door metronomslagcn en eea 17 M. 134 — — li 10 electrisch belletje.
26 '8 1903 v.m. 9lu 17 M. 155 — — 7,5 Tusschenpauze van voorsignaal en prikke'
24 M. 140 — — | 0,1 één secunde.
13 M. j| 189 — — 8,3 Chronoskop op onregelm.t.a( d gang gezet
9 M. 139 — — < Tusschenpauze voorsign. en prikkel U/a s
Getallen in kleine letters gedrukt komen elders ter sprake.


I. De reactietijden berekend volgens Kraepelin, schommelen tusschen 367 t en 117 <r. Er is een geregelde daling der tijden waar te nemen, die zijn maximum bereikt, als de patiënt genezen is. De daling kan niet afhankelijk zijn van de meerdere oefening; want 't feit dat in het begin plotseling tusschen de bijna normale zeer hooge waarden optreden, (b.v. op 1 Aug.), wijst er op, dat verschillende omstandigheden samenwerken. Medicamenten kunnen deze hooge waarden niet tengevolge gehad hebben. Het moet dus berusten öf op de uitputting van den patiënt gedurende 't experiment bi op het optreden van waandenkbeelden op dien dag. Nu kan met zekerheid besloten worden, op grond van de omliggende waarden, dat hier van uitputting geen sprake kan zijn. Er blijft dus slechts de mogelijkheid over, dat waandenkbeelden en ev. ook een met deze gepaard gaande secundaire depressie de oorzaak van de groote waarden zijn, die in het begin herhaaldelijk optreden.
II. Het gemiddelde van alle S. R. voor de genezing bedraagt 190t. " » » » R" » ti » „ 194<r.
» ïï »ï jj na ,, ,, )f 145o".
" » » » » » » ,, „ 140<r.
III. 't fechner'sehe gemiddelde werd slechts voor enkele serie's berekend, het arithm. gemiddelde is vaak grooter dan 't Kraepelix'sche. Dit feit wijst er op dat er momenten inwerken op den patiënt die den duur van de reactie verlengen. Dat deze momenten niet dezelfde zijn als die in normalen toestand voorkomen wordt verklaard uit het onderscheid der verschillen als de patiënt eenmaal genezen is.
IY. De gemiddelde variatie wisselt sterk en wordt eerst na den 24/8 1903 regelmatig en steeds minder. Het schijnt dat deze nog sterker onder den invloed van den abnormalen psychischen toestand staat, dan de Rt. zelf. De laatste waarden zijn normaal.
Het maximum bedraagt 53 of 21°/0.
„ minimum „ 7 „ 5%.
V. Uit het feit, dat er vermoeidheid optreedt zoowel in de reeks van 5/8 '03 als in het sensor, gedeelte der reeks van 1/8 '03, maar niet in het mot. deel der reeks van 1/8 '03 volgt, dat ook die hooge waarden niet veroorzaakt kunnen zijn door een uitputting ais gevolg van slechten slaap of lichamelijke inspanning. Hieruit zullen we ten slotte moeten besluiten, dat onze conclusie juist is, dat 't alleen de waandenkbeelden zijn, die deze vertraging der reacties veroorzaken.
VI. Bij dezen patiënt zijn verschillende proeven genomen: door suggestie op te wekken van waanvoorstellingen en gemoedstemmingen. Deze invloeden zullen bij de eindconclusies besproken worden. Hier wijs ik er alleen op, dat bij de bovenvermelde resultaten deze proeven buiten beschouwing gelaten zijn.


Patiënt: Hoog 
Ouderdom: 63 jaar. Ongehuwd. Gep. marinier.
Begin der psychose: 1892.
Opgenomen in de kliniek: 12/1 1898.
Sporadisch optreden van hallucinaties. Waanvoorstellingen niet sterk uitgesproken. Onder invloed van dreigende hallucinaties poging tot zelfmoord. Duidelijk intelligentiedefect. Phthisis pulmonum. Diagnose: Paranoia hallucinatoria chronica.
Verloop: Stationair met remissies.
I Berekening v. d. fl Berekening van de
geheele serie. iste helft. | 2de helft.
Datum.
Tijd. Aantal.
Musculaer. Sensorieel.
Kraepelin's gemiddelde.
Fechner's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde Variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddolde.
I
9/3 1903 n.m. 3 50 S. 479 542 483 96 j — — — —
U/3 1903 v.m. 950 50 S. 428 402 446 68 — | — — —
14/3 1903 v.m. 9io 50 S. 419 — 424 1 63 415 407 421 441
20/3 1903 v.m. 9™ 50 S. 341 332 353 69 335 343 347 359
21/3 1903 v.m. 1045 50 j S. | 329 332 1 356 75 316 348 346 362
I. De reactietijden berekend volgens Kraepelin schommelen tusschen 479 en 329 t. Het is waarschijnlijk voor de eerste en misschien ook voor de 2(le en 3de reeks, dat deze ontstaan zijn door gebrek aan oefening. De beide laatste waarden komen vrij goed overeen, maar zijn nog absoluut genomen heel groot. Om dit te verklaren moet men denken óf aan de uitputting tengevolge van de tuberculosis pulmonum, óf aan den invloed van de psychose. Het laatste kan niet de eenige oorzaak zijn, omdat in 't algemeen bij den patiënt de waandenkbeelden en de hallucinaties zich slechts af en toe voordeden.
II. Mot. reacties werden niet uitgevoerd.
III. 't FKCHNER'sche gemiddelde geeft voor de laatste series geen reden tot opmerkingen, terwijl de. mot.tijden steeds hooger zijn.
IV. Terwijl de reactietijden afnemen, blijft de gemiddelde variatie zeer groot.
Het maximum bedraagt 75.
„ minimum „ 63.
V. Vergelijken we de absolute waarden van de eerste helft der proeven met de tweede helft, dan blijkt voor de 3de en 4"1® reeks geringe, voor de 5de vrij sterke vermoeidheid te bestaan. Het is dus onmogelijk om te beslissen of uitputting een groote rol speelt.


Patiënt: Cir ....
Ouderdom: 54 jaar. Gehuwd. Schoenmaker.
Begin der psychose: In 1890.
Opgenomen in de kliniek: In 1893.
Zoowel acustische als tactiele hallucinaties maakten het leven vau patiënt zeer onaangenaam. Daarbij had er zich in den loop der tijden een gesystematiseerd waansysteem ontwikkeld. Tengevolge der vele hallucinaties, waarvan gedurende het dagelijksch onderzoek vooral de tactiele op den voorgrond traden, was patiënt vaak zeer prikkelbaar en ontstemd. Pat. gaf steeds na het uitvoeren van de reactie aan, welke sensatie hij waargenomen had. Dit gaf ons gelegenheid de tijden onder verschillende omstandigheden verkregen, te noteeren. Zonder twijfel licht intelligentie-defect.
Diagnose: Paranoia hallucinatoria chronica.
Verloop: Stationair.


Reacties waarbij: a. geen hallucinaties voorkomen.
Berekening v. d. Rerekening van de ' geheele serie, jj lste helft. I 2de helft.
j Datum.
Tijd.
Aantal.
Musculaer. Sensorieel.
|
j Kraepelin's ! gemiddelde.
Fechner's I gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Aiithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch
gomiildoldo. '
29/3 1903 v.m. 1150 50 i S. 602 | 455 713 j 175 : 505 i 713 ! 648 713
30/3 1903 n.m. 1») 36 j S. 569 595 829 169 i 572 672 I 758 873
31/3 1903 v.m. 9 56 S. 647 735 690 | 129 1 653 | 685 j 704 695
31/3 1903 n.m. 60 j S. 462 j 455 528 i 115 ! 507 552 452 503
1/4 1903 v.m. 930 55 | S. 539 j 665 497 ; 120 i 356 426 I 600 584
8/4 1903 v.m. 930 50 M. 342 324 — 90 330 340 314 322
8/4 1903 n.m. 4 45 S. 267 : 260 1 44 240 244 i 274 281
9/4 1903 v.m. 915 i 35 S. 239 219 250 |i 21 —
15/4 1903 n.m. 30 S. 245 189 261 58 — — — —
15/4 1903 n.m. l5(l j 45 S. 212 206 219 i1 25 I 213 229 206 225
17/4 1903 v.m. 9*0 : 30 S. 210 202 194 32 — — "
18/4 1903 v.m. 8« ! 35 S. 237 236 244 34 — 246 I — 241
18/4 1903 n.m. 2»> 25 S. 232 229 250 19 — — ! _ _
20/4 1903 v.m. 40 S. 304 256 369 69 247 375 i 314 364
20/4 1903 n.m. 50 S. 253 256 273 30 251 265 i 250 ! 282
21/4 1903 v.m. 9 30 S. 258 256 316 34 — — — -
22/4 1903 n.m. 2*> 30 S. 257 256 270 i 57 — I — — -
23/4 1903 n.m. 9io [ 30 S. 252 ! 202 281 i' 45 — j — — I -
23/4 1903 n.m. 239 20 S. 281 290 269 , 57 — 1 — — -
24/4 1903 n.m. 215 85 | M. 226 ; 209 223 | 24 i 211 216 I 223 i 231
25/4 1903 n.m. 2 30 l S. 212 ! 202 222 26 — —
27/4 1903 v.m. 9 30 ' S. 273 I 229 299 46 i— ! — i — ! —
27/4 1903 n.m. 415 : 20 S. 220 202 243 27 : — — — ! -
28/4 1903 n.m. 4 25 S. 233 252 235 i 35 — I — —
29/4 1903 n.m. 230 35 S. 262 : 202 298 | 59 297 331 217 i 241
30/4 1903 n.m. 2 j 40 S. >! 221 i 209 236 31 241 241 | 218 i 235
1/5 1903 n.m. 910 S 35 M. j 272 , 297 285 j 49 I 297 302 i 233 ■ 264
2/5 1903 v.m. 9 20 S. 285 283 307 55 1 283 I 293 I 295 322
4/5 1903 v.m. 10 14 M. i 285 ! 283 321 jï 34 I — —
5/5 1903 v.m. 910 25 S. 296 i 297 302 46 P — — — —
6/5 1903 n.m. 2 ) 20 M. i! 266 337 273 ! 59 !i — — —
7/5 1903 v.m. 9 10 S. 255 — 269 | 51 (I — — — —
11/5 1903 v.m. 9*5 ; 35 S. || 250 202 242 | 41 217 227 249 262
13/5 1903 v.m. 9301 24 S. I 231 | 229 260 , 26 —
15/5 1903 v.m. 111» 40 M. 1 231 j 202 267 j 43 I 225 247 258 296
19/5 1903 v.m. 9 25 S. j 243 250 281 46 — — — —
23/5 1903 n.m. 23o | 45 S. ] 257 263 — | 42 257 249 257 270
28/5 1903 n.m. 4 40 S. , 145 145 162 20 \. 150 174 135 151
29/5 1903 v.m. 10 50 S. 167 166 181 , 32 |t 165 i 192 171 170
5/6 1903 n.m. 3 60 M. ; 153 134 172 22 , 158 174 154 171
29/6 1903 n.m. 3 j 40 S. 169 161 190 I 24 175 i 195 167 183
4/7 1903 n.m. 410 j 25 M. | 162 | 169 173 [ 25 | 163 t 182 162 164
) Interval voorsignaal en prikkel van 1—10 sec.


li
, n
I d. Acustische T . . b. Tactiele halluci- ! c. Acustische halluci- ; en tactiele
... . kwamen nog
naties voorkomen. 1 naties voorkomen. hallucinaties
voorkomen.
I Aantal in de serie.
Kraepelin's gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde variatie.
Aantal in de
serie.
Kraepelin's gemiddelde.
[ Kraepelin's I gemiddelde variatie.
I Aantal in de ; ;i serie.
| _ |
Kraepelin's gemiddelde.
Te vroege | reacties.
Vernietigde i waarden.
III 1 i I
— ! — ! — 3 1120 J 1 — — ? —
— ' — i — 4 574 — — ? 4
— — — 3 365 — — ? 1
2 522 — — — — — ? 14
2 179 — — — — — 1 1
12 277 83 1 546 — 1 3
3 365 — 1 902 1 1339 4 5 5 179 — 1 759 i _ — 8 16 10 276 , 29 — — ! — ! — 8 | 8
12 ! 240 74 — — — ; — 2 15
5 348 — — i — 1 454 2 14 M 3 320 — 1 356 — i — 2 5
10 251 I 42 — — — j — 1 15
3 266 — — — I — — 22 —
7 246 26 ! 3 515 ! ! — i — 1 14 9 221 28 j 2 1115 j | — i — 1 1 16 9 242 75 j — j — — 7 33
6 261 — 1 454 — — ; 3 11
8 309 30 1 809 | ! — — , 1 8
13 193 31 1 517 — — !: 2 12 12 256 39 1 1 311 — — , 1 8
8 ? - - . - _ ! _ i I 7
8 217 23 — — — i — 1 1 I 3
14 i 240 69 — — — — |i 1 | 5 3 319 — — — — — 1 I 5 17 | 291 86 — — — — 2 4
6 393 — — — — — | 1 12 I 253 45 1 1335 1 703 1 12 14 j 298 i 37 — — 1 360 2 6
9 260 63 1 1772 — — 3 11 21 247 46 1 705 — 1 — 4 5
7 256 — 1 — — 1 270 — 3 7 j 283 — | 2 ! 490 — — — 3
10 148 14 j 2 ; 166 — — — 1
12 168 50 1 864 — — 3 1
5 187 — — — — — 1 —


T. De reactietijden berekend naar Kraepelin schommelen tusschen 647 en 145 t. Het is waarschijnlijk, dat de eerste hooge getallen berusten op gebrek aan oefening. Uitgesloten is het niet, dat langzamerhand de bewegingen meer automatisch zijn geworden waarvoor pleit dat het onderscheid tusschen de S. en M. reactietijden zeer gering is.
De absolute waarde is in 't begin zeer hoog, maar daalt langzamerhand, zoodat de laatsten ongeveer als normaal kunnen beschouwd worden. Gaat men na wat de oorzaak van deze schommelingen en hooge waarden kan geweest zijn, dan blijkt dat het intelligentiedefect dat zeer zeker aanwezig was hierop "een invloed kan gehad hebben. Dan zouden toch ook de laatste waarden groot moeten zijn. Het blijkt, dat de tactiele hallucinatie slechts een momentane invloed heeft, dat de duur der R. t. zooals uit de tabel blijkt, slechts weinig in de eene of andere richting veranderd wordt, terwijl wanneer een acustische en tactiele hallucinatie tegelijk optreden, de duur van den reactietijd afhankelijk is van het ontstaan van de eerste, zoodat we óf kolossale óf ongeveer normale waarden zien optreden. Er blijft dus niets anders over en de boven medegedeelde tabel bewijst liet voldoende, dat de duur der reacties sterk onder den invloed staat van het optreden der acustische hallucinaties. Deze reacties, verkregen gedurende een acust. halluc., overtreffen dan ook eenige malen de andere tijden in duur. (zie de tabel). Deze verlenging van de R.t. blijkt voor S. reacties niet minder dan voor M. reacties.
II. Het gemiddelde van alle S. reactie's bedraagt 236 <r. i) »> tl tf ,, M. „ ,, 211 *r.
In werkelijkheid zouden we geheel iets anders vinden. Ik deel deze getallen slechts mede om te zien, hoe gevaarlijk het is met getallen om te springen, indien men zich niet nauwkeurig van zijn doen en laten rekening geeft.
III. Het fechner'sche gemiddelde verschilt in de meeste gevallen slechts weinig van het kraepelin'sche. Het arithmetische gemiddelde is steeds grooter. Een feit, dat er op wijst, dat op den patiënt invloeden gewerkt hebben, die primo afleidend hebben gewerkt en secundo den duur van de reactie hebben verlengd.
IV. De gemiddelde variatie is zeer groot. Zelfs als de reactietijden de normale grootte hebben bereikt blijven de gemiddelde variaties nog zeer groot. Sterk is de schommeling in het verloop van den dag. In de meeste gevallen is deze in den namiddag 50 % minder. Medicamenten en voeding kunnen hierop geen invloed gehad hebben. Het zou dus kunnen veroorzaakt worden door hallucin. of vermoeidheid. Nu blijkt het echter, dat de hallucinaties in den namiddag niet minder optreden. Het is dus waarschijnlijk, dat hierbij de uitputting ten gevolge van slechten slaap een grooten rol heeft vervuld.
V. Zien we des morgens de vermoeidheid de overhand hebben, 's middags is het de oefening die meer op den voorgrond treedt. Dit bevestigt dus, hetgeen we hierboven hebben verondersteld.
i) Er werd slechts een gering aantal malen sens. gereageerd.


Met liet subjectieve gevoel van patiënt komt dit overeen: „Een middagdutje doet mij goed".
Een enkele maal zien we de oefening [29.4.03 en 1.5.03] of vermoeidheid [ 1.4.03 — 30.3.03] zeer sterk uitgesproken. Hierbij moeten we aannemen, dat andere factoren in 't spel zijn geweest, die zich niet absoluut laten afzonderen. In werkelijkheid krijgen we dan ook in eenige gevallen bij het nagaan der oorspronkelijke proeven den indruk, dat de hallucinaties hiervan de oorzaak zijn. Toch is dit niet altijd waar te nemen, omdat het mogelijk is, dat tusschen de verschillende proeven in, den patiënt veel hallucinaties kan gehad hebben.
Patiënte: Scho .., {Berlijn).
Ouderdom: 50 jaar. Gehuwd.
Begin van de psychose: Maart 1900.
Opgenomen in de kliniek: 5/4 1904.
Op de afdeeling had patiënte steeds zeer veel acustische hallucinaties. Deze kwamen niet voor gedurende het experiment, dan hoorde pat. alleen een constant oorsuizen, „als ein Wagen welcher vorbei fahrt". Een duidelijk waansysteem had zich niet ontwikkeld, evenmin bestond er een duidelijk intelligentiedefect.
Diagnose: Paranoia chronica hallucinatoria.
Verloop: Stationair.
Berekening v. d. geheele serie.
Datum.
Tijd.
Aantal.
Musculair Sensorieel.
Kraepelin's gemiddelde v. h. geheel.
Kraep. gem. vau de le helft der serie.
Kraep. gem. van do 2e hellt, der serie.
Kraepelin's gemiddelde variatie.
II I II
•22/7 1904 v.m. 96 NR 326 336 296 93 j \ G8durende de exm,ri.
23/7 1904 v.m. 100 M K 206 233 191 37 I j
25/7 1904 v.m. 100 SR 177 165 190 20 i f ®" n«wrl ló
v rSO MR 199 178 224- 40 ' stemmen gehooid, wel
26/7 1904 v.m. Z S }'3 if* li ( hoorde ze een leven
!n mr «A om i oq li als 'tgefluit vaneen
27,7 1904 v.m. J Jg 8 M S )
li I! I
I. Voor een goed overzicht is noodig, dat de eerste serie buiten beschouwing gelaten werd, omdat hierbij de aandacht niet in de een of andere richting is gefixeerd. Of deze waarden voor de beoordeeling van dit geval geen beteekenis hebben, zouden we niet gaarne nu willen beslissen. De Rt. berekend volgens Kraepelin schommelen tusschen 212 en 177. Deze schommeling is niet abnormaal groot, en bevestigt geheel hetgeen ons de patiënt omtrent het optreden der hallucinaties en waandenkbeelden vertelde. De absolute waarde is groot en kan alleen verklaard worden door het optreden der waandenkbeelden.


II. Len verschil van S.Rt. en M.Rt. valt niet met zekerheid te eonstateeren.
III. De gemiddelde variatie schommelt meer dan de reactietijden. Het is duidelijk dat de abnormale psyche meer invloed op de gem. variatie dan op de Rt. zelf heeft uitgeoefend. Ook de absolute waarde is zeer groot. Andere factoren dan de bovengenoemde kunnen wij hiervoor niet aansprakelijk stellen.
IV. Oefening en vermoeidheid vallen niet met zekerheid te eonstateeren.
Patiënt: Van Leeuwe 
Ouderdom: 45 jaar. Ongehuwd. Schoenmaker.
Begin der psychose: ruim 20 jaar geleden.
Opgenomen in de kliniek: 9 7 190i,
Patiënt werd reeds vroeger eenmaal in de kliniek verpleegd en ontslagen. Hallucinaties had hij voor 't eerst, toen hij + 20 jaar was. Kr heeft zich langzaam een waansysteem ontwikkeld, dat overeenkomstig zijn aangeboren debeliteit, zeer kinderachtig was.
Diagnose: Chron. hallucin. paranoia.
Verloop: Stationair.
Berekening v. d. Berekening van de geheele serie. ' 'I ïste helft. | 2de helft.
Datum.
Tijd.
Aantal.
Musculacr. Ken serieel.
Kraopolin's gemiddelde.
Fechnor's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde
■■ . , ,i | , !
28/4 1903 v.m. !H5 5.1 S. 359 351 361 56 338 361 375 361
29/4 1903 n.m. 4 35 S. 270 243 297 60 — — — —
30/4 1903 n.m. 3 55 S. 262 236 285 42 j 273 282 249 288
1/5 1903 v.m. 24 S. 233 236 248 17 < — — — —
2/5 1903 v.m. 10 55 M. 265 236 277 35 267 281 269 273
4/5 1903 v.m. 9 30 M. 233 195 233 39 ! — — — _
5/5 1903 nm. 3 50 S. 246 236 260 27 ! 237 245 255 275
6/5 1903 v.m. 10 49 S. 242 243 244 35 ! 225 235 248 253
7/5 1903 n.m. 2511 55 M. 216 209 228 24 I 213 223 224 234
8/0 1903 v.m. 49 M. 233 229 255 25 222 221 244 255
11/5 1903 v.m. 11»° 45 S. 217 222 222 24 I 217 218 228 228
12/5 1993 n.m. 48(l 50 M. 226 236 235 17 j 219 234 232 237
13/5 1903 v.m. 10 125 S. 227 225 232 23 !j 228 232 233 241
15/5 1903 i vjn. 9« j |0 M. 210 m |17 17 _ _ _ _
20,5 1903 » , { U l gj gg UI 1| Z Z Z Z
23/5 1903 n.m. lso 60 S. 205 208 209 14 206 205 205 213
25/5 1903 v.m. ïl'° 50 S. 211 209 222 14 208 213 217 232


T. Ziet men van de eerste reeks af, zoo schommelen de reactietijden berekend naar Kraepelin tusschen 270 en 205(7. De kleinere waarden in de laatste reeksen ontstaan door een langzame verdere oefening; het is zelfs waarschijnlijk, dat de patiënt langzaam gedurende 't experiment de proeven automatisch heeft leeren uitvoeren. De absolute waarde is vrij groot.
II. Het gemiddelde van alle sens. reactietijden bedraagt 229 <r. » , » „ mot. „ „ 230 <r.
Het blijkt echter uit de tabel, dat op deze waarden nog al wat is aan te merken, omdat het verschil wanneer men alleen de reeksen neemt waarin de mot. en sens. reactie afwisselend is uitgevoerd, veel grooter is.
III. Het FECHNER'sche gemiddelde geeft weinig reden tot opmerkingen. Het arithmetische is eenige <r grooter. Wat er op wijst, dat de invloeden, die gedurende 't experiment op den patiënt hebben ingewerkt, de absolute waarden verlengd hebben.
I \ • De gemiddelde variatie schommelt zeer. Reeds in het begin vindt men soms kleine waarden; deze komen constant voor in den laatsten tijd van het onderzoek. De oefening, al is zij gering in een en dezelfde reeks, schijnt toch later in het verloop der gezamenlijke reeksen zich voor te doen en zelfs tot een zeker automatisme aanleiding te geven.
V. De vermoeidheid is over 't algemeen zeer gering. Is de reeks lang, dan krijgt de oefening de overhand.
Patiënt: Rönn, . . (Haüé).
Ouderdom: 25 jaar. Slotenmaker.
Begin van de psychose: begin 1903.
Opgenomen in de kliniek: 10/10 1903.
Vooral optreden van hallucinaties. Een waansysteem was nog niet volkomen gevormd. Nooit agressief, goed georiënteerd, geen intelligentiedefect. Diagnose: Paranoia chronica hallucinatoria.
Verloop: Stationair.
Berekening v. d. Berekening van de geheele serie. lste helft. I |k helft.
Datum.
Tijd.
Aantal.
Musculair. Sensorioel.
Kraepelin's gemiddelde.
Fochnor's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde Variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde.
|
Arithmetisch gemiddelde, j
!8/ll 1903 n.m. ( 28 M. II 104 90 137 18 1 — — _ —
.Am, ,A 1 28 S- Ü 140 110 176 48 — _ _ _
50/11 1903 n.m. 7 ( 32 M. n 127 101 209 28 i — — — —
,ma,AA„ '31 S. 147 141 186 52 — — — —
1/12 1903 n.m. 2 j 32 M. 112 92 135 19 116 — 106 —
' 32 S. 132 110 156 24 : 123 — 144 —
2/12 1903 n.m. 1 64 M. 105 101 112 14 1 113 119 103 105


I. De reactietijden schommelen berekend volgens Krakpelik tusschen 147 en 104 ?. Een schommeling die waarschijnlijk grootendeels afhankelijk is van het optreden der hallucinaties, omdat andere invloeden niet te constateeren waren. De absolute waarden zijn normaal.
II. Het gemiddelde van alle S. 11.t. bedraagt 139 rr.
„ „ „ » M. R.t. „ 112 <r.
III. Het FECHNER'sehe gemiddelde is steeds kleiner, het arithmet. steeds grooter.
IV. De gemiddelde variatie schommelt sterk. Het is waarschijnlijk dat de invloed van de hallucinaties grooter is ook in dit geval op de gemiddelde variaties dan op de reactietijden zelf. De absolute waarden zijn groot.
Voor de M. R. bedraagt het maximum 28.
„ „ „ „ „ „ minimum 14.
„ „ S. R. „ ,. maximum 52.
„ „ „ „ „ „ minimum 24.
Hier zijn dus de gemiddelde variaties in verhouding grooter voor de sens.-reacties dan voor de musculaire. Het is dus hetzelfde wat we bij normalen constateeren, met dat onderscheid dat hier alle waarden sterk vergroot zijn.
V. Het optreden der hallucinaties is ook hier een der redenen waarom het bestaan van oefening of vermoeidheid niet met zekerheid is vast te stellen.
Patiënt: Hl 
Ouderdom: 31 jaar. Ongehuwd. Landbouwer.
Begin der psychose: in het jaar 1893.
Opgenomen in de kliniek: 1 Juli 1903.
Gedurende het verblijf in de kliniek treden slechts sporadisch acust. hallucinaties op. Een waansysteem heeft zich niet gevormd. Pat. is zeer prikkelbaar en nooit aggressief tegen zijn omgeving, wantrouwt wel iedereen. Pat. spreekt weinig en laat zich zelden uit over zijn hallucinaties. Of er een gering aangeboren intelligentiedefect bestaat is zeer moeielijk uit te maken.
Diagnose: Paranoia hallucinatoria chronica.
Verloop: Stationair.


Berekeningv.d. : Berekening van de geheele serie. I li lste helft.; 2de helft.:
Datum.
Tyd.
Aantal.
Musculair
Sensorieel.
Kreapelin's gemiddelde.
Fechner'8 gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Te vroege reactie.
3/7 1906 TJL 1|* 48 S. 197 198 247 41 199 1 235 194 260 — —12
8/7 1903 n.m. 330 49 S. | 199 194 258 46 294 j 320 179 192 ! — — 1
9/7 1903 n.m. 1™ 50 M. 152 161 185 31 159 173 134 198 — — 1
14/7 1903 I v.m. 9« 50 S. j 157 151 174 30 168 ! 179 151 168 — — 1
15/7 1903 v.m. 10*5 50 M. 149 147 163 22 163 j 188 128 137 — — 1
16/7 1903 v.m. 9 54 S. 140 129 176 22 168 j 216 131 141 — — 2
17/7 1903 v.m. 10so 105 8. 124 129 127 9 123 | 138 119 122 125 1201) l
19/7 1903 v.m. 9 50 M. 133 136 129 12 136 j 135 126 123 — — 6
20/7 1903 v m 9« ï30 M" 130 136 148 13 - I - - - - - 2
"u/' iyUd v"m' 9 l 30 S. 122 108 146 15 | — — — — — — —
03/7 1903 vm _ f 30 S. 148 151 146 8 ------ 9
" lyUd ^-m.— [ 30 M. 144 142 140 7 — — — — — — —
„O,™ 035 < 30 M. 133 141 131 8 — — — — — — 9
3/81903 v.m. 9 | 30 g_ 132 147 121 i 12 — ! — — — — — —
5/8 1903 vmll" 17 M" 117 113 121 13 ------ 8
o/a ï.xj.i v.m. U j 15 s_ 128 U3 136 04 — 1 — — — — — —
10/8 1903 j v.m. II30 55 M. 116 115 110 j 16 , 124 j 118 110 100 ,j — — 21
I. De absolute waarden schommelen tusschen 199 en 11G v. Het is waarschijnlijk, dat de langzame daling niet alleen afhankelijk is van de oefening, maar dat de patiënt in staat is ondanks zijn hallucinaties en waandenkbeelden automatisch de reageerende beweging uit te voeren. Dit wordt bevestigd: primo door de afwezigheid van het onderscheid tusschen de S. en M. reactie, secundo door het steeds meer optreden der te vroege reacties. Dat in de eerste reeksen grove oefening in 't spel zou zijn valt te betwijfelen, omdat deze niet in de eerste serie aanwezig is. De absolute waarden zijn normaal.
II. Het onderscheid tusschen de musculaire en sensorieele reactietijden is niet constant aanwezig.
III. 't FECHNER'sehe gemiddelde, geeft weinig reden tot opmerkingen. Het arithmetisch gemiddelde, dat in 't begin der proeven steeds grooter is, wordt in de laatste series zelfs in vele gevallen kleiner. Dit feit maakt het boven beweerde zeer waarschijnlijk.
IV. Ofschoon het kleiner worden der reactietijden gepaard gaat met een afnemen der gemiddelde variatie, blijven hier de schommelingen nog zeer groot. Deze schommelingen kunnen deels berusten op te vroege reacties, doch zijn voornamelijk afhankelijk van den psychischen toestand van den patiënt.
Het maximum bedraagt 46. Het minimum 7.
V. Bijna in iedere serie wordt oefening gevonden.
i) Deze serie werd berekend in drie gelijke deelen.
10


Patiënte: Chr. M. Viss. ..
Ouderdom: 37 jaar. Ongehuwd.
Begin der psychose: in 1897.
Opgenomen in de kliniek: 17 4 1903.
Pat. spreekt bijna geen woord, fixeert vaak, met een angstig gezicht, gedurende eenigen tijd, een bepaald punt. Hoort meestal dreigende stemmen, die echter zeer sporadisch zijn. Een waansysteem bestaat niet duidelijk. Geen intelligentiedefect.
Diagnose: Paranoia chronica hallucinatoria.
Verloop: Stationair.
Berekening v. d. jj I Berekening van de gelieele serie. |j 1 ïste helft, j 2de helft.
Datum.
Tijd. Aantal.
Musculair, öensorieel.
j Kraepelin's ' gemiddelde.
Fechner's gemiddelde.
Arithmetisch i gemiddelde, j
Arithmetisch gemiddelde variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch 1 gemiddelde.
Kraepelin's | gemiddelde.
Arithmetisch gomiddelde.
24/4 1903 v.m. 11 60 S. 597 621 584 121 514 568 | 618 600
25/4 1903 v.m. 11"' 40 S. 464 405 492 103 492 543 ! 411 442
26/4 1903 v.m. 915 45 S. 524 513 556 122 548 596 521 523
27/4 1903 v.m. 12 40 S. 491 351 485 i 96 ! 505 501 467 469
2/5 1903 v.m. 10»« 49 S. 484 459 518 102 496 512 479 518
8/5 1903 n.m. 3 50 S. 406 405 428 81 454 458 396 39&1)
22/5 1903 v.m. 11® 28 S. 500 459 523 68 — — — —
24/5 1903 v.m. 9 58 M. 506 526 | 540 48 | 532 586 4S9 493»)
4 Waarschijnlijk halluc. 2) Totaal mutisme.
I. De reactietijden schommelen, berekend volgens Kraepf.lin, tusschen 597 en 406 cr. Het schommelen van de tijden en de groote waarde der eerste serie berusten op het optreden van hallucinaties en waandenkbeelden. Nadat eerst de absolute waarden langzaam afnemen, ziet men in de laatste series de tijden plotseling toenemen. Medicamenten of voeding enz. hebben dit niet tengevolge gehad kunnen hebben. Het moet dus in verband staan met de hallucinaties of eene primaire associatieve' remming. Hiervoor pleit sterk het totale mutisme. De absolute waarden zijn zeer groot.
II. Het verschil van S. en M. reactietijden kan niet aangegeven worden, omdat we slechts over eene serie musculaire reacties beschikken.
III. Het fecunek'sche gemiddelde wijkt in sommige series sterk van het kraepelin'sche gemiddelde af. Het arithmetische gemiddelde geeft steeds hoogere waarden aan.
IV. Tot mijn spijt is in dit geval voor de gemiddelde variaties niet de gewone manier van berekening gevolgd. Conclusies zullen we voorzichtigheidshalve niet mededeelen.
V. Met uitzondering van de eerste reeks is in alle overigen de invloed van de oefening te bespeuren. Natuurlijk is 't mogelijk, dat in zulke gevallen als deze de oefening een soort mechanisatie is of een automatisch worden van de reactie.


E. Dementia hebephrenica
Patiënt: Kiin. .., (Ilalle).
Ouderdom: 28 jaar. Landbouwer.
Begin van de psychose: 19Ö2.
Opgenomen in de kliniek: 10,7 1903.
Op den voorgrond treden negativisme, met een sterk uitgesproken apathie voor alles. Nu en dan optreden van angstaanvallen. Het intelligentiedefect is zeer groot.
Diagnose: Dementia hebephrenica.
Verloop: Stationair.
Berekening v. d. Berekening van de
geheele serie. iste helft.! 2<ie helft.
Datum.
Tijd. Aantal.
Musculair. Sensorieel.
Kraepelin's gemiddelde.
Fechner's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
24/11 1903 n.m. 7»° [ 30 M. '!l88,6133,2 203,4 58,4 1 — — — — — _
L 30 S. 214,1 153,7 238 64,9 i — — — — — —
25/11 1903 „ 735 59 M. j 127,7 90,5 146 37 113,5 133,6141,4 160,9 — —
26/11 1903 „ Tis 55 g. ! 141,4 90,5153,3 45,7 1 116,3136,9168,9173,1 — —
27/11 1903 „ 710 f 35 M. 176,1 171,3 184,5 ! 44,4 ______
L 30 S. 131,3130,9 138,8 24,2 — — — 1 — _ _
28/11 1903 v.m. 11« 109 S. 144,5 148,1 146,5 |j 31.7 116,4 130,3; 138,1 141,4 156,6 165,81)
I. Uit de series blijkt, dat de eerste twee reeksen ontstaan zijn door gebrek aan oefening. Het FECHNBB'sehe gemiddelde geeft niet de juiste waarde aan. We zullen deze dan ook bij onze bespreking stilzwijgend voorbijgaan.
De reactietijden, berekend volgens Kr.vepelix, schommelen voor de overige series tusschen 128 en 176 <r. Het is waarschijnlijk, dat deze schommelingen afhankelijk zijn van de apathie en negativisme, twee symptomen bij dezen patiënt sterk uitgesproken. De tijden zelf kan men als bijna normaal beschouwen.
II. Het gemiddelde van alle S.R. bedraagt = 142 <r. ï> j) „ >, M.R. ,, = - 146 <7.
III. Het fechner'sche gemiddelde van 25 en 26/11 is veel kleiner dan het Kraepel. gein. Dit wijst er op, dat de stijging van de curve sneller gaat dan het dalen. De overige waarden verschillen weinig. Het aritm. gem. is steeds grooter. De pathologische factoren werken hier weer verlengend op de tijden.
IV. De gem. V. is zeer hoog en schommelt sterk. Dezelfde omstandigheden hebben meer op de gem. variatie dan op de R.T. zelf, storend ingewerkt.
Het maximum bedraagt 05. Het minimum 24. i) Deze serie is berekend in 3 gelijke deelen.


V. Het Kraepf.L. gemiddelde van de eerste helft is steeds kleiner, dan het Kr. gem. van de tweede helft. Het verschil is sterk in 't oog vallend. Het zou mogelijk kunnen zijn, dat snelle psychische of lichamelijke vermoeidheid daartoe aanleiding gaf, objectief was daarvoor geen bewijs te vinden. Beter wordt het verklaard door het steeds sterker wordende negativisme. Hiervoor pleit zeer sterk de reeks van 28 Nov., waar de eerste tijden bijna normaal, de laatste 't grootst zijn, en daartusschen vindt men een overgangstijd.
Patiënt: Wie , (Halle).
Ouderdom: 25 jaar. Graanhandelaar.
Begin van de psychose: Juni 1900.
Opgenomen in de kliniek: Aug. 1903.
Pat. neemt steeds een passieve houding aan in zijn bed. Staart wezenloos voor zich uit, zonder zich om hetgeen in zijn omgeving gebeurt, te bekommeren. Nu en dan optreden van een onnoozel lachen. Een neiging tot negativisme is sterk aanwezig. Pat. spreekt weinig, en uit slechts nu en dan een waanidee „Ik moet sterven aan mijn breuk". Langzaam tree'dt een stadium van remissie op, dat echter niet zeer groot was. Duidelijk bestaat een intelligentiedefect.
Diagnose: Dementia hebephrenica.
Verloop: Langzame overgang in een stadium waarin de symptomen minder zijn uitgesproken.
f Berekening v. d. I Berekening van de geheele serie. 1ste helft.| 2de helft.
Datum.
Tijd. Aantal.
Musculair. Sonsorieel.
Kraepelin's gemiddelde.
Fechner's gemiddelde.
Arlthmetiscli gemiddelde.
Gemiddelde variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
2'111906 TJ.. 11** W) s. II 485,9 500,2 «8,5 86,9! 395,9 412,6! 487,5 493,9! — —
4/11 1903 ,M. !*.[» SJSWJg - =' = z\ = r
6/111903 n.in. 145 [|! ïjSffi^Sg^ajSi = : : ; ; ;
7/11 1903 nm 2 P M. 159,4 150,'7 196,5 13,5! ______
'/il 1 n,m' " J15 S. |:253 245 255,3 30,1 _ — —
9/11 1903 n.m. 2 60 M. 193,2 178,2 202,7 47,5 187,7 184,2 198 218,8 _ — 19/11 1903 n.m. 1*> 60 S. i 260,2 261 287,5 75,5 237,7 264,2 281 310,8 — 20/111903 d.m. 12:,° 60 M. 180,2 151,5 193,5 50,9 178,6 201,2 180,2 185,8 — — 23/11 1903 n.m. 7™ 109 S. 227 j 191,5 244,9 50,5 201,6 219,2 223 228,2j 294,9 303,61) I II II II I I
i) Deze serie is in drie deelen berekend.


I. Ziet men van de eerste reeks af, omdat de oefening nog veel te wenschen overlaat, dan schommelen de tijden, berekend naar Kraepelin tusschen 381 en 159. Deze schommelingen kunnen hier alleen verklaard worden door de groote apathie en 't negativisme, wellicht zou de sporadisch optredende waanvoorstelling hiertoe nog kunnen meewerken. De hooge waarden in het begin van 't onderzoek, zijn verkregen in een tijd, dat de patiënt den ganschen dag zonder zich om iets te bekommeren voor zich uitstarend te bed lag. De laatste, de kleinste waarden, geven de tijden gedurende een niet groot, maar toch duidelijk stadium van remissie weer.
De absolute waarde is groot.
II. Het onderscheid tusschen S.Rt. en M.Rt. is bijna steeds duidelijk aanwezig en is zelfs op 7 November buitengewoon groot.
III. Met uitzondering der eerste reeksen is Fechner steeds kleiner dan Kr.-gem., eenmaal komen twee waarden voor.
Het aritrn. gem. is bijna steeds grooter, soms verschilt het zelfs zeer veel. "We vinden hier dus weer, dat intercurrente prikkels meestal de tijden verlengen.
IV. De gemiddelde V. schommelt zeer en is zeer groot. Ook tijdens het eenigszins lucide stadium blijven de waarden nog groot.
Het maximum bedraagt 111.
„ minimum „ 13.
V. Hetgeen we gevonden hebben bij patiënt Köh ..., vinden we ook hier terug. Steeds ziet men een langer worden der tijden. Ook hier is geen reden, om aan te nemen, dat het op momentane vermoeidheid of psychische uitputting zou berusten. Er blijft ook hier geen andere mogelijkheid over, dan de apathie en negativisme daarvoor aansprakelijk te stellen. Er kan geen twijfel bestaan, (het is ons steeds opgevallen gedurende 't experiment) dat het tegenstreven naar het einde der proef vaak toeneemt. Ook dit blijkt uit het langzame sprongsgewijze toenemen der tijden in de reeks van 23 November.
Patiënt: Gra.., (Halle).
Ouderdom: 26 jaar. Kantoorbeambte.
Begin van de psychose: 1901.
Opgenomen in de kliniek: 30/9 1903.
Reeds bij den aanvang van ons onderzoek bestond er eene groote remissie. Afwijkingen van den normalen psychischen toestand konden slechts nu en dan geconstateerd worden.
Diagnose: Dementia hebephrenica.
Verloop: Bijna volkomen remissie.


| Berekening v. d. 1 Berekening van de
geheele serie. i8te helft. | 2de hoift.
Datum.
Tijd.
Aantal.
Musculair. Sensorieel
Kraepelin's gemiddelde.
Fechner's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelih's gemiddelde variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
24/11 1903 n m 7«T 28 M- I107-7' °-.1 16 ij — j — ] - _ | _ j _
'1L LJua ' L 31 S. 1119,2 102,3 130,2 25,5 —
25/11 1903 n.m. 7«| 55 M. 107.5; 115,6 110,6 15,8 I! 95,3 1112,V 113,5 117,6 — ! —
26/11 1903 n.m. 7 : 60 S. 112,7 100,6 120,6 14,5 117,6 j 125,2 109,5 115,9 — —
27/11 1903 n m 750 T ^ ^04,2| 100,6] 111,7 4,9 I — ] — ; — — — —
«/uiaM n.m.( [ 3i s. no,7 108,7 121,7 9,7 — — — — 1 — ' —
28/11 1933 jn.m. 5" 108 S. 97 99,8 105,6 12,8 ,103,1 122,11 95,4 95,8j 97 198,81)
I. Berekent uien de tijden volgens Kraepelin, dan schommelen deze tusschen 97 en 119 t. De schommelingen zoowel als de absolute duur is normaal. Dit komt overeen met de objectieve bevinding, die bij dezen patiënt heel weinig opleverde, ten minste geen in 't oog vallende verschijnselen.
II. Het onderscheid tusschen sens. en mot. reacties is steeds aanwezig, het zou echter, waniieer we het gemiddelde van alle reacties weergaven, niet in 't oog vallen, waarom het beter is, dat we de absolute tijden weglaten.
III. 't FECHNER'sche gemiddelde geeft weinig reden tot opmerkingen. Het aritm. gemiddelde is steeds eenisre <r hoosrer.
0 00
IV. De gemiddelde variatie schommelt sterk. Het blijkt ook hier, dat de gem. variatie een beter reagens is op den psychischen toestand, dan de reactietijd zelf.
Het maximum bedraagt 25.
„ minimum „ 5.
V. In twee van de drie berekeningen treedt oefening op, slechts den 25sten November heeft de vermoeidheid de overhand. Deze bevinding komt overeen met den algemeenen indruk, dien we van patiënt kregen; steeds gewillig, volgde hij het onderzoek met belangstelling.
Patiënt: Steexd. . . .
Ouderdom: 21 jaar. Arbeider.
Begin van de psychose: Begin 1902.
Opgenomen in de kliniek: Juni 1903.
Gedurende zijn verblijf in de kliniek is patiënt zeer loquax. Uit allerlei waandenkbeelden, die intelligentiedefect verraden. „Ik ben paus". „Ik ben bisschop en koning"; dan weer denkt hij „onze lieve Heer" te zijn. Steeds komen dezelfde absurde waandenkbeelden stereotyp
i) Deze serie is in 3 gelijke deelen berekend.


terug. Meent als martelaar te moeten sterven, waarna hij een poging tot zelfmoord doet, terwijl er de zuster bijstaat. Katatone houdingen komen hoogst zelden voor.
Diagnose: Dementia paranoides.
Verloop: Stationair.
Berekening v. d. j j| Berekening van de geheole aerie. 1' lst0 helft. ! 2de helft.
Datum.
Tijd.
Aantal.
Musculair. Sensoiieel.
Kiaepolin's gemiddelde.
Fechner's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kracpelih's gemiddelde variatie.
Kraepeliii's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithm< tiscli gemiddelde.
1/7 1903 v.m 11 50 S. 251 255,4 28S 63,2 259 331,5 237 6 244 3
9/7 1903 v.m. 1045 50 s. 235,6 ! 195,9 258 42,8 231 251 4 277,2 264 4
10/7 1903 n.m. 3'5 60 M. 224,1 213,3 235,9 48,1 207 233,5 234,9 238,4
14/7 1903 v.m. 8« 50 8. 342,6 354,5 326,5 59 331,6 303,5 342,6 326,51)
15/7 1903 n.m. 210 50 M. 337,9 305.3 343,8 78,9 368,3 855,1 333,4 332,5
1S/7 1Q0° nm i $30 M- 276,8 243,9 272,7 65,92) _ _ _ _
n-m- ) 30 S. : 283 277,7 288,3 : 52,8 — _ _ _
19/7 1903 : v m 9S0 ^ ^ j 246,5 255,4 252,848,l3) — — —
UK iswo %.m. V i 19 s_ 2536 27?j7 261 47)2 _____
20/7 1903 v m 10so T ! '267,9 258 275,5 37,64) — — — —
1«M \.m.iu ^ 2g M_ j| 278)2 258 282,71| 68,6 |j — j _ _ —
l) Patiënt is ongehoorzaam en suf, slaapt den ganschen dag. 2) Poging tot zelfmoord. :f) Enuresis. 4) Patiënt is zeer lastig.
I. De reactietijden schommelen, berekend naar Kraepelin tusschen 343 en 224(7. Het is waarschijnlijk, dat deze schommelingen ontstaan tengevolge van het meer of minder optreden van absurde waandenkbeelden. Andere oorzaken, als vermoeidheid, medicamenten enz. kunnen hier uitgesloten worden.
De absolute waarde is hoog.
II. Het onderscheid tusschen S. en M. is duidelijk.
Het gemiddelde van alle S. R. bedraagt 253 <r.
„ „ „ „ M. R. „ 273 c.
III. Het FECHNEH'sche gemiddelde is meestal kleiner, het arithmetische bijna constant grooter dan 't KRAEPEL.-gemiddelde.
IV. De gem. V. is zeer groot, terwijl we zullen zien, dat oefening en vermoeidheid hier geen invloed uitoefenen. Vandaar is 't waarschijnlijk, dat de groote reactietijden ontstaan door de absurde waandenkbeelden.
V. Nu eens schijnt oefening dan vermoeidheid op te treden, waarschijnlijk ontstaat dit verschil door het plotseling optreden van een waanvoorstelling gedurende 't experiment.


F. Dementia paralytica.
Patiënt: T.
Ouderdom : 43 jaar. Bloemist.
Begin van de psychose: 1/4 1903.
Opgenomen in de kliniek: 27/7 1903.
Pat. is zeer angstig, denkt te sterven, praat steeds wartaal. Licht intelligentiedefect met sterke spraakstoornis en ataxie. Diagnose: Dementia paralytica.
Verloop: Stationnair.
ij Berekening v. d. j Berekening van de
i geheele serie, j iste helft. ! 2<3e helft.
Datum.
Tijd. Aantal.
Musculair.
Sensorieel.
Kraepelin's gemiddelde.
Fechnor's gemiddelde.
i
Arithmetisch gemiddelde, i
Kraepelin's j gemiddelde. I variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde
Arithmetisch gemiddelde.
28/7 1903 n.m. 3 31 S. 334 215,7 381,1 118,3 — — — ; —
29/7 1903 v.m. 28 S. 1 339,5 310 389 81,4 - — — —
5/8 1903. „ 11 < 29 M. j 285,7 238,4 311,2 78,3 — — — —
1} 27 S. 317,6 192,9 326.1 111,5 — — — —
10/8 1903 „ 11 { 30 M. : 248,2 199,1 271,8 58 294 — 247 —
j{ 28 S. I 252,8 220,1 339,8 48,3 253 — 253 —
12/8 1903: „ 1030 S 26 M. 218,4 199,1 294,4 j 70,1 i — — — —
| ( 26 S. | 337,7 199,1 400 1152,5 i — — — —
13/8 1903! „ 45 S. i 320,4 207,51455 ! 120,3 478,9 — 312,5 —
15/8 1908j ., 11™ 52 M. 353,6 188,6 376 151,6 350,3 375,1 357 376,7
17/8 1903. „ li»» ( 32 M. 263,1 176 ! 437,2 i 89,2 — — — —
I 31 S. 400,9 ! 435,3 426,4 11 127,4 — — — —
■ ! I ;
I. De reactietijden, berekend naar Kraepelin schommelen tusschen 218 en 401 <7. Medicamenten kunnen hierop geen invloed gehad hebben. Het schommelen zou dus het gevolg kunnen zijn van de snelle lichamelijke en psychische uitputting, of het wisselen van den affectieven toestand (in dit geval de depressie) en de dagelijksche schommelingen der opmerkzaamheid.
De absolute waarden zijn zeer hoog, hetgeen gedeeltelij kop depressie en intelligentiedefect moet berusten, 't Is echter niet buitengesloten, dat in mindere mate ook de ataxie van de armen een rol speelt.
II. Het gemiddelde van alle mot. reacties bedraagt 285o\ ,, ,, ,, ,, sens. ,, „ 340<r.
III. Het FECHNER'sche gemiddelde bedraagt veel minder; het stijgen der curve gaat dus sneller dan de daling. Het arithm. gemiddelde geeft eenigszins hoogere waarden aan, we moeten dus aannemen, dat de intercurrente prikkels steeds neiging hebben, de tijden meer te verlengen, dan te verkorten.
IV. De gemiddelde variatie schommelt zeer, en is enorm hoog, wat er voor pleit, dat de opmerkzaamheid, zoowel een dagelijksche als momenteele verandering ondergaat.
V. Oefening en vermoeidheid zijn van geen beteekenis; het is dus


duidelijk, dat de schommelingen niet kunnen veroorzaakt zijn door snelle lichamelijke of psychische uitputting, zoodat alleen de opmerkzaamheid en de affectieve toestand een rol spelen.
Patiënt: De La. . .
Ouderdom: 38 jaar. Kellner.
Begin van de psychose: 1/4 1903.
Opgenomen in de kliniek: 6/6 1903.
Sterke affectschommelingen, oogenblikken van exaltatie en depressie wisselen elkander af. Grootheidswaanideën waaruit het groote intelligentiedefect duidelijk blijkt. Sterke spraakstoornis met lichamelijke symptomen.
Diagnose: Dementia paralytica.
Verloop: Langzaam optreden van een remissie, gevolgd door paralytische aanvallen.
(Berekening Berekening van de
van de | i
ge'neele serie. , le helft. 2e helft.
Datum.
Tijd. Aantal.
Musculair. Sensorieel.
Kraepelin's gemiddelde.
Fechner's gemiddelde,
Aritlimotisch gemiddelde.
Kraepelin's gom. y&riatio.
Kraepelin's gemiddelde.
Aritlimetiscli gemiddelde.
Kraepelin's gi-middeldo. |
Arithmetisch gemiddelde.
24/61908 v.m. 10 60 I M. 1278 841,2824,7 82,2 808 824,5840,8295 rechterhand
26/6 1903 n.m. 2« 50 | S. 207,5 196,1 222,51 51,3 -211 228,4 205,3 216,61 linkerhand
29/6 1903 n.m. 4 50 j M. 405,2 326,2 435,4 159 417,6 471,51337,1 399,3 dito
1/7 1903 n.m. 2 60 j S. 251,41322,2 — 58,8 274,6 273 j259 270,9 rechterhand
2/7 1903 n.m. 3 50 S. 261,4253 — 38.3 270,2 277 255,2 266,9 linkerhand
3/7 1903 n.m. 4 60 : M. 249 208,6 — 47,7 *212,5 202,1 ;249,5 258,5 rechterhand
6/7 1903 n.m. 90 : S. 234 190.8 245,7 33,9 238,5 241,2 232,2 250,2' dito
-/7iqi,s nrr, i <5° M. 232,2 231,3 239,2 45.6 221,6 216,8 240,2 261,4 dito
'y 't 50 S. 229,6 209,3 264,2 53,2 233.1 250,9 231,3 277,4 dito
o,- ,mo nm ,15|( 50 j M. 232 1217,3 239,4 28.4 238,4:249,4 220,1 229,2 linkerhand
8/, 1903 n.m. 4»,j .Q 253,11263,2 291,7 41 252 2 Mlfi 261^ 270' dito
Q/7ionq nm \ (50 M. 199,1,219 215,7 26,8 231 .224,2 197,7 207,3., rechterhand
' if 50 S. 1218,1 219 249,4 23,1 199,9 205,9 228,2 248,7 dito
10/7 1903 nm o:M ^ |]^ 77,3 168,3,183,7 29,1 — — , — — linkerhand
iu/, tyu., n.m. & > 2_ g_ igg |168?3219,9 45,4 — i — - | — dito
13/7 1903 n.m. 3ir> 50 S. ; 234,4,242,1 230,4 20,8 1224,9 217,1 241,6 243,4 rechterhand
15/7 1903 n.m. 2»° 45 S. 1190,3 192.5.218,3 29,9 203,8 228,3 189,4 204,8 dito 16/7 1903 n.m. 3M 50 S. 172,7 166,4 178,6 21,4 182,4 207,4 153,1 149.5: linkerhand 19/7 1903 v.m. 11 30 S. 161,5 146,8,145,1 9,3 — — j — — ii linkerhand
30 S. ! 140,6137,9 161,5 10,71) — — ! — — rechterhand
22/7 1903 v.m. 12 14 M. 154,2 144,5 176,5,; 33 | — , — 1 — : — linkerhand
v.m. 12 15 i M. 158,11160 143,6 13,6 |j — ; — — — i rechterhand
23/7 1903 n.m. 4» 30 I M. 160,1:149,5'158,2 11 I _ — j — — j| dito
30 | M. .157,31160,1 [ 152,7j 8,7 [| — — — ; — || linkerhand
Voor eenige dagen een epileptiforme aanval.
19/8 1903: v.m. 9 | 22 | S. ||361,6 451 ,353 [ 103,3 || — | — | — | — || rechterhand
Onderhoud over zijn treurigen toestand, pat. wordt treurig, huilt, respiratie versneld.
7 S. 364,1 j — I 373,9| 48,4 faan vaags waarde niet meebe: eken,i rechterhand
9 | S. || 447,7 — | 441,6 — jj alles meoberekend || dito
Patiënt wordt door een onderhoud in een vroolijke stemming gebracht.
25 j S. | 307,ö I 807,5 340 95,1 | berekening hèele reeks | rechterhand
| 10 | S. 303,4 — : 282,9 43 I berekening eerste 10 waarden I ditO
21/8 19031 n.m. 3S0 45 | M. ,318,7;321,6 327 74,7 335,3 340,8,304,6 309,2 ') Remissie. Exp. Prof. Ziehex.


I. De reactietijd, berekend naar Kraepelin, schommelt van 278 ? tot 141 er. Het is duidelijk, dat de reeks van 29 Juni onder de een of andere, voor den patiënt niet gunstige conditie, is ontstaan. Eene verklaring kan ik niet geven. We hebben in deze series een onderscheid te maken tusschen de schommelingen, een gevolg van de labiliteit der affecten, en het langzaam kleiner worden der tijden, een gevolg van de remissie.
De absolute waarden, die in het begin zeer groot zijn, worden in het stadium van remissie tot tijden teruggebracht, weinig grooter dan normaal.
II. Voor den rechterarm bedraagt 't gemiddelde van alle S. R. 221 n.
Ar T! 2^8 r
„ „ linkerarm „ ., „ „ „ S. R. 213 7.
., „ „ „ „ „ „ „ M. R. 192 7.
Voor den linkerarm is 't onderscheid tusschen S. Rt. en M. Rt.
normaal.
III. In bijna alle gevallen blijft het FECHNER'sche gemiddelde onder het KR.vEPKL.-gem. We moeten dus ook weer hier aannemen, dat meerendeels de curven sneller stijgen dan dalen. Het aritm. gemiddelde is gedurende de onderzoekingen in het stadium van remissie veranderd, en is dan meestal kleiner. Dit feit bewijst, dat sterke depressie, te late reacties, geringe exaltatie aanleiding geeft tot te vroege reacties.
IV. De gem. V. vertoont eveneens schommelingen, daarnaast een steeds kleiner worden der waarden. Dit bewijst, dat sterke affect-aandoeningen gepaard gaan met eene slechte opmerkzaamheid, dat eene euphoristische stemming en de remissie de gem. V. veel geringer maken.
Het maximum bedraagt 159, het minimum 9.
Ook hier ondergaat de gem. V. veel minder invloed van de psychose dan de R.t. zelf.
V. Oefening en vermoeidheid hebben heel weinig invloed, ook dit bewijst, dat het kleiner worden der tijden afhankelijk is voor namelijk van den langzaam veranderden psychischen toestand.
Tweede onderzoek.
13, 14 en 15/8 1903. Zware epileptiforme aanvallen.
Hoofdsymptomen in de week na die aanvallen:
Zware affectaandoeningen van verschillende qualiteit. Intelligentie in hooge mate gestoord, sterk inoohaerent.
I. De reactietijden zijn zeer groot, tengevolge van een stoornis der hersenfuncties. Zoo wordt 't begrijpelijk, dat ook de gem. V, soms zelfs meer dan ty4 uitmaakt van de reactietijden zelf. 't Zou anders slechts bij absoluut gebrek aan oefening waargenomen worden.
II. De absolute waarde is voor de S. R. 3G2 cr. „ „ „ „ „ „ M. R. 319 t.
III. Fechxer noch arith.-gem. geven reden tot opmerkingen.


IV. De gem. V. is zeer groot, door de gestoorde opmerkzaamheid. Het maximum bedraagt 103.
,, minimum „ 74.
V. Van vermoeidheid is niets waar te nemen, zelfs 't tegenovergestelde vindt men in de reeks. Dit sluit dus uit, dat snelle liehamelij ke of psychische uitputting deze groote tijden kunnen veroorzaken.
Patiënt: Wo , (Halle).
Ouderdom: 45 jaar. Machinist.
Begin van de psychose: October 1903.
Opgenomen in de kliniek: 21/11 1903.
Ethische defect. Pat. liet plotseling zijn locomotief stilstaan en ging een glas bier drinken. Intelligentiedefect anders nauwelijks aantoonbaar. Sterke spraakstoornis met lichamelijke symptomen.
Diagnose: Dementia paralytica.
Verloop: Stationair.
Berekening v. d. Berekening van de
geheele serie. ie helft. I 2e helft.
Datum.
Tijd. Aantal.
Musculair. Sensorieol.
Kraepelin's gomiddelde.
Fochnei's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddeldo.
Kraepelin's gemiddelde variatie.
Kraepelin's gomiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepolin's gemiddelde.
Arithmetisch j gomiddelde. j
Kraepelin's l gemiddelde. !
j
Arithmetisch gemiddeldo. j
24/11 1903 Lm 7 [31 M" 896,2:461,71884,7 92,1 - -
1 ™ n,m' ' L 32 S. 421,7 683,9 402,1 93,7 — — — |— — —
OK/I1 i qno i pan T 34 M. 345 1282,4 340 I 128 — — — — — —
' „ [ 29 S. 437,9 444 391,71 92,1'— — — I— — ! —
25/11 1903 „ 7 60 M. 447,(3,444 1422,1 66,3 1486,4 486,2 382,6358 —
26/11 1903 „ 1 110 S. 358,7 363,2 338,11 115,5 403,2 381,1 315,1 315,4 332,9 316,41)
I i I I I I I I !
I. De reactietijden schommelen, berekend volgens Krakpelin, tusschen 448 en 345 <r. Deze schommelingen ontstaan door eene storing in alle psychische functies. De groote tijden zijn eveneens grootendeels daarvan afhankelijk.
II. 't gemiddelde aan alle S. R. bedraagt 384 <x. „ ,, ,, ,, M. 11. ,, 40/ c.
Het verschil is anders als men het zou verwachten.
IIT. 't FECHNER'sche gemiddelde is nu eens grooter dan weer kleiner, terwijl 't aritm. gem. bijna steeds kleine waarden aangeeft.
IV. De gem. V schommelt sterk, zelfs meer dan de reactietijden. Het maximum bedraagt 128 Het minimum „ 66
i) Deze serie is berekend in 3 gelijke deelen.


V. Er bestaat in beide laatste reeksen een zeer groote oefening, die echter snel zijn maximum bereikt, om dan later — zie de reeks van 26 ]Nov. — niet meer toe te nemen. Deze oefening is waarschijnlijk meer op te nemen als een automatisch worden van t^e beweging want ze komt zoowel voor bij de sens. als de mot. reacties.
Patiënt: Van Wl...
Ouderdom: 35 jaar. Landbouwer.
Begin van de psychose: I)ec. 1901.
Opgenomen in de kliniek: 21/7 1903.
Maniacale symptomen treden zeer op den voorgrond, zingend wordt hij in de kliniek opgenomen. Het intelligentiedefect is niet uitgesproken. Spraakstoornis met lichamelijke symptomen.
Diagnose: Dementia paralytica.
Verloop: Stationair.
'! Berekening v. d. II Berekening van de
j geheele serie. . 1ste hellt. I 2de helft.
Datum.
li
Tüd. Aantal.
Musculair. Sensorieol.
Kraepelin's gemiddelde.
Fochner's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmotisch gemiddelde.
25/8 1903 v.m. 9» 90 N. 132,7 121,8 145,8 10,1 140,3 155,8 126 135,7
31/8 1903 v.m. 9 60 N. 138 ! 138,6 147 j 6,7 135,2! 137,8 143.61 156,2
4/9 1903 i v.m. 930 r 50 M. 118,4 121,8 117 16 — — — —
i[ 35 S. .121,8; 116,8 129,41 22,7 J — | — , — —
I. De reactietijden (Kraepel. berekening) schommelen tusschen 118 en 138 0-, een verschil, dat als normaal kan beschouwd worden. Deze kleine schommelingen laten zich verklaren door de geringe verandering van den psychischen, meer nog door den affectieven toestand. Deze laatste verklaart dan ook de geringe schommelingen der waarden.
De absolute waarde is normaal.
II. Het verschil tusschen S. en M. is zeer gering.
III. 't Fr.GHNER'sche gem. geeft geen reden tot opmerkingen, terwijl 't aritm. gem. aangeeft, dat de intercurrente prikkels de tijden grooter maken.
IY. De gem. V. schommelt zeer en is ét'nmaal zeer groot. We moeten dus hier wel aannemen, dat onafhankelijk van het exaltatie stadium, waarin patiënt verkeerde de dagelijksche en momentane schommelingen van de opmerkzaamheid zeer groot zijn. De laatste heeft meer invloed op de gem. V. dan op de reactietijden zelf.
Y. Oefening en vermoeidheid schijnen elkander af te wisselen; zonder twijfel een bewijs, dat momentane veranderingen der opmerkzaamheid zeer groot zijn.


Patiënt: Kei ..., (Halle).
Ouderdom: 41 jaar. Fabrieksarbeider.
Begin van de psychose: Juli 1903.
* Opgenomen in de kliniek: 5/11 1903.
Behalve een sterk uitgesproken intelligentiedefect, met spraakstoornis en stijve pupillen is pat. nog zeer vergeetachtig. Meestal is hij vroolijk gestemd en uit allerlei absurde waandenkbeelden. Op de vraag: hoe veel weeg je? zegt hij': 500 Centner. enz.
Diagnose: Dementia paralytica.
Verloop: Stationair.
Berekening v. d. Berekening van de geheele serie. lste helft i 2de helft
Datum.
T«d. Aantal.
Musculair.
Sensorieel.
Kraepelin's gemiddelde.
Fechner's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde Variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde. |
Kraepelin's gemiddelde, j
Arithmetisch | gemiddelde. I
I
03/H 1903 nm iu>'$ ni,9 108,3 106,3 15,3 — — — — — —
Jd/mwud n.m. i»j M_ i07,l 108,3 110,1 16,1
24/11 1903 vm 10so i H6,3 118,4:1 18,5 j — i — — — ! — —
"4/U 3 v-ra" 10 } 27 S. 1134,4 124,4 134 21,3 ______
25/11 1903 vm 12 i 1^6,4 124,4 121,9 8,9 !; 106,5 — 113.6 — — —
zo/li iwu.i v.m. li j m 128,4 124,4 125,3 10,9 !, 113 - 1136 _ _ -
26/11 1903 v m 12 ^ 134,6 14,— — — — — _ —
<sd/ii i«ud v.m. li ( 3Q g 137(5 123 g 127 6 1? 2
27/11 1903 n.m. 1 105 S. 133,9. 131,7 135,5 10,4 136,3 141,4 141,5 131,3 131,5 133,91)
I. De schommeling van de reactietijden tusschen 107 en 138 <r is niet zeer groot. De oorzaak hiervan kan alleen liggen in den steeds gelijkmatigen doch geringen affectieven toestand. Hiermede komt overeen de niet geringe gem. variatie. De absolute tijden verschillen niets van de normale.
II. Het gemiddelde van alle M. R. bedraagt 125(7.
11 11 11 11
S. R. „ 131 <r.
III. 't FECHNER'sehe en arith.-gem. wijken slechts weinig van het KRAEPEL.-gem. af.
IV. De gem. V. schommelt niet bijzonder sterk, doch is soms hoog. De opmerkzaamheid, die dit veroorzaakt, schijnt ook hier bij voorkeur op de gem. V. haar invloed uit te oefenen.
Patiënt: de Gro .. ■).
Ouderdom: 37 jaar. Koopman.
Begin van de psychose: Begin 1903.
Opgenomen in de kliniek: 5 Mei 1903.
i) Deze serie is in 3 gelijke deelen berekend.
3) Dit geval is gocorapliceerd met het bestaan van een geringe doofheid ten gevolge van ototis media chron.


Gedurende zijn verblijf in het krankzinnigengesticht wordt de toestand aanmerkelijk beter. Zijn stemming is nog steeds exaltatief met neiging tot logorhoe en rijmen. Er bestaat een sterke spraakstoornis met geringe ataxie van de handen. Het geheugen is nog steeds slecht, het intelligentiedefect overigens gering.
Diagnose: Dementia paralytica.
Verloop: Langzaam optreden van een remissiestadium.
l! Berekening v. d. j| Ij Berekening van de geheele serie. j| lste helft. I 2(le helft.
Datum.
T\jd. Aantal.
Musculair. Sensorieel.
Kraepelin's gemiddelde.
Fechner's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddolde.
29/5 1903 n.m. 4« 55 S. '262,1 321,1 359,6 89,7 300,6 357,3 223,2 1362,5
22/6 1903 n.m. ls° 50 S. 113,4 121,51 119,3 33,7 1115,2 113,4 111,6 125,3
23/6 1903 v.m. 9 50 S. 135,9 126 128,1 27,9 119,2 123,7 128,7 132.4
24/6 1903 n.m. 3» 50 M. 266,6 Jgoe'f j 275,9 66,9 j 269,4 : 285,8 253 265,9
25/6 1903 n.m. lsn 50 S. 135,4 135',4 155,4 23,6 1148,2 169,8 ' 127 140,8
26/6 1903 n.m. 4« 50 M. 173,6 186,8 172,2 29,2 j, 174,7 175,9 172,5 168,o
27/6 1903 n.m. I45 40 S. 221,4 204,6 241 53,5 ; 229,9 258,4 221,4 223,6
28/6 1903 n.m. 2® 50 S. 1166,8 169 i 177,7 1 31 150,4 167,5 i 1-5,4 ( 18<,9
9/7 1003 vrr 9 <50 S> 204>2 187,4.222,9. 36,1 — — — —
2/7 1903 v.m. 9 j 5Q 246g 230,6 271,9 , 46,2 — - — —
3/7 1903 n.m. 280 50 M. 212,1 208,6 220,4 J 45.3 213 1211,1 208,6 1229,7
6/7 1903 v.m. II15 50 S. 210,6 180 j 214,4 t 42,3 180 : 200,4 208,8 246,3
6/7 1903 n.m. 250 50 S. 193,5 180 ! 208,2 I 43,6 I] 193,5 j 207,8 189 ; '-.08,7
7/7 1903 n.m. 31(1 50 S. 202,6 187,6 221,1 32,2 ! 197,5 1218,8 213,- - 223,3
8/7 1903 n.m. 3 50 S. 206,8 217,3 209,1 ; 33,5 209,1 20/,2 198,1 210,9
9/7 1903 v.m. 108'1 40 S. li 164,9 152,51 183,1 | 25,9 — — — —
9/7 1903 v.m. 1J0 40 S. !| 193,6 207 ] 200,7 j 39,3 || — i — — —
Bad 36°, duur 10 min. van n.m. 2 tot 215.
9/7 1903 n.m. 3 40 S. 154,1 1126,6 167,8 24,5 Ij — — —
9/7 1903 n.m. 45n 40 s. j 157,5 1126,6 184,2 28,6 | — —
10/7 1903 v.m. 1030 40 S. 163,8 156,6 180,6 I 24,7 — ; — — —
10/7 1903 n.m. 1'° 40 S. 162 150,3 174,3 1 20,2; — | — | — ; —
15/7 1903 | n.m. I45 50 M. 150,4 146,8 163,2 ; 14,5 j 158,o 163. * lol,o 16^,8
I. Het is duidelijk, dat de uitkomsten op 29 Mei en 24 Juni ver¬
kregen niet berusten op gebrek aan oefening. Voor onze bespreking
zullen we dan ook hiermede rekening moeten houden. De reactie¬
tijden schommelen, berekend naar Kraepelin, tusschen 267 en 113a-.
Deze groote schommeling kan veroorzaakt1) worden door het ver¬
anderen van den graad van opmerkzaamheid gedurende de proef
en den affectieven toestand, of door lichamelijke uitputting.
Later zullen we zien, dat deze laatste factor van geen gewicht
is, zoodat slechts de twee eerste mogelijkheden overblijven. Naast
deze schommeling zien we een langzaam kleiner worden der tijden,
i) Misschien speelt ook de doofheid een rol.


clit staat 111 verband met het optreden van de remissie. Het was niet moeielijk, dit aan den patiënt zelf te constateeren. De absolute waarde is ook in het stadium van remissie groot, hetgeen echter gedeeltelijk kan berusten op de otitis media van den patiënt.
II. 't Verschil tusschen S. en M. reactietijden is niet groot.
III. 't FECHNER'sche gemiddelde is meerendeels iets kleiner, wat er op wijst, dat het opstijgende deel van de curve korter is, dan het dalende. Ook hier is bijna zonder uitzondering het aritm.gemiddelde iets grooter. We zien dus ook hier door afleidende omstandigheden de tijden naar denzelfden kant verschuiven.
IV. De gem. V. schommelt ook hier veel sterker dan II.t. zelf. Het schijnt dus, uat dezelfde pathol. factoren minder de 11.t. beheerschen dan de gem. V. Ook hier daalt de gem. V. naarmate de remissie meer optreedt.
Het maximum is 90. Het minimum is 14.
V. Oefening en vermoeidheid treden nu eens in deze, dan in tegenovergestelde richting op.
Patiënt: de Vri...
Ouderdom: 43 jaar. Gehuwd. Venter.
Begin van de psychose: in Juli 1903.
Opgenomen in de kliniek : 1/7 1903.
Sterk uitgesproken intelligentiedefect met grootheids waanideeën. Hij denkt millioenen te bezitten en politieagent te zijn, enz. De positieve affecttoestand bevat de overhand ; nu en dan is hij loquox. Lichamelijke symptomen zijn aanwezig.
Diagnose: Dementia paralytica.
V erloop : stationair.
I Berekening v. d. | tj Berekening van de |i geheele serie. j lste helft, j 2<ie helft.
Datum.
Tyd. Aantal.
Musculair.
üensorieel.
Kraepoli u's gemiddelde.
Fechuer's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddolde.
Gemiddelde vat i at ie.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kratpeliu's gomiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
2/8 1903 v m 9 $ 35 M' 184'7 192-9 195>6 38>6 I - - - -
-/& l JJÓ W ( 35 S. • 172,9 170,2 198,5 | 58 — — — —
-./smaq v m i n i 20 M- 162,4 158,8 165,7 26,6 — — — —
V-m" 10 | 20 S. 181*1 177 195;6 ; 3o|l - - - -
7/8 1903 v.m. <3™ \ 25 M' 194-1 197'3 192-2 a3'11> - - - -
( 25 S. 201.5 19™,3 198,7 i| 34 — — — —
10/8 1903 v m S 25 M. 187,3 199,1 196,6 34,2 200 — 187 —
-m' 3 t 25 S. 181,4 180,2 192,4 ; 29,8 1 187 — 180 —
12/8 1903 v m 9»» * 30 M' 186'5 188'6 198>r> ^ 24-9 - - - -
' V-m" ' ( 30 S. 190,3 188,6 205,1 35,8 — — — —
13/8 1903 v.m. 10 100 S. 190,1 194,6 196,9 31,9 205.8; 207,1 178,4 186,7
14/8 1903 v.m. 10»" 60 M. 168,8 163,4 174,9 24,1 176,41 170,6 165,9 179,1
') Geen interval. Experim. Prof. Ziehex.


I. Het maximum der reactietijden bedraagt 202 c, het minimum 162 t. Deze schommeling, die niet zeer groot is, kooit overeen met den toestand van den patiënt. Grootheidswaanideën traden met een geringen graad van exaltatie sterk op den voorgrond. De absolute waarde is te groot. Het is zeer belangrijk, dit geval met T. (blz. 152) te vergelijken. Het intelligentiedefect is zeker bij patiënt T. kleiner geweest en toch vertoont hij grootere reactietijden. Het blijkt dus dat bij dezen patiënt de R. t. in hooger mate afhankelijk zijn van den affecttoestand, dan van de intelligentie. Het is zelfs mogelijk, dat de exaltatietoestand in staat is, om den duur der reacties, die door 't intelligentiedefect moet verlengd zijn, te verkorten. Deze compenseerende invloed blijkt vooral te werken op de reactietijden zelf, veel minder op de gein. variatie.
II. Het gemiddelde van alle S. R. = 179 <r.
„ „ „ „ M. R. = 187 t.
III. Het fechner'sehe gemiddelde geeft geen reden tot opmerkingen, terwijl volgens 't aritm. gem. de intercurrente prikkels de tijden, al is 't niet sterk in 't oog vallend, verlengen.
IV. De gem. V is zeer hoog, schommelt echter weinig. Dit feit wijst er op, dat de dagelijksche, noch momentane schommelingen der opmerkzaamheid groot zijn, dat de oorzaak voor deze hooge waarden moet gezocht worden in den psychischen toestand van den patiënt. Het maximum bedraagt 58, minimum 24.
V. Bijna steeds vindt men oefening, wat er op wijst, dat snelle lichamelijke of psychische uitputting niet bestaat, en dat de momentane schommelingen der opmerkzaamheid met eene zeer groote waarschijnlijkheid kunnen uitgesloten worden.
Patiënt: Sm ..
*
Ouderdom, 49 jaar. Gehuwd. Gep. militair.
Begin van de psychose: 1900.
Opgenomen in de kliniek: 1901.
Sterke wisseling van den gemoedstoestand, overwegend gedeprimeerd. Opmerkzaamheid zeer gestoord. Waan-ideën komen bijna niet voor. Sterk intelligentiedefect. Geringe ataxie.
Diagnose: Dementia paralytica voorafgegaan door Lues cerebri. Verloop: Eerst stationair dan afwisselend, waarop een paralytische aanval volgt.


| Berekening v. d. I] Berekening van de
gelieele serie. 1° helft. 2° helft.
rt |! ^3 ja . rS .
. . oo© ® a> ii co ® ® ® t>a< i® ® o ® .w ®
• ^4 £ © ®-o c2® "2 =2 «2 ®2
S • cC iS 2 ~ ® ®a> -£© I S ®2 S ® % ® 'r^® "£ ® — ® ®® ;
5 S £ ?ë |? S ia?l SS |S SS |S SS bS
| H 1 Is §s §1 51 i gsg Is £S Si Ss 2Ê |s
ö ' .5t "I !• |wS> *' mSi -S8.
'20/4 1003 I n.m. 5" 29 S. I 313 243 313 95 — — — - — —
21/4 1903 n.m. 4« 45 S. 446 459 429 113 475 429 441 428 — —
22/4 1903 ! n.m. 4'5 59 ' S. 272 243 299 | 85 286 314 256 284 —
23/4 1903 v.m. ft30 50 S. jj 341 256 378 j! 84 ij 402 411 305 346 —
24/4 1903 | v.m. 10 50 M. 342 297 382 !| 75 430 444 288 320 — —
26/4 1903 ; v.m. 9*> 50 S. 277 229 321 48 j| 278 321 274 321 —
27/4 1903 v.m. 9» 120 S. 273 263 291 j 50 278 309 247 254 298 310 II
29/4 1903 n.m. 50 S. 261 243 277 38 258 270 265 284 — — Linkerhand.
30/4 1903 n.m. 3« 59 S. 268 263 287 42 257 268 290 305 — — I
1/5 1903 v.m. 11® 58 M. 284 256 298 44 285 300 284 296 — —
4/5 1903 v.m. 11 60 M. I 273 236 282 32 287 301 260 263 — — „
6/5 1903 n.m. 251 102 S. 245 236 270 35 259 290 241 249 248 | 260 „
a/r ,oaq OIB < 30 S. 210 196 234 33 — — — — — —
8/5 1903 n.m. 3« > 3Q M 220 196 226 30 — — — — — — ,.
14/5 1903 „ 235 60 S. 288 236 298 50 274 284 294 312 — — „
11/5 1903, paralytische aanval, rechts verlamd, dynamometer R. 27, L. 67.
16/5 1903 „ 1« 54 S. 301 216 317 80 255 298 334 337 - — j Rechterhand
18/5 1903 „ 421 50 S. 257 223 278 35 262 278 260 278 — —
20/5 1903 „ 215 63 S. 320 311 330 71 366 352 302 310 — — „
22/5 1903 v.m. 935 60 s. 251 236 279 37 258 279 240 273 — —
23 5 1903 n.m. 2 50 M. j 319 297 319 51 313 314 326 323 — —
II


I. De reactie-tijden schommelen tusschen 272 en 446 r, voor de rechterhand. Het is duidelijk, als men de later verkregen waarden vergelijkt, dat deze schommeling ontstaan is, door de ongeschiktheid voor fijne beweging van de rechterhand, daarbij voegen zich nog twee eveneens gewichtige factoren, het gemis om de opmerkzaamheid te concentreeren, en den wisselenden affectieven toestand, in dit geval de meer of mindere depressie, die hun invloed kunnen uitoefenen. Het zal blijken, dat de psychische en lichamelijke uitputting hierop geen uitwerking hebben. De schommelingen van de reactie-tijden voor de linkerhand zijn minder; deze bewegen zich tusschen 284 en 210 t. Deze schommelingen kunnen alleen berusten op het gemis van de opmerkzaamheid te concentreeren en de veranderlijkheid van den depressieven toestand, zooals later zal blijken. De absolute waarden zijn zoowel voor linker- als rechterhand zeer groot.
II. Het gemiddelde van alle S. R. is voor de linkerhand = 250c
j) ï) )» j) R- » )» >> 266cr
„ „ „ „ S. R. „ „ „ rechterhand = 308c-
„ ,, j, ,, R* ft )» ,* Ï» — 342o-
III. 't FECHNER'sche gemiddelde, dat in de meeste gevallen kleiner is, soms zelfs veel, wijst er op, dat in die gevallen de waarden die 't dichtst bij elkander gelegen zijn, in het opstijgend gedeelte van de curve gelegen moeten zijn, dat dan sneller stijgt, dan het andere gedeelte.
Het arithm. gemiddelde is steeds eenige <r grooter dan het Kraepel. gemiddelde, soms vindt men ook hier grootere verschillen. Dit wijst er op, dat uitwendige en inwendige afleidende oorzaken meer aanleiding geven, tot te late, dan tot de te vroege reacties.
IV. De schommeling der gem. variatie is voor de rechterhand zeer groot, de kleinste waarden vallen samen met de kleinste reactietijden ; dezelfde factoren, die tot de schommelingen van den reactietijd aanleiding hebben gegeven, zullen ook hier hun invloed uitgeoefend hebben. Ongetwijfeld bewijst de regelmatige daling, dat gebrek aan oefening kan aanwezig zijn, waarschijnlijk is echter dat de beweging automatisch wordt.
Het maximum bedraagt = 113 „ minimum „ = 48 De gem. variatie schommelt voor de linkerhand zeer weinig. Dit feit sluit van de boven besproken gevallen den affectieven toestand en wisselende opmerkzaamheid grootendeels uit, zoodat we de oorzaak der schommeling voor de rechterhand voornamelijk moeten toeschrijven aan ongeschiktheid der beweging van de rechterhand, misschien aan gebrek aan oefening.
Het maximum der gem. V. bedraagt voor de linkerhand = 44 „ minimum „ „ „ „ „ „ „ = 30
V. Voor de rechterhand is oefening waar te nemen, zoodat 't waarschijnlijk is dat deze een rol speelt, terwijl bij den linkerarm oefening, noch vermoeidheid invloed schijnen te hebben. Een


bewijs, dat psychische en lichamelijke uitputting geen invloed kunnen uitgeoefend hebben op de schommelingen.
11/5 1903 krijgt patiënt een paralytischen aanval, waarna een rechtzijdige verlamming overblijft.
14/5 1903 wordt patiënt 't eerst onderzocht (reageert met rechter arm).
I. De reactietijden, berekend naar Kraepelin, schommelen tusschen 320 en 251 t. Het blijkt hieruit, dat de reactietijden in 't geheel niet door den paralytischen aanval veranderd worden; verder valt het niet te betwijfelen, dat de groote schommelingen, vroeger gevonden, v.n. moet veroorzaakt zijn door het gebrek aan oefening. Het is toch niet aan te nemen, dat het terugwerkend vermogen van den paralytischen aanval grooter zal zijn dan de gevolgen. De terugblijvende parese kunnen wij weinig invloed toekennen, daar toch, terwijl de arm zich langzamerhand herstelt, de tijden eerder grooter dan kleiner zijn. Er blijft dus niets anders over dan aan te nemen, het gebrek aan oefening.
Het is ook hierbij niet geheel uitgesloten, dat de ataxie eerst dan ontwikkelt, wanneer de parese reeds gedeeltelijk verdwenen is; ook dit zou ten gevolge hebben, dat de schommelingen groot zijn.
De absolute waarde is zeer groot.
II. Een onderscheid tusschen S. en M. kan niet aangegeven worden.
IIT. t FECHNEFt'sohe gemiddelde wijst er op, dat de stijging van de curve sneller gaat dan de daling, terwijl het arithm. gem. geen reden tot opmerkingen geeft.
IV. De gem. \ . schommelt zeer, ook hiervoor kunnen verschillende oorzaken gevonden worden; waarschijnlijk is, dat de affectieve toestand haar invloed heeft uitgeoefend.
Het minimum is 35.
„ maximum „ 80.
V. De afwezigheid van oefening of vermoeidheid maakt waarschijnlijk, dat slechts de psychische toestand een nadeeligen invloed uitoefent op den duur der reactietijden.


Q. Dementia senilis
Patiënt: Radem ....
Ouderdom : 75 jaar. Schipper.
Begin van de psychose: 1883.
Opgenomen in de kliniek: 21/9 1900.
Langzaam was reeds voor we het onderzoek aanvingen een groote remissie opgetreden. Xu en dan kwamen nog lichte depressietoestanden voor. Overigens vertoonde patiënt, behalve een duidelijk intelligentiedefect en geringe spierstijfheid, geen afwijkingen.
Diagnose: Dementia senilis.
Verloop: Groote remissie.
Berekening v. d. Berekening van de
gelieele serie. Il 1° helft. 2s helft.
Datum.
Tijd.
Aantal.
Musculair. Sensorieel.
Kraepelin's gemiddelde.
| FecYmcr's i| gemiddelde.
AriUi metisch gemiddelde.
1 Gemiddelde variatie.
|i Kraepelin's |i gemiddelde.
Aritlimetlseli gemiddelde.
|| Kraepelin's gemiddelde.
; Aritliinetiscli gemiddeldo.
Kraepelin's gemiddelde.
Aritlimetisch gemiddelde.
9/3 1903 n.m. 3S0 50 S. 278 298 288 — — — — — — —
10/3 1903 v.m. 930 50 S. 285 210 302 — — — — — — 1 —
11/3 1903 v.m. 930 50 S. 242 236 235 — j — j — j — — — —
n.m. I45 50 S. 239 219 268 — — 1 — j — — — —
13/3 1903 v.m. 1030 50 S. 238 271 267 38 238 261 23 - 2.3 — ! —
n.m. 2 50 S 227 218 240 28 226 244 227 236 — -
14/3 1903 v.m. 940 50 S. 251 253 255 38 251 255 251 256 — —
15/3 1903 v.m. 1030 50 S. 260 271 267 34 251 261 263 273 — —
nm 2 50 S 227 218 240 26 230 244 226 236 — —
16/3 "l903 v.m. 1050 50 M. 228 236 231 32 228 231 232 231 — —
17/3 1903 v.m. 905 50 M. | 214 218 220 38 213 210 | 214 229
20/3 1903 v.m. 850 50 M. 196 201 201 20 197 ! 199 | 196 I 202 — —
21/3 1903 v.m. 84B 50 S. 216 : 236 218 20 , 209 , 212 I 229 | 224 — —
imj „ (25 M. 186 183 190 14 — — — , — — —
23/3 190o n.m. 3 J25 199 ig3 202 22 — — — — — —
(25 M* 231 218 i 232 16 — — — — — —
24/3 1903 v.m. 9 jö- </ 235 236 ,037 13 — — : — ! — — —
1 (25 S 222 1 218 | 246 33 — — : — — — —
25/3 1903 v.m. 9 25 M" 220 218 2U 20 - — — — — -
(05 M 194 188 194 17 — — — — — —
25/3 1903 n.m. 3 /25 182 183 : 185 u - — — I — — —
26/3 1903 v.m. 1040 180 S. 194 i 183 | 194 16 183 i 183 : 194 j 196 202 224!)
I. Het is uit een overzicht van de tabellen duidelijk, dat van maximale oefening bijna geen sprake kan zijn. Vergelijkt men de tijden, dan ziet men een onderlinge schommeling tusschen 285 en 182 <r. Het feit, dat de laagste waarden juist in de laatste tijden van het onderzoek voorkomen, wijst er op, dat de
i) Deze serie is in drie gelyke deelen berekend.


psychische toestand zich nog langzaam verbeterde of een langzame oefening nog altijd in het spel was.
De remissie was dan ook bij dezen patiënt zeer groot en duurde zeer lang.
De absolute waarde is te groot. Grootendeels wordt deze te weeg gebracht door de afname der psychische functies; toch kan t zijn, dat een rigiditeit der spieren, ook al is 't gering, eenigen invloed gehad heeft. * S
II. 't Verschil tusschen S. en M Rt. is zeer gering. Als rigiditeit in't spel was, dan zoude men moeten veronderstellen, dat de voorbereidende spanning, die bij M. R. plaats heeft, den nadeeligen invloed van de rigiditeit gedeeltelijk zou doen verdwijnen, en dus de waarden van de M. R. bijzonder klein moeten zijn, hetgeen echter niet 't geval is.
III. t Fechxer sche gem. is nu eens grooter dan weer kleiner dan t Kraepelin s gem., terwijl t arithm. gem. steeds eenige <r grooter is. Intercurrente prikkels hebben ook hier weer hun invloed uitgeoefend.
I ^ • Oe gemiddelde variatie werd volgens de arithmetische methode berekend. Het komt ons voor, dat we daarom beter doen, deze waarden niet met andere te vergelijken.
\ • Oefening en vermoeidheid wisselen elkander in de eerste reeksen ongeveer geregeld af; komt vermoeidheid voor, dan is die gewoonlijk meer aangeduid. Is de reeks heel groot (26 3,03) dan ziet men langzamerhand steeds duidelijker de vermoeidheid optreden.
Patiënt: Pm ....
Ouderdom: 73 jaar. Kruidenier.
Begin van de psychose: 1899.
Opgenomen in de kliniek: 4/6 1903.
Patiënt had vaak angstaanvallen, hij was dan agressief tegenover zijn omgeving. Deze aanvallen duurden van & uur tot halve dagen. Na een angstaanval was hij weer goed georienteerd. Het intelligentiedefect is tamelijk groot.
Diagnose: Dementia senilis.
Verloop: Stationair.


Berekening v. d. Berekening van de
geheele serie. lste helft. '2de helft.
Datum.
Tijd. Aantal.
Musculair Sensorleel.
Kraepelin's gemiddelde.
Fechner's gemiddelde.
Arithinetiscl» gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetiscli gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde.
i 
Arithmetiscli gemiddelde.
I
1/7 1903 : v.m. 113° 70 S. 462 489 469 119 ] 425 450 484 487 V.R.i)5
4/7 1903 v.m. II30 • 39 S' 43(1 479 417 80 ! 447 423 406 410 V. R. 1
' 2u S. 327 304 339 SS sterke vermaning. — —
6/7 1903 v.m. 11 50 M. 254 315 2Ö0 72 234 I 239 268 261 V. R. 7
15/7 1903 n.m. 9»'» 63 S. 283 260 294 57 283 i 302 275 288 Y. R. 3
10/8 1903 n.m. 10»° 60 S. 303 199 299 84 255 263 352 335 V. R. 4
I. De maximale oefening is eerst den 6 Juli bereikt, ofschoon de gem. V. er op wijst, dat de oefening 't niet alleen is geweest, welke den tijd op 4 Juli zoolang heeft gemaakt. De waarden, berekend volgens Ivii., schommelen nadat de maximale oefening is bereikt tusschen 303 en 254 <r. De schommelingen ontstaan deels door het veranderen der psychische functies. De absolute waarde is zeer groot. Medicamenten, momentane psychische en lichamelijke uitputting hebben hierop geen invloed uitgeoefend.
Naast de bij patiënt Radem.... genoemde factoren, is 't hier vooral de angst, die de reactie minder snel doet tot stand komen.
II. Een onderscheid tusschen S. en M.Rt. is niet waar te nemen.
III. 't feohxer'sche gemiddelde is zeer onregelmatig ten opzichte van het kraepelin'sche. Nu eens vindt men waarden die veel grooter zijn, dan weer die veel kleiner zijn. Men moet aannemen, dat de vorm der curven zeer verschillend zal zijn. 't Arithm. gem. geeft geen reden tot opmerkingen.
IV. De Kr. gem. variatie is zeer hoog en schommelt sterker dan de Rt.
Het maximum bedraagt 119.
„ minimum „ 57.
V. Het verschil der tijden van de eerste helft der reeksen en van de tweede is zeer verschillend. Het is hoogstwaarschijnlijk, dat de momentane affectwisseling hiermede in verband staat. Oefening en vermoeidheid kunnen deze groote verschillen niet tengevolge hebben.
Patiënt: Ho... (llaïïe).
Ouderdom: 63 jaar. Arbeider.
Begin van de psychose: Juni 1903.
Opgenomen in de kliniek: 29/10 1903.
Sterk intelligentiedefect. Niet georienteerd in plaats en tijd.
Waanideeën, die een groot intelligentiedefect verraden, treden vaak op.
Zeer vergeetachtig.
Diagnose: Dementia senilis.
Verloop: Stationair.
i) V. lï. = te vroege reactie.


Berekening v. d. Berekening van de geheele serie. I, 1ste helft. . 2de helft, j 3de helft.
Datum.
Tyd. Aantal.
Musculair. Sensorieel.
Kraepelin's gemiddelde.
Fechner's gemiddelde.
Arithmetiscli gemiddelde.
Kraepelin's gom. variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetiscli gemiddelde.
Kracpolin's gemiddelde.
Arithmetiscli gemiddelde.
Kraepelin's | gemiddelde. |
Aritlimetisch
gemiddelde.
23/H 1903 n.m. 12» Ij g ^. 317 281 398 87 = _____ _
24.11 1903 v.m. 10- ) £ f I |JJ » |J| Z Z = Z Z Z
25/11 1QO°, vm li ^ ^ 267 221 265 37 — — — — — —
1903 v.m. 11 f 32 s ,Jse 2gl 31f) 5S _____ _
26/11 1903 vm 11 'j M.ii 2<6 280 278 ,41 — — — — — —
lJUu V-m" 11 ( 32 S. 322 I 360 327 ; 38 _ - - _ _ ; _
27/11 1903 , 105 S. jj 262 250 285 44 259 287 260 284 265 2851)
I. De reactietijden schommelen, berekend naar Kraepelix tusschen 322 en 261 er. Het is waarschijnlijk, dat deze schommelingen ontstaan, door den steeds wisselenden psychischen toestand.
Da absolute waarden zijn zeer hoog; ook hier geldt weer 't zelfde, wat we elders hebben gezegd.
II. Het gemiddelde van alle M. R. bedraagt 280 <r.
,, „ „ „ S. R. „ ' 288 c.
III. 't fechneb'sehe is nu eens grooter, dan weer kleiner dan 't Kraepel. gem., 't arithm. gem. is bijna steeds grooter. In de eerste twee reeksen is het onderscheid zeer groot. Dit wijst er op, dat de oefening nog te wenschen overliet.
IV. De gem. variatie schommelt zeer en is zeer groot.
Het maximum bedraagt 70. Het minimum 3G cr.
V. De invloed van oefening of vermoeidheid is zeer gering. Zelfs bij een lange reeks bespeurt men alleen in 't laatste gedeelte een langzaam toenemen der tijden.
H. Dementia epileptica "-).
Patiënt: Kun...
Ouderdom: + 17 jaar.
Begin van de psychose: Epil. aanvallen reeds sedert zijn 6^ jaar.
Opgenomen in de kliniek: begin 1902.
Pat. werd opgenomen in de kliniek, omdat hij zeer prikkelbaar was en aggressief tegen zijn omgeving. Zelfs trachtte hij eenmaal zijn moeder te vermoorden. Vooral in 't begin van het onderzoek was patiënt zeer suf en vergeetachtig. Het intelligentiedefect was toen ook zeer groot. Langzaam met 't afnemen der toevallen werd zijn psychische toestand wat beter.
Diagnose: Dementia epileptica.
Verloop: In den laatsten tijd waren de aanvallen zeldzaam.
1) Deze serie is in drie eelüke deelen berekend.
2) Onder deze rubriek vindt men tevens gevallen van epilepsie zonder dementie.


Berekening v. d.'| Berekening van de ,
geheele serie, j l«te helft. 2'1e helft. '§
t—i m' «— TTsZ 7T57I■
m T! nj -j (D CO QJ O D CO® O OJ . _
I Ü-3 U SI II» o2 -22 02 52 . »
I s I tl'II 11 11:111;:II II li li Ij
« h hun *i ü ii' ii ui» IIH
i i i ^ ii ^ ii i » — —=^^==
ou/o 1<TO ?m. 9«| 50 I g. tt 401 I U6T»» 1 101 I 431 | 439 341 I 858 Ivan nacht 2aanvallen 6 X 50 mgr. op.
30 3 i«»3 9301 50 S. j 344 306 359 64 ! 344 363 336 ; 355 gisteren 4 'nm 3 I 50 S. 291 236 3-2?: 98 244 294 317 : 360 2
31 /3 1903 ' 430 r.0 S. 272 267 286 69 ! 288 312 265 | 2o9 1 „ 7 „
1/4 1003 " 340 50 & 286 263 299 , 90 288 311 277 286
4/4 1903 " 2"> 50 S ! 308 228 341 105 , 302 342 316 340 4 1 aanva 3RT.Natr.Bi. m 1903 " 410 m S. 355 403 343 113 363 347 312 338 2 6 aanvallen 7/1 1903 ' 5 ' 50 S. 407 263 433 136 I 496 456 359 410 6 i, 7 n
8/4 1903 " 5 30 M. 399 403 384 110 ii — — — — 1 ? " t " " " 17/1 1903 v ra 11 50 S. 199 176 198 ; 31 Ij 179 189 204 207 8 4 „ 5 „ „ „ 18/4 1903 12 49 M. 234 230 247 , 28 1) 256 264 1 224 230 3 1 „ 5 „ „ „ 20 4 903 " 0-1» 55 S. 241 230 260 33 250 266 ! 235 254 1 •> » . » -"l 4 1903 n ra 2 48 S. 227 202 236 27 220 224 230 249 1 7 „ 5 , . , 00/4 19o3 v m 50 M. ! 241 230 262 46 ^ 241 253 238 270 1 u 1' " " " 94/4 1903 1015 36 S I 210 203 226 j 20 !: 206 218 219 23» ,3 „ •_> " " 26 4 1903 " 0 50 S ; 267 284 282 37 261 255 276 308 1 3 „ 5 „ „ „ 07 4 % " 15 50 M. 250 203 275 71 250 272 250 277 7 5 „ „ * 6 5 1903 50 S. 309 284 337 73 312 328 304 347 4 „ 6 „ „ „ 915 1903 " 93' 60 S 247 257 253 52 252 254 233 252 1 sedert 2 dagen geen aanv. b , „ , 22/6 1903 : 10 60 S. 222 j 230 241 i 57 235 257 215 ! 225 6 aanvallen 0 „ „ „ 3/6 1903 n.m. 3^0 63 S. 165 166 170 36 184 liS lo5 j 166 ; » » oa ir 1Qrra 910 59 ft 154 148 165 ! 21 149 160 lo3 171 y » » »» "in 1903 " 1« 60 s' 145 143 158 j 18 140 159 146 j 160 j sedert 21/6 geen toeval 6 „ „ . 8 7 1903 " 2 60 M. 140 161 161 j 28 145 157 154 16a ® » » » 10/7 1903 53 S. 154 166 159 20 j 160 167 146 j lo2 , ' » » » 16/7 1903 v m 915 j 50 M. 150 119 156 27 144 151 152 j 16^ » » » lyU V'm' ,o \ 55 M. 168 166 180 28 166 179 169 180 6 . . ,
18/7 1903 » || 54 g< Ij 176 j 166 | m || 29 |j 171 | 184 | 183 | 197 | | 6 , , ,
i) Do volgende waarden zyn berekend volgens do KRAEPELiN'sche methode.


I. Een grove oefening bestaat niet bij dezen patiënt. We zien de tijden berekend volgens Kraepelix, schommelen tusschen 407 en 145 t. Deze schommeling berust gedeeltelijk op een langzaam kleiner worden der tijden, dat, noch in verband fctaat met de medicamenten, noch met de aanvallen, maar met een automatisme van de beweging. Hiervoor pleit het optreden der V.R. reacties en het feit, dat de M.R. hieraan ook deelnemen; zoodat de meerdere oefening als zoodanig geheel kan buiten gesloten worden.
Nog een ander bewijs kan hiervoor aangevoerd worden. Op den duur gaat, wanneer de oefening gestaakt wordt, het automatisme weer gedeeltelijk verloren; 't gevolg zal zijn, dat de waarde weer grooter wordt Dit nu zien we op 6 Mei weer plaats hebben. De hierop volgende waarde is echter weer minder groot; dit zou dus weer in strijd zijn met het laatste. We zien echter hier reeds langzaam de toevallen afnemen, wat, zooals blijkt, van grooten invloed op den duur der reacties kan zijn.
De groote tijden vallen samen met het begin van het onderzoek. Het blijkt, dat deze alleen onder invloed van den abnormalen psychischen toestand schommelen.
Medicamenten en momentane lichamelijke psychische vermoeidheid hebben hierop geen invloed. Het is waarschijnlijk, dat de algemeene afname der psychische processen tengevolge der vele aanvallen ontstaan is, waardoor de reacties verlengd worden.
De kleine tijden vallen samen met het verdwijnen van de toevallen, en het weder te voorschijn treden der psychische functies. Het blijkt verder nog, dat een toeval in een overigens vrij interval van geen invloed is op den duur der R.t., en dat het afwisselend reageeren gepaard gaat, met een vertraging van de reactie, hoogstwaarschijnlijk het gevolg van gebrek aan oefening.
II. Een onderscheid tusschen sen. en mot. reactietijden is niet met zekerheid te constateeren.
III. 't FECHNER'sehe gemiddelde is nu eens grooter dan weer kleiner, in enkele gevallen is het verschil zeer groot, 't Arithm. gemiddelde is bijna steeds eenige ? grooter.
IV. De gemiddelde variatie schommelt meer dan de reactietijden, en daalt met het verminderen van de aanvallen niet zooveel als de reactietijden.
Het maximum bedraagt 73o\
Het minimum „ 18o\
V. Oefening en vermoeidheid zijn niet van bepaalde factoren afhankelijk; nu eens heeft deze, dan die de overhand.
Patiënt: Bo...
Ouderdom : 26 jaar. Kellner.
Begin van de aanvallen: ?
Opgenomen in de kliniek: 1/2 1903.
Patiënt lijdt sedert lang aan typische epilepsie. Langzaam heeft zich een sterke epileptische dementie ontwikkeld. Soms komen aanvallen van woede voor. Hij is zeer prikkelbaar.
Diagnose: Dementia epileptica.
Verloop: Stationair.


Berekening Berekening
van de van de
geheele serie is»e helft 2de helft
Datum-
i 
Tijd. Aantal.
Musculair
Sensorieel.
kraepelin's gemiddelde. Fechner's gemiddelde. Aritlimetisch gemiddelde. | Gemiddelde
variatie. Kraepelin's gemiddelde. Aritlimetisch gemiddelde. | Kraepelin's gemiddelde. Aritlimetisch gemiddelde.
13/3 1903 n.m. ->0 8. 369 376 375 88 3<7 3S6 368 364 S'3 een toeval.
14/3 1903 „ 250 50 S. 251 263 263'48 223 250!2651280 twee toevallen 3X0.025 opium.
16/3 1903 „ 3 50 8. 304 — 315 70 295 312 322 318 4 X 0.025 opium.
17/3 1903 . 235 5') 8. 326 333 330 58 320 320 334 341 schokken.
18/3 1903 v.m. 9i» 50 8. 332 219 272 72 267 253 255 263 schokken.
18/3 1903 n.m. 3*> 50 S. 289 289 27f> 52 286 268 290 289
19/3 1903 v.m. 84r> 30 S. 227 219,2331 32 — 1— een toeval
19/3 1903 „ 10 50 S. 217 219 213 29 200 203 218 224
20/3 1903 „ 920 100 8. 297 — 301 64 305 320 273 283 prikkelbaar 3 X 0.050 opium
21 3 1903 n.m. 345 50 S. 330 — 345 73 312 350 237 340 een toeval.
23/3 1903 v m. 925 45 S- o48 _ 045 37 251 247 335 242
24/3 1903 „ 9-° 50 M. 257 253 — 40 258 277 253 268
25/3 1903 „ 9» 50 M. 215 219 226 31 212 232 2191216
25/3 1903 n.m. 240 50 M. 193 193 198 29 204 211 179 184
26/3 190°. 1 '72 1®® 1®^' 1 — — —■ —
(25 M. 164 158 167 19 — — — — 5 X 0.050 pulv. opii.
26/3 1903 550 ft* ^76 167 189 30 — — — —
/d 1 Jl' r _ (25 M. 167 167 166 19 
27/3 1903 'v.m. 9'° 50 S. i212 219218 28 214 213 211 222 een toeval, prikkelbaar.
27/3 1903 n.m. I30 501M., 227 219 233 29 250:245 213 220' gedurende 't experim. gestoord.
28/3 1903 v.m. 910 50 M. 189 193 192 20 190 197 1S4 187
29/3 1903 „ 915 50 M. 176 175 183 22 174 184 177 182
30/3 1903 ,. 910 50 S. 185 184 185 23 185 184 185 18b de laatste dagen veel schokken.
30/3 1903 n.m. 320 40 M. 168 166 170 26 170 174 168 167
31/3 1903 v.m. 930 50 M. 175 166 178 19 185 185 169 170 6.0.050 pulvis opii.
1/4 1903 n.m. 2« 50 S. 178 — 177 25 159 161 193 194 een toeval.
2/4 1903 v.m. 10 | 50 8. 188 183 197 33 1791184 192 211 een toeval.
3/4 1903 n m. I10 50 M. 229 228 236 33 214 221 250,251 patiënt voelt zich onwel.
4/4 1903 v.m. 10 50 M. 218 218 227 24 221 242 213211 niet goed geslapen.
4/4 1903 n.m. — 50 8. 206 184 210 29 197 205 214 215
6/4 1903 „ 1 48 M. 199 184 201 34 180 169 233 233
7/4 1903 „ 2-° 50 S. 193 184 195 20 188 190 198 201! een toev.: 10/4 een toev.; 13/4 Xlgr.N.Br
15/4 1903 „ l30 50 8. 185 182 190 29 174 174 182 208 4 X 1 gr. natr. bromat.
17/4 1903 v.m. 103» 50 8. 157 155 160 24 166 167 153 153
17/4 1903 n.m. 510 50 M. 179182 179 21 170' 176 182 182'
18/4 1903 „ 2 50 S. 163 169 173! 22 177 170 17li 176
19/4 1903 v.m. — 50 — "200 196 206] 32 206!212il89! 196
20/4 1903 „ 9 50 8. 195 — 203 30 1.79 187 212 219
20/4 1903 n.m. 23° 50 M. 197 189 211 33 191 199 213 223
21/4 1903 „ 315 50 S. 180 169 189 31 173 180 192 198
22/4 1903 „ 3 50 M. 180 — 180 25 173 175,190 186
23/4 1903 „ 3io 100 S. 183 — 184 23 178 178 188 1901
24/4 1903 310 50 M. 176 182 180 27 164 174 186 186
25/4 1903 v.m. 1035 50 S. 188 183 186 22 179 176 194 197.
6/4 1903 „ 930 50j S. 1239236 237 35]254 244:226228 interval 1-9sec.;5X1 gr-natr.brom.
27/4 1903 „ 10« 50 8. 253 223 252 33 237 245 258 260
I; I ! I I. III:


Berekening Berekening vnn de ] van de geheele serie, 1ste helft 2de helft
Datum.
| —
Tijd.
Aantal.
Musculair Sensorioe). Kraepelin's gemiddelde. Fecbner's gemiddelde. Arithmetisch gemiddeldeGemiddelde
variatie. Kraepelin's gemiddelde. Arithmetisch gemiddelde. Kraepeliij'a gemiddelde. Arithmet isch gemiddelde.
\r lonü V,m' , : S KW»} Ir, Hdsk lnte"1"9 «*»•«toeval, prikkelb 1/u 1903 n.m. 4 50 S. 254 —l2ol 29 2511248 257 253
2/5 1903 v.m. 940 50 M. 250 250 265 32 249[262 258 208
4/5 1903 „ 920 50 M. 261 256 259! 29 239 243 273 274
4/5 1903 n.m. 1» 50 S. 280 284 280 32 2S6 282 277 278 "
5/5 1993 „ 245 50 M. 247 250 244 24 251 [250 245 238
6/5 1903 v.m. 1120 50 M. [226 236 224 30 2231323 231 224 " "
6/5 1903 n.m. 4*> 50 S. 233 223 244 28 233 242 249 246 "
7,- im, (30 S. 246 260 242 — 
//o 1903 „ *yo M. 222 223 221 
8/5 1903 n.m. 50 S. 224 223 224 24 218 216 233 232 " ü ! een toeval 10/5 1903 v.m. 930 50 S. 24] 263 242 25 232 235 252 248 11/5 1903 „ 9 50 M. 226 223 228 i 30 1212 210 246 245 12/5 1903 „ 9 50 S. 219 —227 29 207 225 239 230 14/5 1903 „ 9->0 50 M. 218 223'22Ö 22 211 209 221 218 15/5 1903 n.m. 430 50 8. 225 230 225 j 29 215 218 227 232
16/5 1903 nm » j 30 S. 255 251 252 21 l " I
10/ n.m. „ J go M. 236235 249 26 
20/5 1903 v.m. 10«> 30 S. 218 230 204 32 _ „ '' " 3 toevallen
21/5 1903 ,. 8» 50 S. 239 236 245 25 235 235 244 255 22/5 1903 „ 9 50 M. >225 223,231 29 233 230 223 231 _ " '
24/5 1903 „ 10 50 S. 234 236 237 36 220 221 240 252 - 1 1 25/5 1903 qi6$25 S. 245 236,256 35 — — — —
1U " 9 125 M. 1257 243 255 27 
28/5 1903 n.m. 2,i0 50 S. 163 166 160 16 163 156 163 163 .. 1 —5 26/5 een toeval
3/6 1903 vm 9 (50 S. 170 —175 26 169 167 186 184 ,. ,. „ 29/5 . aioiwav.m. 9 ^50 M. 174 161 177 21 170 167 180 186 " ' „ " '
5/6 1903 „ 9 60 S. 147 157 150 16 152Ï141 158 160 ,. 1—21 „
6/6 1903 n.m. 3 60 S. 129 118 131 14 128130131 132 _ '
7/6 1903 v.m. 10 50 M, 141 145 143 16 140 140141 145
8/6 1903 „ 9*> 60 S. ;:150 —>154 1« 1491150 151; 159 ,. '
13/6 1903 „ 11 23 S. 176 1 /0| 1 < 4 13 —; — — — één toeval.
1d/6 1903 „ 9 60 S. 140 150 161 22 159 —156 —
17/6 1903 „ 10 50 M. 142 150; 144 20 156 154 152 153
22/6 1903 n.m. 3 60 S. 160 153165 19 164 166 158163 1—2
23/6 1903 „ 315 50 S. 146 149'146 11 142 145 146 146 .. .. 20/6 één toeval
26/6 1903 „ 3 34 M. 136 130137 18 —! 
29/6 1903 „ 2« 60 S. |144 1441144 15 143'142 145147 „ „ 27/6
30/6 1903 „ 35 50 M. 153 163 153 21 157 158 141 148
1/7 1903 130<30 B- '30 129132 12 —1 
i// 1903 „ 1 > 30, M. 134 129 140 15 —j ,.
2/7 1903 1:10 $60 S. 152 —155] 21 — — — — 1—2i „
1 » 1 ||60 M., 135 145; 136 14 —1 
6/7 1903 v.m. 10 40 S. 143 —138 171134131 149145 , .. „
6/7 1903 n.m. 50 S. 150] 158 147 17 1140,141 158 153 7/« 1903 „ 60] S. 150:145122 18,154155148149 „
I I I II !! I I I |i


Berekening Berekening
van de van de
geheele serie fste helft 2de heft
Datum.
Tijd.
Aantal.
M usculair Senfloricol. Xraepelin's I gemiddelde.
Feehner's gemiddelde. | Aritlimetisch | gemiddelde. I Gemiddelde j
variatie. Kraepelin's gemiddelde. Arithmet isch
gemiddelde. K raepelin's gemiddelde. Aritlnnetisch gemiddeld»'.
I
8/7 1fli.i3 v.m. 1145 | 50 | M. 140:150,153 15 146 154 150 153 interval 1—21 sec.
8/7 1003 n.m. 4 50IS. 170 171180,27 168 166 194 103 id.
16/7 1003 n.m. 3 50 S. 163 160 171 20 155 1G4 177 177| interval u a 14 sec.
17 7 1903 n.m. 3»° 50 M. 140 133 143 18 139 146 140 140]
10/8 1903. Eon serie 50 proeven, eerst 15 sens., vervolgens 14 musc., dan weer 10 sens. en ten laatste 11 musc.
— — I M. 11146 14611551123 
- _ ] — ! S. |l43 128 152;! 34 1 j|
T. Gaat men (le reeksen na, dan ziet men, dat de grove oefening eerst inet den 25ste» Maart ongeveer geeindigd is. Het is dus beter, de tijden verkregen voor 25/3 buiten het bereik van onze bespreking te laten; nog dienen we hier op te merken, dat ook de tijden tusschen 20 April en 28 Mei kunstmatig in de hoogte gedreven zijn.
We wilden n.1. vaststellen, welken invloed de lengte van het interval op de tijden had. Deze relatieve waarden, die we hier verkregen hebben, laten zich toch zeer goed gebruiken, om met de andere gegevens vergeleken te worden. Later komen we nog op deze proeven zelve terug.
Nemen we de overige waarden te zamen, dan schommelen ze, berekend naar Kraepelin, tusschen 176 en 129 t. Deze schommelingen staan niet in verband met het gebruik van medicamenten, noch, zooals duidelijk uit de tabel blijkt, met het optreden van de aanvallen; maar zijn afhankelijk van den psychischen toestand van den patiënt.
Zooals uit fle reeks van 27 Maart blijkt, kunnen ook uitwendige prikkels daartoe aanleiding geven.
De factoren, welke deze schommelingen veroorzaken zijn o.a. hoofdpijn, prikkelbaarheid 27 3, zich minder goed gestemd voelen 4/4.
De groote tijden, die gemiddeld + 180 <r bedragen, komen voor als de aanvallen en schokken nog frequent zijn, dus de reden tot allerlei psychische evenwichtstoornissen zeer groot is.
Kleinere tijden vindt men gedurende den laatsten tijd van het onderzoek. De schokken en toevallen hebben een tijdlang bijna gesisteerd en de psychische processen hebben meer en meer een normaal verloop gekregen, ondanks dat ziet men dat juist de laatste dagen toevallen en frequentie toenemen, toch ziet men de reacties niet veel langzamer tot stand komen. De absolute waarde der tijden is ten slotte niet zeer groot.
Tl. Een constant onderscheid tusschen sens. en mot. reactietijd is niet te constateeren.


1
III. Het Fechner'sciie-, noch arithm.-gemiddelde geven reden tot opmerkingen.
IV. De gemiddelde variatie kan in dit geval niet gebruikt worden. Helaas berekenden we hiervan het arithmetische gemiddelde.
V. In de meeste gevallen vindt men vermoeidheid. Duidelijk treedt deze te voorschijn, wanneer het interval afwisselend groot en klein wordt genomen. We vinden dus hier bij een langdurige inspanning der opmerkzaamheid, de psychische vermoeidheid toenemen.
Patiënte: Lech ... (Hallc).
Ouderdom : 21 jaar. Fabrieksmeisje.
Begin van de aanvallen: + 1900.
Opgenomen in de kliniek: 8 9 1903.
Typische epileptische aanvallen. Lichamelijk zijn geen afwijkingen te vinden. Patiënte is meer suf dan prikkelbaar. Langzaam heeft zich tegelijk met de toename der aanvallen een sterke dementie ontwikkeld.
Patiénte heeft een Flechsigkuur gehad en krijgt nu sedert 23/10 1903 Broom natrium.
Diagnose: Epilepsie met secundaire dementie.
Berekening v. d. Berekening van de
geheele serie. lste helft. ; 2de helft.
Datum.
Tijd. Aantal.
Musculair Sensorieel.
Kraepelin's gemiddelde.
Fechner's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddeldo. !
Kraepelin's gemiddelde Variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Arith metisch gemiddelde.
Kraepelin's gomiddelde.
Arithmetisch gemiddelde. '
- - - - - - —, -
23/10 1903 n.m. 2 60 ï S. 1 247 258 241 30 249 238 ! 248 2451)
12/11 19)8 n.m. 2 60 M. 250 218 294 98 232 250 313 338-1
13/11 1903 v.m. 11M 60 S. 269 227 287 66 281 303 j 268 272
19/111903 nm. 2^ 50 S. 340 301 348 52 352 357 325 340=5)
30/11 1903 n.m. 2=» 59 j S. 309 303 320 35 305 314 1 317 327+)
!) 6 gr. Na. Br., van morgen één toeval. -) Zoutloos dieet. 3) Gisteren 5 toevallen, nu verward, geeft geen antwoord op vragen (status epilepticus). 4)Tusschen 19 en 30 Nov. overdag één toeval. Patiënte krijgt 6-0 gr. Isa. Br., reeds sedert 19/11 1903. Toestand van daag iets verbeterd.
I. De reactietijden, berekend naar Kraepelin, schommelen tusschen
250 en 340 c. Of zonder Na. Br. de reactietijden korter
zouden zijn, is niet uit te maken.
Het is buitengesloten, dat door summatie v. d. broomwerking het algemeen toenemen van de waarden veroorzaakt is; of 't zoutloos dieet een rol gespeeld heeft, blijft zeer twijfelachtig, maar waarschijnlijk is, dat de verwardheid en sufheid de oorzaak der toename is.


II. Het onderscheid tusschen S. ea M.Rt. kan hier niet aangegeven worden, omdat slechts eenmaal de M. reactietijden bepaald worden.
III. 't Fechseb sche gemiddelde is bijna steeds kleiner, 't arithm. gem. bijna steeds grooter dan 't Kraepel. gemiddelde.
IV. De gemiddelde variatie is buitengewoon groot en schommelt nog meer dan de reactietijden. Ook hier zien we 't zelfde, maar in een nog sterker mate optredend verschijnsel, als bij de reactietijden; een feit, dat de bovenvermelde meening sterk steunt.
V. Jut eens treedt de oefening, dan de vermoeidheid, soms zelfs zeer sterk op den voorgrond.
Patiënt: Viss 
Ouderdom: 30 jaar. Landbouwer.
Begin der aanvallen: in 1885.
Opgenomen in de kliniek: 1/0 1903.
Kort na de opname in de kliniek maakte patiënt een status epilepticus door. Lichamelijk bestaan er geen afwijkingen. Hij is zeer prikkelbaar en reageert op een geringen onaangenamen prikkel met heftige uitvallen. Er bestaat een aangeboren intelligentiedefect.
Diagnose: Epilepsie met debiliteit.
A erloop: Aanvallen zijn niet meer opgetreden gedurende den laatsten tijd.
Berekeningv.d. !| Berekening van de geheele serie. le helft. I 2e helft. ij
I
Datum.
TÜd. Aantal.
Musculair. Sonsori«'»l.
Kraepelin's gemiddelde.
Fechner's gemiddeldo.
Arithinetisch gomiddolde.
K r.i'pvlm's
eem. variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraopelin's gemiddeldo.
Arithmetisch gemiddelde.
— / -»1 n/\»v ii aa « •«« ««» tAA L twee-aanv. 3 X 50 m.gr. pulvisooii.
>7/c i QAQ V'm' V r « }-o Ho " 6 - - - I - i;/l status epilepticus, 8 toevallen,
"i 7lQMn'm'a25 -HM ]-! 1-- 1.8 146 160 159 v.daag helder 5X50 m.gr.pulvisop!l.
4 71903 v.m.9 oO M.|l/4 1*8 liOji 9 170 170 177 ! 180 i prikkelbaar 7X50
8/71003 „ 11 60 S. rn 180 195 U -200 202 189 139 !' T U..Ï
5/81903. „ 9 05 cf | }qq \qó S H i " — — _ psychische toestand weer normaal
oou ?? - — — — 1 prikkelbaar 7 gr. natr. bromat.
fi/SHVrtn m 130 ^ 28 M' lo2 150 lo4 20 — — — —
6/81903 n.m.1 ^ 27 S. 177 170 186 20 — — _ _ ]] " "
-/aioA')' oin i 25 S' 'I 181 161 195 ;! 16! — — — — ' Interval M sec. „ „
1/31903 v.m. 910 \ 25 s. 172 161 164 1 10 — — — — «
f 10 S. ! 183 173 ia3 ! 17— — — — !! " '1 "
10/81 1020 ' M. j 172 1(2 157 13 — — — — prikkelbaar
1 ■1.0 " 10 (24 S. 168 163 170 7 _ _ _ _ prikkelbaar
l-t/81903 nisTSO M. 179 163 183 U1 _ _ _ _ " " "
' „11 [^go g_ lgl 172 lg0 13:. _ _ _ _
23/81903 „ 9 45; S. j 194 187 200 21 — — — — j Je mag over 14 dagen naar huis.
45 | S. 1 203 1 203 | 208 || 18 I — | — — —
Ik denk niet dat de burgoiu. toestemming zal geven.
30 S. I| 200 j 203 j 200 [j 15 jj _ I i _


T. De reactietijden wisselen tusschen 115 en 194 <r. De eerste waarde is vrij klein, hetgeen nog vreemder is, omdat patiënt inden nacht te voren twee aanvallen had. Een invloed van opium en natr. bromatum op den duur der tijden is niet duidelijk, ook heeft patiënt nooit bromismus vertoond. De absolute waarden zijn gedeeltelijk te groot. Hoogstwaarschijnlijk is dit het gevolg van het intelligentiedefect.
II. Een onderscheid tusschen sens. en mot. reactie is niet aanwezig.
III. 't FECHNER'sehe noch 't arithm.-gemiddelde geven over 't algemeen reden tot opmerkingen.
IV. De gemiddelde variatie is meestal te groot en schommelt nog sterker dan de reactietijden. Het is waarschijnlijk, dat hiervan het intelligentiedefect en de prikkelwaarden de oorzaak zijn.
Patiënt: Müns ....
Ouderdom: 23 jaar.
Begin van de aanvallen: voor 9 jaren.
Opgenomen in de kliniek: 10/6 1903.
Epileptische aanvallen. Gedurende de laatste maanden erg prikkelbaar. In den laatsten tijd opgewonden, hallucineert nu en dan. Zeer agressief. Er bestaat een uitgesproken intelligentiedefect. Goed georienteerd. Diagnose: Furor epileptici.
Verloop: Geen toevallen meer in de kliniek. Langzaam verdwijnen van de verschillende symptomen.
Berekening van de geheele serie.
Datum.
Tyd.
Aanbal.
Musculair. Sensorieol.
Kraepoliu's gemiddelde.
Fechner's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde variatio.
13/7 1903 i v m 9i' | 208 I 20* I !" 10
' i ) 25 S. 220 1 204 245 35
15/7 1903 1 vm 915 < 23 M- 196 I 204 192 10
lo/719<Jd v.m. J . ( 25 s_ | 2Q3 j 249 | 21? 4Q
I. De reactietijden, berekend volgens Kraepelin, schommelen tusschen 220 en 196 <r. Grove oefening is niet te bemerken. De schommeling is ongeveer normaal. De absolute waarde is groot. Verschillende factoren kunnen hierop invloed gehad hebben, zoowel de natr. brom., het intelligentiedefect, de waandenkbeelden en hallucinaties, ofschoon de laatste factor niet zoo sterk meer te voorschijn trad.
II. Het gemiddelde van alle M. Rt. bedraagt = 202 <r. » j) >> ,, S. Rt. ,, = 212 o\


III. 't fechner'sehe, noch Kraepel. gemiddelde geven aanleiding tot opmerkingen.
IV. De gemiddelde variatie is »eer groot en schommelt zeer, zelfs meer dan de reactietijden Tevens merkt men hier, dat de gein. var. van de mot. reacties veel kleiner is, dan van de sensor, reacties.
Het maximum bedraagt 40 t.
„ minimum „ 10 <r.
Patiënt: Ha... (Holle).
Ouderdom: 46 jaar. Arbeider.
Begin van de aanvallen: in de jongelingsjaren.
Opgenomen in de kliniek: 1/8 1903.
Pat. lijdt aan epilepsie, een aura kondigt de aanvallen nooit aan. Lichamelijke afwijkingen bestaan niet. Psychisch vaak zeer opgewonden en twistziek, dan weer neerslachtig wegens den treurigen toestand van zijn vrouw. Licht intelligentiedefect.
Diagnose: Epilepsie met karakterveranderingen,
Verloop: Aanvallen komen in de kliniek sedert lang niet meer voor, de psychische toestand blijft ongeveer dezelfde.
Berekening v. d. jj Berekening van de
I geheele serie, ji le helft. 2e helft.
I
Datum.
____ j
Tijd. Aantal.
Musculair. Sensorieel.
Kraopolin's gemiddelde.
Fechner's gemiddelde.
Aritlimetisch gemiddelde.
Kraopelin's gemiddelde variatie.
Kraepel i u's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde. (
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
24/101903 n.m. 343 50 S. 231 239 230 19 l! 2301 224 232 2351) — —
2/11 1903 nm 115 2®^ 2®2 2^® i I — ! — — — — —
<s/u liJUd n.m. ï l30 Si 255 248 256 31 _ I _ _ _ _ _
19/111903 n m 7 [ 30 M. 165 147 182 213) — i — — — — —
/ ' L 30 S. 190 187 202 23 — — — — — —
23/11 IQO'-i n m 715 2^® ^05 ^07 284)j| — ! — — — — —
l»0d n.m. 71S [25 M_ 198 221 196 23 — - - - — .
24/111903 nm 7 f27 M' 213 181 192 ii 34 !; — , — — — - -j |
-4/ii iw n.m. < s_ 20g 221 205 : 21 — — — — — —' £
25/111903 n.m. 6« 55 M. 193 191 194! 13 ! 188 i 193 196 195 — —, g
26/111903 n.m. 7ao 55 S. 193 188 195 l! 13 191 192 193 199 — —
27/11 1903 n.m. 7 110 S. 194 172 192 I 23 ! 181 | 181 197 197 200 200' K
]) 6 gr. natr. bromat., 26/7 laatste aanval. 2) 4 gr. natr. bromat; opgewonden. s) 2 gr. natr. bromat:, opgewonden. Geen natr. bromat.


Re. react"'tijden schommelen, berekend naar Kraepeliv tusschen 2o5 en 165 r. Het is waarschijnlijk, dat deze schommelingen deels veroorzaakt worden door de stemming wisselingen van den patiënt. Reden daarvoor was de depressie door de slechte levensomstandigheid van vrouw en kind, die soms zoo sterk was, dat een poging tot zelfmoord voorkwam, en toornaffecten niet zeldzaam waren. Nader komt in aanmerking de invloed van het broom. Zoo is t zeer opvallend, dat met het verminderen van de broomdosis de tijden plotseling sterk dalen (zie 19/11 '03). Daarna ziet men weer een langzaam toenemen, misschien tengevolge van een summatie van de kleinere gift.
Toevallen of abcenses hebben geen invloed op de schommeling.
De absolute waarde is vrij groot.
II. Een onderscheid tusschen sens. en mot. reactietijd is niet te bespeuren.
III. t Fechner sche, noch arithm. gemiddelde geven reden tot opmerkingen.
IV. De gem. variatie schommelt zeer, iets meer nog dan de Rt. Zeker is, dat op den dag van het sterkste brom. de gem. V. verreweg de grootste was.
Het maximum der absolute waarde bedraagt 38 t. „ minimum „ „ „ „ 13 o*.
V. De vermoeidheid is zeer gering, zelfs wanneer de reeks uit veel proeven bestaat.
Patiënt: van Roo ....
Ouderdom: 40 jaar, Boekdrukker.
Begin der aanvallen: op 20 jarigen leeftijd.
Opgenomen in de kliniek: 20/5 '03.
Patiënt lijdt aan epileptische aanvallen. Droomtoestanden komen heel vaak voor. Patiënt loopt dan weg, is agressief en zeer prikkelbfar:. . ok nu weer is patiënt geheel verward. Lichamelijk zijn geen afwijkingen te vinden. Het intelligentiedefect is duidelijk.
Diagnose: Epileptische droomtoestand.
Verloop: Langzaam keert de normale psychische toestand terug.
12


Berekening Berekening van do
gelieele serie. 1° liolft 2o helit»
. • 09© _«© ' *5 © 03-2 <*© :-3® OÏ© •§©• »© !-s©
I c'o - ^ &T3 g-M Ö-Ö I «2 c2 .22 Ö2 .22
£ • cö 171 S £: "© ^"3 "-£'3 . ^-2 -+e © ^ ® -£» © ~ © +? ©
3 T3 9"C ! ©-O ë-o g-o © £ ©-o ©-o ©2 ®2 o2 §2
2 C 3 O cvo £-73 £73 o.g »;ö g-g «2 ®2 «2
5 H 5 §o |a gg [5's «c |s 5a ga £a sa |s
ö ^ 3<S:m& ha;ga w| MS. ;§& wa
24/5 1903 V.m. 11 48 M. 281 189 278 92 220 263 318 295 — — Prof. Ziehen exp. Droointoest. 50mgr.pulvisopii.
n-,- n <44 M. 137 121 148 35 125 147 155 150 — — Prof. Ziehen exp. „ 50 „ „ „
25/d 1903 v.m. 11 ^ s 1131 108 13g 30 115 130 157 148 — —
OU- inno in <47 M. 79 80 931 11 79 98 79 87 — — „ geen medicam.
27/o 1903 v.m. 10 j-g ^ j 83 80 88j 12 81 91 83 85 — —
orwr 1 nno Q*to <*^ H'2 101 114 J 14 „ * i*
29/5 1903 n.m. 3' i3o S 87 84 91 | 9 — — — — — — Weer heldor.
o«.,™o q,„<63 S'. 146 134 147! 19 134 134 148 160 — — „
2/6 1903 n.m. 3' f&2 M u3 156 U1 j 30 U4 135 U2 146 — — „
o,a^cu^o o <50 S. 127 113 141 20 133 149 123 133 — — „
3/6 1903 n.m. L ^ M uq 102 130 J 17 127 131 109 128 — — „
4/6 1903 n.m. 2 60 S. 154 156 159 25 150 155 157 163 — — „
6/6 1903 v.m. 10s" 62 M. 105 91 115; 18 113 121 99 108 — — Prof. Zibhen exp. Gisterav. la»nv. „ „
7/6 1903 v.m. 930 41 S. 96 91 100 j 14 101 106 95 91 — — r
15/6 1903 n.m. 31" 105 ! S. 130 134 129 14 120 j 121 130 131 135 135')
17/6 1903 v.m. 11 40 M. 144 134 145 16 1421 142 149 147 — — „
(30 8. 247 251 260 32 aftrekken van den vingor in
8/7 1903 v.m. < horizontale richting >
(30 S. 136 114 157 16 in verticale richting ^
15/7 1903 v.m. II15 60 S. 109 104 126 16 107 123 114 129 — — Experim. R.
a,O itv» O <25 s. 149 147 162 12 — — — — — — Veranderde metliodu van reageeren, van nacht
6/8 IVHJ.i n.m. <2 j 25 M 139 147 139 16 — — twee toevallen.
<27 M. 148 149 159 * 14 — — — — — — Van nacht 3 toevallen, gisteren avond en van
i /8 1903 n.m. 1* $ ] ;-,o 140 159 18 morgen 2 gr. Na. Br.
olo 1ono ,,„<28 M. 154 138 177 19 — — — — — — 2 gr. Na. Br.
8/8 1903 n.m. 1'» >2? g< m 138 m M _ _ _ _ _
in/a ionq O <3° M- !34 130 140 10 | — — — — — — Gisteren droomtoestand. 2 gr. Na. Br.
1U/Ö laud n.m. & 141 l36 149: 17 — — — — — — Eetrogr. amnesie, geeft v. morgen weer antwoord,
i) Do berekening van deze serie is in 3 gelijke ricolou geschied.


I. Het blijkt, dat de eerste reeks door gebrek aan oefening verkregen is. de overige tijden, berekend naar Kraepelin, schommelen tusschen 83 en 154 <r.
De kleine tijden worden dan verkregen, als patiënt juist wegens <*n aroomtoestand in de kliniek wordt opgenomen. Na 2 Juli, als patiënt weer volkomen helder is, worden de tijden weer gelijkma ig. Men vindt ook dan nog hier en daar zeer kleine tilden zooals op 6 Juni. " '
Het is mogelijk dat de eigenaardige manier van reageeren invloed op eze waarden heeft uitgeoefend. A priori is dat niet aan te nemen, aar, al hebben de waarden alleen maar een relatieve beteekenis, ae invloed over alle waarden dezelfde moet zijn. Het is dus WaflrSiC 'nli'k'dat de droomtoestand met de daarmee gepaard gaande pat hol. psychische toestand de oorzaak moet zijn. De waarden na en op 6 Augustus verkregen, zijn volgens de gewone, door alle patiënten uitgevoerde reageerende beweging verkregen. Deze waarden zijn iets hooger dan het gemiddelde van de andere. Uit kan ontstaan zijn of door het optreden der aanvallen en de psychische veranderingen, die daarmede gepaard gaan, óf, omdat «etening nog niet de maximale was. Dit laatste is echter zeer onwaarschijnlijk.
Dat de aanvallen zelf hierop weinig invloed hebben, bewijst, rtat de toename der R.t. niet proportioneel is aan de toename der toevallen, soms zelfs neemt men waar een toename der toevallen met een afname der tijden gepaard gaat. Zoo heeft ook de droomtoestand van 9 Aug. geen invloed meer op de R.t. van den ^ o genden dag. Interessant is hier, dat gedurende een langdurigen, «terken droomtoestand de reactietijden niet verlengd zijn, en nu en dan zelfs zeer klein kunnen genoemd worden.
II. Het onderscheid tusschen sens. en mot. reactietijd is gedurende de laatste onderzoekingen normaal.
III. t FECHNER'sche gemiddelde geeft geen reden tot opmerkingen; t arithni. gemiddelde is bijna steeds eenige rr grooter.
IV. De gemiddelde variatie is gedurende de eerste en de laatste flroomtoestanden sterk aan schommelingen onderhevig. Kleine en groote waarden wisselen elkander af.
Het maximum der absolute waarden bedraagt 40 <r. » minimum „ „ „ „ 9 g-,
V. Oefening en vermoeidheid wisselen zeer.
VI. Later komen we nog op de waarden terug die betrekking hebben op den invloed der verschillende methoden van reageeren.
ier zijn deze buiten bespreking gelaten en tevens bij de opgave der absolute waarden niet medegeteld.


Patiënte: VERH...
Ouderdom: 50 jaar. Getrouwd Begin van de aanvallen:
Opgenomen in de kliniek: 1899.
Het intelligentiedefect is bij patiënte zeer sterk uitgesproken. Hier treilen de absences zeer op den voorgrond, terwijl de groote aanvallen veel minder voorkwamen. Patiente kreeg geen medicamenten. Diagnose : Dementia epileptica.
Berekening van de |j Berekening van üe
geheele serie. jj lste helft. I 2<Je helft.
Datum. |
Tijd. Aantal.
Musculair. [ Sensorieei.
Kraopelin's gemiddelde, j
Fechner's gemiddelde.
Arithmetiscli gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisc'n gemiddelde.
i
Kraepelin's gemiddelde.
Aritlmietisch gemiddelde.
17/8 1903 v.m. 10 ! 90 S. 257 197 j 324 I 54 | 280 I 353 248 2'.»31)\ §
1S/81903 vm 9*>P M. 174 186 175 14 , - - - -2) =
18/o 19Uo v.m. 9 #30 165 161 171 16 — ; — — — I %
oi /q , ono O *13 M. 171 170 201 i 24 ; — — — -3I 3
21/8 1903 v.m. 9 |12 s_ I 195 186 319 20 — ! — — — ) £
o-,,Q,rvw> 1130 [-Ö M. 190 186 ; 201 24 — — — — % %
22/8 1903 v.m. 11- [25 s 193 18; • 197 25 , — j — — — 1 -
OA/Q1QAQ ,n S. 178 178 181 26 I 181 185 177 1808)1 S
26/8 1903 v.m. 10 iUq M m 1?0 l7u ls I, iö3 i60 m 179 /®
I ll ; li I; I I °
!) Laatste aanval 15/8. -) Van morgen één absence. 3) Twee absences, de laatste 930 v.m. *) Van nacht één toeval. 5) Gisteren twee toevallen.
I. Het is duidelijk, dat de eerste reeks ontstaan is door gebrek aan oefening. De overige schommelen, berekend naar Kraepelin, tusschen 171 en 195 <r. Deze schommelingen zijn niet groot. De absolute waarden zijn wat te groot. Hier kunnen verschillende factoren hun invloed uitgeoefend hebben. Duidelijk blijkt, dat absences, noch toevallen van veel beteekenis zijn voor den duur der tijden, zoodat 't waarschijnlijk is, dat de toename alleen ontstaat door de afname der psychische functies. Medicamenten hebben hierop geen invloed gehad.
II. Het gemiddelde van alle M. Rt. bedraagt = 176 t.
„ „ „ S. Rt. „ = 179 <r.
III. Het blijkt uit de eerste reeks, dat in dit geval het fechner'sche gemiddelde de juiste waarde weergeeft. De overige zijn bijna steeds kleiner dan 't Kraepel. gein. terwijl 't arithin. gem. steeds grooter is, eenmaal zelfs bijna 't dubbele.
IV. De gem. variatie is groot en schommelt meer dan de R.t. zelf. Het schijnt dat de toevallen meer invloed uitoefenen op de gem.


Var., dan op de reactietijden, ofschoon hierbij ook rekening moet gehouden worden met de afname van de psychische functies. Het minimum bedraagt 14 <r.
„ maximum 26 v.
Patiënte: Gros. .. (IIallé).
Ouderdom: 14 jaar.
Begin van de aanvallen ongeveer 2 jaren geleden.
Opgenomen in de kliniek: 29/11 1903.
Patiënte heeft typische epileptische aanvallen, die echter slechts sporadisch optreden, daarentegen veel absences. Lichamelijk bestaan geen afwijkingen. Nu en dan zeer prikkelbaar. Geen intelligentiedefect. Diagnose: Epilepsie.
I Berekening v. d. II Berekening van de
J geheele serie. | 1ste helft, I 2^ helft.
Datum.
Tijd.
Aantal.
Musculair. Sensoricel.
Kraepelin's gemiddelde.
Fechner's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
[
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch I gemiddelde. I
}?'" iv-m- ,„! ®9 , 351 1 I 347 j 111 !| 357 352 I 351 343 l)\ 3
11/11 1903 iv.in. Io0 2o j M. il 120 119 1 122 ! 16 ! — — Lv
18/11 1903 ,v.m. ll1» 60 S. 147 139 158 28 136 142 156 1 174 'ifll.
16/11 1903 jn.m. 1" | 80 S. j 155 129 164 | 31 147 {50 | 180 178 absence, daarna direct de proeven voortgezet.
— I — ! 40 — II 163 I 149 I 168 || 26 || — — | — | — )°l
]) geen toevallen, drie te vroege reacties; 2) na absence 18 proeven, waarvoor het Kraep. gem. 119 bedraagt en de gem. variatie 19.
T. Het is waarschijnlijk, dat de groote waarde der eerste reeks gedeeltelijk veroorzaakt wordt, door gebrek aan oefening.Waarschijnlijker echter is, dat meerdere factoren in 't spel zijn geweest, daar van oefening gedurende de reeks geen sprake is, en, wat anders niet gevonden wordt, drie te vroege reacties voorkomen. De overige tijden, berekend naar Kraepelin, schommelen tusschen 120 en 163 <r. Deze schommeling wordt veroorzaakt door een steeds toenemen der tijden. Toevallen hebben hierop geen invloed gehad. Eveneens blijkt, dat absences geen invloed uitoefenen. Zoowel op 11 als op 16 Nov. kwam gedurende 't experiment een absence voor,^ die ongeveer een J» minuut duurde; daarna werd terstond met t experiment voortgegaan. De eerste proef, die gedeeltelijk in t stadium van bewusteloosheid viel, was gewoonlijk zeer groot, daarop volgden weer normale tijden. Het toenemen der tijden kan alleen in dit geval verklaard worden, daar de psychische


toestand geheel onveranderd was, door de werking van het broom. De absolute waarde is ongeveer normaal.
II. 't Aantal van de mot. reacties is te klein, om er conclusies uit te trekken.
III. 't Fechnkr'scIip gemiddelde is steeds kleiner, 't arithm. gem. steeds grooter dan 't Kraepel. gemiddelde.
IV. De gemiddelde variatie is abnormaal groot; de schommelingen zijn klein.
Y. De twee laatste reeksen pleiten eene geringe vermoeidheid.
Patiënt: Pico. . . (Holle).
Ouderdom: 24 jaar. Schrijnwerker.
Begin van de aanvallen: na een trauma aan de hand in 1898. Opgenomen in de kliniek: 21/11 1903.
't Excideeren van het litteeken is niet met succes bekroond. Nog steeds epileptische aanvallen, absences komen slechts nu en dan voor. Lichamelijk geen afwijkingen. Geen intelligentiedefect.
Diagnose: Sporadisch optredende epileptische aanvallen.
Berekening v. d. Berekening van de
geheele serie. |j ïste helft, j 2de helft.
Datum.
Tild. Aantal.
Musculair. Sensorieel.
Kraepelin's gemiddelde.
Fechner's gemiddelde.
Arithmet.iscli gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde Variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Aritlimetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde.
Aritlimetisch gemiddelde.
98/11 1903 T28 M" 128 134 137 15 - - - -1)]!
28/11 190d — [ 30 S. 138 130 147 14 — — — — / |
30/11 1903 - *30 M. 125 125 130 9 - - - - (s
3U/U 1903 s 129 u7 134 u _ _ _ _
1/19 1903 ri m 1 <30 M" 130 130 134 11 ~ _ ~~ ~ \ =
1/12 1903 n.m. 1 ^ 30 i36 130 144 13 — — . — — ] ^
2/12 1903 v.m. li» 60 M. 114 108 119 6 118 120 112 1172)/«,
i) Laatste aanval 24/11. 2) Van morgen één absence.
I. Er bestaat geen grove oefening; de tijden schommelen, berekend naar Kraepeliv, tusschen 138 en 114 -x. Zoowel de tijden als schommelingen kunnen als normaal beschouwd worden. Of misschien zonder natr. brom. de tijden korter zouden geweest zijn, is niet uit te maken. Evenmin zien we een invloed van de absence op 2 December.


II. Het gemiddelde van alle M. Rt. bedraagt = 122 <r. » » i! » S. Rt. „ = 134 c.
III. 't fechxer'sehe gemiddelde is steeds eenige <r minder, 't arithni. gem. steeds hooger dan 't Kraepelin gem.
IV. De schommelingen zijn vrij sterk. De gemiddelde variatie is nog als normaal te beschouwen. Twee waarden zijn heel klein, ofschoon gedurende de waarden van 2 December een absence is voorafgegaan.
Het maximum der absolute waarde bedraagt 14.
„ minimum „ „ „ „ ' 6.
V. De laatste reeks wijst misschien op eene geringe oefening.
Patiënt: Philipp.
Ouderdom: 31 jaar. Schilder.
Begin der aanvallen: 1890.
Opgenomen in de kliniek: 23/11 1903.
Sporadisch treden typische epileptische aanvallen op, die no<* »een aanleiding hebben gegeven tot een intelligentiedefect.
Diagnose: Epilepsie.
[Berekening v.dJ | Berekening van de J geheele serie. J ] le helft 2e helft
Datum.
T«d.
Aantal.
Musculair. Sensorieel.
Kraepelin's gemiddelde.
Fechner's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde ' variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddeldo.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddolde.
I
28/11 1903 — \9 *[. 116 124 116II 8 — — _ _ _ _n\ |
31 S. 125 124 131 11 — — — 'I £
30/11 1903 v.m. M. 101 100 103 8 — — — f £
'32 S. 111 108 110 9 — — — \ n
nm 630 ^33 M' 101 110 99 11 ^
'33 S. 103 100 106 10 — _ _ \ 2
1/12 1903 _ 110 S. 110 108 107 12 j 113 114 107 103 106 104ï)] ■-
"II / 01
x) Drie aanvallen 23/11, daarvóór 3 weken vrij. Geen medicijnen meer.
I. De reactietijden, berekend volgens Kraepelin, schommelen tusschen 125 en 101 <r. Grove oefening bestaat niet. De tijden zoowel als de schommelingen komen overeen met die van normalen. Of zonder een dosis van 2 gr. Na. Br. de reactietijden nog korter zouden geweest zijn, is niet uit te maken. Dat op 1 December, toen hij geen broom meer kreeg, de reactie-


tijden niet korter worden, zou niet in 't midden gebracht kunnen worden tegen den invloed van het broom, omdat zeker op dien dag het broom nog niet uit het lichaam verwijderd was.
II. Het gemiddelde van alle S. R. bedraagt <= lllir.
n » 11 1^* n ^ 106 0*.
Dit onderscheid kan als normaal beschouwd worden.
III. 't FECHNER'sehe, noch arithm. gem. geven reden tot opmerkingen.
IV. De gemiddelde variatie is ongeveer normaal. De schommelingen zijn vrij klein.
Het maximum bedraagt 12.
„ minimum „ 8.
V. Zelfs wanneer 't experiment lang duurt is nog een geringe oefening waar te nemen.


Patiënt: Bre ....
Ouderdom: 31 jaar. Ongehuwd. Tuinman.
Opgenomen in de kliniek: 15/11 1903, recidief.
Begin der psychose: 1900.
Bij pat. trad plotseling een Paianoia hallucin. acuta op hysterischen bodem op, daarenboven ontwikkelde zich later een volkomen mutisme. Toen het onderzoek aanving waren nog alleen eenige weinig uitgesproken hysterische symptomen te constateeren.
Diagnose: Hysterie.
\ erloop : Genezing (voorloopig).
J. Hysterie.
Berekening v. d. | j Berekening van de !j geheele serie. ' ! 1ste helft. ; 2de helft.
Datum.
Tijd. Aantal.
Musculair. Hensorieel.
Kraepolin's gemiddelde.
Fechner'8 gemiddelde.
Arithmetiach gemiddelde.
Aritlimetisch gemiddelde variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Aritlimetisch gemiddelde.
!
Kraepelin's fnminilnMr
Arithmetiscli gemiddelde.
J3/31008 n.m. 2«: 48 S. ! 196 184 | 210 I 37 |! 221 230 189 191
i™ n-m" o™ ™ 190 187 197 ; 88 192 : 196 1S8 19«
17/3 1903 n.m. 32° 50 8. 171 ; 148 | 162 i 32 147 : 154 174 170
18/3 1903 n.m. 430 i 50 S. 177 236 193 Ü 30 i 177 192 177 194
1^ 1903 n-m. 4'» 50 8. 157 149 160 26 160 156 153 176
9? Q n-m' Q K 171 148 174 48 I57 174 169 l"4
21/3 J** n-m- 310 50 S. s 190 187 213 34 180 206 224 219
Oi O n,m- L M- i 177 166 194 : 21 220 220 163 166
0- 0 n'm' M' 11 168 166 167 28 I69 169 166 166
25/3 1903 v.m. 10 150 S. 170 157 175 27 165 180 158 164
25/3 1903 n.m. 4» ™ YB 167 26 , — — — —
I 2o M. I 166 166 156 21 | — —
26/3 1903 n.m. 1B° [ ^5 M. 146 148 I 146 j| 16 | — — — —
( 25 S. ; 160 148 I 162 — I — — ; — —
I. De reactietijden berekend naar Kraepelin schommelen tusschen 190 en 146(7. Deze schommelingen zijn het gevolg van eene regelmatige daling. Het is waarschijnlijk, dat deze berust op den langzaam zich verbeterenden psychischen toestand.
Mogelijk is, dat verdere oefening of het automatisch worden der bewegingen, hierbij in 't spel zijn. Voor de laatste meening pleit de afwezigheid van verschil in duur der mot. en sens. reacties. De absolute waarde is te groot.
II. Het onderscheid tusschen sen. en mot. reactietijden is niet duidelijk.
III. Het FECHïfER'sche gemiddelde is in eenige gevallen veel kleiner, in één geval veel grooter dan het KBAEPELiN'sche. Het arithmet. gemiddelde is in 't begin steeds grooter, gedurende de laatste onderzoekingen verdwijnt het onderscheid. Dit maakt het zeer


waarschijnlijk, dat de daling der absolute waarde berust op automatisme.
IV. De gemiddelde variatie is zeer hoog.
V. In de gewone series is oefening en vermoeidheid afwisselend, terwijl in een reeks bestaande uit 150 proeven, de serie van 25/3 '03, eerst oefening, daarna eene geringe vermoeidheid optreedt.
Patiënte: Wester. ..
Ouderdom: 15 jaar.
Opgenomen in de kliniek: 12/5 1903.
Reeds als kind was patiënte nerveus. Vóór haar opname in de kliniek had ze veel hysterische accessen met droomtoestanden gehad. Gedurende den tijd, dat zij onderzocht werd, kwamen deze niet meer voor. Ook haar overige klachten, zwaar gevoel in 't hoofd, trillend gevoel in de ledematen enz., waren veel verminderd.
Diagnose: Hysterie.
Verloop: Langzame verbetering.
Berekening v. d. Berekening van de |! geheele serie, j l*te helft. I 2<*e helft.
|
Datum.
I
T«d.
Aantal.
Musculair. Sensorieel.
Kraepolin's gemiddelde.
Fechner's gemiddelde.
Aritlnnetisch gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde variatio.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
28/5 1903 v.m. 840 45 S. I 104 102 104 11 92 101 105 107
29/5 1908 v.m. 11 50 S. j 135 145 138 22 135 138 130 137
2/6 1903 n.m. 2 50 M. j 142 123 145 17 136 153 132 137
3/6 1903 v.m. 11 60 M. ! 138 134 142 25 147 153 132 131
4/6 1903 n.m. 31» 106 S. 139 134 144 17 138 139 143 147
9/6 1903 n.m. 2« 45 S. 158 142 157 13 173 170 152 146
12/6 1903 n.m. 1 50 S. 147 144 151 16 158 159 142 144
lo/6 1903 n.m. 1« 55 M. 154 154 157 14 162 159 152 155
16/6 1903 n.m. 3 45 S. 162 174 169 14 162 164 168 170
20/6 1903 v.m. 10 50 S. jl 150 157 150 13 151 154 147 146
23/6 1903 n m 020 f !' 166 1°^ 21 167 167 139 140
o/o i«ud n.m. . ( 156 2Q2 164 29 m 1?3 U6 156
24/6 1903 i v m ll30 \ '■ 170 170 15 170 167 172 172
7 >50 S. i| 164 170 164 13 168 164 163 164
30/6 1903 nm 2™ \ 50 M- i 126 '19 127 9 126 123 126 130
n,m' M 50 S. II 130 130 131 11 130 134 126 123
I. De reactietijden berekend naar Kraepelin schommelen tusschen 170 en 104 v. Men ziet in deze tabel het eigenaardig verschijnsel, dat de eerste en laatste tijden uit de tabel 't kleinst zijn, terwijl de daartusschen liggende veel grooter zijn. Het is niet onwaarschijnlijk dat dit berust op de grootere belangstelling, die vooral


kinderen bij de eerste experimenten vertoonen. Prof. Ziehkn heeft bij zijne bepalingen van associatietijden een dergelijk verschijnsel aangetroffen.
II. Een onderscheid in duur der sens. en inot. reactietijden valt niet te constateeren.
III. 't Arithmet. gemiddelde, noch 't FECHNER'sehe geven reden tot opmerkingen.
IV. De gemiddelde variatie vertoont niets bijzonders.
V. De invloed van oefening of vermoeidheid valt niet met zekerheid vast te stellen.
Patiënte: Puch. .. (Herlijn.)
Ouderdom: 23 jaar. Dienstmeisje.
Begin van de Neurose: in 1902.
Opgenomen in de kliniek: 20/5 1904.
Toen patiënte onderzocht werd, waren de voornaamste symptomen reeds verdwenen. Er kwamen geen accessen meer voor, de aphonie was geweken. De laatste twee dagen van het onderzoek had ze een lichte aanval van verkoudheid.
Diagnose: Hysterie.
Berekening: van de j Berekening van de
geheele serie. j l9te ^elft. I 2d9 helft.
Datum.
Tijd. Aantal.
Musculair. Sensorieel.
Kraepolin's gemiddelde.
Fechner's gemiddelde.
Aritlimetisch gemiddelde.
Gemiddelden uit curven.
Kraepelin's gemiddelde Variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde.
Ariüimetisch gemiddelde.
15/7 1904 J v.m. 9 1001 T.R. 168 167 177 | — | — j 162 ' 165 | 168 I 189
Tusschen deze twee series 15 min. pauze.
— — 00 T.R. 174 ! 157 180 | — — 165 j 178 1 181 190
16/7 1904 v.m. 830 100 M.R. 171 — 169 170 — ! 166 — 174 I —!)
1/8 1904 v.m. 8 100 S.R. 219 — 222 | 200 —- 208 i 217 i 220 j 228*)
x) Niet geslapen. -i) Verkouden en zeer moe.


I- De reactietijden berekend volgens Kraeprlin schommelen tusschen 168 en 219 c. Het is duidelijk, dat de laatste twee ■series verkregen zijn onder invloed van bijkomende oorzaken (verkoudheid). De eerste waarden van de tabel zouden dus alleen den duur van de reactie juist weergeven. Leggen we van deze twee reeksen, die uitsluitend uit neutrale reacties bestaan, curven aan, dan zien we, dat beide curven twee toppen vertoonen die ongeveer samenvallen.
lste Serie 15/7 190-1
2de Serie 15/7 1904.
De vorm der curven duidt er op, wat trouwens objectief vastgesteld is, dat de psychische toestand weer normaal is.
Dat de curve aangelegd van de serie 16/17 1904, waarin alleen musculaire reacties uitgevoerd zijn, hoewel een zuiver mot. type hebbend, toch niet samenvalt met top a in bovenstaande figuren is te begrijpen. De psychische toestand van patiënte ^vas onder den invloed van verkoudheid niet in normale condities.
II- Het verschil der mot. en sens. reactietijden bedraagt, berekend naar de absolute waarden der twee laatste reeksen, 48 rr, volgens de curve, aangelegd van deze series 30 ? en volgens de bovenstaande curve 25 cr (gemiddeld).
III. Vergelijken we de absolute waarden volgens de FECHNER'sche en KRAEPELiN'sche berekening, verkregen op 15/7 1904 2de serie, met zijn curve, dan is het duidelijk, dat de KRAEPELiN'sche berekening juister is.
TV. Tn de serie, opgenomen na de pauze op 15/7 1904, is de ver oaoeidheid goed te constateeren, vergeleken bij de eerste serie. Het omgekeerde is 't geval, als we de curven onderling vergelijken.
at hiervan de oorzaak is, kunnen we nagaan, wanneer de eerste helft der proeven en vervolgens de heele serie graphisch Weergegeven wordt.


21*6 Serie 15/7 1904.
curve van de laatste helft der Serie.
curve van de heele Serie.
Uit deze curven blijkt, dat de patiënte begint met overwegend motorisch, om in' de laatste helft overwegend sensorieel te reageeren. We zullen dus bij de bepaling der oefeningen vermoeidheid er mede rekening moeten houden of er niet een afwijking in den reactievorm in 't spel is.
Patiënt: EmanüEL St 
Ouderdom: 21 jaar, ongehuwd. Wiskundige.
Begin der psychose: in Maart 1903.
Opgenomen in de kliniek: 26/6 1903.
Patiënt hallucineert zeer veel. De hallucinaties zijn daarbij sterk gekleurd soms dreigend, daardoor is hij zeer angstig en gejaagd. Vaak totaal mutisme. Niet georienteerd in plaats en tijd. De psychose is voorafgegaan door hysterische accessen.
Diagnose: Hysterische droomtoestand.
Verloop: Stationair.


Berekening v. d. !! j| Berekening van de geheele serie. fi lste helft. -2de helft.
. Datum.
Tijd.
Aantal.
Musculair. Sensoriecl.
Kraepelin's gemiddelde.
Fechner's
1 gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
:.j 1
Kraepelin's gemiddelde ; variatie.
—
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch j | gomiddolde. '
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
26/6 1903 v.m. 9 — — j — — |; i 
'27/6 1903 v.m. 930 50 S. 194 150 195 51 223 221 150 169 i)
29/6 1903 v.m. 9S« 48 S. 124 118 145 18 ! 129 140 122 150 1)
1/7 1903 v.m. 43 S. 117 111 120 8 121 122 113 117 1)
3/7 1903 v.m. 920 49 M. 127 121 131 11 124 129 128 132 s)
5/7 1903 v.m. 9 35 M. ; 129 123 187 13 j — — _ ; —
In de volgende serie is de vermaning met meer klem uitgesproken.
26 | M. || 134 | 128 150 ! 23 II — I — ; — | — Weer norm. vermaand.
11 | M. 162 + I 15 | _ _ | _
18/7 1903 v.m. 9Jr> ^ K'~ } 134 20 matige exaltatie, gedurende 't bezoek
t -9 S. 141 136 141 23 v»" (te ouders niet gesproken.
15/7 1903 v.m. 10 50 j S. 124 124 126 21 124 128 i°3 125
19/7 1903 v.m. 9» 18 S. ] 164 1 144 160 23 ? 'jj — _ I _ . —
— Suggestie! gevolg: tamelijk treurige gemoedsstemming.
— j — II — | 167 I - II — |j _ _ _ i _
13 S. || 195 I 200 | 258 || 83 ? || — - _ j + Suggestie! tamelijk vroolijke gemoedsstemming.
! 19 | S. || 190 189 | 196 || 28? || — | — _ -
i) Droomtoestand, niet georienteerd, verward. 2) Angstig en agressief.
Met uitzondering van 13 en 15 '7 '03 was steeds Prof. Ziehex ex perimentator.
I. De reactietijden, berekend naar Kraepelin schommelen tusschen 194 een 1 i 7 <r. Het is zeer waarschijnlijk, dat deze schommelingen alleen afhankelijk zijn van de labiliteit der stemming gedurende den droomtoestand.
De absolute waarde is in de meeste gevallen gering.
II. Het onderscheid in duur tusschen de S. en M. reactietijden is niet aanwezig.
III. Het FECHNEE'sehe gemiddelde is meestal kleiner, het arithmetische steeds grooter. Het is duidelijk, dat ook hier de abnormale psychische toestand de absolute waarden verlengt.
IV. De gemiddelde variatie is vrij groot en schommelt nog al sterk. De abnormale groote waarden in de eerste serie verkregen, zijn waarschijnlijk afhankelijk van de psychische emoties tengevolge van een andere omgeving. Het blijkt dat de gem. variatie meer verandert onder invloed van den droomtoestand dan de reactietijden.
V. Vermoeidheid of oefening valt niet te constateeren.
VI. De overige proeven komen elders ter sprake.


Patiënte: Berg. . . (Berlijn).
Ouderdom: 24 jaar. Ongehuwd. Winkeljuffrouw.
Begin der Neurose: in 1898.
Opgenomen in de kliniek: 13/1 1904.
Hysterische accessen kwamen gedurende den tijd, dat patiënte onderzocht werd niet voor. Ze was over haar toestand echter zoo ((verdrietig, dat ze eenmaal poogde zelfmoord te doen. De hoofdsymptomen waren: Torticollis, eigenaardige hyst. gangstoornissen en anaesthesieën.
Diagnose: Hysterie.
Verloop: Stationair.
Berekening van de Berekening van de
geheele serie. lste helft. | 2de helft.
Datum.
Tjjd.
Aantal.
Musculair. Sensorieel.
Kraepelin's gemiddelde.
Fecliner's geiniddeldo.
Arithmotiscl: gemiddelde.
Curven waarden.
Kraepelin's gemiddelde variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
14/7 1904 v.m. 9 100 TR 147 143 153 140' I 13 152 — 156 — H
~ 50 ÏR 151 143 156 140 12 150 — 152 —
15/7 1904 v.m.8±> 100 SR 144 143 141 140 11 148 — 133 _
16/7 1904 v.m. 9 100 MR' 135 143 133 140 12 138 135 13" 131
18/7 1904 v.m. 8 50 SR 138 142 — 140 14 — _ _ _-a
„ — 50 MR 144 147 — 150 10 — _ _ _
________ 1 I I
!) Tusschen de 2 series 30 min. pauze. 2) Tusschen de 2 series 5 min. pauze.
I. De reactietijden, berekend naar Kraepelin, schommelen tusschen 151 en 135 cr. Zoowel de absolute waarde, als de onderlinge schommeling is gering.
II. Een onderscheid tusschen den duur der reactietijden is niet constant.
III. Schommelingen der fechner'sche gemiddelden bestaan niet. De reden hiervan wordt duidelijk, wanneer men de serie's graphisch voorgesteld ziet. De onderlinge afwijkingen der verschillende gemiddelden is zeer gering.
IV. Vermoeidheid, noch oefening schijnen invloed te hebben.


K. Neurasthenie.
Patiënt: van Zoe. . .
Ouderdom: 45 jaar, ongehuwd. Hoepelmaker.
Begin der neurose: Februari 1901.
Opgenomen in de kliniek: 23/7 1903.
Dwangvoorstellingen met aanvallen van angst, die vooral 's nachts •optreden. Bij 't inslapen, trekkingen door het heele lichaam. Subjectief 's avonds 't beste. Slechts weinig prikkelbaar.
Diagnose: Neurasthenie, overgang naar Melancholie.
Verloop: Langzaam verdwijnen der symptomen.
Berekening van de geheele serie.
Datum.
Tijd. Aantal.
Musculair Sensorieel.
Kracpelin's gemiddelde.
Fecliner's gemiddelde.
Arithmctiach gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde variatie.
,,,-,.,«,0 ,, < 24 I M. I 166 168 168 j 21
24/7 1.K)3 ii.ni. 11 j 20 ' 8. |j 162 151 153 28
, .. \ 25 M. 183 186 189 16
27/1 1903 v.m. 11 ^ 2q , s_ 186 186 190 | 19
i 25 M. 165 164 ! 23
31/7 1203 v.m. 11 '
| 25 S. 162 169 j 18
1 lO 1 CtTl'J rr r. 040 ^ 30 M. 160 177 161 1 15
1/8 1903 v.m. 9 } 30 S. || 160 159 158 | 11
lift 1903 vm 9 > 23 ; M" 167 168 166 ; 25
4/8 lWUd v.m. y t 25 ! s. 162 157 166. I 15
„ o.,0 \ 25 M. 166 171 168 ! 14
O/8 1903 v.m. 9J0 > 25 j S. 175 170 179 | 19
o/q 11yy> vm 11 * ^ 188 ^
8/8 190a V.m. U | 86 | S. | 166 150 163 19 »)
i) interval voorsignaal en prikkel 1/i min.; 2) interval voorsignaal en prikkel 3U niin.
i. De reactietijden, berekend volgens Krakpklin schommelen tusschen 160 en 186<r. Deze schommelingen kan men als normaal beschouwen. Het blijkt, dat bij dezen patiënt de angst en de dwangvoorstellingen, weinig invloed op de schommelingen en duur der reacties hebben uitgeoefend, ofschoon de psychische toestand gedurende de laatste onderzoekingen in 't oogvallend verbeterd was.
De absolute waarde is vrij groot.
II. Een onderscheid tusschen de sen. en mot. reactietijd is niet met zekerheid te constateeren.


III. Driemaal vindt men voor het Fi:cHKER'sche gemiddelde meer dan een waarde. De curve vormt dus een plateau. Een instelling op een bepaalden reactievorm is bij dezen patiënt niet mogelijk.
A I. De gemiddelde variatie is te groot.
V. Reeds uit de geringe afwijking van het kraepelin'sche en arithmetische gemiddelde blijkt, dat oefening en vermoeidheid geen grooten invloed kunnen hebben.
Patiënte: Wegs (Hallè).
Ouderdom: 26 jaar. Ongehuwd. Dienstbode.
Begin der Neurose: Juni 1901.
Opgenomen in de kliniek: 12/11 1903.
Pat. is prikkelbaar en gauw vermoeid. Sedert eenige weken dyspeptische klachten, daarbij veel last van hoofdpijn en lichte angstaanvallen. Er bestaat geen intelligentiedefect.
Diagnose: Neurasthenie met angst.
Verloop: Langzamerhand treedt verbetering op.
ij Berekening v. d. I! Berekening van de |j geheele serie. Ij 1ste helft. I 2de helft.
Datum.
Tijd.
Aantal.
Musculair. Sensorieel.
Kraepelin's gemiddelde.
Fechner's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde variatie.
Kraepelin's gemiddelde,
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
30/11 1903 n.m. ls° 60 S. 150 141 160 29 j 155 I 165 145 I 155
2/12 1903 nm $ 16 M- I 110 111 112 12 — — — 1 — ' 1 n-m' j 20 S. 121 140 128 28 | — | — - ! -
I. De grove oefening heeft op den duur der reactietijden waarschijnlijk geen invloed uitgeoefend. De absolute waarden zijn normaal, de schommelingen misschien iets te groot.
II. De M. reactietijd bedraagt 110 cr.
» S. „ „ 121 <r.
III. Het fechner'sche gemiddelde noch 't arithmet. geven aanleiding tot aanmerkingen.
I\ . De gemiddelde variatie is te groot.
\. Daar in de eerste serie geen grove oefening is waar te nemen, moet men 't er waarschijnlijk voor houden, dat deze zeer weinig invloed heeft uitgeoefend.
13


Patiënt: Eng ... (Ilalle).
Ouderdom: 51 jaar. Getrouwd.' Schoenmaker.
Begin der Neurose: reeds voor 20 jaar.
Opgenomen in de kliniek: 8/10 1903.
Pat. is prikkelbaar, gauw vermoeid, daarbij komen aanvallen van angst voor en treden dwangvoorstellingen op. Steeds wanneer hij langs het water loopt komen bij hem de gedachten op, „nu moet ik me maar verdrinken" of „als ik mijn kinderen eens verdronk". Een intelligentiedefect kan niet geconstateerd worden.
Diagnose: Neurasthenie.
Verloop: Verdwijnen der symptomen.
Berekening v. d. Berekening van de
geheele serie, j lsf0 helft. 2de helft.
Datum.
Tijd. Aantal.
Musculair.
Sensorieel.
Kraepolin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Fecliner's gemiddelde.
I
Kraepelin's gemiddelde variatie. |
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gomiddeldo,
Arithmetisch gemiddelde.
li ; || li
22/10 1903 n.m. 215 60 S. 114 102 ! 118 17 134 130 108 110
23/10 1903 n.m. 120 50 M. 1 116 110 | 1L4 l| 13 ii 118 117 109 111
26/10 1903 n.m. I30 50 S. 114 111 ! 116 ij 8 : 114 120 111 112-
1Qf,Q 1050 r 3° M- I 107 99 112 16 — — — —
5/11 1903 n.m.l2«> |25 , 1Q9 g- n? 24 |. _ _ | _ _
9/11 1903 n.m. 1« j 6U M. I' 109 107 112 |j 19 jj 111 109 113 115
I. De reactietijden, berekend naar Kraepelin, schommelen tusschen 116 en 107 <r. De absolute waarde is normaal en de schommelingen zijn zeer gering. Dit komt overeen met de geringe psychische veranderingen, die patiënt vertoonde.
II. De gemiddelde waarde van alle S. Rt. bedraagt 113 r,
» „ » „ » ®>t. „ 111 <7.
III. 't FECHXER'sch noch 't aritmethisch gemiddelde wijken in 't oogvallend van het KiiAKPELiN'sche af.
IV. De gemiddelde variatie schommelt zeer en daalt niet parallel met de genezing, noch de absolute waarde, noch de procentueele berekening. Het is dus waarschijnlijk, dat in dit geval de invloed van de ziekte op de reactietijden en op een gemiddelde variatie zeer gering is.
V. Met uitzondering van de eerste serie, treden oefening of vermoeidheid niet op den voorgrond. Of deze afwijking van de eerste serie berust op gebrek aan oefening is twijfelachtig; was dat het geval, dan zou ook de gemiddelde variatie zeer groot moeten zijn.


Patiënt: VAN D....
»
Ouderdom: 31 jaar. Gehuwd. Veehandelaar.
Begin der Neurose: Januari 1903.
Opgenomen in de kliniek: 4/11 1903.
Toen patiënt werd opgenomen in de kliniek waren de voornaamste symptomen: agrypnie, zware dyspeptisclie verschijnselen, en een drukkend gevoel in het hoofd; daarbij kwam een lichte algemeene vermoeidheid. De dwanggedachten betroffen uitsluitend zijn vrouw; steeds kwamen dezelfde gedachten terug. „Ik had nooit met deze vrouw moeten trouwen, zij behandelt mijn kinderen niet goed". (Pat. was voor de tweede maal gehuwd). Gedurende het onderzoek verdwenen langzamerhand de neurasthenische klachten en de dwangvoorstellingen.
Diagnose: Neurasthenie met dwangvoorstellingen.
Berekening v. d. Berekening van de
geheele serie, jj iste helft, j 2de helft.
Datum.
T«d.
Aantal.
Musculair. Sensorieel.
Kraepelin's gemiddelde.
Fecliner's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde variatie.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
Kraepelin's gemiddelde.
Arithmetisch gemiddelde.
16/7 1903 vm 9 * 39 M- 128 120 127 I 22 139 I 120 117
' iJUd -m' a / 39 S. 116 102 123 : 15 117 129 | 116 117
*0/7 1903 n m < 29 M- 143 129 162 31
/ lyUd m' I 30 S. 145 126 161 24
°3/7 1903 n m l30 ^ 20 s- 138 114 147 8 ,interv- voorsign. en pr. | sec.
j ' ' (20 S. | 124 126 125 : 7 „ ,, „ „ 1 „
IS S. | 129 126 127 7 „ „ „ „ IJ „
24/7 1903 v.m. 9 j 20 M- I 120 112 128 i 10 » " » » | '
( 20 M. | 116 112 127 |9 „ „ „ „ 1 „
20 M. | 121 112 130 7 „ „ „ „ BJ „
03/7 1903 nm o 30 S. 126 124 132 16
ion n.m. rf || 3Q M u3 n4 113 g
27/7 1803 vm 1010 $ 39 ^2 m ®
löud v-m' 1U } 30 S. 112 113 116 7
00/7 iqriQ n m 5 25 M. 115 118 119 6 j
190d n,m- 5 || 25 S. 111 111 121 6 ||
I. De reactietijden, berekend naar Kraepelin, schommelen tusschen 145 en lllo-. De eerste groote waarden kunnen ontstaan zijn
door de angstaanvallen en dwanggedachten; dat hier gebrek aan oefening invloed zou uitgeoefend hebben is uitgesloten.
De kleinste tijden vallen samen met de genezing.
De absolute waarden zijn zeer klein.
II. Een onderscheid tusschen de sens. en mot. reactietijden is niet. constant. Het is waarschijnlijk, dat dit in 't begin verhinderd werd door psychische afwijkingen, terwijl in den laatsten tijd het automatisme op den voorgrond trad.


jjj piet FECHNER'sche en arithmetische gemiddelde verschillen in ' 't algemeen weinig van het KBAEPELiN'sche. Het geringe verschil tusschen de twee laatste maakt de bovenvermelde veronderstelling zeer waarschijnlijk. Een uitzondering maakt de serie van 20/7 03. Het geheele complex van getallen pleit er niet voor dat deze serie onder invloed van de angstaffecten of dwangvoorstellingen ontstaan zijn.
IV. De schommelingen der gemiddelde variaties zijn in 't begin nog al «root en nemen plotseling sterk af. We zien ook weer hier, dat" de invloed van de pathologische affecten grooter is op de bemiddelde variatie dan op den duur der reactie.
° De laatste waarden zijn zeer klein. Gaan we de tabellen na, dan is 't niet twijfelachtig, dat genezing zich 't eerst aankondigt dour het verminderen der absolute waarden van de reactietijden, (lat daarentegen de definitieve genezing 't best zich weerspiegelt in de gemiddelde variatie.
Y. Voor zoover we kunnen nagaan, schijnen oefening, noch vermoeidheid eenigen invloed te hebben.


HOOFDSTUK V. I. Resultaten, verkregen bij normalen.
Vragen we ons af, welke beteekenis de waarden hebben, voor de neutrale reactie verkregen, dan is 't na het reeds vroeger medegedeelde duidelijk, dat ze heel iets anders voorstellen, dan de „natürliche Reaction", van Wundt. Onze waarden zijn niet door oefening in de een of andere richting veranderd, maar geven het resultaat van het onderzoek, waarop oefening en andere factoren, waarmede rekening gehouden moet worden, zijn buitengesloten; ofschoon 't waar is, dat ze niet voor iederen reagent van even groote beteekenis blijken te zijn. Uitgaande van hetgeen ons Lange omtrent de reacties heeft geleerd, konden we veronderstellen, dat ook in de serie's, der door ons genoemde neutrale reacties de beide vormen musc. en sensor, aanwezig waren. Hiervoor geven ons de gewone berekeningen geene oplossing. Legden we curven aan, dan zagen we daarentegen, dat in eenige gevallen twee scherp aangeduide toppen te voorschijn kwamen, die gewoonlijk onderling niet veel in hoogte verschilden, en dicht bij elkander gelegen zijn.
Dit was echter niet altijd 't geval, we zagen dan in plaats van een, meerdere toppen te voorschijn komen, of vonden een geheel van toppen, ongeveer een plateau, dat bijna uitsluitend bij de minder ontwikkelden sterk verbreed was.
In de volgende figuren vindt men eenige curven, graphisch weergevende drie series uit tabel A, a van de neutrale reacties, b van de muscul. reacties, en c van de sensor, reacties. De patiënt had van te voren nooit gereageerd, noch van reactietijden gehoord.


o. Neutrale curve, (aantal proeven 47).
De figuren a\ b' en c' geven drie curven weer uit tabel B, a' van de neutrale reacties, b' van de sensorieele, c' van de musculaire. Ook van dezen patiënt geldt, wat van den vorigen gezegd is.
b. Mot. curve. c. Sens. curve, (aantal proeven 47). (aantal proeven 67).
a' Neutrale curve.
b' Mot. curve.


c' Sens. curve.
We zien dat de hoogste top van curve b (waar de serie musculaire reacties in eene curve zijn weergegeven), ongeveer samenvalt met de eerste top in de curve a, terwijl de tweede top van curve a samenvalt met de hoogste top van curve c waardoor de serie sensor, reacties, graphisch voorgesteld wordt. Hieruit blijkt het zeer duidelijk, dat mits de techniek aan de gestelde eischen voldoet, de neutrale reacties zijn samengesteld uit slechts twee vormen, die in hun natuurlijke gedaante een overwegenden invloed hebben op den vorm van de neutrale curve; dat het geen bezwaar is voor denzelfden persoon, direct na de serie neutrale reacties, den reactievorm te wijzigen in een musculaire, om daarna met een serie sensor, reacties te eindigen, zonder dat daardoor de reacties hun normale type verliezen.
Er blijkt uit deze curven verder nog, dat beide reactievormen ongeveer hetzelfde type hebben, alleen vindt men, de sterkst dalende lijn bij de motor, curve aan den anderen kant, als bij de sensorieele curve. Een verschijnsel, dat er misschien op wijst, dat de musculaire reactie neiging vertoont, nog kleiner, de sensorieele reactie, nog grooter te worden.


We hebben er reeds opmerkzaam op gemaakt, wat ook uit de curven a', b' en c' blijkt, dat we niet altijd in ^taat waren, uit de neutrale curve de grootte der musculaire en sensorieele reactie te bepalen; dat we niet altijd vooruit konden vaststellen met welken top van de neutrale curve de hoogste top van de musculaire curve samenviel, en waar de sensorische curve haar acné zou vertoonen. Deze vormen van curven, waarbij dit niet kon vastgesteld worden en waar hetzij meerdere toppen aangeduid waren, hetzij een plateau gevormd werd, kregen we in een enkel geval ook van de reagenten, die zich niet gemakkelijk aan de plaats adopteerden, die zich m. a. w. lang vreemdeling voelden. Zoo vonden we ook eenmaal een sterk golvend vlak bij een der doctorandi, die als reagent fungeerde. Als regel constateerden we dezen curvenvorm echter bij de normale personen, die we uit de Berlijnsche Kliniek onderzochten. Hierby waren de absolute waarden der neutrale Rt. zeer groot, doch daalden gewoonlyk snel, wanneer hun aandacht op een bepaalden reactievorm gevestigd werd, zooals ook uit de curven b' en c' blykt.
Ook hier constateerden we weer, dat de sensor, evenals de mot. graphische voorstelling der reacties, curven waren, waarbij de eene top den anderen ver beheerschte; doch dat, alhoewel ze het gewenschte onderscheid tusschen de twee vormen duidelijk aangaven, de tijden grooter waren, dan bij de meer ontwikkelden. In deze, noch bij de andere gevallen, die we onderzochten, konden we met zekerheid constateeren, of er een preferentie bij een bepaalden persoon bestond voor den een of anderen reactievorm. De mogelijkheid kunnen we niet uitspreken, wel meenen we aanduidingen gevonden te hebben, die er op schenen te wijzen, dat er normale personen zijn, die er een bepaalden reactievorm op nahouden. We meenen ons echter niet in gewaagde bespiegelingen te mogen verdiepen en verklaren ons hiervoor, omdat het aantal gevallen dat we onderzochten, te gering was, niet in staat. Steeds konden we echter naar willekeur den reactievorm in eene bepaalde richting


wijzigen, zoodat het ons niet is mogen gelukken, voor een sensor, of motor, serie proeven, een afwijkende curve te vinden. Geven we nog eens de door ons vastgestelde feiten, zonder verklaringen te herhalen, weer, dan konden we vaststellen, dat de meeste normale personen, die tot de ontwikkelde klasse behooren, zoo reageeren, dat uit de curve te constateeren valt, hoeveel hun mot. en sensor, reactietijd bedraagt, dat dus hun opmerkzaamheid schommelde, wanneer deze aan zich zelf wordt overgelaten tusschen den mot. en sensorischen reactievorm. Tevens bestaat er geen reden aan te nemen, dat een curve haren vorm door een voorgaanden anderen reactievorm in het oogvallend zou kunnen veranderen. Daarnaast bestaan er normale personen, meerendeels tot minder intellectueelen behoorend, waarvan de neutrale curve een geheel ander aspect vertoont; de hoogte is öf met meerdere toppen voorzien, öf heeft den vorm van een plateau, terwijl de waarde eveneens sterk afwijkt van de eerste; daarbij vindt men de sen en mot. curven den normalen vorm behouden, terwijl de tijden eveneens kleiner zijn geworden, dan uit de neutrale curve viel af te leiden, maar toch nog steeds veel grooter zijn, dan voor de eerste categorie van menschen. Wij kennen dus aan den neutralen reactievorm geen absolute maatstaf voor de lengte van den reactietijd toe, we vergenoegen ons ze te bepalen om te zien of de graphische voorstelling ons ook bij de verdere bepaling van nut kan zijn. Vanzelf doet zich hierbij de vraag voor, of een één of tweemalige opneming van een serie reacties voldoende is om over de absolute waarde van den tijd te oordeelen. De ervaring heeft ons hieromtrent geleerd, — zoowel de bovenvermelde als onze onderzoekingen, die nog zullen volgen, daarenboven beschikken we nog over een aantal reacties bij 3 normale personen, gedurende weken achtereen uitgevoerd die we, omdat wegens een toenmalig defect in den chronoskop, niet volkomen kunnen vertrouwen, hier niet mededeelen; het aantal bepaalde waarden bedraagt gezamelijk meer dan 100.000, — dat men met weinig reeksen kan volstaan, dat de eerste


bijna geen afwijking vertoont van de 3d0 of 4d0 reeks, mits de reageerende beweging goed uitgevoerd en de serie niet te klein is.
Een andere vraag, die van niet minder belang is, betreft de methoden, die we steeds voor het berekenen van de absolute waarden aanwendden. Het bleek, dat geen merkbaar onderscheid kon geconstateerd worden wat de wijze van berekening betreft, zoodat de waarden berekend volgens Fechner en de methode van het arithmetische gemiddelde, geen merkbare afwijkingen vertoonden van het kraepelin'sche gemiddelde; maar ook, dat de waarde, aangegeven door den hoogsten top in de curve zeer weinig verschilden met het KRAEPELiN'sche gemiddelde, zelfs voor de personen uit tabel B, zoodat 't ons eigenlijk overbodig toeschijnt, nog andere berekeningswijzen toe te passen. Vaak bedroeg het onderscheid der verschillen tusschen den sen. en mot. reactietijd van de doctorandi, zooals de waarden, door de curve aangegeven en die in de tabellen zyn opgenomen, doen zien, iets meer dan voor de andere personen, waarvoor zooals gebleken is, 't onderscheid zeer gering was.
We hebben gezien, dat de gemiddelde variatie tot nu toe door alle onderzoekers werd uitgedrukt door bet arithmetische gemiddelde der enkele variaties. Wij gaven bij ons onderzoek er de voorkeur aan, ook hier van het KRAEPELiN'sche gemiddelde gebruik te maken, toch moeten, als we de waarden, die we bij normalen gevonden hebben, vergelijken met die welke we bij verschillende krankzinnigen verkregen, waarbij de opmerkzaamheid zoozeer gestoord was, terwijl de cijfers zoo weinig met de eerste verschilden, er wel toe besluiten, dat het zeer gevaarlijk is, voor een gegeven individu de Ivraepelin gemiddelde variatie als absolute maat voor zijn opmerkzaamheid te laten dienen.
Iets anders is 't als we een gemiddelde opmerkzaamheid voor 'n aantal, tot denzelfden trap van ontwikkeling behoorende individuen, willen bepalen, dan blijkt uit onze tabellen duidelijk, dat er een onderscheid te vinden is.


De doctorandi geven als gemiddelde waarde ceteris paribus voor hunne opmerkzaamheid bij 't uitvoeren van musc. reacties 8.
„ sensor, reacties 9.
De andere tot een minderen trap van ontwikkeling behoorende geven een gemiddelde waarde voor hunne opmerkzaamheid bij 't uitvoeren
van musc. reacties 11.
„ sensor, reacties 13.
Een beteren maatstaf hoopten we te vinden, als we de gemiddelde variatie procentsgewijs uitdrukten, doch ook dit stelde ons teleur, zelfs kregen we niet, zooals voor de bovenstaande methode, een massaal onderscheid.
Voor de doctorandi vinden we een gemiddelde opmerkzaamheid voor de mot. reactie = 8 %.
„ „ sensor, reactie = 8 %.
, Yoor de reagenten uit tabel B vinden we een gemiddelde opmerkzaamheid
voor de musc. reacties 7,5 %.
„ „ sensor, reacties 7,5 °/0.
Bij een vluchtig overzicht der tabellen blijkt duidelijk, dat noch de procentsgewijze berekening, noch de Kraepelin'sche berekening een absolute maatstaf is voor de opmerkzaamheid van het individu-, daarenboven blijkt echter eveneens, dat de procentsgewijze berekening geen maatstaf is voor de gemiddelde opmerkzaamheid van eene bepaalde groep menschen; beter weergegeven vinden we dat door de gemiddelde variatie berekend naar de absolute waarde volgens Kraepelin.
Was het aanleggen van curven ons reeds te hulp gekomen bij de bepaling der reactietijden zelf, ook voor de opmerkzaamheid van een bepaald persoon gedurende 't experiment scheen ze ons toe van niet minder belang zijn. Richten we onze opmerkzaamheid op het uitvoeren van eene bepaalde beweging, dan zullen naarmate de opmerkzaamheid meer geconcentreerd is, de absolute waarden, die den duur der reageerende bewegingen


weergeven, meer elkander dekken, dan wanneer de opmerkzaamheid minder in actie is. Het gevolg hiervan moet zijn, dat naarmate de opmerkzaamheid verandert, de curve een ander aspect krijgt. Reeds Wundt ') maakte daarvan gebruik, doch meer om andere gegevens te verkrijgen.
„Die Thatsache, dasz schon bei einer relativ. kleinen Anzahl einfacher Reactionsversuche neben dem absoluten Unterschied der Zeiten der Wert der mittlerem Variation ein gewisses Kriterium für die Unterscheidung muskularer und sensorieller Reactionen gewahrt, lasst nun mit Sicherheit annehmen, das sich die Einselwerte einerseits zwischen weiteren Grenzen bewogen, anderseits aber auch innerhalb dieser Grenzen sich in ihrer Yerteilung abweichend verhalten werden. Für die Yerteilung, die man bei collectiven Beobachtungen solcher Art als die „Streuung der Falie" bezeichnet, gibt jedoch der Wert m. Y. nur ein sehr ungefahres Mass ab, da er zwar den ungefahren Umfang dieser Streuung ermessen lasst, über die eigenthümlichen Yerteilungsgesetze aber keinen Aufschluss gibt.
Yorm der curven bij doctorandi voor de mot. reacties.
Yorm der curven van personen uit tabel B voor mot. reacties.
i) Wundt, Grundzüge d. physiol. psychologie, blz. 416.


Vorm der curven bij doctorandi, voor de sens. reactie.
Vorm der curven van personen uit tabel B
voor de sensorieele reacties.
Overgangscurven.
Mot. curve uit tabel B. Mot. curve uit tabel A.
Bij 't samenstellen der curven zijn voor de abcissen en ordinaten dezelfde eenheden genomen. Het aantal reacties waaruit de reeksen bestonden waren ongeveer gelijk.
Deze beide laatste curven zijn van personen, die reeds meermalen gereageerd hadden. De andere curven weergevende, de vroegere serie's, vertoonden voor den reagent uit tabel B meer


het type aan die groep eigen, terwijl die voor den reagent uit tabel A niet allen zoo in 't oogvallend verbreed waren als uit deze figuur blijkt.
Uit de andere curven zien we: eerstens, dat er voor de doctorandi een verschil in curven is waar te nemen afhankelijk van den reactievorm, die alhoewel niet sterk, toch zeer in 't oog valt, zoowel 't stijgen als 't dalen, en de vorm van den top der muscul. curven is afwijkend; we zien de waarden hier meer rondom haar centrum, dat door den top der curve voorgesteld wordt, samengedrongen dan dit bij de curve, die de rangschikking van den sensor, reaties weergeven, 't geval is. — Dit verschil, dat eveneens voor 't meerendeel, alhoewel in veel grooter mate bij de curven der minder ontwikkelde reagenten aanwezig is, is zeer kenmerkend. Deze curven bevestigen hetgeen uit de vroegere berekening was gebleken, dat de opmerkzaamheid in grootere mate geconcentreerd kon worden bij 't uitvoeren der musc. dan bij de sensor, reactie.
Bezien we echter nauwkeuriger de curven, die door minder intellectueelen gegeven worden, dan valt hier sterk op, dat stijging en daling, noch de top der curven eenige overeenkomst hebben met die der doctorandi. De eerste zien we minder snel dalend de abcissen bereiken, terwijl de top meer een plateau is met hier en daar een kleine verhevenheid.
Dit verschil konden we in bijna al onze gevallen constateeren, waaruit dan ook moet volgen, dat een der groote voordeelen, die de meer ontwikkelde boven zijn minderen broeder bezit, bestaat uit een meer beheerschen van zijn opmerkzaamheid.
Hebben we aldus experimenteel bewezen, dat opmerkzaamheid een der groote factoren der meerdere ontwikkeling uitmaakt, we moeten daarnaast echter niet uit 't oog verliezen, dat het niet de eenige factor is. Daarvoor pleiten de overgangscurven die we boven mededeelden. Welke factoren dan nog meer in aanmerking kunnen komen, kunnen we hier niet verder nagaan.
Het aanleggen van curven, zooals uit bovenstaande figuren blijkt, heeft daardoor zijn groote waarde, omdat ze ons ge-


legenheid geeft van een bepaald individu de opmerkzaamheid te bepalen gedurende een reeks van psychologische processen, waarvoor de gemiddelde variatie geen nauwkeurigen maatstaf weergeeft.
II. Resultaten, verkregen bij krankzinnigen.
a. Melancholie.
Gaan we de tabellen na, dan is het duidelijk, dat we, wat den duur der reacties betreft, een onderscheid moeten maken tusschen seniele, praeseniele en de melancholie, die op jeugdigen leeftijd optreedt.
Voor den eersten, den senielen vorm, vindt men een reactietijd, die voor patiënte H schommelt tusschen 687 en 400 <r.
In dit geval vindt men een grove oefening, die wel van zeer korten duur is, maar duidelijk valt waar te nemen.
Het is echter niet geheel buitengesloten, dat de oorzaak van de groote waarden gedeeltelijk moet gezocht worden in een licht intelligentiedefect, dat bij deze patiënte was aan te toonen.
De praeseniele vorm onderscheidt zich van den boven besprokene, in het bijna totaal ontbreken van de grove oefening, en door de kleinere tijden. Deze schommelen voor de drie patiënten Groe..., Ring.... en Steenb. .. tusschen 310 en 1561. De schommelingen bij den laatste waargenomen worden veroorzaakt door den overgang tot den normalen toestand. Verder valt hierbij nog op te merken, dat we hier met één niet zuiver geval van melancholie te doen hebben, omdat daarnaast hysterische symptomen aanwezig waren, zoodat eventueele afwijkingen, die later gevonden mogen worden, hieraan hun ontstaan te danken hebben.
Bij de patiënten Wolth..., Schoi... en Tim... trad de psychose reeds vroeg op. De reactietijden zijn hier betrekkelijk klein, ze schommelen tusschen 196 en 92 a.
Beide laatste gevallen kunnen tot de lichtste vormen gerekend worden. Zoo ging de psychose, die bij T. was opgetreden,


reeds spoedig in genezing over. De kleinste waarden werden hier verkregen, terwijl de patiënt psychisch reeds normaal was.
Zien we af van de grove oefening, die bij de seniele gevallen optreden en waarschijnlijk met een licht intelligentiedefect in verband staat, dan blijkt dat de reactietijden bij melancholie verlengd zijn en dat deze verlenging voor de drie vormen zeer verschillend is, onafhankelijk van den ernst van het lijden. Zoo zien we voor den senielen vorm zeer groote, voor de praeseniele gevallen waarden, die nog steeds groot zijn, en voor jeugdige lijders getallen die een langzamen overgang tot den normalen toestand weergeven.
Het is waarschijnlijk, dat het onderscheid der absolute tijden, dat we gevonden hebben bij onze patiënten, die zooveel in leeftijd verschilden, afhankelijk is van de vitaliteit van het organisme van het individu. Het optreden van de psychose moet dan des te meer inwerken op de psychische functie's, naarmate 't organisme minder weerstandsvermogen heeft. Nog komt in aanmerking, dat de intensiteit der ziekten, in onze gevallen zeer verschilde en dat juist bij de jeugdige personen de intensiteit der ziekte bijna in alle gevallen gering was.
Bij de beoordeeling der schommelingen van de reactietijden moeten die gevallen uitgezonderd worden, waarbij gedurende 't experiment een duidelijke verbetering is opgetreden. Het blijkt dan dat daar, waar de remming 't sterkst was uitgesproken, de schommelingen de grootste breedte vertoonen.
Bij de meeste patiënten is een onderscheid tusschen de sensorieele en motorische reactie's niet aanwezig, deels omdat te weinig musculaire reactie's zijn uitgevoerd, waardoor 't verschil niet als absoluut kon medegedeeld worden, deels omdat geen onderscheid in duur bestond. Een uitzondering echter vinden we in twee gevallen, waar we zelfs een buitengewoon groot verschil konden constateeren. Dit scheen ons toe verklaard te kunnen worden door den grooten invloed, dien de remming op de sensorische reactie uitoefent, terwijl deze invloed op de


motor, reactie veel minder is. Met het eerste feit in overeenstemming is, dat een melancholicus soms direct de handeling laat volgen op eene plotseling opduikende voorstelling. Anders valt er geene verklaring te geven van 't feit dat een patiënt, lijdende aan melancholie, plotseling zelfmoord doet.
De absolute waarde der gemiddelde variatie is:
voor H. (seniele mei) gelegen tusschen 184 en 54 of 27% en 14%
» Gr- (praesen. „ ) „ „ 73 „ 26 „ 24% „ 10%
" ^ » » ) n n ^8 ij 23 „ 34% „ 18%
» St- ( » n ) » » 27 „ 10 „ 15% „ 10%
„ W. ( juven. „ ) „ „ 40 „ 23 „ 23% „ 12%
» ScH" ( » » ) » ,, 28 „ 10 „ 15% „ 16%
» ( » „ ) „ „ 26 „ 11 „ 18% „ 9%
Beschouwen we een oogenblik alleen de absolute waarden, dan behoort alleen pat. Steenb. niet in de tabel. We zouden dan ook hier vinden wat de Rt. weergeven. Nu hebben we reeds gezegd, dat deze patiënt eene eigenaardige plaats inneemt, omdat het een meer gecompliceerd geval was. Yerder zien we, dat wanneer genezing intreedt, de absolute waarde der gemiddelde variatie steeds daalt (pat. T. en St.); dat deze schijnbaar normale waarden ook kunnen voorkomen in gevallen van lichte melancholie. Hetzelfde wat we over het verschil der waarden voor de drie vormen bij de reactietijden gezegd hebben, geldt ook hier; daarbij komt nog dat de absolute waarde en de schommelingen der waarde voor hetzelfde individu voor bijna alle gevallen te groot zijn. Verder meenden we te constateeren, dat vaak de gemiddelde variatie uitgedrukt in zijn absolute waarde, een betere maatstaf is ter beoordeeling van den ernst der ziekte dan de reactietijden zelf. Zoo is 't tevens waarschijnlijk, dat- een pat. die bij zijne genezing nog een groote gemid. variatie heeft nog steeds verdacht is, en wij zullen in deze gevallen steeds op onze hoede moeten zijn, om een recidief te voorkomen of om te vroeg een volkomen genezing te veronderstellen (St. en Gr.).
u


Iets geheel anders zien we, als de gemiddelde variaties procentueel berekend worden. Hier vervalt het verschil der drie vormen geheel. In overeenstemming met den graad van de psychose vinden we bii sommige patiënten zeer hooge waarden, deze vinden we echter ook bij patiënten, die we tot de lichtste
gevallen moeten rekenen.
Verder zien we dat de schommelingen der procentueele berekening den psychischen toestand niet correct weergeven. Hier willen we alleen het feit constateeren, om misschien later, daai men toch ook hier zou kunnen verwachten, dat relatieve waarden van beteekenis zijn, hierop nader terug te komen.
Voor zoover het is na te gaan, treedt bij de meeste gevallen noch oefening, noch vermoeidheid op den voorgrond. Zelfs na lang experimenteeren is de invloed van vermoeidheid niet duidelijk. Bij lichte gevallen van melancholie (T. en Sch.) behoudt de oefening de overhand. Van lichamelijke of psychische vermoeidheid kan dus bij melancholie geen sprake zijn. Het is dus zeer waarschijnlijk, dat de groote waarden gevonden voor de reactietijden en gemid. variatie en de groote schommelingen daarmede gepaard gaande, moeten veroorzaakt zijn door de depressie en angst, waarbij zich als parallel gaande factor de algemeene remming der functies aansluit.
b. Mania.
Ik heb helaas slechts 3 gevallen van Manie zonder intelligentiedefect, Brou. .., Kemp. . • en Cu... De patiënte Kemp. .. komt niet in aanmerking, omdat ik ze slechts eenmaal onderzocht, en 't niet uitgesloten is, dat er een periode van grove oefening aan voorafgegaan is, wat echter niet waarschijnlijk is. Er blijven dus alleen over patiënten Brou... en Cu...
Brou... met. een gemiddelden reactietijd, die schommelt tusschen 95 en 122 a-. Neemt men in aanmerking, dat deze patiënt nu en dan natrium brom. kreeg, dan zijn in dit geval
de reactietijden zeer klein.
De reactietijden van Cu., zijn vrij groot, waarschijnlijk


tengevolge van tusschengedachten, welke veronderstelling meer zekerheid verkrijgt, als men in aanmerking neemt, hetgeen zij zelf aangaf, en hetgeen uit de gemiddelde variatie en de plaats, die de hoogste top in de curve inneemt, blijkt.
Van de 3 gevallen met intelligentiedefect vertoont één geval zeei groote reactietijden. In het tweede zyn de waarden veel kleiner, terwijl in 't derde geval de tijden ongeveer normaal zijn.
Laten we de 3 gevallen met intelligentiedefect buiten beschouwing, waarbij zeer opvallend is, dat een der drie, ondanks het intelligentiedefect, zulke kleine tijden vertoont, dan zijn de tijden bij 2 gevallen klein te noemen (Brou... en Kemp...), terwijl zij bij 't derde geval daarentegen, 't geen we konden % erwachten, groot zijn. Het lijdt geen twijfel, dat dit verschil \ eroorzaakt wordt door t verschil der gedachten vlucht; door de gedachtenvlucht kan, in zoover zij gepaard gaat met hypervigiliteit en tusschengedachten, direct de reactietijd verlengd worden.
Een bewijs, dat veel intercurrente prikkels invloed uitoefenen, is het optieden der groote arithmetische gemiddelden en gem. variaties1). Deze afleidende prikkels moeten dan ook ten gevolge hebben, dat de absolute waarden voor de reactietijden, uitgedrukt door 't Kr. gemid. van dien invloed ondervonden hebben. De reactietijden zullen dus vergeleken met die in normalen toestand, daar toch sommige waarden een minimum bereikt hebben als de kleinste bij normale personen gevonden, verkort zijn. Waardoor de verkorting tot stand komt blijkt uit onderstaande curven verkregen.
Alle drie reactievormen, zoowel de neutrale als de muscul. en sensor, vertoonen eene overwegende muscul. type. Hierdoor wordt het duidelijk waarom de gem. var. bij ieder patiënt op zich zelf beschouwd, zoo weinig schommelt; tevens is 't zeer waarschijnlijk, dat het korter worden der associatietij den, zooals dit door sommige onderzoekers wordt aangenomen, berust op 't muscul. karakter, die alle psychische functies aannemen.
i) Dit is voornaraoiyk het geval by patiënt Brou..., terwjjl dit voor pat. C. nietzoo is. Hier moeten dus weer andere momenten in 't spel zijn.


Curve (serie 27/7 1904).
Curve (serie 28/7 1904.
Curve (28/7 1904, na 10 min. pauze).
c. Eknoia.
Onze patiënten Scha., en Van Dong., waren de eenige, die we voor deze groep ziekten onderzochten. Daarvan was Van Dong., geen zuiver geval, omdat er een tamelijke graad van imbecilliteit bestond, waaruit de groote waarden, die verkregen werden, grootendeels moeten verklaard woiden. De groote schommelingen der gem. variatie wijzen er op, dat 'we met een individu te doen hebben, waarbij de opmerkzaamheid zeer wisselend was. De affectieve toestand, die weinig was uitgesproken, kan deze groote waarden niet alleen verklaren, ei moet


dus aangenomen worden, dat de imbecilliteit hierop invloed uitgeoefend heeft. Duidelijk blijkt uit het onderzoek van Scha. dat, zoowel-de angst als de depressie in staat is, de tijden te verlengen; dat echter voor de depressie de absolute waarde veel kleiner is dan voor den angst. Evenwel is een lichte depressietoestand niet alleen in staat de tijden veel te veranderen, terwijl een lichte exaltatie daarentegen den duur van het proces aanmerkelijk kan verkleinen. De absolute waarde der gem. variatie (opmerkzaamheid) behoeft in het laatste geval dan ook weinig gestoord te zijn, 't geen ook blijkt uit de in de vorige bladzijden medegedeelde tabel.
d. Paranoia.
Gaan we de tabellen der patiënten, die we onderzochten en lijdende waren aan Paranoia acuta, eenigszins nauwkeurig na, dan blijkt, dat de duur der reactie langer is naarmate hallucinaties en verwardheid meer op den voorgrond treden. Neemt deze af dan zien we tevens de tyden kleiner worden, zooals bij patiënt O. 't geval is. Minder verlengd zijn de absolute waarden voor die gevallen, waarin hallucinaties of illusies slechts sporadisch optreden, zooals dit 't geval was bij de
patiënten Ub... en Veen In deze drie gevallen zagen
we de psychose langzamerhand verdwijnen. Patiënt V., waarby een reactieve depressie niet optrad, reageert daarop met normale tijden, terwyl voor de beide andere patiënten, waarbij de psychose na den partus was opgetreden en waar de reactieve depressie zeer sterk aanwezig was, de waarden lang niet zoo sterk dalen, ja zelfs nog boven 't normale blijven. Het is duidelijk, dat de verkorting, die hier had moeten optreden tengevolge van het verdwijnen van de psychose, verborgen blijft door de sterke reactieve depressie na de psychose. Eenigszins anders gedraagt zich de gemiddelde variatie; ofschoon de absolute waarden nog te groot blijven, zien we hier ondanks de reactieve depressie, de gemiddelde variatie, kleiner worden. De opmerk-


zaamheid schijnt dus door de physiologische depressie minder dan door de pathologische gehinderd te worden. Yan de overige zeven patiënten, die we onderzochten en lijdende waren aan
Paranoia chronica, had zich alleen bij Hoog een duidelijke
secundaire dementie ontwikkeld. De waarden, die hier gevonden worden, zijn zeer groot. Een dementie, doch in veel geringeren graad vond men bij de patiënten Cirk.. enScHO..,
terwijl bij Leeuw een aangeboren geringe imbecilliteit
te constateeren viel. Ook in deze laatste gevallen was de duur der reactietijden te groot, doch bereikten ze slechts de
helft van den duur voor Hoog gevonden. Het is dus
waarschijnlijk, dat door de Tuberculosis pulmonum, waaraan patiënt leed een invloed uitgeoefend is; de dementie zou toch alleen deze groote verlenging niet kunnen verklaren.
Zoowel van Rön als van Hilh.... z\jn de verkregen
waarden normaal, terwijl bij patiënt Yis... daarentegen de duur der reacties zeer lang is. Deze patiënten vertoonden noch een intelligentiedefect, noch waren de hallucinaties in verhouding van den duur der reactietijden. Bij pat. R. veroorzaakt ieder geruiscli een hallucinatie, terwijl patiënt Hilh.... en waarschijnlijk ook patiënt Yis... veel minder hallucineerden. Alleen 't feit der hallucinaties kan dus 't verschil in duur der reacties niet verklaren. We weten, dat patiënt Yis... steeds dreigende hallucinaties had, terwijl die van de patiënten
Hilh en Rön meer indifferent waren; een volledig
waansysteem was nog niet aanwezig.
Men moet dus hier aannemen, dat niet alle hallucinaties denzelfden invloed op een serie reacties uitoefenen, m. a. w. de invloed op de reacties niet alleen afhankelijk behoeft te zijn van de momentane hallucinatie, magj tevens van de reactie van de psyche op de voorafgegane hallucinatie.
Toch schijnt ons nog een andere verklaring mogelijk, naai aanleiding van hetgeen we meermalen bij 't onderzoek van patiënt Cirk.. konden vaststellen. We konden n.1. bij dezen patiënt constateeren, dat het optreden van een hallucinatie steeds werd


aangekondigd door een grooter worden der tijden, die hun maximum bereikten gedurende de acustische hallucinatie, terwijl na het verdwijnen de tijden weer tot de norma terugkeerden.
Op 24/4 1903 vinden we in een reeks:
331, 375, 428, 841, 531, foute reactie, 399 321, enz. AR1)
Hieruit zou men kunnen concludeeren, dat de psyche voordat een hallucinatie tot stand kwam in een prikkelingstoestand moest verkeeren van bepaalde intensiteit, dat, zoolang dit maximum niet bereikt was, nog geen gehoorshallucinatie tot stand kwam, maar de minste toename deze zou kunnen veroorzaken. We dienen ons dus het centrale zenuwstelsel van een gehoorshallucinant zoo voor te stellen, dat deze in een bepaalden, 't zij tijdelijken, 't zij voortdurenden prikkelingstoestand verkeert, dat deze toestand golvingen vertoont waarvan de hoogste punten hallucinaties kunnen verwekken. Van welken aard deze abnormale prikkelingstoestand moet zijn, en welke verschillende modeficaties deze moeten kunnen ondergaan en waar ze gelocaliseerd moeten zijn om deze meening voor alle gevallen pasklaar te maken, meenen wij hier niet verder te moeten bespreken.
e. Hebephrenie.
Meermalen hebben wij getracht van den katatonischen vorm der Hebephrenie den duur der reactie te bepalen. Telkens mislukte het ons vrijwel; wel kregen we eenige waarden waaraan we echter, omdat de serie hoogstens uit 10 reacties bestond, geen waarde kunnen hechten. Behalve dat deze zeer groot waren, verschilden ze onderling zeer sterk in duur.
In twee gevallen treedt zeer sterk 't negativisme op den voorgrond. Bij één, patiënt Wieg... bleek, dat de graad van negativisme zeer sterk den duur van de reactie verlengde,
T) AH = Acustische hallucinatie.


terwijl we voor beide gevallen konden constateeren, dat deze eveneens met de grootte van de serie proeven toenam, (zie tabel Kühler, serie 28/11 1903).
Yan een geval, waarbij de remissie zeer groot was, vonden we heel kleine waarden. Groote waarden vindt men voor den paranoiden vorm. Het is mogelijk, dat de licht aangeboren imbecilliteit hierbij invloed uitgeoefend heeft.
Eenige malen vinden we voor de absolute waarden, berekend naar Fechner zeer kleine getallen, dit wijst er op dat de curve zeer snel stijgt. Het is waarschijnlijk, dat in deze reeksen de stereotype bewegingen zeer sterk op den voorgrond zijn getreden. Het is wel niet mogelijk, hiervoor anders een verklaring te vinden.
De gem. variaties nemen, waar de psychose vooral door negativisme en stereotypie gekarakteriseerd is, sterk af, om toch nog zeer hoog te blijven. Dat dit er op zou wijzen, dat beide patiënten langzaam in het remissie stadium overgaan, zooals objectief kon vastgesteld worden, valt te betwijfelen, daartegen pleit de waarde van Wieg.... We moeten dus wel aannemen dat een zekere automatie naast de andere factoren haar invloed doet gelden. Yoor den paranoide vorm zijn de gem. variaties zeer groot, terwijl patiënt Gra. . bijna normale waarden geeft.
f. Dementia paralytica.
Al naar gelang bij onze patiënten, lijdende aan dementia paralytica, de positieve (patiënt Keit.., v. W... de Yr...
en de Gr...) of negatieve (T., de L en Wok )
gevoelstoon de overhand heeft, zien we kleinere of grootere reactietijden optreden. Dat deze niet voornamelijk van andere factoren, maar wel degelijk met den affecttoestand van den patiënt samenhangt, bewijzen b.v. de tabellen van de Vr... en T. De dementia was bij den eersten zeer sterk uitgesproken, daarbij had bij dezen patiënt steeds een vroolijk geexalteerde stemming de overhand, terwijl de dementia bij den tweeden patiënt veel geringer was.


Gaan we na, welken invloed de graad van dementie by de patiënten, verkeerend in het exaltatie stadium van dem. par. op den duur van de reactie uitoefent, dan zien we hier, dat de exaltatie niet alleen het meerdere defect, uitgedrukt door de Rt. kan bedekken, maar tevens zien we bij deze patiënten, dat de reactietijden zeer klein kunnen zijn. Zoo vinden we bij Keit. ofschoon 't defect grooter is dan bij i>e Gr..., de waarden veel kleiner. Hiermede overeenkomend was de affecttoestand van patiënt de Gr. veel minder exaltatief, dan van pat. K., toch zijn bij twee van de 4 patiënten ofschoon de exaltatie de overhand had, de absolute waarden groot; wat er op zou wijzen, dat de reacties, indien ze niet onder een bepaalden psychischen toestand stonden, nog meer verlengd zouden zijn.
Zagen we bij de exaltatie de tijden ondanks 't intelligentiedefect toch betrekkelijk kleiner worden, 't omgekeerde heeft plaats voor den patiënt, verkeerende in de melancholische phase der dem. paralytica Ofschoon de dementie veel sterker uitgesproken was bij pat. de L.... dan bij patiënt T., zien we overeenkomstig den grooteren depressieven toestand van den laatste, de tijden veel langer zijn. Vooral in deze laatste gevallen vinden we zeer groote waarden.
A7oor alle patiënten zien we bij het optreden der remissies de reacties ongeveer normaal worden.
Hetzelfde onderscheid als voor de reactietijden vinden we ook wanneer we de gemiddelde variaties nagaan. Ook hier heeft de negatieve gevoelstoon tengevolge, dat de gem. variatie grooter wordt, zoodat we ook weer moeten aannemen, dat de opmerkzaamheid, meer onder den invloed v. d. affecten, dan wel door andere invloeden veranderd wordt. De positieve gevoelstoon begunstigt de snelheid van de reacties en vaak ook de opmerkzaamheid, terwijl de negatieve de snelheid vermindert en meestal de opmerkzaamheid tegenwerkt. Bijna in alle gevallen is de gem. variatie te groot, dus de opmerkzaamheid gestoord, terwijl deze gedurende een remissie weer beter kan functioneeren.


g. Dementia senilis.
Meer dan bij alle andere psychosen ziet men voor die gevallen, waarbij dementie op den voorgrond treedt, de eerste waarden in 't oog vallend groot, om langzamerhand een minimum te bereiken, waarbij echter de schommelingen nog steeds zeer groot zijn. Men onderscheidde hierna een grove oefening, die dan alleen in de eerste 2 a 3 reeksen uitkwam, en een fijne oefening: de langzame daling, totdat het minimum bereikt was. Het komt ons echter voor, dat, als men de gemiddelde variatie als maatstaf voor 't al of niet goed reageeren aanneemt, hiertegen wel iets is in te brengen.
Zoo zien we in onze gevallen, ofschoon in een geval de reactietijd sterk daalt, de gem. variatie hieraan niet deelnemen. Op dezen grond, en het niet aanwezig zijn vau grove oefening in de reeks, komt het ons voor, dat hier een meer plausible verklaring te vinden zou zijn.
Het is waarschijnlijk, dat de eerste waarden beter, dan die verkregen met vele vooroefeningen, den psychischen toestand van den patiënt weergeven, en dat de latere meer onder den invloed van het automatisme, een verkorting hebben ondergaan. Deze oefening heeft echter voor de meesten zoo gebrekkig plaats, dat een afname van de gem. variatie er niet het gevolg van is; terwijl voor die gevallen tevens, waar door geringere afname der psychische functies oefening nog eenigszins beter tot stand kan komen, zooals dit het geval is voor patiënt Radem...., de gem. variatie wel kleiner wordt, daarentegen't onderscheid der S. en M. R. geheel vervalt.
Ofschoon, zooals we hierboven gezegd hebben, de waarden in één geval onder den invloed van oefening tamelijk sterk daalden, zijn de tijden overigens zeer groot; vooral is dit het
geval voor patiënt Pr Hier traden echter voortdurend
sterke angstaffecten op. Het is dus waarschijnlijk, dat de grootere waarden, die hier gevonden worden, daarvan afhankelijk zijn. Verder zien we bij de patiënten Hoe en Pr....,


waar de dementia sterk was uitgesproken, dat de gemidd. variatie zeer groot is, terwijl bij patiënt R. hoewel nog sterk schommelend en groot, deze aanmerkelijk kleiner is.
We zien dus, bij deze patiënten ook do opmerkzaamheid ceteris paribus met de toename van het defect afnemen.
k. Epilepsie.
De meeste onderzoekingen werden uitgevoerd met patiënten lijdende aan epilepsie. Ter verkrijging van een volledig overzicht was het daarom gewenscht, die gevallen te zamen te nemen waarbij ongeveer dezelfde pathologische factoren op den voorgrond traden.
Twee patiënten, waarbij de dementie tamelijk was uitgesproken en aanvallen en schokken vooral in 't begin sterk optraden, konden we gedurende eenige maanden achtereen onderzoeken. Deze patiënten maakten daarenboven dezelfde kuur door, (opium daarna natr. bromatum) wat de overeenkomst nog grooter maakt.
In het begin wanneer de toevallen nog sterk optreden, zijn de absolute waarden der reactietijden groot om later tegelijk met het aantal der aanvallen sterk te dalen, zoodat ten slotte de waarden zich niet ver boven die der normalen verheffen. Beide patiënten waren zeer ongevoelig voor broom; hoewel de dosis tamelijk groot was kwam nooit bromismus voor. Daar nu uit andere gevallen blijkt, dat broom, in staat is door summatie de reactietijden te verlengen, zoo ben ik gedwongen te concludeeren, dat de ongevoeligheid voor bromismus, parallel gaat met de niet verlenging der reactietyden door 't broom, of m. a. w., dat de reactietijden een uitstekende indicator zijn voor de ophooping van broom in het organisme. Er blijkt hierbij tevens, dat bij een epilepticus een enkel toeval meestal van geen invloed op den duur der reactie is.
De schommelingen zijn in beide gevallen zeer groot, doch worden evenals de reactietijden op 't laatst veel kleiner.


Duidelijk berusten in beide gevallen de schommelingen op een daling der absolute waarden.
Een constant onderscheid der M. en s. reacties kon niet geconstateerd worden. Bij patiënten niet intelligentiedefect kan dit heel goed ook daarop berusten, dat 741 aan den eisch alleen op den mot. of sensorischen prikkel te letten niet of niet steeds voldoen. Men zou zelfs kunnen denken, dat een inconstant onderscheid tusschen de reactietijden de verdenking van intellegentiedefect opwekt.
In beide gevallen is de absolute waarde der gemiddelde variatie in 't begin zeer groot, om met het verdwijnen der aanvallen sterk te dalen, sterker zelfs dan de reactietijden. Toch blijft voor een van beiden de absolute waarde nog zeer groot. De schommelingen zijn niet proportioneel aan de schommelingen der reactietijden maar veel sterker uitgesproken. Bij % berekening zijn vooral bij K. de waarden zeer hoog. bij patiënt B. veel minder. Dit staat in verband met de sterkere psychische stoornissen, die bij K. werden waargenomen. In beide gevallen daalt de % verhouding.
Wat nu de quaestie betreft voor de oorzaak der verlenging van de reactietijden en de gemiddelde variaties, zoo is, als boven reeds gezegd, een invloed van de medicamenten in deze twee gevallen buiten gesloten, als oorzaak kan dus alleen beschouwd worden, öf het intelligentiedefect, dat zich ten gevolge van jarenlange vooraf gegane toevallen ontwikkeld heeft, öfde aanvallen, die gedurende mijn onderzoek, dus den laatsten tijd zijn opgetreden en aan welke 't wel geoorloofd is een remmende invloed, vooral wat we er van weten, toe te schrijven.
Daar het heel onwaarschijnlijk is, dat een chronisch intelligentiedefect in zoo korten tijd zooveel zou kunnen verbeteren, zoo moet ik concludeeren, dat de zeer lange reactietijden, die gedurende de eerste maanden verkregen zijn, althans gedeeltelijk berusten op den invloed van de telkens zich herhalende schadelijke inwerking der aanvallen op het psychische le\ en. Daarbij moet er den nadruk opgelegd worden, dat


zeker een geïsoleerde aanval deze uitwerking niet heeft, maaide herhaalde aanvallen.
Twee patiënten werden onderzocht waarbij gedurende het onderzoek een status epilepticus werd waargenomen. Rij beide patiënten bestond een licht intelligentiedefect. Bij patiënt Lech. . kwamen tevens veel aanvallen voor. Hierbij zijn de absolute
waarden zeer groot, terwijl ze bij patiënt Yiss slechts
weinig van normale verschillen. Ik zou dus meenen, dat een serie van aanvallen wel in staat is de reactietijden te verlengen. Hierbij valt echter op te merken, dat, terwijl patiënt Lech... reeds den dag volgende op het eindigen van den status epilepticus
onderzocht werd, 't onderzoek bij Viss eerst plaats had
± 9 dagen na de serie aanvallen, toen patiënt reeds 5 dagen goed georienteerd was. Bij beide patiënten verdwijnt eenige dagen na de serie aanvallen langzamerhand de vertragende invloed. De schommelingen der absolute waarden zijn voor beiden zeer groot. Het verschil der reactietijden voor de twee patiënten zou kunnen ontstaan, èn door 't zoutlooze dieët (nl. bij patiënt Lech ..) èn door de meerdere stoornis in de psychische functies.
Ook hier valt geen onderscheid tusschen sensor, en musc. reactietijd waar te nemen.
De gemiddelde variatie is vooral groot voor patiënt Lech..,
minder groot voor patiënt Yiss De schommelingen dei-
gemiddelde variaties zijn voor beiden groot, grooter dan voor de reactietijden zelf.
Karakter-veranderingen traden vooral bij twee patiënten op den voorgrond. Bij beiden spelen aanvallen gedurende hun verblijf in de kliniek geen grooten rol. Bij een der patienten trad bromismus op. Deze gebruikte reeds sedert langen tijd 4 gr. per dag, terwijl de andere 6 gram zonder eenig verschijnsel verdroeg. De absolute waarden zijn voor beide patiënten groot, of het gebruik van natrium bromatum hierop invloed heeft gehad is niet met zekerheid te ontkennen, misschien voor 't eene geval wel. M,eer waarschijnlijk is, dat het intelligentiedefect daartoe grootendeels aanleiding zal gegeven hebben.


Duidelijk berusten in beide gevallen de schommelingen op een daling der absolute waarden.
Een constant onderscheid der M. en S. reacties kon niet geconstateerd worden. Bij patiënten met intelligentiedefect kan dit heel goed ook daarop berusten, dat zij aan den eisch alleen op den mot. of sensorischen prikkel te letten niet of niet steeds voldoen. Men zou zelfs kunnen denken, dat een inconstant onderscheid tusschen de reactietijden de verdenking van intellegentiedefect opwekt.
In beide gevallen is de absolute waarde der gemiddelde variatie in 't begin zeer groot, om met het verdwijnen deiaanvallen sterk te dalen, sterker zelfs dan de reactietijden. Toch blijft voor een van beiden de absolute waarde nog zeer groot. De schommelingen zijn niet proportioneel aan de schommelingen der reactietijden maar veel sterker uitgesproken. Bij % berekening zijn vooral by K. de waarden zeer hoog. bij patiënt B. veel minder. Dit staat in verband met de sterkere psychische stoornissen, die bij K. werden waargenomen. In beide gevallen daalt de % verhouding.
Wat nu de quaestie betreft voor de oorzaak der verlenging van de reactietijden en de gemiddelde variaties, zoo is, als boven reeds gezegd, een invloed van de medicamenten in deze twee gevallen buiten gesloten, als oorzaak kan dus alleen beschouwd worden, öf het intelligentiedefect, dat zich ten gevolge van jarenlange vooraf gegane toevallen ontwikkeld heeft, öfde aanvallen, die gedurende mijn onderzoek, dus den laatsten tijd zijn opgetreden en aan welke 't wel geoorloofd is een remmende invloed, vooral wat we er van weten, toe te schrijven.
Daar het heel onwaarschijnlijk is, dat een chronisch intelligentiedefect in zoo korten tijd zooveel zou kunnen verbeteren, zoo moet ik concludeeren, dat de zeer lange reactietijden, die gedurende de eerste maanden verkregen zijn, althans gedeeltelijk berusten op den invloed van de telkens zich herhalende schadelijke inwerking der aanvallen op het psychische leven. Daarbij moet er den nadruk opgelegd worden, dat


zeker een geisoleerde aanval deze uitwerking niet heeft, maaide herhaalde aanvallen.
Twee patiënten werden onderzocht waarbij gedurende het onderzoek een status epilepticus werd waargenomen. Bij beide patiënten bestond een licht intelligentiedefect. Bij patiënt Lech. . kwamen tevens veel aanvallen voor. Hierbij zijn de absolute
waarden zeer groot, terwijl ze bij patiënt Yiss slechts
weinig van normale verschillen. Ik zou dus meenen, dat een serie van aanvallen wel in staat is de reactietijden te verlengen. Hierbij valt echter op te merken, dat, terwijl patiënt Lech... reeds den dag volgende op het eindigen van den status epilepticus
onderzocht werd, 't onderzoek bij Yiss eerst plaats had
± 9 dagen na de serie aanvallen, toen patiënt reeds 5 dagen goed gecrienteerd was. Bij beide patiënten verdwijnt eenige dagen na de serie aanvallen langzamerhand de vertragende invloed. De schommelingen der absolute waarden zijn voor beiden zeer groot. Het verschil der reactietijden voor de twee patiënten zou kunnen ontstaan, èn door 't zoutlooze dieët (nl. bjj patiënt Lech..) èn door de meerdere stoornis in de psychische functies.
Ook hier valt geen onderscheid tusschen sensor, en musc. reactietijd waar te nemen.
De gemiddelde variatie is vooral groot voor patiënt Lech..,
minder groot voor patiënt Yiss De schommelingen der
gemiddelde variaties zijn voor beiden groot, grooter dan voor de reactietijden zelf.
Karakter-veranderingen traden vooral bij twee patiënten op den voorgrond. Bij beiden spelen aanvallen gedurende hun verblijf in de kliniek geen grooten rol. Bij een der patienten trad bromismus op. Deze gebruikte reeds sedert langen tijd 4 gr. per dag, terwijl de andere 6 gram zonder eenig verschijnsel verdroeg. De absolute waarden zijn voor beide patiënten groot, of het gebruik van natrium bromatum hierop invloed heeft gehad is niet met zekerheid te ontkennen, misschien voor 't eene geval wel. M,eer waarschijnlijk is, dat het intelligentiedefect daartoe grootendeels aanleiding zal gegeven hebben.


Voor een der patiënten is de schommeling der absolute waaiden zeer groot, mogelijk is het aantal proeven in 't andere geval te gering, en zijn daardoor de afwijkingen verborgen gebleven. Want hier bestond naast de stemmingswisseling nog plotseling invallende waandenkbeelden, die zeer zeker schommelingen zouden doen vermoeden.
Een onderscheid tusschen sensor, en musc. reacties is niet aanwezig.
De absolute waarde der gemiddelde variatie is voor beiden groot en schommelt zeer, zelfs meer dan de reactietijden zelf. Ook het maximum der procentueele berekening is te hoog. Het blijkt dat de schommelingen, die voor beide wijzen van berekening voorkomen, alleen afhankelijk zijn van de labiliteit der stemming.
Een patiënt dien we gedurende eenige dagen in een epileptischen droomtoestand onderzochten, had gedurende dien tijd abnorme kleine waarden, zoowel voor de reactietijden als de gemiddelde variatie. Ook de schommelingen zijn voor beiden zeer gering. Hetzelfde zien we na een tweeden droomtoestand, die slechts één dag duurt,waarin eveneens de tijden en de gemid. variatie kleiner worden.
Een onderscheid tusschen de musc. en sensor, reactie gedurende den normalen toestand aanwezig, is bijna verdwenen in den droomtoestand. Wat de verklaring voor dit eigenaardig verschijnsel betreft, zoo is er op te wijzen, dat juist in een epileptischen droomtoestand vaak uitsluitend ingewikkelde associaties gestoord zijn, terwijl eenvoudige reacties b.v. gewelddadige, op grond van hallucinaties of reeële prikkels, zelfs bespoedigd en versterkt zijn; daarbij komt dat bij droomtoestanden een neiging tot automatische mechanische associaties bestaat, wat het reageeren bij mijn proeven veel gemakkelijker moet maken.
Bij twee patiënten kwamen vooral absences voor. In het eene geval bestond tevens een zware dementie. De geisoleerde toevallen, die bij deze patiënten voorkomen, hebben op den


duur der reactie geen invloed, tevens hebben ook medicamenten geen invloed gehad. In een geval waar de dementie bestaat zijn de absolute waarden vrij groot, het ander geeft geen trage reactie te constateeren. Het blijkt ook hierbij duidelijk, dat absences slechts een momenteelen invloed hebben, oogenblikkelyk daarna zijn de reacties weer normaal, de gemiddelde variatie kan zelfs kleiner zijn.
Bij beide patiënten zijn de absolute waarden der gemiddelde variaties abnormaal groot, de schommelingen echter gering, maar toch nog grooter dan bij de reactietijden. We zien dus de absences meer invloed uitoefenen op de gemiddelde variatie, dan op de reactietijden.
Sporadisch traden de toevallen op bij de patiënten Pic... en Phil... Het psychisch onderzoek was hier geheel negatief, ook experimenteel konden geen afwijkingen van den normalen toestand geconstateerd worden. Of in 't eene geval de tijden zonder gebruik van broom nog korter zouden geweest zijn, is zeer twijfelachtig,
De hoofdconclusies met 'toog op epilepsie zijn de volgende:
a. Een geisoleerde toeval heeft geen aantoonbaren invloed op den reactietijd.
b. Een serie van toevallen kan den reactietijd sterk verlengen.
c. Het voortdurend optreden van geisoleerde aanvallen waarschijnlijk ook van de absences, veroorzaakt steeds een verlenging van de reactietijden, die met de vermindering van de aanvallen weer afneemt; dit staat in verband met een algemeene psychische remming door de toevallen.
d. De dementia epileptica verlengt de reactietijden slechts in geringe mate, wel iets meer de gemiddelde variatie.
e. In droomtoestanden kan de reactietijd zelfs korter zijn dan buiten den droomtoestand.


i. Hysterie.
De gevallen, die wij onderzochten kunnen allen tot de „grande hysterie" gerekend worden, daaronder zijn ook nog die vormen gerekend waarbij een hysterische psychose gedurende eenigen tijd bestaan had. In drie gevallen was de genezing bijna volkomen. Bij een van deze gevallen, die reeds vroeger eenmaal in de kliniek behandeld werd, vinden we groote absolute waarden vooral in 't begin van 't onderzoek, die echter spoedig plaats maken voor normale tijden. We hebben gemeend, dat de groote waarden in het begin van de experimenten gevonden, den werkelijken duur van de reactie weergeven, terwijl de latere kleine waarden, verkregen waren onder invloed van het automatisme, dat zich van de reageerende beweging had meester gemaakt. Dan zouden we dus moeten aannemen, dat ook een herhaald optreden van de hysterische psychose aanleiding geeft tot verlenging van eenvoudige psychische processen. Hiermede in overeenstemming is de gemiddelde variatie, die voor dezen patiënt veel grooter is dan voor de anderen.
Wat we bij den epileptischen droomtoestand konden constateeren blijkt ook voor een hysterischen 't geval te zijn. De absolute waarde is zeer klein, de schommeling gering, en 't verschil in duur der sensor, en musc. reactie geheel verdwenen. Dit verklaart waarom het optreden van hallucinaties een plotselinge gewelddadige handeling kan tengevolge hebben, zooals we dit in deze gevallen zien plaats hebben.
De laatste patiënte, die onderzocht werd, om het mooie symptomencomplex, de trots van de kliniek, doch voor zich zelf tot last, zoo dat ze zelfs eenmaal zelfmoord poogde te doen, gaf bij oppervlakkige beschouwing hoegenaamd geen afwijkingen. Zoowel de neutrale, sensorische als motorische tijden kwamen bijna in grootte met elkander overeen, terwijl dit verschil volgens de berekening van Fechnek geheel wegviel. Verdwenen was verder het tijdverschil der musc. en sensor, reactie. Brengen we deze series in curven . . .


A. Neutrale reacties. B. Neutrale reacties. C. Sensorieele reacties, •{eerste serie 14 7 '04) (tweede serie 14/7 '04) (serie 15/7 '04)
D. Musculaire reacties, (serie 16/7 '04).
Musculaire reacties.
sensorieele reacties.
In deze curven hebben de eenheden der abscissen en ordinaten de dubbele grootte van de vorige andere 4 curven.
dan zien we, dat alle het motorische type vertoonen, m. a. w. dat slechts eene top gevonden wordt en de stijging en daling vrij sterk zijn.
Slechts eenmaal in curve B vinden we een aanduiding waar een tweede top gevonden wordt. Verder zien we, dat zoowel voor de neutrale, als voor de mot. en sensor, reacties de toppen steeds op dezelfde plaats gevonden worden. Een geringe afwijking hierop, vinden we in curve E, waar de mot. top minder scherp is dan de sensor. De afwijkingen zijn echter
15


zoo gering, dat dit verschil, tot geen verdere detailleering aanleiding kan geven. Deze curven leveren het bewijs, dat, ofschoon bij psychisch onderzoek bijna geen afwijkingen konden vastgesteld worden, daar het symptomencomplex zich bijna uitsluitend tot de motorische en sensibele spheer bepaalde, experimenteel wel degelijk afwijkingen te constateeren vallen, die ons geheel verklaren de labiliteit der stemming, die bij deze ziekte zoo sterk op den voorgrond treedt.
k. Neurasthenie.
Bij een der patiënten, waarbij 't lijden reeds geruimen tijd bestond, vinden we den duur van de reactie verlengd, bij een anderen patiënt waarbij ten gevolge van een nerveuse dyspeptie angstaanvallen optraden, zien we de waarden alleen wat te sterk schommelen. In beide gevallen is de gemiddelde variatie te groot. De overige laten, voor zoover als we met zekerheid kunnen nagaan, geen veranderingen aan hunne absolute waarden waarnemen. Deze gingen dan ook spoedig in genezing over. Men zou hieruit kunnen concludeeren, dat die gevallen van neurasthenie prognostisch 't gunstigst waren, waarbij reactietijden en de gemiddelde variatie weinig van de norma afwijken.


HOOFDSTUK VI.
Invloed van de verschillende psychopathische toestanden op den duur van den eenvoudigen reactietijd.
Onder de groep der psychische functies, die den raensch als homo sapiens de eminente plaats in de reeks der levende wezens doen innemen, moeten in de eerste plaats de affecten genoemd worden. Eerst hierdoor ondergaat de geest die veredeling, die sinds jaren en eeuwen door de dichters bezongen werd.
Ofschoon het hier de plaats niet is, om ons met de verschillende theorieën, die in den loop der jaren ieder op hunne beurt minder of meer de aandacht hebben getrokken, bezig te houden, zoo meen ik toch in enkele woorden die te moeten mededeelen, welke gedurende het tijdperk der experimenteele psychologie zijn verdedigd geworden. De eenvoudigste zeker is die, welke de affecten verdeelt in lust en onlust. Hierbij wordt verondersteld, dat iedere voorstelling is verbonden met een der twee qualiteiten. dat echter dit lust en onlustgevoel wat hun quantiteit en het verbonden zijn aan een bepaalde voorstelling, veranderingen kunnen ondergaan. Volgens eene andere theorie, die door Prof. Ziehen ') verdedigd wordt, wordt eveneens van lust en onlust gesproken. Deze kent echter zoowel aan het lust- als onlustgevoel verschillende qualiteiten en intensiteiten toe. Prof. Ziehen spreekt dan ook van een positieven en een negatieven gevoelstoon.
Een zeer gecompliceerde voorstelling van het wezen der affecten geeft ons Wundt in zijn „Grundzüge der physiolo-
x) Leitfaden der physiologischen Psychologie.


gischen Psychologie". Naast het gevoel van „Lust und Unlust" neemt hij nog aan „Erregung und Beruhigung" * „Spannung und Lösung".
Het zij verre van ons, hier de verschillende theorieën in hun voor en tegen te onderzoeken, het was ons alleen hierom te doen, aan te toonen, dat in de verschillende theorieën twee qualiteiten der affecten sterk tegenover elkander staan.
Wilden wij toch met eenig succes den invloed op den duur der reactietyden voor verschillende affectieve toestanden bij krankzinnigen nagaan, dan moeten we ons voorloopig tevreden stellen met eene in 't oog vallende, niet twijfelachtige afwijking. Onderscheiden we den gevoelstoon met andere autoren in een negatieven en positieven, dan zijn, gevoel van depressie en angst aan den eenen kant en het gevoel van vroolijkheid en exaltatie aan den anderen kant, de uitersten die men in de twee qualiteiten kan onderscheiden. We hebben dus: als negatieven gevoelstoon vooral angst en depressie; als positieven gevoelstoon vooral vroolijkheid en exaltatie.
Minder gemakkelijk was het, deze proeven met normalen uit te voeren, omdat het niet zoo eenvoudig is, iemand plotseling van stemming te veranderen, of deze in de een of andere richting zoo op te wekken, dat er in werkelijkheid gedurende het uitvoeren der experimenten een depressie of exaltatie optrad in dier mate, dat afwijkingen te constateeren waren.
Betrekkeiyk eenvoudig ging het met patiënten, die, alhoewel gewoonlijk zeer tevreden met den toestand in de kliniek, zeer naar huis verlangden. Gedurende het experiment werd b. v. in een pauze: over de opname in de kliniek, over het eventueel ontslag enz. met den patiënt gesproken en van de gemoedstemmingen die hiervan het gevolg waren, gebruik gemaakt voor het bovenvermeld doel. Vergelijken we nu de verschillende tabellen, dan is het niet overal duidelijk, dat een negatieve gevoelstoon gepaard gaat met een verlenging der reactietijden, doch zagen we vaak gedurende de eerste reacties de waarden enorm stijgen, om dan langzaam weer te dalen;.


zoo is het verschil soms grooter dan 200 7. Dat dit verschil niet in alle tabellen in t oog valt, is deels hieraan te wijten, dat de uitwerking weder gauw verdween, en dan de groote aanvangswaarden op het gemiddelde weinig invloed meer uitoefende (principe van de methode van berekening volgens Kraepelin). Had een negatieve gevoelstoon eene verlenging van den duur der reactie ten gevolge, een geëxalteerde stemming ging niet altijd gepaard met een sneller worden der reactie, doch meestal zien wij deze toch optreden.
Dit onderscheid is misschien zoo te verklaren, dat een vroolijke stemming meestal gepaard gaat met een groot getal afleidende gedachten, waardoor de opmerkzaamheid niet ten volle op den prikkel gevestigd wordt.
Konden we op deze wijze door het suggereeren van een bepaalde vroolijke ot angstige voorstelling den invloed hiervan op den reactietijd nagaan — en als algemeenen regel stellen, dat depressie en angst met een verlenging, vroolijkheid en exaltatie met een versnelling van de reactie gepaard gaat, — sterker is nog en meer frappant het verschil, als we de reactietijden van onze patiënten, waarbij depressie of exaltatie op den voorgrond treden, nagaan.
Enorme grootten nemen soms de eersten aan, zoodat het gebeuren kan, dat voor het tot stand komen van de eenvoudige reageerende beweging meer dan 500 1 geëischt wordt. Het tegenovergestelde zien we bij de laatsten plaats hebben; hier zijn de getallen in verhouding tot de eersten in sommige gevallen abnorm veel kleiner, en wordt de reageerende beweging volkomen automatisch.
De invloed der affecten op den duur der reactietijden is gebleken zoo enorm groot te zijn, dat alle overige omstandigheden soms daarvoor kunnen verborgen worden, zoodat men geneigd zou kunnen zijn, in zulke gevallen te denken, dat de waarden slechts de stemming van den patiënt weergeeft.
Na de affecten zijn het de hallucinaties, die het meest den duur der reactietijden veranderen.


Deze invloed kan zoowel momenteel als van langen duur zijn, afhankelijk van de mate van den prikkelingstoestand, waarin de schors verkeerde. Zagen we de absolute waarden deitijden, die met het opduiken der hallucinaties samenvielen, zich enorm verlengen en soms de aanzienlijke grootte van 1000 <7 bereiken, opgemerkt dient te worden, dat de hallucinatie tot dezelfde sfeer moest behooren, als de prikkel waarop door den reagent de reageerende beweging werd uitgevoerd. De verlenging der tijden verviel terstond, zoodra de prikkel of de hallucinatie tot andere sensorische sfeeren behoorde. Dan konden al naar gelang het samenvallen van den werkelijken en den niet geobjectiveerden prikkel de tijd verlengd of verkort zijn ').
De waanvoorstellingen konden meestal slechts in die gevallen veranderingen van den duur der reactie teweeg brengen, wanneer ze den patiënt geen oogenblik het peinzen beletten, of als ze bestonden in achterdocht tegenover de uit te voeren beweging; overigens was de invloed zeer gering.
Door de afname der intelligentie worden de eenvoudige psychische processen niet in die mate veranderd, als men met recht zou kunnen denken. Ofschoon in duidelijk uitgesproken gevallen steeds verlenging te constateeren viel, was deze meerendeels door 't optreden van een bepaalden affecttoestand, 't zij den positieven, 't zij den negatieven, geheel verborgen. Dit veroorzaakte vaak een tegenovergesteld resultaat, dan men uit den graad van 't defect kon verwachten.
Meer nog dan de duur der reactie scheen ons het langzaam optreden van de grove oefening er op te wijzen dat er een zware dementie bestond. Gaan we toch onze reeksen, waaruit iedere tabel is samengesteld, na, dan blijkt vaak daar de grove oefening langzaam op te treden, waarbij het intellect zeer veel te wenschen overlaat, zoodat ik geneigd ben te veronderstellen, dat daar zeker van een intelligentiedefect sprake is, waar de instelling op een bepaalde eenvoudige beweging eerst dooreen grove oefening langzaam bereikt wordt.
i) Vergelijk daarmede Wundt, Phys. Psycli. 5 Aufl. bladz. 366, Bd. III.


Invloed van de medicamenten op den duur der reacties 1).
Van de slaapmiddelen, die in de kliniek te Utrecht, Halle en Berlijn worden gegeven, waarbij trional, amyleen hydraat, chloral-amid en hyoscin in de eerste plaats genoemd kunnen worden, kan men de werking, omdat deze voor de bovengenoemde medicamenten wat de reactietijden betreft ongeveer dezelfde is, zich als volgt voorstellen:
Veronderstellende, dat voor ieder der medicamenten een dosis wordt gegeven, waarbij na korteren of langeren duur de slaap intreedt, zoo ziet men met het afnemen der psychische functie de absolute waarde verlengen; deze toename is echter niet proportioneel aan de afname van de psychische functies en bereikt zelden een hooger absolute waarde dan 500 ?, waarna dan plotseling de reactie uitblijft. Over 't algemeen kan men aannemen, dat stijging tamelijk snel, soms in enkele minuten tot stand komt, om dan met het bereiken van het bovengenoemd maximum door het uitblijven der reacties te eindigen. In bijna alle gevallen, die we onderzochten, was dan gewoonlijk een tamelijk diepe slaap opgetreden.
Een enkele maal waren we in de gelegenheid het intreden van den physiologischen slaap, in zooverre die bij onze patiënten physiologisch kon genoemd worden, op den duur der reactie te onderzoeken. Het resultaat verschilde slechts weinig van het, door de bovengenoemde medicamenten veroorzaakte. Ook hier bereikte de grootste absolute waarde zelden meer dan 500 s-; alleen was in dit geval het tijdperk dat de verlenging optrad tot aan het intreden van den slaap, nog korter en duurde slechts 1 a 2 minuten.
Van de medicamenten, die bij vele patiënten uit een therapeutisch oogpunt werden gegeven, noem ik slechts het natrium
i) Wij moeten hierbij opmerken, dat onderstaande resultaten slechts als toevallige waarnemingen moeten beschouwd worden, waarom het noodzakelijk is, dat ze nogmaals gecontroleerd worden.


bromatum, en 't pulvis opiï, omdat we meermalen in de gelegenheid waren, hiervan de werking na te gaan.
Ofschoon bij eenige patiënten gedurende eenige weken het pulvis opiï tot een hoeveelheid per dag van 0,5 gr. toegediend werd, hebben we nooit met zekerheid kunnen vaststellen, of werkelijk door 't gebruik van dit medicament verandering in den duur der reactie optrad, hetgeen waarschijnlijk daarop berust, dat deze dosis zeer langzaam door allengs de dosis te vergrooten, bereikt werd.
Evenmin was de werking van het natr. bromatum op de psychische functies groot, in de dosis waarbij ze werd toegediend. Gewoonlijk konden 4 en 6 gram per dag, weken achtereen gegeven worden, zonder dat er veranderingen in den duur der reacties te bespeuren was. Trad echter, 't geen bij onze patiënten nooit beneden de 3 gram per dag het geval was, bromismus op, dan zagen we den duur der reacties aanmerkelijk verlengen, bijna proportioneel met den graad van het bromismus, zoodat de reactietijd in die gevallen kan beschouwd worden, als een indicator van de ophooping van broom in het organisme.
Invloed van hydropathische proceduren op den duur der reacties.
Gewoon, om alles, wat het doen en laten der patiënten betrof, voor het begin der experimenten te noteeren, wat gewoonlijk, omdat de levensomstandigheden, waarin de patiënten in de kliniek verkeerden, volkomen uniform waren, tot geen bijzondere opmerking aanleiding gaf, was ons toch reeds eenige malen opgevallen, dat patiënten, die gewoonlijk een tamelijk constanten absoluten reactietijd hadden, plotseling in den duur van den gemiddelden reactietijd verandering vertoonden. Het bleek ons dan vaak, dat niet lang voor het experiment een bad genomen was. Ofschoon we, daar het aantal onderzoekingen dat we hieromtrent deden, te klein was, niet op volledigheid aanspraak willen maken, zijn onze resultaten, zooals het mij voorkomt interessant. Zoo bedroeg bij een patiënt de duur


van de reactie voor alle gemiddelden na het bad 40 u minder; nog meer in 't oog vallend was de afname volgens de berekening van Fechner, hierbij konden we een verschil constateeren van 80 <r. Deze afname der absolute waarden werd nog geconstateerd 3 uur, nadat een bad van 36° C. gedurende 15 minuten genomen was.
Een eveneens zeer verrassend resultaat vonden we na een warme hydropathische inpakking bij een der patiënten met slechts matige exaltatie en symptonien van bewegingsdrang. Zoowel de sens. als de motor, reacties zijn iets versneld, hierbij bedraagt het verschil voor en na de inpakking 20 <r. Daarbij is nog opvallend, dat het onderling verschil der gemiddelden, dat voor de inpakking nog tamelijk aanzienlijk is, na de inwikkeling zoo goed als verdwenen is, daarenboven is de gemiddelde variatie eveneens zeer gedaald.
We zien dus hier zoowel de sensor, als de mot. reacties zeer sterk het motorisch type aannemen. Het ligt nu voor de hand te vragen, welk gedeelte van de reactie onder dien invloed zoo verandert, het zuiver physiologisch of 't psychophysisch gedeelte van het proces. Vooralsnog bestaat er geen reden, om aan te nemen dat alleen de geleiding in de periphere zenuwen versneld wordt. Verder blijkt daar de versnelling zoowel de mot. als de sens. reactie betreft, dat beiden daaraan mede doen.
Een ding blijkt uit deze onderzoekingen, en waarschuwt misschien tegen den tot nu toe algemeen toegepasten therapeutischen maatregel, om geëxalteerden en motorisch onrustigen een warm bad, of een warme inpakking voor te schrijven, om daardoor de ideeënvlucht en bewegingsdrang te verminderen.
Al waren onze proeven over den invloed der hydropathische proceduren op den duur der reactie ook gering in aantal, zoodat we niet naar alle richtingen hunne werking konden nagaan; zoo kan toch het experiment de algemeene ervaring, steunen, en is het mogelijk langs dezen weg op meer wetenschappelijke grondslagen de hydrotherapie in de psychiatrie toe te passen, dan tot nu toe gedaan is.


Invloed van geruischen op den duur der reacties.
Ter loops zij hier nog opgemerkt, dat het vermoeden van Prof. Ziehen, dat de opmerkzaamheid zich beter laat concentreeren op een verwachten prikkel, wanneer een monotoon constant zwak geruisch op hetzelfde zintuig, als waarop de, in dit geval, acustische prikkel inwerkt, met het resultaat uit de experimenten verkregen, overeenstemt. Komen echter meer geruischen van verschillende intensiteit en qualiteit het experiment storen, dan nog ziet men bij normale personen slechts een geringe verlenging der absolute waarden, genoeg echter om het karakteristiek onderscheid in duur der sensor, en musc. reactie te doen verdwijnen en de gemiddelde variatie, zoolang de reactie haar motorisch karakter nog niet aangenomen heeft, al is het ook slechts in geringe mate, te doen toenemen. Bij de meesten onzer patiënten scheen de invloed der geruischen veel minder te zijn dan bij normalen. Misschien bleef hier de verlenging tengevolge van de andere oorzaken, die den duur der reacties veranderden, verborgen. Meer dan de intensiteit scheen de qualiteit invloed uit te oefenen- zoo gaf bij onze proeven een optische prikkel meer subjectieve stoornis en verlenging van den duur, dan wanneer behalve het monotoon acustisch geruisch nog een andere acustische prikkel inwerkte.
Heeft hetgeen we hierboven mededeelden alleen betrekking op constante of intercurrente afleidende geruischen, anders is het wanneer de inwerking momentaan plaats vindt.
Een zwak geruisch heeft dan slechts voor enkele normale personen beteekenis, voor onze patiënten bijna nooit; een plotseling geruisch van middelmatige intensiteit verlengt vooral de sensorische reactie, doch vaak ook de musculaire; bij onze patiënten was de invloed bijna nihil, een enkele maal trad een te vroege reactie op, nooit was er een verlenging het gevolg van; terwijl ten slotte een geruisch van groote intensiteit bij één normalen persoon of een te vroege, of een zeer verlengde reactie gaf, zagen we bij ongeveer alle patiënten een te vroege beweging


optreden. Het is wellicht niet overbodig hierbij nog op te merken, dat de inwerking slechts de reactie, die op 't geruisch volgde, veranderde. Bij uitzondering konden we constateeren, dat die nog op een volgende reactie van invloed was.
Invloed van het interval op den duur der reactie.
Meenden de oudere onderzoekers, die zich met de bepaling van den reactietijd bezighielden, langs experimenteelen weg vastgesteld te hebben, dat de meest gunstige tusschenpauze, voor het tot stand komen van de reageerende beweging, tusschen voorsignaal en het optreden van den acustischen prikkel 1 sec. was, latere onderzoekers o.a. ook Dwelshauwer hebben geen absoluten tijd meer vastgesteld, maar lieten het interval afwisselen tusschen 1 en iy2 sec. Wij waren in de gelegenheid hieromtrent uitgebreide onderzoekingen te verrichten (zie de tabellen van de patiënten Bo..., van Dong..., Veen... en van Zoe...). "VVe meenen hieruit te mogen concludeeren, dat men ook aan deze kleine schommelbreedte voor 't interval niet gebonden is, en deze bij patiënten van */, tot 5 sec. mag schommelen. We meenen ook geen aanduidingen gevonden te hebben, die er op wezen, dat deze schommelbreedte voor normalen kleiner was. Wordt het interval grooter, dan ziet men de absolute waarden langzaam toenemen. Deze toename bedraagt bij een schommelbreedte van 1-10 sec. soms reeds meer dan 100 <r. Een regelmatig te klein interval geeft onregelmatige absolute waarden, die nu eens klein, doch gewoonlijk eenige i te groot zijn.
Besluit.
Ten slotte meen ik hier niet te mogen verzwijgen, dat ik mijzelf bewust ben niet naar alle richtingen, een afgesloten geheel te hebben geleverd, dat hier zich leemten zullen jaten ontdekken, daar 't duidelijk zal zijn, dat langs andere 3) Dwelshauwer. Philos. stud. Bd. 6. 6, 1891.


wegen een sneller en misschien beter omschreven resultaat
was te verkrijgen.
Hoe men ook zal kunnen oordeelen, dit weet ik, dat tijd nog moeite zijn gespaard om een objectieve, niet in bespiegelingen verwarde, meening weer te geven. Reeds zou ik \ooi mij deze pogingen ruimschoots vergoed vinden, als ik slechts eenigen overtuigd had, dat ook langs dezen weg verschillende raadselen, het psychische leven betreffend, kans hadden hun sluier van geheimzinnigheid te verliezen.


STELLINGEN.





I.
Affecten hebben een overwegenden invloed op den duur der reactietijden. De experimenteele psychologie stelt ons in staat dien invloed te bepalen.
II.
De stuwingspapil bij hersentumoren en schedelfracturen is eene oedemateuse zwelling van den nervus opticus, tengevolge van eene belemmerde circulatie in de voorste schedelgroeve.
III.
Ten onrechte wordt de Tromoparalysis tabioformis (cum dementia) als een afzonderlijk ziektebeeld beschouwd.
IV.
De indeeling die Kraepelin geeft van de Dementia praecox is niet juist.
V.
De ziekte van Friedreich en de ziekte van Marie ontstaan door biologische stoornissen in het centrale zenuwstelsel, waardoor die banen 't eerst gaan lijden, die in 't centrale zenuwstelsel 't laatst zijn aangelegd.
VI.
Het, bij de wet ingesteld, verplicht onderwijs in gymnastische en ordeoefeningen op onze Hoogere Burgerscholen en Lagere scholen is in strijd met hetgeen de wetenschap ons omtrent de toename van vermoeidheid bij scholieren geleerd heeft.


VII.
De Raad van Beroep ingesteld bij de Ongevallenwet geeft voor werkgever noch werknemer voldoende waarborgen, dat hunne belangen behartigd worden.
VIII.
Bij traumatische laesies van de columna vertebrarum legge men nooit gipscorsetten aan.
IX.
Naast de ziekte van Parkinson onderscheide men een parkinsonisme.
X.
In een psychiatrisch laboratorium behoort gelegenheid te bestaan voor psycho-physisch onderzoek.
XI.
Bij de studie van de hersenanatomie kan de vergelijkende anatomie van het centrale zenuwstelsel niet gemist worden.
XII.
Bij de bestrijding der tuberculose als volksziekte, wijde men, meer dan aan sanatoriumbehandeling, zijne zorgen aan de hygiëne der kinderen uit tuberculeuse familiën.