DE BEVOLKINGSBEWEGING DER NEDERLANDSCHE STAD.





De bevolkingsbeweging der Nederlandsche stad.
Academisch Proefschrift
ter verkrijging van den graad van
DOCTOR IN DE STAATSWETENSCHAP
aan de
UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM,
op gezag van den rector magnificus
L J. DE BUSSY,
llocgleeraar in de Faculteit der Godgeleerdheid,
voor de Faculteit te verdedigen
op Dinsdag 4 Juli 1905, des namiddags te 3 ure,
door
LE0N1E VAN N1ER0P,
geboren te amsterdam.
AMSTERDAM,
Boek-, Kunst- en Handelsdrukkerij v/h. Gebroeders Binger,
I9°S-





(Dlan mi^ne Öuc/evs.





INHOUD.
pag.
Inleiding i— 8
Hoofdstuk I. De Nederlandsche stad in de
Middeleeuwen 9— 46
hoofdstuk II. De Nederlandsche stad in den
tijd der Republiek . . . 47— 94
Hoofdstuk III. De Nederlandsche stad in de eerste helft der negentiende eeuw 95—112
Hoofdstuk IV. De Nederlandsche stad van
1849 tot 1859 113—128
HOOFDSTUK V. De Nederlandsche stad van
1859 tot 1879 .... 129 -155
hoofdstuk VI De Nederlandsche stad van
1879 tot 1899 .... 156—193
Hoofdstuk VII. Besluit 194—213
Litteratuur 214—222





INLEIDING.
In de middeleeuwen was in de Nederlanden een plaats, waar menschen te samen woonden, onder eigen bestuur en rechtspraak en met eigen recht, geëximeerd, zooals het heette, uit het landrecht, eene stad. Tot het wezen der stad behoorde in dien tijd volgens den hoogleeraar Fockema Andreae: „dat zij een afzonderlijk vredegebied vormt, dat binnen hare grenzen een bijzondere vrede heerscht, te handhaven door hem, die er de rechtsmacht uitoefent, alleen." i)
Stad is in die dagen een staatsrechterlijk begrip. Zij ontstaat, doordat eene op een bepaald gebied gevestigde samenleving van den landsheer, hetzij heer, graaf of keizer, het stadsrecht verkrijgt.
De overige plaatsen, die geen eigen recht
') Pag. 54-





Het bestuur der stad wordt gevormd door burgemeester en wethouders en een raad. Burgemeester en wethouders worden door den koning benoemd, de raad wordt voor het leven bij getrapte verkiezing gekozen. ')
Het platteland is in gemeenten verdeeld. Het bestuur van iedere gemeente is samengesteld uit een burgemeester, twee assessoren en een gemeenteraad. De koning benoemt den burgemeester, de commissaris des konings de assessoren. De leden van den raad worden door de Staten gekozen, het plaatselijk bestuur gehoord. Is de gemeente een heerlijkheid, dan is de heer bevoegd eene voordracht te doen. 2)
Hiertoe bepaalt zich het verschil tusschen stad en dorp. Voor het overige zijn beide onderdeden van den Staat, en bezitten zij dezelfde autonomie.
In de grondwet van 1848 wordt het staatsrechterlijke begrip: stad niet teruggevonden. Zij kent, evenals de gemeentewet van 1851, slechts gemeenten. De naam Stad is een ornament geworden, dat in artikel 51 der grondwet nog aan Amsterdam, als plaats, waar de koning plechtig wordt beëedigd en ingehuldigd, wordt
') Reglement 1824.
*) „ 1825.
1*


gg en. Ook de telegraafwet van ,85z spreekt in art van steden. Zij bepaalt, dat er telegrafen gullen „„rden aangelegd tusschen's-Gravenhage
van heVt°°Ta7,tSteden' ™d,*en en
rijk, doch kent aan het woord stad
geene andere beteekenis toe, dan die van groote
voirrbiijft de naam ;n de-
In tegenstelling met het dorp: „de bebouwde kom eener gemeente met een of meer kerken»
1 eH u"T Gr°0t WoorJ*-nboekder Neder-
van : 6 3a' d<! "ad' "een Sr0°te verzameling
™ huizen, mgedeeld in straten, vroeger gewoon"
lijk door wallen en grachten omgeven." Als zoodan.g noemt dus he[ spraakgebruik zQowe|
msterdam en Rotterdam als Vere, Harderwijk en Arnemuiden steden.
Met een dergelijke, vage, topographische omschnjvmg behelpt zich dc taalkundige, sinds be^-st omlijnd begrip „stad" „iet meer
De aardrijkskundige vul, veelal de bovencegeven defimfe aan, en is niet geneigd eene door enschen bewoonde verzameling huizen en straten tad te noemen, wanneer z,j „iet in het midden van verkeerswegen ligt. Terwijl het dorp, zooals atzel in „Die geographische Lage der


grossen Stadie" zegt, slechts aan den weg ligt, is de stad het doel, waarheen de weg leidt. ')
Daarom zijn Ede, Reden, Opsterland, Weststellingwerf, ofschoon zij meer dan 15,000 inwoners tellen, geen steden, maar dorpen of een verzameling van dorpen.
Waar thans bij de ontwikkeling van het verkeer, alle plaatsen van eenige beteekenis aan het spoorwegnet aangesloten zijn, geloof ik evenwel, dat men gerechtigd is, onder het woord stad in den tegenwoordigen tijd de groote gemeente te verstaan.
Er is dan ook nog geen omschrijving van het begrip stad gegeven, of zij ging er van uit, dat de stad eene groote gemeente is.
Dientengevolge vindt er sterke arbeidsverdeling plaats, welke aan de uitbreiding van handel, verkeer en nijverheid ten goede komt. Landbouw wordt er steeds minder uitgeoefend. De inwoners verkrijgen hunne levensmiddelen van het omliggend platteland of van elders. Door haar economisch krachtige positie heeft de stad op het bestel van algemeene rijksaangelegenheden meer invloed dan de kleine gemeente. Daardoor is zij ook het centrum van het politieke leven, en is de zetel der
') Die Grossstadt p. 44.


regeering van den Staat of het gewest binnen haar muren gevestigd.
Als groote gemeenschap is de stad een ruimer afzetgebied dan het dorp, zoodoende beter in staat de stoffelijke en geestelijke behoeften der bevolking te bevredigen, stelt zij strengere hygiënische eischen, en verlangt zij scherpere politiemaatregelen. In het algemeen is zij beter ingericht dan het dorp.
Zij trekt als geestelijk centrum kunsten en wetenschappen tot zich. Het uitgebreide onderwijs en de wrijving van gedachten schenken de bevolking een ruime blik, versterken het zelfbewustzijn en het gevoel van eigenwaarde. Groote bewegingen, zoowel ethische als sociale worden in de steden oreboren.
o
Ook op het karakter van het individu oefent de groote gemeente invloed uit. De onafhankelijkheid van de meening der naaste omgeving maakt, dat sterke karakters zich ontwikkelen, doch zwakke veelal te gronde gaan.
In het algemeen kan men derhalve zeggen, dat het verschil tusschen stad en dorp in den tegenwoordigen tijd een onderscheid is van graad. Het sociaal en economisch leven is in de eerste intensiever dan in het laatste.
Wijl nu in dit proefschrift het woord stad na 1848 als groote gemeente zal worden gebezigd.


dient nader vastgesteld, waar de grenslijn, uit den aard der zaak een willekeurige, tusschen stad en dorp getrokken moet worden.
De officieele Fransche statistiek en in hare navolging het ,,Institut international de Statistique" verdeelen de gemeenten in plaatsen van meer en van minder dan 2,000 zielen. Hierdoor wordt de fout begaan, dat steden van een millioen en meer inwoners met kleine plaatsen, welke veel ineer overeenstemming met dorpen vertoonen, op één lijn worden gesteld. Terecht is dit stelsel door verschillende statistici afgekeurd.
Om dit bezwaar te ondervangen splitste de üuitsche rijksstatistiek de gemeenten in verschillende groepen. Zij houdt aan de oude nomenclatuur vast en onderscheidt: ,,Grosstadte'' (van meer dan 100.000 inwoners), ..Mittelstadte" (van 20,000—100,000 inwoners), „Kleinstadte" (van 5000—20,000 inwoners), ..Landstadte" (van 2,000 tot 5,000 inwoners) en „Dörfer" (beneden 2,000 inwoners).
Dit schijnt mij evenwel ook niet juist toe.
De classificatie zou somwijlen niet met die van het spraakgebruik overeenstemmen. Zoo zouden b. v. sommige Friesche gemeenten ten onrechte door de statistiek onder steden gerangschikt worden. Verwarring kan dan niet uitblijven.
De officieele Nederlandsche statistiek kent


alleen gemeenten, die zij groepeert naar het zielental.
Edmond Nicolaï heeft in zijn rapport, aangeboden op het 13de congres van hygiëne en demographie, de Belgische gemeenten, die 20,000 zielen en meer tellen of arrondissementshoofdplaatsen zijn, steden genoemd. Waar nu de staatsrechterlijke indeeling hier te lande met die van België groote overeenstemming vertoont, en de Jaarcijfers en andere officieele statistieken een bijzondere afdeeling aan gemeenten van 20,000 en meer zielen wijden, zullen ook in dit geschrift deze gemeenten als steden worden beschouwd.
Wel zullen op deze wijze enkele gemeenten, die werkelijk het karakter van steden hebben, worden buitengesloten, doch dat is voor dit proefschrift, dat een onderzoek beoogt van de steden als aantrekkingspunten van bevolking, van weinig bezwaar. Het is toch bekend genoeg, dat de kleine steden in het algemeen op de landsbevolking niet die aantrekkingskracht uitoefenen, welke van de groote stad uitgaat.


HOOFDSTUK I. De Nederlandsche stad in de Middeleeuwen.
Van de opkomst en den toestand der middeleeuwsche steden, die vóór iioo bestaan hebben, bezitten wij te weinig gegevens, dan dat het mogelijk is, met kennis van zaken van haar te spreken. Waar de hoogleeraar Blok in zijn „Geschiedenis van het Nederlandsche volk" l) dit oordeel uitspreekt, zal in dit proefschrift geen vermetele poging gewaagd worden, de geschiedenis van dien vroegsten toestand onzer steden op te bouwen. Het zij slechts geoorloofd aan te stippen, dat waarschijnlijk reeds in den Romeinschen tijd hier te lande vele plaatsen hebben bestaan, waar menschen in geringe of groote ge tale te samen woonden.
Verschillende namen van zoodanige nederzettingen komen bij Romeinsche schrijvers en daarna
') Deel I, pag. 321.


in oude kronieken voor. Reeds in het Itinerarium van Antoninus worden Ultrajectum (Utrecht) en Noviomagum (Nijmegen) genoemd ').
De ligging van Trajecta (Maastricht) aan de Romeinsche heirbaan, doet haren Romeinschen oorsprong vermoeden.
Ook wordt reeds in de oudste geschriften van het door de Noormannen verwoeste Dorestad, van Medemblik, Alkmaar, Woerden. Vlaardingen. Tiel, Dordrecht, Deventer, Goor, Vollenhove, Stavoren, Hinlopen en Groningen gewaagd. Omstreeks het jaar iooo bestaan zij alle reeds. 2)
Deze nederzettingen kunnen echter bezwaarlijk op den naam van stad aanspraak maken. Dat zij een groot aantal inwoners en eigen organisatie bezaten, is niet aannemelijk.
Vele harer, aan de rivieren gelegen, hadden waarschijnlijk aan reizende kooplieden haar ontstaan te danken. De kronieken verzuimen niet van het tol- en marktrecht dezer plaatsen melding te maken. Waar een druk verkeer was, verrees allicht een markt, die tot een nederzetting aan leiding gaf
Haar namen wijzen vaak een dergelijken oorsprong aan. Zoo zijn Amersfoort, Montfoort opge-
*) v. D. Bergh, pag. 166. 207, 211.
*) Zie de kaart achter het werk van v. D. Bergh afgedrukt.


komen, waar de bevaarbaarheid der rivier door een voorde — d. i. een ondiepe plaats in het water — ophield. Roermond, IJsselmonde, Muiden waren nederzettingen aan den mond van de rivier.
Andere plaatsen zijn ontsproten uit een versterking door de Romeinen of in lateren tijd aangelegd. Zoo wordt in een brief van 722 aangaande Utrecht gesproken van: „monasterium, quod est intra muros in Trajecto castro situm". Vlaardingen wordt door Lambertus Schafnaburgensis als vesting aan Rijnburg gelijkgesteld. Dordrecht is een sterkte in het moerassige bosch Mereweda, door den Frieschen graaf Dirk gesticht, waar deze ook wederrechtelijk tol hief. Ook Nijmegen, de oudste van allen, was een Romeinsche sterkte.
In latere jaren deed het wonen rondom kasteel of klooster gehuchten ontstaan, die de oorsprong van steden of dorpen werden. Amsterdam is het visschersdorp op de goederen van de heeren van Amstel. Haarlem is een oude vestiging op de bezittingen van Haro. Leiden komt bij den burcht der Wassenaersche graven aan de Leithen op, Gouda bij het huis ter Gouw, 's-Gravenhage bij het lustslot van Willem II *).
') Vergeljjk Blok. Eene Hollandsche stad in de Middeleeuwen, P- 18, 19. Busken Huet, deel I, p. 102.


Eindelijk heeft ook het vast verblijf van visschers dorpen of steden doen verrijzen, als Rotterdam, Monnikendam, Edam, Alkmaar. Ten slotte moet de oorsprong van enkele steden b.v. van Groningen, in het markendorp gezocht worden.
In de oude kronieken worden de meeste plaatsen ,,villae" geheeten. Von Maurer heeftin zijne,.Geschichte der Stadteverfassung in Deutschland" aangetoond, dat met deze benaming waar-
' o '
schijnlijk ,,dorp" wordt bedoeld. Gregorius van Tours noemt Maastricht „urbs", Utrecht heet al vóór de twaalfde eeuw „civitas", Alkmaar in de Egmondsche kroniek van 1132 een „forum'. ') Soms wordt dezelfde plaats met verschillende namen aangeduid. Een nauwkeurige omlijning der begrippen, door bovengenoemde woorden uitgedrukt, ontbreekt.
De ontwikkeling van dergelijke nederzettingen tot plaatsen, die steden geheeten kunnen worden, is door tal van buitenlandsche schrijvers als von Inama-Sternegg, Schmoller, Hallam, Rogers beschreven en verklaard, en de hoogleeraar Treub, is in zijn: „Drietal hoofdstukken uit de geschiedenis der Staathuishoudkunde" 2) van meening, dat de wordingsgeschiedenis der Nederlandsche
') V. d. Bergh p. 211, 207, 151. ») P. 12.


steden van die harer buitenlandsche zusters over het algemeen niet verschilt.
De kiem der stad zoeken zij in het kasteel van den heer met omwonende hoorigen, in de zoogenaamde gesloten hofhuishouding, waarin het economisch leven van de tiende en elfde eeuw zich concentreert. Voor den burcht van den heer en op de hoeven der hoorige boeren wordt bijna alles geproduceerd, wat de kleine gemeenschap gebruikt. Zij voorziet in eigen behoeften en kent nauwelijks eenig ruilverkeer.
Is de hoorige in den aanvang slechts landbouwer, de vooruitgang in technische en administratieve kennis doet naast hem den handwerksman ontstaan. Deze woont in de nabijheid van het kasteel, de boer op grooteren afstand. De huizen der handwerkslieden staan dicht bij elkaar, de hoeven der landbouwers zijn over het goed verspreid.
De wolspinners, timmerlieden, leerlooiers enz. bearbeiden de niet onmiddellijk verbruikte productie. Ook deze voortbrenging strekt in de eerste plaats tot bevrediging der behoeften van den heer en waarschijnlijk ook in geringe mate — van de hoorigen. Wat er dan nog overblijft, wordt door den heer, den leider van het bedrijf, op de jaarmarkt of bij den reizenden koopman tegen artikelen van weelde geruild. Ruilhandel


vindt slechts bij tusschenpoozen plaats en alleen van voorwerpen, die de aanzienlijken verbruiken, zonder een noodzakelijk of belangrijk deel van het economisch volksleven uit te maken.
In de twaalfde en dertiende eeuw trekt de heer zich als leider van het bedrijf terug. De plichten, die de ridderstand hem oplegt, nemen hem nu geheel in beslag, en hij stelt zich tevreden met de opbrengsten zijner goederen, die hij eerst in natura, later in geld ontvangt. Nog later wordt het aandeel van den heer gefixeerd en in geld uitbetaald. Den hoorige zelf behoort het overschot, dat na betaling van de vastgestelde som overblijft. Deze regeling wakkert zijn vlijt aan; hij verkrijgt een steeds grooter wordend overschot, dat hij tegen artikelen, die hij zelf niet produceert, ruilt. Aldus ontstaat ruilverkeer tusschen den handwerksman en den landbouwer en de verschillende ambachtslieden onderling in het dorp.
De veelvuldige afwezigheid van den heer doet den band der hofhoorigheid verslappen. De kruistochten dragen er het hunne toe bij om de feitelijke vrijheid veelal in een wettelijke te veranderen. De hoorige, die mede naar het Heilige Land toog, werd tot vrije verklaard. Soms verkocht ook de heer den grond met zijne lieden aan een kerk of klooster, om zich de kostbare


uitrusting voor den kruistocht te kunnen aan schaffen. Meestal leidde dit tot de vrijverklaring der hoorigen. II fait bon de vivre sous la crosse. Verder kwam het vaak voor, dat de heer niet uit den strijd wederkeerde, en dat daardoor de hoorige lieden feitelijk een vrijheid erlangden, die met een wettelijke gelijk stond. Ook godsdienstige gevoelens hebben vaak tot de vrijverklaring medegewerkt.
Nog in andere opzichten hadden de kruistochten grooten invloed op de ontwikkeling der dertiende-eeuwsche maatschappij. Zij, dienaar het Heilige Land trokken, leerden volken kennen, die op een hoogeren trap van beschaving stonden dan zij zelve. In het vaderland teruggekeerd, brachten zij behoeften mede, die zij ook hier bevredigen wilden. Dus breidde zich het verkeer met de landen aan de Middellandsche zee geleidelijk uit, en verrezen de koopsteden in de middeleeuwen aan den Rijn en in Vlaanderen.
Goederen uit den vreemde medegebracht, werden voortaan veelal ook in het vaderland vervaardigd.
Zoo werden nieuwe bedrijven en ambachten in het leven geroepen naast degene, die reeds onder den rook van het kasteel werden uitgeoefend.
De toenemende welvaart en verdeeling van


arbeid werkt de uitbreiding van het locaal ruil verkeer in de hand. De handel wint aan beteekenis, wanneer de heer, hetzij vorst of vazal, aan de gemeenschap het recht verleent vaste, wekelijksche of dagelijksche markten te houden, waar de handeldrij venden elkaar kunnen ontmoeten, waar zij tegen roof of plundering beschermd en aan vaste regelen omtrent koop, verkoop, munt, maat en gewicht onderworpen zijn. In de dagen van gebrekkige middelen van verkeer is de marktplaats de oase in het schaars bevolkte land.
Naar haar stroomt de handeldrijvende bevolkine, waardoor de markt zich uitbreidt. Volgaarne
O' o
betaalt zij de retributie, aan het geschonken marktreclit verbonden. Toch hebben niet alle marktplaatsen zich tot steden ontwikkeld. Doch in den regel was dit wel het geval, en behoort de markt tot de essentiëele bestanddeelen der middeleeuwsche stad.
De verschillende samenwonende hoorigen, feitelijk of wettelijk vrijen, landbouwers, handwerkslieden, kooplieden, vormden een gemeenschap, ontvingen het stadsrecht, en hiermede trad de middeleeuwsche stad in het leven.
Het stadsrecht had zij ontvangen als keur, handvest of charter van den heer of graaf, of wel van den keizer* Nijmegen, die haar keur


van den keizer had verkregen, was dientengevolge een vrije rijksstad. ')
De keur drukt het stempel op de gemeenschap. Zij is daarmede van het overige gebied afgescheiden, een afzonderlijk geheel geworden.
De handvesten verschillen onderling zeer. De eene maakt de stad tot een bijna onafhankelijke republiek, de andere geeft haar alleen in bepaalde onderdeelen van wetgeving het recht zelfstandig op te treden. Sommige charters bevatten gunstige bepalingen aangaande tollen en belastingen, andere schenken aan de steden stapelrechten, marktrecht, of het recht van de munt. Alle steden onderscheiden zich hierin evenwel van het platteland, dat zij in ruime of geringe mate hare eigen belangen behartigen, dat zij niet zooals de dorpen onder het willekeurig bestuur van den heer staan, tegens wiens bevelen zij door geen privileges gewaarborgd zijn.
Door de zelfstandige wetgeving zijn vele steden uit het landrecht geëximeerd. Stadsrecht breekt landrecht, landrecht gemeenrecht. Van de inmenging van den landheer in het bestuur blijft in de meeste steden langzamerhand niet meer over dan het recht, den schout te benoemen.
De stad is ten slotte vrij in rechtspraak,
') Blok. Eene Hollandsche stad in de middeleeuwen, hoofdstuk II.


bestuur, militaire organisatie en geldelijk beheer. ')
De rechten worden niet ten eenen male verkregen, maar geleidelijk, na soms weer ingetrokken te zijn.
De groote zelfstandigheid, waarin de meeste steden zich verheugen, is een gevolg van haar rijkdom en den geldnood van den landsheer, die zich dan ook voor elk voorrecht een tegenpraestatie in geld van de //goede lieden" weet te verzekeren
Het stoffelijk kenmerk der stad is de muur, die haar afsluit, die haar tegen vijandelijke aanvallen beveiligt en ook aan de plattelandsbevolking, welke in oorlogstijd een schuilplaats zoekt, bescherming aanbiedt. Nadert de vijand, dan is de stedeling soldaat. Aan de stad en hare inwoners is de verdediging opgedragen. De landsregeering bemoeit zich daarmede nauwelijks. Vandaar dan ook, dat de stad in onrustige tijden niet alleen voor hare burgers maar ook voor de omgeving, een bolwerk van niet geringe waarde is. Velius verhaalt in de kroniek van Hoorn, dat zij hare muren nog in 1508 uitzet, om zich zelf en de omliggende dorpen tegen de aanvallen der
') Zie Blok. Geschiedenis van het Nederlandsche volk, deel, I. p. 330.


woeste Geldersche landsknechten te beveiligen,
o '
waarbij de dorpelingen dapper en met liefde aan het graven der gracht en het bouwen van den muur medehielpen, tegen eene belooning van een halven stuiver daags.
Intusschen moet men zich van de oudste muren geen te grootsche voorstelling maken. Zij waren houten en leemen staketsels. Slechts de torens waren somwijlen van steen. Het graven der gracht geschiedde gemeenlijk veel later, nadat dit bij afzonderlijke handvest was toegestaan. Dordrecht verkreeg eerst onder de regeering van Floris V het recht een gracht te delven.
Het inwendige der stad heeft een pover aanzien. Van bouw-, gezondheids- of reinigingspolitie is geen sprake. Een rooilijn is onbekend. Loopt de heirbaan door de stad, dan gaat eens per jaar de ruiter van den vorst met zijn lans in de breedte over den weg en laat afbreken, waarop hij stoot. „Straat" is op zich zelf een te weidsche naam voor de wegen, die zich tusschen de huizen bevinden, zonder plaveisel, zonder afvoer voor hemel- en huiswater, met planken en stroo bedekt op de plaatsen, waar de poelen en de onreinheid het gaan onmogelijk maken. De verlichting wordt door de wandelaars zelf, voor zoover zij zich 's avonds op straat wagen, bezorgd. Zoo zijn de steden in de noordelijke
2*


gewesten. De plaatsen in de zuidelijke zijn
eenigszins beter ingericht. In Brugge en Gent
\
vindt men reeds vroeg in de stadsrekeningen vaste posten voor het plaveisel in de voornaamste straten. Ook wordt daar dikwerf melding gemaakt van steenen huizen. ')
Hygiënische maatregelen zijn overal onbekende weelde. Bij het veelvuldig uitbreken van epidemieën is de stad een terrein, waar de ziekte naar welgevallen voortwoekert. De huizen zijn in de noordelijke streken van hout, alleen de hoekhuizen somwijlen van steen, om het vuur, wanneer brand uitbreekt, in zijn loop te stuiten.
Vensterglas is onbekend. Perkamentpapier doet er dienst voor. In enkele woningen worden schoorsteenen aangetroffen, maar meestal moet de rook door de deur zijn eigen weg vinden.
Waar daarbij zelfs nog in de vijftiende eeuw de varkens en ander klein vee in vele steden in de straten loopen, en de burger het gevaar kan duchten, 's nachts door boevenbenden te worden overvallen, is de middeleeuwsche stad naar onze tegenwoordige begrippen geen aangenaam en veilig verblijf van groote aantrekkingskracht.
') Blok. Geschiedenis van het Nederlandsche volk, deel I, p. 347-


In de steden en in sommige groote dorpen bestaan scholen, waar geestelijke broeders onderwijs geven. De wereldlijke overheid houdt er toezicht. De graaf beschouwt de scholen als zijn eigendom, waarmede hij zijne gunstelingen begiftigt, die ze dan aan den meestbiedende verpachten. Soms verkoopt de graaf zijn schoolrecht aan de stad. Amsterdam heeft reeds vóór 1342 hare eigen scholen.
De stad bemoeit zich alleen met het onderwijs der jongens. Behalve in lezen en schrijven worden deze veelal in de arithmetica en de beginselen der sterrekunde onderricht. De onderwijzers besteden bovendien bijzondere zorg aan het kerkgezang, daar de schoolkinderen bij de godsdienstoefeningen als koorknapen behulpzaam zijn.
De nonnen en begijnen leeren de meisjes lezen, schrijven en handwerken. Of en hoe de zusters hare taak uitoefenen, wordt aan eigen goedvinden overgelaten. l)
Kunsten en wetenschappen bloeien in de middeleeuwen in onze steden niet. Zij zijn geen brandpunten van ontwikkeling en beschaving. De dorst naar kennis drijft er den dorpeling niet henen. Er is geen universiteit in de' noordelijke streken. „Ondanks de geleidelijke vorming van
) 1 ër Gouw, deel I, pag. 324.


den Nederlandschen staat; ondanks het verdringen der minder ontwikkelde edelen door de meer ontwikkelde poorters ; ondanks de opkomst van den algeineenen voorspoed; heeft ons vaderland in al dien tijd, om bij de hoofdvakken van het middeleeuwsche hooger onderwijs te blijven, noch beroemde theologen, noch uitstekende juristen, noch artsen van naam voortgebragt." ')
Tusschen den civielrechterlijken en economischen toestand van de stedelijke en dien van de landelijke bevolking bestaat groot verschil.
Op het platteland verkeeren de boeren nog in vele streken in hoorigen staat. „Voor het altaar in de Utrechtsche kathedraal", zegt Busken Huet, ,wisselden in 1214 de graaf van Holland en de bisschop van Utrecht, lieden tegen lieden, gelijk grond tegen grond, vee tegen vee." 2) Alleen de Friesche bevolking is vrij. Wel is tengevolge der kruistochten de band der hofhoorigheid ook elders verslapt, doch eerst in de veertiende en vijftiende eeuw wordt de lijfeigenschap geleidelijk door heerendiensten vervangen. Hoe weinig rooskleurig de toestand der plattelandsbewoners
') Busken Huet, deel II, pag. 151. ') Deel I, pag. 79.


over het algemeen is, bewijst de boerenopstand in Holland en Utrecht gedurende de minderjarigheid van Floris V, toen tal van ridderburchten werden vernield. Gelukkig dat de graven dikwerf den steun der „keerlen" behoefden tegen den oproerigen adel en bij zoodanige gelegenheid hun vrijheidsrechten verleenden.
De stedelijke bevolking is van gemengden aard. Naast den vrije staat de hoorige. Deze laatste verkrijgt evenwel althans in Holland, dikwijls na jaar en dag of veertig dagen ingezetenschap de vrijheid. De handvesten geven hierover weer verschillende bepalingen. In het algemeen geldt: „Stadslucht maakt vrij." Bij Mieris „Handvesten", aangehaald door Blink '), worden hiervan tal van voorbeelden aangetroffen.
In Haarlem zijn „servus esse" (slaaf zijn) en „oppidi libertati frui" (stadsvrijheid genieten) tegenovergestelde begrippen. Het poorterschap sloot de vrijheid in.
Ook wordt van den Monnikendamschen poorter in 1288 gezegd: ,,dat (hij) niet sculdich sal wesen te eenichs-man dienstmann". Een keur van Enkhuizen van 1350 houdt in: „Als ymant geworden is een burger, die en sal niet gehouden
') Deel I, p. 156, 157.


zijn, ymants slaef te zijn, maar sal na rechten stedes vrijheid gebruiken".
Ieder poorter is vrij in Holland, doch ieder vrij man niet poorter. Als burger geldt hij, die het poorterrecht door geboorte, huwelijk of koop verkregen heeft. Men kan zich ten allen tijde en overal op dit recht beroepen, de stad strekt hare bescherming ook uit over den poorter, die zich buiten hare muren bevindt. Vele verdragen door de steden onderling gesloten, voorrechten haar geschonken, geven den burger ook buiten het oe-
0 ö
bied van de stad tolvrijheid en het „jus de non evocando".
De overige inwoners genieten slechts zoolang bescherming, als zij binnen de poorten zijn. Zij hebben geenszins dezelfde rechten als de burgers
o
Zoo zegt een keur van Amsterdam van 1465: „Niemant en moet poorters neringe doen, die geen poorter en is op X pond." ')
Intusschen ontwikkelt zich langzamerhand de stand der grootburgers, het patriciaat, dat geleidelijk het stadsbestuur in handen krijgt en behoudt.
') Wagenaer, deêl VII, pag. 8.


Gedurende de geheele dertiende eeuw oefenen nog tal van inwoners der stad landbouw uit. Zij bebouwen den grond binnen de muren en veelal ook dien daarbuiten, zoover de stadsvrijheid zich uitstrekt.
Verschillende handvesten gebieden de bevolking binnen de stadsmuur te blijven en staan haar alleen in zaai- en oogsttijd een oponthoud van veertig dagen daarbuiten toe. Een keur van Leiden van 1324 aangaande den bouw van een nieuwe brug over den Rijn, houdt in, dat zij altijd geopend moet wezen, behalve „in de lente ende in den vest ende in den hervest, dat die lieden hun land daarover bouwen mogen". In Amsterdam is de toestand niet anders. ,,Ende die binnen der poorte woonachtig zijn, zoo rnoch elck poorter buyten wesen zijnen lenten te doen zes weken, ende in den ooft zijnen bouwen te doen zes weken. Aldus artikel XV van het handvest door Willem IV in 1342 aan de stad gegeven. Ook getuigen de hooikaden, hooischuren, hooibergen en stadsweiden, die in de veertiende eeuw nog in vele steden gevonden worden, van een landbouwende bevolking. Varkens en ander klein vee liepen vrij in de straten. Zoodra echter de bevolking toeneemt, worden de
*) WAGENAER, deel II, pag. 105.


tuinen en akkers met huizen bebouwd en nieuwe «ronden voor land- en tuinbouw binnen de muren
O
getrokken.
Naast den landbouwer woont in de Geldersche en Overijselsche steden in deze eeuw de handelsman, die gedurende de middeleeuwen nog langen tijd tevens handwerksman is. ') Koopman is in de middeleeuwen elk marktbezoeker, ookdekooper, maar in de Hollandsche steden is de handelsman nog weinig bekend. In een reglement voor de scheepvaart en de heffing der tollen op het Zwin van 1252 wordt herhaaldelijk gewag gemaakt van schepen uit Kampen, Harderwijk, Elburg, Deventer, Zwolle en Stavoren; Hollandsche vaartuigen worden niet genoemd. Groningen, dat reeds in de negende eeuw handelsbetrekkingen met Engeland onderhield, bezit aldaar in 1257 belangrijke voorrechten. Levendige handel wordt in de dertiende eeuw tusschen de Overijselsche steden en de Noordsche landen gedreven. De Nederlanders brengen daar wijn, wol en linnen en keeren met hout, bier en paarden weder. In 1289 sluit Kampen met den koning van Noorwegen een handelsverdrag. In dezelfde eeuw treden de Geldersche kooplieden uit Tiel, Arnhem en Nijmegen als de vrachtvaarders tusschen het Duitsche rijk en de
') Vergelijk BüCHER: Entstehung der Volkswirthschaft p. 139.


kusten der Oostzee op. In 1306 hebben niet minder dan 1705 schepen beladen met wijn, hout, steenen, haring, cement, zout en andere waren, tol te Lobith betaald. ')
In de veertiende eeuw beginnen de stedelingen
o
zich van het landbouwbedrijf terug te trekken, en in de vijftiende worden er geen landbouwers meer binnen de stadsmuren aangetroffen. Zij zijn naar de dorpen teruggedrongen. Daarmede houden ook de vergrootingen der steden tijdelijk op. Amsterdam is in de middeleeuwen voor het laatst in 1386 uitgelegd. De stad wordt dichter gebouwd, de landerijen worden in straten herschapen, en deze nu ook veelal geplaveid. De huizen, welke voorheen van elkaar verwijderd stonden, grenzen nu aan elkaar, waardoor, omdat zij nog steeds van hout zijn, het brandgevaar vermeerderd is. Een derde gedeelte van Amsterdam is dan ook in 1421 in de asch gelegd, en in 1452 wederom drie vierde.
Thans treden ook de eigenlijke Hollandsche en Zeeuwsche koopsteden op den voorgrond, wier rijkdom weldra dien harer oudere zusters zal overvleugelen. Brielle verkrijgt reeds in 1285 vrijdom voor hare poorters om handel te drijven in Engeland.
1) van Rees, deel i, bl. 39 e. v.


De kooplieden uit Amsterdam, Edam, Dordrecht, Zierikzee en Middelburg' knoopen in de veertiende eeuw handelsbetrekkingen met Oost-Pruisen aan. Tusschen de jaren 1348 en 1400 worden tal van Nederlanders in de poorterlijsten van Dantzig opgeschreven.
Hoorn, dat in 1309 nog slechts enkele huizen telt, staat honderd jaar later als de voornaamste markt voor boter, kaas en vee in het buitenland bekend.
Van de oprichting van het Hansaverbond af maken de Noord-Nederlandsche steden deel daarvan uit. Op de confederatie der Hansasteden te Keulen in 1367 zijn zij vertegenwoordigd. Van de voorrechten, bij het vredesverdrag tusschen Zweden en de Hansa in 1370 aan hare leden geschonken, trekken ook de Nederlandsche partij.
In de vijftiende eeuw scheiden de Hollandsche steden na veel getwist zich van de Hansa af. Zij waren vooruitstrevender dan de Duitsche, zochten haar handelsbetrekkingen uit te breiden en verleenden voorrechten en gastvrijheid aan de landen, die haar privilegiën gaven. Van toen af aan begint de roem der Hansa te dalen en neemt het verkeer van de Nederlandsche steden met de Noordsche rijken in beteekenis toe. ')
1) Zie tan Rees, deel I, p. 40 e. v.


De streek, die in de middeleeuwen met het buitenland handel drijft, behoeft markten, waarheen met uitsluiting van alle andere markten bepaalde waren worden gebracht. De kooplieden weten dan, op welke stapelmarkt zij het artikel kunnen vinden; de wegen, die daarheen leiden, worden goed onderhouden. De onveiligheid en de vrees voor roofridders dwongen de kooplieden rn karavanen langs bepaalde wegen te reizen. De stapel bezit voordeelen, die in een tijd van gebrekkige middelen van gemeenschap en vervoer zeer groot mogen heeten.
Stapelplaats voor een bepaald gebied te zijn, is voor de stad geen geringe zaak. Het verkrijgen van het stapelrecht voor één of meer waren één van de hoogst geschatte privileges, daar het de ontwikkeling der koopstad zeer in de hand werkt.
In Nederland doet de behoefte aan dergelijke plaatsen zich met de uitbreiding van het verkeer gevoelen. In 1351 wordt Amsterdam de stapelplaats van het uitheemsche bier; Middelburg verkrijgt in 1404 het stapelrecht van alle goederen, die naar Walcheren komen.
De aanzienlijkste en meest bevoorrechte stapelplaats is Dordrecht. Al in het begin der middeleeuwen werd alle Engelsche wol, die naar het vasteland kwam, er heen gevoerd. De stapel


van dit artikel wordt evenwel spoedig naar Antwerpen, later naar Brugge en in 1348 naar Calais overgeplaatst.
Een handvest van 1296 hield in, dat Dordrecht de markt zou zijn voor alle waren, die Lek en Merwede werden afgevoerd. Was in 1338 bepaald, dat alle schepen, die uit de Oostzee de Maas opvoeren, zonder last te breken te Dordt moesten binnenvallen, in 1344 werd dit „Maasregt" tot alle vaartuigen, uit welk land ook komend, uitgebreid. Slechts zij die onmiddellijk binnendoor naar Vlaanderen voeren, waren uitgezonderd.
En daar Dordrecht op deze wijze de stapelplaats kon heeten van alle goederen, die langs den Rijn, zoowel stroomop- als stroomafwaarts vervoerd werden, verkreeg de handel van de Geldersche en de aan den Maasmond liggende steden een gevoeligen knak. Herhaaldelijk heeft dit stapelrecht dan ook de andere steden tot verzet uitgelokt, maar eerst in 1540 is het tot een minimum teruggebracht.
De kern der stedelijke bevolking, den nijveren burgerstand vormen de handwerkslieden, in gilden vereenigd.
1) van Reks, deel I, hoofdstuk I $ 6.


Zooals het ambacht der handwerkslieden op de hoeve door den heer of zijne ministerialen geleid was, zoo gehoorzamen de zonen dier nijveren in de steden aan de overlieden van het gild, waar het de regeling van het bedrijf betreft.
De gilden zijn kenschetsend voorde economische toestanden in de middeleeuwsche stad; zij komen in alle steden van dit tijdperk voor. In onze gewesten hebben zij nooit de macht in handen gekregen gelijk in andere landen. Alleen in Utrecht hebben zij een tijd lang het stadsbestuur gevoerd.
Elders hebben de gilden geen politieke, alleen sociale beteekenis. De broeders staan eikaar bij in vreugde en leed, zij hebben zieken- en begrafenisfondsen, vereenigen zich bij plechtige gelegenheden aan feesten en gezellige maaltijden.
Maar vooral is de gilde economische vereeniging. Als zoodanig beoogt zij in het algemeen de eerbaarheid, het hooghouden van het ambacht.
Aanvankelijk wil zij dit doel bereiken door goed bewerkte waar tegen billijken prijs te leveren.
Hiertoe dienen de talrijke voorschriften omtrent leerjaren en het meesterstuk, eveneens het verbod van nachtarbeid en de nauwkeurige reglementen, die op de vervaardiging van het artikel betrekkinohebben. Ook de strijd tegen de „beunhazen" — de handwerkslieden, die geen lid van het gilde


zijn — kan, onder deze maatregelen gebracht worden.
In latere jaren tracht zij ook door regelingen omtrent de verhouding tusschen meester en gezel en loonsbepalingen, den gildebroeder een redelijk bestaan te verzekeren. Om de concurrentie tusschen de ambachtslieden tot een minimum teruote brengen, mag geen lid van het gild meer dan één winkel hebben. Heeft een der lieden een bijzonder voordeeligen inkoop van grondstoffen gedaan, dan is hij, volgens verschillende oudere gildereglementen, verplicht de andere broeders in zijn buitenkansje te laten deelen. Ook de strijd tegen de niet-gildebroeders droeg tot de beperking der onderlinge mededinging bij.
Hetgeen de overlieden voor de gildebroeders beoogen, wil de stedelijke overheid voor alle poorters. Ook de stad is een economische eenheid, en de materiëele welvaart der inwoners gaat het bestuur ter harte.
I en gerieve der gebruikers houdt de stedelijke regeering nauwkeurig toezicht op de kwaliteit der levensmiddelen. Aan de door het stadsoestuur aangestelde vinders is de politie op het naleven der keuren opgedragen. Ook worden door stedelijke waardijns, keurmeesters en ijkers het door het gilde vervaardigde laken, het ge-


halte van goud en zilver, de juistheid van rondeen ellemaat, van het gewicht gecontroleerd. Wat niet aan de gestelde eischen beantwoordt, wordt vernietigd. Den vervaardiger wacht boete of berisping als straf. !)
Opdat de broeders van de goede gemeente geen monopolieprijzen zullen verlangen, wordt bij „zetting of „rijding de prijs van de voornaamste levensmiddelen van overheidswege vastgesteld. Men treft de broodzetting in iedere middeleeuwsche stad aan ; ook wel een vleesch-, bier- of wijnrijding.
Het oudste Utrechtsche keurboek van 1341 bevat reeds de volgende bepaling: „Ghelt die weyte vier scellinghe, dat pennincbroed sel weghen 14 is vierdonc. 2) De weegmeesters waarborgen door hunnen stempel de nakoming van dergelijke dikwijls harde bepalingen. Het spreekt vanzelf, dat dit dikwerf verzet uitlokt.
Maar de overheid maakt met weerspannige gildebroeders korte metten. Wanneer de bakkers te Amsterdam in hot jaar 1479 weigeren brood te leveren voor den prijs bij ordonnantie van 4 Mei vastgesteld, bepaalt het stedelijk bestuur den 7 Mei. ,, dat alle degenen, die gewoon zijn te bakken, nog heden vóór zonsondergang een oven
') Zie Muller, p. 47 e. v. *) Muller, pag. 51.
3


vol zullen bakken, om de gemeente daarmede te "■erieven. En ware het, dat er iemand gevonden
Ï5
wordt, die zulks niet doet, die zal zijn leven lang binnen Amsterdam het vak van bakker noch broodslijter meer mogen uitoefenen en bovendien n°g 25 pond in geld aan boete moeten betalen. ')
Men besluite hieruit niet, dat de stad de nijveren onmeedoogend tyranniseert. Zij heeft wel degelijk ook oog voor de belangen der burgers als voortbrengers. Nauwkeurig begrenst zij het bedrijf van iedere gilde. De naaisters mosren den kleermakers, de tappers den slijters geen concurrentie aandoen. De schoenmaker houdt zich bij zijne leest en laat verstelwerk aan den schoenlapper over. Een „Waarenhaus bestaat er niet.
Om de buitensteedsche mededinging te fnuiken, dienen bepalingen omtrent koop, verkoop en voorkoop.
In Utrecht b. v. worden geen vreemdelingen toegelaten tot den verkoop van visch en vleesch in het klein. Zoo zal het in andere steden ook wel zijn. En op de markt, waar de vreemdelingen verschijnen, mogen zij hunne waar niet onmiddellijk aan den verbruiker verkoopen, doch moeten zij zich uitsluitend tot de handelaars
') Brouwer Anchek — de Gilden.


wenden. Het is ook niet veroorloofd, dat de „gasten" onder elkaar handel drijven. Waar dit niet te verhinderen is, genieten de burgers toch nog altijd het recht het eerst te koopen.
De middeleeuwsche „voorkooper" is de hedendaagsche opkooper. Hij is een doorn in het oog der stedelijke regeering. Hij is monopolist, drukt de prijzen tegenover den producent en vraagt hooge prijzen van den consument. Waar men dit laatste vooral in den graanhandel vreest, is de hoeveelheid bepaald, die zoowel in het groot als in het klein in eens verkocht mag worden. Zoo waakt de overheid er voor, dat in tijden van schaarschte niet al het graan zich in één hand bevindt.
Bovendien bezorgt zij meermalen zelve den graanhandel. Zij heeft vaak hare eigen voorraadschuren, die in deze tijden vangebrekkige middelen van verkeer in geen plaats gemist kunnen worden.
Zoo perkt de overheidszorg de mededinging in, en lijdt niemand gebrek. Er wordt een zekere gelijkheid tusschen de meesters gehandhaafd, en het middeleeuwsche doel „dat het handwerk zijn man voeden zal" wordt op zulk een wijze bereikt. Aan den anderen kant doodt men veelal het initiatief, en houden de talrijke voorschriften de ontwikkeling van het bedrijf en het betreden van nieuwe banen meermalen tegen. Het systeem werkt in den aanvang gunstig; het verschaft


iedere stad een aantal nijveren, roept industrie en nering in het leven en houdt ze in stand.
Wanneer het kind tot man gerijpt is, wil het evenwel zelfstandig handelen, en zoo werken deze bepalingen, keuren en voorschriften dikwerf belemmerend. Dan ontbrandt de strijd tusschen overheid en ambachtslieden. Ten slotte moet de overheid toch iets van hare gestrenge bepalingen, die bij uitbreiding van het verkeer onpraktisch blijken te zijn, laten vallen. *)
Zoodra de stad zich eenigermate ontwikkeld heeft, wordt zij het centrum der streek, waarin zij gelegen is. In den tijd zonder veel verkeer is de landbouwer op de markt van de naastbijgelegen stad aangewezen, alwaar hij het overschot zijner veldvruchten tegen de artikelen van nijverheid ruilen kan. De stad met het omliggende platteland is een gebied binnen welks grenzen het economisch leven onzer middeleeuwsche voorouders zich bijna uitsluitend beweegt. Het intercommunale verkeer bepaalt zich in hoofdzaak tot dat tusschen de stad en de omliggende dorpen.
Geen wonder dan ook, dat de stad in dit tijdperk langzamerhand van de economische
') Zie Muller, de Gilden.


afhankelijkheid van het platteland misbruik maken gaat. Zij tracht de concurrentie der landbouwers in handel en nijverheid zooveel mogelijk te kortwieken, en zij dwingt de dorpelingen hunne waren op bepaalde markten af te zetten. Zij bereikt dit alles op verschillende wijze.
In de vijftiende eeuw verbiedt onder den drang der steden de grafelijke regeering het uitoefenen van tal van ambachten in de dorpen.
In 1407 worden de bewoners van Zuid-Beveland ter wille van Goes in hun handwerk belemmerd.
Hoorn weet in 1470 van den graaf gedaan te krijgen, dat op het buitengebrouwen bier een aanzienlijke accijns wordt gelegd. „Want door de hooge Excijsen op de buytengebrouwen bieren meende men de burgers daertoe te krijgen, dat zij haer met ingebrouwen bier zouden behelpen". !)
Utrecht dwingt in 1392 de ambachtslieden, die in de stadsvrijheid buiten de poort gevestigd zijn, het gild te winnen. Dengenen, die daarna buiten de poorten willen gaan wonen met de kennelijke bedoeling zich aan hunne burgerplichten te onttrekken, wordt zulks verboden. Willen zij er alleen een ambacht uitoefenen, dan moeten zij een dubbele contributie aan het gild betalen.
') Veluis. Kroniek van Hoorn, p. 86.


Weldra Iaat de stad haar macht ook buiten de vrijheid gevoelen. De Utrechtsche brouwers mogen geen mout aan de boeren verkoopen ; geen schoenmaker mag zich van leer voorzien, dat buiten Utrecht gelooid is. *)
Het platteland onderworpen aan het stapelrecht, het privilegie, waarbij de stad tot de marktplaats van een bepaald artikel wordt verheven, is gedwongen zijne waren op deze markt af te zetten. Alle „gewas, telinge en proviande" van Zuid-Holland b.v. moet binnen Dordrecht ter markt gebracht worden op verbeurte van granen en gewassen. Naarden had het stapelrecht voor alle visch op de Zuiderzee gevangen, Utrecht voor die, welke binnen twee mijlen om de stad gezwommen had.
De boter, in het land van Woerden gemaakt, mocht volgens een keur van 1326 nergens anders dan te Oudewater op de markt verschijnen.
Wat het land van Voorne tusschen Oostvoorne en Flakkee opbrengt, wordt te Brielle verkocht. Het koren van Ouddorp, Nuland en Westdijk komt het eerst op de weekmarkt van Goedereede. 2) Het gezag der steden over het platteland vloeit voor een deel uit heerlijke rechten voort. Zij
') Muller, p. 105 e. v. ') Blink I pag. 158, 159-


zijn langzamerhand grootgrondbezitters geworden. Amsterdam is heer van Amstelveen. Leiden krijgt in 1582 door aankoop geheel Leiderdorp in bezit, Middelburg in 1493 Arnemuiden.
De stad, die een teedere zorg voor hare kinderen koestert en hunne belangen angstvallig bewaakt, behandelt de dorpelingen als stiefkinderen, die zij ten bate van hare eigen kinderen niet tot ontwikkeling laat komen.
Volkstellingen worden in de middeleeuwsche steden niet gehouden. Bevolkingsregisters ontbreken.
Wie iets weten wil van het zielental, moet zich tevredenstellen met hetgeen kerkregisters, lijsten van communianten, gilde- en poorterboeken, belastingkohieren enz. bieden. Een materiaal, dat geen volledig licht geeft.
De doop- en begrafenisceelen worden gewis niet altijd nauwkeurig gehouden, het aantal communianten geeft niet juist de bevolking op twaalf jarigen leeftijd weer. Of onder de poorters ook de buitenpoorters gerekend worden, is onbekend.
De Duitsche staathuishoudkundigen en geschiedvorschers hebben met een bewonderens waardigen ijver het zielental van onderscheidene


steden uit verschillend materiaal berekend. Zij komen tot de conclusie, dat de meeste in dit tijdperk niet meer dan 5—10.000 inwoners tellen. ')
De hoogleeraar Bücher neemt aan, dat geen Duitsche stad in de middeleeuwen meer dan 20.000 inwoners had. 2)
Volgens de Engelsche economisten Rogers en Ashley heeft Londen in het begin der vijftiende eeuw ± 40.000 inwoners. Het zielental van eenige andere steden wisselt af tusschen 5- en 10.000; de overige plaatsen bereiken de 5000 niet. 3)
Er is geen reden om aan te nemen, dat de Nederlandsche steden van die dagen een grooter aantal inwoners tellen. Volgens den hoogleeraar Blok heeft Leiden in 1400 niet meer dan 5000 inwoners. Dit getal steunt op het aantal krijgslieden, die in 1418 mee ten strijde togen. 4) Dezelfde schrijver schat het zielental van ieder der zes grootste Hollandsche steden in 1514 op 20.000 zielen. 5)
Bezwaarlijk konden ook de middeleeuwsche
') Inama-Sternegg. Deutsche Wirthschaftsgeschichte. Buch IV. Beilage I.
') Die Grossstadt, p. 24.
3) Six centuries of Work and Wages, deel II. pag. 117.
4) Eene Hollandsche Stad in de middeleeuwen. —p. 67.
4) Eene Hollandsche stad onder de Bourgondisch—Oostenrijksche heerschappij, p. 2. Zie ook de „Informatie der Verponding" bewerkt door Mr. J. C. Naber in het Statistisch Instituut van 1885, deel IV, p. 32.


steden een aanzienlijke bevolking hebben geherbergd. Men kan zich toch moeilijk een zoo nauwkeurige beperking van het aantal gildemeesters, een zoo tot in de kleinste bijzonderheden afdalende bemoeiing der overheid met het leven der burgers denken, zoo het aantal inwoners niet betrekkelijk gering is geweest, en een ieder wist, wat zijn buurman den ganschen dag doet.
Ook kunnen in tijden van weinig ontwikkeld verkeer, wanneer de bewoners eener stad hunne levensmiddelen hoofdzakelijk ontvangen van den bodem om de stadsmuur, niet veel menschen op een betrekkelijk klein gebied leven. Armoede en hongersnood zouden de vermeerdering der bevolking al zeer spoedig tot haar uiterste grens hebben teruggebracht.
De natuurlijke aanwas van bevolking wordt door de gildebepalingen weinig aangewakkerd en soms zeer belemmerd. Deze verbieden meermalen een huwelijk aan te gaan, voordat men den meestergraad behaald heeft. Het kloosterleven en de geestelijke stand eischen van een aanzienlijk deel der bevolking het celibaat. Ook de sterfte — de kindersterfte in het bijzonder — treedt in de middeleeuwsche steden hevig op ; in de eerste plaats door de vele oorlogen, die ware bloedbaden aanrichten, steden verwoesten, de bevolking over de kling jagen of medevoeren.


De oorlog brengt als nasleep allerlei ellende: de oogst wordt platgetrapt, de bevolking aan den hongerdood prijsgegeven. Niet vóór de zestiende eeuw wordt in beperkte mate buitenlandsch koren ingevoerd, en wanneer de oogst mislukt, staat gebrek voor de deur.
Daarbij vinden de pest en andere ziekten in de onhygiënische steden een welig veld om voort te woekeren, waardoor honderden ten grave sleepen.
Het meest berucht is in de middeleeuwen de Zwarte Dood geweest, die in het midden der veertiende eeuw ook in vredestijd in Europa woedde, en volgens Engelsche schrijvers als Rogers en Hallam de bevolking met een tiende deed slinken. In het „Land van Rembrandt" zijn de maatschappelijke gevolgen, die deze ziekte in ons vaderland gehad heeft, met treffende kleuren door Busken Huet geschilderd.
Begrijpelijkerwijze is in de middeleeuwen de bevolking der steden niet langs natuurlijken weg toegenomen. Was de vermeerdering van het in-
o 0
wonertal uitsluitend op het geboortenoverschot aangewezen geweest, dan zou het zielental niet gestegen, maar gedaald zijn. Doch evenals thans vindt ook reeds in die dagen de trek der plattelandsbevolking naar de steden plaats. Hij doet zich een wijle op zoo groote schaal voor, dat men veilig kan aannemen, dat de steden de ver


meerdering harer bevolking aan het platteland danken. Dat door velen aan de stad, waar de burger vrij is, boven het platteland de voorkeur wordt gegeven, is alleszins begrijpelijk.
Positieve bewijzen voor den trek naar de stad zijn in de poorterboeken van Leiden gebleven, die sinds 1364 tal van poorters ingeschreven hebben, welke van het platteland verhuisd waren. Ten tijde van Albrecht verzoeken de dorpen Katwijk, Oetgeest e. a. om vrijstelling van belasting, daar zooveel bewoners naar Leiden getrokken zijn. In menig dorp wordt er over geklaagd, dat men geen landbouwer, geschikt voor rechter, meer vinden kan. ') Alle hierboven genoemde bepalingen en keuren, die op het verleenen van vrijheid aan de stedelingen betrekking hebben, getuigen voor het veelvuldig wegloopen der hoorigen naar de steden.
Floris V geeft in 1273 aan Vlaardingen een handvest, waarbij den poorter vergund wordt zes weken in zaai- en oogsttijd buiten de stad te vertoeven, zonder dat zijn voormalige heer hem meevoeren, en hij zijne vrijheid verliezen kan. Haarlem, Monnikendam en Amsterdam bezitten dergelijke voorrechten. 2)
') Blok. Eene Hollandsche stad in de Middeleeuwen, p. 244. ») Blink, pag. 157.


De heeren verzetten zich herhaaldelijk tegen den trek der hoorigen. In 1337 weten de heer en vrouwe van Putten en Strijen van Dordt te bedingen, dat deze stad geen hunner eigen lieden tot poorter aannemen zal, tenzij hij er een jaar gewoond heeft. ') De graaf van Holland sluit een verdrag met Harderwijk, inhoudende, dat deze stad aan lieden, die den graaf, zijnen edelen of hunnen nakomelingen toebehooren, het burgerrecht niet geven zal.
Zoo wordt overal de ..Landflucht" als een vermindering der heerlijke welvaart opgevat.
De steden zien de plattelandsbewoners gaarne komen. De vermeerdering van arbeidskrachten schept nieuwe ambachten en doet de oude in aantal toenemen. Ten allen tijde worden dan ook de poorten voor de dorpelingen opengezet. Gedurende de ontzettende burgeroorlogen, die Holland aan het einde der vijftiende en het be^in der zestiende eeuw teisteren, bieden de steden den plattelandsbewoners binnen de muren bescherming en behouden ze daarna. Ook in tijden van hongersnood, wanneer in de steden meer-
o '
malen graanuitdeelingen plaats vonden, snelden de dorpelingen naar de milde geefsters, bij wie zij een gastvrij onthaal vonden. Aan den anderen
*) Blink, 1. c.


kant waakt het stadsbestuur er naijverig voor, dat de gemeenschap door emigratie geen verlies aan vermogen of arbeidskracht lijden zal.
Nog in 1539 worden te Arnhem twee burgers, die tegen hunnen poortereed in hun bedrijf naar Munster hadden verplaatst, met het verlies van twee vingers gestraft.
Meestal gaat het niet zoo streng toe, en laat de stad den emigrant vertrekken, nadat zij het exue of uittogteeld oreheven heeft. Ook de erfenis
O O O
verlaat niet onbelast de stad. De heffing bedraagt gewoonlijk i°/0 van het vermogen, doch vaak ook meer, te Haarlem zelfs 5%. ')
De steden verhoogen hare militaire krachten en vermeerderen haar vermogen, door elders wonenden het poorterrecht deelachtig te doen worden. Deze laatste, meestal inwoners van dorpen, staan daardoor onder het stadsrecht en behoeven in de plaats hunner inwoning geen belasting te betalen. Zij nu, hagepoorters of buitenpoorters, ook wel paalburgers genoemd, zijn de voorvaderen der tegenwoordige forensen. 2)
De dorpen en landsheeren zien dit begrijpelijkerwijze met leede oogen. De hagepoorter deelt in de lusten van zijne woonplaats, niet in de lasten.
') van Rees I, p. 252.
■) In Frankrijk, waar dit gebruik ook in zwang was, sprak men van „forenses". Zie „Luchaire". — Institutions franfaises".


Vooral in de veertiende eeuw, in den tijd van Margaretha en Willem V, toen het stedelijk leven zich begon te ontwikkelen, zijn door de stedelijke overheid buitenpoorters benoemd. Maar ook daarna. Zoo geeft b.v. in 1505 de koning van Kastilië aan Gouda het recht aan de inwoners van vele dorpen rondom de stad het burgerrecht te verleenen. De begunstigden zouden alle vrijheden van binnensteedsche poorters genieten, mits zij ten behoeve van den landheer twee en van de stad één Beierschen gulden betaalden.
Amsterdamsche paalburgers schijnen er in die dagen nog niet te zijn. Althans Wagenaer noch ter Gouw maken er melding van.


HOOFDSTUK II. De Nederlandsche stad in den tijd der Republiek.
Wie vermoedt, dat onder de Republiek, onder de nieuwe orde van zaken, de Nederlandsche stad in alle opzichten plotseling verandert, vergist zich. In sommige punten verschilt zij wel van de oude, doch in andere is de toestand niet gewijzigd.
In de eerste plaats is de Nederlandsche stad ook in deze eeuwen een staat gebleven. De Nederlanden in den tijd der Republiek heeten een bondgenootschap van gewesten ; zij zijn er een van steden. De stad blijft feitelijk de hoogste macht, waaraan de burger onderworpen is.
,,Naast de eenheid van het kerkelijke of godsdienstige heeft er", zooals Buskf.n Huet in „Het Land van Rembrand" schrijft, „in de Zeven-Provincien nooit eene andere algemeene dan die der handelsbelangen voorgezeten. Nemen Holland en


Zeeland de eerste plaatsen in; worden de overige gewesten der Unie somtijds beschouwd als struikelblokken of sta-in-den-wegs, onveranderlijk als bijloopers ; blijven de Staten-Generaal een overtollig rad aan den wagen ; komt het evenmin tot eene nationale dynastie; beweegt van het begin tot het einde der eeuw het openbaar leven zich in eene gelegenheidspolitiek ; kan Nederland aan
de hoogere staatkvnde van Jan de Witt en Ö »
Willem III niet gaan mededoen zonder het kind der rekening te worden, — al de voor- en al de nadeelen dier orde van zaken ontstaan hieruit dat de zeven provinciën zeven afzonderlijke republieken vormen; zeker aantal koopsteden van dit zamenstel van gemeenebesten de levendste kracht vertegenwoordigen; en onder die steden Amsterdam de kroon spant". ')
Hoe is deze macht der steden in een statenbond mogelijk ? Zij is een gevolg van de staatsinrichting der Republiek.
Aan het hoofd der Zeven Geünieerde Gewesten staan de Staten-Generaal, een bondsraad, samengesteld uit de afgevaardigden der Provinciale Staten. Deze moesten ,,adviseeren en helpen besluiten, naar zij door hun principalen zouden gelast zijn", zooals Slingelandt, aangehaald bij
!) Busken Huet, deel II, p. 291.


Fruin zegt. ') De bondsregeering bezorgt slechts algemeene belangen: de betrekkingen met het buitenland, de generale financiën, het leger, de vloot. De inwendige belangen van iedere provincie worden behartigd door de Provinciale Staten, een college, samengesteld uit de afgevaardigden der steden en uit de edelen. Alleen in enkele plattelandsprovinciën als Gelderland en Overijsel konden de laatste gewicht in de schaal leggen, in de voornaamste provinciën als Holland en Zeeland was hun invloed gering; in Holland waren zeven of acht, in Zeeland één edele lid der Staten. Het platteland zelf had geen vertegenwoordiger. Waar nu ook de leden der Staten gezanten der steden waren, met lasten gestuurd, door ruggespraak verbonden, waar Holland 58 % van de algemeene landslasten opbracht, en in de meeste zaken van belang niet bij meerderheid van stemmen, maar met eenparigheid besloten werd, kan het geen wonder zijn, dat de vroedschappen der stemmende steden het hecht in handen hadden, dat in het bijzonder de burgemeesteren van Amsterdam de koningen van Holland heetten, en de raadpensionaris van de Spieghel eenmaal getuigen kon: „De regeering
]) Tien jaren uit den tachtigjarigen oorlog, p. 37.
4


der Unie is slechts provinciaal, en die der provinciën slechts municipaal". l)
Ook in andere opzichten blijft de nieuwe stad der oude gelijk. De stelselmatige onderdrukking van het platteland, waardoor de stad vóór dien tijd berucht was, blijft aanhouden.
Onder de regeering van Kakel V hadden twintig steden er bij 'slands regeering op aangedrongen sommige bedrijven voor altijd op het platteland te verbieden. De kracht der tegendeductie der dorpen trachtten de steden toen te breken met de opmerking: „dat notoir was, dat uyt saecke vande Ambachten ende Neeringen die men dede op 't Platte Landt ende omtrent den voorsz. Steden, de selve depopuleerden, ende gingen te niete, ende die Dorpen van dage te dage verbeterden". 2)
De landsregeering, die het geld der rijke kooplieden noodig had, had het verzoek der steden ingewilligd door de uitvaardiging van de „Ordre op de Buiten-Neeringe", waarbij, om te voorzien tegen de „depopulatie, desolatie en destructie" der steden, bepaald werd : „dat voortaen niemant binnen onsen Landen van Hollandt, ende andere
') Lamprecht, Deutsche Geschichte, Zweite Abteilung, Zweiter Band, p. 41. Zie ook KRUIN. Tien jaren uit den tachtigjaiigen oorlog hoofdstuk IV.
*) van Rees, deel 1, p. 165. — Gr. PI. B., I, p. 1268 v.v


die daer onder gehouden worden, buyten besloten Steden (den Hage ende Alckmaer daer onder gereeckent) en sal van nieuws mogen opstellen ende erigeren eenige Weveryen, Loyeryen, Metselryen, Timmeryen, of andere gelycke Ambachten, Negociatie of Neeringen, die men binnen beslooten Steden behoort te doen, noch de selve Neeringen doen ende exerceren: Insgelijck dat niemant van nieuws en sal mogen op stellen eenige Backerye en Tapperyen binnen zes hondert roeden naer de vryheden vanden voorsz. beslooten Steden, noch oock op stellen op 't Platte Lant eenige nieuwe Brouweryen, op pene dat sy ghehouden sullen zyn sulcke Brouwerye of andere Neeringe, Backerye ofte Tapperye van stonden aen op te breecken en af te doen, en boven dien tot boete te betalen ten onsen profyte de somma van vyftich Carolus guldens". ')
Dit plakkaat van 1531 wordt in den tijd der Republiek eerst recht gehandhaafd en, waar het niet sterk genoeg was, door afzonderlijke overeenkomsten der oppermachtige steden met de heeren der dorpen versterkt. De Staten van Holland verbieden bovendien de kramerij te platten lande. Zij vaardigen een verbod tegen de ,,ventjagerij" uit, opdat deze aan de stedelijke winkels geen afbreuk aandoet.
l) Groot Plackaet-Boek, pag. 1268 v.v. — van Rf.es, deel I, p. 186.
4*


Zoo blijven tot 1798 handel en nijverheid binnen de stedelijke muren. Een enkele maal weten zij juist ten gevolge van het drijven der steden daaruit te ontkomen. Wanneer Amsterdam verbiedt de schepen te Zaandam te laten kalefateren, worden er op de Zaansche werven nieuwe gfebouwd. En als Amsterdam dan, bevreesd voor concurrentie, aan Zaandam geen hout meer leveren wil, knoopen de Zaanlanders zelve betrekkingen met het noorden aan, en verkrijgen zij het benoodigde hout rechtstreeks. J)
Ook onderling blijven de steden een kleingeestigen naijver koesteren. Wanneer een stad door het graven eener vaart, het verleggen van een weg, de vrijstelling van een tol zich een voordeel weet te bedingen, waardoor een andere achteruit wordt gezet, staan de overige steden gereed tegen de eerste een proces in te stellen. 2)
In den tijd, wanneer de geschiedenis der steden in Nederland de geschiedenis des lands vormt, treden zij in de omliggende landen op den achtergrond.
') van Rees, deel I, p. 175. *) Ibidem, p. 160—163.


In Duitschland hebben de groote steden der middeleeuwen door den dertigjarigen oorlog te veel geleden, dan dat zij zich na het sluiten van den vrede nog krachtig konden doen gelden.
En ook in Frankrijk en Engeland bestaat de oppermachtige stad niet meer; de macht der feodale heeren en steden is gebroken. De laatste zijn deelen van den eenheidsstaat geworden. Het particularisme is onderworpen aan het algemeen belang. De binnenlandsche veeten houden op, de stad als sterkte verliest haar beteekenis, het rijk wordt door grensvestingen verdedigd. De binnenlandsche handel concentreert zich in eenige markten, nu door de verbetering van en de meerdere veiligheid op de wegen het verkeer zich uitgebreid heeft.
Van overheidswege worden, zoowel in Engeland als in Frankrijk, de bronnen van welvaart opgespoord, die de nijverheid ook op het platteland kunnen doen bloeien. Men ontbiedt vreemdelingen, om de landgenooten nieuwe bedrijven te leeren. In de ledige uren en jaargetijden wordt de landbouwende stand aan het werk gezet, een krachtige huisindustrie wordt in het leven geroepen. Waar de regeeringen er vooral op uit zijn, goedkoope exportartikelen te laten vervaardigen, richten zij de nieuwe industrieën in de dorpen op.
Van zelf begint nu in vele steden de oude


nijverheid te kwijnen. In andere vervangt de huisindustrie het handwerk. Vele worden benadeeld door de concurrentie van het platteland.
Alleen de hof- en hoofdstad treedt op den voorgrond. In haar is de macht en het aanzien van den staat, de luister van den vorst te vinden. Naar haar stroomt de massa, die op het gebied van kunst, wetenschap en weelde uitblinken wil. Zij is het brandpunt van beschaving, waar het geestelijk leven zich het meest ontplooit.
De regenten der Nederlandsche steden zijn kooplieden, gelijk zij reeds in de middeleeuwen waren. Hun macht en aanzien nemen vooral na 15S5, nadat Leycester vertrokken was, toe. In weinige jaren weten zij de stedelijke resfeerinof in de handen van eenige families te
o ö o
brengen, die door bloed- en aanverwantschap verbonden zijn.
Is het bevreemdend, dat deze bestuurders de steden tot de eerste Europeesche koopsteden doen groeien ? Spreekt het niet van zelve, dat zij er voor zorgen, dat de binnenlandsche en buitenlandsche politiek in de eerste plaats op de bevordering van den handel en eerst daarna op die van landbouw en nijverheid gericht zij ?
Twee feiten werken daarbij krachtdadig tot den


bloei der steden mede: de ongelukkige toestand, waarin de naburige Staten tot de helft der zeventiende eeuw verkeeren, en de vrijheid van vestiging, uit welbegrepen eigenbelang door de regenten gehuldigd.
Het eerste is een meer betrekkelijk voordeel. De Nederlandsche stad wordt niet door scherpe mededinging in haar groei belemmerd.
Duitschland wordt geteisterd door den dertigjarigen oorlog.
Engeland, dat in de dagen van Elizabeth een tijd van voorspoed kent, gaat onder de zwakke regeeringen van Jacobus I en KarelI en in de jaren van den burgeroorlog weder achteruit. Frankrijk heeft een halve eeuw noodig, om van de wonden, haar door de godsdienstoorlogen geslagen, genezen te worden. Tot aan den Munsterschen vrede toe kan de Nederlandsche handel zich in Europa vrij ontwikkelen, overtuigd, dat hem geen concurrentie zal worden aangedaan.
De oorlog met Spanje is aan de Nederlandsche stad al zooverre ten zege, dat zij na Antwerpens val den Zuid-Nederlandschen koopman binnen hare veste ziet komen. Van 1584 dagteekent de immigratie van vreemdelingen, die gedurende twee eeuwen aanhoudt. De Nederlandsche gewesten zijn een schuilplaats tegen verdrukking van gewetensvrijheid.


Aan de Zuid-Nederlanders, die zich hier vestigen, danken handel en vrachtvaart hun hooo-e
ö
vlucht. De namen van Balthasar de Moucheron, Lemaire, Usselinx roepen in de geheugenis wakker, hoe Zuid-Nederlandsche ondernemingsgeest en kapitaal, gepaard aan Noord-Nederlandsche zeevaarderskunst en lust tot het avontuurlijke, het Nederlandsch gezag in Oost en West hebben weten te vestigen.
Amsterdams opkomst als groote koopstad dagteekent van Antwerpens val. Na 1585 begint haar handel zich aanzienlijk uit te breiden. Dat zij hiervan bewust is, bewijst haar hardnekkig verzet tegen allen, die aan een mogelijke herleving van Antwerpen als Nederlandsche stad gelooven. „Meer dan eens hadt de prins van Oranje toegelegd op het bemagtigen van Antwerpen. Doch 't was telkens mislukt. Men meende, dat Amsterdam het winnen dezer stad ongaarne gezien zou hebben, uit vreeze dat de koophandel, die haar van Antwerpen toegevloeid was, wederom derwaarts keeren mogt, waarom zij, zoo men wil, 't bemagtigen dezer stad altoos tegenhieldt, of wist te beletten." ') Zij rust niet in 1648, voordat de Schelde gesloten wordt. Wanneer
') Aitzema, III, pag. 109. — Wagenaar, deel V, p. 159.


Jozef II de rivier in 1787 openen wil, verzet zij er zich krachtdadig tegen.
Ook in de andere Nederlandsche steden brengen de Vlaamsche vluchtelingen welvaart en vertier. „Rotterdam wordt allengs de tweede groote handelsstad, ook al tengevolge van Antwerpen's verval, en graaft zijn havens uit. Dordrecht bloeit door den herboren hout- en wijnhandel langs den Rijn en op Frankrijk". ')
In Zeeland zien Middelburg, Vlissingen en Vere zich de erfgenamen van de ongelukkige Scheldestad.
Niet alleen de koophandel ook de nijverheid herleeft na de immigratie. In Leiden, waar na het beleg nog maar één weefstoel staat, roepen de vluchtelingen de lakenindustrie weer wakker.
Voorzeker zou de invloed van dezen trek op de welvaart der steden nooit zoo groot zijn geweest, hadde niet bij de overheid een diep besef voorgezeten van den rijkdom, die uit de vestiging der vluchtelingen voort kon spruiten. Het stadsbestuur lokt dan ook de Vlamingen en Walen door gunstige voorwaarden, als vrijstelling van belasting, opheffing van het gildereglement, aan. Aan den anderen kant waakt het er voor, dat de stad geen lasten door de nederzetting te dragen zal hebben.
l) Blok, Geschiedenis van het Nederlandsche volk, deel IV, p. 11.


Zoo weigert Leiden arme wollenwevers op te nemen, volgens sommigen, omdat de armenlasten er door vermeerderen zouden, volgens anderen, omdat de prijs van de wol stijgen zou : in alle gevallen, omdat de stad in de vestiging geen voordeel ziet. ')
Amsterdam maakt een uitzondering. „Het schijnt in het belang van Amsterdam te zijn", zegt von Pestel, „dat er zooveel lieden, als mogelijk is, van alle kanten naar haar grondgebied toestroomen". 2)
Der traditie getrouw, neemt de hoofdstad in de volgende jaren wederom een schare immigranten met liefde op. Ditmaal zijn het Portugeesche en Spaansche Israëlieten, die om het geloof hun vaderland verlaten. In het begin der zeventiende eeuw volgen hen de Hoogduitsche.
De Portugeezen willen zich oorspronkelijk te Middelburg vestigen. Zij werden daar evenwel uit godsdiensthaat geweerd, en men weigert hun „een vrij vergunning te geven, die wellicht een aanzienlijk gedeelte van den handel, waarop het
l) van Rees, deel I, pag. 251 — Laspeyres, pag. 16.
') Commentarii de republica Batava. Deel I, pag. 263:,,Amstelodamensium interest, videre, ut quam plurimi ad sua pomoeria undiquaque affluant." van Rees, deel I, p. 252.


kooprijke Amsterdam zich later mocht beroemen, naar Zeeland zou hebben overgebracht." ')
In 1598 wordt te Amsterdam de eerste synagoge gesticht.
De vermeerdering der welvaart en der bevolking is te bespeuren in de vergrootingen der steden. Amsterdam wordt van 1585 tot 1657 tot viermalen toe uitgelegd.
De eerste vergrooting geschiedt in 1585. Zij breidt de stad aan den IJkant uit met het gebied, waarin de Lastaadje (Geldersche Kade), Oudeschans, Oudewaal en Dwarsboomsloot gegraven worden. Wanneer in 1593 de oostzijden van de Kloveniersburgwal en Oude Schans, het terrein doorsneden door Zwanen- en Leprozenburgwal, Joden Houttuinen, Rapenburg, Hout-en IJgracht er bijkomen, is de stad in acht jaren met 96 morgen en 233*5 roeden vergroot. Maar reeds in 1611 blijkt zij wederom te klein te zijn. Dan wordt het gedeelte er bij getrokken, waarin de HeerenKeizers- en Prinsengracht met Lijnbaans- en Brouwersgracht, Teer- en Haarlemmerhouttuinen liggen. Deze uitleg verdubbelt de oppervlakte der stad; hij verrijkt haar met 303 morgen en 346 roeden.
!) Koenen, Geschiedenis der Joden, pag. 141. — Hij wijst op Benthem, Hollandischer Kirchen- und Schulstaat, Th. i, S. 624.


Wederom ziet Amsterdam zich in 1658 genoodzaakt haar muren uit te zetten. Nu wordt de Leidschegracht gegraven, men trekt de drie hoofdgrachten tot aan de Nieuwe Rapenburgergracht door en verbindt ze op verschillende plaatsen door de Achter-, Reguliers-, Muidergracht en Binnen-Amstel. ')
Na 1658 wordt Amsterdam in den tijd der Republiek niet meer vergroot.
Een flauw denkbeeld van de uitbreiding der stad in een eeuw tijds geven de volgende cijfers.
In 1515 worden er slechts ruim 2000 huizen binnen de muren geteld. In 1632 is dit aantal tot 14,440 gestegen. Amsterdam met de voorsteden heeft in dit jaar 15,550 huizen. 2)
In het oog dient gehouden te worden, dat Amsterdam in den aanvang der zestiende eeuw een te geringe oppervlakte in verhouding tot haar bevolking besloeg. In het midden dier
o 0
eeuw was de ,,stadsvrijheid" reeds zoodanig bebouwd, dat het gerecht in 1542 en volgende jaren beval huizen aldaar af te breken, omdat het ze bij een aanval der Gelderschen niet ver-
') Wagenaar, deel i, pag. 138—252. *) Wagenaar, deel i, pag. 138—252.


dedigen kon. Spieghel, bij Wagenaar aangehaald, sprak nog van:
„Het schiprijck Amsterdam, vol nauwbehuysde Huysen,
Ghepropt " *)
Evenals Amsterdam worden ook andere steden in de I7de eeuw vergroot.
Bijna alle steden, zegt de hoogleeraar Blok, zien zich in deze eeuw genoodzaakt haar muren uit te zetten. Trevisano, de Italiaansche gezant, die in 1619 ons vaderland bezoekt, kent geen land, waar op zulk klein bestek zooveel bloeiende steden zich bevinden. 2) Dagelijks ziet men in alle steden de gebouwen vermeerderen.
Haarlem wordt in 1610 uitgelegd. Uit de namen der nieuwe straten kan men opmaken, dat de oorzaak der vergrooting in de uitbreiding der weverijen ligt. In 1671 en 1672 bouwt Haarlem de „Nieuwe Stad" en trekt deze binnen de muur. 3)
De stad heeft ook een ander aanzien gekregen. Zij heeft haar middeneeuwsch karakter verloren.
') Apud Pontanum Libr. II C. XXVII p. 234. — Wagenaar, deel I, pag. 136.
') Geschiedenis van het Nederlandsche volk, deel IV, pag. 12. J) C. de Koning, deel I, p. 21. 22.


Na den brand van 1522 verdwijnen te Amsterdam geleidelijk de houten huizen. De nieuwe worden van steen gebouwd, en de overheid zegt den eigenaars van oude aan, ze door moderne te vervangen. Sinds 1575 is er een stadsstratenmaker aangesteld. Hij legt de nieuwe straten aan en verbetert de oude, nu eens op kosten der bewoners, dan weer op die der stad, maar altijd onder toezicht van de rooimeesteren. ')
Op drinkwater wordt gelet. Men acht dat, hetwelk putten en grachten opleveren, niet bruikbaar. Daarom hebben de huizen eigen regen-
o ö
bakken, en halen de brouwers het water uit de Vecht.
De straatverlichting wordt van overheidswege nagegaan. Een keur van 1595 schrijft voor, dat 's nachts om de twaalf huizen een lantaarn met brandende kaars moet hangen. In 1597 worden er stadslantaarnopstekers aangesteld. Na 1668 branden de lantaarns, door Jan van der Heyden uitgevonden. 2)
Ook is de stad in politiezorg vooruitgegaan. Straatschenderij wordt meer dan vroeger geweerd. Voor het blusschen van brand is men beter ingericht.
l) Wagenaar. deel I, pag. 136 e. v.
* „ deel I, pag. 152 e. v.


Gelijk elke moderne stad kent Amsterdam verschillende wijken. In het oudste gedeelte staan de openbare gebouwen (het Raadhuis, de Beurs, het Gasthuis). Aan de grachten wonen de patriciërs: regenten en kooplieden. De ambachtslieden huizen voor een groot gedeelte nog in hun winkels. De winkelstraten liggen in oud-Amsterdam en verbinden het met het Nieuwe. Bij de havens treft men de zeevaarders aan : de aanzienlijke in deftige paleizen, de burgerstand in kleine woningen.
De Israëlitische bevolking heeft zich in een
o
bepaalde buurt geconcentreerd. „En die buurt," zegt Busken Huet, „is niet, zooals te Frankfort en te Rome, een Ghetto, maar eene aan het overige in alles gelijke wijk der stad". ') Zij woont te samen wegens de gezelligheid, en het gemak, die het samenhuizen met geloofsgenooten van gelijke zeden en gewoonten biedt.
De uniformiteit der woonhuizen, waarover in den tegenwoordigen tijd geklaagd wordt, is een ook in die jaren veel voorkomend verschijnsel. ,,Seit dem siebzehnten Jahrhundert haben wir in Niederland ein echt nationales Wohnhaus". 2)
Bijna elk huis heeft een dubbele deur. Het is
') Buskên Huet, deel II, 2. p. 301.
') Die Niederlander als Nation von Dr.Karl Menne. pag. 99.


opgetrokken van baksteen, met voegen en hardsteen afgezet. Het dak loopt in een punt uit, de schuine lijn is meermalen met trapjes afgebroken.
Na deze ontwikkeling is de stad ook geen woonplaats meer, waar dorst naar kennis niet bevredigd kan worden. Het onderwijs wordt door leeken in de scholen gegeven, en voor hen, die meer dan het a. b. c. willen kennen, in Latijnsche scholen.
De Leidsche universiteit kan op roemrijke professoren bogen, en de hoogescholen van Utrecht Groningen, Franeker en Harderwijk, alsmede het Athenaeum Illustre van Amsterdam trachten haar nabij te komen. Mede door de vrijheid van denken, hier gewaarborgd, trekken Europeesche beroemdheden, elders verdreven of in de vrijheid van gedachte belemmerd, naar deze streken henen, waar zij den glans en het aanzien der doorluchtige school verhoogen.
Nog geen honderd jaar later worden de Vlamingen en Walen door hun geloofsgenooten uit Frankrijk gevolgd. Na het opheffen van het Edict van Nantes in 1685 vooral, maar ook alreeds eenige jaren vroeger trekken de refugiés met scharen naar Nederland. Men weet niet, hoeveel


Hugenooten zich hier gevestigd hebben. De Fransche schrijvers schatten het aantal vluchtelingen, uit Frankrijk vertrokken, op 55.000. ') Men vermoedt, dat de meeste de wijk genomen hebben naar „de Groote Arke des Behouds", zooals Bayle, een hunner, de Vereenigde Gewesten vleiend betitelt.
De immigranten zijn lieden van allerlei stand en rang. Edellieden, die de legers van Willem III aanvoeren, fabrikanten, kooplieden, predikanten en armlastigen.
o
Het getal der laatsten vermeerdert eenioe jaren later aanzienlijk, wanneer de Paltz verwoest en de bevolking uit het prinsdom Oranje verdreven wordt. In 1690 klaagt dan ook de Waalsche gemeente te Amsterdam, dat zij niet minder dan 100.000 gulden 'sjaars voor haar armen uit moet geven. Begrijpelijkerwijze billijkt het stadsbestuur de klachten der diaconie en beperkt de vrijgevige bepalingen aangaande het opnemen der refugiés. 2)
Er waren echter ook velen, die kapitaal medebrachten. Op enkele schepen werd tot 300,000 kronen aan goud en edelgesteenten aangevoerd.
') Mémoire politique, critique v. d. abt de Cavérac p. 88. 
Koenen. De refugiés in de Nederlanden.
3) Wagenaar, deel VI, p. 178.
5


Groot is het medelijden, dat men met het lot der ongelukkigen heeft. Doch het is niet alleen barmhartigheid, die de steden tot het openen harer poorten voor de immigranten drijft. Onder de refugiés bevinden zich de eerste Fransche kooplieden en fabrikanten. Elke stad is evenals voorheen bij de vestiging der Walen begeerig, deze met hun kunde en kapitaal onder haar inwoners te tellen. Men doet dan ook alle mogelijke moeite, oin de vreemdelingen aan te lokken.
Bij resolutie van 25 September 1681 besluiten de Staten van Holland : „dat alle familiën, die zich in dit gewest voor goed zouden willen nederzetten, voor den tijd van twaalf jaren vrijdom van alle lasten en schattingen 'slands zouden genieten." In andere gewesten worden dergelijke besluiten afgekondigd. De steden volgen het voorbeeld der hooge regeering. Zij wedijveren in het verleenen van vrijheden. Te Amsterdam wordt: „aan zes huysgezinnen . . . het Burgerschap en drie jaaren vrydom van Stads Excynzen geschonken, benevens verlof, om hunne handwerken buiten de Gilden te mogen uytoefenen". ')
Onder anderen, begaf zig Pierre Baille,
een voornaam Koopman uit Clermont in Languedoc, naar Amsterdam wien hier het gewezen
•) Wagenaar, deel VI, p. 51.


Aalmoesseniers-Ziekenhuis tot een Werkhuis werdt toegestaan ; daar hy, voor eerst, honderd Fransche vlugtelingen aan werk helpen zou, waartoe de Stad hem tienduizend guldens, zonder Intrest te rekenen, schoot . . . Ten zelfden tyde, werden hem uit het Weeshuis, Aalmoesseniershuis en Diaconie-huis tweehonderd en veertig Meisjes toegestaan, om Point de Venise en andere kanten te naaijen. Aan Jean Pineau waren te vooren al, drie- of vierduizend guldens verstrekt, mids hij de Serges de Nismes, welken hy maakte, der stad in handen stelde. Ook hadt men Dinant Loures het opregten van vyftig getouwen, tot het weeven van Wollenstoffen, onder Qfunstice
' o o
voorwaarden, toegestaan" enz. ') Jean Cabrier, die aldaar taffetas vervaardigt, verkrijgt een geschenk van vijfhonderd guldens in eens en tweehonderd guldens jaarlijks. 2)
Deze vrijgevigheid komt de stad niet duur te staan. Het bestuur kon royaal zijn, waar met de refugiés zooveel kapitaal naar Amsterdam stroomt, dat, naar d'AvAUx, de Fransche gezant, aan zijn monarch mededeelt, de rentevoet op 2% daalt. Hij voegt bij deze missive een uitvoerige lijst van de industrieën, uit Frankrijk naar Nederland verplaatst.
'l Wagenaar, — Ibidem.
") Wagenaar deel VI, p. 125.
5*


Te Rotterdam verrijzen fabrieken van builgaas en hoeden, die nu naar Frankrijk hare waren zenden. Leiden ziet haar ouden roem op het gebied van geweven stoffen herleven. Te Haarlem vervaardigt men zijden en gazen stoffen, linten en andere modeartikelen. De Nieuwstad wordt daar geheel door de immigranten bevolkt. De textielnijverheid, zoowel van wol als van zijde en fluweel (velours d'Utrecht), houdt te Utrecht ongeveer tienduizend personen bezig.
Ook op ander gebied herleeft de Nederlandsche nijverheid. De Huguetans worden de nazaten der Elseviers en Blaeuws. ')
Door deze immigratie hebben de Nederlandsche steden een periode van bloei gekend, van groote beteekenis doch van korten duur.
Een groote omwenteling is door de refugiés in de uitoefening van het bedrijf gebracht.
Met de hardnekkigheid en gehechtheid aan het oude, den Hollandschen volksaard eigen, hadden de zeventiende-eeuwsche nij veren het gildesysteem in eere gehouden. De linnenwevers te Amsterdam b. v. mochten niet meer dan drie getouwen hebben, de hoedemakers niet meer dan acht eezellen. In de kleinere steden hield men nog
*) Kofnen, De refugiés in de Nederlanden.


angstvalliger aan de oude reglementen vast. De bepalingen omtrent het meesterstuk en de toelating tot de gilden — die veel raeds beooc-
° o
den had men laten vallen, maar alles, wat betreffende aantal leerlingen en werktuigen voor-
° o
geschreven was, werd gehandhaafd. Als groote uitzondering was in enkele steden de huisindustrie geoorloofd, waarschijnlijk ten gevolge van de vestiging der Walen.
Dit alles verandert in een ommezien na de komst der Hugenooten. Deze zijn in hun land aan de manufactuur gewend en kunnen alleen onder dezen vorm hun bedrijf voortzetten. Zij behoeven groote werkplaatsen, waar onder toezicht van een meesterknecht van vijftig tot honderd loonarbeiders werken.
Het stadsbestuur heft nu overal voor hen de gildereglementen op. Weeskinderen en armlastigen worden hun als werkkrachten ter beschikking
ö
gesteld.
Begrijpelijkerwijze verzetten zich de gildemeesters tegen de concurrenten en de nieuwe orde van zaken. Bovengenoemd besluit van de Amsterdamsche vroedschap van 1690 komt mede door hun klachten tot stand.
Met dat al herleeft de Nederlandsche industrie,
Pringsheim. p. 29, 30.


die door de verliezen in de Engelsche oorlogen, de Acte van Navigatie en de hooge tarieven van Colbert een gevoeligen knak heeft gekregen. Zoo snel vindt die wedergeboorte plaats, dat Ch. Davenant den invoer van geweven zijden stoffen uit Nederland naar Engeland hooger acht dan dien uit Indië. ')
Uitleg der steden volgt niet op de komst der refugiés. Waarschijnlijk hebben dc voorafgaande vergrootingen een zoodanige vermeerdering van
o ö o
grondgebied bewerkstelligd, dat de steden zelfs
o o o
voor een vrij plotselinge toeneming van bevolking ruimte konden bieden.
Voorts wordt een groot deel der werklieden uit de gestichten gerecruteerd. Het is derhalve
o o
niet noodig voor hen arbeiderswijken te bouwen. Bovendien moet men zich de fabrieken en trafieken uit dien tijd ook niet als de tegenwoordige voorstellen. Het zijn oude loodsen of zolders, die tot alles ongeschikt worden geacht, behalve dan tot berging van werklieden.
Gegevens omtrent de bevolking zijn in de zeventiende eeuw ook nog schaarsch en voor
') Pringsheim, p. 33.


zooverre aanwezig, nog niet betrouwbaar. De ambtelijke statistiek ontbreekt.
Mannen als Kersseboom gevoelen haar gemis. Deze laatste schrijft „(zulks) geeft genoeg te kennen, dat wij van dit geen arithmetische zekerheid hebben; dewelke ook bezwaarlijk te bekomen is voor een particulier, en die wij zullen moeten missen tot er tijd toe, dat door de Heeren Staten van den Lande dienstig geoordeelt werd, die exactelijk sedert een goede reeks van jaaren in de steden en dorpen te laaten opgeven". ')
De opgaven over het inwonertal, door de verschillende schrijvers gegeven, zijn berekeningen, steunende op meer of minder juiste of absoluut niet vaststaande gegevens. Ten aanzien van het werk van Kersseboom is zulks door Mr. A. Beaujon in een opstel in de Handelingen van het Statistisch Instituut van 1885 duidelijk aangewezen.
De op de volgende bladzijde voorkomende statistiek der bevolking van eenige steden zal aan nauwkeurigheid dus veel te wenschen overlaten. Men neme ze, voor wat zij waard is.
') Eerste Verhandeling, p. 24.


Jaar. 1 Stad. j Bron.
Amsterdam.
|
1621 aant. inwoners 104,961 I Wagenaar I.
1630 „ 115.249 St. Jaarboek 1850
1637 ,, 145,900 | Kersseboom.
1685 „ 185.700!
1740 „ 200,000 Struyk.
17401 „ 200,000^240,000 „
17481 „ 241,000 Kersseboom
's-Gravenhage.
1748 aant. inwoners 41,500 | Kersseboom. Gouda.
1748 aant. inwoners 20,000 j ,,
Dordrecht.
1748 aant. inwoners 24,000 | ,,
Delft met de haven.
1748 aant. inwoners 25,000 ,,
Haarlem.
1 f22 i aant. inwoners 39,455 De Koning II. ï74S „ 5°.5°° Kersseboom.
Leiden.
1748 j aant. inwoners 63,00 .) ,,
Rotterdam.
1748 ! aant. inwoners 56,000 ! „
Gorkum.
1748 aant. inwoners 6,600 „
Schiedam.
1748 aant. inwoners 8,000 I »
Brielle.
1748 aant. inwoners 5,000 j ,,
Alkmaar.
1748 aant. inwoners 15,400! ,,


Ook wat bekend is van den loop der bevolking uit dien tijd, steunt meer op bespiegeling dan op positief vaststaande feiten. De redeneering rust op doop- en begrafenisceelen. Waar evenwel schrijvers uit verschillende landen meer of minder tot dezelfde gevolgtrekkingen komen, mag men aannemen, dat hun beweringen aan de waarheid zeer nabij komen.
Kersseboom neemt evenals zijn tijdgenooten in Engeland, Duitschland en Frankrijk aan, ') dat er verband bestaat tusschen de hoegrootheid van de bevolking der stad en hare nataliteit.
Hoe aanzienlijker de eerste, hoe geringer de laatste. . . . „Dat uit de huwelijken in Amsterdam, zoowel als te Londen en andere koopsteden minder kinderen geboren worden dan uit die van het geheele gros der natie . . 2)
De geboorte is in de groote steden zoo gering, dat zij het deficit, door de sterfte veroorzaakt, niet of nauwelijks aanvult. „Dat het getal der dooden overtreft dat der geborene, hoewel met geen groot getal, heeft Amsterdam — naar Kersseboom verder schrijft — gemeen met alle commerrieerende steden, alwaar veele menschen koomen, die elders geboren, hunne woon
') GRAUNT, I'ETTY, Ring -SilSSMILCH—DÉPARCIEUX. ') Eerste Verhandeling, pag. 26, 27.


plaats ot verblijf in die steden niet anders hebben als transitorie, en gevolglijk geen familie constitueerende, geen kinderen geven, dan zulke, die geen huwelijk tot oorzaak hebben"„Hier voor is aangemerkt, dat die overtreffinge van het getal der jaarlijks stervende te Londen, boven dat jaarlijks aldaar geborene is zeer excessief: en daar zijn veele redenen, waarom dezelve aldaar zoo buiten proportie grooter is, dan in eenige andere stadt, en specialijk dan in de stad Amsterdam, alwaar (zoo de andere redenen aleenigszins gemeen zijn) geen hof nog Nationaal Parlement wordende gehouden als te Londen, ook niet kan voorvallen, dat een groote menigte menschen, in die stadt voor eenigen tijt hun verblijf komen houden, terwijl zij hunne vrouwen en kinderen op haar landgoederen en landhuizen, en zelfs in andere steden en burgten, ja dat meer is, in andere provintiën hebben wonen." ')
De geringe geboorte vloeit dus niet voort uit geringe huwelijksvruchtbaarheid maar uit het groot aantal ongehuwden.
Deze laatste vormen voor een aanzienlijk gedeelte de vlottende mannelijke bevolking, die Amsterdam als handelsstad telt.
De sterfte te Amsterdam schijnt ook volgens
') Ibidem § VI.


andere schrijvers niet aanzienlijk geweest te zijn. „Nogtans", zegt Wagenaar, „bevindt men niet, dat er, het groot getal van ingezetenen in aanmerking genomen zijnde, te Amsterdam, meer menschen sterven of ziek zijn dan in andere steden van Holland."
De stad was ook niet ongezond. Te Leiden b.v. was de toestand ongunstiger in die dagen* De pest, die toen ter tijde nog verschillende keeren heftig optrad, maakte te Leiden betrekkelijk meer slachtoffers dan elders. 2)
Over het algemeen evenwel is de sterfte in de steden aanzienlijker dan op het platte land. Zoo wordt in het weekblad ,,de Borger" van 1778 nog aangegeven, dat jaarlijks in de groote steden 1 op 25 zielen, in de kleine steden 1 op 32 zielen, in de dorpen 1 op 36 zielen sterven.
Kersseboom komt evenwel tot de conclusie, dat Amsterdam in weerwil van het natuurlijk deficit driemaal zoo snel in bevolking toeneemt als de geheele provincie. 3) Dientengevolge moet aangenomen worden „dat de commercie jaarlijks uit de andere steeden en van 't plat landt een gedeelte der inwoonders daar na toe doet zakken,
') Wagenaar, deel I, p. 255.
') Blok. Geschiedenis van het Nederlandsche volk, deel V, p. 129. ') Eerste Verhandeling, p. 31.


welkers kinderen den aangroei van het getal der oude inwoonderen vermeerderen." *)
Zoo is dus in deze eeuw en de ,,trek naar de stad" ook geen zeldzaamheid, waar Amsterdam alleen daardoor dermate hare bevolking toenemen ziet. De hoogleeraar Bi.ok deelt mede, dat het in die dagen naar de steden stroomde, dat deze laatste haar bevolkingsaanwas aan het platteland danken. Hij geeft echter niet aan, waarop zijn bewering steunt. 2)
Ook ,,der Zug zur höheren Kultur", de trek der dienstboden naar de stad, is in dien tijd, toen de groote weelde het aantal dienstmaagden en knechts tot een belachelijke hoogte opdreef, niet onbekend. Zedenmeesters uit deze dagen vragen zich met een bezorgd hoofd af, wat van
o o '
deze dorpskinderen bij het luie leven in de stad, omringd door opschik en vermaak, worden moet.
Van den trek uit de stad wordt toen ter tijde ook gewaagd. Kersseboom spreekt van den tijdelijken uittocht der vlottende bevolking.
De duurzame emigratie werd nu niet meer bemoeilijkt. Het „uittogtgeld", in het begin der zestiende eeuw nog geheven, was in onbruik geraakt.
') Ibidem p. 27.
*) Geschiedenis van het Nederlandsche volk, deel V, p. 429.


De meeste steden hadden bij onderlinge overeenkomst besloten, het niet meer te vorderen, wanneer de burgers in een der verdragsluitende steden gingen wonen.
Naast dergelijke verhuizingen staat de duurzame trek naar buiten, die te bespeuren is uit de vele buitenplaatsen, welke in deze eeuwenlangs den Amstel, de Vecht en in de duinstreken werden aangelegd. Daar vestigen zich de rijkgeworden kooplieden, die hun koetjes op het droge hebben.
De ondernemingsgeest is zelfs bij de renteniers niet uitgedoofd. Vele koopen grond aan in de polders, Beemster, Purmer, Schermer, waar talrijke boerenhofsteden, half buitenplaats, half boederij verrijzen.
Het volgende geslacht herstelt met het geld, door de vaderen verdiend, de oude kasteelen en sloten, die in het begin van den tachtigjarigen oorlog door de edelen verlaten zijn. De burger waant zich adellijk heer, prijkt met titels en wapenen. ')
Het is niet te bout gesproken, wanneer men de vermeerdering der bevolking der zeventiendeeeuwsche stad aan binnen- en buitenlandsche immigratie toeschrijft.
') Blink, II, pag. 89.


Niet minder belangrijk is de kennis van het oordeel der schrijvers over de immigratie.
Allereerst de statisticus. Kersseboom beschouwt den trek naar de stad en de toeneming' der
o
bevolking als een zegen. Vermeerdering van bevolking is volgens hem synoniem met vermeerdering van welvaart *) Overbevolking en werkeloosheid deden zich nog niet als een sociaal euvel gevoelen. De Bosch Kemper noemt in zijn „Geschiedkundig Onderzoek naar de Armoede in ons Vaderland wel tal van jaren uit deze tijden, waarin werkeloosheid en groot gebrek heerschten. Zij vloeiden ook wel uit stagnatie in handel en nijverheid voort. Doch deze werden veroorzaakt door buitengewone omstandigheden: mislukking van den oogst, hevige oorlogen. Na deze kon het ,,cessante causa, cessat efïfectus", gelden. In vredestijd, wanneer geen schokkende wereldgebeurtenissen kapitaal verwoestten, was de bevolking, hoe aanzienlijk ook, niet te talrijk.
De overige staatslieden en schrijvers spreken vooral hun oordeel over den trek van vreemdelingen uit, dien zij zoowel uit een philosophischstaatsrechterlijk als uit een economisch oogpunt bezien.
De vorsten uit het huis van Oranje gaan de
]) Eerste Verhandeling, p. 31.


vluchtelingen ten allen tijde welwillend tegemoet. Willem III begunstigt de refugiés op zoodanige wijze, dat hij den naijver der Nederlanders opwekt. J)
Willem IV verklaart nog in de „Propositie ter Generaliteit" : „dat de standvastige staatkunde van de Republiek, om deze landen te maken tot eene veilige en altoos verzekerde vrijplaats voor alle vervolgde en verdrukte vreemdelingen" onder de voorname oorzaken van den bloei des koophandels in ons vaderland dient gerekend te worden. 2)
Hugo de Groot is wijsgeer. Hij oordeelt, dat men de vestiging van vreemdelingen op grond der natuurlijke vrijheid niet beletten mag. 3)
Boxhorn staat als staathuishoudkundige op een eenigszins tweeslachtig standpunt. Hij looft Leidens politiek, toen deze stad geen arme wollewevers toeliet. 4) Aan den anderen kant prijst hij dezelfde stad, wanneer zij de vluchtelingen, die Delft en Dordrecht weigeren toe te laten, binnen
*) Koenen, De refugiés in de Nederlanden, pag. 134., 135. 5) Koenen, Geschiedenis der Joden, pag. 156. *) van Rees, deel I, pag. p. 310.
4) Laspeyres, p. 16.


hare muren opneemt. De arme immigranten maken zich zelf en anderen rijk. ')
De verdediging der vrijheid van vestiging door Spinoza is geen oratio pro domo. Men kan volgens hem de vreemdelingen veilig toelaten, omdat zij geen aandeel in de regeering vragen. 2)
Ook Ulric Huber acht het in strijd met de natuurlijke vrijheid, den immigranten hinderpalen in den weg te leggen. 3)
Niet zoo zeer van een theoretisch-philosophisch als wel van een praktisch-economisch standpunt beschouwt Pieter de la Court de immieratie en hare sjevoleen.
o ö
Hij gaat van het beginsel uit, dat het: ,,de tweede pligt van regeerders van Republyken (is), groote steeden en die zoo volkrijk, magtig ende sterk te maken, als 't eenigszins doenlijck is." '*) Welvarende landen toch zijn meestal dicht bevolkt.
De middelen, door hem aangeprezen, die de toename der stedelijke bevolking in de hand
!) Inst. I, Cap. X Explanatio : „Per admissam hominum et pauperiorum multitudinem praecipue in illis locis, ubi facile ditescere, si sagaces sint, possint. Pauperes enim ut Aristoteles ait, admissi se et alios divites faciunt. Sic initio Belgici belli multi ex ditionibus Hispani cum fugere Dordracum et Delphos vellent, ibi non admissi Lugduni vero recepti sunt, unde mirum in modum civitas haec crevit. — Laspeyres, p. 16.
') Tract. Pol. VIII, § 12. Laspeyres, p. 23.
3) De jure civitatis II. IV. 7. LASPEyRES, p. 29.
') Aanwijzing der politieke gronden en maximen van Holland, p.5.


werken, zijn: godsdienstvrijheid en een open burgerschap.
Het eerste wordt in Cap: XIV van het eerste boek van bovenaangehaald werk verdedigd. Het excerpt, dat de schrijver en marge geeft, luidt: „Door vrijheyd omtrent den godsdienst, konnen vele menschen uyt andere landen naer Holland getrocken werden: alsoo de kerckeliken in alle omliggende landen doorgaens vervolgen alle andere inwoonders, die van 't publiek gevoelen verschelen. Hetwelck nochtans tegen het evangelium strijd. Sulks vele menschen om die vervolgingen te ontgaan haar vaderland verhaten ende in Holland komen wonen. Zijnde over zulks die vervolgingen ofte straften om eenigen godsdienst zeer schadelijck voor den staet, alsmede voor den politiken stand. Sulcks voorneementlick in Holland tolerantie van godsdiensten behoorde te zijn, ook van de Roomsche. Omdat onze oorlogen tegen Spaenjen op zoodanige billickheyd zijn gegrond".
De la Court prijst derhalve de godsdienstvrijheid niet zoo zeer om haar zelfs wille aan, dan wel omdat zij immigranten lokt, die de welvaart vermeerderen.
Het open burgerschap, door de la Court „de vryheyd van wooning" genoemd, wordt in caput XV behandeld. De schrijver verkondigt over
6


dit onderwerp alleszins radicale denkbeelden. „Naest de vrijheyd om God te dienen, volgd de vrijheyd om den kost te moogen winnen, zonder eeniof diergekoft Borgerrecht: maar alleen uit
O O 'J
kragte van eene zeekere woonplaats, en gemeen recht aller inwoonderen". Zelfs aandeel in de regeering wil de la Court den vreemdeling geven.
In haar eigen belang, zegt hij, zijn de steden verplicht deze beginselen te omhelzen. In het tegenovergestelde geval zouden toch de renteniers
O o o
niet komen wegens den lagen rentestand. De arme handwerkslieden zouden wegblijven, omdat de belastingen hier te lande hoog zijn. Ook de dienstboden zouden hier niet henen trekken, waardoor boeren en handwerkslieden hooge dagloonen zouden moeten geven. Alleen de oude burgeren worden door de concurrentie der immigranten geschaad. Het belang der eerste moet evenwel voor het algemeen belang wijken.
Een aardig staaltje van de neiging van de la Court, om alle geestelijke drijfveeren aan de materiëele welvaart dienstbaar te maken, vindt men in het „Welvaren van Leiden."
Over de universiteit sprekende, acht hij het niet alleen noodzakelijk aangename professoren aan te stellen „omdat alles van de studenten en zij van niemand dependeren", maar hij betoogt zelfs: „Kan er wel ietwes meer bespottelik, en


bequamer om alle menschelike wijsheid uyt te blusschen, bedagt werden, als de Philosophie, zoo als zij door geheel Europen onderweesen is geweest, sulks de naam van pedant en philosooph den geleerden en dwasen is eygen geworden. Nogtans il faut aller le chemin de 1'école, men moet den schoolweg ingaan, indien men den studenten wil aanhouden, leesende ende uytleggende alles wat zij begeeren, al waar 't den Alcoran van Mahomet!"
De geleerden der zeventiende eeuw zien in de groote steden welvaart en vertier en prijzen den staatsman, die alles in het werk stelt, om de bevolking te doen toenemen.
Terecht zegt dan ook van Rees: ,,De onbekrompenheid, waarmede onze voorouders de gastvrijheid jegens vreemdelingen uitoefenden, steunde derhalve minder op het gevoel van recht en billijkheid, of op een helder inzicht in de voordeelen van een geheel vrij volkenverkeer, dan wel op de zucht om alle omstandigheden aan de vermeedering van rijkdom dienstbaar te maken."
') Pag. 150 v. v.
*) In de Verhandeling over de „Aanwijzing", p. 57.
6»


Het tijdperk van bloei, dien de Nederlandsche industrie aan het einde der zeventiende en het begin der achttiende eeuw kent, is van korten duur.
In het jaar 1730 ongeveer treedt een vrij plotselinge stilstand in de uitbreiding der nijverheid in, die weldra in achteruitgang overslaat.
De saaiproductie te Leiden zinkt tot op een tiende terug, van wat zij vroeger geweest is. In 1763 zijn de wolweverijen te Amsterdam verdwenen. In „de Koopman", het weekblad, dat aan handel en industrie gewijd is, wordtin 1770 neergeschreven, dat de fabrieken: „beginnen merklijk te vervallen, anderen neemen toe, maar 't grootste gedeelte, onbewimpeld gezegd, kwijnd." *)
Over het geheele land, in alle industrieën is achteruitgang te bespeuren. „Men heeft te Goes ook vele Zoutpannen, daar men jaarlijks wel voor f 100.000 aan Zout plagt te raffineeren, dan dit zal nu wel wat minder zijn," staat in dit blad te lezen. 2) Haarlems industrie is in een halve eeuw te gronde gegaan. In 1750 waren er twintig fabrikeurs van zijden stoffen, vijftig jaar later konden zich drie met moeite staande
') deel II, p. 79. ') ibidem.


houden. De nevenindustrieën als de gommerij en het lusseeren deelden in hetzelfde lot. De kamelotterij, de kalanderij, de geweven-kantfabriek, de garentwijnderij en kokerij, leerlooijerij, zeepziederij, azijnmakerij enz. enz. zijn alle verdwenen. J)
De zeilenmakerij, scheepstimmerij, touwslagerij, kortom de geheele scheepsbouwindustrie in de Zaanstreek, te Krommenie, Westzaanen, Zaandam, Jisp gaan sterk achteruit. Te Monnikendam begint alles, wat op scheepsbouw betrekking heeft, mede af te nemen. 2)
Van Rotterdam kan men lezen, „dat haar Fabrijken tans niet veel te zeggen hebben". 3) „Schiedam, roept dezelfde schrijver uit, is Schiedam niet meer! De fabrieken te Weesp zijn verdwenen. Te Zierikzee heeft het lakenbereiden en zoutzieden opgehouden.
Dit zijn maar enkele voorbeelden, doch zoo was het overal. Luzac bevond in 17B0, dat katoendrukkerijen, raffinaarderijen, houtzaagmolens, scheepstimmerwerven, de vervaardiging van lijnwaden, aardewerk, hoeden, tabak, ververijen,
') Zie de Koning II, p. 241 e. v. J) Zie „de Koopman" II pag 109. 3) ibidem p. 119. *) „ p. 122.


bierbrouwerijen, boekdrukkerijen, papiermakerijen kwijnden.
Vraagt men naar de oorzaken van den plotselingen, zoo hevigen achteruitgang, zoo is het antwoord niet met twee woorden te geven.
De tijdgenooten zelf zijn het er niet over eens. In ,,de Borger" en ,,de Koopman", de weekbladen, welke tusschen 1760 en 1780 verschijnen, worden nu eens aan de ten gevolge der dure levensmiddelen hooge, vastgestelde loonen, die de productiekosten in deze landen in verhouding tot die in andere doen stijgen, dan weer aan de hooge invoerrechten en het verbod van uitvoer van de voor onze nijverheid zoo noodige grondstoffen in andere landen, de schuld gegeven. Men wijt aan de gegoede standen, dat zij bij terugslag in zaken zich van het bedrijf terugtrekken en hun geld in buitenlandsche fondsen beleggen, in stede van het initiatief tot nieuwe industrieën te nemen en de schamele gemeente werk te verschaffen. Elders wordt gewezen op de concurrentie van Engeland, dat door de Acte van Navigatie gedwongen werd een industriestaat te worden, op de mededinging van jonge landen als Rusland, Noorwegen, Denemarken, sommige deelen van Duitschland, waarheen onze arbeiders als onderwijzers geroepen waren.
Adam Smith wijt den ondergang der nijverheid aan de hooge belastingen. ,,In Holland, the


heavy taxes on the necessaries of life have ruined, it is said, their principal manufacturers, and are likely to discourage, gradually, even their fisheries and their trade in ship-building . . . The revenue of the States-General and of the different cities, however, is said to amount to more than five millions, two hunderd and fifty thousand pounds sterling . . . ')
Alle deze oorzaken zullen ongetwijfeld samengewerkt hebben, om de nijverheid te doen afnemen. Gebrek aan onderneminofsofeest, gemis
o o ' o
aan bekendheid met de middelen tot verbetering, verhinderden het opkomen van nieuwe industrieën. Men trachtte zooveel mogelijk het oude door protectionistische maatregelen te behouden. Zoo hadden de Staten van Holland in 1707 reeds besloten, de militie in inlandsch laken kleeden, hetgeen Haarlem ook met haar ambtenaren gedaan heeft. 2)
In de geschriften dier dagen wemelt het van aanwijzingen tot opbeuring der nijverheid. Verhooging van invoerrechten, afschaffing van het leerlingwezen, vrijheid van loonsbepaling enz. enz. worden als zoovele middelen van herstel genoemd. Men had den last der traditie mee te sleepen
!) Wealth of Nations, Book V, cap. II. *) Pringsheim, p. 36.


en stond voor den dageraad van den nieuwen tijd. Men gevoelde, dat men met het gildewezen, zooals het nog in tal van steden in zwang was, niet op kon tegen de huisindustrie en manufactuur van Engeland en sommige deelen van Duitschland, en men trachtte het oude handwerk met zijn keuren en reglementen te handhaven. Men zocht naar lapmiddelen om het oude op te beuren, en wilde het nieuwe niet. Zoo werd aan het verplaatsen van de nijverheid naar het platteland niet gedacht, en in ,,de Borger" nog verkondigd, dat de stad haar belang boven het algemeene moet laten gaan. 1 al van industrieën als goudsmeden, brouwen, malen, wolverven, werden in het midden der achttiende eeuw nog ten plattelande verboden. Alleen te Tilburg en in de Meiery werd op bescheiden schaal voor rekening der Leidsche en Haarlemsche fabrikanten door de boeren geweven; het laken werd evenwel in Holland geverfd. ')
De handel krijgt zijn eersten knak door den Spaanschen successie-oorlog, waardoor de vrachtvaart tusschen Noord en Zuid verviel.
De neutrale staten, Engeland, Denemarken en Hamburg begonnen ons op de wereldmarkt te
') Luzac gispt de kleingeestige en verkeerde politiek der steden, deel IV, p. 429 e. v.


verdringen. En, „de handel, die eenmaal andere wegen heeft gekozen, komt zoo gemakkelijk niet weder op den ouden weg terug". •)
Daarbij kwamen de beroovingen der Barbarijsche Staten, waartegen geen krachtige vloot zich meer verzette. Zoo kromp de handel langzamerhand in. Bovendien was de koopman uit deze dagen niet meer die van een eeuw geleden. Hij miste, waarschijnlijk ten gevolge van den verslappenden invloed, dien de rijkdom op den duur uitoefent, het initiatief, de ondernemingsgeest, die nieuwe markten zoekt, zoo de oude verloren zijn gegaan. De Nederlandsche koopman trok zich, eincr het
1 ' o ö
tegen den wind, liever terug uit zaken en belegde
° o
zijn geld in fondsen. Nederland werd een land van renteniers, maar, dat volgt onvermijdelijk uit inkrimping van handel en nijverheid, ook van armen, van bedeelden, die nu door de renteniers onderhouden werden. Het aantal hofjes, weeshuizen, enz. nam sinds het midden der achttiende eeuw toe.
Men kan niet zeggen, dat de handel ooit weer op zijn oude hoogte gekomen is. De hoogleeraar Blok doet in het zesde deel van zijn groot werk voortdurend uitkomen, hoe angstig men den
l) Blok. — Geschiedenis van het Nederlandsche volk, deel VI, p. 107.


naderenden val vermoedde en trachtte tegen te houden, en hoe tal van goede maatregelen, het verklaren van de Republiek tot een porto-franco, het sluiten van menig handelsverdrag, door naijver en verdeeldheid zijn tegengehouden. Het is hier de plaats niet, dien langzamen ondergang in zijn loop te volgen ; na nog eens een tijd van korten bloei in de vredesjaren te hebben doorgemaakt, ging de handel in den vierden Engelschen oorlog geheel te niet. Men schat het verlies in dezen krijg geleden op 80 millioen. Luzac vermeldt, dat de koophandel in alle steden, twee of drie uitgezonderd, vervallen, en de welvaart verdwenen is. „Dordregt is evenwel so wij meenen de middellijn van deszelfs welvaart gepasseerd", kan in een weekblad van het jaar 1770 gelezen worden. ') Van Enkhuizen, Hoorn, Middelburg wordt hetzelfde verkondigd. Overal neemt de armoede schrikbarend toe. Op het platteland wordt door zware overstroomingen en veeziekte veel geleden, en de overtollige bevolking kon niet naar de steden vlieden, waar het gebrek zoo groot was, dat de besturen prijsvragen over de beste wijze van ondersteunen uitschreven, of zeer hooge belastingen als armengeld hieven. 2)
') „de Koopman" II, p. 89. ■) Zie de Bosch Kf.mper.


Het verval van nijverheid en handel is in de steden merkbaar in het afnemen der huizen en van het aantal inwoners.
Amsterdam b. v. telt in 1709: 23,064 huizen, in 1732: 26,035 en in I74°: 26,317. Toch is er in dit laatste jaar voor redelijken prijs nog geen huis te huur of te koop. Maar in Mei 1740 staan er 410, een jaar later 790 en in 1743 zelfs 889 huizen leeg. ')
Te Haarlem worden er van 1743 tot 1807 1214 perceelen afgebroken. „Straten, waarin voormaals, gelukkige huisgezinnen door den arbeid een eerlijk bestaan vonden, zijn geheel afgebroken en in groene velden herschapen ... In alle de straten, alwaar voorheen het geklepper der getouwen, en het vrolijk lied der arbeiders gehoord werd, heeft thans doodsche stilte de levendigheid vervangen, die geboren werd uit eene Fabrijk, welke in de dagren van haren grootsten bloei aan
ö n
vele duizenden werk gaf." 2)
Ware deze tijd er een geweest van hoogen bloei van den landbouw, gewis zouden de marktsteden er wel bij gevaren hebben. Doch, „de tegenwoordige landbouw en veenering van onze landgenooten, is dan niet van zeer groot belang,
') Wagenaar, I, p. 169. Struyck, Nadere ontdekking nopens den Staat van het menschelijke geslacht, p. 131.
') de Koning, II, pag. 241, 274.


in aanmerking van den toestand van dezelve in vroeger eeuwen ... De arbeidsloonen kunnen onmogelijk door 't vertier, of de prijs, die er voor t goed gemaakt wordt, met winst opgediept worden
De eerste volkstelling in ons vaderland gehouden is die van 1795, onder den naam van „Rapport over de l elling van het Volk van Holland" in 1796 uitgegeven. Volgens deze telt Amsterdam ruim 218.000 inwoners, d. w. z. on<re-
O
veer 20.000 personen minder dan volgens de schatting van Rerssekoom, een halve eeuw vroeger. Het zielental der overige steden bedraagt volgens dezen census:
Ie Rotterdam 53,000, Delft 13,737,'s-Gravenhage 38,433, Haarlem 21,227, Gouda 11,715, , Leiden 30,955, Dordrecht 18,014, Schiedam 9,111, Brielle 3,170, Alkmaar 5,353.
Zelfs wanneer aangenomen wordt, dat Kersseboom overdreven heeft, is men genoodzaakt aan een vermindering der bevolking in de verschillende steden te gelooven.
In de geschriften dier dagen leest men niet, dat de bevolking langs natuurlijken weg afnam. Er wordt over geringe geboorte noch over hooge sterftecijfers gesproken. Hevige epidemieën
l) „de Koopman" deel I, p. 211.


heerschen niet. Ook de schrijvers der negentiende eeuw, als de Bosch Kemper en Laspeyres, maken geen melding van geringe geboorte of van voor dien tijd abnormale sterfte. Wel is bekend, dat de Nederlandsche bevolking of zeer rijk of straatarm was, dat een gezonde middenstand eigenlijk ontbrak, en het behoeft zeker hier niet vermeld te worden, dat een dergelijke sociale toestand de nataliteit niet doet stijgen. Dat werd in die dagen ook opgemerkt. Zoo leest men in ,,de Koopman" dat de boerenzoons en dochters, welke in de stad dienen, gemeenlijk laat huwen en weinig kinderen krijgen.
In hoeverre nu het sterfte-overschot het deficit veroorzaakte, is niet na te gaan. Toch laat het zich eerder denken, dat de bevolking vooral door vertrek gedund is,
Pringsheim vermeldt, dat de Leidsche arbeiders wegtrokken, tot naar Spanje toe. In het „Tafereel van Haarlem" wordt het vertrek van een zekeren Kouwenhoven, die zijn zijdefabriek naarCreveld verplaatste, als de oorzaak van den onder°-ano-
o ö
der zijdenijverheid genoemd. J. Ouwerkerk de Vries schrijft in „Verhandeling over den Nederlandschen Koophandel", ') dat „het gemis aan genoegzaam werk in Holland menig trafijk en
') Aangehaald bij h. Roland Holst—v. d. Schalk, p. 13.


fabryk in haar bedrijf verlamd (had) en de meesters verpligt (had) menig bedreven man uit haar dienst te ontslaan. Deze, met hun huisee-
7 o
zinnen aan verval en armoede blootgesteld, kon-
O '
den moeilijk de aanzoeken van vreemden wederstaan, om hen met hunne kundigheden te dienen; en aan groot loon buitenlands te winnen, de voorkeur te geven, dan hier door gebrek te vergaan".
Het spreekt van zelf, dat de trek naar de stad, die machtige factor tot den groei der steden, ook ophield. Alleen de dienstboden verlieten nog het platteland.


HOOFDSTUK III.
De Nederlandsche stad in de eerste helft der negentiende eeuw.
De jaren tusschen 1798 en 1813 zijn voor de Nederlandsche stad een tijdperk van toenemenden achteruitgang.
Handel en nijverheid lijden in den oorlog met Engeland zware verliezen. En nadat de vrede van Amiens een korte poos herademing gebracht had, doen de hernieuwde krijg en het verlies der koloniën alle hoop op herleving van handel en nijverheid te loor gaan.
Wanneer Niebuhr op zijn reis in 1808 ons Vaderland bezoekt, treft hij dan ook vele steden in verval aan.
Utrecht beschrijft hij b. v. als: „eine grosze Stadt, aber schwach bewohnt, indem man ihren 6,000 Hausern nicht mehr als etwa 30,000 Einwohner zahlt. . . Die Nebenstraszen, die entlegnen Quartiere unter den Mauern sind das Bild der traurigsten Armuth und arges Schmutzes,


auch in den Hauptstraszen sieht man viele zerlumpte Bettler." ')
In Zaandam staan de molens stil; houtzagerijen en papierfabrieken werken niet meer.
Leiden is volgens dezen reiziger „eine öde Stadt. Die Gegend unter den Mauern ist verlassen und die preisgegebenen Hüuser sind eingestürzt, so dasz Leyden, wie eine morgenlandische Stadt von den Mauern ab nach der Mitte abstirbt".2) Van Gouda wordt hetzelfde gezeefd.
ö o
Alleen Rotterdam, Dordrecht en Haarlem maken een eenigszins beter figuur.
Ook 's-Gravenhage schijnt door de tijdsomstandigheden minder geteisterd te zijn. Al leed het ook ernstig door het vertrek van den Stadhouder en vooral, toen de regeering onder koning Lodewijk naar Amsterdam werd verplaatst, wegens haar schoone ligging blijven vele gegoede lieden zich daar vestigen, en hierdoor wordt het evengenoemd verlies een weinig opgewogen.
Amsterdam maakt met haar breede grachten, haar mooie Plantage en frisschen IJkant op den vreemdeling nog altijd indruk. Het verval is hier niet zoo in het oog loopend. Een verstandige armenzorg, die de werkeloozen in het werkhuis
') Cirkularbriefe aus Holland, p. 56. J) ibidem, p. 116.


plaatst of naar buiten zendt, doet het aantal bedeelden hier niet zoo groot schijnen als in de andere steden.
Wanneer Nederland evenwel bij hét Fransche Rijk is ingelijfd, gaat ook Amsterdam hard achteruit. L)e handel staat ten gevolge van het continentale stelsel nu geheel stil. Van de fabrieken, in vorige jaren nog bekend, als diamantslijperijen, weverijen en goudsmederijen, bemerkt men niets meer.
„La source qui apportait 1'or k Amsterdam ne coule plus" schrijft Baron D' Alphonse, Intendant de 1'Intérieur en Hollande, in zijn rapport aan den minister van Binnenlandsche Zaken te Parijs. *) Door de tiërceering der schuld dalen de inkomsten van tal van particulieren en liefdadige gestichten. De buitenplaatsen rondom Amsterdam worden veelal verlaten. Volgens een statistiek, op het archief te Amsterdam aanwezig, zou het aantal bedeelden in 1811 bij een bevolking van 200,430 zielen niet minder dan 60,000 ben bedraöen, en mag men geloof slaan aan een „Verhaal der jongstleden Omwenteling", in 1815 door Ciiad, destijds secretaris bij de Britsche legatie te 's-Gravenhage uitgebracht, dan zou, zeifs de helft der bevolking van Amsterdam onder
]) p- 234.
7


het Keizerrijk zijn bedeeld. Vele inwoners verlaten onder deze omstandigheden de stad. De voornaamste meer gegoeden hebben zich in de dorpen in de landprovinciën gevestigd, waar de druk der ongunstige tijden door deze immigratie der welgestelden alsmede door de stijging der graanprijzen minder gevoeld wordt. ')
Elders is de toestand niet anders dan in Amsterdam. „In Haarlem zag men," volgens denzelfden Engelschen schrijver, „meer dan vijfhonderd huizen sloopen. Vele der inwoners van 's-Gravenhage, Delft en andere plaatsen zagen zich genoodzaakt hunne huizen te doen afbreken, daar zij de belastingen op dezelve niet konden voldoen of de noodige reparatiën bekostigen". In 's-Gravenhage zijn van 1810 tot 1813 niet minder dan 644 huizen geslecht.
Het herstel der onafhankelijkheid is aan de maatschappelijke welvaart bevorderlijk, doch aanvankelijk is de vooruitgang niet groot, en blijft de algemeene economische toestand nog verre van gunstig.
Vele steden, die onder de Republiek haar nijver-
') de Bosch Kemper, p. 116.


heid kunstmatig beschermd hadden tegen het omliggend platteland en door markt- en stapelrechten zich een bestaan hadden verzekerd, gaan, nu hare macht onder de nieuwe grondwet opgeheven is, geleidelijk achteruit. Vaak worden huizen en wallen gesloopt, krijgen zij een landelijk karakter. Hier en daar wijzen de grachten, de bruggen, het marktplein op vorige grootheid. Doch de groote markt van weleer bestaat niet meer; industrie en handel hebben haar verlaten; het gras groeit tusschen de steenen. Der traditie getrouw noemt men ze nog langen tijd steden. Zij zijn de Nederlandsche doode steden geworden, met weinig woorden door Henri Havard in „Les villes mortes du Zuiderzee" gekarakteriseerdSi Enkhuizen est un vaste cimetière, Medemblik est un vrai tombeau".
Van Hogendorp beschrijft duidelijk op zijn reis in 1819 als volgt deze veranderde orde van zaken: ,,Het steedje Muiden ziet er vervallen uit en Naarden weinig beter. Hier zooals overal is men getroffen door het uiterlijk der kleine steden en dorpen. Men ziet, als het ware, de dorpen vooruit en de steden achteruitgaan. Hoofdsteden bloeien, omdat zij de zetels van het hof en de regeering zijn. Sommige der zee- en zelfs der landsteden bloeien door den handel en zouden oneindig meer kunnen bloeien. Doch de steden
7*


in het algemeen moeten wel verminderen door de opkomst van het platteland. Trafyken en fabryken kunnen met meer voordeel op het land aangelegd worden, en de opkoopers van de landvruchten brengen de markten, als het ware, bij de boeren te huis . . ." ')
In dergelijke steden worden dan ook vele werkeloozen aangetroffen, maar ook grootere steden, zooals Leiden en Gouda, waar de nijverheid nog niet, zooals men hoopte, wederkeert, eaan onder armenlasten gebukt.
o O
Men moet evenwel niet denken, dat Nederland in de eerste regeeringsjaren van koning Willem I geen enkele betrekkelijk welvarende stad kan aanwijzen. De ligging te midden van een bloeiende landbouwstreek en aan het water maakt eenige plaatsen tot markten van het platteland en tot natuurlijke centra van verkeer, vanwaar de landbouwproducten van den omtrek naar de voornaamste binnen- of buitenlandsche markt verder worden verzonden. In voorspoedige jaren voor den landbouw bestaat in dergelijke steden ook een levendige winkelnering.
Als zoodanige plaatsen gelden in dien tijd Zwolle, Deventer, Utrecht en Delft. Ook Harder-
') deel V, pag. 167.


wijk is welvarend door den op de Veluwe uito-eoefenden tabaksbouw.
Van uitleg of uitbreiding dezer steden is echter geen sprake. De handel bevordert de welvaart, doch kan het verlies, door den achteruitgang van de nijverheid geleden, moeielijk geheel vergoeden.
Amsterdam maakt nogthans op den bezoeker een aangenamen indruk. Aan de havens begint het handelsvertier te herleven; de groote koopmanshuizen en drukke straten doen rijkdom en welvaart vermoeden; het onderwijs heefteen goeden naam.
Ontegenzeggelijk is Amsterdam de eerste stad des lands. Wanneer eenige Belgische heeren haar in 1819 bezoeken, achten zij het buiten twijfel, dat „Amsterdam de hoofdstad is." ')
Maar zelfs te Amsterdam is vergrootino- of uitleg onbekend. Het verschil is slechts, dat de stad niet zooals de andere onder overmatige armenlasten gebukt gaat; niet wijl haar nijverheid bloeit, maar omdat haar armenzorg verstandig heet te zijn. Het stadsbestuur is de emigratie naar de koloniën der Maatschappij van Weldadigheid" zeer genegen.
Van Hogendorp zag de Nederlandsche stad
') Van Hogendorp. deel III, p. 104 e. v.


als marktplaats, als rijks- of provinciale hoofdstad. Hij achtte er de geestelijke en stoffelijke behoeften op ruimere en betere wijze bevredigd dan op het platteland. Haar beteekenis als verbruikende gemeenschap was echter grooter dan die als centrum van handel en nijverheid.
En zooals Van Hogendorp de stad zag, zoo blijft zij dertig jaren bijna onveranderd. In een tijdperk, waarin in Engeland, en ook, zij het in mindere mate, in Frankrijk de moderne groote stad zich ontwikkelt of in enkele jaren geheel opkomt, is in Nederland de stad over het algemeen verlaten, armoedig, achterlijk.
Na 1815 is Indië een Nederlandsche kolonie «eworden. Om den kolonialen handel te verheffen
o
richt Willem I in 1824 de Handelmaatschappij op, die evenwel hoofdzakelijk de commissionnair der Regeering was, welke door het cultuurstelsel den handel in Indische landbouwproducten feitelijk had gemonopoliseerd. ')
Van een krachtigen, particulieren handel met Indië kan onder gegeven omstandigheden geen sprake zijn.
De Europeesche handel wordt door hooge tarieven ten gerieve van België en veel admini-
') Vergelijk Vissering: „Een uitstapje naar.IJmuiden."


stratieven omslag op slechte baan geleid. De verbindingswegen te water worden eerst laat en op onvoldoende wijze verbeterd. Het NoordHollandsch Kanaal, in 1825 gegraven, is eigenlijk altijd te klein geweest, en het Kanaal van Voorne, dat Rotterdam met de zee verbindt, is niet veel beter.
Te lande reist men nog met postwagen en diligence. Het plan van Willem I in 1834 om Keulen met Amsterdam door een spoorweg te verbinden, vindt geen bijval. De eerste spoorweglijn wordt niet vóór 1839 tusschen Amsterdam en Haarlem aan^ele^d.
b O
Den handelaar zeiven ontbreekt het initiatief. Gehecht aan de oude sleur, is hij niet te bewegen iets nieuws te ondernemen, nieuwe banen te zoeken. Nog altijd legt hij zich zooals voor vele jaren, toen de Nederlanden de rijkste der staten waren, met voorliefde op geld- en fondsenhandel toe. Amsterdam wordt dientengevolge
o ö
een fondsenmarkt van beteekenis, waar vooral in de laatste regeeringsjaren van koning Willem I en ook na 1840 een levendige handel in Nederlandsche Staatsschuld en Oostenrijksche, Spaansche, Portugeesche en Grieksche fondsen plaats vindt. De algemeene welvaart wordt hierdoor echter weinig bevorderd. De effectenhandel geeft weinig vertier en is waarschijnlijk eender oor-


zaken, dat de goederenhandel zich over het algemeen weinig ontwikkelt.
Het is derhalve geen wonder, dat een tijdgenoot in 1844 uitroept: ,,De buitenlandsche handel kwijnt, en zou nog dieper zijn gevallen, zooniet de groote hoeveelheid van koloniale voortbrengselen dien eenigermate ondersteunde." J)
Ook de nijverheid heeft in de eerste helft der negentiende eeuw weinig te beteekenen.
Koning Willem I, die het handeldrijvende Noorden met het nijvere Zuiden wil samensmelten, moedigt in Noord-Nederland de industrie in geringe mate aan. Zoowel op de Gentsche tentoonstelling van 1820als op de Haarlemsche van 1825 blijkt de Noord-Nederlandsche nijverheid zeer bij de Belgische ten achter te staan. 2) Na 1830 tracht de Regeering door sterk beschermende maatregelen de Nederlandsche nijverheid op te beuren, doch zij worden meestal ingetrokken, voordat het doel bereikt is.
In Engeland, Frankrijk, en deels ook in Duitschland begint men omstreeks dezen tijd reeds het handwerk meer en meer door stoomfabrieksnijverheid te vervangen. Wil de Nederlandsche industrie
') Mr. D. A. Portielje, p. 6S.
s) Vergelijk Koenen, Voorlezingen over de geschiedenis der nijverheid in Nederland, p. 135 e. v.


op de hoogte van haar tijd blijven, dan is zoodanige omwenteling op het gebied van deze tak van volksbedrijf ook hier een vereischte. Maar de politieke toestand na 1830, de zware oorlogslasten, die gedurende het Status Quo op ons Vaderland drukken, weerhouden het kapitaal nieuwe ondernemingen op te richten. Daarbij is de Nederlandsche nijvere zelf conservatief van aard. „Men gaf," zegt Koenen, „liever den ongelijken kamp met een wakkeren nabuur op, dan de nieuwere werktuigkracht op het van ouder tot ouder overgeleverde bestaansmiddel toe te passen; ja menigeen beschouwde den rook der dampende stoomtuigen als den afgrijselijken walm van den put des afgronds". J)
Alleen in enkele streken des lands ontwikkelt zich in deze jaren een nijverheid, waarvan Van Hogendorp in 1819 al de kiemen ontdekt had. De lakenspinnerij, weverij en ververij in NoordBrabant, vooral in Eindhoven en Tilburg, hadden zijne bewondering reeds opgewekt. In deze laatste stad wordt in 1827 het eerste stoomwerktuig tot het in beweging zetten van een wolspinmachine geplaatst, en in 1845 worden er 8 stoomwerktuigen aangetroffen. 2)
') Voorlezingen over de geschiedenis der nijverheid in Nederland, p. 140.
5) Vergelijk Van Hogendorp, deel III, p. 23 en Staatk. en Staathk. Jaarboekje van 1871, p. 229 e. v.


De Twentsche nijverheid is in Van Hogendorps dagen huisindustrie. De wevers zijn boeren, die in hun ledige uren aan het weefgetouw zitten. Het spinnen geschiedt machinaal, maar de nog zeer onvolmaakte spinstoel wordt door menschenkracht in beweging gebracht. ') Doch in de daarop volgende jaren wordt in de weefscholen de textielnijverheid volgens de eischen van den tijd onderwezen, en breidt de industrie zich uit. Het stoomwerktuig doet hier later dan in Noord-Brabant zijn intrede. De eerste stoomweverij wordt niet dan na 1850 door de heeren Salomonson te Nij verdal opgericht.
In de stad ontbreken onder deze omstandigheden de bestaansbronnen voor den arbeider. Is het een wonder, dat de armoede groot is?
Volgens de Bosch Kemper zou het aantal bedeelden per 1000 inwoners in Nederland van 97,ï4 in 1829 tot 139,25 in 1848 zijn gestegen. Het maximum bereikte dit percentage in 1846 (x53>04°/oo) en 1847 (155,07°/00). In deze jaren was cle aardappeloogst mislukt. In elke provincie, vooral in die met de groote steden, is het aantal bedeelden vermeerderd.
') Vergelijk Van Hogendorp, deel V, p. 297 e.v.


Een optimist uit die dagen, Mr. Vissering, wil in deze cijfers slechts statistiek der bedeeling, niet der armoede zien. ') De stijging van het aantal ondersteunden is echter zoo aanzienlijk, dat men wel tot een toenemende armoede moet besluiten.
Een ander in het oogloopend bewijs voor het nijpende gebrek is de vermeerdering van het aantal bedelaars, niet in de straat, maar onder de personen opgenomen door de koloniën van de Maatschappij van Weldadigheid. Dit aantal stijgt van 1053 in 1823 tot 5490 in 1848, en is wel een vermoeden, dat niet luiheid of ondeugd, maar groote ellende tot bedelen dwingt.
In sommige steden worden de armlastigen des ochtends met scharen door de poorten naar buiten gelaten, opdat zij, bedelend in den omtrek, zich de kost zullen verschaffen. 2)
Ook met den minvermogende, die niet bedeeld wordt, is het meestal armoedig gesteld. ,,De volksvoeding is zeker in geene driehonderd jaren zoo slecht geweest, als in den tegenwoordigen tijd", „het toenemend verbruik van paardenvleesch is een verschijnsel, dat men niet voorbij mag zien", en „wij hopen nog, dat het zoo ver in Nederland
') Over werkloonen en volksvoeding. 3) Sloets Tijdschrift, deel VIII, p. 177.


niet komen zal, dat het volk, wat den schoonsten en rijksten veestapel van Europa bezit, in de noodzakelijkheid zal worden gebracht, om de paardeschonken aan de vossen en kraayen en aan de karrenhonden in Noord-Holland te betwisten !" staat in Sloet's Tijdschrift dier dagen te lezen. ')
Waar dergelijke toestanden heerschen, is het natuurlijk, dat de stad zich in dit tijdperk niet uitbreidt, en nieuwe steden niet ontstaan.
Amsterdam, telt i Januari 1830: 202,364 inwoners. De bevolking neemt van 1830 tot 1840 slechts met 4,4%, in de volgende tien jaren met 60/o toe.
Het accres der Rotterdamsche bevolking is grooter, doch ook van weinig beteekenis. Het bedraagt 8°/0 in het eersteen 15,3% in het tweede decennium.
In andere steden is de bevolking stationnair, of neemt zij zelfs eenigermate af. Breda, 's-Hertogenbosch, Dordrecht, Gouda, Leiden, Utrecht en Maastricht tellen in 1849 minder inwoners dan in 1839; en het inwonertal van Tilburg, Nijmegen, Schiedam, Zaandam, Enschede en Groningen is in deze periode zoo goed als niet vermeerderd. In geheel Nederland bedraagt de toeneming der
') Ibidem, deel X, p. 227.


bevolking van 1829 tot 1839 niet meer dan 9,7%, en van 1839 tot 1849 slechts 6,9°/0.
„Deze aanmerkelijke verschillen zijn'', volgens de officiëele statistiek der bevolking, „hoofdzakelijk toe te schrijven aan de duurte der levensmiddelen gepaard met een min gunstigen gezondheidstoestand in 1846 en 1847, zijnde de bevolking in de laatste der beide jaren met 11,384 zielen afgenomen". ')
Dat de bevolking der genoemde steden alleen
o o
in deze laatste twee jaren en niet geregeld is verminderd, schijnt ons cchter nog niet zoo zeker. De geboorte was grooter dan heden, doch bij de hooge sterftecijfers van die dagen was er of geen of slechts een gering geboortenoverschot. 2)
In Amsterdam nam het aantal geboorten toe, behalve in 1847, toen het van 8449 in 1846 op 7140 gedaald was. Doch de sterfte overtrof de geboorte in 1832, 1833, 1834, 1835, i837, 1838, 1846, 1847, *848 en 1849. Het geheele geboortenoverschot bedroeg in de jaren 1840 tot 1849 slechts 1181 personen of V2 percent der bevolking. 3)
In Rotterdam was de toestand gunstiger. Daar
') Statistisch Jaarboek van 1851 pag. 17.
') Zie het jaarboekje van Lobatto van 1840 tot 1849. 3) Het geboortenoverschot is niet te berekenen over de periode 1830/1839, daar de gegeveDS voor 1836 ontbreken,


overtrof de geboorte de sterfte in alle jaren behalve in 1846 en 1847* Het geboortenoverschot bedroeg evenwel aldaar in de periode 1840 tot 1849 slechts 2597 personen of 3,3% der bevolking.
Door vestigingsoverschot nam de Amsterdamsche bevolking van 1840 tot 1849 toe met 5,5%» en de Rotterdamsche met 12°/0.
Van een algemeenen „trek naar de stad" is in die dagen nog geen sprake. Over de verhouding tusschen vestiging en vertrek ontbreken de gegevens.
De officieele statistiek meldt alleen de immigratie der dienstboden van het platteland naar de steden, waaraan zij het feit, dat de overmaat van vrouwen zich het sterkst in de provinciën met de groote steden openbaart, toeschrijft. ')
De onderzoekingen naar den toestand der landelijke arbeiders in die dagen gehouden, spreken niet van verhuizingen naar de steden. 2) In Friesland schijnt wel reeds het absenteïsme een aanvang te nemen. Om aan den druk der armenlasten te ontkomen, vestigt menig welgesteld dorpeling zich in de nabijzijnde stad. Maar de Nederlandsche boerenarbeider blijft in de gemeente
]) Vergelijk Statistisch Jaarboek van 1851, bi. 20. ') Vergelijk Slolts Tijdschrift, deel VII, VIII, IX, X.


zijner inwoning. Niet, dat zijn toestand daar rooskleurig is!
De verslaggever van Friesland noemt de arbeiders: „slaven der overige leden der maatschappij", „machines om hun lichaamskracht gezocht", „heloten der nieuwe wereld". Op de Veluwe en in Salland wonen zij in leemen hutten. In Zeeland wordt in sommige dorpen 4/5 van den hoofdelijken omslag aan de armenzorg uitgegeven.
En toch berust de arbeider en denkt niet aan wegtrekken. Waarheen ook trouwens, zoo niet naar Amerika?
De stedelijke arbeider schijnt niet van het platteland te stammen. De niet in de stad geboren arbeider is veelal uit Duitschland gekomen. De bakkers, slagers, stukadoors zijn vooral Duitschers. Duitschland is in dezen tijd nog een arm land, de arbeidskracht zijner bewoners vindt in het land zelve geen voldoende veld, en het schijnt, dat de Nederlandsche werkman van die da<?en
o
voor bovengenoemde beroepen of weinig geschiktheid of weinig neiging heeft.
Volgens de volkstelling van 1849 zijn 2 7°/oo der mannelijke en 19%) der vrouwelijke Nederlandsche bevolking in den vreemde geboren. In Amsterdam 360/oo der mannelijke en 2Ó°/oo der vrouwelijke, in Rotterdam 52°/oo der mannelijke en 22°/00 der vrouwelijke.


Zoo is de stad in de eerste helft der negen tiende eeuw hoofdzakelijk een historisch monument. Bijna zonder nijverheid, met weinig handel, met een in groote mate werkelooze, armoedige bevolking, beslaat zij dezelfde oppervlakte als twee eeuwen geleden, en ziet zij haar bevolking vaak door hooge sterfte dunnen, door geboorte en gemis aan vestiging weinig toenemen. Een schaduw van het grootsch verleden.


HOOFDSTUK IV. De Nederlandsche stad van 1849 tot 1859.
De eerste wereldtentoonstelling wordt in 1851 te Londen geopend. De tijdgenooten beschouwen haar als het begin van een algemeene verbroedering der natiën en als een gelegenheid om de mate van ontwikkeling, die de nijverheid der verschillende landen bereikt heeft, na te gaan.
Ook Nederland neemt aan dien wedstrijd deel. De indruk, dien zijn uitstalling maakt, is allertreurigst.
Alle fabrikaten staan, wat wijze van vervaardiging en sierlijkheid betreft, bij die van andere landen ten achter; hun aantal is allerbedroevendst klein. Geen enkele afdeeling is op de tentoonstelling zoo slecht bezocht, en de Nederlandsche bezoeker weet niet beter te doen, dan „zijn naam van Dutchvian te verloochenen". ')
') Baumhauer, p. 40.
8


De Nederlandsche fabrieksnijverheid kan helaas niets beters aantoonen.
Met moeite kan de nauwkeurige vorscher op de Veluwe een enkele papierfabriek, inTwenthe en Noord-Brabant het begin eener fabriekstextielindustrie ontdekken. In de steden wordt geen fabrieksnijverheid aangetroffen. „In Amsterdam schijnt de eigenlijk gezegde fabriekmatige nijverheid weinig ontwikkeld te zijn, zóó zelfs, dat men vermoedelijk slechts weinige steden van den eersten rang zal kunnen opnoemen, waar aller welvaart zoo geheel uitsluitend van handelsvertier afhangt". ') De katoenindustrie is uit deze stad verdwenen en kwijnt in Haarlem. In Leiden en
Utrecht traat de wolfabrica^e steeds meer achter-
ö Ö
uit, en de hoedenmakerijen in de groote Hollandsche steden worden verdrongen door de concurrentie van Noord-Brabant.
De volgende wereldtentoonstelling in 1856 te Parijs gehouden, toont aan, dat de Nederlandsche nijverheid weinig vooruitgegaan is. Hoewel zij een eenigszins beter figuur dan te Londen maakt, vallen haar in verhouding minder bekroningen dan aan de uitstallingen van andere landen ten deel.
Men heeft dit gedeeltelijk verweten aan een slechten vertegenwoordiger en aan de schrielheid
o o
') J. Kuypkr in De Economist van 1S52, p. 158


der Regeering, waardoor men slechts op povere wijze tentoonstellen kon, maar heeft toch ook moeten toegeven, dat de wijze van vervaardiging in tal van takken sinds vijf- en twintig jaar niet gewijzigd was. Zoowel aan hoofden van inrichtingen als aan werklieden ontbreekt de noodige technische kunde en kennis van het teekenen, om de nijverheid op de hoogte van haar tijd te brengen en den producten sierlijker vorm en betere afwerking te geven. Dientengevolge is de industrie stil blijven staan, en naast den reusachtigen
o
vooruitgang der buitenlandsche beteekent hier
stilstand meer dan ooit achteruitgang. l\
ö ö /
Daarbij zijn de middelen van verkeer nog steeds onvoldoende. Een goed spoorwegnet, dat de grondstoffen kan aanvoeren en het afzetgebied verruimen, blijft gedurende deze tien jaren een desideratum.
De Hollandsche IJzeren Spoorwegmaatschappij exploiteert in 1859 nog hetzelfde aantal K.M.(84) als in 1850. De Nederlandsche Rijnspoorweg, welke in 1850 slechts 92 K.M. en in 1859 niet meer dan 163 K.M. baan bezat, verbindt Amsterdam met Emmerik en Utrecht met Rotterdam. Verder bestaat er nog eene lijn Aken—Maastricht. Dat was alles. Waar de natuur geen
') Baumhauer p. 40 e. v.
8*


verbindingswegen gaf, waren postwagen en diligence de eenige middelen van vervoer.
Geen wonder, dat men nog aan het einde der periode, 1849/1859 geen fabriekssteden ziet, en dat de verslagen van vele steden van weinig of geen nijverheid melding maken.
De Leidsche laken-, dweil- en duffelfabrieken gaan, in weerwil dat zij haar ouden naam trachten te handhaven, merkbaar achteruit. 's-Gravenhage kan op één rijtuigfabriek en één ijzerfabriek stoffen; Amsterdam van een paar diamantslijperijen en suikerraffinaarderijen benevens van één ijzerfabriek melding maken. In bijna alle steden maakt het volksbedrijf, dat met den naam van nijverheid betiteld wordt, den indruk van ambacht, van eene industrie, die haar afzetgebied in de gemeente zelf moet vinden.
Maastricht en Haarlem alleen maken een uitzondering, die evenwel ook van geringe beteekenis is. De onder bescherming van Willem I in de eerste stad opgerichte papier- en aardewerkfabrieken hebben een zoodanige vlucht genomen, dat zij, volgens haar eigen beweren, géén beschermende maatregelen behoeven en niet door de geleidelijke afschaffing van hooge invoerrechten gedeerd zullen worden.
In Haarlem is de klassieke textielindustrie wel aan het verdwijnen, maar vertoonen andere takken


van nijverheid levensvatbaarheid. De krachtigste stoot wordt aldaar aan de industrie gegeven, wanneer de Hollandsche IJzeren Spoorwegmaatschappij en de heer Beijnes er hunne groote ondernemingen vestigen. (1858). Het aantal inrichtingen, waarin stoomwerktuigen geplaatst zijn, is van 9 in 1851 op 46 in 1859 gestegen.
Meer dan voor de nijverheid heeft de Regeering in deze jaren voor den handel gedaan. Tal van belemmeringen zijn 11a 1850 uit den weg geruimd, tal van verbeteringen aangebracht. Zoo wordt de afschaffing der graanwetten, die in 1847 plaats gegrepen had, in 1851 en 1854 door verlaagde tarieven van invoerrechten en de opheffing van differentiëele en doorvoerrechten gevolgd. De telegraaf werd aangelegd, het postwezen hervormd. Door de betere regeling van de betrekkingen tusschen de Regeering en de Handelmaatschappij kreeg de handel op Indië meer vrijheid van beweging.
Het geheele handelsvertier neemt dan ook toe. De algemeene invoer stijgt van ƒ 267 millioen gemiddeld per jaar in 1847/51 op ƒ430 millioen gemiddeld 's jaars in 1857/61, de uitvoer van ƒ 215 millioen in de eerste periode op ƒ 364 millioen in de tweede.
Van dit verkeer, dat in hoofdzaak nog te water plaats vindt, heeft Amsterdam minder dan Rotterdam profijt getrokken.


In de eerste stad neemt het aantal inklaringen van 1850 tot 1859 voortdurend af (2000 schepen in 1850 en 1763 in 1859). De tonnenmaat is met schommelingen weinig gestegen.
Het aantal uitklaringen gaat, zoowel wat schepen als tonnenmaat betreft, weinig vooruit; alleen in 1858 en 1859 kan van vermeerdering sprake zijn.
De geringe vaart op de Oostzee, die van deze stad uitgaat, heeft tot de vermindering medegewerkt, maar zeker niet minder de gebrekkige verbinding met de Noordzee. Het Noord-Hollandsch kanaal is te smal en te ondiep voor de steeds grooter wordende schepen, en de weg over de Zuiderzee is lang en bezwarend. Vissering had al in 184S van de doorgraving van Holland op zijn smalst gedroomd!
Rotterdam echter, door de breede Maas goed
o
met Duitschland verbonden en voor den zeehandel gunstiger dan Amsterdam gelegen, ziet Rijnvaart en zeevaart toenemen. Drie en vijftig percent van de voorbij Lobith opwaarts gevoerde goederen kwamen in 1852 reeds uit Rotterdam, in 1858 was het aandeel der Maasstad tot 74% gestegen. De toenemende vaart op Engeland, waarheen Nederland steeds meer vee en zuivelproducten uitvoert, maakt het mogelijk, dat het aantal ingeklaarde schepen in de Maasstad in deze tien


jaren met 600, het aantal uitgeklaarde met 700 toeneemt.
Alleen in deze stad is van een zich uitbreidend handelsvertier sprake.
Nederland is in deze jaren nog in hoofdzaak landboiuvstaat. De toenemende vraag van Engeland naar vee en zuivelproducten deed de prijzen van vee, zuivelproducten en landerijen stijgen. In de Beemster b.v. steeg de koopprijs van goede landerijen van f 725 per bunder in 1845 °P f 1575 per bunder in 1855. ')
De inkomens van landeigenaren en pachters vermeerderen, zonder dat zij zich veel moeite behoeven te geven. Verbetering van gronden cultuur, gebruik van nieuwe landbouwmachines blijven uit. Voor den landelijken arbeider is er geen gebrek aan werk. De welvaart der landbouwers straalt evenwel slechts weinig op hem af; zijn toestand, over het algemeen slecht, wordt niet veel beter.
Stad en land vormen in deze jaren uit economisch oogpunt wel een groot contrast. En het is geen wonder, dat een tijdgenoot zegt: „Het is niet genoeg, dat ons land boter, kaas, granen enz. opbrengt, er bestaat ook behoefte aan bestaansmiddelen voor de steden. Men moet dan ook niet uit het oog verliezen het verschijnsel,
') Staatkundig en Staathuishoudkundig Jaarboekje 1855^.367.


dat zich in de laatste jaren heeft voorgedaan, te weten den achteruitgang der steden tegenover het platteland. Een voorname vraag in ons vaderland is, welke middelen in het werk kunnen Te-
o
steld worden, om de verarming der steden, die zoo verontrustend toeneemt, te keeren." ')
Werkverschaffing wordt noodig geacht. Burgemeester Huidekoper laat in Amsterdam buiten de Willemspoort wandelingen aanleggen. Andere philantropen gevoelen veel voor den uittocht der arme werkeloozen naar het welvarende platteland. Doch staathuishoudkundigen met helderen blik wisten ook toen wel, dat dergelijke pogingen lapmiddelen zijn, en de landbouw even goed bekwame werkkrachten behoeft als handel en nijverheid. Zij begrijpen, dat, wanneer deze laatste takken van volksbedrijf weer tot bloei gekomen zullen zijn, de welvaart in de stad terugkeeren zal, en men voor werkeloosheid der bevolking niet zal behoeven te vreezen. 2)
Voor uitbreiding of uitbouw der stad is onder de gegeven omstandigheden geen reden. In het algemeen neemt het aantal huizen en straten in deze jaren niet toe. In 1858 en 1859 worden te Amsterdam in de Plantage enkele woningfen
o o
') Kuënen. Voorlezingen over de geschiedenis der nijverheid in Nederland, p. 120.
*) Zie de discussies bij Koenen, ibidem.


gebouwd. Te Haarlem worden in 1858 eenige perceelen buiten de kom der gemeente opgetrokken.
Alleen in Rotterdam is de uitbreiding van
o
beteekenis. In deze periode is de gemeente aan den westkant uitgelegd, en zijn aan het Willemsplein, Maas-, Westerstraten en Veerkaden huizen en pakhuizen verrezen.
Doch al wordt er weinig gebouwd, toch begint men, zij het ook in geringe mate, de publieke werken te verbeteren en uit te breiden. Elk verslag maakt melding van nieuwe bestratingen met keien en klinkers in enkele deelen der stad. In de grootste steden worden in sommige hoofdstraten trottoirs gemaakt en putten en riolen op zeer bescheiden schaal in de voornaamste stadswijken verbeterd.
Het woningtoezicht bestaat evenwel nog niet. Rotterdam maakt er in 1858 een aanvang mede, de sluiting van sommige perceelen wordt er gelast.
Mooi kan men de Rotterdamsche woninsrtoestanden dan ook niet noemen.
Vele oude en ook wel nieuwe huizen zijn slecht en op onhygiënische wijze gebouwd. ')
I e Amsterdam is het niet beter gesteld. In 5,104 kelders worden op 1 Januari 1858 23,655 per-
') Staatkundig en Staathuishoudkundig Jaarboekje 1858, p. 306.


sonen, dat is 8 Vio % der bevolking, aangetroffen. ')
De verbetering der straten in vele steden vloeit voor een gedeelte voort uit het herhaaldelijk opbreken van den openbaren weg, om het gasbuizennet aan te leggen. In 1841 is hiermede te Amsterdam een aanvang gemaakt, in 1847 wordt uitbreiding aan het oorspronkelijk plan gegeven, en sluit de stad een contract met de Pijp-gascompagnie voor twintig jaren. In 1855 wordt de straat meerendeels verlicht door gaslantaarns. Rotterdam, Nijmegen, Utrecht, Leiden, Delft, Haarlem, Maastricht, Zwolle, Groningen, 's-Gravenhage en andere worden in deze jaren, sommige iets vroeger, door gas verlicht. Leiden en Delft exploiteeren hare eigen gasfabrieken. Nergens in het land is het gas zoo goed en zoo goedkoop als te Leiden. 2)
De duinwaterleidingmaatschappij verschaft sinds 1S54 aan eenige bewoners van Amsterdam zuiver drinkwater.
Het onderwijs staat nog op de oude hoogte. De gemeente zorgt voor armen- en tusschenscholen. Op de begrooting van Amsterdam van 1850 is een post van ƒ39,260 voor toelagen aan stadsarmen- en tusschenscholen uitgetrokken! 3)
') Staatkundig en Staathuishoudkundig Jaarboekje 1859, pag. 349.
!) Ibidem 1857, pag. 324 e. v.
3) Ibidem 1850, p. 220.


De geringe vergrooting der steden in dit tijdperk toont reeds aan dat haar bevolking weinig toegenomen is.
Volgens de volkstelling van 1849 tellen 's-Hertogenbosch, Nijmegen, 's-Gravenhage, Dordrecht, Leiden, Rotterdam, Amsterdam, Haarlem, Utrecht, Leeuwarden, Groningen en Maastricht meer dan 20.000 zielen.
Van 1849 tot 1859 neemt alleen het zielental van Amsterdam (8,6%), Rotterdam (i7,8°/o), 's-Gravenhage (8,4°/o). Utrecht (10,7°/o) en Dordrecht (9,io°/o) meer toe dan dat van geheel Nederland (8,25°/0). In de overige gemeenten stijgt het in geringere mate.
De onaanzienlijke vermeerdering der bevolking vloeit in de eerste plaats voort uit een klein geboortenoverschot. Dit verschilt in de onderscheidene gemeenten zeer; het hoogst is het te 's-Gravenhage (9,4°/0), het laagst te Leeuwarden (2,3%). Zelfs in de eerste stad bedraagt het nog niet één percent 'sjaars.
De geboorte is in dit decennium in alle steden gedaald of stationnair gebleven.
De sterfte is in deze periode nog zeer aanzienlijk, zoodat het geboortenoverschot zeer gering is. In 1855 en 1859 overtreft de sterfte in bijna alle steden de geboorte. In het eerste jaar kunnen 's-Gravenhage, Haarlem en Leeuwarden op een


geboortenoverschot wijzen, in het laatste's-Gravenhage, Rotterdam, Amsterdam en Maastricht. In deze jaren woedde de cholera en maakte tal van slachtoffers; in Leiden en Leeuwarden eischte de dood in het laatste jaar meer dan 5°./0 der bevolking.
Maar ook in de jaren, die op een geboortenoverschot wezen, was de sterfte meestal nog groot. De slechte woningtoestanden, de gebrekkige afvoer van faecaliën, het ontbreken van goed drinkwater en hygiënische maatregelen, van de noodige kennis van ontsmetting enz. hadden vooral in de armenwijken, waar de bevolking door het schamele voedsel weinig weerstandsvermogen had, ten gevolge, dat de gezondheidstoestand ongunstig en de sterfte bij het uitbreken eener epidemische ziekte hevig waren.
In Amsterdam was de toestand betrekkelijk nog gunstig. De sterfte is in Rotterdam, Dordrecht, Leeuwarden, Groningen en Maastricht hooger. In die gemeenten ontbreekt nog geheel en al zuiver drinkwater.
Voor Amsterdams algemeenen gezondheidstoestand pleit nog, dat de kindersterfte (die van personen beneden i jaar) er geringer is dan te Rotterdam en 's-Gravenhage. Zij bedroeg van 1850 tot 1S59 in de eerste stad 25,6% van het aantal sterfgevallen, in de tweede 31,1%, in de derde 30,9%.


Het verschil in geboortenoverschot vloeit derhalve uit verschil in sterfte voort, en het geringe geboortenoverschot mag als een gevolg van aanzienlijke sterfte worden beschouwd.
Naast een klein geboortenoverschot staat weinig beteekenende immigratie. De vestiging wordt in deze tien jaren in Nijmegen, 's-Gravenhage en Leiden door de emigratie overtroffen. In Amsterdam komt het vestigingsoverschot op 4,47% in Haarlem op 4.37%. in Utrecht op 4,50%, en in Dordrecht op 4.73% neer. Alleen in Rotterdam, de stad, waar het handelsvertier toeneemt, is dit accres, hetwelk 11,7% bedraagt, van beteekenis. In de overige steden vormt de kleine schaar van immigranten en emigranten een vlottende bevolking, die om verschillende motieven heen en weder trekt, zonder, ook naar het oordeel der tijdgenooten, grooten invloed op de stedelijke bevolking uit te oefenen. Het geheele vestigingsoverschot der mannen in de 87 gemeenten, die onder de grondwet van 1815 steden zijn, bedraagt van 1849 tot 1859 slechts 1385 personen.
Het is alleszins natuurlijk, dat de „trek naar de stad" gering is. In de eerste plaats bestond er op het welvarende platteland weinig reden tot emigratie. En zij, die niet altijd boerenarbeider wilden blijven, en elders hun geluk wilden be-


proeven, trokken niet naar de stad, waar nering en hanteering kwijnden, doch eerder naar de veenderijen of fabrieksdorpen, wier bevolking sneller toenam dan de stedelijke. De energiekste onder de trekkenden verlieten het vaderland en vestigden zich in Amerika. In het geheel zijn in tien jaren 25,Si8mannen meer van het platteland vertrokken dan er zich gevestigd hebben.
Daarnaast is ook de trek der vrouwelijke dienstboden naar de stad in deze dagen belangrijk. Dientengevolge wordt niettegenstaande de landverhuizing der mannen de numerieke verhouding tusschen de sexen ten plattelande niet verbroken, en is in de steden het aantal vrouwen in verhouding tot dat der mannen groot. In 1859 worden op 1000 mannen geteld in:
Amsterdam 1186 vrouwen.
Rotterdam 1202 ,,
's-Gravenhage 1204 vrouwen.
Utrecht 1164 ,,
Leiden 1135
Groningen .1147 ,,
Nederland 1031


Zoo is de stad van dit decennium in tal van opzichten die van den vorigen tijd niet vooruit. Zoo schijnen ook nog in dezen tijd handel en nijverheid geen belangrijke welvaart te verspreiden, de bevolking weinig toe te nemen, de steden te slapen.
En toch zijn deze jaren voor het stedelijk leven van beteekenis geweest.
In de eerste plaats is in 1851 de Gemeentewet afgekondigd, die ook aan de stad ruime autonomie schenkt.
Maar vooral kan zij in deze dagen op mannen bogen, die met kritischen blik den toestand van handel, nijverheid en scheepvaart, hygiëne, armenzorg en andere takken van gemeentepolitie nagaan, de feilen aantoonen, het buitenland ter vergelijking voorhouden, middelen tot verbetering trachten te beramen en in tijdschriften hunne bevindingen bespreken. Het Statistisch en Staathuishoudkundig Jaarboekje verschijnt voor het eerst in 1848. De Economist „Tijdschrift voor alle standen, tot bevordering van volkswelvaart door verspreiding van eenvoudige beginselen van staathuishoudkunde", zooals de weidsche titel luidt, wordt in 1852 opgericht. Daarin bespreken Vissering, Koenen, von Baumhauer, de Bosch Kemper de vraagstukken van den dag, die veelal op herleving van de oude stad betrekking hebben.


Rumor in casa est. Sarphati begint het Paleis voor Volksvlijt te bouwen en droomt van het verjongde, vergroote Amsterdam. Is het zijn schuld, dat zijne plannen voorloopig opgeborgen moeten worden of eene slechte uitkomst creven?
o


HOOFDSTUK V. De Nederlandsche stad van 1859—1879.
Na het jaar 1860 ondergaan de maatschappelijke toestanden in Nederland belangrijke verbeteringen, welke van het grootste gewicht voor de ontwikkeling der stad zijn.
In de eerste plaats komen de zoo noodige verkeerswegen eindelijk tot stand.
Bij de wet van 18 Augustus 1860 wordt bepaald, dat van staatswege een uitgebreid spoorwegnet zal worden aangelegd, waarvoor jaarlijks op de begrooting tien millioen gulden wordt uitgetrokken.
In enkele jaren zijn nu de groote steden door spoorweglijnen met elkaar verbonden; meer afgelegen deelen des lands worden eerst later aan het net aangesloten. Twenthe verkrijgt in 1863 de lijn Almelo-Salzbergen, in 1868 de verbinding Enschede-Ahaus en wordt, schoon eerst tien jaar later, door een spoorweg met de Hollandsche havensteden in gemeenschap gebracht.
9


Ook de verkeerswegen naar zee worden verbeterd. Te Amsterdam richt men in 1863 met steun der Regeering de Kanaalmaatschappij op. Tegelijkertijd wordt tot verlegging van den Maasmond door middel van de doorgraving van den Hoek van Holland besloten.
De afschaffing der differentiëele rechten in Indiö (1867) en de geleidelijke opheffing van het kultuurstelsel verschaffen met de uitgifte van woeste gronden in erfpacht (1869) den groothandel nieuwe banen.
En voorts wordt de ontwikkeling van alle gemeenten krachtig bevorderd door de afschaffing der plaatselijke accijnsen (1865), waardoor het verbruik toeneemt, en de belemmeringen van het binnenlandsch verkeer wegvallen.
Aldus worden in deze jaren de bouwsteenen bijeengebracht, die de Nederlandsche stad tot een nijverheids - of handelscentrum kunnen maken.
De nijverheid, welke op de tentoonstellingen te Haarlem (1S61) en te Londen (1862) blijken van groote vorderingen gegeven had, maar in die dagen toch nog in hoofdzaak ambacht en handwerk was, treedt in 1873 te Weenen als fabrieksnijverheid tevoorschijn. Naast voedingsmiddelen, jenever, manufacturen en zilverwerk, ook op vorige tentoonstellingen gezien, doch nu in meerdere soorten en beter vervaardigd, ont-


moet men op deze tentoonstelling de Nederlandsche grootindustrie, goed vertegenwoordigd door de scheepsbouwwerf van Smit te Kinderdijk, door de fabrieken van Gebr. Figee te Haarlem, Backer en Rueb te Breda, Bikkers te Rotterdam. ') En waarschijnlijk is nog veel, wat bezienswaardig is, thuisgebleven, en had in het bijzonder de machinebouw een beter figuur kunnen maken.
Vele fabrieken in Twenthe, de Nederlandsche Gist- en Spiritusfabriek te Hof van Delft, de fabrieken van Scholten in Groningen en andere nieuwe nijverheidsondernemingen worden in deze jafen met eere genoemd.
Ondanks den vooruitgang der industrie ontwikkelt de fabrieksstad zich echter nog slecht.
In 1869 wordt alleen de reeds sinds lansf bestaan-
ü>
de fabrieksstad Tilburg onder de groote gemeenten opgenomen. Tien jaren later blijkt er geen enkele te zijn bijgekomen. De Nederlandsche industrie heeft in die dagen nog niet de kracht om de nijverheidsstad te doen verrijzen, die in Engeland en ook reeds in Duitschland vaak in enkele jaren uit een klein vlek was ontstaan. Aldaar zijn plaatsen, waar de bevolking zich in korten tijd verdubbelde en verdrievoudigde. De
De Wereldtentoonstelling te Weenen door Camp, hoofdstuk VII.
9*


bevolking van Enschede, cle hoofdplaats van Twen the, neemt van 1869 tot 1S79 slechts met 1,4% toe en telt in het laatste jaar slechts 5449 zielen.
Geen wonder dat bestaande steden niet in fabrieksplaatsen veranderen. Het is toch aan de grootindustrie van ieder land eigen, dat zij zich niet nestelt in de groote steden. De fabrieksdistricten in Engeland waren, voordat de nijverheid er haar intrede deed, onaanzienlijke dorpen en gehuchten, en ook de Duitsche nijverheid heeft zich bij voorkeur op het platteland gevestigd. ') Van de stad houdt de opkomende grootindustrie zich wegens de hooge loonen en hooge grondrente verre. In 1861 ziet de Kamer van koophandel en fabrieken te Amsterdam reeds in, dat deze stad daarom nooit een fabrieksstad worden zal. Alleen die nijverheid, welke uit behoefte aan kundige werklieden, de nabijheid van den handel, ook wel uit historische oorzaken of wegens een onmiddellijk afzetgebied de stad niet ontberen kan, vestigt zich in de grootste gemeenten ol blijft er gevestigd.
En deze nijverheid breidt zich in alle steden
Vergelijk Macaulay. — History of England. Vol. I. Chapt. III. Adolf Held: Zwei Bücher zur sozialen Geschic'nte Englands. sombart. Die deutsche Volkswirthschaft im neunzehnten Jahrhundert.
K. BÜCHER. Die Groszstadte in Gegenwart und Vergangenheit.


slechts langzaam en geleidelijk uit. In Haarlem, Utrecht, Groningen, Schiedam, Dordrecht en Leiden richten de bestaande nijverheidsondernemingen stoomfabrieken op. Een enkele fabriek komt er bij, maar het stempel van fabrieksstad krijgen deze plaatsen niet.
In Amsterdam, waar in 1861 slechts 35 fabrieken met stoommachines, voor het meerendeel suikerraffinaarderijen, gevestigd zijn, is in de volgende jaren een geleidelijke vooruitgang der verschillende industrieën merkbaar.
Uit de verslagen der Kamer van koophandel en fabrieken dier jaren blijkt, dat vele fabrikanten tevreden zijn, en de diamantindustrie zich verheugt in grooten bloei. In 1870 worden de eerste Kaapsc'ne diamanten aangevoerd, en hun toevoer stijgt zoo snel, dat de handen te kort schieten om ze te bewerken. In een enkel jaar verdubbelt het aantal diamantslijperijen van 300 tot 600, dat der arbeiders, in 1867 op ongeveer iico geschat, wordt in 1873 op 3000 geraamd.
Voortdurend verrijzen nieuwe fabrieken; werklieden in het buitenland gevestigd, komen terug ; het aantal leerlingen stijgt met den dag. In 1879 telt men 32 stoom-diamantslijperijen, kloveriien en snijderijen, met 42 ketels van een verwarmend oppervlak van i3595 M'. Sommige meenen, dat er tusschen 1875 en Ï880 ongeveer 15 a


20,000 diamantwerkers te Amsterdam werkzaam zijn. En. al is deze raming misschien overdreven, zeker is hun aantal groot.
Ook de handel is in deze jaren toegenomen; in-, uit-, en doorvoer zijn vermeerderd.
Terwijl geld- en fondsenhandel zich te Amsterdam blijven ontwikkelen, wordt door de tabakscultuur op Sumatra, ook voor den Nederlandschen handel en scheepvaart een nieuw veld van bedrijvigheid geopend.
De scheepvaart breidt zich te Amsterdam eerst uit, wanneer het lang verbeide Noordzeekanaal in 1876 geopend wordt. Vóór dien tijd zien de groote schepen zich door het gebrekkige NoordHollandsche Kanaal hoe langer hoe meer belet in Amsterdam binnen te vallen, en heeft de Stoomvaartmaatschappij Nederland, in 1870 na de doorgraving der landengte van Suez opgericht, haar schepen van den Helder, dat slecht met het achterland verbonden was, moeten laten afvaren.
Na 1876 worden de inrichtingen dezer maatschappij naar de hoofdstad overgebracht.
De Rijnvaart beteekent in deze jaren te Amsterdam niet veel; de slechte verbindingsweg met den Rijn, welke weg vooral voor schepen met grooten diepgang meer en meer ongeschikt blijkt te zijn, is er de oorzaak van.


Anders is het te Rotterdam, waar de vooruitgang, in vorige jaren opgemerkt, crescendo is. De doorgraving van den Hoek van Holland, in 1872 voltooid, verschaft deze stad een directe verbinding met de zee. Eveneens kan Duitschland langs de breede rivieren gemakkelijk bereikt worden. Geen wonder, dat, wanneer Duitschland in deze jaren meer en meer van landbouwstaat industriestaat wordt, de overzeesche producten en de Nederlandsche granen, vee en zuivel van Rotterdam naar Duitschland worden verscheept, en de Duitsche nijverheid een groot deel van haar voortbrengselen over Rotterdam naar Engeland en de overzeesche gewesten zendt. Daardoor ontwikkelt zich in deze stad naast in 
en uitvoer vooral de doorvoer. Dientengevolge
o ö
bedraagt in 1880 het aandeel van Rotterdam in het geheel van alle in Nederland ingeklaarde schepen 42,3% wat aantal, 48,9-70 wat scheepsruimte aangaat, en komt 85°/,, van de naar den Rijn verscheepte goederen in dat jaar uit Rotterdam.
Uitbreiding van handel en industrie beteekent niet alleen vergrooting en vermeerdering maar ook verandering, toepassing van de moderne techniek.
Het zeilschip moet voor het stoomschip wijken. De Nederlandsche koopvaardijvloot telt in


1860:2318 zeilschepen en 42 stoomschepen 1870:1937 „ „ 48
1880: 917 „ „ 79 Meer en meer maakt het grootkapitaal onder den vorm van naamlooze vennootschappen zich van de scheepvaart en handel meester, gesteund door centrale credietinstellingen in de periode 1860—1880 opgericht. De eerste Nederlandsche stoomvaartlijnen, de „Nederland", de „Rotterdamsche Lloyd", de ,,Holland-Amerikalijn", de „Zeeland", dagteekenen van 1870. 1873, 1875. In Amsterdam wordt de Handelskade srebouwd ;
o '
Rotterdam graaft haar havens. De Koninsrs-
0 o
haven dagteekent van 1869.
Terwijl in handel en nijverheid de toepassing van de moderne techniek merkbaar is, blijft de toestand van den landbouw stationnair. Niet alleen
y
dat weinig landbouwmachines in gebruik zijn, maar van rationeele cultuur, goede bemesting, beantwoordend aan de eischen van den bodem, is nog geen sprake. Bij de bereiding en verkoop der zuivelproducten komen bedrog en vervalsching veel voor. Zindelijk zijn boer en handelaar dikwijls alleen, wanneer zij de melk wasschen, niet wanneer boter of kaas gemaakt of verzonden wordt.
En toch beleeft de landbouw vooral na 1870 gouden tijden. De prijzen van alle voortbreng-


selen van landbouw en veeteelt stijgen voortdurend tengevolge van de toenemende vraag der industriëele centra, waaraan de overzeesche gewesten nog slechts in zeer beperkte mate voldoen. De eigengeërfde boerenstand en de pachters varen wel bij den goeden gang van zaken. De eerste breidt zijn grondgebied uit, koopt veelal de lapjes der arbeiders op, die nu meer en meer uitsluitend op hun loon worden aangewezen. Van het zakelijk crediet maakt de grondeigenaar steeds meer gebruik, doch men gevoelt den druk der schulden bij de ruime inkomsten niet. De pachten stijgen, de grondeigenaars worden slapend rijk.
Dat in deze jaren van voorspoed in bijna alle takken van volksbedrijf ook de welvaart toeneemt, volgt als van zelve. De opbrengst der personeele belasting steeg van f 2,09 per hoofd der bevolking in 1S60 tot f 2,42 in 1880.
Ook de verbruiksstatistiek toont vermeerderde koopkracht aan.1)
Het verbruik van tarwe vermeerdert van 0,60
H.L. per hoofd der bevolking in 1857/1861 tot
I,08 H.L. in 1877/1881, hoewel de middenprijs per H.L. van 1867 1S77 stijgt, de consumtie van andere graansoorten niet afneemt, en de
') Zie: „Onderzoek naar het verbruik van sommige voedingsen genotmiddelen: Bijdragen tot de statistiek van Nederland, deel II.


verhouding tusschen het gebruik van tarwe en andere graansoorten zich ten sfunste van de
o o
eerste wijzigt.
Rund- en kalfvleesch worden in steeds toenemende mate genuttigd. De verbruikte vleeschwaarde bedraagt in de periode 1857/1861 gemiddeld f 4.30 per hoofd der bevolking, en 20 jaren later f 8,20. Ook het gebruik van koffie, thee, suiker en tabak is (resteren.
O o
In alle standen is de welvaart doorgedrongen.
ö o
De verslagen der kamers van koophandel en fabrieken dier jaren getuigen bijna alle van de tevredenheid der fabrikanten en handelaren. De belanghebbenden bij cultuurondernemingen zien hun inkomsten stijgen, en menig jongeling, die onvermogend naar Indië toog, keert rijk weder.
Loonstatistieken ontbreken. De schrijvers uit deze jaren verhalen, dat de loonen der stedelijke arbeiders in eenige ambachten stijgen1), zonder de feiten aan te geven, waarop hun beweren steunt. Het grootere verteringsvermogen der arbeiders kan worden opgemaakt uit de vermindering van het aantal onbelaste woningen, hetwelk in 1856 40 pet., in 1868 89 pet. en in 1883 35 pet. van alle woningen bedraagt, terwijl het aantal onbelaste woningen van 1868 tot 1883 met 5 pet, het aantal belaste met 26 pet. toeneemt.
!) Zie b.v. «Huizenbouw in Nederland» in De Economist van 1884.


Het stijgend verbruik van goud en zilver, dat zijn maximum in de periode 1872/1876 bereikt, vloeit volgens den inspecteur van den waarborg uit de kooplust der landbouwers en hun snel stijgenden rijkdom voort. De verslagen der marktsteden, zooals van Delft, brengen de levendige nering in goud- en zilverwerken in verband met de vraag naar weeldeartikelen der plattelandsbewoners.
Ook dalen in tal van steden de armenlasten. Te Amsterdam verminderen zij van f 1,69 per hoofd der bevolking in 1868 tot ƒ 1,58 in 1879^ En het gemeenteverslag van Haarlem maakt in 1880 met vreugde van het feit melding, dat de kosten van het armwezen voor 1S81 op ƒ33,418 zijn geraamd, terwijl zij in 1851 op f 75,500 waren begroot, hoewel de bevolking toen nog geen */3 van het zielental van 1880 uitmaakte.
In deze jaren ondergaat het uiterlijk van sommige steden groote wijzigingen.
Omstreeks 1860 maakt menin vele gemeenten een aanvang met den uitleg en ombouw der stad.
Amsterdam's vergrooting dagteekent van 1864, toen de concessie van den bouw op het voormalige ooster- en westerbolwerk, een jaar tevoren aan Sarphati verleend, overgedragen werd aan de Nederlandsche Bouwmaatschappij. Na de


voltooiing van het Paleis van Volksvlijt in ditzelfde jaar verrijst langzamerhand op de voormalige singels en de terreinen, daarbuiten gelegen, een nieuwe buurt, welke in 1874 door meerdere bruggen met de oude stad verbonden wordt.
o O
Ook aan andere zijden zet de stad zich uit. Wanneer het Vondelpark in 1865 aangelegd is, groepeert zich daaromheen een nieuwe wijk. In de Plantage neemt het aantal woningen toe, en de verschillende nieuwe stadsgedeelten worden geleidelijk door straten aaneengesloten.
Door dezen uitleg bedraagt in 1869 het aantal huizen 24,411, waarvan 1254 in de voormalige buitenwijken staan. In 1879 telt Amsterdam 26,582 huizen, waarvan 2640 in de nieuwe buurten. Van i8Ó3tot 1879 zijn 2675 vergunningen tot bouw en herbouw in de nieuwe stad verleend.
En deze bouw voorziet in een behoefte en berust niet op ongezonde speculatie. Bij de veilingen blijkt, dat niet alleen het getal te koop geboden perceelen maar ook de daarvoor besteden prijs voortdurend stijgt.1)
Na ruim twee eeuwen zet de hoofdstad voor het eerst weder hare muren uit. Doch groot is het verschil tusschen de zeventiende- eeuwsche en
') Staatkundig en Staathuishoudkundig Jaarboekje 1875^.54.


de negentiende-eeuwsche vergrooting! Destijds werd Amsterdam met trotsche koopmanshuizen verrijkt, nu overheerscht onder den nieuwen bouw de burger- en arbeiderswoning, gedeeld en ongedeeld, door revolutiebouwers als uit den grond gestampt. De enkele groote heerenhuizen, die in dit tijdperk opgetrokken zijn, vormen een paar straten en pleinen, maar geen afzonderlijke wijken zooals de arbeidersbuurten.
Amsterdam verkrijgt in dezen tijd haar stempel voor de toekomst: zij wordt geen luxe-, maar blijft een arbeidende stad. Men heeft in die dagen reeds hierop gewezen en daarvan de schuld gegeven aan de weinig stelselmatige en onaesthetische opvatting van den uitbouw, waarbij veel te veel aan het particulier initiatief werd overgelaten.1)
Doch ten onrechte. Amsterdam is een koopstad, zonder schoone omstreken. Zij is ook niet de zetel der Regeering en biedt dus weinig voor meervermogenden, die in handel of nijverheid niet werkzaam zijn.
Rotterdam zet den uitleg, in vorige jaren aangevangen, voort. In 1860 werd de bebouwde kom nog door de Schiedamsche, Cool- en Goudsche Singel begrensd, maar in de volgende jaren
>) Vergelijk P. N. Muller in de Gids van 1873.


worden de gronden langs de Maas in exploitatie gebracht, en verrijst Feijenoord, dat in 1876 door een brug over de rivier met Rotterdam verbonden wordt, terwijl ook aan de noordzijde de stad wordt uitgelegd.
Het aantal huizen stijgt van 10,549 in 1859 tot 12,255 in 1869 en 15,052 in 1879. Ook hier worden vooral burger- en arbeiderswoningen opgetrokken.
s-Gravenhage begint na de voltooiing van het Willemspark in 1857 geleidelijk terreinen voor bouwgrond af te staan, waaruit zij binnen korten tijd ruime inkomsten aan grondrenten en erfpachten trekt. Vooral na 1870 wordt aldaar op ruime schaal gebouwd, zoodat de gemeente in 1879 6382 huizen meer telt dan tien jaren te voren.
De fraaie ligging en de aanwezigheid van het hof en de regeeringskringen doen vele welgestelden naar de residentiestad trekken en geven tot den aanbouw van enkele straten en rijk gebouwde woningen aanleiding 0 ö
Andere steden kunnen eerst uitgelegd worden, wanneer de gemeente als vesting opgeheven, de wallen geslecht en in bouwterreinen en wandelwegen herschapen zijn.
Zoo legt Arnhem na de ontmanteling in 1858 voor het eerst na zoovele jaren 2975 ellen nieuwe


straten aan. In de volgende jaren verrijzen aan de fraaie singels heerenhuizen en villa's binnen en buiten de kom. Dientengevolge telt Arnhem in 1869 reeds 6469 huizen of 1973 perceelen meer dan in 1859 en tien jaren later 7682 huizen.
In hetzelfde jaar sloopt Haarlem haar wallen en ziet zich in de volgende twintig jaren met enkele villaparken en ruime arbeiderswijken vergroot. Het aantal huizen, dat in 1879 bijna 7000 bedraagt, is dan ook in de voorafgaande twintig jaren met 1459 perceelen vermeerderd.
Evenzoo is Utrecht in deze jaren uitgebreid en verfraaid, Men bouwt aldaar van 1859 tot 1869 meer dan 1300 perceelen bij, in het volgend decennium 2334.
Sommige steden worden nog langen tijd door de knellende omwalling in haar groei belemmerd. Groningen kan eerst na 1870 een aanvang maken met den uitleg. Daarna haast zij zich evenwel nieuwe straten aan te leggen. In 1879 telt zij ruim 1200 huizen meer dan tien jaren vroeger.
Ook Tilburg, de eenigeNederlandsche fabrieksstad dier dagen, wordt in deze jaren gezegd als //een Amerikaansche stad// te worden opgetrokken. //Als met een tooverslag,// schrijft de heer Armand Sassen in het Staatkundig en Staathuishoudkundig Jaarboekje van 1874, „verrijzen fabrieken, werkplaatsen enz. Daar, waar circa 2 jaren


geleden, slechts bouw- en tuingrond te zien was, aanschouwt men thans zeer nette, smaakvolle, soms grootsche gebouwen en tusschen deze verspreid liggende woningen een straat met ruime trottoirs en de noodige gasleiding, waaraan echter nog geen huizen te bespeuren zijn" ')
En om te eindigen : Schiedam breidt door de annexatie van Oud- en Nieuw-Mathenes in 1867 haar grondgebied en bebouwde kom uit.
De aanzienlijke uitbouw in deze steden wordt hoofdzakelijk veroorzaakt door de vermeerdering der bevolking.
Terwijl de Nederlandsche bevolking van 1859 tot 1869 met 8,i°/0 en van 1869 tot 1879 met 12°/0 toenam, bedroeg het accres der bevolking in :
Gemeente: 1859/1^69 j 1869/1879
Tilburg 36,1 % 32»4°/o
Arnhem 27,4% 29,5 °/0
's-Gravenhage i5»2°/o 25,6°/0
Delft 8,5% 16.1%
Rotterdam 9,5 °/0 2 7,4%
Schiedam 27% 19,5%
Amsterdam 8,7°/0 T5.97o
Haarlem 10,1% 21,1 °/0
Utrecht 12,1% i4°/0
Groningen 7,7°/0 i9>9% ') p. 234


De aanzienlijke vermeerdering van het zielental in deze gemeenten is in de eerste plaats een gevolg van stijgende, hooge geboorte. Deze bedraagt gemiddeld 's jaars te:
Gemeente: 1859/1869 1869/1879
TiIburS 36,7%o 4O^T
Arnhem 35,5»^ 36>3%o
's-Gravenhage 35°/00 3^
Delft 37,4%0 37>9%o
Rotterdam 37,30^ 3^^
Schiedam 44 9%. 4i,9%0
Amsterdam 32,4/oo 34(60^
Haarlem 34-!%» 36°/,™
Utrecht 34.9%o 36,3%o
Groningen 3I)7o/oo J 3.^
Daarbij is de sterfte, die in deze dagen vergeleken met heden nog hoog is te noemen, reeds in enkele steden dalende'). Zij bedraagt:
) Het cholerajaar 1866 en het pokkenjaar 1872 zijn in deze periode ongunstige jaren. De sterfte overtref destijds in 's-Gravenhage, Rotterdam, Utrecht, Groningen en Delft de geboorte.
10


Gemeente: 1859/1869 1869/1879
Tilburg 20,5 °/00 2i,6°/00
Arnhem ! 26,2°/00 23,2%,,
's-Gravenhage 25,5%,, 27 %0
Delft 3°.50/oo 29,4%,
Rotterdam 3°>97°o 3°.7°/oo
Schiedam 33.ó°/oo ^ 28,4%,,
Amsterdam 2 5,7°/00 26,i°/00
Haarlem 26,7°/o0 : 24,6700
Utrecht 2g,S°/00 28,6%0
Groningen 28 °/00 28,5%,,
De gunstige gezondheidstoestand, die uit deze cijfers blijkt, is te danken aan de hygiënische maatregelen, in deze jaren genomen. De drinkwaterleiding dringt meer en meer in alle huizen door; aan rioleering wordt meer dan vroeger de aandacht geschonken. De aschbelt wordt te Amsterdam in 1863 buiten de stad verplaatst, de reinigingsdienst in 1879 uitgebreid en in eigen beheer genomen.
Maar niet het minst heeft de uitleg der steden zelve den gezondheidstoestand verbeterd. Hij maakte het mogelijk, dat een deel der bevolking ruimer en frisscher ging wonen. En bij den nieuwen bouw wordt de moerassige bodem opgehoogd.


Het geboortenoverschot is ten gevolge van vermeerdering der geboorte en vermindering der sterfte aanzienlijk gestegen. Het vermeerdert de bevolking in tien jaren met:
Gemeente: 1859/1869 1869/1879
Amsterdam 8.i°/0 10 °/
Rotterdam 7,8% II>9o/o
's-Gravenhage 10,5% I2>2<yo
Utrecht 6,i°/0 9i5^
Groningen 4 °/o
Arnhem u °/G 14)9<y°
Haarlem 7)9o/o I3>4„/q
Tilburg i9 »/o 27 50/o
Delft 7,3°/o 9,3%
Schiedam i3)I°/o i5)IO/#
Natuurlijke vermeerdering der bevolking is van
1860 tot 1869 zoo goed als de eenige factor
geweest, die het zielental der steden deed stijgen.
V estiging heeft in dit decennium in de meeste
steden weinig te beteekenen. Het vestio-ino-s-
ö ö
overschot bedraagt te Amsterdam slechts 0,9°/, te Rotterdam 2,6%. Alleen in Tilburg en Arnhem, waar het de bevolking met circa 16% vermeerderde, heeft het invloed op het bevolkingsaccres gehad. Onnoodig schijnt het, liier te vermelden,
10*


dat de eerste stad vooral arbeiders, de laatste welgestelder! aantrok.
In het volgend decennium evenwel neemt de bevolking in verscheidene steden door immigratie toe. Het vestigingsoverschot bedraagt dan : te Tilburg 4,5% te Rotterdam 16,7%
„ Arnhem 14,6% * Amsterdam 6,5%
„ 's-Gravenhage 13,8% „ Haarlem 7,7% „ Delft 6.8% „ Groningen 11,5%
De immigranten zijn behalve de welgestelden, die zich vooral in 's-Gravenhage, Arnhem en Haarlem vestigen, in hoofdzaak arbeiders en dienstboden.
De aanzienlijke huizenbouw heeft een groote vraag naar werklieden in bouwbedrijven ten gevolge, die niet geheel door het aanbod der stedelijke arbeiders gedekt kan worden. Deloonen van metselaars, opperlieden, timmerlieden stijgen en lokken arbeiders van elders aan. Uit den aard der zaak ontstaat hier een kringloop: de immigranten verlangen een woning, zoodat de huizen veelal voor en door hen gebouwd worden. Daarom neemt in alle steden de immigratie toe in de jaren van grooten uitleg; in 's Gravenhage en Groningen b.v. onmiddellijk na 1870.
Met de werklieden in bouwbedrijven trekken ook andere arbeiders naar de steden. In Rotterdam en Amsterdam vallen de jaren van uitbrei-


ding der scheepvaart met die van vermeerdering der vestiging samen.
In de eerste stad stijgt na 1872, in de laatste na 1876 de immigratie. De verplaatsing der Stoomvaartmaatschappij Nederland draagt tot de toeneming der vestiging in de hoofdstad bij.
Eveneens hebben de fabrieken te Haarlem arbeiders van elders tot zich getrokken, en heeft de nijverheidsonderneming te Hof van Delft de immigratie der werklieden naar Delft in de hand gewerkt. Ook Tilburg trekt nog arbeiders aan, hoewel het vestigingsoverschot daalt, en zich in 1879 in verhouding minder elders geborenen onder de bevolking bevinden dan in 1869.
De vrouwelijke immigrant vindt in deze jaren van welvaart, toen veel verteerd werd, als winkeldochter en dienstbode in de stad nog meer dan te voren een werkkring'.
o
Op het platteland worden de gevolgen van den trek naar de steden nog niet gevoeld. De
o o
bevolking neemt in de gemeenten van minder dan 20,000 zielen van 1860 tot 1869 met 7,5% en van 1870 tot 1879 met 9,8% toe.
De stijging van dit accres toont aan, dat de bestaansmiddelen in de dorpen aan het toenemend geboortenoverschot het levensonderhoud over het algemeen kunnen verschaffen, hetgeen bij den bloei van den landbouw te begrijpen is.


Hier en daar ontstond misschien bij de extensieve wijze van bebouwing een bevolkingsoverschot, dat geleidelijk naar de steden afstroomde.
Naast de bevolkingsvermeerdering hebben ook de veranderde economische toestanden den uitleg der stad bevorderd.
In de centra van handel en nijverheid verlangt men andere inrichtingen dan degene, welke tot nu toe in gebruik waren. De kooper voorziet zich niet meer in de oude winkels, maar verlangt ruimere magazijnen.
Voor den openbaren dienst, voor scholen, ziekenhuizen, plaatsen van gezellig verkeer, worden hier en daar woonhuizen aan haar oorspronkelijke bestemming onttrokken. En het drukkere verkeer eischt op enkele plaatsen verruiming van den openbaren weg.
Dit alles veroorzaakt, dat in de oude stad veel gesloopt en gebouwd wordt. Door het doorbreken en sloopen, vooral zooals zulks in Rotterdam en Haarlem plaats vindt, en door de vergrooting van eenige ondernemingen neemt het aantal huizen in enkele oude wijken af.
Bovendien is de door den gestegen welstand veranderde levenswijze met de oude woning ook veelal niet meer tevreden.
Het gebrek aan goede arbeiderswoningen is groot, en onder de oude woningen zijn er vele, die


aan de minste eischen der hygiëne niet voldoen. De vereenigingen tot verbetering der volkshuisvesting, in die jaren opgericht, kunnen in de behoefte niet voorzien. Eene Enquête naar de kelderwoningen te Amsterdam, in 1874 gehouden, brengt aan het licht dat 3650 van de 5000 door de Enquêtecommissie onderzochte kelders onbewoonbaar zijn.
De vermindering van het aantal woonhuizen in de oude stad, en vooral het verlangen naar betere woningen heeft de bevolking naar nieuwe buurten doen verhuizen, waardoor de uitleg zeer in de hand gewerkt is.
De trek van uit het centrum naar nieuwe stadswijken veroorzaakt vermindering van het zielental in de oude gedeelten der stad.
Het aantal huizen nam af:
1859/1869
te Amsterdam in 47 wijken met 2930 huizen „ Rotterdam „ 4 „ „ 58 „ Utrecht „ 5 „ „ 146 „ Groningen „13 „ „ 254 „ Haarlem „ 6 „ „ 498 1869/1879
te Amsterdam in 24 wijken met 499 huizen te Rotterdam „ 7 ,, „ 2476 „ „ Utrecht „ 4 „ „ 61 „ Groningen „ 1 „ „ 47 „ „ Haarlem „ 9 „ „ 207


Het zielental verminderde:
1859/1869 1869/1879
te Amsterdam in 9 wijken in 17 wijken » Rotterdam „11 „ „7 „ „ Utrecht „ 5
„ Groningen „ 8 „ „6 „
„ Arnhem ,, 4
Niet alle steden zijn evenwel in deze jaren uitgelegd. Nijmegen wordt daarin tot 1878 door de omwalling verhinderd, en ook onder de andere gemeenten, die in 1879 meer dan 20,000 zielen tellen, zijn er enkele die in deze jaren niet of zeer weinig zijn vergroot.
In de volgende steden is de bevolking weinig
^ ö o
toegenomen.
Gemeente: 1859/1869 j 1869/1879
's-Hertogenbosch 4,2% 1%
Nijmegen 6,2 % 9,3%
Dordrecht 8% 10,7%
Leiden 5% 4.9%
Leeuwarden 1,3% 15.2%
ZwoHe 6,4% 11,5%
Maastricht 2,8% 2,6 %


Hoewel de geboorte in deze steden ook stijgt, blijft het geboortecijfer veelal beneden dat van de overige gemeenten. En waar de sterfte betrekkelijk niet gering is, is het geboortenoverschot niet groot, te Leiden zelfs gedaald. Het bedraagt in :
Gemeente: 1859/1869 1869/1879
's-Hertogenbosch 5,3% 5,5%
Nijmegen 5,3% 7,1 %
Dordrecht 5,6% 6,5 %
Leiden 9,7% 8,2 %
Leeuwarden 4>7% 10 %
Zwolle 7,4% 10 %
Maastricht 7,6% 8,7%
Daarbij kunnen alleen Nijmegen en Dordrecht van 1860 tot 1869 op een vestigingsoverschot wijzen, dat evenwel van zeer geringe beteekenis is.
De overige steden verliezen nog, zooals uit de vergelijking der staten volgt, door immigratie een deel der bevolking, die zij door geboortenoverschot wonnen. En het is niet onwaarschijnlijk dat op de hooge sterfte en lage geboortecijfers in vele dezer plaatsen het vertrek van jongelieden mede van invloed is geweest.
In deze steden wordt geen of achteruitgaande nijverheid uitgeoefend, die aan het geboorten-


overschot niet het noodige levensonderhoud kan verschaffen. En hoewel vier dezer gemeenten provinciale hoofdsteden zijn, en Leiden een universiteit bezit, zijn de indirecte voordeelen, die daaruit voor de burgerij voortvloeien, niet in staat een eenigszins talrijke bevolking binnen de muren te behouden.
In de tien volgende jaren, toen nering en hanteering in de marktsteden van de welvaart der landbouwers groot voordeel trokken, wijzen Nijmegen, Dordrecht, Leeuwarden en Zwolle een vestigingsoverschot aan, dat ook niet groot is.
De immigranten komen uit de omliorgrende
oo
dorpen en vinden in den kleinhandel dezer steden een broodwinning.
Doch de bloei van den landbouw kan niet verhinderen, dat ook in dit tijdperk Leiden, 's-Hertogenbosch en Maastricht een deel harer bevolking wegtrekken zien. Leiden verliest door de nabijheid van 's-Gravenhage elke beteekenis als centrum. Hare emigranten verhuizen naar de overige Hollandsche steden. De arbeiders uit 's-Hertogenbosch trekken waarschijnlijk naar de industriëele gemeenten in Noord-Brabant; die uit Maastricht naar de nijverheidscentra in Duitschland.
Het is alleszins begrijpelijk, dat de steden, die door historische oorzaken nog onder de groote


gemeenten behooren, maar aan de ontwikkeling van den negentiendeneeuwschen handel en de industrie geen deel namen, zich niet vergrooten.
De jaren van 1860 tot 1880 hebben den overgang van den ouden in den nieuwen tijd gezien. Aan het einde dezer periode hebben sommige steden een nieuw karakter verkregen.
Andere hebben slechts in zeer beperkte mate aan de ontwikkeling deel genomen. Zij zijn historische monumenten gebleven.


HOOFDSTUK VI. De Nederlandsche stad van 1879 tot 1899.
In de eerste tien jaren der periode, die wij thans in oogenschouw nemen, heeft de bevolking zich in vele steden belangrijk uitgebreid.
1 erwijl de Nederlandsche bevolking van 1879 tot 1889 met 12,42% toenam, bedroeg het accres in:
Breda
Tilburg
Arnhem
Nijmegen
's-Gravenhagfe
o
Dordrecht
Rotterdam
Amsterdam
Haarlem
Utrecht
Zwolle
Deventer
Groningen
O
29.6 %
19.4 .. 21,3
28.5 „ 38,1 „
13.7 „ 35,7 28,7 „ 36,5 ,, 24,7 „
15.9 i9,5 ,, 21,5 »


Deze groote toeneming is in de eerste plaats een gevolg van de vermeerdering der bevolking langs natuurlijken weg.
Wel is de geboorte in dit tijdperk gedaald, maar de sterfte is in nog aanzienlijker mate afgenomen.
Enkele cijfers kunnen tot voorbeeld strekken, om de vermindering der sterfte, die in alle steden plaats vond, aan te toonen.
Per tienduizend zielen stierven gemiddeld 's jaars:
1870/1879 1880/1889
Amsterdam 261 personen 241 personen
Rotterdam 307 „ 236 ,,
's-Gravenhage 270 „ 221 „
Utrecht 286 ,, 247 ,,
Groningen 285 „ 214 „
Nijmegen j 259 ,, 233
Het is bijna onnoodig op te merken, dat deze daling aan de hygiënische maatregelen, in deze jaren ter voorkoming en beteugeling van ziekten genomen, het zuivere drinkwater, den doelma-
o
tio"en afvoer van faecaliën te danken is.
O
Bovendien hebben de vermeerderde welstand en de verbeterde voedingswijze hun invloed op het afnemen der kindersterfte doen gevoelen. Deze bedroeg b.v. te Amsterdam gemiddeld op


iooo personen in elke leeftijdsgroep aanwezig in het midden der periode :
1855/1864 ; 1865/1874 1875/1884 j 1885/1894
jonger ( 270,0 M. 288,1 M. 264,1 M. 228,6 M. dan
1 jaar f j 228,6 V. 242,2 V. 213,1 V. 183,1 V. 1-4 ja J ó3'3 M. 53,9 M. 48,0 M. 33,9 M. ( 58,3 V. | 48,3 V. 46,9 V. 32,5 V.
Door de vermindering der sterfte is het Sfe-
0 O
boortenoverschot zoodanig gestegen, dat het de voornaamste factor van het groote bevolkingsaccres geweest is.
Het deed de bevolking toenemen :
in Breda met 13,8 %
„ 's-Hertogenbosch ,, 9,1
-• Tilburg „ iS.'i
,, Arnhem T<s 3
l) 1 w, ^
» Nijmegen „ I2)3 „
" 's-Gravenhage „ 2I,4 „
,, Delft 118
„ Dordrecht #i I2 8
»> ^1° i)
m Kotterdam 20 o
Amsterdam i \f\ 1
„ Haarlem " "
IT , " ''' "
Utrecht ?
„ zwoiie ;; 5
,, Deventer T •> 2 „ tjrroninCTen
„ Maastricht ,,7 "
\T " »/ »
JNederland T*»
»» Ao


Behalve door geboortenoverschot is het zielental in alle deze gemeenten ook door vestigingsoverschot vermeerderd.
I ot de vestiging in de steden gaven de veranderde toestanden op het platteland aanleiding.
De uitbreiding der middelen van versnelde gemeenschap in Amerika had den graanbouw inde overzeesche gewesten de mogelijkheid tot groote uitzetting geopend en den uitvoer van koren naar Europa aanzienlijk doen toenemen. Dientengevolge dalen van 1878 af de prijzen van granen en andere gewassen voortdurend en eenige jaren later die van het vee en de zuivelproducten. De inkomsten van den eigengeërfden boerenstand en pachters verminderen daardoor snel. Door schulden bezwaard, zagen zij zich genoodzaakt hun bedrijf in te krimpen, niet loonende cultures op te geven en zich in improductieve uitgaven te beperken. Dienstboden werden veelal afgeschaft. Voor den landelijken arbeibeidersstand beteekende de crisis vermindering van vraag naar hun arbeidskracht, die des te scherper gevoeld werd, omdat het aanbod van arbeiders door sfroote geboortenoverschotten steegf.
0 o ö
Door het meerder gebruik van landbouwmachines ontstond hierbij nog een gedwongen seizoenwerkeloosheid. Dit alles veroorzaakte, dat de losse arbeider, die, zooals in de „Uitkomsten


van het onderzoek naar den toestand van den landbouw in Nederland" te lezen staat, „het echt spaansch heeft, en wiens verdienste het geheele jaar door te gering is om hem door den winter te helpen"1), gebrek leed.
Geen wonder, dat krachtige naturen geneigd waren weg te trekken, en de emigratie tot een bedenkelijke hoogte steeg. In het geheel zijn in deze tien jaren 141,685 personen meer uit de plattelandsgemeenten vertrokken dan er zich o-evestigd hebben.
Een nader onderzoek, bij de bewerking van dit proefschrift ondernomen, bracht aan het licht, dat het aantal gemeenten, wier zielental sinds de laatste volkstelling verminderd was, bedroeg :
in 1839 S4 gemeenten
- i849 133
» i859 173
,, 1869 146
.. i879 135 „ 1889 236
In 16 der 52 briesche gemeenten was het zielental gedaald.
In de overige gemeenten nam de bevolkino-
b
toe. Doch het accres bereikte in vele dorpen niet het rijkspercentage van vermeerdering, dat de gemiddelde toeneming door geboortenoverschot
') Vierde Deel, p. 66.


uit den aard der zaak het meest nabijkomt. In 1889 telde Nederland 1101 gemeenten van minder aan 20,000 zielen, en de bevolking van 952 nam van 1879 tot 1889 of in het geheel niet of in mindere mate, dan de bevolking gemiddeld vermeerderde, toe. 1 erwijl het zielental van het rijk 12,42% steeg, bleef het accres der bevolking van deze gemeenten beneden dit peil, of nam zij zelfs af.
In bijna alle deze gemeenten waren volgens bovengenoemde Uitkomsten landbouw en veeteelt hoofdbronnen van bestaan. Hierdoor wordt wel bewezen, dat de emigratie in de landbouwcrisis haar oorsprong vond ').
Het zielental ten plattelande is dan ook in deze jaren weinig toegenomen. Het accres bedraagt:
| 1869/1879 j 1879/1889
in gem. van 5000-20.000 zielen 12,08% 10 ^°/
„ „ Van minder dan 5000,, 8,11 „ 4')2i
"?elTd, 6,21,, 5.64,,
" lnfTdA 12„ 1,85 „
" Nederland 12,09 „I 12,42 „
Vele emigranten zijn tijdelijk of voor altijd naar de Duitsche kanaalwerken en fabrieken getrokken. Anderen richtten hun oog op overzeesche gewesten.
Het aantal Nederlandsche landverhuizers steecr
ö
') Vergelijk ook: K. Reyne. De uittocht der plattelandsbevolking.
II


van 1,105 *^79 op 10,100 in 1881. En hoewel dit aantal in de volgende jaren gedaald is, was de uittocht grooter dan tien jaren vroeger.
Toch hebben de meeste dorpelingen nog getracht binnen de grenzen van het rijk een broodwinning te zoeken.
Hier en daar vonden zij in de plaatsen, waar intensieve cultures uitgeoefend werden, zooals Aalsmeer, Zwijndrecht, 1 eteringen, het Westland, in de bloembollenstreek, of in de fabrieksdorpen, gelijk in Twenthe, de Zaanstreek, de veenkoloniën, de Kinderdijk, arbeid. In deze gemeenten neemt de bevolking door immigratie toe.
Maar de intensieve cultures en de fabrieksnijverheid werden nog op te bescheiden schaal ten plattelande uitgeoefend, dan dat zij aan alle emigranten een bestaan konden verzekeren.
De meeste dorpelingen richtten dientengevolge hun schreden naar de stad, hetzij tijdelijk, hetzij voor altijd.
Doch zij gingen niet naar alle steden. Integendeel, met den landelijken arbeider is de bewoner van eenige steden medegetrokken. Door emigratie verminderde de bevolking
van Leiden met 7,5 %
„ Schiedam ,, 5,5 >>
,, den Helder „ 7,7 >.
Leeuwarden „ 3 ,


In Leiden en Schiedam is de industrie, in Leeuwarden zijn de voordeelen, die de aanwezigheid der provinciale regeering aan de burgerij verschaft, ook in deze periode niet in staat het geboortenoverschot voor de gemeente te behouden. Daarbij hebben zij in de dagen van de landbouwcrisis de gevolgen van de verminderde koopkracht der landbouwers gevoeld.
Den Helder verliest door het Noordzeekanaal veel van hare beteekenis ; haar rol als oorlooshaven behoedt haar voor een nog grooteren achteruitgang.
Naar de overige zestien gemeenten, die in 1889 meer dan 20,000 zielen telden, is de plattelandsbevolking getrokken. Het is er evenwel verre van, dat het vestigingsoverschot in alle steden dezelfde beteekenis had. Het was in sommige plaatsen nauwelijks van invloed op de vermeerdering van het zielental. Het deed de bevolking stijgen:
in 's-Hertogenbosch met 0,8%
» Tilburg „ 1,3,,
>, Arnhem „ 5,1 „
» Delft „ 0,4 „
» Dordrecht „ 5,9,,
» Zwolle „ 2,9 „
„ Maastricht „ 0,6 „
Toevallige omstandigheden hebben in deze steden dit accres in het leven geroepen. Haar
11*


industrie, haar handel, noch haar beteekenis als centrum van het platteland kunnen tot samentrekking van bevolking leiden. Arnhem's bekoring voor den welgestelde is in deze periode reeds zeer verminderd.
Velen, die zich hier in voorafgaande jaren vestigden, verlaten de stad weder en trekken naar 's-Gravenhage, die als residentie en aanzienlijker gemeente meer bieden kan. Is misschien de voorspelling van den heer P. N. Muller uitgekomen, dat Arnhem, door het plaatsen van een gevangenis en mestvaalt op punten, waar nieuwe luxekwartieren zich beloofden te vormen, haar toekomst als luxestad bederven zou ? ')
In alle gevallen, met de vermindering van de beteekenis dezer stad als luxeplaats neemt ook de immigratie van velen, die van de verteringen der welgestelden leven, af.
Daarentegen is in Breda, Nijmegen, 's-Gravenhage, in Rotterdam, Amsterdam, Haarlem, Utrecht, l)eventer en Groningen de bevolking door vestigingsoverschot vrij belangrijk vermeerderd. Dit accres bedraagt:
]) Vergelijk; Onze grootste Steden in het Staatkundig en Staathuishoudkundig Jaarboekje van 1883.
in Breda 15,8%
,, Nijmegen 16,2 ,,
,, 's-Gravenhage 16,7 ,,


in Rotterdam 14,8 °/0
„ Amsterdam 12,4 ,,
„ Haarlem 18,8 „
„ Utrecht 8,2 „
„ Deventer 6,2 „
„ Groningen 8 ,,
Naar deze steden trok de plattelandsbevolking, omdat zij in haar een vrij groot arbeidsveld zag.
In de eerste plaats wordt aldaar in deze jaren veel gebouwd. Vervolgens kunnen in groote steden, als Amsterdam en Rotterdam, en in plaatsen, waar veel welgestelden wonen, gelijk 's-Gravenhage, Nijmegen, Breda en Haarlem, tal van personen van de verteringen der anderen leven.
Daarbij breiden de scheepvaart en scheepsbouw zich in dezen .tijd te Amsterdam en vooral te Rotterdam uit, en worden nieuwe havenwerken in deze steden gebouwd en de oude vergroot. De industrie in deze en andere plaatsen, het verkeerswezen van Utrecht, de handel van Groningen trekken arbeiders aan.
Meermalen is de voorstelling schooner dan de werkelijkheid geweest, en niet altijd voldeed de stad aan de verwachtingen, die zij bij de immigranten had opgewekt, niet altijd kon zij aan hen een bestaan verzekeren.
In het algemeen is de immigratie in deze jaren met schommelingen toegenomen. Zij stond in


Rotterdam, 's-Gravenhage, Utrecht en Groningen in 1889 op haar hoogtepunt. Amsterdam maakt een uitzondering. In het jaar 1883 telt men in deze stad het grootste aantal immigranten.
Eveneens is er een stijging in het aantal vertrekkenden waar te nemen. In 1889 trekken uit alle steden de meeste personen weg.
De beteekenis dezer verhuizingen geven de volgende cijfers weer.
Van 1880 tot 1889
hadden waren
zich gevestigd: vertrokken:
te Amsterdam 241,240 pers. 188,551 pers. „ Rotterdam 122,870 „ ') 105,319 ,,
„ 's-Gravenhage 94>3°o ,, 72,806 ,,
„ Utrecht 51,672 „ 43,708 „
Men moet hieruit niet opmaken, dat alle immigranten in de stad bleven, noch dat alle emigranten geboren stedelingen waren, die de gemeente voor altijd den rug toekeerden. Ontegenzeggelijk heeft duurzame vestiging en duurzaam vertrek plaats gevonden, maar ook waren er onder de verhuizenden velen, die tijdelijk kwamen en tijdelijk gingen. De stad bezit in de eeuw van het verkeer nog meer dan in Kersseboom's tijd een aanzienlijke vlottende bevolking.
Deze bestaat in de eerste plaats uit de ,,logeer-
') Hieronder niet begrepen de bevolking van Delftshaven.


gasten" : personen, die slechts korten tijd toeven en naar de stad komen, niet met het doel om zich te vestigen, maar omdat hun beroep een tijdelijk oponthoud aldaar noodzakelijk maakt.
Jaarlijks trekken ambtenaren, geestelijken, militairen, studenten en dergelijke peronen naar de steden, welke andere, die wegtrokken, vervangen Hun aantal heeft op de vermeerdering der bevolking weinig invloed.
Voorts vestigen zich werklieden en dienstboden, die in de stad een arbeidsveld zien. Zij blijven er, indien zij vinden, hetgeen zij verwachten ; zij trekken weg, zoo elders een betere arbeidsgelegenheid zich aanbiedt.
Alle deze personen vormen een stroom, die de gevestigde bevolking nu eens in mindere dan in meerdere mate doet wsssen. De stroom verbreedt zich in jaren van groote vraag naar arbeid; zij wordt smaller, niet alleen door vertrek maar ook door geringere vestiging, wanneer de vraag vermindert.
Zoo had in het jaar 1883 te Amsterdam de particuliere huizenbouw en vooral de bouw van een betrekkelijk groote tentoonstelling, die in korten tijd voltooid moest zijn, een aanzienlijke immigratie ten gevolge.
In de volgende jaren, toen de arbeidsvraag, die de tentoonstelling in het leven had geroepen,


had opgehouden, en wellicht ook dientengevolge
ö ö
over slapte in vele bedrijven werd geklaagd, veel werkeloosheid heerschte, en de huizenbouw afnam, verminderde niet alleen het aantal immigranten, maar steeg het vertrek. En eveneens zien wij in Rotterdam b.v. in 1883 de vestiging verminderen en het vertrek toenemen.
Dat de personen, die zich vestigden en zij, die vertrokken, voor een groot deel dezelfde personen waren, kan blijken uit het aantal ingezetenen, die in de gemeente zijn geboren.
Per 1000 zielen waren sreboren :
o
_ 1879 | 1889
! in de , , in de . , | gemeente e c CTS 1 gemeente elders
Breda 557 443 526 474
Nijmegen 622 378 562 438
's-Gravenhage 655 345 610 390
Rotterdam 626 374 612 388
Amsterdam 741 259 683 317
Haarlem 633 367 570 430
Utrecht 652 348 629 371
Deventer 640 360 620 374
Groningen 655 345 599 401
De vlottende bevolking maakte derhalve het grootste deel der trekkenden uit.
Ook blijkt uit deze cijters, dat de grootste steden betrekkelijk veel minder elders geborenen


kennen dan de kleine, hetgeen waarschijnlijk aan geringer vertrek der in de gemeente geborenen is toe te schrijven. De geldloonen zijn in de groote steden hooger. Daarbij gevoelen grootestadsbewoners, vooral de minder ontwikkelden, zich in kleine steden, waar men afhankelijker van de openbare meening is, het straatleven minder afwisseling biedt, niet op hun plaats. Dientengevolge zijn de stedelingen minder geneigd elders de arbeidsgelegenheid op te zoeken.
De kern der bevolking van de groote steden is minder reislustig dan van de kleine, en de invloed der immigratie kan derhalve in de eerste niet zoo groot zijn als in de laatste.
Steden als Amsterdam en Rotterdam, die goede arbeidsvoorwaarden bieden, zullen vooral de jonge arbeiders in de kracht des levens aangetrokken hebben. Maar de plaatsen, die wegens haar schoone ligging, of in het algemeen als aangenaam verblijf gezocht worden, gelijk 's-Gravenhage en het fraai uitgelegde Nijmegen, zullen behalve aan den trek der plattelandsbewoners haar vestigingsoverschot aan de immigratie der ouderen van dagen te danken hebben gfehad.
O o
In een opstel, dat den titel voert: ,,De immigratie en emigratie te Amsterdam", verschenen in De Economist van 1893, heeft mijn vader


aangetoond, dat de meeste immigranten naar de hoofdstad in het decennium 1880/1889 tusschen 16 en 35 jaar oud waren, terwijl op ouderen leeftijd meer personen wegtrokken dan zich vestigden. s-Gravenhage kende daarentegen naast het vestigingsoverschot van personen op middelbaren leeftijd een accres van meer bejaarden.
Waar zich nu in Rotterdam hetzelfde verschijnsel als in Amsterdam voordeed, zullen personen in de kracht der jaren een zeer aanzienlijk aandeel van de bevolking dezer steden uitmaken. En eveneens moet de invloed der vestiging der meer bejaarden in 's-Gravenhage en Nijmegen op den opbouw der bevolking naar den leeftijd duidelijk merkbaar zijn.
In de overige steden, waarheen een gemengde bevolking van verschillenden leeftijd trok, zullen de percentages, die de onderscheidene leeftijdsgroepen in de geheele bevolking hebben, niets over de immigranten kunnen zeggen,
Volgens de volkstelling van 1889 bedraagt het aandeel van elke leeftijdsgroep van iedere sexe:
Amsterdam j Rotterdam
M. V. M. V.
o~2°jr. 43,71 % 39,20% 47,18% 40,18%
20-50 „ 40,64 „ 41,67 „ 37,83 „ 42,44 „
5°—65 ,, 11,62 „ 13,15 „ 10,62 „ 11,70 „
Ó5enz.„ 4,03 „ 5,98 „ 4,37 „ 5,68 „


's-Gravenhage fl~ Nijmegen
! M. V. | M. V.
°~2ojr | 46,47% 4048 % I 47,96 % 42,41 %
20--50 .. | 38,35 » 41,40 „ 36,45 „ 39,58 „
50--65 „ IO,23 », 11,55 M IO,3I „ 10,83 65enz. „ 4,95 „ 6,57 „ | 5,28 „ 7,18 „
Groningen | Haarlem
0-20 jr. 46,74% 41,67% I 48,63% 42,49%
20-50 ,, 38,39 ,, 40 „ 37,01 „ 40,07 „
50--65 „ 9,88 ,, 11,50 „ 9,69 „ 11,74 ..
ósenz. „ 4,99 „ 6,83 „ | 4,67 ,, 5,70 „
Nederland.
| M. | V.
0-20 jr. 45,37 % 43.96 %
20--50 „ 37,78 „ 37,90 „
50-65 „ 11,29 „ 11,69 „
65 enz. „ 5,56 „ 6,45 „
In de steden is de vrouwelijke sexe steeds sterker vertegenwoordigd dan in de gansche Nederlandsche bevolking. Wij hebben in voorafgaande hoofdstukken gezien, dat dit verschijnsel zijn verklaring vond in den trek der vrouwen naar de stad, waarnaast destijds een geringe of geen trek der mannen stond.
Bij elke volkstelling heeft de verhouding tusschen de beide geslachten zich ten gunste der mannen gewijzigd.


Dit laatste verschijnsel werd in Amsterdam, Rotterdam, s-Gravenhage en Utrecht nu voor een deel door de verandering in de verhouding van de verschillende vestigingsoverschotten veroorzaakt.
Wel overtrof het absolute accres der vrouwen nog steeds dat der mannen, maar betrekkelijk is het vestigingsoverschot der sterke sexe in deze periode grooter dan dat der zwakke geweest.
Per jaar bedroeg toch gemiddeld :
Vestiging
V ertrek
j totaal per iooo | totaal per 1000
Amsterdam 11596M. 66,9 9602 M. 50,1
12527 V. 59,5 9253 V. 47 Rotterdam 6059 M. 74,0 5288 M. 64,1 6227 V. 66,3 5243 V. 56,5 's-Gravenhage 4420 M. 70,6 3647 M 52,8 5009 V. 66,7 3633 V. 58,4 Utrecht 25S2 M. 70,6 2198 M. 60,0 2584 V. 64,1 2192 V. 54,3
____ Accres
totaal | per iooo
Amsterdam 1994 M. 16,8
3273 V. 12,5
Rotterdam 771 M. 9,9
983 V. 9,8
's-Gravenhage 773 M. 17,8
1376 V. 8,3
Utrecht 384 M. 10,6
392 V. 9,8


Deze staat toont tevens aan, dat meer vrouwen dan mannen naar de groote stad trokken en ook minder haar verlieten. De vrouwen maken niet zulk een aanzienlijk deel der vlottende bevolking uit als de mannen. Eens gevestigd verlaat de vrouw niet zoo spoedig de stad als de man. En dit is alleszins verklaarbaar. De stad is voor haar een veel grooter arbeidsveld dan het platteland. En waar de meeste dezer immigranten dienstboden zijn, en haar beroep in alle plaatsen en te allen tijde uitgeoefend kan worden, spreekt het van zelve, dat de meeste trekkenden zich naar de groote stad begeven, waar meer welgestelden, die dienstboden houden, wonen, de loonen hooger en de genoegens afwisselender zijn dan in de kleine gemeenten.
De immigranten vinden ook in deze steden, waar de vraag naar dienstboden wegens het groot aantal beroepen, die aldaar voor de vrouw openstaan, vaak moeielijk bevredigd kan worden, zonder veel inspanning een werkkring. Eens gevestigd vindt de immigrante allicht in de stad een echtgenoot. Doch ook wanneer zij ongehuwd blijft, zal voor haar op ouderen leeftijd ook in de stad eerder een broodwinning openstaan dan op het platteland. Zij denkt derhalve ook dan niet zoo snel aan wegtrekken.
De mannelijke immigrant is daarentegen op


den duur of dikwijls niet geschikt of niet geneigd tot den arbeid, dien hij in de stad vindt. Veelal wordt hij als los werkman aangenomen en na korten tijd weer ontslagen. Hij is dan genoodzaakt elders de arbeidsgelegenheid te zoeken. Ook op ouderen leeftijd gaat hij, wanneer hij b. v. gepensionneerd is, vaak naar het platteland, waar hij goedkooper leven kan dan in de stad en allicht een kleine bijverdienste vindt. Door allerlei dergelijke omstandigheden is in de groote steden de vrouw op ouderen leeftijd zeer sterk vertegenwoordigd.
De verhouding der beide sexen op 65-jarigen en ouderen leeftijd bedroeg in 1889 :
Mannen ! Vrouwen
in Amsterdam 1000 1615
,, Rotterdam 1000 1703
,, 's-Gravenhage 1000 1590
,, Nederland 1000 11S8
In kleinere steden is het vestigingsoverschot der vrouw veelal ook grooter dan dat van den man geweest, waartoe nu eens aanzienlijker vestiging dan weer geringer vertrek bijdroeg. Hier was de vestiging der vrouw evenwel uit den aard der zaak niet zoo duurzaam. Dientengevolge was het aantal vrouwen op ouderen leeftijd hier niet zoo aanzienlijk als in de grootste steden.


Op iooo mannen van 65 jaar en ouder werden in 1889 geteld:
in Groningen 1551 vrouwen van denzelfden leeftijd. „Nijmegen 1533
„Haarlem 1397 „ „ „
Evenals er verschil bestaat tusschen de immigranten naar de verschillende steden, wat leeftijd en sexe betreft, zoo is ook de eene stad meer in trek bij de onvermogenden, de andere bij de welgestelden.
Over het algemeen hoorde men in deze jaren de klacht uiten, dat zij, die naar Amsterdam en Rotterdam togen, niet alleen weinig vermogend maar zelfs veelal armlastig waren, en dat vele armbesturen ten plattelande door een reisbillet naar een der steden te geven, zich de behoeftigen van den hals wisten te schuiven. Men oordeelde, dat de menschlievende wijze van ondersteuning, zooals zij meer en meer in groote steden doordrong, de plattelandsbevolking naar de stad had gelokt.
In hoeverre al deze beweringen de waarheid nabij komen, is moeielijk na te gaan. Het is alleszins waarschijnlijk, dat de immigranten, die voor het grootste deel jeugdige personen waren, weinig vermogen medebrachten. Voor Amsterdam kunnen eenige cijfers dit verschijnsel aantoonen. ')
') Men houde in het oog, dat de cijfers voor de inkomens der gevestigden misschien te laag aangeslagen zijn, daar de belastingadministratie ze niet altijd kent.


Terwijl het gemiddeld belastbaar inkomen per aangeslagene in Amsterdam van 1895/96 tot 1889/90 /1937 bedroeg, kwam dat per aangeslagene onder de gevestigden neer op ƒ 964. En terwijl het aantal aangeslagenen gemiddeld in deze jaren 91,9 °/0Q der bevolking uitmaakte, bedroeg het aantal nieuw aangeslagenen onder de gevestigden 51,7 %0.
Van de op 31 December in het armenhuis te Amsterdam verpleegden waren gemiddeld 'sjaars over de periode 1881/1889 ruim 30 % elders geborenen. In 1879 waren ruim 25 0/o der geheele Amsterdamsche bevolking, in 1889 ruim 31 % elders geborenen. Houdt men nu in het oog, dat de immigranten, die veelal geen bloedverwanten in de stad hebben en ook in mindere mate door de particuliere armenzorg worden ondersteund, eerder dan de stedelingen aan de openbare armenzorg vervallen, dan kan hun percentage niet groot genoemd worden.
Onbekend is het, in welke jaren deze elders geborenen naar de stad togen. Wel leert de statistiek, dat in de jaren 1884/1891 van de in de gasthuizen verpleegden gemiddeld 4,97 °/o elderswonenden waren. In „Armenzorg in Nederland — Gemeente Amsterdam", waaraan deze gegevens ontleend zijn, teekent de schrijver» Mr. Pk. Falkenburg aan, dat de toevloed uit


de buitengemeenten niet groot is. Daarbij is in verhouding het deel dezer verpleegden, die kostgeld betaalden, aanzienlijk hooger dan het algemeen percentage van de betalende patiënten.
Al deze gegevens zijn te onvolledig, om er een algemeene gevolgtrekking uit te maken. Maar zij toonen zeker niet aan, dat de zoo veelvuldig geuite beweringen juist zijn.
Te betreuren is het, dat de schrijvers, die zich met het overzicht van de armenzoro- in andere Nederlandsche steden bezig hielden, ons niet over het aandeel, dat de armlastigen van de immigranten uitmaakten, hebben ino-elicht.
o
Wij bezitten dientengevolge geen cijfers, die de ook hier gehoorde klachten kunnen tegenspreken, noch staven.
Het beeld, dat het verslag van de Kamer van koophandel en fabrieken te Rotterdam van 1888 van de immigranten geeft, ') toont ze als werkzoekenden, die, omdat ze niet altijd geschikt voor het aangeboden werk zijn, vaak geen arbeid vinden. Den indruk, dat de personen armlastig zijn, geeft het niet.
In de gemeenteverslagen van 's-Gravenhage, Nijmegen, Breda en Haarlem van deze jaren kan men lezen, hoe de uitbreiding dezer steden
') P- 57-
12


te danken is aan de vestiging der welgestelden. Deze immigratie treedt schijnbaar sterker op den voorgrond dan die der onvermogende arbeiders; van den trek dezer laatste wordt althans nauwelijks gewag gemaakt.
Zoo hebben in deze jaren economische motieven den stoot tot den trek naar de stad gegeven en eveneens de richting, waarheen de trekkenden gingen, bepaald.
Na 1890 breekt voor den landbouwer geleidelijk een betere periode aan.
Door het invoeren van geschikte cultures, door de toepassing van de landbouwwetenschap en de coöperatieve beginselen, door het nauwlettend waken tegen vervalsching van zuivelproducten heeft de landbouwer, ondanks dat de prijzen ^aaö gebleven zijn. bevredigende uitkomsten verkregen en zijn inkomen langzaam zien stijgen. Landhuishoudkundigen oordeelen eenstemmig, dat de slechte tijden sinds 1895 voorbij zijn.
Maar geenszins zijn in het landbouw- en veeteeltbedrijf alle redenen tot emigratie plotseling verdwenen. Het steeds toenemend gebruik van landbouwmachines veroorzaakt, dat de werkeloosheid in den winter veelal nog groot is.
En hoewel de loonen stijgen, zijn zij niet voldoende om het geheele jaar rond te komen, zoo


de arbeider in den winter geen bijverdiensten in de industrie in de gemeente zelve of elders vindt.
De vlucht, die de zuivelfabrieken nemen, leidt er uit den aard der zaak toe, dat de boter- en kaasbereiding op de boerderij in beteekenis afneemt, de boerin andere bezigheden in huis zoekt, en de dienstbode niet meer het aanzien van weleer geniet.
Zoowel mannen als vrouwen zijn in deze jaren derhalve nog van de landbouwdorpen weggetrokken.
In 1899 telden 255 dorpen minder inwoners dan bij de voorafgaande volkstelling. Het zielental der gemeenten van minder dan 20JD00 inwoners nam van 1889 tot 1899 slechts 6,2% toe. Op het platteland hoort men niet meer over werkeloosheid maar over gemis aan arbeiders klagen.
Voor een deel zijn ook in deze jaren de plattelandsbewoners naar Amerika of Transvaal ere-
o
trokken. En een ander deel zocht ook nu weder tijdelijk of duurzaam in de Duitsche fabrieken of in de mijnen werk.
Voor zooverre de emigranten in Nederland bleven, is evenwel een verandering in de richting, waarheen zij zich begaven, merkbaar. De verhuizenden hebben zich meer dan voorheen elders op het platteland gevestigd.
In deze jaren toch zijn intensieve cultures in belangrijke mate ingevoerd. Niet alleen in de
12*


dorpen rondom de groote steden en in de streken, waar tuinbouw van oudsher werd uitgeoefend, maar in tal van andere plaatsen wordt warmoezerij op groote schaal en naar de eischen des tijds gedreven. Boom- en bloemenkweekerij zoowel als vruchtenteelt nemen in beteekenis toe. ')
Tegelijkertijd breidt zich de nijverheid ten plattelande uit. Zij trekt zich niet in enkele gemeenten tot groote inrichtingen te samen, maar zij ligt verspreid over het platteland. Voor een deel vult deze nijverheid de warmoezerij aan: fabrieken tot het verduurzamen van groenten en vruchten, tot het bereiden van geleien zijn in elke landstreek, waar tuin- of ooftbouw uitgeoefend wordt, aan te treffen. Uit den aard der zaak worden nevenindustrieën, als mandenen bussenmakerijen in de nabijheid dezer nijverheid veelal opgericht.
Maar ook van andere plaatselijke industrie gewaagt elk overzicht der Nederlandsche takken van volksbedrijf. Steenfabrieken, sigarenmakerijen, inkt- en verffabrieken, cacaofabrieken en tricotageweverijen enz. enz. worden in vele dorpen gevonden. In landstreken, die in voorafgaande jaren op een vrij aanzienlijke nijverheid konden
') Men vergelijke de verslagen over den landbouw.


bogen, als Twenthe, de Zaanstreek, de veenkoloniën, de Kinderdijk, de Meierij en de mijndistricten in Limburg, volgen industriëele dorpen nu op elkaar. In 1899 wordt in de eerste landstreek Enschede, in de tweede Zaandam onder de groote gemeenten opgenomen.
Naar dergelijke gemeenten, waar het bedrijf voortdurend arbeidskrachten vraagt, zijn de arbeiders nu veelal getrokken. Terwijl in een voorafgaande periode de vermeerdering van het zielental van slechts 149 gemeenten beneden 20,000 zielen het rijkspercentage van accres bereikte, wast nu in 185 der plattelandsgemeenten de bevolking meer dan de gemiddelde Nederlandsche bevolking, die met 13,13% toenam.
Onder deze 185 gemeenten zijn ook visschersdorpen en luxeplaatsen geteld, maar deze behoorden ook tot de 149 gemeenten van een voorafgaande periode.
In de gemeenten, alwaar destijds het zielental door immigratie reeds vermeerderde, is de vestiging i" deze jaren veelal aanzienlijker geweest, en in sommige plaatsen, waaruit voorheen de bevolking wegtrok, stijgt nu de immigratie.
Het bestek van dit proefschrift gedoogt niet, hierop verder in te gaan. Slechts enkele sterk sprekende voorbeelden kunnen hier nog den trek naar de dorpen aantoonen.


Het zielental vermeerderde:
1869/1889 1889/1899
Noord- (Standdaarbuiten 4,7% ï8,8 °/0
Brabant (Waalre 2 „ 18,6 „
Gelder- ^Geldermalsen 10,4,, 14,6,,
land (Gendringen —0,1 „ 13,9 ,,
's-Gravesande 7,8,, 14,2,,
1 Helvoet 2,2 „ 15,1 „
Zuid- )Hille?°m 30,7.» 4i,7.,
Holland jKrimPena/dLek 12,7 » 10,7 »
f Lisse 22,8,, 44,4,,
Stellendam —4,7,, 34 ,»
Noord- iBeverwiJk 8.3.. 29,5,,
Holland ^Krommeme ''7» '5.7..
(St. Pancras i „ 33,6 „
Zee- (Axd 9,7" 20,5 "
land iHoek 6>4„ Ï3.3 „
'Koudenkerke 1,4,, 29,9,,
Utrecht iVleuten 3,i „ 2i,o „
(Vreeswijk 6,3,, 25,9,,
/Almelo 6,1 „ 29 „
Overijsel ^Hellendoorn 6,3,, 27,4,,
(Losser 1,8 „ 57,7,,
Gronin- ^Hoogekerk 1,6 „ 29,2,,
gen. ^Oude-Pekela 2,4 „ 17,8,,
\Uithuizen 5,1 ,, 21,2 ,,


11879A889 1889/1899
r Borger 8,6% 16,3 % Drenthe \ „ ,
( Coevorden 3,7,, 13,4,,
/ Heerlen 4,8,, 17,8,,
Limburg Kerkrade 14,9 „ 33-7,,
( Schaesberg — 2,6 ,, 16,7 ,,
De trek naar dergelijke dorpen heeft tot gevolg, dat de vestiging in de steden, zoo niet absoluut dan toch betrekkelijk, vermindert.
Per 1000 personen van dezelfde sexe bedraagt de vestiging gemiddeld 's jaars :
1879/1889 1889/1899
Amsterdam 66,9 M. 59,5 V. 59,9 M. 52,1 V.
Rotterdam 74 M. 66,3 V. 67,7 M. 61,5 V.
's-Gravenhage 70,6 M. 66,7 V. 70,3 M. 67,7 V.
Utrecht 70,6 M. 64,1 V. 69,2 M. 64,6 V.
Haarlem 98,0 M. 83,4 V. 67,7 M. 72,1 V.
Deventer 72,0 M 57,1 V. 65,8 M. 52,9 V.
Men houde in het oog, dat Amsterdam ten gevolge van de annexatie van deelen van NieuwerAmstel, Sloten en Diemen in 1896 : 19,003 nieuwe inwoners verkreeg, en dat de bevolking van Rotterdam door de annexatie van Kralingen en Charlois in 1895 met 33,280 zielen vermeerderd werd, welke personen niet onder de immigranten


gerekend worden. Op de vestiging had deze annexatie geen invloed. Zij deed den trek niet toenemen, en betrekkelijk werd hij dus in deze jaren eenigszins geringer, zooals de volgende staat doet zien.
Er vestigden zich gemiddeld 'sjaars per 1000 personen van dezelfde sexe:
Amsterdam. Rotterdam.
! m. v. u. | v7~
1880 69,1 56,0 ! 82,5 68,5
1881 75.4 62,2 81,7 69,8
1882 75.7 65,4 83,6 72,3
1883 78,1 68,i 75,6 68,i
1884 62,9 58,2 75,3 68,3
1885 58,8 65,1 75,8 68,1
1886 58,3 54,8 62,4 57,5
1887 63,2 59,0 62,8 57,5
1888 62,5 56,8 65,4 61,8
1889 65,3 59,5 75,6 72,0
1890 64,6 56,4 77,9 68,7 i89£ 66- 58,5 77,5 71,5
1892 66,i 58,6 71,8 68,9
1893 61,1 53,9 70,9 65,8
1894 56,8 51,7 68,2 62,4
1895 62,7 53-7 58<I 49,8 i89Ó 56,5 49,i 59,i 53,4 !S97 52,3 44,6 65,5 58,2
1898 53,0 45,6 64,5 58,6
1899 57,8 49,4 63,8 57,8


I
Uit den aard der zaak zal bij geringer vestiging ook het vertrek minder omvang hebben, omdat de vlottende bevolking, die zulk een aanzienlijk deel der im- en emigranten uitmaakt, dan ook verminderd is.
In Rotterdam en Haarlem was dit inderdaad het geval. Er vertrokken gemiddeld 'sjaars per iooo personen van dezelfde sexe:
, 1879/1889. 1890/1899.
Rotterdam 64,1 M. 56,5 V. 50,5 M. | 45,5 V. Haarlem 71,3 M. 63,9 V. 68,5 M. | 60,1 V.
Doch in andere steden was niet alleen de vestiging verminderd, maar was het vertrek zelfs toegenomen, een bewijs, dat de bevolking de neiging tot emigreeren had.
Zoo bedroeg het vertrek gemiddeld per jaar van 1000 personen van dezelfde sexe:
1879/1889. 1889/1899.
Amsterdam 50,1 M. 47 V. 54,3 M. 47,3 V.
's-Gravenhage 25,8 M. 49,1 V. 58,4 M. 52,2 V.
Utrecht 60,0 M. 54,3 V. 65,8 M. 59,6 V.
Deventer 64,1 M. 59,6 V. 66,3 M. 52.3 V.
De emigratie overtrof zelfs in Amsterdam in 1894 en 1895 de vestiging. Ook uit Dordrecht


vertrokken in 1898 en 1899 meer personen dan er zich vestigden.
Voor een deel is de emigratie de trek der bevolking, die elders de arbeidsgelegenheid zoekt. Voor een ander gedeelte is zij het vertrek der personen, die na een werkzaam leven de stad verlaten, om elders in een schoone landstreek, Avaar de belastingen laag zijn, en het leven goedkoop is, een rustigen ouden dag te slijten. Die emigratie is ook in vorige tijdperken bekend geweest. De veranderlijke menschelijke natuur heeft alleen de keuze der emigranten op andere gemeenten doen vallen en in den laatsten tijd aan Nijmegen en Apeldoorn veelal de voorkeur doen geven. Te Apeldoorn heeft de immigratie van dergelijke oudstedelingen er veel toe bijgedragen, dat deze gemeente in 1899 onder de steden geteld wordt.
Maar daarnaast heeft zich in het voorafgaand decennium reeds, maar in veel aanzienlijker mate in deze jaren de verhuizing van stedelingen naar een der omliggende gemeenten ontwikkeld, die de woonplaats der emigranten worden, terwijl de stad de arbeidsplaats blijft. Dat is de uittocht der forensen naar de dorpen, die staatsrechterlijk afzonderlijke gemeenten zijn, maar economisch met de stad een geheel vormen, een groot-stad, een bevolkingsagglomeratie, waarvan


zij deelen konden worden, toen door de steeds versnelde en verbeterde gemeenschapsmiddelen de afstanden verkort zijn. De uitbreiding van het verkeer heeft veel meer den trek uit dan dien naar de stad bevorderd.
Zoo vormen de dorpen in het Gooi en „Haarlem en Omstreken" een deel van Groot-Amsterdam, Scheveningen en Hillegersberg een deel van Groot-Rotterdam; Voorburg, Voorschoten en Wassenaar een deel van Groot-'s-Gravenha^e.
o
Bloemendaal, Overveen en Heemstede zijn voorplaatsen van Haarlem. Bij Utrecht behooren Bunnik en de Bildt, bij Nijmegen voegen zich Groesbeek en Hees. Wat Haren en Paterswolde zijn voor Groningen, is Vucht voor Breda. Zoo zijn overal in Nederland bevolkingsagglomeraties ontstaan, die soms aan elkaar grenzen of over elkaar schuiven.
De motieven tot de emigratie zijn verschillende. Economische nemen de eerste plaats in. De belastingen, die in de stad hooger zijn dan in de forensenplaatsen, hebben de meeste emigranten naar buiten gestuwd. Daarbij komen andere drijfveeren. Den een lokt natuurschoon, den anderen gezonde lucht. De arbeiders, die tot nu toe in veel te bescheiden mate aan deze emigratie deel namen, worden soms door een ruime woning of geriefelijkheden als een lapje grond aangetrokken.


De beteekenis van de verhuizingen naar een ander deel der bevolkingsaggjomeratie geven de volgende cijfers weer. Er vestigden zich van uit Amsterdam in de jaren 1895/1899:
in Baarn 768 personen
„ Bussum ^58
„ Haarlem 4340 „
„ Hilversum 2784
„ Nieuwer-Amstel 7326 „ Sloten 2512 „
,, Watergraafsmeer 2688 totaal 22076 Het verlies in zielental, dat de hoofdgemeente door deze emigratie lijdt, is evenwel niet zoo groot, als bovenstaande cijfers doen vermoeden.
Amsterdam staat wel vele harer inwoners aan de omliggende gemeenten af, maar deze geven in ruil een deel harer bevolking.
In het geheel vestigden zich van uit deze gemeenten 20633 personen van I895 tot 1899 in de metropolis, zoodat ten slotte 1443 personen meer naar de andere gedeelten der bevolkingsagglomeratie verhuisden, dan van deze deelen naar de hoofdstad trokken.
Waar nu door den trek der forensen bovendien niet alle banden met de stad verbroken zijn, en de hoofdgemeente haar arbeidskrachten behoudt, is men allicht geneigd — de financieele zijde van het vraagstuk er buiten gelaten — deze uittocht


niet als een verlies voor de stad te beschouwen, en in plaats van deze de bevolkingsagglomeratie aan een beschouwing te onderwerpen. Maar dat zou onjuist zijn.
In de eerste plaats staat in vele dorpen de kern der bevolking, die zich met landbouw, veeteelt of visscherij bezig houdt, nog veelal buiten de agglomeratie.
Verder stammen vele immigranten in deze dorpen, die de forensenplaats als luxeplaats beschouwen, dikwijls niet uit de metropolis. En veelal ook de personen niet, die van elders naar een dergelijke gemeente komen, omdat zij nijverheid op haar grondgebied kent of als verbruikende gemeenschap een vrij groot arbeidsveld biedt. Het forensendorp is derhalve niet uitsiuitend een deel der agglomeratie. ')
Door de vermindering van de vestiging en de daarmee veelal gepaard gaande vermeerdering van vertrek is het vestigingsoverschot in vele steden aanzienlijk gedaald. Het bedraagt:
Gemeente j 1889/1899
in 's-Hertogenbosch 0,9 °/0
^Tilburg | 0,7 „
') Vergelijk ook: Von Mayr in Die Groszstadt,p.73 : „Der Bevölkerungsstatistiker musz deshalb mit den Zahlen des groszstadtischen Verwaltungsgebiets operieren."


Gemeente 1889/1899
in Breda 3,2 %
„ Arnhem 1,3 „
„ Nijmegen 18,4 „
„ 's-Gravenhage 11,9 ,,
„ Dordrecht 6,6 „
„ Leiden 8,6 „ *)
„ Rotterdam 27,8 „ ')
„ Amsterdam 6 ,, l)
„ Haarlem 10,7 „
„ Utrecht 1,2 „
„ Zwolle 0,3 „
„ Groningen 4,5 „
In andere steden heeft het vertrek in deze tien jaren de vestiging overtroffen. Door emigratie verminderde het zielental van
Gemeente 1889/1899
Delft met 5,1 %
Gouda „ 2,6 „
Schiedam „ 12,9 ,,
Den Helder „ 8,8 „
Leeuwarden „ 4,3 „
Deventer „ 0.3 „
Maastricht „ 5,6 ,,
') Voor een deel tengevolge der annexatie van omliggende gemeenten.


Ondanks het geringe vestigingsoverschot is het zielental van alle steden ook in deze jaren aanzienlijk toegenomen. Dit nu is een gevolg van de vermeerdering der bevolking langs natuurlijken weg. Hoewel de geboorte afneemt, daalt ook de sterfte wederom in belangrijke mate. Deze bedraagt gemiddeld 's jaars van 1889 tot 1899: in Amsterdam 13,2 %o
„ Rotterdam 19,8 „
„ 's-Gravenhage 18,5 „
„ Utrecht 19,7 „
,, Groningen 17.8 ,,
Het geboortenoverschot is dientengevolge hoog. In tal van steden heeft de toeneming der bevolking er in hoofdzaak op gesteund, gelijk uit den volgenden staat blijkt.
In de 24 gemeenten, die in 1899 meer dan 20,00ü zielen tellen, bedraagt van 1889 tot 1899:
Gemeente ^et accres ^er ^et accres d°°r
bevolking: geboortenoverschot:
Breda 17,6% 14,4 %
's-Hertogenbosch 12,4 „ 11,5 „
Tilburg 19,8 „ 19,1 „
Apeldoorn 33,6 „ 18.4 „
Arnhem 14,2 „ 12,9 „
Nijmegen 33,1 „ 14,7 „
's-Gravenhage 31,3 „ 19,4 „
Delft 11 „ 16,1 „
Dordrecht 21,1 „ 14,5 „
i


Gemeente Het accres dcr Het accres door bevolking: geboortenoverschot:
Gouda 12 % 14,6 o/q
Leiden 23,6 „ 15 „
Rotterdam 57,7 „ 29,9 „
Schiedam 6,2 „ i9,i „
Amsterdam 25,1 „ i9)1 „
Haarlem 26,8 „ 16,1 „
Den Helder 13,2 „ 22
Zaandam 38,3 „ 19.3 „
Utrecht 21 „ 19,8 „
Leeuwarden 5,6 „ 9,9 „
Zwolle 15,8 „ 15,5 „
Deventer 14,3 „ 14,7 ()
Enschede 59,9 „ 26,7 „
Groningen 18,7 „ 14,2 „
Maastricht 6,6 „ 12,2 „
I en gevolge van de belangrijke vermeerdering der bevolking heeft in de laatste twintig jaren wederom vergrooting van vele steden plaatsgevonden. Amsterdam en Rotterdam hebben voor dien uitleg aanzienlijke gedeelten van omliggende gemeenten tot zich getrokken.
Maar tevens hebben meer nog dan in voorafgaande jaren de oprichting, vergrooting en uitbreiding van ondernemingen en de scheiding van arbeids- en woonplaats de vermindering van het aantal perceelen en inwoners in de oude stad ten gevolge gehad en meer dan voorheen den uitbouw der stad bevorderd.


De volgende staten kunnen deze veranderingen aantoonen.
Het aantal woonhuizen neemt af:
1879 tot 1889
in Amsterdam in 3 wijken met 32 perceelen, » Rotterdam „ u „ „ I248 „ 's-Gravenhage „ 1 „ „ I?59
„ Utrecht „7 „ „27
" ' » " o27 >»
» Groningen „ 1 „ >( „
1889 tot 1899
in Amsterdam in 35 wijken met 1158 perceelen,
» Rotterdam „ 7 „ „ 255
»'s-Gravenhage „ 3 „ >f Ö50
„ Groningen | „ n „ „212
Het aantal inwoners verminderde:
! 1879 tot 1889
in Amsterdam in 17 wijken met 4108 inwoners,
„ Rotterdam „ 11 „ „ -250
» Utrecht „ 7 „ „ 1?22 ^
» Groningen „ 1 „ „ 203I
1889 tot 1899
in Amsterdam in 36 wijken met 15425 inwoners » Rotterdam „7 „ „ 7I32 >f „ Groningen „ 14 „ „ 7?7 (
«3


Het aantal huizen vermeerderde:
1879 tot 1899
in Amsterdam met 12439 perceelen,
„ Rotterdam ; „ 19109 „ „ 's-Gravenhage „ 23826 „ „ Utrecht j „ 5973 ,, „ Groningen „ 4059 „ Haarlem „ 4723 „
In de laatste twintig jaren der negentiende eeuw verkrijgt de Nederlandsche stad geen ander karakter. Haar beteekenis als centrum, haar handel, haar nijverheid, de vermeerdering harer bevolking, haar uitbreiding, zijn voortzettingen van die eener voorafgaande periode. Maar haar groei is zoo aanzienlijk, dat de stad zich over de grenzen der gemeente uitzet, een deel der bevolkingsagglomeratie wordt.


HOOFDSTUK VII. Besluit.
De slotsom van onze beschouwingen is, dat sinds lang bijna onafgebroken een bevolkingsstroom naar de stad vloeit, nu eens van breede dan weer van smalle afmeting.
Over het algemeen heeft de verwachting op ideale en materiëele lotsverbetering den immigrant naar de stad geleid. Hij trok naar de stad, omdat hij er zijn voordeel in zag.
In de middeleeuwen zijn vooral de ethische motieven tot de vestiging op den voorgrond getreden: de rechtszekerheid, die in alle, en de persoonlijke vrijheid, welke in sommige steden aan de immigranten gegeven werden, lokten de plattelandsbewoners aan.
Economische drijfveeren waren met de ideale evenwel vermengd. De hoop op een redelijk bestaan heeft den trek naar de stad ongetwijfeld bevorderd.
13*


In de dagen der Republiek der Zeven Vereeniofde Nederlanden komen andere ethische motieven te voorschijn. Zij leiden de personen naar de stad, nu eens omdat zij het centrum van ontwikkeling en beschaving is, dan weder omdat zij een groote mate van verdraagzaamheid jegens elders om het geloof vervolgden aan den dag legt.
Het grootste gedeelte der immigranten, zoowel vreemdelingen als plattelandsbewoners, richtte evenwel zijn schreden naar de stad, omdat het in haar als centrum van handel en nijverheid of als verbruikende gemeenschap een groot arbeidsveld zag. In de tijden waarin de bestaansbronnen het rijkst vloeiden, was de trek het aanzienlijkst, en de stad, die de gunstigste materiëele voorwaarden aan de vestiging verbond, trok de meeste immigranten aan.
In de negentiende eeuw hebben de economische drijfveeren nog grootere beteekenis verkregen. Zij zijn de voornaamste geworden. In het eerste drievierde deel der eeuw lokte de stad vooral als verbruikende gemeenschap de elderswonenden; in de laatste vijf en twintig jaren hebben de steden, die sfoede arbeidsvoorwaarden aanbieden,
' o
ook als middelpunten van handel en nijverheid groote bekoring op de plattelandsbewoners uitgeoefend.


Daarnevens doen zich ook de ethische motieven gelden.
Men heeft evenwel in de jaren, dat de trek naar de stad bijzonder groote afmetingen aannam, de waarde der ideale drijfveeren overschat. Men heeft toen de algemeene oorzaak van de aanzienlijke immigratie in de gezelligheid van het stadsleven, het aantrekkelijke van de weelde en de gelegenheid tot vermaak gezocht.
Doch ten onrechte. In het algemeen oefende in dergelijke tijden het stadsleven geengrootere bekoring uit dan in andere jaren. En de stad, waar vele personen zich vestigden, had als centrum van gezellig leven veelal niets aantrekkelijkers dan de gemeente, waarheen weinig plattelandsbewoners togen.!) De gronden van een aanzienlijken trek naar de stad liggen dieper. De drijfveeren, die tot emigratie uit de dorpen leidden, en die men in het algemeen kan samenvatten onder den naam van vermindering van welvaart ten plattelande, hebben zich in zoodanige jaren bijzonder sterk doen gevoelen. Zij hebben de bevolking naar elders, naar de stad gestuwd.
Tegenover den invloed, dien de immigratie op het bevolkingsaccres uitoefent, staat het verlies, dat de emigratie veroorzaakt.
') Vergelijk w. Sombart. Der moderne Kapitalismus, Bd. 2, p. 237.


Ook de trek uit de stad wordt door economische en ethische motieven teweeggebracht.
Economische doen zich gelden, wanneer vermindering van welvaart in de stad den trek harer bewoners naar andere landen, andere steden of naar het platteland tengevolge heeft.
De eerste richting werd vooral in de laatste helft der achttiende eeuw gekozen, toen de bestaansbronnen in geheel Nederland minder rijk vloeiden. In andere Nederlandsche steden en op het platteland vestigden zich in de negentiende eeuw de emigranten uit de achteruitgaande steden, wanneer handel en nijverheid in die plaatsen, de ontwikkeling van den landbouw of de uitbreiding der industrie ten plattelande ze lokten.
Ideale of materiëele overwegingen, ook wel beide te zamen, zaten bij het vertrek van anderen vaak voor.
De welgestelde kooplieden in ruste, die in de zeventiende en achttiende eeuw ons vaderland met fraaie buitenplaatsen verrijkten, hadden de stad verlaten, aangetrokken door de bekoorlijkheden van het buitenleven. De renteniers en oud-ambtenaren, de forensen, die in de negentiende eeuw, zij het ook in grootere getale maar op bescheidener voet, het voorbeeld der voorvaderen volgden, lieten zich ook veelal door de genoegens van het buitenleven naar de dorpen leiden.


■
Het grootste gedeelte dezer laatsten verliet evenwel de stad, omdat het leven elders, in een andere stad of op het platteland goedkooper was. Zij trachtten zooveel mogelijk het noodzakelijke met het aangename te vereenigen, en vestigden bij voorkeur hün keuze op de gemeente, die door fraaie omstreken een bekoorlijk verblijf is. Was de samensmelting evenwel niet mogelijk, dan gaven veelal economische overwegingen den doorslag bij de bepaling der woonplaats. Vaak verhuisden de emigranten wederom naar elders, of trokken zij naar de stad terug, omdat zij zich in hun verwachtingen van hun vertrek bedrogen zagen, de bezuinigingen, die zij berekend hadden, niet verkregen waren, of wel nadeelen zich lieten gevoelen, die zij niet hadden voorzien.
Het verschil tusschen vestiging en vertrek, het vestigingsoverschot, was in de tijden, toen de sterfte de geboorte overtrof, van het grootste gewicht voor de vermeerdering der bevolking. Vandaar, dat de bevolking tot aan het midden der negentiende eeuw toe in tijdperken van welvaart snel accresseerde, in perioden van achteruitgang verminderde of althans niet toenam.
In de laatste helft der negentiende eeuw is de beteekenis van het vestigingsoverschot voor de vermeerdering van het zielental gewijzigd. De steeds grooter wordende geboortenoverschot-


ten doen de stedelijke bevolking' ook zonder toevloed van buiten snel stijgen en zijn de voornaamste factor tot het accres geworden. In sommige steden, waar de uitbreiding van de middelen van bestaan met de vermeerdering van het zielental geen gelijken tred houdt, is een deel van het geboortenoverschot genoodzaakt weg te trekken, en overtreft de emigratie de vestiging.
De daling van het vestigingsoverschot, die in het laatste decennium der negentiende eeuw
o
plaats greep, heeft in de eerste jaren der twintigste eeuw over het algemeen aangehouden. Het vestigingsoverschot bedraagt te
Amsterdam Rotterdam
1900 3372 personen 7299 personen
1901 2614 „ 3776
1902 1096 „ 547
1903 55 » 2263
1904 1706
's-Gravenhage Utrecht
1900 3620 personen 595 personen
1901 2729 „ 1061
1902 1403 „ 102
19°3 3986 „ 398
De belangrijke vermindering is volgens de officiëele statistiek: „waarschijnlijk niet zoo zeer een gevolg van eene vermindering van den trek der plattelandsbewoners naar de groote steden,


als omgekeerd van het verhuizen van de bewoners der groote steden naar de omliggende plattelandsgemeenten".1)
De beteekenis van den trek naar een ander deel der bevolkingsagglomeratie moet evenwel ook in deze jaren niet overschat worden.
In 1900 vestigden zich van uit de omliggende gemeenten in Amsterdam 62 personen meer, dan uit de hoofdstad naar de voorsteden vertrokken. Door meerder vertrek naar dan vestiging van uit deze gemeenten verloor Amsterdam
o o o
in 1901 slechts 479 zielen en in het volgend jaar 951 inwoners.
De trek naar de voorsteden speelt in Nederland nog een betrekkelijk kleine rol. omdat de arbeider in geringe mate aan dezen uittocht deel neemt.
De oorzaak van dit verschijnsel is daarin te zoeken, dat de spoorwegmaatschappijen eerst laat begonnen zijn de emigratie der arbeiders te vergemakkelijken. Wel geeft de Hollandsche IJzeren Spoorwegmaatschappij arbeiderskaarten af, en maakt de Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen door de uitgifte van kilometerboekjes het goedkoop reizen voor de arbeiders mogelijk — regelingen, welke in Engeland en
x) Bijdragen tot de Statistiek van Nederland. Nieuwe volgreeks, deel XIIV, p. XXII.


België sedert lang bestonden1) — maar de uren van aankomst en vertrek der treinen zijn veelal niet zoodanig vastgesteld, dat de reiziger bijtijds op de arbeidsplaats aanwezig kan zijn.
De heer Kaag, pastoor te Duivendrecht, heeft in het Katholiek Sociaal Weekblad van 2 Januari 1904 er reeds op gewezen, dat de reis in de vroege morgenuren uit Amsterdam en Rotterdam mogelijk, die naar deze stations onmogelijk is.2) De arbeiders trekken dan ook dagelijks meer
van Amsterdam naar buiten dan omgekeerd.
ö
Het aantal wekelijksche trajectkaarten 3e klasse werklieden, uitgegeven door de Hollandsche IJzeren Spoorwegmaatschappij naar en van Amsterdam C. S. en M. P. bedroe» :
ö
Naar Amsterdam Van Amsterdam
1902 11385 33052
1903 12168 28808
1904 (kon niet opgenomen worden) 12378 3)
De verhuizing naar een ander deel der bevol-
') Vergelijk Vandervelde. L'exode rural et le retour aux champs p. 137, 143 en Annexe II.
2) Sinds dien zijn enkele vroegritten ingevoerd — Vergelijk de zomerdienstregeling 1905.
3) Deze cijfers zijn mij door tusschenkomst van den heer Mr. Ph. Falkenburg verstrekt door de gemeentelijke subcommissie van Amsterdam voor verzekering tegen werkeloosheid. Voor deze welwillendheid betuig ik hier gaarne aan den heer falkenburg en aan den secretaris der commissie, den heer De Koe, dank.


kingsagglomeratie kan de vermindering van het vestigingsoverschot niet verklaren.
Veeleer moet op de algemeene stijging van het vertrek in deze jaren gewezen worden. Per 10.000 zielen van dezelfde sexe vertrokken °:e-
o
middeld per jaar :
Amsterdam Rotterdam
1896/1899 498 M. 418 V. 446 M. 392 V.
1900/1903 504 M, 433 V. 478 M. 439 V.
Daarbij is de vestiging verminderd. Zij bedroeg gemiddeld 's jaars per 10.000 zielen van dezelfde sexe:
Amsterdam Rotterdam
1896/1899 549 M. 471 V. 632 M. 570 V.
1900/1903 544 M. 459 V. 584 M. 512 V.
Het geringe vestigingsoverschot vloeit derhalve ook nu nog voort uit de vermindering der immigratie en de toeneming van het vertrek. Dit
o o
verschijnsel staat ook in deze jaren in verband met de afneming der emigratie van het platteland, waar de welvaart stijgt.1)
Wat de toekomst der Nederlandsche steden zal zijn, ligt in den schoot der Goden verborgen.
Binnen enkele jaren kunnen economische toestanden ontstaan, die nu niet te voorzien zijn,
') Vergelijk K. Reyne. De uittocht der plattelandsbevolking.


maar aan de uitbreiding der stad een andere richting geven, dan thans ondersteld wordt.
Gegeven, dat de huidige toestanden zich in dezelfde lijn verder ontwikkelen, is het niet uitgesloten, dat de daling der sterfte met de vooruitgang der hygiëne nog eenigszins zal aanhouden. Wanneer de vermindering der geboorte niet te groote afmetingen aanneemt, kan men er dus vrijwel zeker van zijn, dat de bevolking langs natuurlijken weg voorloopig zal blijven vermeerderen.
Niet mogelijk is het in het algemeen te zeggen, of naast het geboortenoverschot een vestigingsoverschot zal kunnen geboekt worden. De Nederlandsche steden zijn in drie soorten te onderscheiden ; in elke groep zullen vestiging en vertrek andere vormen aannemen.
In de eerste plaats is Nederland rijk aan steden, die hoofdzakelijk op ouden roem onder de Republiek der Zeven Vereenigde Nederlanden verkregen, nog teren. De twintigste-eeuwsche bedrijvigheid is haar vreemd.
Ook Duitschland, Frankrijk en Engeland hebben oude steden, die nog een veertigtal jaren geleden in het maatschappelijk leven weinig te beteekenen hadden. Vele daarvan hebben echter in den loop der jaren in het kader der tegenwoordige maatschappij een plaats weten te vinden;


zij zijn weder geboren. De overigen zijn ook daar voor goed op den achtergrond getreden. „Die alten Stadte," zegt Bücher, „sind untergegangen, nachdem sie ihre historische Mission erfüllt hatten, sind sie in kraftlosem Greisenalter langsam dahingestorben." ')
Maar in Nederland namen de steden tengevolge van historische oorzaken bij het aanbreken van den nieuwen tijd een te groote plaatsin. Vele waren toen reeds zonder voldoende bronnen van bestaan, toen reeds slechts marktsteden, gelijk zij bij haar ontstaan waren. En gedurende de geheele eeuw door zijn dergelijke plaatsen, als Gouda en Leeuwarden, markten gebleven, die alleen in de jaren van hoogen bloei van den landbouw een periode van vooruitgang hebben gekend, maar zich overigens niet aan de huidige maatschappij hebben aangepast.
Van de ontwikkeling van den landbouw zullen dergelijke steden tegenwoordig niet hetzelfde voordeel trekken als voorheen. De uitbreiding en verbetering der middelen van versnelde gemeenschap hebben meer en meer tengevolge, dat de landbouwproducten met voorbijgaan dezer markten naar de binnen-of buitenlandsche hoofdmarkt of naar het afzetgebied worden orezonden.
O O
') Die Groszstadt, p. 8.


Reeds nu vervoert de spoorweg de voortbrengselen der Drentsche en Friesche exportslachterijen en der Hollandsche warmoezerijen rechtstreeks naar de Engelsche en Duitsche verbruikers.
Veranderen deze marktsteden derhalve niet van karakter, dan is het aan te nemen, dat ook in de toekomst een deel van het geboortenoverschot van daar zal wegtrekken en de emigratie de immigratie zal overtreffen.
De bloei van de tweede soort, van de luxestad, steunt in hoofdzaak op de vesticino- der
*■ ö ö
burgers en ambtenaren in ruste.
Steden, die in een fraaie streek gelegen zijn, en waar het leven of betrekkelijk goedkoop, of zeer aangenaam is, zullen altijd eene voorkeur genieten. Maar welke stad het meest in trek zal wezen, is bij de veranderlijke menschelijke natuur niet vooruit te bepalen. Het is zeer goed mogelijk, dat binnen korten tijd Nijmegen en Apeldoorn de immigratie zien verminderen, gelijk Arnhem en Breda in voorafgaande tijdperken ondervonden.
Ten slotte volgt de stad die aan de economische ontwikkeling der hedendaagsche maatschappij haar groei en uitbreiding te danken heeft, het centrum van handel en nijverheid. Zij is voor ons onderwerp de belangrijkste, wijl zij arbeiders aantrekt en dus in bevolking wast. De


immigratie naar deze steden is het verschijnsel, dat men gemeenlijk met den naam „trek naar de stad" bestempelt.
Sommige gemeenten, die tot deze categorie behooren, danken niet alleen haar groei, maar ook haar ontstaan aan de negentiende-eeuwsche economische toestanden. Dat zijn de fabriekssteden, gelijk Enschede. Tengevolge van de geringe ontwikkeling der grootindustrie telt Nederland weinige dergelijke steden.
Geen tak van volksbedrijf trekt de bevolking zoo snel te samen als de nijverheid. In de fabrieksstad is de vestiging aanzienlijk, doch uitsluitend van de uitbreiding der nijverheid afhankelijk. De geringste terugslag doet de immigratie verminderen en het vertrek toenemen. Houdt men b. v. in het oog, dat in 1902 te Enschede een langdurige werkstaking plaats vond, zoo behoeven de volgende cijfers geen toelichting meer.
Te dezer stede:
vestigden zich vertrokken in 1900 2520 personen 1693 personen „ 1901 2709 „ 1993
„ 1902 2323 ,, 2354
„ 1903 2729 „ 2190
Aan den groei van het vestigingsoverschot schijnt een grens gesteld. Wanneer de uitbreiding


der fabrieksstad een zekere hoogte bereikt heeft, zet de grootindustrie er zich niet meer uit, maar heeft zij eerder de neiging de stad te verlaten om elders een lage grondrente en goedkoope arbeidskrachten op te zoeken en nieuwe steden te vormen.
Blijft een dergelijke gemeente louter fabrieksplaats, en verandert zij zich niet in een veelzijdig centrum, verkrijgt zij geen andere aantrekkingspunten, dan vermindert uit den aard der zaak de vestiging en stijgt het vertrek. „Reine Arbeiterstadte", zegt Sombart, „ragen selten über das Niveau einer Mittelstadt hinaus." ») Gelijk het vestigingsoverschot na een tijdperk van aanzienlijke stijging te Tilburg tot stilstaan kwam, zal dit ook in de overige fabriekssteden waarschijnlijk binnen korten of langen tijd van weinig of geen beteekenis zijn.
De overige gemeenten van deze groep vormen de oude handelssteden, waar de nijverheid zich ontwikkeld heeft, en die middelpunten van het sociaal en geestelijk leven in Nederland gebleven zijn. Amsterdam en Rotterdam vallen in deze groep.
Vele achten, dat de tegenwoordige daling van het vestigingsoverschot eerlang zal ophouden,
:) Der moderne Kapitalismus, Bd. II, p. 216.


dat de vestiging wederom zal toenemen en het vertrek verminderen. Tijdens de beraadslagingen over het jongste uitbreidingsplan van Amsterdam, in de gemeenteraadsvergadering van 11 Januari I9°5 gehouden, is er op gewezen, dat ook in 1894 en 1895 het vertrek de vestiging overtrof, en dat de statistiek der volgende jaren weder een vestigingsoverschot aantoonde. Verschillende sprekers namen aan, dat Amsterdam, wanneer zij zich eenmaal in een fraaien uitleg en schoone wandelwegen zou mogen verheugen, hare bevolking niet alleen zou behouden maar nieuwe bureers zou trekken. Zij betoogden verder, dat de uitbreiding van het haven- en scheepvaartbedrijf, en de ontwikkeling der nijverheid voortdurend arbeiders van elders naar de hoofdstad zouden lokken.J)
De toekomst zal ons leeren, of deze zienswijze in alle opzichten juist is. Zelfs wanneer Berlage's „Amsterdamsche Woud" den Haarlemmer Hout of het Haagsche Bosch nabijkomt, zal de vestiging van welgestelden in de hoofdstad waarschijnlijk niet groot zijn en het vertrek van rijke forensen niet sterk verminderen. Wat Amsterdam ontbreekt om een dergelijke vestiging te bevorderen — en dat speldt mutatis mutandis voor
') Vergelijk: Gemeenteblad, tweede Afdeeling, p. 14—57.
14


andere groote steden — is een fraaie omgeving. De aantrekkingskracht der residentie mist Amsterdam.
Als centrum van nijverheid trekt de groote stad geen grootindustrie aan. Deze heeft veeleer neiging haar te verlaten.1) Kleine nijverheid of huisindustrie wordt in de grootste steden uitgeoefend, maar deze takken van volksbestaan lokken niet zoo zeer de arbeiders van elders aan.
De uitbreiding der scheepvaart en van den handel heeft niet in dezelfde mate als de groei der grootindustrie samentrekking van bevolking tot gevolg. De eerste verschaft slechts aan een geleidelijke vermeerdering der bevolking arbeid. Te Rotterdam nam de inklaring van 1889 tot 1899 met 47%, wat het aantal, 120%, wat den inhoud der schepen betreft, toe, en steeg de uitklaring in hetzelfde decennium met 19%, wat het aantal, 61 °/0, wat den inhoud der schepen aangaat. Volgens de beroepstelling van 1889 maakte het deel der Rotterdamsche bevolking in het verkeerswezen of als los werkman werkzaam 7,4% van de geheele bevolking uit. Dit percentage was volgens de beroepstelling in 1899 tot 8,4% gestegen.
De aantrekkingskracht, die de groote steden als centra van handel en nijverheid op de elders-
l) Vergelijk het Gemeenteblad ibidem; benevens de verslagen der kamers van koophandel en fabrieken.


wonende bevolking kunnen uitoefenen, is derhalve begrensd. Maar als groote gemeenschappen vormen zij zoodanige middelpunten des lands, dat vele bedrijven, die voor onmiddellijk verbruik arbeiden, doch hun afzetgebied niet tot de grenzen der gemeente bepalen, zich op haar gebied vestigen.
Daarbij zijn er vele beroepen, — kantoorarbeid, onderwijs, ziekenverpleging, bureauarbeid, — die alleen in een groote stad kunnen uitgeoefend worden. De bekoring der groote stad als arbeidsgelegenheid ligt in hoofdzaak in haar beteekenis als verbruikende gemeenschap.')
Deze aantrekkingskracht heeft de stad ook in voorafgaande jaren uitgeoefend. Met de vermeerdering der bevolking, met de uitbreiding der behoeften, zal dit arbeidsveld zich vergrooten. Absoluut zullen hierdoor waarschijnlijk meer personen aangetrokken worden, doch betrekkelijk zal, naar het mij toeschijnt, het aantal immigranten geen grooter deel der stedelijke bevolking uitmaken dan voorheen.
Alleen in de jaren van vermindering van welvaart ten plattelande zal de trek naar deze steden snel stijgen. In dergelijke tijden heeft de plattelandsbewoner steeds in de stad de plaats gezien, waar vele menschen een bestaan vinden,
]) Vergelijk W. Sombart. Der moderne Kapitalismus, Bd. II, p. 221.
H*


en waar voor hem ook nog wel levensonderhoud te verkrijgen is. In de toekomst zal de groote stad denzelfden indruk op hem maken. Zoo zal ook in het vervolg een buitengewoon aanzienlijke trek naar de stad een bewijs zijn, dat de welvaart ten plattelande vermindert, en het terugvloeien van den bevolkingsstroom het tegendeel aantoonen.
Licht kan het dus zijn, dat de immigratie voorloopig geen groote afmetingen zal aannemen.
Daarentegen is het mogelijk, dat de trek uit de stad zal toenemen. Nu maakt de verhuizing naar de voorsteden nog slechts een ondergeschikt gedeelte der emigratie uit; bij voortdurende uitbreiding der verkeersmiddelen, kan dat anders worden.
De jongste litteratuur in Duitschland,1) Engeland2) en België3) over dit onderwerp, acht in de toekomst den stedelijken uittocht van veel meer belang dan de trek naar de stad. Zij ziet in de tegenwoordige vermindering van het aantal huizen in de oude stad het begin van de verandering der geheele stad in de ,,city" en denkt zich voortaan de woonplaats der stedelijke bevolking naar buiten verplaatst.
Vestigen zich de emigranten onder den rook der stad, dan groeien binnen weinige jaren de
>) Dr. med. Ludwig Bauer. Der Zug nach der Stadt und die Stadterweiterung.
*) Sir robert Hunter. The Re-flow from town to country.
3) E. Vandervelde. L'exode rural et le retour aux champs.


voorstad en de metropolis aaneen. Annexatie der buitengemeente zal hiervan het gevolg zijn. De stad zelve wordt er door vergroot, maar verandert niet.
Wanneer de uittocht naar de tegenwoordige verder afgelegen forensendorpen grooter afmetingen gaat aannemen, zullen ook deze deelen der bevolkingsagglomeratie eerlang door hun uitbreiding veel van hun ideale en materiëele bekoring verliezen. De trek naar deze gemeenten zal dientengevolge misschien verminderen. Maar de uitbreiding en verbetering van het verkeerswezen zullen het mogelijk maken, dat de forens op nog grooteren afstand van het stadsgewoel zijn woonplaats kiest.
De scheiding tusschen arbeids- en woonplaats zal strenger worden doorgevoerd. De stad verliest dan als woonplaats in beteekenis.
,,Dès è. présent, zegt Vandervelde, „il appairalt comme vraisemblable que les cités de 1 avenir seront bien moins des centres d' habitations que des agglomérations de monuments, des lieux de réunion ou de travail, des rendez-vous d' affaires, de plaisir et d' études." J)
Er zal nog veel water door den Rijn loopen, voordat de Nederlandsche stad op dit beeld gelijkt!
*) L'exode rural p. 298.


LITTERATUUR.
Dr. Hans Allendorf. Der Zuzug in die Stadte. Jena, Gustav Fischer. 1901.
Otto Amraon. Die Gesellschaftsordnung und ihre natürlichen Grundlagen. Jena, Gustav Fischer. 1900.
J. W. Ashley. An introduction to English economie history and theory. London, Rivingtons. 1888—'93.
' J. H. Beucker Andreae. De bevolking ten platten landt in Friesland. Tijdschrift voor staathuishoudkunde en statistiek door B. W- A. E. Sloet tot Oldliuis. Deel VI. 1848.
Mr. S. J. Fockema Andreae. Bijdragen tot de Nederlandsche rechtsgeschiedenis. Derde bundel. Haarlem, Erven Bohn. 1892.
Dr. med. Ludwig Bauer. Der Zug nach der Stadt und die Stadterweiterung. Eine rassenhygienische Studie. Stuttgart, W. Kohlhammer. 1904.
E. H. von Baumhauer. Voorlezingen over de Nederlandsche nijverheid en de middelen om haar te ontwikkelen. Haarlem, A. C. Kruseman. 1856.
Mr. A. Beaujon. Kersseboom's probable meenigte des volks. Bijdragen van het statistisch Instituut. 1885.
Mr. L. Ph. C. van den Bergh. Handboek dei MiddelNederlandsche geographie. Leiden, E. J. Brill. 1852.
Dr. H. Blink. Geschiedenis van den boerenstand en den landbouw in Nederland. Groningen, J. B. Wolters. 1902.


P. J. Blok. Geschiedenis van het Nederlandsche volk, Groningen, J. B. Wolters. 1892—1904.
P. J. Blok. Eene Hollandsche stad onder de Bourgondisch-Oostenrijksche heerschappij. 's-Gravenhage, Martinus Nijhoff. 1884.
P. J. Blok. Eene Hollandsche stad in de Middeleeuwen, 's-Gravenhage, Martinus Nijhoff. 1882.
Charles Booth. Labour and life of the people. London, Williams and Norgate. 1891.
'De Borger. 1779—'80.
N. Brückner. Die Entwicklung der groszstadtischen Bevölkerung im Gebiete des Deutschen Reiches. Allgemeines statistisohes Archiv, herausgegeben von G. von Mayr, Jahrg. 1890.
Dr. Karl Bücher. Die Entstehung der Volkswirthschaft. Tübingen, H. Laupp'schen Buchhandlung. 1901.
Dr. E. C. Büchner. De sterfte in Amsterdam in 1854, 1855, 1856 en 1857. Tijdschrift voor staathuishoudkunde en statistiek, door B. W. A. E. Sloet tot Oldhuis- Deel XV. 1857.
G. W. Chad. Verhaal der jongstleden omwenteling in Holland. 's-Gravenhage, de Gebr. Van Cleef. 1815.
P. de la Court. Aanwijsing der heilsamen politike gronden en maximen van de Republike van Ho%nd en West-Vrieslant. Leyden, F. Bouquet. 1671.
M. DAlphonse. Apergu sur la Hollande. Bijdragen tot de statistiek van Nederland. Nieuwe volgreeks No. 1. 's-Gravenhage, Gebr. Belinfante. 1900.
R. Fruin. Eene Hollandsche stad in de middeleeuwen. De Gids, 1873.
R. Fruin. Tien jaren uit den tachtigjarigen oorlog. 's-Gravenhage, Martinus Nijhoff. 1899.


P- Anderson Graham. The rural exodus. London, Methuen and Co. 1892.
Die Groszstadt. Vortrage und Aufsatze zur Stadteausstellung von K. Bücher, F. Ratzel, G. von Mayr, H. Waentig, G. Simmel, Th. Petermann, D. Schafer. Dresden, v. Zahn und Jaensch. 1903.
Henry Hallam. View of the state of Europe during the middle ages. London, Murray. 1855.
Georg Hansen. Die drei Bevölkerungsstufen. München, J. Lindauer'sche Buchhandlung. 1899.
B. Heil. Die deutschen Stiidte und ^>ürger im Mittelalter. Leipzig, B. G. Teubner. 1903.
A. Held. Zwei Bücher zur sozialen Geschichte Englands. Leipzig, Duncker und Humblot. 1881.
Gijsbert Karei Graaf van Hogendorp. Bijdragen tot de huishouding van staat in het koningrijk der Nederlanden. 's-Gravenhage, De Wed. Johannes Allart en Comp. 1820.
H. Roland Holst—van der Schalk. Kapitaal en Arbeid in Nederland. Amsterdam, A. B. Soep. 1902.
Cd. Busken Huet. Het land van Rembrand. Haarlem, H. D. Tjeenk Willink. 1886.
Huizenbouw in Nederland. De Economist, 1884.
Sir Robert Hunter. The re-flow from town to country. The nineteenth Century and after, no. 334. 1904.
K. Th. von Inama—Sternegg. Deutsche Wirthschaftsgeschichte. Leipzig, Duncker und Humblot. 1878 —
Pastoor Kaag. Het werkvolk en het spoor. Katholiek Sociaal Weekblad. 1904.
J. de Bosch Kemper. Geschiedkundig onderzoek naar de armoede in ons vaderland. Haarlem, Erven Loos j es. 1860.


W. Kersseboom. Probable meenigte des volks. 's-Gravenhage, H. Bakhuisen en J. Gaillard. 1740.
Mr. H. J. Koenen. Geschiedenis der Joden in Nederland. Utrecht, C. van der Post. 1843.
Mr. H. J. Koenen. Geschiedenis van de vestiging en den invloed der Fransche vluchtelingen in Nederland. Leiden, S. en J. Luchtmans. 184Ó.
Mr. H. J. Koenen. Voorlezingen over de geschiedenis der nijverheid in Nederland. Haarlem, A. C. Kruseman. 1856.
Cornelis de Koning. Tafereel der stad Haarlem. Haarlem, de Wed. A. Loosjes Pzn. 1807.
De Koopman, of bijdragen ten opbouw van Neerlands koophandel en zeevaart. Amsterdam. 1768—'76.
Dr. R. Kuczynski. Der Zug nach der Stadt. Stuttgart, J. G. Cotta'schen Buchhandlung. 1897.
J. Kuyper. Holland en de overige provinciën. De Economist, 1852.
J. Kuyper. Middelen van bestaan te Amsterdam. De Economist, 1852.
K. Lamprecht. Deutsche Geschichte. Freiburg, Fr. Heyfelder. 1894. —
Etienne Laspeyres. Geschichte der volkswirthschaftlichen Anschauungen der Niederlander und ihrer Litteratur zur Zeit der Republik. Leipzig, S. Herzel. 1863.
E. Levasseur. La population franqaise. Paris, Arthur
Rousseau. 1891.
F. B. Löhnis. Het verval van Engelands landbouw. De
Economist. 1903.
Ach. Luchaire. Manuel des institutions franqaises. Paris, Hachette et Comp. 1892.
Mr. Elias Luzac. Hollands Rijkdom. Leyden. 1780—'83.


Lord Macaulay. History of England. London, Longman, Green, Longman, Roberts and Green. 1864.
Dr. Karl Menne. Die Niederlander als Nalion. Ha'le a. S., Gebauer—Schwetschke Druckerei und Verlag. 1903.
Millin. The village problem. London, Schwan, Sonnenschein und Co. 1902.
G. J. Mulder. De voeding van Nederlanders. Rotterdam, H. A. Kramers. 1854.
N. P. Muller. Onze grootste steden. Staatkundig en staathuishoudkundig jaarboekje. 1883.
Mr. S. Muller Fzn. Schetsen uit de middeleeuwen. Amsterdam, S. L. van Looy. 1900.
B. G. Niebuhr. Cirkularbriefe aus Holland. Hamburg, Fr. Perthes. 1842.
Edm. Nicolaï. Rapport, aangeboden aan de demographische afdeeling van het 13e congres voor hygiëne en demographie, te Brussel gehouden van 2—8 September 1903.
„ Mr. F. S. van Nierop. De immigratie en de emigratie te Amsterdam. De Economist, 1893.
Dr. Phil. Otto Pringsheim. Beitrage zur wirthschaftlichen Entwickelungsgeschichte der vereinigten Niederlande im 17. und 18. Jahrliundert. Leipzig, Duncker und Humblot. 1890.
Mr. O. van Rees. Geschiedenis der staathuishoudkunde in Nederland tot het einde der achttiende eeuw. Utrecht, Kemink en Zoon. 1865.
Mr. O. van Rees. Verhandeling over de: Aanwijsing der politike gronden en maximen van de Republike van Holland en West-Vrieslant. Utrecht, B. Dekema. 1851.


K. Reyne. Ontvolking van het platteland. Vragen des Tijds. 1902.
K. Reyne. De uittocht der plattelandsbevolking. Haarlem, de Erven F. Bohn. 1904.
James E. Thorold Rogers. Six centuries of work and wages. London, Sonnenschein. 1884.
W. Roscher. Ansichten der Volkswirthschaft. Leipzig und Heidelberg, C. F. Winter'sche Verlagshandlung. 1878.
W. Roscher. System der Volkswirthschaft. Stuttgart, J. G. Cotta'schen Buchhandlung. 1881.
Dr. E. Roth. Die Wechselbeziehungen zwischen Stadt und Land in gesundheitlicher Beziehung und die Sanirung des Landes. Braunschweig, Friedrich Vieweg und Sohn. 1903.
De uitbreiding van Rotterdam. Statistisch en staathuishoudkundig jaarboekje. 1858.
G. Rümelin. Reden und Aufsatze. Freiburg, J. C. B. Mohr. 1894.
Jhr. W. F. Sandberg. De volkstelling van 1859. Tijdschrift voor staathuishoudkunde en statistiek door B. \V. A. E. Sloet tot Oldhuis. Deel XXII. 1864.
A. Sassen. Een blik op de nijverheid en den toestand der arbeiders te Tilburg. Staatkundig en staathuishoudkundig Jaarboekje. 1871.
G. Schmoller. Grundrisz der allgemeinen Volkswirthschaftslehre. Leipzig, Duncker und Humblot. 1900—'04.
Heinrich Sohnrey. Der Zug vom Lande und die soziale Revolution. Leipzig, Reinhold Werther. 1894.
Werner Sombart. Der moderne Kapitalismus. Leipzig, Duncker und Humblot. 1902.


Werner Sombart. Die deutsche Volkswirthschaft im neunzehnten Jahrhundert. Berlin, Georg Bondi. 1903.
L. P. van de Spiegel. Historie van de satisfactie van Goes. Goes, J. Huisman. 1777.
Nic. Struyck. Nader ontdekking van den staat van 't menschelijk geslagt. Amsterdam, P. Meyer. 1753.
J. P. Suszmilch. De goddelijke orde, hcerschende in de veranderingen van het menschelijk geslacht, uit de geboorte, het sterven en de voortplanting van hetzelve beweezen. Amsteldam, P. Meyer. 1770—'72.
Mr. M. W. F. Treub. Bevolking en bevolkingstheorieën. Vragen des Tijds. 104.
Mr. M. W. F. Treub. Een drietal hoofdstukken uit de geschiedenis der staathuishoudkunde. Haarlem, H. D. Tjeenk Willink en Zoon. 1899.
Emile Vandervelde. L'exode rural et le retour aux champs. Paris, Félix Alcan. 1903.
Mr. S. Vissering. Herinneringen. Amsterdam, P. N. van Kampen. 1863—'72-
Mr. N. J. E. de Voogt. Iets over de bevolking van Rotterdam over 1896. Dë Economist. 1897.
Mr. N. J. E. de Voogt. Iets over de bevolking van Rotterdam over 1896, 1897 en 1898. De Economist. 1899.
J. Wagenaar. Beschrijving van Amsterdam. Amsterdam, Isaak Tirion. 1760.
H. G. Wells. Anticipations. London, Chapman and Hall, LD. 1902.
Wirminghaus. Stadt und Land unter dem Einflusz der Binnenwanderungen. Jahrbücher für Nationalökonomie und Statistik. Dritte Folge, IX. 1895.


J. Zeehuysen. De bevolking ten platten lande in Salland, kwartier Overijsel. Tijdschrift voor staathuishoudkunde en statistiek door B. W. A. E. Sloet tot Oldhuis. Deel VI. 1847.
De bevolking ten platten lande in Zeeland. Tijdschrift voor staathuishoudkunde en statistiek door B. W. A. E. Sloet tot Oldhuis. Deel VII. 1848.
BRONNEN.
De algemeene nationale tentoonstelling te Haarlem. Haarlem, 1861.
Uitkomsten van het onderzoek naar den toestand van den landbouw in Nederland, ingesteld door de Landbouw-commissie, benoemd bij Koninklijk besluit van 18 September 1886, No. 28. 's-Gravenhage, Gebr. van Cleef. 1890.
Verslag der wereldtentoonstelling te Londen in 1862. 's-Gravenhage, Gebr. J. en H. van Langenhuysen.
1 SfH-
Verslagen van den toestand der gemeenten, door Burgemeester en Wethouders aan den raad gedaan volgens Gemeentewet, art. 182. 1850. —
De wereldtentoonstelling te Weenen. Rotterdam, Nijgh en Van Ditmar. 1874.
VOOR DEN STAND DER BEVOLKING.
Rapport van de commissie tot de telling en verdeeling van het volk van Holland. 1796.
Uitkomsten der algemeene tienjaarlijksche volkstellingen, gehouden 16 Nov. 1829, 1 Jan. 1840, 19N0V. 1849, 31 Dec. 1859, 1 Dec. 1869, 31 Dec. 1879, 31 Dec. 1889, 31 Dec. 1899.


VOOR DEN LOOP DER BEVOLKING.
Jaarboekje van Lobatto. 1826—1849.
Statistisch jaarboekje. 1851—1856.
Statistisch jaarboek. 1857—1868.
Statistische bescheiden. 1867—1876.
Bijdragen tot de algemeene statistiek van Nederland. 1877—1878.
Statistiek van den loop der bevolking in Nederland. 1879—1903.
VOOR ANDERE STATISTISCHE GEGEVENS.
Staatkundig en Staathuishoudkundig jaarboekje. 1849— 1884.
Jaarcijfers. 1885. —
Statistisch jaarboek van Amsterdam. 1895. — Mededeelingen van het gemeentelijk statistisch bureau te Amsterdam over de inkomstenbelasting. 1897.


STELLINGEN.
i.
De trek der bevolking naar Rome vond in den keizertijd niet uit economische overwegingen plaats.
2
Onder stad moet in den tegenwoordigen tijd de groote gemeente worden verstaan.
3-
De zoogenaamde „trek naar de stad" is de trek naar de arbeidsgelegenheid.
4-
Het is wenschelïjk, dat vestiging en vertrek in de officiëele statistiek verdeeld worden naar de grootte der Nederlandsche gemeenten.


5-
Tegen de bewering van Mr. N. G. Pierson, dat, „voor de verbruiksleer in de economische wetenschap geen plaats is," valt veel aan te voeren. (Leerboek der Staathuishoudkunde deel I,
P- 49-)
6.
Het verschil tusschen mannen- en vrouwenloon steunt in hoofdzaak op gewoonte.
7-
De regeling van het leerlingwezen in het ontwerp „Arbeidswet 1904" (ingediend bij Koninklijke Boodschap van 6 Januari 1904) verdient geen aanbeveling.
8.
Het lidmaatschap van den gemeenteraad vangt aan met de goedkeuring der geloofsbrieven.
9-
De gemeenteraad is bevoegd een verordening op winkelsluiting vast te stellen.
10.
De staat is deels een organisme en deels een organisatie.


11.
De deelen van den bondsstaat zijn geen staten.
12.
Afstand van grondgebied bij verdrag afhankelijk te stellen van de toestemming der bewoners, is strijdig met het volkenrecht.
13-
Onder „het personeel der hospitalen en ambulances" genoemd in art. 2 der Overeenkomst voor de verbetering van het lot der gewonde krijgslieden in de legers te velde van 22 Aug, 1864 moet ook het personeel der vrijwillige ambulances gerekend worden.
14.
In stede van aan de gemeente slechts de bevoegdheid te geven de bij de wet genoemde belastingen uit te schrijven, is het wenschelijk de belastingen, die zij niet mag heffen, te bepalen en haar overigens met behoud der koninklijke goedkeuring volledige vrijheid te geven.
15-
Te recht laat het ontwerp „Wetboek van Administratieve Rechtsvordering" (ingediend bij


Koninklijke Boodschap van 17 Februari 1905) een aanklacht in zake van alle administratieve daden wegens wetschennis toe.
o
16.
Artt. 122 en 123 van het Reglement op het beleid der Regeering van Nederlandsch-Indië moeten vervallen.





Si