TYP. A. W SIJTHOFF, LEIOEN.


DE ZEVEN BRIEVEN VAN IGNATIUS IN DE KORTE RECENSIE.
<•
H. F. SCHIM VAN DER LOEFF G L.zn.











ONDERZOEK
NAAK DE HERKOMST EN DE STREKKING DEK ZEVEN BRIEVEN VAN IGNATIUS IN DE KORTE RECENSIE.





ONDERZOEK
kaar de HERKOMST en de STREKKING der ZEVEN BRIEVEN van IGNATIUS in de KORTE RECENSIE. -:-
ACADEMISCH PROEFSCHRIFT
TER VERKRIJGING VAN DEN GRAAI) VAN
DOCTOR IN DE GODGELEERDHEID
AAN DE RIJKSUNIVERSITEIT TE LEIDEN,
OP GEZAG VAN DEN RECTOR-MAGNIFICUS
Dr. W. EINTHOVEN,
HOOGLEERAAR IN DE FACULTEIT DER GENEESKUNDE,
VOOR DE FACULTEIT TE VERDEDIGEN op 22 FEBRUARI 1906, des namiddags te 2 uur,
DOOR
H. P. SCHIM VAN DER LOEFF G.L.zn.,
GEBOREN TE UTRECHT.
leiden. — a. w. sijthoff.
1906





AAN MIJN OOM
H. P. SCHIM VAN DER LOEFF.
EMERITUS PREDIKANT.





De voltooiing van dit proefschrift biedt mij een welkome aanleiding tot het uitspreken mijner erkentelijkheid jegens de Professoren der Theologische Faculteit, waaronder liet mij vergund zij hier tevens de Hoogleeraren Oort en Groenewegen te begrijpen. Zeker niet minder dan aan Uw onderwijs in de collegezaal, heb ik te danken aan Uw groote welwillendheid en hulpvaardigheid, daarbuiten mij betoond.
In het bijzonder geldt dit van U, Hooggeleerde Lake. Terwijl ik geen gelegenheid had Uw lessen te volgen, heb ik in ruime mate genoten van Uw raad en voorlichting bij het samenstellen dezer verhandeling. Aanvaard mijn hartelijken dank voor Uw zeer gewaardeerde hulp.
Niet minder ben ik verschuldigd aan Uw voorganger. Het was onder den invloed van Prof. Van Manen dat ik mij tot deze studie zette, en met de smart over zijn gedwongen afscheid mengde zich de groote teleurstelling, dat ik zijn oordeel over mijn werk niet meer mocht vernemen.
Hij was de tweede die heenging. Met innigen weemoed herdenk ik den man wiens invloed op mijn vorming ik zoo sterk heb ervaren. Uw nagedachtenis, diepbetreurde Tiele, is mij onvergetelijk.
Bij het afdrukken dezer verhandeling was Uw hulp, Hooggeleerde Verdam, mij een heerlijke steun. De nauwe betrekking, waarin ik tot U mocht komen te staan, schonk mij het voorrecht van Uw leerzamen omgang. Gaarne grijp ik deze gelegenheid aan, U daarvoor mijn hartelijken dank uit te spreken
Op hoogen prijs stel ik het, mijn waarde Oom, dat ik dit proefschrift aan U mag opdragen. Aanvaard het, als een klein bewijs van erkentelijkheid voor de hartelijke belangstelling en vriendschap, die ik Uwerzijds steeds mocht ondervinden.
Doesburg, Februari 15)06.


-


INHOUD.
Hoofdstuk I.
Bladz
De stand van zaken I 15
§ 1. Inleiding j
Omschrijving van het onderwerp 1. De lange recensie 2. De kortere recensie sinds 1644 voorwerp der historische kritiek 2. De hypothese-Cureton 3. De stand van zaken na 1873 bi. 4. De bezwaren tegen de echtheid gegroepeerd 5. Wijze van behandeling H. Aanduiding der Hss. en tekstuitgaven 9.
§ 2. Literatuur 10
l)e literatuur vóór 1873 bl. 10. Zahn's „Ignatius van Antiochien" 11.
Lightfoot's „The Apostolic Fathers" t2. De literatuur sinds 1873 bl. 13.
Hoofdstuk II.
Ignatius van Antiochië 16—58
§ 3. Testimonia Veterum 
•Slechts die getuigenissen opgenomen, welke onafhankelijk van de Brieven zijn 16. Irenaeus 16. Origenes, Eusebius 17. Athanasius 1!t.
Joannes Mon., Hiëronymus, Deutero-Ignatius, Chrysostomus, Rufinus, Theodoretus, Johannes v. Aulioch., Socrates 20. Acta Romana, Acta Antiochena, Malalas 21. Chronicon Paschale, Mndabbar, Syrische kroniek 22.
§ 4. Het Martvrium van Ignatius 22
Verschillende opgaven van Ignatius' stertjaar 22. Eusebius' Kroniekbericht 23. Harnack's beschouwingen hierover 23. De dubbele recensie der Kroniek 25. Betrekkelijke waarde dezer opgaven 27.
V olgens de Kroniek sterft Ignatius te Antiochit1, volgens de Kerk-


INHOUD.
Ëladz.
geschiedenis te Rome 27. F.usebius' „verzwegen bron" 29. De beide overleveringen na Enseliius vermengd 30. De AntiochiP-traditie geloofwaardiger dan de Rome-traditie 31. Het onderhond met Trajanus historisch; het behoort oorspronkelijk in de Antiochifi-traditie 34.
Malalas een uit vele getuigen voor de AntiochiP-traditie 35. Zijn getuigenis ten onrechte door Lightfoot verworpen 37. Trajanus'
verblijf te Antiochië 39. Ignatius' sterfjaar 43. De aardbeving 44. $
Ignatius' stertdag 44. Conclusie 46. Hoe de Rome-traditie kon ontstaan 4fi.
§ 5. De Ignatius der Brieven 47
Ignatius' dubbele naam 47. Schrijver en held te onderscheiden 48. De schrijver verkeert niet in den toestand, voor den held ondersteld 49. Dit blijkt uit de berichten aangaande Ignatius' gevangenschap 50, uit de beschouwing over het martelaarschap 51, uit de voorstelling van Ignatius' positie 52. De bede voor de Antiocheensche gemeente heeft geen betrekking op vervolgingen 54. maar op onderlinge twisten 55. Conclusie 58.
Hoofdstuk III.
Aard en Samenstelling van het werk 59—124
§ 6. De Briefvorm 59
Oordeel der critici 59. De gefingeerde brief geen „bedrog" 59. De adressen slechts inleidingen 61. De briefvorm inkleeding, maar de schrijver tracht niet dit te bemantelen 63. Schijnbaar bestaat een persoonlijke betrekking tusschen schrijver en geadresseerden 66.
Twee onvereenighare voorstellingen van de gemeenten 67; deze zijn voor den schrijver niet reëel: hij denkt zich zijn lezers in ruimer kring 69. De Smyrnasche gemeente volgens Sm. en volgens Pol. 70.
Geen persoonlijke betrekking tusschen Ignatius en Polycarpus 71.
De in de Brieven genoemde personen dienen ter illustratie 72. Geen aannemelijke reden voor het zenden van deze brieven 75, ook niet van Rom. 76.
§ 7. De eenheid 78
Vormen de zeven Brieven één geheel'? 78. Sommigen scheiden Rom. de VI af 79, op grond van de volgorde in verschillende bundels 80, van het onderscheid in de bewerking door Dt. Ignatius 80,
van de getuigenissen der Patres 81. Eusebius' „opsomming" achten


INHOUD.
zij geen bezwaar 82. Zahn verwerpt de eenheid van liet werk:
Renan, Vfllter, Bruston de eenheid van auteur 83, mede op grond van Origenes' getuigenis 83. van verschil in stijl 84 daar de overeenkomst navolging is 88, van verschil in strekking 88, van 'sschrijvers verhouding tot de geadresseerden 89, van do afwijkende voorstelling aangaande zijn positie 91 en lot 92. daar de overeenstemming navolging verraadt 93. Hun argumentatie verworpen 94. Conclusie 95.
§ 8. De volgorde 95
Volgorde in verschillende bundels 95. Oordeel der critici 96. De Euscbiaansche volgorde de oorspronkelijke 97, en door den schrijver als blijvend bedoeld 98. Et. is de eerste brief en in de volgende wordt telkens bekendheid van de voorafgaande ondersteld 98. Conclusie t()2.
§ y. Lucianus' negi tij? Flefteyglvov TsAtiir^g . . . 102
Lucianus' werken bevatten geen toespelingen op de Christenen 102. Overeenkomst tusschen Peregrinus en Ignatius 103.
Oordeel der critici 104. De beteekenis dier overeenkomst overdreven 105. De Briefschrijver afhankelijk van Lucianus 108. Ignatius de betere tegenhanger van Peregrinus 108. Overeenstemming in spraakgebruik 113. Conclusie 11(>.
§ 10. Andere gebruikte geschriften 117
Beperking der opgave 117. Critici 117. „Ignatius" afhankelijk van een bundel Paulus-brieven 117 en van Hndl. 121. Invloed der Johannetsche literatuur 122. 's Schrijvers bekendheid met de synoptische evangeliegeschiedenis 123. Conclusie 123.
Hoofdstuk IV.
Tijd van ontstaan 125—202
§ 11. De plaats van herkomst 125
Onbetrouwbaarheid der overlevering 125 Nationaliteit van den schrijver 12ti. De Brieven uit Rome herkomstig 127. Het adres van Rom. 127. Latinismen 128. Waarom geen bisschop van Rome vermeld wordt 129.


INHOUD.
Bladz
§ 12. Inrichting en bestuur der .... 130
Verschillend gebruik van ixxlmaia 130. H xa!*oiix<i ixxli/aia 131. De plaatselijke gemeenten georganiseerd 134. De schrijver kent een episkopaat 135. De bisschoppen hebben locale macht 136.
Poging tot uitbreiding hunner autoriteit 136. Presbyters en diakenen 137. De laatsten geen bestuurders 138. „Geestelijken en leeken" 140. Verheffing van den bisschop ten koste der presbyters 141. Ideaal en werkelijkheid in de episkopaatsvoorstelling der Rriever. 143. Conclusie 144. Afweer van bezwaren 145.
§ 13 De gemeentelijke eeredienst 140
Beteekenis van den lgnatiaanschen eeredienst voor de dateering der Brieven 146. Groote waarde gehecht aan godsdienstige samenkomsten 146. Eucharistie 147. Proseuche en Agape 148.
Zahn's onderscheiding tusschcn Gebetsgottesdienst en Abendmahlsgottesdienst 149. ten onrechte gegrond op de eenheid van eucharistie en agape 150. De eucharistie een sacrament 154. de agape nief 155. Zahn's dateering 155 verworpen 156.
§ 14. Het dogmatisch standpunt van den schrijver 157
's Schrijvers dogmatiek een wankel steunpunt voor de tijdsbepaling 157. Bestreden ketterijen 159. Oordeel der critici 159.
Twee onderscheiden richtingen 161 : Judaïsme 162 en docetisme 164.
's Schrijvers verhouding tot het Paulinisme 168: tot deJohanneïsche richting 171. Kent „lgnatius" uitgewerkte gnostische systemen ? 173. Mgn 87 bl. 173. Invloed der gnostieken 176. Conclusie 177.
§ 15. Het getuigenis van Polvcarpus' brief aan de Philippiërs 178
Beteekenis van dit getuigenis 178. Oordeel der critici 179.
Geen der oplossingen bevredigend 180. De brief geïnterpoleerd 182.
Punten van aanraking met de Ignatianae 183. Inwendige argumenten 183. lrenaeus' getuigenis 184. Latere getuigenissen onbelangrijk 185. De vijftien interpolaties 186. Het getuigenis van den oorspronkelijke» brief 189. Deutero Polycarpus en „lgnatius" 190.
Afweer van bezwaren 191.
§ 16. Oudere en jongere geschriften 192
Oordeel der critici 192. lrenaeus' getuigenis gehandhaafd 192.
Clemens Alex., Origenes, Eusebius 193. Kent „lgnatius" een N. T. ? 194. Hnóotolo; 194. Eiiayyii.tot 195. Phd 8 bl. 195. Jonge woorden 197: XmaTiavoi 198: de andere van geen belang 200. Conclusie201.


INHOUD.
Hoofdstuk V.
Bladz.
Slotsom 203 209
§ 17. De strekking 203
Oordeel van Pol. Php. 13 bl. 203. 's Schrijvers actualiteit 204.
Uitwendige en inwendige gevaren 204. Réville's oordeel verworpen 205. Conclusie 205.
§ 18. Besluit 206
Ignatius, de held der Brieven 206. Keuze der geadresseerde gemeenten 207. blijiiopa/aiv-traditie 207. Harnack's bezwaar tegen de Romeinsche herkomst afgewezen 208. Conclusie 209.
I. Bronnenregister 211
II. Literatuurregister 216
Stellingen.
CORRIGENDA.
Blz. 60, noot 1.... didaxij lees
„ 109, N°. 14, kol. 3.... Ef 20 lees Ef 19.
r 128, r. 15 v. o.... desorter lees desertor.
„ 147, noot 2 a. w. 13 [zie enz. lees a. w. [zie enz.
„ 175, noot 3.... 1894, S. 184. lees 1894, I S. 184.





HOOFDSTUK I.
De stand van zaken.
§ 1. Inleiding.
Deze verhandeling is oorspronkelijk geschreven ter beantwoording van een prijsvraag, in 1902 door de Faculteit van Godgeleerdheid te Leiden uitgeschreven; in min of meer gewijzigden vorm bied ik haar nu de Faculteit als Proefschrift aan.
De Faculteit verlangde „eene verhandeling over de herkomst en de strekking der zeven brieven van Ignatius in de zoogenaamde kortere recensie." In dit proefschrift heb ik me tot de hier gestelde opgave beperkt. Het wil niet meer zijn dan een onderzoek naar herkomst en strekking van de bedoelde geschriften. Niet — ik leg er nadruk op — een bijdrage tot de kennis van het Oud-Christelijk voelen en denken; het is voorwerk daartoe, en, zie ik wèl, op dit oogenblik noodzakelijk voorwerk.
De termen, waarin de mij dus gestelde opgave is vervat, bepei ken dit onderzoek op het ruime veld der Ignatiaansche kwestie tot de vraagpunten die in de laatste dertig jaren aan de orde zijn gesteld: „Zeven brieven" — het is inderdaad een uitgemaakte zaak, dat de zes Grieksche en de vier Latijnsche blieven, die de kerkelijke traditie evenzeer aan Ignatins toeschrijft, in later eeuwen daar bij gevoegd zijn; „in de zoogenaamde kortere recensie — het is werkelijk een overwonnen


standpunt, de prioriteit, hetzij van de meer uitgebreide (Grieksche en Latijnsche) lezing, hetzij van den korteren (Syrischen) vorm, te verdedigen. „De zeven brieven der korte recensie", ziet daar den bundel over welks herkomst en strekking in onze dagen kan worden gestreden.
Tot in de zeventiende eeuw was het eveneens slechts ééne verzameling Ignatianae — hoezeer een geheel andere, dan die waarover deze bladzijden handelen — welke voor Westersche geleerden een voorwerp van onderzoek uitmaakte. Eigenlijk is dit te veel gezegd. Zoodra van kritisch onderzoek sprake kan zijn, worden vier brieven, alleen in 't Latijn voorkomend, als middeleeuwsche produkten erkend en zoo uit de verzameling Ignatianae geweerd; het waren twee brieven van Ignatius aan den apostel Johanues, één van Ignatius aan de Heilige Maagd, en een antwoord van Haar aan den schrijver. Het was dus een bundel van dertien brieven '), gewoonlijk als „lange recensie" aangeduid, die den critici in handen kwam. Deze bundel bleek een geschikt terrein voor kritische operaties. De vermelding van slechts zeven Iguatiaansche brieven bij Eusebius (Kerkgeschiedenis III : 36), de kortere vorm van Ignatius-citaten bij de oudere Patres, tal van anachronismen in de overgeleverde brieven, wekten twijfel aan de echtheid van wat zich als OudChristelijk aan kwam bieden; en omdat enkele dier anachronismen betrekking schenen te hebben op de suprematie van Rome, en menige plaats min of meer rechtstreeksche bewijzen bevatte voor de apostolische instelling van het episkopaat, waren het vooral de Hervormden, bij wie die twijfel sterk was.
Ussher ontdekte — en publiceerde 2) in 1644—een tweetal Latijnsche Hss., die o. m. de zeven door Eusebius vermelde brieven (ad Romanos als onderdeel van een martyrium) bevatten, in korteren vorm dan den tot nu toe bekenden, maar overeenkomend met de citaten der oudere kerkvaders. Van dit jaar 1644 af kan men spreken van een „korte recensie." Met
') Zie het lijstje in § 8, 4Jf kolom.
a) Jakobi Usserii Polycarpi et Ignatii Epistolae, Oxoniae 1044.


Ussher begint de geschiedenis harer kritiek; uitvoerig is deze bij Lightfoot ') te vinden — ik stip het volgende aan.
Reeds twee jaar later, 1046, gaf Voss den Griekschen tekst van zes brieven der korte recensie: „ex Bibliotheca Florentina" — ad Rom. ontbrak in het geschonden Hs. dat hem ten dienste stond, maar werd met behulp van lauge recensie en oude vertalingen gereconstrueerd. Deze gaping werd in 1(589 door Ruinart2) aangevuld.
De echtheid ook van dit zevental bleef niet onbestreden. In 16Ü6 verscheen Daillé's geruchtmakend werk: „De scriptis quae sub Dionysii Areopagitae et Ignatii Antiocheni nominibus circumferuntur Libri Duo; quibus demonstratur illa subdititia esse, diu post martyrum quibus falso tribuuntur obitum ficta." Zonder onderscheid, ja, volgens zijn bestrijders zonder onderscheiding, verwerpt hij alle genoemde brieven als onecht. Zes jaar later antwoordde Pearson met: „Vindiciae Epistolarum S. Ignatii , een titel, die voldoende de hoofdstrekking van het werk doet kennen.
Hoewel beiden hun aanhang hebben, en de strijd gaande
blijft, duurt het 150 jaren, eer nieuwe wapens en een nieuwe
vechtwijze dien strijd verlevendigen. Het is de ontdekking van
Cureton, waaraan deze hernieuwde belangstelling in de Igna-
tiaansche kwestie te danken was. In de Syrische Hss. van
het Britsch Museum ontdekte hij een drietal Ignatius-brieven,
een aan Polycarpus, een aan de Efesiërs, en een aan de
Romeinen, in een nóg korteren vorm dan die der „korte
recensie". Dit kleiner aantal èn de kortere lezing verlokten
hem tot de hypothese hier den oorspronkelijken authentieken
Ignatius te hebben gevonden, een hypothese die hij in een
drietal werken, van 1845, '46 en '49, nader toelichtte en verdedigde.
In de kwart-eeuw, die dan volgt, doorleeft de korte recensie bange dagen. Van twee zijden wordt storm op haar geloopen;
') J. B. Lightfoot, The Apostolic Fathers, London, 1885. -) Ruinart, Acta Martyrum, (Uitgave 1731, p. 15—18).


Curetou en zijn medestanders Bunsen, Kitsch], Weiss e. a. willen haar omverwerpen oni op haar pninhoopen de Syrische brieven als de oorspronkelijke op te richten; Baur en Hilgenfeld met hun aanhang willen met de korte recensie ook deze neerhalen; Denzinger, Uhlhorn, Petermann en Merx echter (deze heide laatsten mede op grond van de Armenische vertaling) verdedigen de prioriteit én de echtheid der korte recensie.
De groote werken van Zahn, 1873, en Lightfoot, 1885, beslissen voorgoed in de door Cureton opgeworpen strijdvraag. In zijn nadeel! Zij beslissen niet in alle vragen die de Ignatiaansche kwestie den critici stelt, al willen sommigen, m. n. Harnack en E. von der Goltz, het wel zoo doen voorkomen. Na de verkregen eenstemmigheid dat de zeven brieven deikorte recensie de oudste van de ons bewaard gebleven Ignatiaansche bundels vormen, loopen in velerlei richtingen de meeningen over dezen bundel uiteen. Sommigen meenen hier voor zich te hebben: zeven werkelijke brieven, werkelijk van de hand van Ignatius, na Petrus den tweeden bisschop van Antiochië; op deze basis worden onze brieven natuurlijk gewichtige historische documenten, die een trouw beeld geven van de kerkelijke toestanden in het begin der tweede eeuw, m. n. van bestuur en inrichting der gemeenten en van orthodoxe en kettersche leerstukken; historisch wordt dan de Christenvervolging te Antiochië en Ignatius' veroordeeling door den stadhouder; historisch wordt zijn reis als gevangen man, zijn ontmoeting met Polycarpus, en alle andere gebeurtenissen waarvan de brieven melding maken; alles tusschen de jaren 100—118 „without attempting to fix the year more precisely"; aldus Zahn, Funk, Lightfoot, Réville. Anderen erkennen onze geschriften wel als echte brieven, werkelijk van de hand van Ignatius van Antiochië, maar plaatsen ze een vijf-en-twintig-tal jaren later; zoo Harnack, Von der Goltz. Een derde partij verklaart zoowel het auteurschap van Ignatius als den briefvorm tot inkleeding, het geheel tot een fictie uit later tijd; hun dateeringen loopen van de helft der tweede tot het begin der derde eeuw; hiertoe behooren Hilgenfeld, Killen, Van Loon,


Johnson, Jenkins, Van Manen, Holtzmann. Deze allen handhaven de eenheid van het werk. Een andere groep meent een splitsing te moeten maken, en ziet dan in een gedeelte: echte brieven, werkelijk van Ignatius' hand — in de rest een pseudepigraphische navolging uit later tijd (Renan, E. Bruston); terwijl ten slotte Völter alléén, de echtheid van den briefvorm voor een deel van den bundel handhavend, van alle zeven het auteurschap aan Ignatius van Antiochië ontzegt.
Dit zijn de opvattingen die in de laatste dertig jaren van verschillenden kant zijn verdedigd; met die alle moet in deze verhandeling rekening gehouden worden.
Wie nu in 1905 over de Ignatiaansche kwestie schrijft, behoeft niet te vragen óf er soms bezwaren tegen de „echtheid" konden worden ingebracht; die bezwaren bestaan en zijn uitgesproken, wij hebben slechts de gegrondheid ervan te onderzoeken. Ze alle nog eens op te sommen, dunkt me overbodig; ze zijn bekend genoeg, en overigens in beknopten vorm samengevat door Dr. van Loon ') en door Jenkins 2).
Als hoofdverdedigers van de echtheid tot eiken prijs mogen Zahn en Lightfoot gelden. De uitkomsten van hun onderzoek kunnen we (voor zoover het de „korte recensie" betreft) aldus samenvatten: de zeven brieven zijn +110 geschreven, de vier eerste van Smyrna, de drie andere van Troas; door den bisschopmartelaar Ignatius van Antiochië, terwijl hij als gevangen man van Syrië naar Rome werd getransporteerd, om daar, krachtens een vonnis te Antiochië geveld, den wilden beesten te worden voorgeworpen s).
De bezwaren tegen deze zienswijze vallen in drie groepen:
') J. van Loon, Theologisch Tijdschrift 1886, hl. 569 586.
:) R. C. Jenkins, Ignatian Difficulties and Historie Doubts. Two Letters. London; Folkestone, 1890.
®) Bij vragen, de „echtheid" betreffende, is in den regel alléén Lightfoot's oordeel, als representatief, vermeld. Door zijn medestanders toch wordt hij óf ronduit, óf blijkens hot gebruik van zijn werk gemaakt, als leider van hun partij erkend. Slechts waar onderling verschil bestaat, is het oordeel der anderen mede vermeld.


A, die welke tegen 't auteurschap van Ignatius zijn gericht; deze worden in Hoofdstuk II behandeld. B, die welke op den aard van het werk gegrond zijn; deze komen in Hoofdstuk III ter sprake. C, chronologische bezwaren; hierover Hoofdstuk IV.
De kracht dier bezwaren moet zooveel mogelijk onafhankelijk van de andere worden bepaald. Wanneer Réville ') schrijft : „Ce n'est pas 1'histoire de 1'évèque d'Antioche qui peut contribuer a établir ou a reuverser 1'authenticité des Epitres; c'est au contraire 1'examen de celles-ci qui doit confirmer ou infirmer les renseignements historiques sur leur auteur", zegt hij m. i. een waarheid en een onwaarheid. Een waarheid, in zooverre het onderzoek naar de lotgevallen van Ignatius van Antiochië uitsluitend over diens lot en leven opheldering geven mag — een onwaarheid, in zooverre hij bij dit onderzoek op de, reeds als echt erkende, brieven wil steunen! — Zooveel mogelijk onafhankelijk van elkaar moeten de verschillende groepen van bezwaren behandeld worden. Vaak stellen zich bestrijders der „echtheid" tevreden met op één enkel punt storm te loopen, meenende daarmee de geheele vesting te veroveren. Zoo grondt b. v. Volkmar2) de onechtheid der brieven op het feit dat de Antiochener Ignatius nóóit naar Rome gevoerd is; maar Dr. Völter3) levert het bewijs, hoe onvoldoende een dergelijke flankaanval is, wanneer hij, onder aanvaarding en verdediging van Volkmar's conclusie aangaande Ignatius, de echtheid deibrieven handhaaft, slechts ze aan een anderen Ignatius toeschrijft! — Zooveel mogelijk onafhankelijk van elkaar.... het blijkt soms ondoenlijk! Zoo wordt de eenheidsvraag onder B. behandeld; maar we worden onder A. gedwongen er op vooruit te loopen, onder C. er heen terug te grijpen.
Hoewel in het algemeen de vraag naar den naam van den schrijver van een Oud-Christelijk geschrift van weinig belang
') J. Réville, Revue de 1'Histoire des Religions XXII, 1890, p. 11. :) (ï. Volkmar, in: Rheinisches Museum, N. F. XII, 1857, S. 481—511. Dezelfde, Handbuch zur Einleitung in die Apokryjiben, Tilbingen, 1860, 1. ') I). Völter, Theologisch Tijdschrift 1886, hl. 114 136.


is, en b v. liet oordeel vau Killen die eeu onderzoek naar de verschillende recensies onbelangrijk vindt ómdat liet „forgeries" zijn, niet kan worden onderschreven; immers elk geschrift, hoé de schrijver heeten moge, is belangrijk als kenbron voor den kring en den tijd waaruit het voortkomt; — zoo dunkt het mij nuttig ons onderzoek bij den persoon van Ignatius van Antiochië te beginnen. Bedenkingen tegen vorm en inhoud van onze geschriften als brieven ingebracht, plegen te worden beant Woord met een beroep op de bijzondere omstandigheden waarin de schrijver zich bevond; mochten die omstandigheden blijken niet zoo bijzonder te zijn, dan zou dit beroep krachteloos Worden; dit te onderzoeken is dus een eerste vereischte.
Bij het onderzoek van dit punt worden, krachtens de boven noodzakelijk geachte wijze van behandeling, alleen die getuigen geraadpleegd, die onafhankelijk van de brieven zijn. Omgekeerd is in Hoofdstuk III niet gesteund op het resultaat in II verkregen.
In het vierde Hoofdstuk is slechts in zóóverre gebruik gemaakt van de uitkomsten in de beide voorgaande verkregen, dat ik me ontslagen acht van de verplichting eener opzettelijke bestrijding van Harnack's 2) dateering der brieven, welke wordt afgeleid uit den in de brieven onderstelden leeftijd van Polycarpus; die leeftijd, ongeveer vijf en veertig jaar, wordt nl. bepaald uit den toon dien Ignatius tegenover zijn collega aanslaat: „so spricht selbst ein aufgeregter Martyrer nicht zu einem HOjahrigen, auch nicht zu eiuem GOjiihrigen Mann, schon gegenüber einem 40—50jiihrigen ist die Sprache auffallend!" Eindelijk, ook bij de behandeling van 'schrijvers „dogmatisch standpunt" acht ik het nuttig aan den „aard van het werk" te herinneren, opdat we in het oog houden dat de brieven een algemeene strekking hebben.
Het meest algemeen worden de chronologische bezwaren
') W. D. Killon, The Ignatian Epistles entirely spurious, Edinburg 1886. '•*) A. Harnack, Gescliichte <ler Alt-Christlii'lion Litteratur bis Eusebius, Leipzig 1893, 11: 1 S. 4O5-40C.


erkend. Kenan, Jenkins, Réville, Haruack, trachten die voor einzelne Termini" weg te nemen, door ze tot „spatere Zusa /.e oder Correcturen" te verklaren; maar Réville moet toegeven que l'on peut soupQonner plutót que démontrer ...Derge «ke onuitgesproken verdenkingen zijn natuurlijk voor opzettelijke weerlegging niet vatbaar! Anders is dit met de pogingen door Harnack l) en Völter •) gedaan, om, bg erkenning van de chronologische bezwaren, ten minste nog de echtheid van den briefvorm (Völter) en het auteurschap van Ignatius (Harnack) uit den faillieten boedel te redden. De door hen voorgeslagen oplossingen worden in de desbetreffende paragrafen besproken.
Weliswaar hangt de geschiedenis van het episkopaat en de andere gemeenteambten voor een goed deel af van de uitkomsten van het onderzoek der Ignatiaansche brieven, en kan men zich dus moeilijk daarop beroepen tot het vaststellen van den ouderdom dier brieven, - maar de omstandigheid dat deze geschriften de éénige getuigen zijn voor 't bestaan diei am j en in 't begin der tweede eeuw, wekt rechtmatigen twijfel aan hun historische waarde. Twijfel, méér niet; geen bewijs! Hetzelfde geldt met betrekking tot den gemeentelijken Eeredienst.
De vraag naar de verhouding tusschen de Ignatianae en andere voortbrengselen der Oud-Christelijke letterkunde wordt m i 't best behandeld bij 't onderzoek naar den Aard en de Samenstelling van 't werk (Hoofdstuk III) zonder bij de tijdsbepaling (in Hoofdstuk IV) daarop te steunen. Vrijwel algemeen wordt erkend dat de Ignatianae van een, grooteren of kleineren, bundel Paulinische brieven afhankelijk zijn. Voor wie dan nu over dezen laatst en de beschouwing van Loman, Steek en \ an Manen deelen, zou de kwestie geen kwestie meer zijn.
De beantwoording van de vraag naar de strekking van onze brieven is tot het laatst (Hoofdstuk V) uitgesteld. Zij wordt bepaald door den aard van 't werk, door de tijdsomstandigheden
') A. Harnack, Die Zeit des Ignatius u.s.w., Leipzig 1878.
* D. Vfilter, Theologisch Tijdschrift 1886, bl. 114-136; 1887, bl. 272 320, Die lgnatianischen Briefe auf ihren Ursprung untersucht, Tftbingen 1891.


waaronder de schrijver leefde, duur zijn persoon, zijn kring,
zijn woonplaats.
In overeenstemming met de formuleering der opgave is van „Syrische bewerking", van „korte" en „lange" recensie gesproken, in afwijking van Lightfoot, die een „short, nu and long form" onderscheidt, en van Zalm, die een „Sammlung 13, E, A," kent Den auteur der lange recensie heb ik DeuteroIg'natius' genoemd, niet, gelijk zij beiden, Pseudo-Ignatius; hiermee toch zou, volgens de conclusie dezer verhandeling, evenzeer moeten worden aangeduid de schrijvei t ti recensie, door mij, om verwarring te voorkomen, kortweg Ignatius" geheeten. Daarentegen heb ik Lightfoot's benamingen voor de beide oudste martyriën overgenomen, aldus: Acta Antiochena (Ruinart, Colbertinum), en Acta Romana (Dresse , Vaticanum). Ook de Hss. zijn op de wijze van Lightfoot aangeduid: G en L voor die der korte recensie, g en voor ie der lange, £ voor de Syrische bewerking, A voor de Armemsc ie vertaling. Echter komen de Hss. niet dan bij uitzondering ter sprake: een overzicht ervan en een bepaling van ïun autoriteit is hier niet op zijn plaats; het zou ook overbodig zijn na de uitvoerige behandeling door Zahn en Lightfoot, wiei
uitgaven tevens de variae lectiones geven.
In hoofdzaak is de tekst van Zahn 1), als de meest verbreide gevolgd; naar zijn indeeling in capita is geciteerd, waar ij ie tweede cijfer naar den regel van 't cap. (dezelfde in Maioi en Minor) verwijst, terwijl de inscriptiones met isc. zijn aangegeven. Doorloopend zijn de teksten van Lightfoot 2), Funk ), en 1 genfeld 4) vergeleken; slechts waar de afwijking in een der e andelde plaatsen belangrijk was (gewoonlijk volgens de parap tast van g), of waar ik meende, in afwijking van hen vieren een
i) Gebhardt, Harnack, Zahn; Patrum Apostolicorum Opera, Leipzig 1876, Fase. II.
*) J. B. Lightfoot, aangehaald werk, Part II, Vol. 11.
F. X. Funk, Patres Apostoliei, Tuhingen 1001.
4) A. Hilgenfeld, lgnatii Antiocheni en Polyearpi Smyrnaei epis o ac
martyria, Berolini 1902.


coniectuur te moeten voorslaan, is dit uitdrukkelijk vermeld en gemotiveerd.
De Ignatius-bricven zijn aldus afgekort: El'; Mgn; Tr; Kom; Phd; Sm; Pol. De Polycarpus-brief aan de Philippiërs: Pol. Plip. De Paulus-brieven aan Romeinen en Efesiërs als: P. Rom. en P. Ef.
Bij de behandeling der Eenheidsvraag heb ik de zes „KleinAziatische brieven" (Völter) tegenover Rom. met een VI aangeduid.
§ 2. Literatuur.
Een overzicht — van den beginne af — te geven van de Ignatius-literatuur, moet na Lightfoot op zijn zachtst overbodig heeten. Hij geeft een volledige opsomming ') van alle kritische tekstuitgaven der korte recensie, van Ussher in 1044 tot Funk in 1878 toe, een opsomming die nog slechts door de vermelding van Funk's lateien arbeid van 1901 en dien van Hilgenfeld van 1902 is aan te vullen. Bovendien vinden we bij hem een kritisch overzicht2) van de geheele literatuur, waarin een Nederlander echter de namen van Kist3), Junius4), Steenmeyer ')j Duker en Van Manen(>), mist ). Dit overzicht te copiëeren heeft geen zin — ik heb gemeend met het zeer korte in § 1 te kunnen volstaan.
') J. B. Lightfoot, aangehaald werk, Part II, Vol. II p. 6, 7.
■) Il.id. Vol. I p. 237 245; p. 330 -334; p. 281 -280.
s) N. C. Kist, Archief voor Kerkelijke Geschiedenis enz. II hl. 1 —01; X bl. 1—159.
4) F. J- J. A. Junius, He zeven brieven van Ignatius uit het Grieksch vertaald, met inleiding en aanteekeningen, Tiel 1858.
Dezelfde, De oorsprong en waarde van de verschillende verzamelingen en recensiPn der brieven van Ignatius, historisch-kritisch onderzoek. Tiel 18;>9.
5) J. Steenmeyer, Iets over Ignatius en zijne brieven, naar aanleiding eener verhandeling over den oorsprong en de waarde enz. door F. J. J. A. Junius, Arnhem 1859.
«) Dnker en Van Manen, Oud-Christelijke Letterkunde, de geschriften der Apostolische Vaders, Amsterdam 1871, 2 dln.
;) Voor de oudere literatuur verwijs ik nog naar het bovengenoemde werk van Junius, hl. 17 50, en voor de jongere — ook de Nederlandsche — naar 0. Bardenhewer, Patrologie, Freiburg i. B. 1894, S. 00 71.


Maar ook van de literatuur der laatste dertig jaren acht ik het onnoodig een overzicht te geven. Bij de behandeling van de verschillende onderwerpen, zal het oordeel der critici worden vermeld en besproken. Ik zou hier dus kort moeten samenvatten, wat later méér uitgebreid te vinden is; ik zou den gang van hun betoog moeten volgen, in plaats van mijn eigen weg te gaan, en hen daar te ontmoeten waar ik wil. Liever bepaal ik me hier tot een eenvoudige opsomming van wat na Lightfoot over de Ignatiaansche kwestie is geschreven. Of beter: na Zahn. Blijkens Lightfoot's „Pref. to the lst Ed." was hij met een aanzienlijk deel van zijn arbeid gei-eed, toen Zalin's „Ignatius von Antiochien" (Gotha 1873) verscheen; heeft zijn werk dus al „the advantage of entire independance" — diezelfde omstandigheid maakt het onvolledig t. o. v. de literatuur der laatste jaren vóór de uitgave (1885).
Een eenvoudige opsomming dus. Met twee uitzonderingen evenwel: omdat Zahn en Lightfoot door hun rake bestrijding van Cureton's hypothese een einde maken aan het Syrisch intermezzo, beiden te zamen een nieuwe periode openen doordat hun conclusies, hoezeer op punten van ondergeschikt belang van elkaar afwijkend, in de hoofdzaak gelijkluidend zijn, acht ik het billijk van hun beider werk den inhoud op te geven.
Th. Zahn, Ignatius von Antiochien, Gotha 1873, handelt in zijn eerste Hoofdstuk over de verschillende martyriën van Ignatius; hij zondert de twee oudste af, en besluit vervolgens in een „Kritik der vergleichsweise ursprünglichen Martyriën" tot de volstrekte ongeloofwaardigheid van deze; na dan uit de „iiltere Ueberlieferung und die spateren Sagen über Ignatius" het met de voorstelling der Brieven strijdige als onhistorisch te hebben verworpen, heeft hij het terrein vrij gemaakt voor de „echte brieven van Ignatius''. Blijkens Hoofdstuk II vinden we die noch in de lange recensie, noch in de Syrische fragmenten, maar in de zeven brieven der korte recensie. Hoofdstuk III bevestigt dan den „Geschichtlichen Gehalt" dier brieven — t. o. v. Ignatius' gevangenneming en proces, en den toestand der kerk; terwijl IV een onderzoek instelt naar de „Persönlichkeit


uiid «1 ie Denkweise des Ignatius". Hoofdstuk V verdedigt „die Aeelrtlieit der Briefe des Ignatius und des Polycarpus", waarbij dc laatste voor de eersten moet getuigen. Met drie „Anhange, 1 Textkritischés, II Sachlichos, III Litterarische Abhangigkeiten" besluit het boek.
J. 15. Lightfoot, Apostolic Fathers, London 1885, Part II handelt in Vol. I eerst over Ignatius als martelaar onder Trajanus en zoekt de bedenkingen daartegen weg te nemen; dan krijgen we een overzicht van de ten dienste staande handschriften en vertalingen; 3'' een (misschien te) volledige opgave van „Quotations and References"; 4e wordt de prioriteit van de zeven brieven der korte recensie aangetoond tegenover d<e der lange recensie; 5e tegenover „the Curetonian letters"; 6° wordt hun echtheid verdedigd. De rest van dit deel handelt over rS. Polycarp". Vol. II brengt den kritisch vastgestelden tekst deizeven brieven, met zeer uitvoerigen en belangrijken commentaar; daarna behandeling van de verschillende martyria, met dezelfde conclusie als Zahn; dan wordt de datum en het jaar van Ignatius' marteldood bij benadering vastgesteld; eindelijk volgt de tekst, weer met commentaar, van de beide oudste martyriën, dezelfde die Zahn als zoodanig aanwees. Met vertalingen van de zeven brieven en de twee martyria wordt dit deel besloten. Vol. III geeft de Latijnsche vertaling van de twaalf brieven der korte recensie (7 in de korte ree. -|- 5 deuteroIgnatianae) en de Latijnsche briefwisseling met de H. Maagd en den apostel Johannes; vervolgens in het Syrisch de drie „Curetonian Epistles", fragmenten van de verloren Syrische vertaling, en een martyrium; dan den Griekschen tekst van de dertien brieven der lange recensie (7 in de lange ree. -f 6 deuteroIgnatianae); daarna Koptische en Arabische overblijfselen; eindelijk het „Gebed van Hero". De rest van het deel is aan „S. Polycarp" gewijd. l)
i) Op één punt van verschil moet worden gewezen: de verklaring van liet ontstaan van onzen briefblindel. Lightfoot is overtuigd, dat Polycarpus een verzameling aanlegde: behalve den aan hem persoonlijk geriohten brief had


Do literatuur dan over de Ignatiaansche kwestie van de laatste dertig jaren is — voor zoover ik kon nagaan — deze:
1. Th. Zalm, Ignatius vou Antiochiën, Gotha 1873.
2. E. Renan, Journal des Savants 1874, p. 35—50. 8. A. Hilgenfeld, Z. W. Th. l) 1874, S. 9(5-121.
( Gebhardt, / Patrum Apostolicorum Opera, Lipsiae Harnack, Zahu, \ 1870, Fase. II.
5. E. Renan, Les Evaugiles etc., Paris 1877, p.
XV—XXV (in hoofdzaak gelijkluidend met N°. 2).
6. H. Holtzmann, Z. W. Th. 1877, S. 187—214.
7. F. X. Funk, Opera Patrum Apostolicorum, editio
post Hefelianam quartam quinta, Tuhingae 1878.
8. A. Harnack, Die Zeit des Ignatius u. s. w., Leipzig
1878.
9. J. Nirschl, Die Theologie des heiligen Ignatius,
Mainz 1880.
10. P. de Lagarde, Die lateinischen Uebersezungen des
Ignatius, Göttingen 1882.
11. F. X. Funk, Die Echtheit der Ignatianischen Briefe
aufs Neue vertheidigt, Tühingen 1883.
12. J. B. Lightfoot, The Apostolic Fathers, London 1885,
Part II, Vol. I, II, III 2).
Iiij ook Sm. omler zijn bereik, en wat <le andere betreft.... Lightfoot vindt „an easy explanation how copies of all the five letters not written to tlie Smyrnaeans themselves might liave been in Folycarp's possession" (I p. 336). Zahn daarentegen geeft als zijn meening te kennen, dat Rora., hoewel evenals de VI andere van Ignatius' hand, pas veel later met deze verbonden werd, en
langen tijd afzonderlijk in omloop was. „ dass es eine Sammlnng E(iisebius)
im eigentlichen Sinne des VVortes, eine Sammlnng von sieben Briefen in einem Hand wenigstens auf griechischem Boden jemals gegeben hnbe, mnsste nach einer Menge constant wiederkehrender Beobachtnngen als nnwahrscheinlieli bezeichnet werden (S. 113). Zie hierover nader beneden § 7.
') Z. W. Th. = Zeitschrift für wissenschaftliche Theologie.
a) Tweede druk in 1889. Naar deze uitgave is hier geciteerd; verwijzingen naar dit werk betreffen steeds de Vol. van Part II.


13. A. Harnack, The Expositor 1885, Vol. II p. 401— 414.
14. A. Harnack, The Expositor 1886, Vol. 111 p. 9—22;
175—192.
15. W. D. Killen, The Iguatian Epistles entirely spurious,
Edinburg 1886.
16. A. Harnack, Th. L. Z. 1886, S. 316—319.
17. D. Völter, Th. T. 8) 1886, bl. 114-136.
18. J. van Loon, Th. T. 1886, bl. 569—586.
19. (E. Johnson), Antiqua Mater. A Study of Christian
Origins, London 1887.
20. D. Völter, Th T. 1887, bl. 272—320.
21- E. Egli, Z. W. Th. 1888, S. 389—394.
22. J. van Loon, Th. T. 1888, bl. 420—445.
23. J. Réville, Revue de 1'Histoire des Religions 1890,
T. XXII p. 1—26; 123—160 ; 267— 288 (ook afzonderlijk verschenen).
24. R. C. Jenkins, Iguatian Difficulties and Historie Doubts.
Two letters. London; Folkestone, 1890.
25. A. Harnack, Th. L. Z. 1891, S. 374—375.
26. A. Harnack, Sitzungsberichte der Kgl. Preusz. Aka-
demie der Wissenschaften zu Berlin, 1892.
27. W. C. van Manen, Th. T. 1892, bl. 625—633.
28. D. Völter, Die Ignatianischen Briefe auf ihren
Ursprung untersucht, Tübingen 1892.
29. A. Harnack, Geschichte der Alt-Christlichen Litteratur
bisEusebius, Leipzig 1893,1 S. 75—86.
30. J. van Loon, Th. T. 1893, bl. 275—316.
31. A. Harnack, Th. L. Z. 1894, S. 73-75.
32. J. Réville, Les Origines de 1'Episcopat, Paris 1894,
p. 442-520.
33. O. Bardenhewer, Patrologie, Freiburg 1894, S. 60—71.
') Th. L. Z. = Theologische Litteratur Zeitnng.
s) Th. T. = Theologisch Tijdschrift.


31. E. von der Goltz, Texte und Untersuclmngen 1894, XII: 3.
35. A. Harnack, Geschichtc der Alt-Christlichen Litte¬
ratur u. s. w. 1897, II: IS. 381—406 (vervolg van N°. 29).
36. E. Bruston, Iguace d'Antioche. Thèse, Montauban
1897.
37. E. von der Goltz, Th. L. Z. 1898, S. 324-326
38. G. Uhlhorn, Herzog's Realencyklopiidie 3, IX S. 49—
55, Leipzig 1901.
39. F. X. Funk, Patres Apostolici, Tubingae 1901, Vol. 1.
40. A. Hilgeufeld, Ignatii Antiocheni et Polycarpi Smyrnaei
epistolae et martyria, Berolini 1902.


HOOFDSTUK II.
Ignatius van Antioehië.
§ 3. Testimonia Veterum.
Bij don bestaanden twijfel aan de echtheid onzer Brieven, kan het zijn nut hebben te zoeken naar berichten aangaande Ignatius, onafhankelijk van die geschriften. Begrijpelijkerwijze hebben de Brieven grooten invloed uitgeoefend op de kerkelijke traditie; do schrijvers, die onder dien invloed staan, mogen niet als zelfstandige getuigen gelden voor de geschiedenis van Ignatius. In deze paragraaf zijn die gegevens verzameld, welke niet direct of indirect aan de Brieven kunnen zijn ontleend.
Als eerste en voornaamste getuige wordt gewoonlijk Polycarpus, in zijn Brief aan de Philippiërs, genoemd. M. i. mag hij geen zelfstandig getuige voor Ignatius' lotgevallen heeten. Evenmin Lucianus van Samosata, in zijn llegl tijg ritgsygivov Tektvtij?. Uitvoerig is dit oordeel in de §§ 15 en 9 gemotiveerd.
Hetzelfde geldt van Irenaeus. Adv. Haer. (ed.Harvey)V : 283 leidt hij een aanhaling uit Rom 4 aldus in:
Quemadmodum quidam w? tlné tig r a>v fintrégatv,
de nostris dixit, propter öia trji' ngog dcov naQxvQCav
martyrium in Deum adjudi- HaxaKgidiis ngos Otjptce 
catus ad bestias volgt citaat.
volgt citaat.


Uit niets blijkt dat Irenaeus Ignatius als schrijver dezer woorden gedenkt; dat de geciteerde auteur martelaar was, kan hij uit Iioni. weten.
Origenes noemt Ignatius tweemaal.
1°. Prol. in Cant. Cant. (ed. de la Rue, Tom. III p. 30 a): Denique memini aliquem sauctorum dixisse Ignatium nomine volgt citaat Rom 7.
2e. Hom. VI in Lucam (ibid. p. 938 b):
Unde eleganter in cujus* xaArög tV fxa>i> fiÜQzvgóg
dam martyris epistola xivog êjuazolfttv ytyqunzaï tor scriptum reperi; Ignatium dico, 'Iyvaziov Myu, zov /Jtza zov fiaepiscopum Antiochiae post xdgwv Tlézgov zijg Minioxu'as ÓtvPetrum secundnm, qui in tfpoi' iitioHunov, zbv iv tc3 diayfi<a persecutione Romae pugnavit iv 'Piófiij 0»/yioig fia^oafuvoi'.
ad bestias volgt volgt citaat Ef 19.
citaat Ef 19
Origenes onderstelt geen algemeene bekendheid van Ignatius: aliquis sanctorum, fiugivg zig, heet hij. Zijn martelaarschap te Rome kan aan de Brieven zijn ontleend; mogelijk is dit ook het geval met de mededeeling dat zijn martyriuin „tijdens de vervolging" plaats vond '). Dat Ignatius „na Petrus de tweede Antiocheensche bisschop" was, moet uit een andere bron, misschien een bisschopslijst, zijn geput.
Eusebius vermeldt Ignatius tweemaal in zijn Kroniek, en tweemaal 2) in zijn Kerkgeschiedenis, aldus:
Kroniek (ed. Schoene).
le. (Volgens de Armenische vertaling) p. 1586.
A. Abr. 2085 = Vespas. I — Antiochiae secundus episcopus
constitutus est Ignatius.
(Volgens Hiëronymus) p. 157 x.
A. Abr. 2084.
') Vgl. heneden, § 5 hl. 57.
'■) Dit zijn althans de belangrijke plaatsen.
2


Olyinpias CCXII — Aatiochiae secundus episcopus ordinatur Ignatius.
2°. (Volgens de Armenische vertaling) p. 102.
A. Abr. 2123= Traiano adversus Christianos persecutioneni Traian. X — movente, Simon Cleopae (filius) Hiërosolymitanae ecclesiae episcopus martyrium subiit, cui successit Iostus. Itidem Antiochensium episcopus martyrium passus est, post queni III Antiochensium episcopus constitutus estEron.
(Volgens Hiëronymus) p. 1(53 t. u.
A. Abr. 2123= Traiano aduersum Xüianos persecutionem Traian. X — mouente Simon filius Clopae qui in Hierusolymis episcopatum tenebat crucifigilur. Cui succedit Iustus.
Ignatius *) quoque Antioclienae ecclesiae episcopus Romam perductns bestiis traditur. Post quem tertius constituitur episcopus Heron.
Kerkgeschiedenis (ed. Schwartz):
3e. Lib. III: 22. Akka Kal tmc tri Avxioxdug Evodiov tiquxov xaxaOxavxog ótvxtyog iv xoig ö>]kov(itvoig 'Iyvdxiog lyvuQifrxo x. x. k.
4e. Lib. III:36Ï_8 o xt naga nktlaxoig tig 'tri vvv
óiapótizog 'Iyvauog, zijg xazct Avzió%uav Iltxqov Óiadoxijg StvztQog zrjv t.ziax07tr)v xixh/qafitfog. k óyog 61 t'x£l xovxov ctno ZvQiag tm xi]v 'Pco/iaicov nókiv avant^cp&ivxa, %r\qimv ytvée&ai (soqav zijg tig Xqigxov fiaqzvqiag tvtxtv xai órj zfjv Si Aaiag ai'axofuórji' ft£t' i7ii/itktazazrjg q>Qovgd>i> tpvkaxïjg Ttoiovptvog, zag kuzu nókiv aïg tnediifiti, nagoixiag zalg dia kóyav ófidiaig zt xai rtgozQoitaïg tniQiovvvg, èv nQwzoig fiakieza nQO<pvXazzto&ai zag aÏQtOtig uqzi zóxt txqcóxov tninoka^ovaag nag^vu TtQovxQtJiiv x£ t%tG&ai xijg x&i> cuxoöxóktov nayctóóotiog, tjv vntQ
adcpakti'ag xai iyygaqxog rjöi] fiapxvQÓfiti'og óiaxvnovd&ai avayxaiov
') Een enkel Hs. plaatst dit bericht onder Traian. XI. Mij komt het meest waarschijnlijk voor, dat Traian. X de oorspronkelijke dateering is. Behalve Traian. XI wordt ook Traian. IX als sterfjaar van Ignatius opgegeven; deze heide dateeringen worden verklaard uiteen vergissing van den lezer of afschrijver die Traian. X vond. Zie ook heneden, § 4 hl. 21.





'Avxio'fiia xaraörftOêig inloxoxog, x«i juojtuj T0" XqiOiov yevóftivos, ■ytfdipoir 7isqI rov Kvoiov eigt/xev .... volgt citaat.
Hij geeft niets behalve liet bericht uit Eusebius' Kerkgeschiedenis, en is derhalve geen onafhankelijk getuige voor de geschiedenis van Ignatius.
Evenmin Joannes Monachus, die, Epist. ad Eutrop. et Euseb.
monachos '), Ignatius aldus vermeldt: one of the Saints,
the blessed Ignatius, the glorious martyr, who was the second bishop after the apostles in Antioch of Syria, who, when he was going up to Rome in the testimony for Christ, wrote
epistles to certain cities; and in that to Rome volgt
citaat.
Hieronymus geeft, De viris inlustribus (ed. Herding.) 16, het volgend bericht: Ignatius, Antiochenae ecclesiae tertius post Petrum apostolum episcopus, persecutionem cominovente Traiano damnatus ad bestias Romam viuctus mittitur. Cumque navigans Smyrnam venisset, ubi Polycarpus, auditor Johanuis, episcopus erat, scripsit (volgt opgave van de blieven — daarna
lange citaten) Passus est anno undecimo Traiani, et
reliquiae corporis eius in Antiochia iacent extra portam daphuiticam in cimiterio.
Hieronymus steunt op oudere kerkvaders. Merkwaardig is slechts de mededeeling dat Ignatius „navigans" naar Smyrna gaat, en dat hij te Antiochië begraven ligt; afwijkend van oudere berichten is de tijdsbepaling: Trajan. XI (= 108 n. Chr.).
Deutero-Ignatius geeft geen nader getuigenis aangaande Ignatius' lotgevallen.
Chrysostomus geeft, in zijn 'Eyxoó/xiov tig rov icyiov [eQonÜQxvQu 'Iyvanov (ed. Montfaucon Tom. II p. 599 en 600) 5, boven hetgeen hij uit de Brieven of uit Eusebius' Kerkgeschiedenis weet, Ignatius' dood iv péew tw {harpw en de terugvoering van de reliquieën naar Antiochië.
Rufinus, Theodoretus en Johannes van Antiochië steunen geheel op Eusebius' Kerkgeschiedenis. Socrates noemt Ignatius
') Volgens <le vertaling in Lightfoot, n. w. |zie bl. 13 N". 12| 1 p. 151.


als uitvinder van den beurtzang — zij allen komen als getuigen hier niet in aanmerking.
De Acta Romana ') vermelden de reis naar Rome, een onderhoud met Trajanus aldaar, wat Ignatius' veroordeeling ten gevolge heeft; onder martelingen sterft hij, en wordt te Rome hegraven; de brieven van Plinius brengen Trajanus tot betere gedachten omtrent de Christenen. Merkwaardig is de hier gegeven dateering van Ignatius' dood. In de eerste plaats Trajan. IX = 106 n.Chr.; de consulaire opgaven wijzen ons naar Trajan. VII, d. i. 104; eindelijk vinden we Olymp. 223 II, wat overeenkomt met Trajan. XVI, d. i. 113.
De Acta Antiochena 2) geven als tijdsbepaling Trajan. IX (106), evenwel met consulaire opgave voorX, d. i. 107 n. Chr. Volgens dit Martyrium is Ignatius te Antiochië door Trajanus veroordeeld, tijdens diens verblijf in het Oosten in verband met den Parthischen veldtocht. Verder vinden we hier enkele trekken die we reeds bij anderen aantroffen: de zeereis, een groote Christenvervolging, de terugvoering van de reliquieën naar Antiochië.
Joannes Malalas geeft, in zijn Chronographia (ed. Dind. p. 275) XI, het volgend merkwaardig bericht: 'Enl <5f zijg (iaOikelag rov avrov dfioratov TQaïavov 'inadev ytvxió-ftia T] fuyukr] y TtQog Jacprt]v zo xQixov avxfjg nadoe (iijvi cuiekkaLco rw r.at lyr)fiiQct (U£ra èltv-xgvóra, l'zovg jjpijfum'fovxog p|<5' r.axa rovj ovtcuj Xvxio^iig, fiiza <5È (3' i'xt] zijg naQovoiag zov Oeiozaxov fiaadetog TQaïavov tijg irti zfju araxjlrji'. Van die aankomst verhaalt Malalas iets vroeger (ibid. p. 272); zij vond plaats fitjii avd?)va(q> xö xal lavovctgtw e(]öófi>i t'ifiipa t', (óga y/AiQivfj d'. Later (ibid. p. 2<6) brengt hij Ignatius ter sprake, aldus: 6 6e uvxbg paodevg TQaiavóg iv rfj avxfj nó\ti óiijytv oxe i] 9io^irjt'ta iyêvcxo. t/jaQxvQtjOe óe iiti au rov zóx t 6 üyiog 'Iyvaziog o iniaxonog zijg nokecog Mvzio^eiag. iiyavaxxr)Oc yag xax «vroö oxi ikoióÓQit avxóv-
De plaats van Ignatius' marteldood wordt niet uitdrukkelijk vermeld, wel zijn sterfjaar, nl. het jaar 164 van de Antio-
') Vgl. boven, § 1 bl. 9.
!) Vgl. boven, § 1 bl. 9.


cheensche tijdrekening, d. i. 115 n. Chr. Dat Ignatius door Trajanus zou zijn veroordeeld, zegt onze schrijver niet; wel spreekt hij van een ontmoeting tusschen Keizer en bisschop.
Chronicon Paschale (ed. Dind.) Vol. I p. 472 vermeldt Ignatius' marteldood. Na den dood van Synieon in Jeruzalem te hebben beschreven, heet het: 'Ofiolag dt xr<i 'fyvuuog Xvrio%iu>v inioKOTtog tv 'Pofrfiy iiMtQzvprjOev.
Dit getuigenis is belangrijk in verband met Eusebius' Kroniekbericht.
Johanues Madabbar *) spreekt over Ignatius als volgt: 
Moreover the saint of God, Ignatius, the Patriarch of Autioch, who had been ordained after Peter the chief of the Apostles, he (nl. de Keizer) sent to the city of Rome in chains and delivered him to the lions.
De reden waarom dit getuigenis, zoo geheel overeenkomstig Eusebius' Kerkgeschiedenis en de voorstelling der Brieven, is aangehaald, blijkt in de volgende paragraaf (bl. 39).
Eindelijk worde nog het bericht opgegeven uit een Syrische kroniek van de helft der zevende eeuw (beschreven door Lightfoot, a. w. II p. 447; naar de vertaling van Land geciteerd door Lightfoot ibid.l; het bedoelde gedeelte luidt aldus:
Anno 419 Trajanus Armeniam subiecit. Eodem anno (d. i. 108 n. Chr.)— Ignatius Antiochiae (i. e. in Antiochia) martyrium subiit, qui discipulus erat Ioannis evangelistae.
Merkwaardig is de mededeeling dat Ignatius te Antiochië gestorven is.
§ 4. Het martyrium van Ignatius.
Wij hebben in de vorige paragraaf bij verschillende schrijvers tal van mededeelingen aangaande Ignatius gevonden, die niet direct of indirect aan de Brieven kunnen zijn ontleend. Deze paragraaf heeft te onderzoeken of die mededeelingen samen één welsluitend geheel vormen; of dit met de voorstelling der
') Naar Je vertaling van Wright Lij Lightfoot, a. w. [zie hl. 13 N". 12] II p. 446.





mot de Romeinsche gelijktijdig zijn gesteld. Evenwel acht hij ook deze samenstelling van de Antiocheensche lijst nog kunstmatig genoeg, om alle geloofwaardigheid eraan te ontzeggen.
Mij dunkt dat Harnack hier te weinig aandacht schenkt aan Lightfoot's betoog1), door Dr. Völter 2) op den voorgrond" gesteld, dat er géén schema hoegenaamd te ontdekken valt in de gelijkstelling van Antiocheners naast Romeinen. Zoo is de vierde Antiocheensche bisschop gelijktijdig met den zevenden Romeinschen geplaatst; de vijfde en de zesde Antioch. resp. met den negenden en den elfden Rom.; maar de zevende Antiocheensche met den twaalfden (niet: den dertienden) Romeinschen. Zoo zijn er ineer onregelmatigheden. Wanneer dan nu hier geen schema is, dan moet de chronograaf een bepaalde reden voor die gelijkstellingen hebben gehad. Welke kan die anders zijn geweest, dan dat hij op de een of andere wijze kennis droeg van de gelijktijdigheid van zulk een Antiochener met een Romein? In ieder geval kunnen we Harnack niet toestemmen dat Eusebius' opgaven hier bloot toevallig en daarom historisch waardeloos zouden zijn. Voor het geval van Ignatius kunnen we deze overweging nog versterken met een opmerking van Hort: De eenige plaats waar de gemelde gelijkstelling zelfs niet bedoeld kan zijn, is bij het begin van de regeering van Hero, Ignatius' opvolger. Dat begin is natuurlijk bepaald door Ignatius' dood; dan moet de chronograaf dienaangaande een bepaalde mededeeliug hebben bezeten. Altegader redenen, waarom wij in de onzekerheid der Eusebiaansche opgaven het sterfjaar van Ignatius niet kunnen beschouwen als toevallig verkregen, door het aanvaarde schema opgedrongen, — maar als ontleend aan een andere bron, hetzij mondelinge overlevering, hetzij schriftelijke oorkonde. 3)
') A. w. [zie bl. 13 N". 12] II p. 467 - 468.
1) A. w. fzie bl. 14 N°. 28] S. 76 fgg.
:') Hnrnack's bezwaar, dat vijf en zeventig jaar te lange regeeringsduur zon zijn voor vier bissehoppen; dat hun regeeringsjaren dus kunstmatig zouden zijn verlengd en vervroegd, is m. i. vol loende weerlegd door Lightfoot, a. w. |zie hl. 13 No. 12] II p. 468-470.


Wanneer we het Kroniekbericht nu nader beschouwen, moeten we rekening houden niet de dubbele recensie waarin Eusebius' werk ons is bewaard gebleven: de Armenische vertaling en de bewerking van Hiëronymus. Vlij algemeen wordt aangenomen, dat de Vers. Armen, dichter bij het oorspronkelijke staat dan de tekst volgens Hiëronymus; echter moeten wij rekening houden met het gevoelen van hen die eer van een Armenische bewerking en van de vertaling van Hiëronymus willen spieken Ik beken mijzelf volstrekt onbevoegd in dezen een beslissing te nemen; en ik mag dit vraagpunt in het midden laten, daar het mij toeschijnt geen overwegenden invloed te hebben op mijn gevolgtrekking.
Beschouwen we dan het Kroniekbericht volgens de Armenische vertaling, dan treft ons, in vergelijking met de andere jaren, de hoeveelheid feiten onder Trajan. X samengebracht: wij hooien van een Christenvervolging door Trajanus, waarin Symeon Cleopae en Ignatius van Antiochië omkomen, van Plinius' ijver en van zijn correspondentie met den Keizer. Nu wijzen Lightfoot en Völter er op, dat deze feiten — blijkens de Kerkgeschiedenis — niet als één overlevering tot Eusebius gekomen zijn; in dat werk toch wordt eerst (III: 32) de dood van Symeon Cleopae verhaald, daarna (33) de briefwisseling tusschen Plinius Secundus en Trajanus, dan pas (36), nog van het voorgaande gescheiden door eenige aanteekeningen over Romeiusche en Jeruzalemsche bisschoppen (34 en 35), de geschiedenis van Ignatius. Wanneer we dan verder overwegen dat het tiende jaar juist het midden van Trajanus' regeering is, zijn we geneigd tot de conclusie: dat Eusebius voor de drie genoemde feiten slechts deze algenieene opgave had, dat alle drie onder Trajanus' regeering plaats vonden; dat hij ze daarom in zijn Kroniek samenbracht onder Trajan. X ( 107 = n. C).
Slechts schijnbaar komen we hier in strijd met het boven gezegde, nl. dat Eusebius aangaande Ignatius' dood een bepaalde mededeeling zou hebben gehad. Die mededeeling was geen nauwkeuriger dan „onder Tiajanus"; dit werd door Eusebius gepreciseerd: Trajan. X. Zoo is deze mededeeling van grooter


waarde dan de andere, misschien geheel willekeurige, opgaven iu de hisschopslijsten — van geringer waarde dan Eusebius'
andere dateeringen.
G. Volkmar ') onderstelt dat Eusebius meer beredeneerd te werk ging. De gangbare opvatting onder de oude kerkelijke geschiedschrijvers is dat Plinius' brieven Trajanus tot betere gedachten brachten en dat na die briefwisseling geen vervolgingen en martyriën meer voorkwamen, een opvatting die we ook uit cap. 11 van de Acta Romana kennen; krachtens diezelfde opvatting dan, zou Eusebius den dood van Syraeon en Ignatius geantedateerd hebben, vóór de correspondentie met Plinius. Deze redeneering komt mij vrij gezocht voor, en althans in 't geval van Eusebius onwaarschijnlijk. Als hij werkelijk zich den gang van zaken zoo voorstelde, waarom week hij dan in zijn Kerkgeschiedenis ervan af, waar we eerst de Plinius-correspondentie, daarna de beide martyriën vermeld vinden?
Wenden we ons nu tot Hiëronymus' tekst, dan vinden we van een compilatie, als in de Armenische vertaling, geen spooi. slechts de martyriën van Simon en van Ignatius worden tot Trajan. X gebracht, de Plinius-correspondentie tot Trajan. XI. Maar het feit, dat we hier onder twee op elkaar volgende jaartallen drie gebeurtenissen vermeld vinden, die ons in de Kerkgeschiedenis in afwijkende volgorde, ja zelfs vermengd met andere opgaven, worden meegedeeld, wekt reclitmatigen twijfel of Eusebius aangaande de dateering van deze gebeurtenissen wel eenige zekerheid had. Twee gegevens treffen we in beide werken van Eusebius aan: ten eerste, dat de drie genoemde feiten onder Trajanus' regeering moeten worden gesteld; en ten tweede, dat zij plaats vonden vóór zijn twaalfde
regeeringsjaar ")•
Niet dan betrekkelijke waarde mogen we dus aan de Eusebiaansche dateering, Trajan. X, hechten. Hiermee is tevens
') G. Volkmar, Handbuch zur Einleitung in die Apokryphen, Tübingen
1860, I S. 121 fgg.
:) Vgl. Eusebius, Kerkgeschiedenis 1111: 1.


liet oordeel uitgesproken zoowel over de tijdsbepaling irajan. XI in het hl. 18 vermelde Hs. voor den Hiëronymustekst van de Kroniek, en in Hiëronymus' „De viris inlustribus"'), als over Trajan. IX in de Acta Romana en de Acta Antiochena, daar deze jaartallen door verschrijving uit Trajan. X zijn ontstaan 2); zeer duidelijk is dit in 't laatste geval, waar de consulaire opgave naar het tiende jaar wijst. Dat in de Acta Romana de consuls van Trajan. VII, Attius Suburanus en Marcellus, zijn genoemd, wordt door Dr. Völter 8) in navolging van Lightfoot4) op zeer aannemelijke wijze verklaard, door een verwarring te onderstellen tusschen den consul Attius en den Syrischen rixós Atticus, onder wiens bestuur Eusebius 5) het martyrium van Ignatius plaatst.
Slechts betrekkelijke waarde mogen we aan deze tijdsbepalingen toekennen: reden tot twijfel aan de juistheid van 't „onder Trajanus' regeering" vonden we niet; de meer nauwkeurige dateering bleek ons onzeker.
Behalve de chronologische opgave is een ander punt belangrijk in de Armenische recensie van Eusebius' Kroniek-bericht. De plaats waar Ignatius den marteldood onderging, wordt niet uitdrukkelijk vermeld. Maar wie, niet bevooroordeeld door de voorstelling der Blieven, de bewuste passage in de Kroniek leest, krijgt zeker den indruk dat hier Antiochië is bedoeld. „Simon Cleopae Hierosolymitanae ecclesiae episcopus martyrium subiit"; in Jeruzalem natuurlijk, zijn eigen stad. „Itidem", gaat de kroniekschrijver voort, „Antiochensium episcopus martyrium passus est". Wij kunnen aan 't woord „itidem" geen andere beteekenis hechten dan „op dezelfde wijze, onder gelijke omstandigheden", dus evenzeer in zijn eigen stad, Antiochië. Aan wie mocht opmerken, dat Eusebius blijkens zijn Kerkgeschiedenis wel „beter" ingelicht was aangaande Ignatius'
') Zie hoven, § 3 hl. 20.
:) Vgl. Lightfoot, a. w. [zie hl. 13 No. 12] 11 p. 449—451.
>) A. w. [zie bl. 14 No. -28] S. 80, 81.
«) A. w. II p. 497 sqq.
5) Eusebius, Kerkgeschiedenis 111: 32.


lot, antwoord ik dat dc woorden „Jóyos; d' waarmee do
bedoelde perikoop ') wordt ingeleid, omnium consensu twijfel aan de geloofwaardigheid der meegedeelde gebeurtenissen te kennen geven.
Evenwel, hoe dan de aangehaalde8) plaats uit het Chronicon Paschale te verklaren? Bijna woordelijk herhaalt de chronograaf Eusebius' Kroniekbericht, echter met de uitdrukkelijke vermelding dat Ignatius „iv 'Papy' den marteldood onderging. Hebben we hier een zichzelf weersprekend getuigenis, of is onze interpretatie van Eusebius onjuist?
Ik geloof inderdaad dat de Byzantijnsche chronograaf zichzelf tegenspreekt. Voor zijn werk plundert hij oudere schrijvers 3), en in het onmiddellijk voorafgaand verhaal van Simon's marteldood hebben we klaarblijkelijk een samensmelting van Eusebius' niededeelingen in Kroniek en Kerkgeschiedenis. Zou niet hetzelfde het geval zijn met bet bericht aangaande Ignatius, en zou onze schrijver niet het - onbegrepen — Kroniekbericht hebben aangevuld met wat hij uit de Kerkgeschiedenis wist, zonder te beseffen dat de eene opgave naar Antiochië, de andere naar Rome wees?
De Hiëronymustekst noemt uitdrukkelijk Rome als de plaats waar Ignatius den marteldood onderging. Hoe nu evenwel de verhouding tusschen Eusebius' Kroniek, Armenische recensie en Hiëronymus' bewerking wezen moge — in casu schijnt het me toe dat de Armen. ree. de oorspronkelijke bedoeling heeft bewaard. Ten bewijze strekke het uit het Chron.
Pasch., dat in het verband aldaar niet past, en mij dunkt dat ook het „quoque" bij Hiëronymus een herinnering bewaart aan een mogelijk „ófxoicog" van Eusebius. Het gebruik van het woord is opmerkelijk, daar Hiëronymus niet gewoon is twee opeenvolgende feiten aldus te verbinden, ook niet waar we dit billijkerwijze konden verwachten. De verklaring ligt voor de
!) Zit' boven, § 3 hl. 18.
:) Zie boven, § 3 bl. 22.
3) Vgl. G. Krüger, in Herzog's Realencyklopfldie", IV S. 84.


hand, dat Hiëronymus, toen hij Ignatius naar Rome liet trekken» beter dan de schrijver van het Chron. Pasch. de innerlijke tegenspraak gevoelde tusschen dit bericht en het „óf/otW in zijn origineel; dat bij daarom in plaats van het „itidem" dat we verwachtten, het zwakkere „quoque" koos.1)
Eusebius nu, staaft in de Kerkgeschiedenis zijn mededeclingen met een beroep op Irenaeus en Polycarpus. Verdere bronnen (behalve de zeven brieven) geeft hij niet op. Maar aan de hier genoemde kan noch de „vervolging onder Trajanus" uit de Kroniek, noch zelfs ook maar de tijdsbepaling „onder Trajanus" die we in beide geschriften vinden, zijn ontleend; hij moet nog een andere hebben gebruikt, die hem deze omstandigheden leerde. Waarom noemt hij in dit verband die andere bron dan niet? Mij dunkt de eenig mogelijke reden dat die een andere voorstelling van de feiten gaf. Wat moet dan die „verzwegen bron", behalve de algemeene tijdsbepaling1) dat Ignatius onder Trajanus' regeering martelaar werd, hebben bevat? Niet anders dan de mededeeling dat Ignatius den marteldood te Antiochië onderging 3). Dit verklaart én het „Aóyoj $t%u" uit de Kerkgeschiedenis, én het „itidem" (quoque, 6/iocoos) uit de Kroniek.
Zonder reeds hier definitieve uitspraak te doen tusschen de beide overleveringen, wijs ik er op, dat in de Kerkgeschiedenis bet verhaal — dat we de Rome-traditie kunnen noemen — bijna uitsluitend aan de Brieven is ontleend; noch Irenaeus, noch Polycarpus leveren bijdragen, daarvan onafhankelijk; dat daarentegen in de Kroniek een andere traditie — de Antiochiëtraditie —, geheel buiten de Brieven om, bewaard is gebleven. Nu komt het mij meer waarschijnlijk voor, dat ter wille van en mede door den invloed van de Ignatius-brieven een traditie werd gevormd, afwijkend van de bestaande, dan dat tegen een
') Dat de woorden „Romam perductus" een invoeging van Hiëronymus zijn,
is niet onwaarschijnlijk, vgl. beneden, bl. 4(1.
j) Wij zagen boven, dat Eusebius geen nauwkeurige opgave voor Ignatius'
dood bad.
') Vgl. beneden, bl. 4(>.


bestaande overlevering, tegen documenten als onze Brieven in, een zóóveel nuchterder, minder avontuurlijke lezing zou ontstaan — waarvoor we bovendien geen motief hoegenaamd kunnen aangeven. Een meer directe aanwijzing: Geen enkele eenigszins betrouwbare mededeeling aangaande Ignatius' verder lot te Rome is ons bewaard gebleven '); toch mochten we die verwachten, wanneer we nagaan welke bijzonderheden ons, volgens Harnack 2), uit de „Voorhistorisch Christelijke periode" van Rome zijn overgeleverd. We zullen zien dat de Antiochiëtraditie meerdere, en betrouwbare, bestanddeelen bevat.
Wij zagen hoe Eusebius de beide overleveringen in hoofdzaak nog uit elkander houdt, de eene in zijn Kroniek, de andere in zijn Kerkgeschiedenis. In het Chronicon Paschale leerden we een samensmelting van beide kennen; ook bij andere schrijvers treffen we die aan.
Hiëronymus 3) b. v. combineert klaarblijkelijk de twee tradities, wanneer hij, na de vermelding van Ignatius' tocht naar Rome en zijn marteldood in die stad, meedeelt dat de martelaar op een kerkhof in Antiochië begraven ligt. Pas Chrysostomus4) voelt de onderlinge tegenspraak in die berichten, en daarmee de noodzakelijkheid ze te verzoenen; hij verhaalt, hierin gevolgd door den schrijver der Acta Antiochena J), dat Ignatius' reliquieën van Rome naar Antiochië zijn teruggevoerd.
Wie deze berichten leest, zal ongetwijfeld den indruk krijgen dat we hier met een traditie „in statu nascendi" te doen hebben, met een ongeloofwaardige dus. Chrysostomus beschrijving is klaarblijkelijk louter fantasie, waaraan geen spoor van historie ten grondslag ligt. Zelfs Lightfoot moet dit erkennen; het probleem, hoe de mededeelingen van Hiëronymus en Chrysosto-
') Vgl. Zalin's en Lightfoot's kritiek op de „vergleichsweise ursprflnglii-hen Martyria".
a) A. w. [zie bl. 14 N°. 26].
:l) Zie boven, § 3 lil. 20.
J) Zie boven, § 3 bl. 20.
•"') Zie boven, 4) 3 bl. 21.


mus — die hij voor juist houdt in zooverre ze een Ignatiusgraf te Antiochië aanwijzen — te rijmen zijn met den dood van den martelaar in Rome, laat hij echter onopgelost.
De onwaarschijnlijkheid van de overbrenging der rehquieen blijkt o.m. uit vergelijking met de Acta Romana '), die, zuiver de Rome-traditie bewarend, een begrafenis in Rome vernielden. Verder uit het stilzwijgen van heel de kerkelijke traditie voor Chrysostomus; en als we moeten aannemen dat de overbrenging pas in diens dagen plaats vond, konden we toch wel verwachten dat hij daarvan melding zou maken, niet van het resultaat alleen. Dat Ignatius werkelijk te Antiochië begraven lag, valt niet te betwijfelen. Maar als dan de overbrenging van het lijk het verzoenend element van de beide tradities, onhistorisch blijkt, dan moet daarmee tevens de afwijkende overlevering worden verworpen; dan moeten zoowel Ignatius' tocht naar Rome en zijn dood aldaar, als de terugvoering van zijn gebeente
naar Antiochië onhistorisch heeten.
Een dergelijke combinatie vinden we ook in de Acta Antiochena. De veroordeeling van Ignatius, en wel door Trajanus, wordt te Antiochië gesteld (Antiochië-traditie); dan volgt de zeereis naar Rome (Rome-traditie en Hiëronymus); de ateering eindelijk, Trajan. IX, is aan Eusebius Kroniek ontleend ) - immers, „de verzwegen bron" bevatte geen nauwkeurige tijdsbepaling. Hier moeten we zeker de Antiochie-elementen historisch achten 1 Lightfoots) verwerpt, terecht, de geloof*aai digheid van de Acta Antiochena in hun geheel; maar hi] gaa zoover, dat hij daarin allen grond van waarheid ontkent, en de mogelijkheid, dat de martyriumschrijver de oude bron zou hebben gekend, die Lightfoot zelf voor Hiëronymus en Chrysostomus onderstelt, komt zelfs niet bij hem op. Waarom echter ' zou, ter wille van de minder bekende Antiochié-traditie, he proces naar Antiochië zijn verlegd? Van den anderen kant
') Zie boven, § 3 bl. 21.
:) Vgl. boven, bl. 18.
A. w. Izie bl. 13 N». 121 » P- 383 sqq"


daarentegen is het begrijpelijk, dat het martyrium in Syrië tot een veroordeeling wordt ingekrompen, om een - onhandige ') — verzoening te beproeven met de Rome-traditie.
De combinatie der tradities blijkt eindelijk uit de op bl. 22 vermelde Syrische kroniek, waarin onder den datum uit Eusebius' Kroniek wordt verhaald van Ignatius' marteldood te Antiochië, met de bijvoeging: reodem anno quo Traianus Armeniam subiecit". Trajanus' aanwezigheid te Antiochië nu, is in dit verband niet onmogelijk, zelfs zie ik geen reden het bericht in twijfel te trekken. Dan hebben we hier naast Eusebius' opgave de zuivere Antiochië-traditie, die wederom geloofwaardig blijkt. Een poging van Lightfoot ") om aan dit getuigenis de kracht te ontnemen door een vergissing te onderstellen, is m. i. terecht door Dr. Völter3) afgewezen.
Zalm 4) toont ons hoe de Rome traditie steeds nieuwe bestanddeelen opneemt: de brieven vermelden alleen Ignatius' reis; Pol. Php. weet het station Philippi te noemen; Origenes weet dat hij te Rome stierf, in de vervolging; Acta Romana, dat hij is gemarteld; Acta Antiochena, dat er een groote algennjene Christenvervolging plaats had (deze trek hoort in de Rome-traditie, waar immers al Origenes van 6 Simy^b? lv 'fü/iy spreekt). De onbetrouwbaarheid van de Rome-traditie blijkt mede uit Hiëronymus' „Navigans"; ook de Acta Antiochena maken melding van een zeereis — terwijl toch de Brieven, en op grond daarvan Eusebius' Kerkgeschiedenis, uitdrukkelijk van een landreis spreken 5).
Leggen wij nu de Antiochië-traditie daarnaast, dan treft ons haar soberheid. — Het eenige gegeven dat latere opsiering zou kunnen doen vermoeden, is het onderhoud van Ignatius met
') Vgl. beneden, bl. 34.
2) A. w. [zie bl. 13 Nu. 12J II p. 447.
3) A. w. [zie bl. 14 N". 28J S. 88 fgg.
<) A. w. [zie bl. 13 N°. 1| S. 32, 33.
;') Hierin stemmen alle uitleggers overeen: Zalin, Lightfoot, Rennn. Harnm-k, Völter, Réville, Bruston, Hilgenfeld.


Trajanus. Wij zagen reeds ') hoe deze traditie in „Eusebius' verzwegen bron" een nauw verband tusschen de beide namen legde; wanneer dan nu het bedoelde onderhoud werkelijk tot de latere inkleeding behoort, is dit in ieder geval een kleinigheid in vergelijking met al wat de andere overlevering opneemt! Ook hier moeten we, ten koste van de Rome-traditie, tot de geloofwaardigheid van de, vrij zuiver bewaarde, Antiochiëtraditie besluiten.
Verklaarde F. J. J. A. Junius in 1858 nog: „Volgens deze getuigenissen mag men als zeker aannemen, dat Ignatius.... naar Rome opgezonden .... en aldaar den marteldood gestorven is" — latere verdedigers der echtheid, als Zahn, Harnack en (voor zoover Rom. betreft) Renan, geven toe: „ .... eine sichere Kunde darüber, ob Ignatius überhaupt nach Rom gelangt ist, besitzen wir nicht" (Harnack). „Aber", gaat hij voort, „wir haben auch keinen Grund es zu bezweifeln!" Wij hebben in de voorgaande bladzijden evenwel duchtig grond gevoeld.
Zahn en Renan geven een argument voor hun niet twijfelen: „ . ... die blosse Existenz irgend welcher Briefe des Ignatius in der zweiten Hiüfte der zweiten Jahrhunderts ist das allerstarkste Zeugnis fttr das Alter der Tradition, urn die es sich hier handelt", zegt Zahn 2) — Renan spreekt in denzelfden geest. In dien tijd „[hatte] der Martyrertod des Ignatius in Rom und seine unfreiwillige Reise nach Rom .... eine gewisse Berühmtheit erlangt." Dat is te betwijfelen! Wanneer de Brieven pseudepigraphen uit de tweede helft der tweede eeuw zijn — wat Zahn in dit verband onderstelt — dan blijft het de vraag of onze schrijver gebruik maakt van een hem bekende overlevering (de Rome-traditie), of zelf die overlevering schept. De door Zahn onderstelde „gewisse Berühmtheit" blijkt dus zoo zeker nog niet te zijn; erger, zij blijkt niet te bestaau: hoe kon anders Irenaeus spreken van „r ïg xmv ri^tztQav", zonder den naam te noemen; hoe kon anders Origenes Ignatius aan-
') Vgl. hoven, hl. 20 en 29.
5) A. w. [zie hl. 13 N°. 1] S. «2.
3


duiden als „aliquem Sanctoruin, népzvg tig"; terwijl pas Eusebius spreekt van den nknazots tls Ir» vüv diujió^og
'Iyvauog?" Wederom moet de poging om de geloofwaardigheid der Rome-traditie te redden, worden afgewezen.
Harnack l) legt grooten nadruk op het „altum Silentium" van alle getuigen vóór Origeues over het verhand van de namen Ignatius en Trajanus: ja, „es ist schon eine grossmüthige Interpretation der Zeuguisse, wenn man zugiebt dass im Zeitalter des Origenes Ignatius und Trajan bestimmt verhunden worden sind." Toegestemd, evenwel met een andere conclusie; voor Harnack is het een bewijs van den laten oorsprong en de onbetrouwbaarheid der Ignatius-Trajanus-traditie; wij, die zagen dat de getuigen vóór Eusebius allen op de Brieven steunen, de Rome-traditie volgen, zien hier slechts een bewijs dat in die overlevering Trajanus niet voorkwam. Nu noemt Zalm -') het ondenkbaar dat een dergelijke ontmoeting, als ze historisch was, geen spoor in de Brieven zou hebben nagelaten. Voor wie met Zahn van hun echtheid overtuigd is, moet dit zeker verwonderlijk heeten; maar wie de Brieven als later maakwerk opvat heeft de verklaring bij de hand: een ontmoeting van Ignatius en Trajanus te Antiochië sluit de mogelijkheid van een opzending naar Rome uit; die ontmoeting moest in de voorstelling die de Brieven geven, vervallen3)! Als echter na Eusebius de beide overleveringen meer en meer met elkaar worden vermengd, geraakt de Trajanusfiguur in de Rome-traditie — maar het onderhoud van den Keizer met Ignatius moet dan worden verlegd naar Rome; zoo ontstaat het verhaal van het proces voor den Romeinschen Senaat, gelijk we dat in de Acta Romana vinden. Vergelijking van die Acta Romana met Hiëronymus' mededeelingen doet Zahn besluiten tot een gemeenschappelijke bron
') A. w. [zie bl. 14 N". 16J.
») A. w. [zie bl. 13 N°. 1] S. 245.
3) Niet op grond van de vrij algemeen gegeven exegese van Rom., volgens welke Ignatius van de Christenen in Rome intercessie bij den Keizer verwacht (vgl. beneden, § 0 bl. 76—78), maar omdat er geen reden was martelaars op te zenden als de Keizer zich in de provincie bevond.


waaruit beiden zouden hebben geput; diezelfde bron zou Chrysostomus gebruikt hebben en ook aan Deutero-Ignatius zou ze (blijkens den Antiochenerbrief) bekend zijn geweest; zij zou een gesprek hebben bevat met den Tvquwos, „ohne Frage der damalige Kaiser". Dat die bron mogelijk historische waarde kon hebben, komt bij Zahn niet op: hij bindt zich de handen dooide vooropgestelde echtheid der Brieven. Wij echter, die de Trajanusfiguur als uit de Antiochië-traditie afkomstig kennen, vinden in Zahn's hypothese een zijdelingschen steun voor het bestaan van de door ons onderstelde „verzwegen bron van Eusebius", en zien geen reden 0111 aan de waarheid van het gesprek met Trajanus te twijfelen.
Wanneer dan nu in de Rome-traditie voor den Keizer geen plaats is, wél in de Antiochië-traditie, en wij geen reden vondeu om aan de waarheid der Ignatius-Trajanus-traditie te twijfelen, is hiermee nóg eens de Rome-traditie veroordeeld.
Het kwam mij nuttig voor, tot hiertoe geen melding te maken van bet getuigenis van Malalas: de verdedigers deiechtheid werpeu dit getuigenis gewoonlijk ver weg; wat erger is, zij plegen te doen alsof heel de Antiochië-traditie uitsluitend op Malalas' mededeeling berust! Aldus ook Lightfoot1): „This tlieory (de bewering dat Iguatius te Antiochië is gestorven) requires a full investigation, once for all", zegt hij; die „full investigation" loopt echter bijna uitsluitend over Malalas' bericht. De tegenpartij van baar kant begaat vaak dezelfde fout, en verdedigt Malalas' geloofwaardigheid met een vuur, alsof de geheele kwestie van hem en zijn Chronographia afhing.
Door den hier gevolgden gang van betoog zijn we aan deze gevaren ontsnapt. Wij hebben gezien dat volstrekt niet „de geheele kerkelijke traditie" zoo eenstemmig Ignatius naar Rome laat trekken; wij hebben uit die kerkelijke traditie de Antiochiëtraditie afgeleid, en Malalas komt slechts om haar te bevestigen. Ook wanneer we gedwongen werden zijn bericht, gedeeltelijk
') A. w. |zie 1,1. 13 No. 12| II p. 437 sqq.


of zelfs geheel, als onhistorisch te verwerpen, zouden we nóg
de Antiochië-traditie blijven handhaven!
Malalas') dan bevestigt de in de voorgaande bladzijden gereconstrueerde Antiochië-traditie, door Ignatius' dood in Antmchië te plaatsen, en door melding te maken van Trajanus
aanwezigheid in die stad.
Bovendien geeft hij een drietal nieuwe feiten. In de eerste
plaats verklaart hij Trajanus' aanwezigheid te Antiochië _ In e najaar van zijn zeventiende jaar (de Hss. geven , maai■ Dr. Völtcr2) toont aan, dat Malalas Trajan. XVII moet hebben bedoeld), 113 n C., verlaat de Keizer Rome en trekt naar het Oosten; Donderdag 7 Januari 114, in de tweede avondure, rijdt hg Antiochië binnen; de volgende jaren brengen de oorlogen in Armenië en tegen de Parthen. In de tweede plaats geett hg meer nauwkeurig Ignatius' sterfjaar aan: tijdens Trajanus vei j te Antiochië, in den tijd van de groote aardbeving, die Zondag 13 December 115, 's morgens in de vroegte, de stadteisteide.twee jaren na 's Keizers komst in het Oosten. Eindelgk geeft hg de reden van Ignatius' marteldood: omdat hij den Keizer beschimpte Opmerkelijk is dat Malalas, die zich toch als goed ingelicht voordoet, geen bijzonderheden meedeelt aangaande de wijze waarop onze martelaar stierf; opmerkelijker is dal; hier«ver m heel de Antiochië-traditie wordt gezwegen, van Eusebius Kion af! De verzwegen bron" bevatte dergelijke bijzonderheden klaarblijkelijk niet. Nu is het mogelijk dat aan de latere Bneftraditie, ie eenstemmig een vermeldt, een historische herinnering
I groni Wi -gelijk - meer niet! nMt# melden de Brieven Live het niet, en het heele bencht komt m, voor uit een anderen gedachtenkring afkomstig te zijn 3).
De vraag is, in hoeverre Malalas ons vertrouwen verdient; in hoeverre wij uit zijn mededeelingen „Eusebius' verzwegen bron", daarna de geschiedenis mogen opbouwen.
') HNo2^ S. 86, 87. In ieder geval is Malalas' chronologie
liier in de war.
n) Vgl. beneden, § 18.


Nu is er zeker reden genoeg oin atui Malalas' betrouwbaarheid te twijfelen, en zeker zijn niet alle pogingen om die te redden, even gelukkig te noemen. Zoo moeten we met Lightfoot het argument, dat Malalas als Antiochener een oude plaatselijke overlevering zou hebben gekend, onbepaald afwijzen, ondanks wat Dr. Völter') daarover in het midden brengt. Zoo moeten we Lightfoot toestemmen, dat het bericht aangaande Ignatius tusschen tal van onwaarschijnlijke verhalen in staat. Maar bi, de conclusie, dat we dan het best doen Malalas enzgnChronographia maar kalm te laten rusten, maken wij halt. Hier blijft Volkmar's2) verdediging tegen een gelijkluidend bezwaar bij Lipsius van kracht, nl. dat kerkelijke chronografen weliswaar volstrekt onbetrouwbaar zijn waar we een kerkelijk vooroordeel kunnen vermoeden, waar een kerkelijk belang op het spel kan staan maar dat we deze onbetrouwbaarheid niet maar zoo klakkeloos op al hun mededeelingen mogen betrekken. Hier nu is allerminst van een kerkelijk belang of vooroordeel sprake. Integendeel, Malalas' mededeelingen zijn strijdig met de kerkelijke traditie - pleit dit dan niet eer vóór dan tégen hun
geloofwaardigheid? .
Lightfoot spaart geen moeite Malalas' getuigenis te verzwakken. Hij noemt het ongerijmd dat men onder de verschrikkingen van een aardbeving aan een strafoefening zou kunnen denken — maar die ware toch licht verklaarbaar als een poging om den toorn der goden te bezweren of als een concessie van den Keizer aan het volk, dat een zondebok wil hebben. Hij verzekert verder dat Malalas niet Ignatius' dood vermeldt, maar dat zijn bericht slechts inhoudt dat Ignatius „getuigde"; dan laat hij dit argument varen, en beweert dat die dood met in verband wordt gebracht met de aardbeving, nóch met Trajanus aanwezigheid te Antiochië, maar met Ignatius' smaadwoorden tegen den Keizer; tusschen beide argumenten hebben wij klaarbhjkehj
') A. w. [zie bl. 14 No. 28| S. 86.
"-) G. Volkmar, Handbuch zur Einleitung in die Apokryphen, Tflbingen 1800, I S. 124, 125.


de keuze. Beide beweringen zijn, dunkt mij, al even onjuist: Zeker, /lagtvQtiu is dubbelzinnig, = „den marteldood sterven", en = „getuigen"; maar in chronografische opgaven heeft de tweede beteekenis al heel weinig zin — en in ieder geval is ze hier onwaarschijnlijk, daar Ignatius' „getuigen voor Trajanus onvermijdelijk zijn veroordeeling na zich sleepen moest. Evenzoo, iitl ctvtov kan weliswaar beteekenen „in zijn tegenwoordigheid" en „in zijn tijd" — mogelijk zelfs is de tweede beteekenis de meest gebruikelijke — maar hier moeten we ongetwijfeld de eerste kiezen; hoe anders het volgende róre te verklaren? dan
zou inl «irov eerste tijdsbepaling zijn, tórt een tweede en
Lightfoot, die dank zij zijn groote belezenheid over zooveel voorbeelden beschikt, kan deze hypothese toch niet met bewijsplaatsen sterken. Dat Malalas in een van beide gevallen zijn bron zou hebben misverstaan, is puur gissen — een mogelijkheid, die niet waarschijnlijk is gemaakt. Neen, zonder eenigen twijfel moet de vertaling van deze plaats luiden: „ . •.. en in zijn tegenwoordigheid onderging toen de heilige Ignatius den marteldood . .." Hoe Lightfoot kan ontkennen dat Malalas hier verband legt tusschen dien marteldood en de aardbeving is mij onbegrijpelijk: Trajanus vertoefde in Antiochië toen het onheil (de vroeger beschreven aardbeving) plaats greep, zoo verhaalt Malalas, en vervolgt dan onmiddellijk: 6i
in i avrov tót £ ó ayiog ' Tyvauog x. t. i.; dit tote kan alleen slaan op Trajanus' verblijf in de stad, of op de aardbeving - wat in casu geen onderscheid maakt, daar deze beide feiten met elkaar in verband worden gebracht. Dat tó™ in de door Malalas gebruikte bron op iets anders betrekking zou hebben gehad, is weer bloot vermoeden, meer niet. Geheel ten onrechte doet Lightfoot het voorkomen, als was Malalas' mededeeling foctvéHTtjoi X«t' (vvrnö, OtI ilotdÓQei avtóv met de voorgaande in strijd: Ik zie niet in, waarom Ignatius den Keizer niet „in diens tegenwoordigheid" kon beschimpen, nóch waarom dit niet „tijdens" of „na de aardbeving" kon geschieden; integendeel, evenals het volk misschien de christenen aansprakelijk stelde voor de ramp, gelijk Volkmar onderstelt, evenzoo kon Ignatius


de schuld werpen op de aanwezigheid van den goddeloozeu Keizer en hem zij» vloek in het aangezicht slingeren.
Lightfoot richt verder zijn aanval tegen de door Malalas opgegeven dateeringen: hij beweert dat de eerste datum, ie van Trajanus' komst in het Oosten, onjuist is; dat de twee le, die van de aardbeving, daarmee in strijd komt en dus onjuist moet wezen - maar dit pleit allerminst tegen zijn betrouwbaarheid, bij de onderstelde onjuistheid van den eerste. Ernstiger
bezwaar schijnt, dat 7 Januari 114 geen Donderdag, 13 December 115 geen Zondag was! Hierop komen we later terug.
„Le savant éditeur met quelque passion a repousser ce témoignage" erkent Réville; een laatste voorbeeld van Lightfoots wijze van argumenteeren in dezen lichte dit toe: Johannes Madabbar 1), die in hoofdzaak dezefde bron schijnt te gebrul en als Malalas, geelt de kerkelijke lezing van Ignatius' dood; dit zou nu Malalas' onbetrouwbaarheid bewijzen! Ik zou lievei de bewering willen omdraaien. Madabbar heeft reden van zijn bron af te wijken ter wille van de kerkelijke overlevering, nj Malalas zoeken we vergeefs naar een motief, en hoe kunnen we hier aan een vergissing denken, bij de ook door Lig i oo onderstelde algemeene bekendheid van de Rome-traditie . pmeikelijk is overigens, dat Malalas' onbetrouwbare bron plotseling betrouwbaar wordt, wanneer Madabbar haar volgt!
Keeren wij na deze uitweiding tot den gang van het e oog terug Wij zagen hoe Malalas drie nieuwe feiten aanbrengt: den Armenisch-Parthischen oorlog; de juiste dateering; de aardbeving in verband met Ignatius' dood.
Verscheidenes) kerkelijke chronografen brengen Ignatius dood met Trajanus' Armenisch-Parthischen veldtocht in verband. Zoo doet de meergemelde Syrische Kroniek»): „Quo anno Trajanus
Armeniam subiecit, eodem IgnatiusAntiochiaemartyriumsub.it.
Aldus ook de Acta Antiochena, waar de schrijver Trajanus ui ') Zie boven, § 3 bl. '22.
:) Niet: de geheele kerkelijke traditie, gelijk \ olkmar beweer .
s) Zie boven, § 3 bl. 22.


tooneele voert, diccyovta fiiv x«r iniiv oc toi> xciiqov xara rijf 'AvTioytiuv^ ozuvötxfcoi'Tct ós sul Aq^ieviuv xtu rictQ&ovg '). Wij hebben al vroeger gezien, dat geen van deze beide geschriften de Antiochiëtraditie zuiver bewaren, maar haar vermengen met andere trekken. Daar evenwel de Trajanusfiguur oorspronkelijk in deze traditie thuis hoort, is er alle reden aan te nemen, dat ook de bedoelde oorlog daar een plaats vond; en niet ongegrond is het vermoeden dat hij werd vermeld in „de verzwegen bron van Eusebius" waar dus als derde feit a) vermeld stond, dat Trajanus in den Armenisch-Parthischen krijg was gewikkeld, en zich daarom te Antiochië ophield. De vraag ligt voor de hand waarom Eusebius deze bijzonderheid dan wel verzweeg. Voor de Kerkgeschiedenis, waar — hoezeer ook met een vraagteeken de Rome-traditie wordt gevolgd, is het antwoord al gegeven3); maar wat kan voor de Kroniek de reden zijn? Wij spraken als ons vermoeden uit dat Eusebius geen bepaalden datum had voor Ignatius' martyrium, en het daarom op de helft van Trajanus' regeering stelde; het komt mij waarschijnlijk voor, dat hij met den Armenisch-Parthischen oorlog evenmin weg wist, dien niet belangrijk genoeg achtte om te worden opgenomen, en hem dus geheel wegliet ; in de Armenische vertaling zoeken we hem tevergeefs, alleen Hiöronynius geeft hem ondei Trajan. XVI — maar Harnack 4) waarschuwt ons voor te groot vertrouwen op Hiëronymus, die immers zelf erkent; A Troia autem usque ad XX Constantini aunum nunc addita uunc mixta suut plurima quae de Tranquillo et ceteris inlustribus in historicis curiosissime excerpsi5); en dat Hiëronymus in zake Ignatius minder consciëntieus is dan Eusebius, hebben we reeds gezien ).
Een tweede vraag is die naar de historische waarde van dit bericht. Hiëronymus brengt den oorlog tot Trajan. X\ I;
') Volgens Hilgenfeld's uitgave [zie bl. 15 Nn. 40] p. 35.
*) Vgl. boven, bl. 29.
Zie boven, bl. 34.
4) A. w. [zie bl. 14 N°. 29] S. 557.
5) In zijn praef. voor de Latijnsche vertaling van de Kroniek, ed. Schoene p. 3.
6) Zie boven, bl. 30.


Malalas' opgave wijkt niet al te ver daarvan af, wanneer hij 's Keizers vertrek uit Rome in Trajan. XVII, den eersten strijd in Trajau. XVIII plaatst. Terwijl het bericht op zichzelf niet onwaarschijnlijk is, in het verband van de tot dusverre gereconstrueerde Antiochië traditie, hangt de vraag naar de geloofwaardigheid er van nauw samen met de kwestie der chronologie van Trajanus' regeering. Een groote moeilijkheid is uit den weg geruimd, sinds als vaststaande mag worden beschouwd, dat de rekening van Trajanus' regeeringsjaren die van zijn Tribuuicia Potestas geldt '); evenwel moeten we ons niet ontveinzen dat hier nog vele moeilijkheden liggen, naar wier oplossing met verschillende hypothesen wordt gezocht.
Uitvoerig handelt Lightfoot 2) over deze dingen. Voorop stelt hij: „It may now be regarded as au established fact, that Trajan as emperor only made one expedition to the East and that this took place in the last years of his reign' 3). Die „last years bepaalt hij nader aldus: in het najaar van 113 verlaat Trajanus Rome; in de jaren 114 tot de helft van 117 vallen dus alle gebeurtenissen uit den Armenisch-Parthischen oorlog in den loop van 117 sterft de Keizer. Nu wordt deze periode in twee helften gedeeld door Trajanus' overwintering in Antiochië; een datum hiervoor levert Cassius Dio, door te vermelden dat tijdens dit winterverblijf een aardbeving plaats vond, waarbij de consul van het jaar, Pedo, omkwam4); het jaar van diens consulaat is 115, zoodat de winter 114—115 of 115—110 kan zijn bedoeld, al naar gelang wij de aardbeving in het begin of in het eind van 115 plaatsen. Lightfoot verklaart zich voor de eerste opvatting, daarmede Malalas' getuigenis, dat de aardbeving op 13 December 115 stelt, verwerpend. Hij doet dit op de volgende gronden: le Wie Trajanus' overwintering in 115 110
') Aldus Lightfoot, steunende op het resultaat vun de onderzoekingen van Borghesi, Mommsen, Clinton.
2) A. w. [zie hl. 13 N°. 12] II p. 391- 418.
s) Ibid. p. 407.
4) Cassii Dionis Cocceiani Historiae Romanae (ed. Boissevain) LXVII1: 25'.


in ,.M 114-117 in twee zeer ongelijke stellen, splitsen den veldtoA meegedeelde gebeur-
heHteu, waarover o.n,.og^,k ale doo.
tenissi'i, op *171 d"o geheel door de,, strijd i„
vergelijking met de eer;. 'ipn ingenomen, zou de tweede
Armenië en Mesopot,,n,.e- - «1 • bescWk.
"iet feiten overladen *,», daar feehUee^, g J ^ ^ ^
baar ware voor den eigen g en . yerovering van Nisibis „Parthicus" waarmee Trajanus^ n^ ^ ^ ^ ingcriptie uit
en Bathnae weidlegio, , ^ moet dus de verovering
Baetica van het jaar , ^ ^ de overwintering
van genoemde steden ■valle , u4_115 wordt Trajanus
in Antiochië volgt. 3 In de J __ de vol„en(je maar
vijfmalen als Imperator ^ ^ dat
tweemaal; dan moet Armenië enMesopotamië
daartoe -et nog
Tut;:z: i ^ <«-ae- ™ter
114-115 zijn geweest. ♦1,i«mde wiize de zwakheid
Dr. Volte,■ ') heeft, op m0 evertn'geridewi^
van Lightfoot's betoog tocM Jr A(liBhe„e en
langdurige voorbei eiding, ^ |iel |„iti dat pas in de
Ktesiphon werd «"eieeht, ai.. 1 een voo|.Uorat, dat
inscripties uit 116 de titel „ terwiil de door Lightfoot
„ö »P — ™le nit 1» nog ontbreekt, «•» aan-
aangehaalde de eémge ,,, onderstelling dat in Spanje,
nemelijk wordt verklaar,S d,>or de <mfcrctoWg ^
reeds op het bericht el eei .)|ik ;j t 0p de
„Parthicus" werd uitgeroepenJ tot ten salntatio
en plaatst de aardbeving in het ein van
.) A. w. [zie bl. 14 N». 281 S. 89-94.


Maar dan is er ook geen redelijke grond tot twijfel aan de juistheid van Malalas' bericht, dat 13 December 115 opgeeft ') 0j> grond van de opgaven van Malalas, de Syrische kroniek, de Acta Antiochena -) moet dus Ignatius' martyrium worden gesteld tijdens een verblijf van Trajanus te Antiochië, in den winter 114-115, of meer waarschijnlijk 115—116. Wanneer we nu te kiezen hebben tusschen deze dateering en die van Eusebius — vóór Trajan. XII — dan kan de beslissing niet twijfelachtig zijn. Wij vonden reden tot twijfel aan de betrouwbaarheid van Eusebius' opgave, terwijl in 't andere geval de directe (Malalas) en de indirecte (Syr. kron. en Act. Ant.) aanwijzing om het martyrium in het laatst van Trajanus' regeering te zoeken, op zichzelf geen aanleiding tot wantrouwen geven, integendeel samen een goed geheel vormen. Zelfs kunnen we nóg een spoor3) aanwijzen van de Antiochië-traditie, die verband legt tusschen Ignatius' dood en Trajanus' Armenisch-Parthischen veldtocht: de Acta Romana nl. geven als jaar van Ignatius' marteldood o. a. Olymp. 223 II = 113 n. C, dat is juist het begin van den bedoelden oorlog. Lightfoot4) verklaart deze opgave als ontleend „from some chronographer who believed the story of the interview at Antioch, and consequently gave this year as being the date of Trajan's sojourn there". Die chronograaf nu, verdient volgens Lightfoot daarom geen vertrouwen. Dit is een twijfelachtige bewering, maar zeker is, dat we hier weer een spoor van de Antiochië-traditie hebben, onbegrepen naast de opgaven uit de Rome-traditie geplaatst. Wij hebben hier werkelijk een tijdsbepaling uit een andere bron
') Een gewichtig argument tegen Malalas' betrouwbaarheid is voor Lightfoot het feit, dat 7 Januari 114 geen Donderdag, 13 December 115 geen Zondag was! M. i. terecht trekt Dr. Viilter (a. w. S. 87-89) in twijfel, of de maanden Audenaeus en Apellaeus werkelijk volkomen met Januari en December gelijk liepen, en zoolang we hieromtrent niet beter ingelicht zijn, mag dit punt buiten bet debat worden gelaten.
a) Vgl. boven, bl. 39.
3) Vgl. boven, ibid.
4) A. w. [zie bl. 13 N". 12] II p. 497.


dan die welke de schrijver in hoofdzaak volgt, uit een bron die Ignatius' dood in het einde van Trajanus' regeering stelde, waarschijnlijk dus tijdens diens verblijf in het Oosten. _ )
Mogen we Malalas ook geloof schenken, wanneer hij Ignatius' marteldood met de aardbeving in verband brengt? A priori zijn we geneigd, die vraag ontkennend te beantwoorden. Zeker kwam wel die aardbeving niet voor in de „verzwegen bion van Eusebius" — hoe zou ze anders geen spoor hebben nagelaten? Zeer begrijpelijk zou het zijn, wanneer Malalas zelf de vader dezer overlevering was! Daar hij wist dat Ignatius den marteldood te Antiochië was gestorven, tijdens Trajanus aanwezigheid aldaar in den Armenisch-Parthischen ooi log; daar hij wist dat in dienzelfden tijd Antiochië door een aardbeving geteisterd werd, lag het voor de hand dat hij beide feiten verbond; en dit te eer, omdat in zijn dagen de Ignatiusdag op 20 December werd gevierd, terwijl 18 December hem was overgeleverd als de datum van de aardbeving ).
In het bovenstaande is stilzwijgend aangenomen, dat de Heiligenkalender geen betrouwbare herinnering aau Ignatius' sterfdag bewaart. Ook bij de beschouwing hierover gaan we
aan de hand van Lightfoot2).
Wat betreft de vier overgeleverde data, waarop in verschillende tijden in verschillende streken Ignatius' nagedachtenis werd vereerd — 1 Februari, 1 Juli, 17 October, 20 December staat de kwestie welke de oorspronkelijke is en dus het meest waarschijnlijk den sterfdag in herinnering houdt,slechtstussehen de beide laatste. Volkmar, voor wien deze kwestie nog niet bestond daar hij alleen den Ignatiusdag op 20 December kende, ontleent aan dien datum een argument voor de volstrekte betrouwbaarheid van Malalas mededeeling: 13 December aardbeving — 20 December sterfdag (later Heiligendag) van
') Deze onderstelling komt mij voor, steviger gegrond te zijn, dan die van Lightfoot, die, met voorbijgaan van alle vroegere sporen der Antioehie-traditie, die geheel uit een dergelijke eombinatie eerst hij Malalas afleidt.
») A. w. [zie hl. 13 N°. 1"2| 11 p. 418 434.


Ignatius .... de overeenstemming is verlokkend! Maar Lightfoot komt deze illuzie verstoren door de bewering dat 17 October de oorspronkelijke Heiligendag (en dus waarschijnlijk de steiidag) is geweest. Hij grondt die bewering op een onderzoek, door Wright ingesteld in de Syrische Kalenders uit het Britsch Museum; verder op een aanduiding bij Chrysostomus, die in zijn meergemeld 'Eyxwutov den Ignatiusdag als spoedig \ olgend op den Pelagiusdag (B October) vermeldt; eindelijk \indt hij de nawerking van dien datum in de Bollandistische Acta Sanctorum; en terwijl het oudste document dat 20 December geeft uit het einde van de vijfde eeuw dagteekent, gaat het oudste van den genoemde Syrische documenten tot het laatst van de vierde eeuw terug. Met Lightfoot stemt Zahn ) ovei een. Op pag. XIII van de Praef. tot de door hem bewerkte „Ignatii et
Polycarpi Epistulae" zegt hij: „ demonstra tuin est
Saeculo IV exeunte, non die 20 Dec. sed die 17 Oct. Antiochenos Ignatii sui natalitia celebrasse". In de noten op p. 343, 358 en 380, motiveert hij dit „demonstratum est" met ongeveer gelijkluidende argumenten als de van Lightfoot vermelde. Als laatste aanbeveling (hooger kan ik het niet aanslaan) geven beiden ten slotte: De overeenstemming van 24 Augustus, den datum van den uit Smyrna geschreven brief aan de Romeinen, met 17 October, den vermoedelijken datum van Ignatius dood te Rome. Deze data zouden beter bij elkaar komen dan 24 Augustus en 20 December; vier maanden is wat lang voor een reis van Smyrna naar Rome, terwijl „ .. . a ven similitudine non abhorret, Ignatium, qui die 24 Aug. Smyrnae versabatur, quinquaginta quatuor diebus post Romae expirasse" (Zahn, ibid.). Zonder de beteekenis dezer overeenstemming te loochenen, acht ik ze hier onjuist verklaard. Is 17 October werkelijk de sterfdag, dan is m! i. de datum uit Rom. in overeenstemming daarmede aangebracht , en aldus een bewijs voor de oorspronkelijkheid van 17 October als Ignatiusdag; maar is, wat mij waarschijnlijk voorkomt, die Ignatiusdag pas m later tijd vast-
') A. w. |zie bl. 13 N". 4).


gesteld, dan is wel 17 October gekozen in overeenstemming niet 24 Augustus, maar dan mist die datum ook alle beteekenis voor den werkelijken sterfdag. Minder vast overtuigd dan Zahn is E. Egli !). Hoewel hij toegeeft dat 17 October door de oudste documenten «vordt gewaarborgd, stemt een KoptischSynaxarium hem ten gunste van 20 December; althans hij twijfelt, en acht de kwestie niet uitgemaakt.
Hoe dit moge zijn — vast staat wel, dat het oudste document, hetwelk ons de viering van een Ignatiusdag bericht, uit het laatst der vierde eeuw dagteekent, d. i meer dan tweehonderd vijftig jaren na Ignatius' dood. Mogen we dan wel eenige waarde hechten aan zoo'n datum als historisch betrouwbare herinnering aan den sterfdag van den martelaar8)? Wij willen er ons voor hoeden, te veel te willen bewijzen; uit de viering van den Ignatiusdag willen we geen beslissing aangaande zijn sterfdag afleiden. Ons resultaat zij dit:
Tusschen het najaar van 114 en het voorjaar van 116, waarschijnlijk gedurende den winter 115—116, tijdens een verblijf van Trajanus te Antiochië in zijn oorlog tegen de Armeniërs en de Part hen, stierf Ignatius in die stad den marteldood; hij werd daartoe veroordeeld door den Keizer, die zelf de terechtstelling bijwoonde 3).
Lightfoot doet een poging, het ontstaan der Antiochië-traditie uit de Rome traditie te verklaren, door een reeks van vergissingen aan te nemen1); op ons rust een zelfde taak in tegengestelden zin.
De oorsprong van de Rome-traditie zijn de zeven Brie-
') A. w. [zie bl. 14 N°. 211.
'-) Lightfoot zelf geeft de gegrondheid van dezen twijfel toe, a. w. [zie bl. 13 N\ 12] II p. 434.
3) Het is misschien niet ongewenscht, er aan te herinneren dat de door mij onderstelde „verzwegen bron van Eusebius" geen tijdsbepaling bevatte. De inhoud van die bron was: Ignatius, bisschop van Antiochië, sterft aldaar in tegenwoordigheid van Trajanus, tijdens diens Arinenisch-Parthischen veldtocht.
4) Vgl. boven, hl. 32 en 38.


ven '). Origenes en Eusebius Kerkgeschiedenis bewaren de Brieftraditie nog vrij zuiver; maar na Eusebius ontstaat, deels door vermenging van de verschillende overleveringen, deels door de fantasie van vindingrijke martyriumschrijvers, dat wanhopig mengelmoes van tegenstrijdigheden en onwaarschijnlijkheden waarmee we in de voorgaande bladzijden kennis maakten, en waaruit we de oude historische traditie trachtten te herstellen.
§ 5. De Ignatius der Brieven.
jflyi'aTiog o xrci ' noemt zich de schrijvei onzei Blieven.
Veel is over dien dubbelen naam van allerlei kanten geschreven : Daillé reeds ziet in dien tweeden naam legendarische verheerlijking, en zoo een argument tegen de echtheid der Brieven; Pearson bestrijdt dit; Bunsen en Renan achten hem geïnterpoleerd, Zahn verdedigt de echtheid; Lightfoot ad loc., en uitvoerig a. w. a) I p. 25 sqq. — is evenzeer van oordeel dat Ignatius werkelijk dezen dubbelen naam droeg, en hij staaft dit oordeel door tal van voorbeelden. Een algemeen bezwaar tegen Lightfoot's geheele argumentatie dunkt mij, dat in geen zijner voorbeelden de tweede naam zoo kennelijk bijnaam is als hier; en dat dit hier werkelijk het geval is, bewijst het gebruik van het woord in Et' 9, waar de ware Christenen QsoyÓQui y.al vaofpógoi, %Qi6TorpÓQot, «yiocpoooi genoemd worden ), gehjksooi" tige samenstellingen zijn faoópófioi Phd 2, en vexQocpoQoi Sm 5. Speciaal op laatstgenoemde plaats vestigt Hilgenfeld ') onze
') De reden waarom Je Briefschrijver geen historie gaf, leeren de volgende Hoofdstukken.
2) Zie bl. 13 No. 12.
:l) In dit verband moeten we misschien de plaats Mpatu;
nt»tatuu Mgn 1, noemen; immers, als Pearson en Hilgenfeld gelijk hebben en hier op den naam »,o<póVo; wordt gedoeld, dan heeft het woord al heel sterk de kracht van een bijnaam. Echter meent Bunsen dal we hier aan fia/jru; moeten denken, Lightfoot aan óinu•«; *(»»«'"■ Ik zou willen verklaren: ürof.a Jtpotoü = X(i.ariuvu;, met verwijzing naar ri Svo.ua *«»</<»('*"■ Ef 7', naar Ss y«V •Mui ii •fiart xaUitai Mgn 10', naar SulótUiv t!> üvona Phd 10', enz.
4) A. w. [zie bl. 15 No. 40) p. 2«4 en ad loc., p. 30*.


aandacht, waarbij hij wijst op de woordspeling met ynoipófos, i'fx9o(pÓQOQ en een verzwegen 9toq>ÓQos. Dat hier werkelijk op « en naam wordt gezinspeeld, geeft ook Pearson toe; maai
dan heeft ook ongetwijfeld de schrijver den naam als een eeretitel
bedoeld, daar hij immers zegt: rt y<*Q ^ Tl«> £' £^f
Inaiviï, x. r. L, Sm 5°.
Ondanks het feit dat de schrijvers der vijf eerste eeuwen
den naam 9tocpÓQo? niet vermelden, gelooi ik dat Zahn ) en Lightfoot ') juist zien, wanneer ze hem een oorspronkelijk bestan deel der Brieven noemen. Het eenstemmig getuigenis van alle Hss. en vertalingen (Lightfoot) en, voeg ik erb\j, de boven genoemde parallellen in het spraakgebruik der Brieven moeten zwaarder wegen dan het „Silentium" der Patres. Hoe dan dit stilzwijgen te verklaren? Ik waag de gissing dat zij 9toVo9os niet als bijnaam begrepen, en zoo als overbodig weglieten, vrij toevallig dus; dat men in de zesde eeuw weer een bepaalde beteekenis er aan ging hechten (even toevallig, natuurlij' me uit historisch-critische overwegingen); dat eindelijk die naam, als hij eenmaal aanleiding heeft gegeven dat de legen e van het kind, door Christus op den arm genomen, met Ignatius deócpogo? verbonden werd, voorgoed zijn plaats behoudt.
Lightfoot3) wint ons voor de beteekenis „Hij die o in zich draagt"; meer dan bijnaam, eerenaam blijktOeoyóposteizijn. Dit stemt ons niet gunstig voor den aanhef „ Iyvanoe ° *«' 9eocpó9os". Het moet zeker al zeer verwonderlijk heeten, da iemand zoo zichzelf zou introduceeren. De eenvoudige oplossing ligt voor de hand, zoo we hier onderscheiden tusschen den Held" en den schrijver van deze Brieven: de auteur voert zijn Held sprekend in, maar hij voelt niet het bezwaar den eeretitel dien hij hem toekent, in 'smans eigen mond te leggen. Zien we, of deze onderscheiding tusschen schrijver en held op meer plaatsen zich aan ons opdringt.
') A. w, [zie lil. 13 No. 1 S. 71.
f) A. w. [zie bl. 13 No. 12] 1 p. 25.
3) A. w. ad loc.


Dit is het geval in de vele plaatsen waar de schrijver zich met vermaningen en raadgevingen tot de gemeenten wendt, en daarbij plotseling van den 20n in den len pers. plur. overgaande, zichzelf mede onder de aangesproken gemeenteleden rekent; b. v. Ef 10 (waar £Öp£»ö|Uïi', reg. 8, merkwaardig is na het herhaald voorafgaand tittg), Ef 11, Mgn 10, Phd 5, Sm 9 enz. Wie nu mocht tegenwerpen dat Ignatius zelf evengoed deze wending kon bezigen als een op zijn naam schrijvend auteur, dien wijs ik op de slotwoorden van Ef 5, waar Ignatius de Efesiërs tot gehoorzaamheid aan den bisschop vermaant met de woorden: (iTcovöiiom/ttv x. r. A.; bij de scherpe scheiding die onze Brieven maken tusschen bisschop en gemeente, komt het mij ondenkbaar voor, dat een bisschop-auteur zich zoo zou uitdrukken. Deze plaats vereischt m. i. het maken van een onderscheiding tusschen den schrijver, die zich gemeentelid weet — en zijn held, bisschop Ignatius.
Tot hetzelfde besluit dringt ons de overweging, dat de schrijver niet verkeerde in den toestand waarin hij zijn held plaatst. Wie voor Ef 9 de exegese van Baur, Bunsen, Zahn en Bruston — in dezen eensgezind — meenen te mogen aanvaarden, en Tiagoótvuv ixiidsv plaatselijk verklaren, hebben in dit woord een sterk argument voor de boven noodzakelijk geachte onderscheiding. Hetzij we ixcïdir verstaan als „van Smyrna" (Bunsen) of „van Efese" (Baur, Zahn, Bruston), het is niet het woord dat iemand gebruikt, die zich werkelijk te Smyrna bevindt en werkelijk aan de Efesiërs schrijft; verklaarbaar daarentegen zou het zijn in een auteur die, elders wonende, zich slechts gebrekkig indenkt in de verhoudingen die hij voor zijn held onderstelt ').
') Lightfoot (ad loc.) verklaart <«?.»« = from yonder, niet nader aan te duiden — een ongewoon gebruik van het woord; Dr. Duker (a. w. (zie bl. 10], ad loc.) leest voor <«fï»ev met de lange recensie en A c!«' óf,&*, een lezing, door Lightfoot m.i. terecht gekenschetst als „suhstitutions [that] are mere expedients to get rid of an obscure expression."
Mij komt Hilgenfeld's interpretatie juist voor: Hij verwerpt de plaatselijke verklaring, en verstaat xa(todnjaavta; ixeïfhv als „hen die afwijken van den (zooeven cap. 8 beschreven, daarom <*«.»•») rechten weg." Lightfoot maakt


Dat onze schrijver niet verkeert in den toestand van zijn held, blijkt .enter »it het feit dat we er met ,n helder beeld te vormen van Ignatius gevangens delijk heet hij een gevangene (in eigenlijken zin), ei is er sprake van zijn boeien, b. v. Ef 1, 21, Mgn 1, Ti 10, Rom 5, Sm 4, Pol 2, enz. Daarnaast komt eemge malen o. a. Tr 1 Phd 5, de uitdrukking Ssó^évcg ^ X^a™
voor; vergelijking met plaatsen als sid^irov v*eq rov y.<hvov
ovóptttoi Ef 1,' en u-V 8 «WW TrU'
ia zelfs didenai i" *<? óvó/ian Ef B, of didtft"'og »io7^ineaxazoig
U* Sm 11, maakt de verklaring mogeljk'):
wegens Belijdenis van Christus", een wel ongewone uitdrukking, maar een die in het verband zin geeft. Wanneer Ignatius evenwel een óoüAog heet (Rom 4") in tegenstellmg met Petius en Paulus „die vrij waren", is het wel duidehik dat we hier aan een andere gevangenschap dan aan Romeinsche boeien moeten denken; eveneens wanneer Zotion (Mgn 2) e. a. Ignatius «t"< »» Ac- heeten, want moge al niet duidelijk blaken dat Zotion op vrije voeten is - vast staat dit van Burrhus (cf. Et 2 en Phd 11 en zeker van o,' ó««kov«h Phd 4. Zou dan misschien ook het ^£f«„og b'hflri Xvora een andere beteekenis kunnen hebben ? In ieder geval blijkt het „gevangene" deels in eigenlijken, ee s in overdrachtelijken zin te zijn toegepast, wat onwaarschflnlgk is in een werkelijk gevangen schrijver, maar zeer tegiijpey in een auteur die zijn held tot gevangene maakt
Dit geeft ons tevens den sleutel voor de zonderlinge tegen-
bezwaar tegen den ongewonen zin, hier aan g'hec^ht, eve
ik het gebruik van Mi (-j ir^igovaa .1; M.) en van ou.ióo,, beide in dit zei de
,c, «k. M.i. ten =hU,
zoekt hij haar te steunen met een beroep op het gebruik R™ 9 •
daar zou volgens hen. het woord dezelfde beteeken,s hebben als .n Et 9 omdat anders geen begrijpelijke tegenstelling met 7,ao0 X^ro^erkreg
wordt; echter is hier geen sprake van een tegenstellmg: de wccide,, / nauoóêuovTa behooren te zamen, en de zin is dat de gemeenten hem als een der hunnen, niet als een vreemde op zijn doorre.s hebben opgenomen.
') Mogelijk, meer niet; vgl. Rom 4 uvaor>joof<ai i» aurw (/ijoou <,iora>)


strijdigheid in de berichten omtrent Ignatius gevangenschap. Eenerzijds wordt die zeer hard genoemd, voortdurend draagt hii boeien en staat hij onder bewaking (Hom o, lol 2) anderzijds is hij in de gelegenheid gezantschappen te ontvangen en herhaaldelijk te ontmoeten (Ef, 1, 2, 5, Mgn 2, Ti 1), redevoeringen te houden (Phd 6), zelfs met ketters te polemiseeren (Phd 8), met alle leden der Smyrnasche gemeente persoonlijk kennis te maken (Pol 8), het hem aangeboden eergeleide te aanvaarden (Phd 11), een aantal brieven te schrijven of te dicteeren. Alle pogingen om deze tegenstriidigheu weg' te nemen moeten gewrongen heeten tegenover de eenvoudige oplossing, dat de schrijver zich niet voldoende indacht in den toestand waarin hij zijn held plaatste.
Even onzeker als die van Stdepivog is de bedoeling van Tweemaal staat het woord in tegenstelling met anóazokog (Tr 3 en Rom 4), ééns met (Ef 12 van de
Efesiërs gezegd). „His civil status is an emblem o his spiritual status" zegt Lightfoot (ad loc.), en zeker is di in zoovene waar, dat we in deze passages niet aan een werkelijk veroor. deelde moeten denken. Maar mogen we dit wel b. v Tr 13 als Ignatius in het onzekere verkeert aangaande het lot dat hem te Rome wacht, of - eenigszins anders - Rom 1, ot Rom 5 en Sm 4? Terwijl toch een plaats als Exoifióv ianv, Rom 2, er wel op wijst dat Ignatius weet wel lot hem wacht: een en ander verklaarbaar in een verdichtend auteur — niet in den briefschrijvenden Ignatius.
Bij dezen mochten we ook wel één vaststaande beschouwing onderstellen aangaande zijn banden. Om Christus wdle » h, gevangengenomen (Tr 12); wat is begrijpelijker, dan dat hij zijn boeien (.«***-6 noemt (Ef 11) en zijn gevan¬
genschap een trap naar het ^^n/s-schap (in dien gees . v. , Phd 5, enz. enz.). Maar hoe kunnen we hiermee rijmen dat hij deze geheele beschouwing, die het middelpunt ,s van zijn voelen en denken, plotseling laat varen, zooals Et 12 en Rom 4? Bespiegelingen over de vraag of in één persoon een nederigheid en een hoogheid, als uit onze Brieven spreken,


vereenigd kunnen zijn, acht ik vrij willekeurig en dus onvruchtbaar; de partijen staan tegenover elkaar met een „ik gelooi van wel" en een „ik geloof van niet", zonder te naderen. Of nu Ignatius werkelijk een man uit één stuk is geweest, gelijk en gelijkvormig aan de traditioneele voorstelling van den Christel ijken martelaar, is niet uit te maken! Mij dunkt dat men met dergelijke zoo geliefde bewijsvoeringen, op Ignatius' (te construeeren) persoonlijkheid gegrond, uiterst voorzichtig moet wezen ')• Maar dat iemand het hoogste, dat hij in zich weet, hier het martelaarschap »), als grond tot zelfvernedering aanvoert, moet m. i. als onmogelijk worden verworpen. Hier hebben we weer den verhaler, die zijn held deze ongelukkige woorden in
den mond legt.
Met het oog op het zooeven gezegde, meen ik alle beschouwingen over het tegenstrijdige van Ignatius' zelfvernedering met het gezag waarmee hij optreedt, achterwege te moeten laten. Eenigszins anders moet onze houding zijn ten opzichte van
de vraag: Hoe hoopt Ignatius m<*#»',tijs aAt/tfijs te worden door
martelaarschap, of door gnosis, of door goddelijk tAtos? Ook hier geven de Brieven verschillende antwoorden. De verklaring ligt voor de hand. Het antwoord wordt bepaald door de omgeving waarin het voorkomt, door het onderwerp waarmee de schrijver op het oogenblik bezig is. Zoo wordt b. v. de Marteldood als weg ter zaligheid" aangegeven in Rom. (waar over het martelaarschap wordt gehandeld), en Ef 1 (waar Ignatius als martelaar op reis naar Rome optreedt). Ook hier klaarblijkelijk de tendenz-
schrijver, die zijn held verschillende waarheden laat verkondigen,
zonder te bedenken dat enkele in zijn mond ongerijmd zouden
klinken. .
Tot een onderscheiding tusschen schrijver en held dringt
ons ten slotte de onduidelijke voorstelling van Ignatius' positie
in de kerk. Moeten we in hem een bisschop zien, of mogelijk
een diaken of een leek?
') Zie b. v. Bruston, a. w. |zie bl. 15 N°. 36] p. 65, 70!! 78.
») Vgl. Rom 4: <A» n&9m Afaorijoo/jai n.t.l.


Slechts éénmaal heet Ignatius uitdrukkelijk „bisschop (Rom 2), ééns „herder van de gemeente in Syrië" (Rom 9). Dr. Völter, die een scheiding voorslaat tusschen Rom. en de VI „ Klein-Asiatische" brieven, beweert ') dat in de VI de schrijver zich niet alleen nergens uitdrukkelijk bisschop noemt wat ik graag toestem —, maar dit ook nergens wil schijnen, zich integendeel „mit der Gemeinde dem bischöttichen Amt gegenüber zusammenschliesst" — wat ik volstrekt ontken 8). Zoowel in Rom. als in de VI denkt de schrijver zich zijn held als bisschop (dit tegen Völter), hoewel hij dit nergens op den voorgrond plaatst8); maar op tal van plaatsen merken we van die bisschoppelijke waardigheid niets (dit met Völter tegen de echtheidsverdedigers).
„Afkomstig van de gemeente in Syrië" heet Ignatius in Ef., Mgn. en Tr.; „bisschop van Syrië", „herder van de gemeente in Syrië" in Rom.; „afkomstig van de gemeente te Antiochië in Syrië" in Sm. Heel belangrijk acht de schrijver de positie van zijn held niet, anders zou hij ook zijn diocese wel nauwkeuriger hebben meegedeeld.
Ongetwijfeld denkt de schrijver zich Ignatius als bisschop, wanneer hij gewaagt van zijn vriendschap met de bisschoppen der gemeenten, w^lke hij bezoekt of waaraan hij schrijft (Ef 5, 21; Phd 1; Pol 1); en zoo we Sm 9 niet Ignatius' bisschoppelijke waardigheid in het oog houden, is de overgang in dit cap. onverstaanbaar: Havzu «w tifiïv èv %agm nsgioaiviTw 05101 yag ion.
KaTa ndvta fit avsnavaaic cc/iiifioi vfiiv 9cog; de motiveeiing
gaat vooraf: ó ufiwv iniononov tino &tov rtttjujti 1. Ook tot juist verstand van Ef 3: vmtu ia negara, moeten we ons herinneren dat Ignatius als bisschop optreedt4).
) A. w. [zie bl. 14 Nn. 28] S. 4 fgg.
:) In § 7 de volledige motiveering waarom ik bet getuigenis van Rom. en van de VI gelijkwaardig acht.
3) Misschien geelt Dr. Van Loon, a. w. (zie bl. 14 N°. 30] hiervan de juiste verklaring, wanneer hij het toeschrijft aan schrijvers vrees, zijn aanbeveling van het episkopaat te verzwakken door die in den mond van een bisschop — dus van een belanghebbende — te leggen.
4) Vgl. beneden, § 12.


Moeten we Dr. Völter al toegeven dat Ignatius zich Ef 4, 510 en 6 met de gemeente tegenover den bisschop stelt, niet minder duidelijk stelt hij zich in de eerste helft van Ef 5 met den bisschop tegenover de gemeente; hetzelfde verschijnsel toont Pol 6 vergeleken met Pol 2. Mogen we dus uit deze
plaatsen al niet afleiden dat de schrijver gewoon gemeentehd was,
even verkeerd zouden we doen hieruit het bewijs te putten dat hg werkelijk bisschop was. Woorden als êimfroi ylvnvratoi Mgn 6, of óiaxovoi Gvi'öovkoi pov Phd 4 en Sm 12, of plaatsen als Ef 2 en Mgn 2 waar Burrhus en Zotion, de diakenen, Ignatius' mede-dienstknechten heeten, konden hem met hetzelfde recht tot diaken stempelen l); ook hier ontbreekt de tegenstelling echter niet, in Tr 2, en worden we gedwongen tot de erkenning dat de schrijver al evenmin diaken was als bisschop, al schijnt hij soms aan zijn held die waardigheid toe te kennen. Waarschijnlijk moeten we in hem een leek zien (Pol 6); want het komt mij begrijpelijker voor dat een leek zich indenkt in de rol van een kerkelijk waardigheidsbekleder, dan dat deze van dit (volgens de Brieven) hooge standpunt tot dat der n&vug
zou afdalen. _
Een laatste argument der echtheidsverdedigers dient besproken te worden. Zij wijzen op het herhaald verzoek om voorbede voor de Syrische (Antiocheensche) gemeente; dit verzoek duidt op ongunstige omstandigheden waarin de bedoelde gemeente ten gevolge van een Christenvervolging verkeerde; de bisschop van Antiochië wordt als gevangene weggevoerd en denkt nu vol onrust aan den droeven toestand der zijnen — hebben we niet hier een ongezocht bewijs dat onze schrijver werkelijk gevangene, Antiocheeusch bisschop en martelaar is?
Wij behoeven niet te beslissen in het pleit tusschen Baur c. s. en Lightfoot met zijn medestanders, of een vervolging — op grooter of kleiner schaal — in Trajanus dagen waarschijnlijk is. M. i. geven de Brieven, meer bepaaldelijk het daarin vermelde „gebed voor de Antiocheensche gemeente
') Zie evenwel voor awóoOXoi beneden, § 12.





we in het andere geval een nietszeggende verzuchting hebben. Phd 10 zal de gezant ovyzagrjvai avioig (de Antiocheners) inl
TÖ uvto yivofiBvoig. Hoe moeten we dit verklaren? „ zal zich
met de Antiocheners in een samenkomst verheugen"? Beter zin geeft: „ .. • . zal zich met hen als samengekomen zijnd en (dus na herstel der eenheid) verheugen". Beslissend dunkt mij Sm 11:.... ««ïAajioi' tb ïóiov (iiyi9og. '.al «7t£x«rfötad»j cdroig tö ïóiov oatiiduiov Mogen we hier verstaan dat de gemeente, door vervolging verzwakt, nu weer is aangegroeid? Wat beteekent dan dat zij hun eigen corporatie ') hebben hersteld? Of moeten we onderstellen dat de gemeente ontbonden was geweest? Maar dan mogen we, gezien de Pliniuscorrespondentie, niet aan ano*adiOTavc« denken! Alles wordt duidelijk wanneer we verklaren: de verloren eensgezindheid en eenheid zijn teruggekeerd, de vrede is hersteld; nu is de gemeente weer groot als weleer; nu mogen we weer van een oandtetov, een
corporatie*) spreken.
Voor wie mocht twijfelen of eigtivtvtiv wel op eensgezindheid en vrede binnen den kring der gemeente betrekking kan hebben, wijs ik op Tr. isc., waar de Trallische gemeente wordt geprezen als £Ï(>i/i'{uoti<J« iv oagxi x«< nrtv/ictu; deze laatste woorden kunnen toch wel niet anders dan „eensgezind" beteekenen. Evenzoo Ef 13: Eifijvf] wordt als het beste geprezen, terwijl de voorafgaande woorden den ondergang van Satan beloven i" rij óuo.W« i'uüv Tijg niatemg — duidelijker kan het wel niet! Sm 12 wordt het woord volstrekt neutraal gebruikt, en op andere plaatsen (behalve de reeds geciteerde) komen deze woorden niet voor. Zoo dan het spraakgebruik onze opvatting al niet aanbeveelt, haar weerspreken doet het allerminst.
Onze Brieven zelve geven dus geen aanleiding, in Antiochië een vervolging (grooter of kleiner dan) te onderstellen, Light foot e. a. handelen willekeurig, wanneer zij de gevangenschap
') Lightfoot, a. w. [zie bl. 13 N°. 12] 11 p. 319.
2) vg|. hierbij het spraakgebruik van Pol. Php., waar (11 ,4~,s) „salvare corpus" ook op onderlinge twisten slaat.


van den auteur inet een dergelijke vervolging in verband brengen.
Hoe komt onze schrijver ertoe, schismata in de Antiocheensche gemeente te onderstellen?
Die zullen er wel overal zijn geweest. Bovendien geldt Antiochië ook in later jaren voor een broeinest van ketterijen, een middelpunt der gnostieken. Maar al ware dit anders Antiochië is de klassieke plaats van strijd, tusschen de Apostelen, en ook tusschen hun volgers; en schreef niet „Clemens" zijn „"Evievi's wpl ligrj"vs *<*» ópovoiag aai; de gemeente van Koriuthe" op grond van mededeelingen van „Paulus" over
twisten in die stad?
Eeu vraagpunt blijft: aangenomen dat wij in de Brieven geen toespeling op een vervolging mogen zien — hebben latei en (m. n. Origenes en Eusebius, de eersten die Ignatius' dood met een vervolging in verband brengen) evenzoo geïnterpreteerd, en dus dat bericht aan een andere bron ontleend; of is hun onjuiste verklaring de oorsprong van hun bericht?
Wij vonden in de vorige paragraaf dat Origenes alleen op de Blieven steunde, de Rome-traditie volgde '); bij hem moeten we „de vervolging" dus wel aan verkeerde interpretatie wijten, tenzij we zijn verbeeldingskracht aansprakelijk stellen, die een bisschop slechts in een officieele vervolging kon laten omkomen. Anders Eusebius: in de Kroniek, waar van de Brieven geen sprake is, vermeldt hij de vervolging van Trajanus; maar inde Kerkgeschiedenis, waar de briefschrijvende reiziger-martelaar ten tooneele wordt gevoerd, hooien we er niets van. Wanneer na Eusebius de beide overleveringen worden samengesmolten, en de geschiedschrijvers algemeen den Briefschrijver vereenzelvigen met den Martelaar uit de Trajanus-vervolging, is het begrijpelijk, dat de vervolging in de Brieven wordt „hinein interpre tiert."
') De mededeeling tiat Ignatius „na Petrus de tweede Antiocheensche bisschop" was. aan een bisschopslijst ontleend (zie hl. 17), houdt geen verband noch met de Rome-, noch met de Antiochië-traditie.


De voorstelling der Brieven, zoo zéér afwijkende van wat we als historisch aangaande Ignatius van Antiochië vaststelden, mag dus niet gelden als een betrouwbaar getuigenis van den auteur aangaande zijn eigen lotgevallen, veeleer als een voortbrengsel der fantasie. De Ignatius der Brieven is een figuur der verbeelding, drager van des schrijvers denkbeelden
en theorieën.


HOOFDSTUK III.
Aard en Samenstelling van het werk.
§ 6. De Briefvorm.
De kerkelijke traditie sinds Origenes spreekt van Ignatiaansche brieven". Zeker hebben de geschriften, waarover gehandeld wordt al het voorkomen van brieven. Réville ') krijgt dien indruk na „une lecture rapide", zooals hij eenigszins onvoorzichtig bekent. Dr. Van Manen') en Dr. Van Loon)wijzen hem te recht, en herhalen het oordeel van Baur, die den briefvorm als inkleeding verklaarde; daarin gevolgd door Hilgenfeld, Holtzmann, Killen, E. Johnson, — voor Rom. door Renan,
voor de VI door Dr. Volter en E. Bruston. Daartegenovei wordt de echtheid van den briefvorm met argumenten krachtig verdedigd door Zahn, Lightfoot en Funk, bi, wie Harnack en
E. von der Goltz zich aansluiten.
Wanneer onze geschriften geen brieven zijn, moeten ze maakwerk wezen; „van den een of anderen bedrieger", zeggen de apologeten. Enkelen argumenteeren aldus: kunnen we een dergelijk bedrog, een zoodanige laagheid onderstellen bij den schrijver van een zoo ernstig, nobel werk als hier voor ons
') A. w. [zie bi. 14 N°. 23].
a) A. w. [zie bl. 14 N°. 27].
3) A. w. [zie bl. 14 N#. 30].


ligt? Immers neen. Anderen wijzen er op dat een „falsanus tuch wel meer moeite zou hebben genomen om zijn fictie aan nemelijk te maken, dan onze schrijver - blijkens de vele duistere, ja onbegrijpelijke plaatsen in zijn «eik gedaan. Even willekeurig als over het karakter van „een apostolisch man", van „een Christelijk martelaar" wordt geoordeel , even willekeurig zoeken de apologeten den „falsarius" te kenschetsen. Dom, onbeschaafd, slecht — dat zijn de weinig vleiende termen die meestentijds op den verdichter worden toegepast, het geval van „Ignatius" ook van de zijde van Harnack, maar elders ') erkent hij onomwonden hoe die „Falscher vaak we degelijk „gelehrt und raffiniert" waren; ja, van Teitulliauus e Hippolytus verzekert hij ons 2), dat zij wel gedwongen waren „alles was sie Neues brachten unter den Schutz der Ue»er" lieferung [zu] stellen'. Men ziet hoe uiterst wankel ie redeneering is, die op dezen grondslag wordt opgebouwd.
Tegenover dergelijke aanvallen neemt Dr. Van Manen het voor die ongelukkige bedriegers op1): de biiefvoim als fictie is oud. Hoewel voorkomend bij Grieken, Romeinen en Joden, is de stichtelijke brief toch een eigenaardig Christelijk verschijnsel; een geheel boek, een godsdienstig-zedelijk vertoog in brie vorm vinden we alleen in Oud-Christelijke kringen. Daai ec ter zeer veelvuldig; onder de Christenen van de tweede eeuw was gefingeerde brief „modevorm". Niemand zag daarin iets onbetamelijks, terwijl de schrijvers van hun kant zich volstrekt met altijd inspanden, hun fictie aannemelijk te maken zich b. v. om een opengelaten adres niet bekommerden klaai blijkelij geen aanspraak op maakten, dat hun werk zou worden opgevat als inderdaad afkomstig van den gefingeerden auteur; pas 11a Irenaeus ging deze beschouwing verloren. Bij deze ziens wijze sluit ik me aan.
<) A. Harnack in „Texte und Untersuchungen" II S. "207; over de,
') A. Harnack, Lehrbuch der Dogmengeschichte3, Leipzig 1»J4, ■ •
») W. C. van Manen, Handleiding voor de Oud-ChristelUke Letterkunde,
Leiden 1900. Hoofdst. III § 1—4.
Dezelfde, Th. T. 1897, bl. 413 415.


Wanneer wij nu in deze paragraaf zullen handelen over den aard van onze geschriften, willen wij ze beoordeelen naar den vorm en naar den inhoud; achtereenvolgens willen wij deze vragen behandelen. Blijkt ons, bij nauwkeurige lezing, dat de briefvorm streng is volgehouden? Geven de geschriften blijk van een persoonlijke betrekking tusschen schrijver en lezers, zoodat we ze mogen beschouwen als gericht aan bepaalde personen, of aan bepaalde groepen van personen? Is er een bepaalde aanleiding tot schrijven? Wat is de bedoeling van den auteur?
I. Blijkt ons, bij nauwkeurige lezing, dat de briefvorm streng is volgehouden?
Alle zeven brieven zijn voorzien van een adres, maar zeker van een ongewoon. Behalve dat van Pol. zijn alle adressen overladen met dogmatische termen en zelfs met dogmatische beschouwingen. In sommige vinden we Christologische polemiek (rtaftos wU/tfn'ó" in Ef.; fióvos vtóa in Rom.); in andere een korte aankondiging van den inhoud, soms als vermaning («.v tr tri 5,0tv ovv r,o imöxó™ in Phd.), soms als verheerlijking (ueyvevovo,, in Tr., of 7Ilöt£t Kai in Sm.); enkele adressen
zijn gewrongen, onduidelijke zinnen (Ef.), die met afloopen (Mgn.), of onverhoeds in den brief overgaan (Phd.). Zeker een zonderlinge manier vau schrijven, wanneer we deze inleidingen als werkelijke adressen beschouwen; een onverklaarbare slordigheid in een schrijver die zijn brieven bezorgd wil hebben! Tusschen dien omhaal van woorden is de plaats van bestemming duidelijk aangegeven, ja, overdreven duidelijk. Bij Efese en Smyrna is de bijvoeging „rijg 'Aaien" toch wel overbodig te noemen. Lightfoot zoekt in zijn Commentaar die aanduiding te verdedigen, en wijst ad loc. voor Efese op dezelfde bijvoeging bij Irenaeus1); voor dezelfde aanduiding van Tralies weet hij geen parallel bij te brengen, terwijl hij overigens toestemt dat de bijvoeging volstrekt overbodig is. Wat is de reden van die overdreven duidelijkheid? Met eenigen goeden wil kunnen we ons wel voorstellen hoe die brieven bezorgd moeten zijn; we
') Vgl. beneden, § 11.


willen aannemen dat ze door den brenger of door een presbyter aan de vergaderde gemeente werden voorgelezen (hoewel we daarvoor geen aanwijzing hebben). Maar die besteller was natuurlijk een Christen, waarschijnlijk een vertrouwde van den briefschrijver, althans goed bekend met de geadresseerde gemeente — had zoo'n besteller zulke adressen noodig? Het is niet aan te nemen! Bovendien liggen Efese en Magnesia in de naaste omgeving van Smyrna, van waar de brieven naar die plaatsen geschreven heeten; en wat de andere adressen betreft — Smyrna zelf zal in Troas toch wel voldoende bekend zijn geweest! Voor Magnesia en Philadelphia is de nadere aanduiding nog wel begrijpelijk, hoewel in het tweede geval eenigszins verwarrend; maar we staan verlegen voor het verrassend feit dat de schrijver de Smyrnaeërs meer bekend acht dan hun stad; althans, hij oordeelt Polycarpus' adres als „imaxóna iy.K\r\aUig Sfivgvalmv", zonder meer, volledig genoeg').
Met den brief aan de Romeinen is het een bijzonder geval. Vóór alles moet hier de juiste tekst worden vastgesteld.
De brief is gericht aan de gemeente repoxófojtai
TÓJtw iuqIov 'Pcofxcdav — aldus de meest gevolgde lezing, welke ook Lightfoot, Funk, Hilgenfeld geven. Zahn leest tuttw voor ïójtw, en verklaart dat de Romeinsche gemeente „als een voorbeeld voor de andere gemeenten in het Romeinsche rijk" was. Naast Lightfoot's bezwaar tegen deze lezing, nl. het ongewone èv TUJtu. waar we «i'g rvnov *) of w? rurrot; zouden verwachten, merk ik op dat deze lezing geen zin geeft in verband met het heele adres; iets later toch volgt: xai n^oxa&rinti'ti tfjs dya»njs, en deze woorden zijn onverklaarbaar wanneer de gemeente reeds als voorbeeld voor de anderen genoemd is. Verder wijs ik er op, dat geen enkel Hs. deze lezing geeft, en de conjectuur dus alleen gerechtvaardigd kan worden door volstrekte onverklaarbaarheid van de gewone lezing. Deze nu is geenszins onverklaarbaar: mogen ook de woorden i» tójiw 'Pm^aioiv
') Vgl. beneden, § 8.
s) Zooals Mgn. 6:l.


eenigszins vreemd schijnen — zij geven een goeden zin wanneei we in aanmerking nemen het meer voorkomend pleonastisch gebruik van t i-e»,-, juist ook in verbinding met %mgiov, waarvan Lightfoot ad loc. eenige voorbeelden geeft. De beteekenis van de besproken plaats is dan: „de gemeente die den voorrang bekleedt in het gebied der Romeinen . Zeker een zondeiling adres! Wij begrijpen dat Rome wordt bedoeld, maar misveistand is hier niet uitgesloten. Alweer zoo adresseert geen schrijver die zijn brief bezorgd wil hebben.
Neen, de inconsequentie van den schrijver: zijn onbegiijpelijke slordigheid l) en zijn overdreven nauwgezetheid, zijn onduidelijkheid en zijn breedsprakigheid, dat alles wijst op den zoogenaamden „vervalscher". Het is den schrijver niet te doen om duidelijke adressen — zijn „brieven' moeten een plaats van bestemming hebben; of deze duidelijk is aangegeven, kan hem weinig schelen. Tevens gebruikt hij de adressen om wat volgt in te leiden of in het kort samen te vatten. Waarom deze gemeenten gekozen werden, en waarom ze aldus werden aangeduid, zal later ter sprake komen.
Afgezien van de adressen komt in alle zeven de briefvorm meer of minder tot zijn recht, het meest in den brief aan de Efesiërs, het minst in dien aan Polycarpus.
Ef. begint met een korte inleiding, waarin de schrijver zijn toestand uiteenzet, en zich a. h. w. met de geadresseerden in verbinding stelt (cap. 1—3); daarna komt hij tot zijn eigenlijk onderwerp. Voortdurend wordt de briefvorm behouden, worden de leden der geadresseerde gemeente als lezers beschouwd.Met een passend slot, waarbij de schrijver zich in de herinnering der Efesiërs aanbeveelt, eindigt de „brief .
Onze schrijver zelf hecht aan dat „brief" weinig waarde: cap. '20 stelt hij een tweede fii(tXiöiov in uitzicht, en nu in het midden latend waar we dit te zoeken hebben — in of buiten
') Door Lightfoot weinig bevredigend verontschuldig»! wegens 's schrijvers haast. Zahn, Lightfoots medestander, daarentegen ontkent dat „Ignatius gehaast was.


onzen bundel l) — constateeren we dat de schrijver zelf dezen „brief" fiifiktdiov noemt; geen der echtheidsverdedigers blijkt bij machte te zijn, een parallel te geven voor dit gebruik van het woord. Ziehier een bewijs, hoe weinig de schrijver zijn werk voor „echte brieven" wil doen doorgaan.
De inleiding die we in den Efeserbrief aantroffen moet klaarblijkelijk tevens dienst doen voor de andere brieven; een inleiding missen we ten eenenmale in Phd., waar, zooals we zagen, het adres in den brief overgaat — in de andere is zij hoogst gebrekkig; wanneer we de verschillende brieven elk afzonderlijk beschouwen, wurdt ons de onderstelde toestand niet duidelijk. Op dit verschijnsel komen we later terug 2).
Als tegenstelling tot den brief aan de Efesiërs noemden we dien aan Polycarpus3). De schrijver spreekt Polycarpus toe, natuurlijk in den tweeden persoon enkelvoud. Na een aantal persoonlijke raadgevingen schijnt de schrijver plotseling, midden in cap. 5, den geadresseerde te vergeten. Hij veroordeelt gemeenteleden die meer naam hebben dan.... „gij, Polycarpus," zouden we verwachten. Neen: nkéov „roö imaxónov", heel algemeen! Onze schrijver is er dan geheel uit, en gaat in den tweeden persoon meervoud voort met allerlei vermaningen — tot hij zich in de capita 7 en 8 — voor een oogenblik — weer tot Polycarpus wendt. Hier blijkt ten duidelijkste dat de schrijver er weinig waarde aan hecht of men aan een echte persoonlijke briefwisseling met Polycarpus gelooft, of niet.
Iu de overige brieven is de briefvorm consequent volgehouden. Geraakt de auteur al eens in algemeene uitweidingen — hij keert telkens weer met een „u,u£ts" tot de aangesproken gemeente terug (b.v. Mgn ll1, Tr 34). In alle brieven vinden we, evenals een adres ook een slot: groeten van bekenden worden overgebracht; een woord van afscheid besluit eiken
') Vgl. beneden, § 8.
:) Zie beneden, § 8.
:') Voornamelijk op Fol. wijst Baur.


brief. Bovendien is die aan de Romeinen (doch alleen deze) gedateerd.
Men ziet: Onze schrijver kiest den briefvorm; voldoende afwijkingen daarvan doen evenwel zien dat deze slechts inkleeding is; tevens, dat de schrijver daarvan geen geheim wil maken.
„De „Ueberkritiker" leggen gewoonlijk den nadruk op dergelijke van den briefvorm afwijkende plaatsen, als bewijs dat de auteur „uit zijn rol valt"; dit tegenover de apologeten, voor wie 's schrijvers „natuurlijkheid" een gewichtig argument is'). Beiden zoeken hun eigen opvatting te verdedigen, zonder op alle kwestieuse plaatsen den ander te weerleggen. Het komt mij voor dat hier de tweede partij ongelijk heeft. Weliswaar kan van eigenlijk „uit de rol vallen'' geen sprake wezen, daar we van meening zijn dat de schrijver hoegenaamd geen rol wil spelen, en doen we beter te zeggen dat hij zijn eigenlijke bedoeling doet uitkomen — maar indien er dan ook maar óéne plaats is aan te wijzen waar dit laatste het geval is, dan is hiermee de echtheid veroordeeld; de natuurlijkheid van de andere plaatsen zal dan moeten worden verklaard uit meesterlijk stileeren. Daarentegen rust op de tegenpartij de verplichting alle kwestieuse plaatsen te verklaren, ze alle als „natuurlijke" uitingen van briefschrijvers te verdedigen. Dit ziet noch Zahn, noch Harnack, noch Völter; Lightfoot wel, en deze tracht dan ook alle verdachte plaatsen te verklaren, m. i. echter onvoldoende; de afwijkingen naar den vorm kan hij evenwel niet loochenen.
II. Geven de geschriften blijk vaneenpersoonlijke betrekking tusschen schrijver en lezers, zoodat we ze mogen beschouwen als gericht aan bepaalde personen of aan bepaalde groepen van personen? Is er een bepaalde aanleiding tot schrijven? Wat is de bedoeling van den auteur?
') Sterk b.v. hij R. Rnthe, Die Anftlnge der Christlichen Kirche, Wittenherg 1837, S. 715 fgg.
5


„.i„.ijver wil „na den indmk geven van persoonlijke betrekking U-hen - en de gemeenten: dej,e ee.^, d.e van El'ese, Magnes.a en ^,|e„ %ilad,lpllia
hö ;-o,dök, ^
n^kSkw^.'® T Mg» 2 Tr .gelegd dat de gezanten aan Ignatins de gemeen.n doen noen »e J
vertegenwoordigen: Uu M ® JJhriiven: Mn,..' "»'■
Ook Rom 1 motiveert „Ignatius a.1>
U&v t« «§tó»e« «póowjri*. oonwpzis-
Eenigszins ander» de volgende taeven: 'S"»»™» 1 heid te Philadelphia en Sinyrna wordt in de brie
plaatsen ~
ÏÏr'brLTn geelt den indmk dat onze schrijver het ztch laatste br ë 7 «• Sm 1, en vooral 13,
zoo voorstelde (vgl. , . voorafgaande brieven
ïsn •**- r\r,
l^rkir Jt Polyearpus.
Philadelphia kunnen we geen be » ^ t
-—-t r-tr
fxonuyaöa fi£T«§W O r7oVin'e voorslag
voor in nw midden» stemt ons gunst,g voor Zalm s vooraf,
die mlt de meeste Hss. der lange reeenste .» leest^
in verbinding met het volgend iUW _ „onder e geen
■ » i„» Al moaen we Lightfoot (ad loc.) toegeven, dat het v
schil in tijd tusschen
ZJLt hi:r C X— van g, waaraan ook hij atulers groote waarde toekent, komt * voor met op te


wegen tegen het door mij genoemde: het absoluut gebruik van fieux£v.
Terwijl we hier buiten beschouwing laten of Ignatius' geschiedenis de voorstelling onzer brieven rechtvaardigt, zijn we gerechtigd te verwachten dat de schrijver blijk zal geven van zijn bekendheid met de geadresseerde gemeenten. Al mogen we niet eischen dat hij een juisten blik op die klingen had (gesteld, het kon door ons beoordeeld worden) — wij kunnen billijkerwijze verwachten dat hij zich een voorstelling, welke dan ook, aangaande die gemeenten had gevormd. Nu blijkt evenwel die voorstelling al heel zonderling te zijn. De gemeente te Efese is ivKoyijaénj en ixksieyaivij (isc.), haar leden zijn ui/ti/ral 9eov (1), ja, tfeov (8); zij zijn Havkov avfifivazai (12), die alles iv hioov Xpiorw doen (8), die cd>i&iiui> leven, zonder dat eenige
aïyeoig onder hen wordt aangetroffen ((i). Dit neemt niet weg, dat onze schrijver zich gedrongen voelt hen te vermanen (3) tot gehoorzaamheid aan den bisschop (1, 2, 4,) en het presbyterie (20), tot eenheid (2), tot trouw bezoek van de samenkomsten (5, 13, 20), tot standvastigheid tegenover dwaalleeraars (7, 8, 16, 17). Deze zóó uiteenloopende voorstellingen, een „modelgemeente".... die toch weer niet zóó onberispelijk is, en niet zóó ver boven alle gevaren verheven, kan ik niet tot ééne verbinden; en geen der echtheidsverdedigers neemt deze moeilijkheid weg!
Een dergelijke tweeslachtigheid als in Ef., vinden we in den brief naar Tralies, die „onberispelijke, lijdzame gemeente", die haar voortreffelijke eigenschappen niet xata xQVai,'i x«r« yvoiv bezit, en wier leden i/tai &suv mogen heeten (1). Desniettemin zijn diezelfden in eap. 5 die de cmivpai'ia niet kunnen hooren. Ook schijnen er a&eoi onder hen gevonden te worden (3), en een vermaning tot zachtmoedigheid (8) en terughouding tegenover dwaalleeraars (9) schijnt niet overbodig. Ondanks het feit dat de gemeente is tip»/vtvovüa iv xaï nvevfian (isc.), waarschuwt de schrijver tegen verdeeldheid (6 en 8); nauwe aansluiting bij, en gehoorzaamheid aan bisschop, presbyterie en diakenen (2, 3, 7, 13) waarborgt vrede, ook voor het gemoed,


dat dan voor booze gewassen gevrijwaard is (11) en uitsluitend Christelijk voedsel (6 en 7) zal genieten. Een opwekking tot eensgezindheid (12) oordeelt de schrijver niet misplaast. Hij vindt het wenschelijk zijn vermaningen wat te verzachten (3), en schijnt dus nog al wat op de otfró&eog gemeente (isc.) te hebben aan te merken.
Ook in Phd. treedt die tweeslachtigheid op den voorgrond: de gemeente wordt toegesproken als yóguonÉvti iv bfiovoia f>foü, vervuld van genade — maar onmiddellijk volgt een restrictie (isc.); iets verder wordt de mogelijkheid van bekeerlingen in de genadevolle gemeente ondersteld (3, 8) mits zij hun herder volgen (2) en zich hoeden voor slechte gewassen (3), een aanplant van den üqx«>v 100 tovtuv (6); de schrijver dringt aan op
eensgezindheid (4, 6) en waarschuwt tegen scheuring (2) welke hij waarneemt (7, 8), alles in een gemeente wier eensgezindheid hij prijst (2); hij dankt de Philadelphiërs voor hun waardige houding jegens zijn volgers — echter schijnen dezen toch weer niet met den noodigen eerbied ontvangen te zijn (11).
Eveneens, hoewel minder duidelijk, zien we het zelfde verschijnsel in Mgn. en Rom. — Mgn 3, 6, 7, 13, dringt de auteur aan op gehoorzaamheid aan den bisschop; cap. 8, 10, 11, 13, bevatten waarschuwingen tegen dwaalleeraars, terwijl toch in cap. 1 de goede orde der gemeente wordt geprezen; ze is gezegend in genade (isc.), en haar leden ysuovai (14), zij hebben Jezus Christus in zich. — Rom 7 vermaant onze schrijver de gemeente, toch niet uit afgunst zijn marteldood te voorkomen: linaxavia iv ifitv ^r) KuxoinfUa. Die vermaning staat zonderling naast den uitbundigen lof dien de schrijver in den geheelen brief den Romeinen toezwaait , vgl. vooral cap. 3: ovdéiron ifiaonavut ovdevl 1). We kunnen in dezen brief niet vele bewijsplaatsen verwachten — hoofdonderwerp is Ignatius en zijn aanstaande marteldood, niet de gemeente en de toestand waarin zij verkeert.
Maar er is genoeg. Voldoende argumenten zijn hier samengebracht, om ook op den aangegeven grond — de schrijver heeft
') Aldus met Liglitfoot, Funk en Hilge nfeld: Zalm leest oi'idhu.


niet ééne bepaalde voorstelling van de door hem toegesproken gemeenten — de echtheid van den briefvorm te verwerpen. Want mocht men tegenwerpen dat de vaagheid dier voorstelling niet minder wordt wanneer we het werk toeschrijven aan een verdichtend auteur, dan antwoorden wij dat in een zoodanige die vaagheid begrijpelijk is; want hij heett een dubbel doel: «enerzijds het teekenen van een model-gemeente l) waaraan hij de meest voortreffelijke eigenschappen toeschrijft, als tegenhanger en voorbeeld voor zijn tijdgenooten, ouder wie hij misstanden en dreigende gevaren ziet — anderzijds het geven van rechtstreeksche waarschuwingen en vermaningen. Slechts schijnbaar richt hij zich tot de modelgemeenten, en zoo moet hij bij hen die zijn geschriften als echt beschouwen, den indruk wekken van verwardheid en inconsequentie; wie ze daarentegen als fictie begrijpen, weten dat die gemeenten voor den auteur niet reëel zijn, niet de lezers die hij met zijn vermaningen zoekt te bereiken.
Die denkt hij zich in ruimer kring: de capita Ef 3, 56—64, 7, U, 13—19, hebben volstrekt algemeene strekking. Wat hier aangaande de bisschoppelijke waardigheid, aangaande dwaalleeringen, aangaande niang nol ccyanij wordt gezegd, de schrijver zegt het tegen «le gansche Christenheid van zijn dagen; het komt dan ook in de andere brieven met kleine variaties terug. En dat 's schrijvers beschouwingen over de beteekenis van Christus, over de igia fivon/uia XQavyfjs, over de i'ö^reroi xaipot', algemeene strekking hebben, kan toch niet worden tegengesproken. Op niet altijd even gelukkige wijze voert onze auteur dan den engeren kring, hier de Efesische gemeente, weer ten tooneele, b v. cap. 4, 8; beter 12. Mogelijk opkomende bedenkingen tegen de tweestrijdigheid van lof en blaam tracht hij weg te nemen, door zijn vermaningen met een öneg xai nouhi (4) te besluiten (en overbodig te maken), en zijn strafredenen met een oüx enii i'yva>v roioürói' ti cv vfiiv, cuUa Ttpoqpv/laöüa) v/ing ■*)
') Vgl., behalve de reeds vermelde lofprijzingen, Mgn 1, tiia ti« txxl>;o,a;; tildus lezen alle Hss., vertalingen, uitgevers — Zahn con. Hm voor <<dm5) Aldus niet in Ef., maar b. v. Mgn 11, Tr 8.


te verzachten (of te verslappen — gelijk men wil). Diezelfde afwisseling van het algemeene en het bijzondere vinden we in Mgn36—5, 7—10, 136 8, vergeleken met 1—3", 6, 11 136, 14—15, waarbij we letten op den onhandigen overgang cap. 61; in Tr 2—34. 6 —7 , 85—11, vergeleken met 1, 3* 1U, 5, 81 5, 12-13, waarbij we letten op den overgang cap. 34; met in Rom., waar de model-martelaar — niet de model-gemeente hoofdzaak is; maar weer wel in Phd 2i s, 3', 38 4, 5 6 , 85—9, vergeleken met 1 2l, 24, 3», 5'"9, 68 -8', 10-11, waarbij de overgangen 2\ 3', 5l enz., merkwaardig zijn ').
Tot dusverre werd nog niet over den brief naar Smyrna gesproken. Met reden: hier treden de besproken verschijnselen het duidelijkst aan het licht, terwijl de dan volgende brief aan Polycarpus, den bisschop dier gemeente, ons welkom materiaal aanbrengt om 's schrijvers voorstelling van dezelfde gemeente uit twee brieven naast elkaar te leggen.
Sm. isc. en 1' 5, wordt de model-gemeente geteekend. waarna de schrijver, cap. I5 3, zeer algemeen, de beteekenis van Christus' verschijning uiteenzet; buitengewoon onhandig voert hij dan, cap. 4, de Smyrnaeërs weer ten tooneele: <)f
jiiïokii w (n. b.) üycntt)Tol, eiSmg ori xni vfiti. ofitoac capita 46—94 worden, weer zeer algemeen, de dwalingen der doceten, hun afkeer van de eucharistie en hun oneerbiedige houding jegens den bisschop besproken waarop de schlijver zich zonder eenigen overgamr tot zijn model-gemeente wendt, die waardig is een overvloed van genadegaven te bezitten; met de gewone groeten en afscheidswoorden (12 en 13l eindigt de „brief".
Leggen we nu Pol. ter vergelijking daarnaast, dan wordt ons duidelijk dat de capita l3—3 en 43 -61" van algemeene strekking zijn, niet speciaal op de Smyrnasche gemeente betrekking kunnen hebben. Ons treft de tegenstelling tusschen Sm 7: fiijre m<i Idiuv Tttyt uvubv (d. z. dwaalleeraars) A<.AetV, fttjtt h«ivrj eenerzijds, en Pol 5: firèAAoi' óè ncpl tuvtoii' (vooraf gaat
') Dit is natuurlijk in ruwe trekken.


k„kotc;vfci, handelingen der dwaalleeraars) 6pUfe» *o.ov; een preek toch zeker voor de gemeente, dus tóch een Hon-fi IcXei, ? Denkt onze schrijver in beide gevallen aan dezelfde gemeente, dan zijn zijn raadgevingen onbegrijpelijk; maar zoo we bedenken dat hij in het algemeen vermaningen uitdeelt 6 xworyuguzu, zegt hij met een citaat — hier aan leeken, ginds aan bisschoppen, worden zijn wenken (die we hier overigens niet hebben te
beoordeelen) minder raadselachtig.
Uit het gegeven overzicht van Sm. blijkt dat het docetisme met zijn gevaren hier hoofdzaak is. Wanneer de waarschuwingen daartegen in het bijzonder voor de Smyrnaeërs golden, mochten we in Pol. wel een weerklank daarvan verwachten — die verwachting is ijdel. Een oogenblik meenen we dien weerklank te hooren uit cap. 5, maar 't blijkt al spoedig dat de schrijver hier niet het oog heeft op zinnelijke uitspattingen, gelijk die in sommige doeetische kringen voorkwamen, doch dat hij wenken geeft voor een juiste verhouding tusschen echtgenooten. Evenmin bestrijdt hij een overdreven ascetisme, mede onder doceten beoefend, maar hij waarschuwt dat dit het aanzien van den
bisschop niet ondermijne.
Wat we lezen over de bisschoppelijke plichten: verdedig uw stelling, bewaar de eenheid (Pol 1), wek uw gemeenteleden op tot trouw bezoek dei- samenkomsten (Pol 4) het kon evengoed op Ef., Mgn., Tr., Phd. als op Sm. terugslaan, het raakt den hoofdinhoud van den geheelen bundel, üe andere vermaningen, tot Polycarpus gericht, zijn van nog algemeener aard en punten van rechtstreeksche betrekking daarop kunnen we in geen der brieven, ook niet in Sm., aanwijzen. Zóó algemeen zijn die vermaningen, dat we ons ook geen persoonlijke betrekking kunnen denken tusschen Ignatius en Polycarpus, dien hij toch zoo goed schijnt te kennen (Ef 21, Mgn 15). Vergeefs zien we uit naar eenige zinspeling, naar eenige herinnering, welke ons die beide mannen samen voor oogen stelt; nergens blijkt ons wat Ignatius dan toch eigenlijk aan Polycarpus te danken heeft (ibid.). Wij vinden niets dan raadgevingen die iedere schrijver tot iederen bisschop kon richten.


Hoe moeten we verder ons een verhouding denken van onzen schrijver tot den man dien hij beurtelings prijst om zijn krachtig geloof, op een onwankelbare rots gevest (Pol 1), en dan meent te moeten waarschuwen tegen dwaalleeraars en ^ hun praktijken (3, 5); dien hij aanspreekt als „dto(»«x«e»<Jiót«tï" (7), terwijl hij toch vreest dat anderen n\tov aiixov yvaadrioovTui (ibid.); wiens aangezicht gezien te hebben hij zich gelukkig prijst (1), die hem heeft gesterkt (Mgn 15), maar dien hij toch tot meelij ver, tot dieper inzicht opwekt! Is zoo iets denkbaar wanneer we een persoonlijke relatie tusschen beiden onderstellen? Zeker niet. Bovendien wankelt die onderstelling nu we gezien hebben, dat de gemeenten tot welke de schrijver zich richt, voor hem niet reëel waren. Pol 5, waarop we in een ander verband al wezen, brengt het bewijs dat we hier moeten denken aan bisschoppen in het algemeen, samengevat, verpersoonlijkt, in Polycarpus, dien bekenden en beroemden.
Vergeefs zoeken we naar de reden die „Ignatius" tot het zenden van dezen brief kan hebben bewogen: een uiting van dankbaarheid .... waarvoor? een betuiging van vriendschap .... zoo vaag, zoo flauw ? Bestond om de eene of andere reden de noodzakelijkheid, Polycarpus wenken en vermaningen te geven ....
het blijkt uit niets.
Wij vinden m. i. de oplossing dezer vragen slechts, wanneer
we den „brief aan Polycarpus" beschouwen als „practisch handboek" voor bisschoppen, als tegenhanger en aanvulling van de voorafgaande „brieven", die de houding en de verplichtingen der gemeenteleden in allerlei omstandigheden regelen, en voornamelijk op aansluiting bij den bisschop aandringen; eensdeels door rechtstreeksche vermaningen, anderdeels door de teekening van een geïdealiseerde gemeente op welke de partijtwisten van 's schrijvers dagen geen invloed hadden.
De echtheidsverdedigers meeuen, in het groot aantal personen welke de schrijver bij name noemt of aan wie hij groeten zendt, een bewijs te 'hebben dat „Ignatius" wel degelijk in persoonlgke betrekking stond met de geadresseerden. Mij dunkt dat aan deze omstandigheid geen bewijskracht mag worden ontleend. Zien


we de „amen „ader aa„; „ok het verband waarin ze voorkomen.
Het noemen van veel eigennamen is op »'< h'e <j
beteekenend. Ben analoog verschijnsel zien we m den historische» roman van onze dagen; „iemand ziet er meer ,11 an achtergrond voor het eigenlijke onderwerp en de waarde dien achtergrond nit een historisch oogpunt hoog aan te slaan, . niemand in. Zonden „„ hier die „ame„ het bewjs lev^en da we mot oen historische briefwisseling te doen hebben? Lightfoot toont in zijn commentaar (ad loc.) aan, dat de genoemd,. eigennamen veel voorkomen Mi welnn, met d,e bekende name illustreert onze schrijver zijn brieven. De vergelij ing nie historischen roman kan verder worden doorgetrokken; ev daar gevoelt onze schrijver de noodzakelijkheid zijn personen . den 'lezer in te leiden. Enplons en Fbronto (Ef 2, Damas, Bassus, Apollonius en Zotion (Mgn *2), Polybius (Ti ), of Tavia en Daphnus (Sm 18), Epitropus en Attalus (Pol 8) worden meer of minder duidelijk aan de^ lezers voorgesteld Hoogst merkwaardig is, dat Onesimus (Et l, , >)
(Ef 2 Phd 11, Sm 12), Crocus (Ef 2, Rom 10), Ph.lo(Sm 10, 13) en Rhaeus Agathopous (Phd 11, Sm 10), van wie sprake is, de eerste maal worden voorgesteld, den volgend keer als bekend worden ondersteld - dit is teekenendi voor den verdichter. Uitzondering hierop is slechts Alce, die Sn en Pol 8 met dezelfde woorden als vriendin van Igna nis w geteekend, en Polycarpus, die reeds de eerste maal - begnipelrjkerwijze — bij den lezer bekend wordt geacht ).
Bovendien, de reden waarom al deze personen bor der auteur ten tooneele worden gevoerd, ligt voor de hand Polycarpus is reeds verklaa.d als verpersoonlijking der bisschoppen als model-bisschop. De Ef l en 2 vermelde personen ) vormen het gezantschap der Efesiërs naar Smyrna; de Mgn 2 genoemde ,
') Weliswaar met een geheel andere bedoeling, dan waarmee ik ^ aanhaal; hij geeft het als bewijs, dat werkelijk ,n d,e plaatsen mens,hen dien naam kunnen hehhen geleefd.
3) Vgl. «ok beneden, § 8 hl. 99.
Zie boven.


het Magnesisch gezantschap; Polybius (Tr 1) is gezant van de Trallesiërs. De vermelding dier gezantschappen was noodig, eensdeels om de treffende belangstelling van de betrokken gemeenten in het licht te stellen, anderdeels om „Ignatius de mogelijkheid tot schrijven te openen; immers deden de gezanten hem hunne gemeenten kennen (zie boven, bl. 66), en aarop beroept hij zich wanneer hij meedeelt wat hem tot schrijven
beweegt
Philo en Rhaeus Agathopous, met wie we Phd 11 kennis maken, hebben de functie aan „Ignatius" bericht te brengen aangaande den toestand in Syrië. Had niet onze schrijver de Klein-Aziatische gemeenten opgewekt tot voorbede voor de Antiocheensche, en kon dit gebed onvervuld blijven?
CjoqvfvTV» iKKU,alav x^v iv 'Avtiheet het 1 10- welnu, de auteur gevoelt de noodzakelijkheid, zijn kondschappers te noemen. Dat Philo uit Cilicia afkomst.g is, bedoelt misschien Ignatius' beteekenis voor geheel Aziè te doen uitkomen - niet voor den kleinen kring om Smyrna alleen. Deze beiden hebben evenwel nog een andere functie: zij vormen met Burrhus, en mogelijk ook Crocus, een eergelei e vooi Ignatius". Welke martelaar, welk leeraar van naam, genoo dit niet? Zou onze held bij hen allen achterstaan? En w het niet begrijpelijk dat, naar Paulus' voorbeeld, er een werd aangewezen als schrijver van de brieven die de groote man
dicteerde ?
Terecht konden we verwachten in Rom. eenige personen vermeld te vinden, die dezelfde rol zouden vervullen, als de
i) Het is - meen ik - Zahn, die er op wijst hoe uit Tralies, het verst van Smyrna verwijderd, één gezant wordt gezonden; uit Magnesm ver, ui, Efese, dat het dichtst bij ligt, vijf; hierin ziet h.j een ongezocht be j voor de echtheid van onze brieven - immers, zoo zou geen „falsanus zi.t in de situatie kunnen indenken! Mij dunkt, dat dit onjuist gez,en .s; mogen a| de afstanden van de genoemde plaatsen tot Smyrna onderling v«rsch,l'*n
deze verschillen zijn zóó klein in verhouding tot den geheelen afstand, da «
wel geen invloed in dezen zullen hebben uitgeoefend; en zoo we dit al moeste
toegeven - is dan de trek niet zeer verklaarbaar in een (weliswaar onhand gl
verdichter, die zich op een zeker realisme toelegt ?


gezanten in de drie voorafgaande brieven. We vinden hen niet bij name genoemd; evenwel is Rom 10 sprake jwpi röv rcpoïAtfói'tior as ano Zvglots tig 'Pra/ir/v; hiermee kunnen geen martelaars uit vroeger jaren bedoeld zijn, want de schrijver richt een boodschap tot hen: ze zijn dus nog in leven. Hun functie is, de Romeinen te verwittigen van Ignatius' lotgevallen, en aldus dezen te mogelijkheid te openen een brief tot de Romeinsche gemeente te richten. Crocus komt hier als begeleider voor.
In tegenstelling met den brief naar de Philadelphische gemeente, met welke onze schrijver voor zijn held weinig persoonlijke betrekkingen onderstelt, vinden we in Sm. en Pol. een vijftal personen uit de Smyrnasche gemeente genoemd, vrome vrouwen en geliefde vrienden. Natuurlijk, daar had Ignatius een langer oponthoud; moest niet de voortreffelijke leeraar met de voortreffelijke gemeente banden van vriendschap aanknoopen ?
De brief naar Philadelphia heeft in de cap. (>8—7 een schadeloosstelling voor het ontbreken van persoonlijke toespelingen. De bedoeling dezer plaats is niet duidelijk, en Lightfoot
noemt „ .... the obscurity of the allusion a strong
testimony to the genuiness of the letter"; een „impostor" zou zich wel op duidelijkheid hebben toegelegd! Wij noemden boven l) reeds den eisch onbillijk, om op alle plaatsen 's schrijvers bedoeling achter zijn inkleeding aan het licht te brengen! Evengoed als Lightfoot hier een vraagteeken in margine van den echten brief plaatst, doen wij geen poging een toespeling te verklaren, die voor 's schrijvers tijdgenooten misschien aan duidelijkheid niets te wenschen overliet. Dit is in ieder geval duidelijk, dat „Ignatius" polemiseert tegen leeraars wier bezoek voor de gemeenten een bezoeking is2), die partij kiezen in mogelijke twisten, en niet naar eigen conscientie, niet «pwi'ij profeteeren.
Na al het voorgaande verwachten we wel niet meer een
') Vgl. boven, bl. 65.
:) Dezelfde gedachte Rom 4: tra ,ui) xotfiijfhit rtr, ytrwpai.


aannemelijke reden te hooren, die den schrijver tot het zenden dezer brieven bewoog. Wanneer we een verzoek om voorbede voor hemzelf en voor de Antiocheensche gemeente buiten rekening laten (dat kan toch niet de reden zijn geweest tot het schrijven van dergelijke stukken), dan vinden we voor Ef., Mgn. en Sm. ') dat de liefde tot die gemeenten den schrijver dringt, hen aan te sporen tot iets wat ze al doen; dan vinden we voor Tr. en Phd. volstrekt geen reden; voor Pol. het verzoek dat de bisschop eenige brieven zal schrijven, waartoe onze auteur zelf geen gelegenheid heeft. Commentaar overbodig!
Een eenigszins bijzonder geval is het met Rom., naar vorm en inhoud van de andere „brieven" afwijkend. Uitdrukkelijk wordt hier een reden tot schrijven opgegeven; zien we of deze aannemelijk is.
„Ignatius" verzoekt den Romeinen, alles na te laten wat zijn marteldood zou kunnen verhinderen, maar integendeel hun krachten in te spannen om hem het martelaarschap te doen verwerven; hierover zijn alle uitleggers het eens, maar de meeningen loopen uiteen bij de vraag wat onze held dan wel van de Romeinen vreesde, welke stappen dezen konden doen in zijn voor- of nadeel — naar men het opvat. Baur maakt zich gemakkelijk van die vraag af, door de bewering dat de inhoud van den brief onmogelijk is; dat niemand te Rome Ignatius' marteldood kon verhinderen; dat dus klaarblijkelijk de geheele brief een fictie is. Renan schrijft zijn Ignatius de vrees toe, dat de Romeinsche Christenen hem van den dood zouden redden „par leur crédit et leur fortune". Zahn verwerpt deze mogelijkheid ten eenen male. Hoe zouden de Christenen te Rome ooit in staat zijn geweest, een gevangene die naar den Keizer verwezen was, los te koopen of te bevrijden? Hij is overtuigd dat de eenig ware opvatting van den brief deze is, dat Ignatius vreesde voor een intercessie ten zijnen gunste bij den Keizer; zóó vast is hij hiervan overtuigd, dat hij, op grond van den aldus geëxegetiseerden brief naar Rome, de
') Zie vooral Sm 4.


mogelijkheid ontkent «lat Ignatins te Antiochië met Trajanus een onderhoud zou hebben gehad en door dezen zou zijn veroordeeld. Lightfoot, en ook Funk, stemt met Zahn in. Het is de traditioneele opvatting, eene waartegen Hilgenfeld al in 1853 het nog onweerlegde bezwaar geopperd heeft, dat een mogelijke intercessie bij den Keizer veronderstelt dat Ignatius door een ondergeschikt ambtenaar tot opzending naar Rome zou zijn veroordeeld, wat onwaarschijnlijk is. Hilgenfeld argumenteert dit oordeel, door te wijzen op het bekende edict aangaande deze dingen van Antoninus Pius (wat mij een zwak bewijs toeschijnt tegenover Zahn, die het oog heeft op de toestanden onder Trajanus), en op de Plinius-correspondentie (wat mij deugdelijker voorkomt). De interpretatie welke Hilgenfeld dan als de zijne voordraagt, is, dunkt mij, mede onjuist. Wat de Romeinen voor „Ignatius" konden doen, zou zijn: „Fürbitte an Gott." Nu moet worden toegegeven, dat onze schrijver groote waarde hecht aan voorbede, zie slechts Rom 9: Mvtjiioi'sveic iv tt) nyooivxfi v(i&v zijg iv Zvyia ehkAijoioc. Dat echter hierop in onzen brief zou zijn gedoeld, is m. i. niet in overeenstemming met de teksten: Mistig tciiv Ttnoóvzar ip&i' poifteitta ttwG) (nl. den üqiovzi tov aiavog tovtov), heet het cap. 7 — schijnbaar een steun voor Hilgenfeld's voorslag. Maar het dan volgend f4«/Uov t'fiov yivso&e, tovréouv tov 9eov, dat dus Ignatius' marteldood doet kennen als door God gewild, is er niet mee te vereenigen; immers, volgens Hilgenfeld's opvatting moet God Zijn wil nog openbaren, moet het gebed der Romeinen Hem daartoe bewegen. Het vulv yay evxegé? iauv, kan ook bezwaarlijk van „Fürbitte an Gott" gezegd zijn, en zonderling zou bij deze exegese het verband zijn tusschen cap. 2: iav yag öiwjrijOi/Te are èfiov Aóyos yevrfiopai »eoü (waar dan bepaald zou worden verzocht de voorbede na te laten), en cap. 8: air^e..ö8£ *^1 èfiov, iniTvxa).
Tegen alle voorgeslagen verklaringen bestaan dus gegronde bezwaren. Voor welke zullen wij ons verklaren?
Vóór geene en tegen geene. M. i. is hier niet één bepaalde opvatting te verdedigen, omdat de schrijver zelf die niet had.


Ongetwijfeld denkt hij bij de uit cap. 1 aangehaalde woorden aan een bevrijding, b. v. door omkooping; cap. 2, aan een beroep op den Keizer; cap. 8, aan voorbede bij God. Ons nu herinnerende hoe wij bevonden ') een onderscheiding te moeten maken tusschen schrijver en held, hebben we de oplossing bij de hand: ook hier heeft de auteur zich niet voldoende in de door hein voor zijn held onderstelden toestand ingedacht, ook hier is de opgegeven aanleiding tot schrijven voor hem niet reëel. Hij schrijft den „brief" om gelegenheid te hebben tot het teekenen van den waren martelaar, die, in het aangezicht van den dood, zijn stervensmoed stelt tegenover het ontijdig medelijden zijner vrienden. Naast de model-gemeente en den model-bisschop treedt de model-martelaar, om, binnen de grenzen door den auteur zichzelf gesteld, het „Christelijk Handboek" volledig te maken.
Maar dan is ook hiermede nog eens de echtheid van den briefvorm veroordeeld.
§ 7. De eenheid.
Nu we de overtuiging gewonnen hebben dat we geen verzameling van echte brieven, maar een aantal godsdienstige verhandelingen in briefvorm voor ons hebben, is de vraag aan de orde of deze naar de bedoeling van den auteur één geheel vormen, en, nauw daarmee samenhangend, welke de door hem gewilde volgorde is 2).
Niet, gelijk in de zeventiende eeuw, behoeven wij te overwegen of er soms twijfel kon rijzen aangaande de eenheid van onze verzameling — die twijfel bestaat, en wij hebben de gegrondheid daarvan na te gaan.
Nadat Ussher, en, misleid door een onnauwkeurige lezing van
') Vgl. boven, § 5.
") Zie hierover beneden, § 8.


n ,w pnkele anderen den Polycarpusbrief Hiëronymus' opgave verbannen, op grond dat de Kerk-
ait de verzameling hadden nadat Qureton en zijn mede-
vader dien brief met kend, de Efesiërs en de Romeinen
standers de brieven aan Po 5 - 1 > derd, werd in het tegen-
als de 001öPr°^ek^lieekU slechts twijfel geopperd aan de woordig stadium Rome eenerzijds, en van de zes
eenheid van den brief ^ onloochenbaar onder-
Klein-Aziatische brieven ^ als echt te handhaven
scheid daartusschen ewoog ^ het tegenovergesteld
tegenover de VI; bewoog r. Zahn4) — waarschijnlijk
oordeel; beiden bedoeling. Harnack 5), beider meeningen naast zeer tegen diens bedoel g waard maar verwerpt
tZl^or een' veelzeggend uitroepteeken. Bruston') staat
StaSeva„ Zahn,
De zeven brieven zouden no^ ^ ^ bundei hebben gevormd. Griekschen grond, m eigen J allelgnatiaansche
Polycarpus zou JLj machtig kon worden,
brieven - mogelgk in copi verzameling zgn
hebben verzameld, en zoo zou de ^ deBen
ontstaan. Hiertoe ^schikken'). Lightfoot')
brief k°D ? . oifde verzekerdheid als waarmede Zahn het beweert, met dezelt - ^ ^ zeven brieven in
ontkent, dat Polycarpusoordeei steunt op de „reali-
:iLbr"t;de; »f p,™»» a„a .«*• - —"
i) HiSronymus, De viris inlustribus 16.
,) A.w. [zie bl. 13 No- * « 51») A.w. [zie bl. 14 No. 17, 20, 28].
A w. [zie bl. 18 No. 1]« nnot'
.| tl. [.» bl. 15 *«■ *?• S »' " ""
6) A. w. [zie bl. 15 No. 36|
7) Blijkens Pol. Php. 13.
-) Zabn,a.w. S. U3fgg-
A.w. [zie bl. 13 No. 121 lp. 336.


persoonlijk inzicht, zijn wij niet geneigd hun in dezen veel geloof te schenken *).
Zalm grondt zijn oordeel ten eerste op de volgorde deiBrieven in de verschillende verzamelingen '). De Grieksche en Latijnsche Hss. der korte recensie geven eerst de zes KleinAziatische brieven; dan vijf Deutero-Ignatianae uit de vierde eeuw, welke ook in de verzameling der lange recensie voorkomen, in verband met de geïnterpoleerde Eusebiaansche brieven; eindelijk de Acta Antiochena met Rom. Hieruit leidt Zahn af, dat de verzamelaar van den tweeden bundel een „Sylloge Polycarpiana" van slechts zes Eusebiaansche brieven kende, welke hij met vijf jongere verbond; een ander zou er de Acta Antiochena met Rom. hebben bijgevoegd. Lightfoot3) bestrijdt dit: de plaatsing aan het einde der verzameling is begrijpelijk, omdat Rom. ons aan het eind van Ignatius' leven verplaatst; dubbel begrijpelijk, omdat de brief is vervat in het Martyrium van den Heilige, dat bestemd is de verzameling van zijn brieven te besluiten. Bovendien staat Rom. in de Hss. der Armenische vertaling vóór de Deutero-Ignatianae, zoodat daar de zeven Eusebianae ééne verzameling vormen. Met deze omstandigheden is m. i. door Zahn niet voldoende rekening gehouden.
„Entscheidend aber ist für meine Behauptung dies", zegt Zahn S. 115, „dass der Römerbrief wie er jetzt am Schluss aller Handschriften der Sammlung B (d. i. de lange recensie) steht, zwar allerlei Textverderbnisse, aber nicht die Systematische Interpolation erfahren bat, welche die voreusebianischen Briefe dieser Sammlung charakterisirt." Al dadelijk kunnen we
') De onderstelling dat vóór de afzending, of onmiddellijk na de ontvangst van de brieven, copieën konden worden gemaakt, getuigt van een eigenaardige opvatting van „brieven", die m. i. toch altijd een eenigszins vertrouwelijk en persoonlijk karakter dragen (vgl. § 6). Die opvatting nadert tot de beschouwing als „Open brief' = „Verhandeling in briefvorm." Maar zoover wil noch Zahn, noch Lightfoot gaan. Dan ware het ook maar één stap tot de uitspraak dat de briefvorm inkleeding is.
*) Vgl. beneden, het lijstje in § 8, hl. ÏKi.
") A. w. [zie hl. 13 N". 12] 1 p. 275 -279.


tegen dit „entscheidend" argument inbrengen, dat Rom. geen aanleiding geeft tot een dergelijke „systematische Interpolation , uit dogmatische overwegingen, welke bij de andere „brieven , het motief zijn. Verder mogen we verwijzen naar de bestrijding door Lightfoot1), die, de wijze van interpoleeren in Rom. en Pol. vergelijkend, daartusschen geen noemenswaard verschi kan aanwijzen, maar integendeel dezelfde inlassching van bgbe teksten, dezelfde litteraire en dogmatische wijzigingen in Rom.
aantreft als in de VI.
Grooten nadruk legt Zahn >) op de omstandigheid dat een
aantal schrijvers alléén uit de VI, soms ook uit Deutero-Ignatianae citeeren, maar niet uit Rom.; dat zij dezen brief dus klaarblijkelijk niet in hun verzameling hadden. Het tegen-argumeu ligt voor de hand, dat Rom., door zijn geheel blonderen inhoud, ook tot een geheel andere wijze van citeeren aanleiding geeft; en al acht Zahn den „haufigen Ausschluss des anziehendsten der 7 Briefe" onverklaarbaar bij de onderstelling dat e zeven brieven één bundel vormden - ik vind het niet onbegrijpelijk, dat een Syrisch schrijver van kerkrechtelijke tractaten die volgens Zahn vijftienmaal uit de VI citeert, Rom. ongebruikt laat; daar zou hij weinig stof vinden. Bovendien wijst Fun terecht op andere schrijvers die uit het geheele zevental citeeren, en op Severus van Antiochié, die alleen Phd. ongebruikt laat waaruit toch niemand zal willen afleiden dat deze brief buiten
de verzameling stond.
Een vierde argument van Zahn4) is, dat de inteipo a or, ie
voor de Deutero-Ignatianae stukken uit Rom. gebruikt, dezen brief slechts zou hebben gekend uit het citaat bij Eusebius Onder de vele bewijsplaatsen waarmee Lightfoot i dit argumen vernietigt, acht ik een der meest sprekende: Ignatius brief aan
>) Ibid.
2) A. w. [zie bl. 13 No. 1] S. 100 110.
3) A.w. [zie bl. 13 No. 7]. S. 6 fgg.
A) In een ander verband; a.w. S. 128» 161.
6) A. w. I p. 279. ö


Maria 2, fjTotfiaOfiévtov, in overeenstemming met Rom 5, waar
het Eusebius-citaat ïtoi>k>v heeft.
Drie jaar later, in de prolegomena voor zijn tekstuitgave, geeft Zahn een nieuw argument, geput uit de Hss. der lange recensie1). Aan Rom., welke in deze verzameling achteraan staat, gaat Ef. vooraf, en na dezen brief volgt het woord wyr, een slotwoord dat dan vóór Rom. de verzameling zou besluiten, en bewijzen dat Rom. pas in later tijd aan dezen bundel zou zijn toegevoegd. Lightfoot*) wijst er op, dat wordt gevolgd door r) xV«; dat Deutero-Polycarpus een dergelijk slot heeft, dat de woorden dus tot den brief behooren, en dat de bewering willekeurig is, als zouden zij aan het eind van Ef. de bedoeling
hebben den bundel af te sluiten.
Zahn s) acht zijn gevolgtrekkingen niet temet-gedaan door Eusebius' Kerkgeschiedenis III: 36. Weliswaar komt in deze opgave Rom. in de vierde plaats, dus midden tussclien de andere brieven in, maar dit zou verklaarbaar zijn, wanneer we aaunemen dat Eusebius de brieven chronologisch rangschikt, daar Rom. de laatste uit Smyrna geschrevene is en dus^ in tijdsorde vóór die uit Troas komt. De woorden uit III: 3< ),
ats xuTeMèafitv èmaxoUk" zouden allerminst als
bewijs mogen gelden dat Eusebius aan een verzameling, aan een
bundel dacht — eer voor het tegendeel! ;
Mij dunken deze opmerkingen juist. Zelfs zou men Zahn s stelling kunnen versterken, door te wijzen op de manier waarop Eusebius den brief naar Rome bij de drie voorgaande voegt: ngbs xavxais *13 'Papatuv eWijalt? w«^«, heet het, en deze woorden geven den indruk als kwam Rom. uit een ander kanaal
dan de overige brieven.
Hier staat nu echter tegenover, dat Eusebius, het getuigenis van Irenaeus over Ignatius aanhalende, zegt: x&vlmotok&v
1) A \v. [zie bl. 13 No. 4] p. VII.
2) Ibid.
3) A. w. [zie bl. 13 No. 1] S. 11 fgg.
4) Zie voor deze Eusebius-citaten boven, § 3 bl. 18 vg.


ccixov (d. i. Ignatius) pv^ovitó tiy*v odza>s ■■■■ volgt citaat uit Rom. Eu schrijven we nu Eusebius al niet zooveel historischen zin toe, dat we hier een bewijs mogen zien dat reeds Irenaeus de Ignatiaansche brieven als verzameling kende - deze woorden bewijzen dat de bundel welken Eusebius als Ignatiaansch beschouwde («* i*«>rokal) óók Rom. bevatte.
De volgorde in de Armenische vertaling, waar de door Eusebius „opgesomde" brieven tezamen zijn gehouden, en de
Deutero-Ignatianae pas na het volle zevental komen, bewijst niets
meer, dan dat de zeven brieven der korte recensie óók samen in één bundel voorkwamen, niet, dat deze bundel de oorspronkelijke vorm der verzameling was; dit moeten we toegeven Maar hieraan houden we dan ook vast, en voorloopig is het
ons genoeg!
Wat nu bij Zalm bewijs is dat we hier te doen hebben met, een samenvoeging van losse brieven, wordt bij Renan, ö c'r en Bruston argnment om een deel der brievenu,t den bundel te verbannen. Nn we met hnn antoritett hebben afgerekend, kunnen we het deel hunner bewijsvoering dat op Zahn s argumenten - de uitwendige - is gebaseerd, met stilzwijgen voorbijgaan. Sleehts moet melding worden gemaakt van een poging van Bruston om Zahn's betoog, dat Rom. en de VI door verschillende kanalen tot ons zouden zijn gekomen, te versterken
Bruston1) wijst op het verschil bij Origenes») in hetinleiden van een aanhaling uit Rom. en uit de VI. Uit het feit dat E . wordt geciteerd als geschreven door „Ignatius, na Petrus zaliger den tweeden bisschop van Antiochië» - Rom. daarentegen door „aliquem Sanctorum", concludeert hg dat Ongenes den brief aan de Romeinen, in tegenstelling met de VI andere, niet aan Ignatius toeschrijft. Hij verzuimt evenwel te vermelden dat op de eerstgenoemde plaats, vóór het Ef,citaat, voorafgaat:
*) A.w. [zie bl. 15 No. 36] p. 49 sqq.
a) Zie voor de Origenes-citaten boven, § 3 bl. 17.


èv pia t&v fia g z v q ó g xivog iitiaxokóbv yêy^ajirai, en dat op de tweede plaats, vóór het Rom.-citaat, volgt: Ignatium nomine. Een zeker niet onbelangrijk verzuim! Later blijkt ons, waarom
hij meent hiertoe gerechtigd te zijn: „ ces derniers mots
(Ignatium nomine) pourraient facilement avoir été ajoutés par Rufin" (de eenige autoriteit voor dit tractaat). Zeker, het zou kunnen! Maar Bruston tracht zelfs niet, het waarschijnlijk te maken. Over het (lÜQTvg ti$ vgl. boven, § 4, bl. 33 vg. — Ook Bruston's bewering, gegrond op het „memini dixisse", dat dan zou wijzen op persoonlijke herinnering (memini) van woorden door een martelaar gesproken (dixisse), lijkt mij zwak gemotiveerd door de verwijzing naar Irenaeus' Adv. Haer. V : 283: quidam de nostris dixit*). Lightfoot2) wees reeds op het gewone dezer uitdrukking ter inleiding van schriftelijke aanhalingen, en Bruston doet m. i. verkeerd, dit oude argument nog eens voor den dag te halen. — Zoo kan dan ook Bruston's argumentatie onze beschouwing in dezen niet wijzigen, en handhaven we — op uitwendige gronden — onze gevolgtrekking dat er geen reden tot twijfel is aan de eenheid van „de zeven Brieven".
Zoowel Renan als Völter hebben o. m. chronologische bezwaren om een deel van den bundel uit de eerste helft deitweede eeuw afkomstig te achten. Te zijner tijd (Hoofdstuk IV) hopen we aan te toonen dat die bezwaren tegen den geheelen bundel gelden, en we verwijzen te dien opzichte daarheen.
Onze drie schismatici beroepen zich op het verschil in stijl tusschen Rom. en de VI. „Pleine d'une énergie étrange, d'une sorte de feu sombre et empreinte d'un caractère particulier d'originalité" kenschetst Renan3) den brief naar Rome, waartegenover Völter4) gewaagt van de „Theaterrhetorik eines Schriftstellers.... der sich künstlich in die Lage des Ignatius .... versetzt.... hat", terwijl Bruston B) zijn oordeel aldus
') Zie boven, § 3 bl. 16, en vgl. beneden, § 16.
2) A. w. [zie bl. 13 No. 12] I p. 338.
3) A. w. [zie bl. 13 No. 2] p. 38.
4) A. w. [zie bl. 14 No. 28] S. 9.
6) A. w. [zie bl. 15 No. 36| p. 71.


samenvat: „1'auteur semble avoir pris a tache de rendre ridicule sa propre soif du martyre". Wel een sprekend bewijs hoe willekeurig de hier aangelegde maatstaf is — inderdaad geen audere dan de indruk dien we al lezende krijgen! Het verschil tusschen deze in zoo algemeene termen vervatte subjectieve waardeeringen toont, dunkt me, voldoende hoe weinig bewijskracht we daaraan mogen toekennen.
Anders wordt dit wanneer Dr. Völter '), en op zijn spoor Bruston J), bepaalde plaatsen uit Rom. en uit de VI naast elkaar stellend, daaruit de prioriteit dier laatste en de afhankelijkheid van Rom. willen bewijzen.
Nadat Lightfoots) met een reeks van voorbeelden aangetoond heeft dat de „Curetonian epistles" eenerzijds en de vier overige brieven ter andere één spraakgebruik hebben, voegt hij iets later4) daarbij: „It will have been observed that the coincidences extend over all the letters. Thus our examination supplies a refutation .... of Renan who rejects six out of the seven and accepts the Epistle to the Romans alone." Dr. Völter geeft de overeenstemming toe 5) maar waar Lightfoot het bewijs geleverd acht dat „the seven Epistles are evidently the work of one hand", wordt Völter slechts overtuigd dat de schrijver van Rom. een bewonderaar der VI brieven is, en „die Sprache der letzteren mit einer gewissen kongenialen Virtuosit&t handhabt."
In een aantal voorbeelden trachten Völter en Bruston aan te toonen, dat we wel degelijk met twee verschillende schrijvers te doen hebben, en dat Rom. afhankelijk is van de VI.
Karakteristieke uitdrukkingen uit de VI worden, volgens Dr. Völter, in Rom. „in Phrasen, die mit solchen der Kleinasiatischen Briefe parallel laufen oder bei Besprechung von entsprechenden Thematen" vaak door meer gewone, alledaagsche
') A. w. [zie bl. 14 No. 28] S. 4—26.
') A. w. [zie bl. 15 No. 36] p. 57—81.
s) A. w. I p. 295-312.
*) Ibid. p. 314.
') A. w. S. 22.


vervangen, vgl. b. v. Mgn 5 aidaigêtcos met Rom 4 ?xwv. We zouden er bij kunnen voegen b. v. Phd 10 dèkovoiv Sè ifitv ov* è'ouv ÜSvvazov vergeleken met Rom 1 V" y«Q « iaxiv 8 #^£T£ noifiaai. Maar deze plaatsen bewijzen m.i. weinig voor de afhankelijkheid van Rom., omdat we — gelijk Völter zelf toestemt — ook op het omgekeerde verschijnsel kunnen wijzen, dat nl. Rom. het min gebruikelijke woord heeft tegenover het meer gewone in een der VI. En allerminst bewijzen deze plaatsen het verschil van auteur, omdat we op een dergelijk verschil tusschen de VI brieven onderling kunnen wijzen, b. v. Tr 11 na9aVvüs vergeleken met Phd 3 potavn, of gelijk Mgu 8 9eiórazoi («ootpijrtu) vergeleken met Phd 5 a£iayunt}Toi en «iio&aiVadroi enz. Soms ook kunnen we, gelijk in Völter's tweede voorbeeld, naast de meer gewone uitdrukking in Rom. een even ongewone aanwijzen als de in de VI gebruikte; zoo b. v. Rom 5 avyyvmnnv pot hm ') naast Rom 6 avyyvmé f.tot tegenover Tr 5 avyyvoa/iovetTi pot.
Verder stelt Dr. Völter de voor het begrip „bidden" gebruikte woorden tegenover elkaar: in plaats van het in de VI gewone nQoatvWcch heeft Rom 1: *«xop«*- Dit nu is m.i. verklaarbaar uit de bijvoeging nergens in de VI komt nQoatvionai in die verbinding voor — nergens in Rom. e^opc-i op zich zelf staand. Beslist onjuist is, dat airov/iai, welk woord driemaal in Rom. (cap. 1, 3, 85) voorkomt in den zin van „bitten", slechts éénmaal in de VI zou worden gevonden (Tr 12) en dan nog wel met de beteekenis van „verlangen", „haben wollen". Hoewel we gaarne toestemmen dat Tr 12 het woord dien zin heeft, wijzen we op Pol 1 ahovfiai = bidden, vragen; op Pol 2, waar <mw diezelfde beteekenis heeft; eindelijk op Tr 13, waar ahrflis in denzelfden zin wordt gebruikt als het cthoQfitn van Rom 1, dus beide = bidden, of beide = verlangen. Mij dunkt dat er meer aanleiding ware geweest tot een vergelijking van «t'rovftat in Rom 89 met het in de VI gebruikelijke TtagaxaXeïv. Echter zou ook dit punt van verschil geen ernstig bezwaar ople-
') In dezen zin even ongebruikelijk als het woord uit Tr., vgl. Baljon, Grieksoli-Theologisch Woordenboek I bl. 459.


veren, daar nuQuttaltlv in Rom. herhaaldelijk voorkomt (b. v.
cap. 4, 7).
„Eine sprechende Differenz" noemt Dr. Völter het, dat net woord «ft» vijfmaal in de VI voorkomt, tegenover zestienmaal in Rom. Die „Differenz" wordt iets minder „sprechend" wanneer we in aanmerking nemen dat van die vijf keeren er drie op Phd. komen, in cap. 7, 8 en 10. Werkelijk is het een eigenaardigheid van onzen schrijver, zich in een zeker verband te houden bij het woord dat hij eenmaal koos; in een ander gedeelte van zijn werk gebruikt hij dan vaak een ander; zoo b. v. (*«tü) iQieuuv^óv driemaal in Mgn 10, terwijl we gewoonlijk Kata 'Ir)<s0vv XqiOiÓv lezen; ZOO tvkoyeïv en t^oyqiós Ef isc. 1, 2 (ook Mgn. isc.), tegenover b. v. o? tv 'Iijooü Xqlotü Phd 10,
enz. Toegegeven moet echter worden, dat = desidero
uitsluitend in Rom. voorkomt, evenals Inmni» en Mi] (dit ook in de samenstelling qptAóvlov), „Begriffe von denen man, falls der Römerbrief mit den kleinasiatischen Briefen zusammengehörte, erwarten dürfte, dass sie in der Gedankenwelt des Verfassers eine Rolle spielten." Bruston wijst nog op woordspelingen als met JOm», Svatg (Rom 2), en op een reeks van composita als met <*;«>- (Rom. isc.), welke typisch zouden zijn voor den schrijver van den brief aan de Romeinen. Dit nu komt mij voor, geen grond tot splitsing te leveren. We kunnen op tal van woorden wijzen, die uitsluitend in één van de VI brieven worden aangetroffen, zooals avat|>i5xo> Ef 2 en Tr 12, xaXoxayct&i'cc Ef 14, óvaxaeuOTos Phd 5, en die toch alle begrippen zijn welke evenzeer in de gedachtenwereld van den schrijver der andere brieven thuis behooren. Bovendien kunnen we naast Wr, en ydóviov Rom 6 en 7, het woord Phd 3
plaatsen (cf. anoiivUfa Rom. isc.); naast de reeks Rom. isc., de composita met ow- Pol 6; naast de woordspeling met Svvai, dvatS Rom 2, die met Mt/iévog, xaTÜxgnos1) passim; die met nQoK«»wèvoi en rvnog 2) Mgn 6; die met imoOavtiv Tr 2;
') Zie boven, § 5 bl. 50—52.
2) Zie beneden, § 12.


met iSoxeiV Tr 10; die met anóaxoXoil) Phd 5; die met emaxonog Pol. isc.; met xrct'pog Pol 3 en vooral met <5oiMos Pol 4.
Naast dit verschil in stijl en copia verborum vestigt Dr. Völter») onze aandacht op punten van overeenkomst tusschen Rom. en de VI, welke slechts uit navolging zouden zijn te verklaren; ook op deze wijze tracht hij de verhouding tusschen beide schrijvers te bepalen. Zoo wijst hij ons op een viertal plaatsen, waar blijkbaar Rom. afhankelijk is van de VI; deze: Rom 58—10 vanaf evyyrwftijv tot imxvito, afhankelijk van Ti 4 en 6; verder Rom 37 8 vanaf ov neiofiovfis tot Mopov, afhan* kelijk van Ef 14; dan Rom 510"13 vanaf tot èmtvX<o, afhankelijk van Sm 4; eindelijk Rom 24"10 vanaf tot AwK«ft«, afhankelijk van Ef 4 en 21. „Unverkennbar", „einleuchtend", noemt Völter de afhankelijkheid. Ik beken dat deze mij niet einleuchtet! In mijn oog kon men evengoed — nl. op den klank af — spreken van afhankelijkheid tusschen Phd 8 pn»iv xctx iotÖHctv ngaoaeiv, ccHct xaxa %q 101 o fia & la v, en Mgn 10 (iix&üfiiv xaxa ^QioxiavKSfiov fij"; kon men met hetzelfde recht Mgn 9 een samenvoeging noemen van Phd 8 en 9; terwijl Pol 7 een op onjuiste exegese gegronde nabootsing van Mgn 9 kon heeten. Bovendien, welk een zonderlinge manier van stellen moet die auteur van Rom. hebben gehad, daai hij b. v. cap. 5 zou hebben samengesteld uit stukken van Tr 4 en 5 en van Sm 4, met een herinnering aan Tr 10.... en dit alles tot één geheel verwerkt! Nog eens, de door Dr. Völter geconstateerde afhankelijkheid vind ik niet „einleuchtend . Alleen in het derde voorbeeld, Rom 5—Sm 4, zie ik o vei een. komst; evenwel niet meer dan b. v. tusschen Mgn 8 vergeleken met Phd 5 en 9; van afhankelijkheid kan m. i. geen sprake zijn.
Genoeg. Dr. Völters argumenten in dezen blijken in geenen deele overtuigend te zijn, en op grond van taal en stijl moeten wij besluiten tot de eenheid van het zevental.
Wat dan den inhoud aangaat — „le grand signe des écrits
') Zie beneden, § 16.
3) Ibid.


apocryphes, c'est d'être des écrits a tendance" /.egt Renan '), en het tendentieuse der VI is hem een argument om ze van Rom. af te scheiden. Zeker komen de door Renan bedoelde tendensplaatsen, „en faveur de la hiërarchie épiscopale", in dezen brief niet voor — evenwel, daar staan andere tegenover; ook Rom. heeft een bepaalde tendens, de verheerlijking van het martelaarschap en de teekeniug van den model-martelaar2). Zoo mag dan het tendentieus karakter der VI niet als argument tot splitsing gelden, wat Dr. Völter toegeeft.
Een tweede verschilpunt ziet Renan in de houding der gemeenten tegenover Ignatius' aanstaanden marteldood, een houding die in Rom. anders zou worden gedacht dan in de VI. Hiertegen breng ik in de eerste plaats in, dat Ignatius (altijd in de voorstelling van den schrijver) de Klein-Aziatische gemeenten al bezocht had, hen dus kon hebben overtuigd van den ernst van zijn willen, terwijl de Romeinsche gemeente hem daarentegen vreemd was; dat zijn vrees voor wat de Romeinen te zijnen behoeve zouden willen doen, gerechtvaardigd kon heeten door den twijfel aan zijn eigen standvastigheid 3), die in Klein-Azië, ver van de arena, op niet zoo zware proef werd gesteld. Verder is dit onderscheid te verklaren uit het verschil tusschen de strekking van Rom. en van de VI: Ignatius vrees voor de ontijdige welwillendheid der Romeinen verhoogt de beteekenis van zijn martyrium en de waarde van zijn offer ).
In de derde plaats wijst Renan op de tegenspraak tusschen Rom 4 'Eyw ygd(pa> naOuig raig inxKrjaiaig xa iirtAAoftct n&aiv dn iya ix(bv v?tig &eov uTto9vri<Sxto, iavjtEQ vu.ci? fti) en den
inhoud der VI, waar we van deze vrees dat de Romeinen zijn voornemen zouden verhinderen niets vernemen. M. i. is hier van tegenspraak geen kwestie: de woorden — xtoWöriT£
toch slaan niet op den geheelen zin, zijn niet de inhoud van
') A. w. [zie bl. 13 N". 2j p. 38.
2) Vgl. boven, § 6.
3) Vgl. Rom 7.
4) Vgl. ook beneden, § 9 bl. 113.


het „schrijven", maar vormen een bijvoeging tot de woorden Su — arto&fijöxw. Deze exegese is in overeenstemming met het spraakgebruik der VI; zie b. v. Tr 12 waar de woorden aircvHivo^ 9iov ènizvxnv in verband staan met itiQicptQu en niet met Ttapaxaiur — ftou; of Phd 5 a>s fw we «i»o«a9"ötos, in verband staande met <pi>Povfiat en niet met ao<pctk/£ofiai; verder Tr 2, 11, Sm 10, enz. In dit verband moeten we melding maken van een dergelijk bezwaar bij Dr. Völter'), die tegenspraak ziet tusschen Rom 5 óia yijg xai dctiaaeris en de voorstelling der VI, volgens welke Ignatius tot Smyrna toe (van waaruit de bewuste woorden geschreven heeten) over land zou hebben gereisd. Völter zoekt de argumentatie van Zahn, die een zeereis aanneemt tusschen Seleucia en Attalia — door Lightfoot „far from improbable" geoordeeld — omver te werpen. Die pogingen zijn m. i. overbodig te noemen, zoo we slechts de door Lightfoot voorgeslagen interpretatie volgen, en de woorden van Rom 5 op de geheele reis, Antiochië—Rome, betrekken.
Réville sluit zich bij Lightfoot aan — van beiden even onbegrijpelijk bij hun opvatting van den aard onzer geschriften. Alleen in den auteur van gefingeerde brieven is het te verklaren als onnauwkeurigheid, onjuistheid in de voorstelling, maai in iemand die werkelijk van Smyrna uit schrijft, voor hij nog een voet aan boord heeft gezet, acht ik deze woorden volstrekt
onverklaarbaar.
Renan, ten slotte, kenschetst de VI als „des décalques de plus en plus affaiblis d'un même type". Dit nu is zeker overdreven, en alleen reeds de lezing van de „analysis" der brieven in Lightfoot2) ware voldoende zich daarvan te overtuigen. Dat de brieven in hoofdzaak van één type zijn, zal ik niet ontkennen, mits men dit oordeel uitstrekke tot Rom. Daar dezelfde aanloop,
Intl ènêrvxov iöeïv ifiav zet afiófoa ngóaona Jt. t. L (vgl. Ef 2,
Mgn 2, Tr 1), met dit onderscheid dat in de drie eerste brieven gezanten „Ignatius" met de gemeenten bekend maken;
') A. w. [zie bl. 14 N°. 28] S. 28 Anm.
') A.w. [zie bl. 13 N°. 12] II p. 18, 103, 149, 246, 286, 330.


dat in de drie laatste „Ignatius" met de gemeenten bekend is; terwijl hij in Rom., in de overtuiging dat hij de gemeente ontmoeten zal, die ontmoeting anticipeert en zoo bekendheid onderstelt. Dat de toon in Rom. een andere is dan in de VI, moet met Dr. van Loon1) aan den anderen inhoud worden toegeschreven. Overigens gevoelt de schrijver van Rom. evengoed het belang van orthodoxie en kerkelijke eenheid als die der vi _ alleen, hij verplaatst de desbetreffende opmerkingen, met het oog op den bijzonderen inhoud van den brief, naar het adres, dat zóó een buitengewone afmeting krijgt. Omgekeerd vinden we in de VI voldoende sporen van zucht naar martelaarschap (b.v. Ef 21, Tr 10, 13 en vooral Pol 7), om ook op dezen grond, de eenheid van type en van hoofdinhoud, tot
eenheid van auteur te besluiten.
„Die Hauptdifferenz" is voor Dr. Völter1) het feit dat in Rom. Ignatius tweemaal „mit Emphase" zich bisschop van Syrië noemt (dat is te zeggen, ééns «o^rjv), terwijl de VI „nirgends eine solche Bezeichnung auch nur andeutungsweise enthalten, vielmehr deutlich und bestimmt genug verraten, dass Ignatius nicht Bischof gewesen." Van die emphase kan ik, evenmin als Harnack 3), iets merken — en dat ook de Ignatius der VI hier en daar als bisschop is gedacht, heb ik boven reeds aangegeven 4). Dat onze schrijver in de VI zijn autoriteit zou gronden op zijn boeien en zijn charismatische gaven, wordt door Tr 5 weerlegd. Dat in Rom. zijn bisschoppelijke waardigheid aan zijn schrijven kracht zou bijzetten, is m i. onjuist. Nergens beroept hij zich, ter ondersteuning van zijn verzoek, op zijn episkopaat; ondanks dit hoopt hij nog (evenals in de VI) fiabijzijg te zullen worden! M. i. wordt van dit bisschopsambt alleen melding gemaakt om den aanstaanden martelaar tot een man van beteekenis, zijn dood belangrijker te maken.
') A. w. ]zie bl. 14 N". 30].
:) A. w. [zie bl. 14 N°. 28] S. 4.
s) A. w. [zie bl. 14 N°. 311. .
<) Zie boven, § 5 bl. 53 vg. Toegestemd wordt echter, dat hl) slechts in
Rom. uitdrukkelijk „bisschop" wordt genoemd.


Een verschilpunt ziet Dr. Völter') verder in de opvatting van den marteldood als anovdio9fjvai 9icö, 9vola ©tö in Rom 2 en 4, en als een vnèg dtov anodvïjoxtir in Rom 4, waarvoor in de VI geen parallel zou kunnen worden aangewezen. Ik meen, voor de laatstgenoemde plaats, daartoe in staat te zijn» door te wijzen op Ef 1 dtóe/itrov vnig tov xotvov ovófiazog, terwijl de gedachte, in Tr 12 uitgedrukt, öéafta & tvtxtv 'I^oov Xqio tov ttepupcgu, nauw verwant is aan die der beide eerstgenoemde plaatsen. Bruston J) wijst nog op deze tegenstelling: Nergens in de VI zou de verhouding van oagè en Ttvtü/ta zóó vijandig gedacht worden als dit het geval is in Rom., blijkens cap. 3 ovócv cpaivófievov aya&óv en cap. 4 lóze iooucu f<adjjTT)s cikt]dr)s, ....ore ovós tb awixü (iov 6 xóo/jog oxpeTai. Ik stel Phd 7 ernaast, waar, vooral in het tweede gedeelte, de scheiding tusschen nvcvfia en öap| av9pmnivrj niet minder scherp is. Wel is dit slechts een enkele plaats naast vele anders luidende, maar we zullen onzen schrijver nog als slecht theoloog leeren kennen.
Aangaande Dr. Völter's bewering3), dat Ignatius' gevangenschap in Rom. strenger en harder wordt voorgesteld (cap. 5) dan in de VI, kan ik, na het § 5 bl. 50—52 gezegde, volstaan met de opmerking dat deze trek past in de beschrijving van den martelaar, terwijl hij in de andere brieven niet direct vereischt is. Eveneens naar bl. 51 (zatanptTos) verwijs ik voor Völter's bewering dat alleen in Rom. „Ignatius" zou weten welk lot hem te Rome wachtte (Rom 5; vgl. Sm 4).
Een onmiskenbaar teeken dat we met een „Falscher" te doen hebben, acht Dr. Völter het4), dat de schrijver van Rom., in tegenstelling met den auteur der VI „die mit Namen immer zur Stelle sind", oi ngoikdoirts (cap. 10) niet weet te noemen, en alleen den naam van Crocus, die hem uit Ef. bekend kon
') A. w. [zie bl. 14 N°. 28] S. 25.
a) A. w. [zie bl. 15 N°. 36J p. 78—81.
') A.w. S. 6, 7.
4) A. w. S. 11, 12.


zijn, vermeldt. Het wordt niet duidelijk waarom de imitator dau juist dien éénen naam zou hebben overgenomen; overigens geeft Tr. ook maar één naam, Polybius; en zoo vinden we in Phd 7 ongenoemde zhtg, terwijl de schrijver toch geen reden had om hun namen te verzwijgen als in Sm 5 1).
Dr. Völter2) wijst eindelijk op een drietal plaatsen die krachtens den inhoud, evenals de boven behandelde krachtens stijl en spraakgebruik, de afhankelijkheid van Rom. en de prioriteit van de VI zouden bewijzen.
le. Rom 10 yodipto dè ifiiv zavza <51 Eipeolfov zö>v cc^iofia-
xaqtizuv naast Phd 11 en Sm 12 yQ«<p<o V" *»« Bovqqov. Hier zou Rom. een verraderlijke „Verallgemeinerung" van de VI geven. Nu behoefde de imitator, om een betrouwbaren indruk te maken, werkelijk geen secretaris te noemen: noch in Ef., noch in Mgu., Tr. of Pol. komt er een voor! Wel vinden we daarentegen in die brieven dezelfde algemeenheden als in de hier uit Rom., aangehaalde plaats, b. v. Mgn 15 'Aandtovzai
ificig 'Etpéaioi ano £ fi vgvr/g en Tr 12 Aaita^ofiai vfi&g 
cZfiu TGig Gv[i7i(xf)ov6aig ^iol innXtjotaig. Werkelijk zie ik, op grond van de door Völter aangehaalde plaats, geen grooter onderscheid tusschen Rom. en de VI, dan tusschen enkele der VI onderling, b. V. Tr 13 dajidfrxai i/i&g ^ dydnrj ZtivQvaluv *ai 'Evioiuv, dat dan „Verallgemeinerung" zou kunnen heeten van Phd 11 ygdtpv vpïv dia Bovqqov, neuydévzog cifia ifioï ano 'Eytaitov xfti £(ivQi'ct[o)v.
2e. Op dezelfde wijze heet Rom 4 'Eyw ygdcpui ndaaig zuig ixxkqoiaig, een onbegrijpelijke „Verallgemeinerung" van Pol 8. Het Itdoaig wordt volgens Völter in Pol. beperkt tot at ïfingoadev; dit zou de schrijver van Rom. niet hebben begrepen, en zoo zou hij tot zijn „door overdrijving zinloos" ndocag zijn gekomen. M. i. wordt in Pol 8 ndoaig niet beperkt tot at ïfingoodev. Integendeel; de schrijver wil dat „alle zoo ruim mogelijk
*) Vgl. ook boven, § 6 bl. 72—75.
s) A. w. S. 12-14.


gedacht hebben '). Nu zijn, Phd 10, at ïyyiaia i^x^tai genoemd, een bewijs dat het naoaig zich in 's schrijvers voorstelling verder uitstrekt dan tot at i'iMQoa&tv alleen. Maar dan zijn de beide plaatsen Rom 4 en p0l 8 even „algemeen", en leveren ze geen argument tot splitsing.
3'. De fameuse datum in Rom 10, die, door „overdrijving van den briefvorm" hier den „Falsarius" zou verraden tegenover den schrijver der VI „echte brieven". Ik beken geen bevredigende verklaring te weten, waarom van het zevental alléén Rom. gedateerd is. Evenwel herinner ik aan de opmerking van (naar 'k meen) Harnack, dat, met het oog op de woorden cyyvg fit övza (cap. 10) een dateering, die in de VI door den inhoud niet vereischt wordt, hier op haar plaats is. Bovendien houde men in het oog, dat Rom. al vroeg met een martyrium verbonden werd, ja, ons slechts in die verbinding is overgeleverd; het is ver van onmogelijk, dat de martyriumschrijver den datum invoegde 2).
De positieve argumenten voor de eenheid van het werk, door Dr. van Loon 3) bijeengebracht, komen mij voor, minder dé eenheid te bewijzen, dan wel de juistheid van de door Eusebius overgeleverde volgorde, en dan nog voornamelijk die van de VI; immers, de „eigenaardige" ep. ad Rom. kon „ter verduidelijking van de situatie" even goed een andere als de vierde plaats innemen — ja, kon gemist worden! 4)
Bij de bestrijding van Zahn, Renan, Völter en Bruston, heb ik mijn argumenten voor de eenheid tegenover de hunne geplaatst. Ik resumeer:
) Vgl. Ef 3 xarU rA n^atc. „Deze en dergelijke zijn verraderlijke plaatsen voor den „talsarius .
2) Het is een mogelijkheid, „ieer niet; in dit verband niet waarschijnlijk te maken. W,e echter van de eenheid van het werk overtuigd zijn, mogen juist
onderstel^hig" ^ all"én ^ *edateerd is' een steun voor mijn
') A.w. [zie bl. 14 N°. 18].
4) Zie ook beneden, § 8.


Eusebius' Kerkgeschiedenis 111:88 (het getuigenis Tan IreEuseb.ui Mg ^ tlneve„ de Armen,sche vertaling
naeus) en g^ ^ m bundel IgMtins-brieven waarin
R„T"met de VI verbonden was. Daarnaast kwamen be.de ook
W^"id van'auteur Wijkt ui. de volgende punten van overeenkomst^ ^ ^ eigen.
lardiaheden in stijl en spraakgebruik.
2 Alle zeven zijn in hoofdzaak naar eén ype °P8
3. Alle zeven zijn
4. In alle zeven zijn het hooldzaKeij werpen die den schrijver belang inboejernCT
ta de verschillende brieven telkens andere op
g,'°fln alle zeven vinden we dezelfde vage voorstelling van
„Ignatius", den gevangen bissch e„de ver„alde
6. In alle zeven worden aan „Ignatius opvattingen toegeschreven.
^De^verhouding van alle zeven tot Lucianus De morte Jeg^i, U dezelfde; er ia eenheid van conce£ .et dan zeer willekeurig zou men op dezen gion zevental kunnen maken.
§ 8. De volgorde.
ID zeer verslende vo^d Sn de ^n^Bri. ven ons overgeleverd, gelijk uit het v g duidelijk wordt4).
») Vgl. beneden, § 8.
2) Vgl. beneden, § 9.
3) Naar Zabn en Lightfoot.
4) Het oorspronkelijk zevental is gespa ie


KORTE RECENSIE. LANGE RECENSIE.
Volgens Volgens G en L. Volgens A. Volgens g en 1. Eusebius.
Efese. Smyrna. Smyrna. Maria-Ignatius.
Magnesia. Polycarpus. Polycarpus. Ignatius-Maria.
Tralies. Efese. Efese. Tralies.
Rome. Magnesia. Magnesia. Magnesia.
Philadelphia. Philadelphia. Tralies. Tarsus.
Smyrna. Tralies. Philadelphia. Philippi.
Polycarpus. Maria-Ignatius. Rome. Philadelphia.
Ignatius-Maria. Antiochië Smyrna.
Tarsus. Maria-Ignatius Polycarpus.
Antiochië. Ignatius-Maria. Antiochië.
Hero. Tarsus. Hero.
Acta Antioch. Hero. Efese.
met Rom. Philippi. Rome.
Zahn en Lightfoot volgen in hun uitgaven de Eusebiaansche rangschikking. Evenwel met de uitdrukkelijke bijvoeging, dat ze overtuigd zijn hier niet de oorspronkelijke volgorde te geven; dat integendeel nooit een bundel, gelijk Eusebius dien beschrijft, heeft bestaan. Dit oordeel hangt samen met hun opvatting van den aard en het ontstaan van den bundel, die, blijkens Pol. Php. 13, zijn eersten vorm aan Polycarpus zou hebben te danken. Tot deze (naar Ussher en Pearson) zoogenaamde „Sylloge Polycarpiana" rekent Zahn, gelijk we zagen, slechts de VI - Lightfoot het geheele zevental. De volgorde daarin stelt laatstgenoemde aldus vast:
De Eusebiaansche is beredeneerd, chronologisch gerangschikt (vier brieven uit Smyrna, dan de drie uit Troas), dus niet oorspronkelijk. Men heeft dan te kiezen tusschen de schikking in G en L en die in A. Lightfoot nu geeft aan de laatste de voorkeur, omdat 1® dit getuigenis verder teruggaat (tot de vijfde eeuw — Petermann), en 2e deze volgorde overeenstemt met


die van de citaten uit de Brieven bij een aantal schrijvers; een derde voordeel heeft A boven G en L, in zooverre zij Ef.^Mgn. Tr. (d. i. de Smyrna-groep behalve Rom.) te zamen houdt ).
Wij hebben de brieven leeren kennen als verhandelingen in briefvorm; wij hebben de eenheid van auteur vastgesteld — derhalve kan noch Zahn's, noch Lightfoot's antwoord ons hier bevredigen; het leidt ons echter tot deze twee vragen:
I Welke is de oorspronkelijke volgorde der brieven?
II Is deze volgorde door den schrijver als blijvend bedoeld?
De oudste, tevens de meest logische8), opgave, vinden we in Eusebius' Kerkgeschiedenis 111:36. Kunnen we een reden vinden waarom zijn volgorde gewijzigd werd in de richting van G en L of van A, gelijk Lightfoot een motief geeft waarom integendeel Eusebius, van zijn kant, een wijziging zou hebben
aaDDtTeden kan gelegen zijn in Pol. Php. 13. Verzamelaars die onze geschriften als „echte", losse brieven beschouwen, rekenen zich niet gebonden door de volgorde die sg vinden. Liet het dan niet voor de hand een bundel, die door Polycarpus verzameld heet, te laten aanvangen met de brieven aan hem en ziin gemeente? En is het niet begrijpelijk dat die bundel werd besloten door Rom., welke zich door den inhoud als
vanzelf van de andere afscheidt?
Moeeliik zelfs is de gewijzigde rangschikking niet eens zoo beredeneerd, en slechts het gevolg van geheel toevallige omstandigheden, als b.v. de beschikbare plaatsruimte in het Hs. Voor hem die de eenheid van den bundel slechts ziet in de eenheid van auteur, kunnen dergelijke toevalligheden beslissend zijn. Bezwaren, op de chronologie of de plaats van herkomst gegrond,
Deze laatste overweging acht ik inconsequent in Lightfoot.
logisch schikking was een argument tegen de Eusebiaansche orde - nu een
werk als een reeks verhandelingen in briefvorm hebhen leeren beschouwen, in tegenstelling tot Lightfoot een aanbeveling. ?


schijnen voor de oude verzamelaars niet te bestaan; b. v. in g en 1 is de volgorde der Deutero-Ignatianae aldus: twee uit Antiochië (Maria-Ignatius en Ignatius-Maria), dan twee „echte"; één uit Philippi (naar Tarsus) en één uit Italië (naar Philippi), dan drie „echte"; eindelijk wéér twee uit Philippi (naar Antiochië en Hero), door twee „echte" gevolgd. Met uitzondering van Sm. en Pol., van alle het nauwst onderling verbonden, zijn er geen twee brieven uit het zevental die niet in één der drie verzamelingen — GL, A, gl — gescheiden worden. Natuurlijk! Is eenmaal van de oorspronkelijke volgorde afgeweken, dan is er geen reden waarom dit niet nog eens zou geschieden; het bestaan van twee verschillende ranschikkingen lokt er als het ware toe uit. Dit mag ons evenwel niet verlokken, bij den oorspronkelijken schrijver diezelfde opvatting te onderstellen.
Aan de Eusebiaansche volgorde schenk ik, als aan de oudste opgave, de voorkeur; eenerzijds bleek de afwijkende orde in andere verzamelingen daartoe geen beletsel — anderdeels vindt die opvatting steun in de overweging, dat deze rangschikking bepaaldelijk als blijvend door den schrijver is bedoeld; dit blijkt mij in de volgende punten:
le. Ef. is het begin van den bundel. In geen der brieven wordt ons zóó duidelijk en volledig als in Ef 1 de situatie geteekend; dat ééne caput doet ons den held kennen als gevangene, om des geloofs wille van Syrië naar Rome gevoerd, alwaar hij door den marteldood hoopt te
worden. De Efesiërs hebben van hem gehoord, en een gezantschap) tot hem gezonden, waarvoor „Ignatius" hen hooglijk prijst, en waarin hij aanleiding vindt den brief aan hun gemeente te richten. Neem dezen brief, dit caput, aan het begin weg — en niet dan met groote moeite en langzamerhand kunnen we ons een begrip vormen van den onderstelden toestand.
Er is meer: als we het slot van Ef. met dat van Mgn. en Tr., b. v., vergelijken, dan vinden we in Mgn , behalve de groeten aan de geadresseerde gemeente van „Ignatius", ook die van de Efesiërs en van „de overige gemeenten", in Tr. bovendien die van de Smyrnaeërs; die groeten blijven in Ef. achterwege,


alleen „Ignatius" zelf roept de gemeente een Heil! toe; maaier waren ook nog geen andere namen genoemd — deze soberheid dunkt mij slechts verklaarbaar in den eersten brief.
Verder: de Ef 2 genoemde Burrhus en Crocus worden ons voorgesteld, de eerste als diaken, de tweede als gezant der Efesiërs; Burrhus nu, wordt Phd 11 en Sm 12 opnieuw genoemd, maar zijn waardigheid van diaken wordt niet wééi vermeld — die was al bekend uit den eersten brief; van Crocus hooren we in Rom 10 nog minder, en zonder Ef 2 zouden we niet begrijpen hoe de schrijver hem in Ignatius gezelschap bracht1). Dit verschijnsel doet zich op dezelfde wijze meer voor8). Alleen Polycarpus maakt een uitzondering; maar zijn naam mogen we bekend genoeg onderstellen, om ook zelfs den eersten keer, geen verklarende bijvoeging te behoeven. Van groot belang is, dat nergens op het omgekeerde verschijnsel kan worden gewezen: nergens worden nl. van een persoon wiens naam meerdere malen voorkomt, pas een tweeden of dei den keer uadere bijzonderheden meegedeeld.
Eindelijk: de aanduiding van een volgenden brief als ötvtsqov fiifth'Sioi', Ef 20, verzekert aan Ef de eerste plaats. Ongetwijfeld toch moeten we dat „tweede boekje" in onzen bundel zoeken; na al wat over de verhouding van den schrijver tot zijn lezers, over de voorstelling die we ons van deze laatsten hebben te vormen, is gezegd, mogen we uit het V- 3) van 201 niet besluiten dat het tweede schrijven juist aan de Efesiërs zal zijn gericht. De vraag is slechts, of we in de volgende brieven iets hooren over de oUovofil* as tbv nuvbv av&a,*ov 'Ljöoüi, Xoiörói'. Hetzij we nu met Von der Goltz *) hieronder een bespreking van de „Eeuwigheid van Christus" verstaan, of — wat mij waarschijnlijker voorkomt — aan heel het „Christelijk leven" denken, we vinden plaatsen te over die aan
>) Een bewijs, dat de schaver bü alle „brieven" aan dezelfde lezers denkt.
*) Vgl. punt 7.
3) Vgl. ook beneden, § 10 over het i>M&» van Ef 12'.
*) X. w. [zie bl. 15 N°. 34] S. 15.





zeggen: „t6 JijJlos .... .... nole^ti"; zoo kan hij zijn vrienden om itQuórris smeeken, dat de duivel (der zelfoverschatting) van hem aflate ').
5e. Phd 3' keert dezelfde beeldspraak, xaxoi (3otaval, terug, die we Tr 6*-' vinden; in Tr. echter met de bijgevoegde verklaring: iotiv aLQSGig. Dezen uitleg acht de schrijver klaar
blijkelijk de tweede maal overbodig.
6e. Tr 137-9, de woorden «« yag vno xtvdwóv tlfit x.x.k., waarmee (behoudens de zegen) de brief eindigt, bereidt kennelijk Rom. voor, waar de inkleeding dezelfde is: „Ignatius" vreest voor het niet bereiken van zijn hartewensch.
7e. Een dergelijk verschijnsel als we in punt 1 bespraken, toont de vergelijking van Phd 11 met Sm 10 en 13. In Phd. wordt de aanwezigheid van Philo en Rhaeus Agathopous bij Ignatius gemotiveerd, in Sm. wordt deze motiveering bekend ondersteld. Toch is er (naar 's schrijvers voorstelling altijd) geen onderscheid in de verhouding van Philadelphiërs of Smyrnaeërs tot de genoemde mannen. Beide gemeenten hebben hen goed opgenomen (^dtjjafffrt avtovg rog xat vfiag 6 xvQiog Phd 11, en avtovs avenavoctTe xara ndvxa tQonov Sm 10) en mogen dus met hun omstandigheden wel gelijkelijk bekend worden geacht.
8e. Vergelijking van de adressen van Sm. en Pol. J) wijst duidelijk uit dat Sm. vooraf moet gaan. Zoo alleen is het gebrekkig adres (imoxómp ixy.Xrjoias ivgvahor), gebrekkig in vergelijking met de overdreven nauwkeurigheid (rijs MaS) der
andere, te verklaren.
9e. Pol 8 eindelijk, is kennelijk het slot van den geheelen bundel. Oiïx r\6wr]&r\v ygatyai" — zoo spreekt de schrijver die voorgoed den stilus neerlegt en zijn lezers vaarwel zegt, hen in de zorg van een geestverwant aanbevelend.
Wij resumeeren: Pol., die den bundel besluit (9e), onderstelt bekendheid van Sm. (8e), welke weer steunt op Phd. (7e).
') Aldus meen ik nl. Tr 4 te moeten verklaren, in afwijking van de gewone interpretatie: (ijioi = afgunst (nl. van den duivel).
!) Vgl. boven, § 6 bl. 62.


In Phd. wordt bekendheid van Tr. ondersteld (5e); tusschen deze beide moeten we Rom. plaatsen (6e). In Tr. onderstelt de schrijver bekendheid van Mgn. (2e), terwijl we Ef. als het hoofd van den bundel leerden kennen (lp). Punt 3 en 4 bevestigen ten overvloede dat Mgn. en Tr. aan Phd., dat Mgn. en Phd. aan Sm. behooren vooraf te gaan; punt 1 dat Ef. moet worden gevolgd door Mgn., Rom., Phd. en Sm.
Langs dezen weg komen we opnieuw tot de conclusie, dat de schrijver voor alle brieven dezelfde lezers onderstelt dat hij zijn arbeid beschouwd wil hebben als één stichtelijk boek in den vorm van zeven brieven. Dat herhaaldelijk een vroegere passus uit den bundel licht moet verspreiden over een latere — nooit omgekeerd — bewijst tevens dat de Eusebiaansche volgorde de door den schrijver bedoelde is, en dat ten onrechte in later tijd de „brieven" uit hun oorspronkelijk verband zijn gerukt.
§ 9. Lueianus' Tltgi t% ücQeyQivov Tekcvvrje-
Lucianus heeft de aandacht getrokken van menig Christelijk historicus uit vroeger en later tijd; in tal van zijn geschriften toch meende men hatelijke toespelingen op de Christenen en op het Christendom te ontdekken. In onzen tijd vond deze zienswijze een voorvechter in Th. Zahn ')• M. i. terecht wordt zijn meening afgewezen door Croiset2), die haar licht verklaarbaar acht uit de onjuiste voorstelling welke menigeen zich vormt van de beteekenis van het Christendom in de Romeinsche maatschappij der tweede eeuw; immers, „on se figurait la société impériale comme divisée en deux camps: d'un cóté les païens, de 1'autre les chrétiens; et par suite ou se représentait difficilement qu'un seul des grands écrivains d'alors eüt pu
') A. w. [zie bl. 13 N». 1] S. 592-594.
i) M. Croiset, Essai sur Ia vie et les oeuvres de Lueien, Paris 1882, p. 19o.


rester indifférent. II fallait qu'il füt ami ou ennemi; et lorsqu' on ne pouvait établir par des déclarations explicites de lui de quel parti il avait été, on interprétait son silence, on commentait ses moindres paroles, on voyait des allusions dans maint passage de ses écrits, en un mot on lui faisait dire ce qu il n avait jamais dit, et on lui prêtait des pensées dont il ne s'était jamais douté". Zahn geeft t. a. p. een reeks van voorbeelden uit Lucianus' geschriften waarin hij parodieën meent te zien op Christelijke uitspraken en verhalen. Zoo is hij wel gedwongen een „ziemlich eingehende Beschaftigung Lucians mit neutestamentlichen und anderen christlichen Schriften" aan te nemen. Dit acht ik a priori onwaarschijnlijk. Wel vermeldt Lucianus in cap. 11 van den Peregrinus Christelijke pffJAoi, maar dat hij ze bestudeerde blijkt nergens. Daarvoor is hij niet de man. Hij ziet den buitenkant der dingen maar doorgrondt ze niet. Zijn eerste indruk beslist. Nergens vinden we een ernstig indringen
in de dingen, nergens een poging tot ontleden, „ dire tout
haut ce que beaucoup d'autres ne voulaient pas voir et ce qu'ils n'osaient pas dire quand ils 1'avaient vu" — zietdaarzijn
verdienste. Aldus Croiset '). _ (
Het is voornamelijk in den Peregrinus waarin men Lucianus' bestrijding van het Christendom heeft meenen te zien. In aansluiting bij de zooeven aangehaalde woorden van Croiset moeten we al dadelijk de bewering afwijzen als zou Lucianus, die met trots zich nuQQtiaiuöiji roemt2), hier min of meer indirect op de Christenen zinspelen. Slechts met de rechtstreeksche uitlatingen over de Christenen in de capita 11—13, 15 en 16 hebben we
rekening te houden.
Dan treft ons de sterke overeenkomst tusschen Peregrinus en Ignatius, tusschen Lucianus' mededeelingen en onze zeven Brieven. Slechts weinigen, gelijk Harnack s), loochenen
1) A. w. p. 139.
2) Piscator 19. „
•) A. Harnack, in: Herzog's Real-Encyklopfldie' op „Lucian von Samosata .
Dezelfde, n. w. [zie lil. 14 N°. 16].


deze overeenkomst ten eenen male. Mij schijnt ze belangrijk genoeg toe, er een paragraaf dezer verhandeling aan te wijden.
Een tweetal vragen doen zich hierbij aan ons voor. Ten eerste: is er een litteraire verwantschap tusschen Lucianus' tractaat en de Ignatiaansche brieven? Ten tweede: is er zakelijke overeenkomst tusschen beide berichten doordien beide op dezelfde feiten betrekking hebben?
Beide vragen worden bevestigend beantwoord door Lightfoot J); bovendien de eerste door Zahn ') en de tweede door Dr. Völter 8). Terwijl Zahn van meening is dat Lucianus met behulp der Ignatiaansche brieven de Christenen in het algemeen bestrijdt, zijn de beide anderen overtuigd dat hij op Ignatius zelf het oog heeft. Maar terwijl Lightfoot hem de bedoeling toeschrijft, Ignatius' lotgevallen — die hij in de brieven juist weergegeven acht — belachelijk te maken, vindt Völter zoo treffende overeenkomst tusschen den schrijver onzer Brieven en Peregrinus, dat hij meent beiden te mogen vereenzelvigen; hij acht de aan de Brieven ontleende teekening van Peregrinus aangevuld door historische trekken uit het leven van den Briefschrijver die Peregrinus zelf is, terwijl Lightfoot die trekken verklaart als ontleend aan andere Christelijke figuren en geschriften, waarmee Lucianus „a gossiping acquain-
tance" zou hebben gehad 4).
Het komt mij voor, dat Lightfoot en Völter ten onrechte zakelijke overeenkomst meenen te zien in de volgende punten ):
>) A. w. [zie bl. 13 N°. 12] I. p. 344-348.
') A. w. [zie bl. 13 N°. 1] S 525-528.
') A. w. [zie bl. 14 N°. 20 en 28], bestreden door Dr. Van Loon, a. w. [zie
bl. 14 N". 22 en 30].
<) F. X. Funk. a. w. [zie bl. 13 N". 11] S. 13 fg. acht Lucianus evenzeer litterair afhankelijk van de Ignatiaansche brieven; maar over sschrijvers bedoeling — een aanval op bepaalde Christenen, of op de gansche Christenheid, of op geen van beide — spreekt hij zich niet uit.
s) De punten 2 en 3 noemt ook Zahn, echter slechts als bewijzen van Lucianus' litteraire afhankelijkheid.


Lucianus' Peregrinus. De Ignatius der Brieyen.
1 (L en V.) Weduwen en weezen Hijze ndt herhaaldelijk
staan om de gevangenis groeten aan weduwen en (cap. 12). weezen (Passim)-
2 (L. en V.) De wachters worden ciegyszov^voi vIqovs yl-
omgekocht (cap. 12). "o™' (Rom 5).
3 (L. en V.) Hij gaat naar Parium, De reis gaat over Troas
bij Troas (cap. 14). (Phd 11, Sm 12).
4 (L. en V.) Lucianus is gelijk met Hij vaart van Troas
Peregrinus van. Troas af (Pol 8).
afgevaren (cap. 43).
5 (L. en V.) Hij begeeft zich naar Hij wordt naar Rome
Italië (cap. 18). gevoerd (Ef 1 enz.).
6 (L.) Hij beschimpt den Kei- r,
zer (cap. 18).
7 (V ) 0>s tftöv fyovvio 'Iyvduog 6 xaï ^eutpópo;
avzóv (cap. 11). (passim).
8 (V.) Na een stormachtige Volgens sommige exe-
jeugd wordt hij Christen geten heeft de Briefschrij(cap. 11). ver» v<^r hij Christen
werd, een stormachtige jeugd gehad.
9 (V.) Hij is den Christenen Hij geniet een hoog
een Wetgever (cap. 11). aanzien (passim).
Punt 1 en 2. Noch de bezoeken van weduwen en weezen waarvan Lightfoot en Völter gewagen, noch het omkoopen der wachters, wordt in de Brieven uitdrukkelijk vermeld; wij kunnen


het alleen vermoeden: het wordt ondersteld — ja, omdat het bij iederen Christenleeraar wel zoo zal zijn toegegaan. Welnu, dan mogen we ook nooit de gevolgtrekking maken, dat Lucianus en „Ignatius" hier het oog op dezelfde gebeurtenissen hebben.
Punt 3, 4 en 5. Ook hier schijnt mij de overeenkomst niet te bestaan. Mogen we uit het feit, dat Parium dicht bij Troas ligt, besluiten, dat Lucianus dezelfde reis bedoelt die in de Brieven ondersteld is? Ik acht het ongeoorloofd. Zelfs dan, wanneer wij vernemen dat hij op hetzelfde schip als Peregrinus van Troas is afgevaren; immers, diens tegenwoordigheid te Parium is door Dr. Deeleman te goed gemotiveerd*) om met Dr. Völter2) te mogen onderstellen dat Lucianus zich in het doel der reis vergist, en eigenlijk het oog heeft op den tocht van een gevangene via Troas naar Rome. Hoe verder Lightfoot en Völter het gevangentransport van den „bisschop Ignatius" van Antiochië over land naar Rome kunnen vereenzelvigen met de zeereis van den Cynicus Peregrinus van Egypte naar Italië, is mij niet recht helder. Dr. Völter's toelichting3) „Lucian ist, wie wir schon an der verkehrten Ansetzung von Peregrins Besuch in Parium gesehen haben, über die Chronologie der einzelnen Vorkommnisse im Leben des Peregrinus nicht so völlig genau unterrichtet gewesen. ..." moet met Dr. Van Loon 4) als gezocht worden verworpen.
Punt 6. Lightfoot deelt niet mede, op welke plaats der Ignatianae hij hier doelt. In de Brieven is van een ontmoeting tusschen Ignatius en Trajanus geen sprake; en zoo Lightfoot al, krachtens een betwiste interpretatie van Rom., een dergelijke ontmoeting te Rome aanneemt — de hier vermelde bijzonderheid kan Rom. hem niet leveren; die vindt hij bij den schrijver
') Vgl. C. F. M. Deeleman's Proefschrift „Lucianus' geschrift De Morte Peregrini", Utrecht 1902, bl. 139 vlg. en 154 vlg.
!) A. w. [zie bl. 14 No. 28] S. 106 fg.
') A.w. S. 108.
4) A. w. [zie bl. 14 No. 22] bl. 437.





king bestaat, dat de een het werk van den ander heeft gekend?
Mij dunkt dat we dit kunnen; evenwel niet in den vorm waarin deze betrekking tot dusverre werd voorgedragen: wel verre van Lucianus afhankelijk te achten van „Ignatius", ben ik overtuigd dat deze laatste het tractaat negï tijs IIiQcyQivov nkevtrjs voor zich had. In dezen vorm voorgedragen, verwachten we niet, die betrekking als nauwkeurige overeenkomst te zullen vinden, veeleer als tegenstelling: de Ignatius der Brieven is de betere tegenhanger van Peregrinus.
Nog dit: Harnack en Völter verwerpen ten eenenmale de mogelijkheid van een litteraire verwantschap, die zou blijken uit woorden en uitdrukkingen; daartoe zou moeten worden ondersteld dat Lucianus het spraakgebruik der Brieven zou hebben bestudeerd, wat onaannemelijk is. Men zou de stelling kunnen omkeeren, en de door mij onderstelde afhankelijkheidsbetrekking tusschen „Ignatius" en Lucianus ontkennen, op grond van de onwaarschijnlijkheid dat de Briefschrijver het spraakgebruik van den Satyricus zou hebben bestudeerd. Maar m.i. behoeft een dergelijk „Studium der Wörter" niet te worden aangenomen, wanneer wij de gelijkheid van zegswijzen als blijken van litteraire afhankelijkheid beschouwen; kan niet een enkel teekenend woord, een puntige uitdrukking zijn blijven hangen, en zoo zijn weg naar de Brieven hebben gevonden?
Mijn onderstelling is gegrond op de volgende punten van betrekking:
Lucianus. „Ignatius".
10 (Verh.) Lucianus hoort Pere- IgnatiusTheophorosbe-
grinus' lof verkondigen schrijft zijn eigen lotgedoor Theagenes (cap. 5). vallen.
11 (V.) Peregrinus heet pro- Ignatius heet bisschop
feet, thiasarch, synago- (Rom 2).
geus (cap. 11).


12 (Z., L. en V.) Men zegt dat Pere- Ignatius schrijft een
grinus aan bijna alle be- aantal brieven naar ver-
kendestedenbrievenheeft schillende steden, rondgezonden (cap. 41).
13 (Verh.) Die brieven bevatten De inhoud dier brieven
tJiafrijxas, Ttagciivéotig, vó- is voor een goed deel fiovg (cap. 41). voorschriften en verma¬
ningen.
14 (L. en V.) Peregrinus vertolkte, Ignatius noemt zijn
verklaarde, en schreef brieven „(itptiSict" (Ef 19). ook zelf boeken (cap. 11).
15 (L. en V.) Peregrinus is Sogvyo- Ignatius heeft een eer-
^ovfitvog Ino xcóv XQiaxiavwv geleide (Rom 10 en (cap. 16). passim).
16 (Verh.) „ TVV TS9a*Ci' » ToC
ttjv éo^oxoTtibv, av égav vtïv" (Rom 7); „(irt»)i«)'irvyxavtv" (cap. 12 over iavu tftoü" voor „den Peregrinus gezegd). marteldood sterven" (Tr
12 en passim).
17 (Z.,L. en V.) Lucianus noemt Pere- „ óedifiévov ano 2v-
grinus: töv iv £vqIu qlag" (Ef 1, Sm 11); vgl. fofo'vta (cap. 4). „'Ano ZvQtas (texQl'Pcó/itjs"
(Rom 5).
18 (Verh.) De Christenen trachten Ignatius vermaant de
Peregrinus te bevrijden— Broeders, geen pogingen maar te vergeefs, (cap. 12). tot zijn bevrijding aan te
wenden (Rom.), die zeker zouden gelukken — „v/iïv yÜQ evxtQês iaziv" (Rom. 1).
Men zegt dat Peregrinus aan bijna alle bekendestedenbrievenheeft rondgezonden (cap. 41).
Die brieven bevatten diotfijxas, nagaivéaeig, vó-
fiovg (cap. 41).
Ignatius schrijft een aantal brieven naar verschillende steden.


19 (Verh.) Zij laten niets onge- Ignatius vreest de liefde
daan — atpetöovai navxuv der Romeinen; hij kan (cap. 13). niet tot God geraken
vèavit(Q vfieïg firj tpeiotjo&é fiov" (Rom 1).
20 (Verh.) Terwille van zijn „Ov naga xovto (mijn
gevangenschap worden gevangenschap) óióixaia| hem geschenken gezon- (ia" (Rom 5).
den (cap. 13).
21 (Verh.) Jilnva noixLXu worden Herhaaldelijk is in de
binnengebracht, en lóym Brieven sprake van uyum\
hooi gesproken (cap. 12). en tvxagiaxia (passim).
i
22 (L. en V.) De voornaamste man- Bisschoppen, presby-
nen der gemeente bezoe- ters en diakenen komen ken Peregrinus (cap. 12). als gezanten tot Ignatius
(Ef 1 en passim).
23 (L. en V.)x) Gezanten uit de Azia- De gezanten bezoeken
tische steden komen hem Ignatius in zijn gevanin zijn Syrische gevan- genis te Smyrna (Ef. Mgu. genis opzoeken (cap. 13). Tr. Rom.).
24 (Verh.) Van die gezanten heet De gezanten, ook die
het: „xüv XQiaxiav&v axek- naar Syrië, worden door kóvxa>v ano tov xoivov de gemeente aangewezen (cap. 13). (Ef 1, Mgn 2 enz. —
Sm 11, Pol 7).
') Zahn, a. w. |zie bl. 13 N°. IJ S. 526 plaatst hier in kolom 2 de omstandigheid, dat Ignatius volgens de Brieven met een zestal Klein-Aziatische gemeenten in betrekking stond. Mij schijnt deze overeenkomst weinig beteekenend. Reden om aan de waarheid van Lucianus' bericht te twijfelen zie ik niet; en de keus van de Klein-Aziatisi he gemeenten door den Briefschrijver achten we - gelijk beneden, § 18 bly'kt — niet onverklaarbaar. Kunnen we Zahn dus al niet toestemmen dat Lucianus hier van „Ignatius" afhankelijk is — voor de omgekeerde bewering vinden we hier evenmin grond.
20 (Verh.)
21 (Verh.)
22 (L. en V.)
24 (Verh.)
23 (L. en V.) *)


25 (Z., L. en V.) Peregrinus kiest ge- „TJqbtzov iaziv vpïv 
zaïlten — ngea^ivzag iyti- ptgotovrjaai iiccxovov ctg zo
QozóvtjOe (cap. 41). *f«0«W (Phd 10,
Sm U, Pol 7).
26 (Z., L. en V). Die gezanten heeten Die Syrische gezanten
vcKQayyekoi en vsQzegoÖQÓjioi mogen 9eongeo^Evzai en
(cap. 41). #to<5pó(iO( heeten (Sm 11,
Pol 7).
Punt 10. Terwijl Lucianus een lofrede op Peregrinus hoort uit den mond van Theagenes, den „Erzpossenreisser", voert de Briefschrijver Ignatius zelf sprekende in. Het is met meer „de uit een godin geborene" die van een ander getuigt neen, „hij die God in zich draagt" openbaart zichzelf aan zijn vrienden. Stel dat Lucianus onze Brieven werkelijk gekend had, zou hij dan niet in plaats van 't verhaal van Theagenes liever iets hebben meegedeeld uit de geschriften van zijn Peregrinus (vgl. punt 12—14)? Is het dan niet te verwonderen dat we geen weerklank van het „&eocpÓQt>s" hooren (vgl. punt 7)?
Theagenes is zonder twijfel een historisch persoon l)> geen vrucht van Lucianus' verbeelding, evenmin als Peregrinus zelf *); er is geen reden tot twijfelen, of Lucianus hoorde werkelijk door den eerste den lof van den laatste verkondigen — en wij mogen niet onderstellen dat hij hier iets aan de Ignatius-brieven ontleent. Nemen we daarentegen aan, dat den schrijver dier Brieven Lucianus' geschrift bekend was, dan^ vinden we hier de verklaring van het veelbesproken „9socpógo?", dat we boven, § 5 bl. 47 vlg., — uit het spraakgebruik der Brieven — als
bijnaam hebben leeren kennen.
Punt 11. Zeker is Lucianus hier de oorspronkelijke. Waarom zou hij anders den Christelijken titel niet hebben behouden?
'1 Vgl. J. Bernays, Lucian und die Kyniker, Berlin 1879, S. 14-21.
-) Zie de motiveering bg C. F. M. Deeleman, a. w. bl. 127-134. Ook Zeiler en Bernays zgn deze meening toegedaan.


Daarentegen is het begrijpelijk, dat de Briefschrijver de halfjoodsche, half-heidensche benaming verchristelijkt.
Punt 12, 13, 14. Lightfoot en Völter onderstellen dat Lucianus in cap. 41 wel op een historische overlevering aangaande Ignatius-Peregrinus steunt, maar dat hij die onjuist mededeelt; in cap. 11 onderstellen zij een vergissing. Hoeveel natuurlijker is de verhouding wanneer we aan Lucianus de prioriteit toekennen. Hij kan zijn bericht hebben ontleend aan een hem bekende Paulus-traditie, mogelijk ook aan de geschiedenis van Peregrinus, terwijl onze Briefschrijver slechts uitvoering gaf aan het programma dat hij bij Lucianus vond, en Brieven schreef, inhoudende ó i ct 9 rj x a s, naQatvéeeig, vófiovg, zoodat ze den naam van jiijikidict verdienden.
Punt 15. Op zichzelf is, gelijk we naar aanleiding van punt 1 opmerkten, de overeenkomst weinigbeteekenend. Wanneer we evenwel de plaats bij Lucianus in haar geheel nemen; ..... vcp a>v (de Christenen) SoQvcpogovnivos êv anaaiv acp&óvoig t]v", en daarnaast Phd 11 en Sm 12 leggen, waar de schrijver melding maakt van Philo en Rhaeus Agathopous, zijn intn/trai iv kóya> 9eoii, en van Burrhus, „ög xaiu navxa fis uvéjtavotv", — dan mogen we Ignatius den beteren tegenhanger van Peregrinus noemen. Die bedrieger mocht al een goed leventje hebben geleid op kosten van zijn begeleiders — onze bisschop voelt zich rijk in den geestelijken steun l) van de broeders, die ten overvloede hem niet zoo maar volgen, neen, die door de gemeenten als i^e/inXa^iov rfjg ayanr\g naar hem zijn afgevaardigd.
Punt 16. Tegenover Peregrinus, die zich verheugt in zijn gevangenschap omdat hij er op kan bluffen, stelt de Briefschrijver Ignatius. Ook deze is gevangene, ook deze verheugt zich daarin — maar Ignatius' boeien zijn den Tralliërs een vermaning; en Ignatius' verlangen gaat verder dan iets
') Dit is, gelijk Ef 2 uitwijst, de zin der aangehaalde plaatsen; vgl. ook Phd 6, en het boven, bl. 75, en beneden, § 12, over deze plaats gezegde.





Punt 20. Terwijl bij Lucianus de Christenen Peregrinus eeren en hem geschenken brengen ter wille van zijn gevangenschap laat de Briefschrijver zijn Ignatius met een Paulinisch woot zeggen- „oü * «o« toöto öidixcticofia"! en duidelijker nog E tl yi9 xai dé&sfiuL Hoe zou Lucianus ooit uit de
Brieven het brengen van geschenken kunnen afleiden? De trek ontstaat vanzelf uit zijn verhaal - en klaarblijkelijk is het de Briefschrijver die een tegenhanger wil leveren, is het de ne
schrijver die afhankelijk is.
Punt 21. Hoewel het blijkbaar de voorstelling van den
schrijver is - hierin stemmen de meeste uitleggers overeen dat Ignatius in de gemeenten welke hij bezoekt een eucharistie of agape bijwoont, zoo wordt dit nergens in de Brieven uitdrukkelijk vermeld. Reeds hierom is het onwaarschijnlijk dat Lucianus Zijn dünua noLKlXa aan de Brieven zou hebben ontleend; bovendien zou het onverklaarbaar zijn, waarom hij dan niet ronduit van godsdienstoefeningen gesproken had, maar op deze duistere wijze er op zinspeelde. Ongetwijfeld is de afhankelijkheid aan de zijde van den Briefschrijver, die de „rijke maaltijden verving door een „Liefdemaal" of „eucharistie", waartoe hij te eerder kwam door de bij Lucianus vermelde *0,01 teQoi.
Ook in punt 22 is Lucianus klaarblijkelijk de oorspronkelijke; de trek is in zijn verhaal passend - en de Briefschrijver geeft slechts een Christelijken naam aan de bedoelde personen. Waarom zou in het tegenovergestelde geval Lucianus die namen
niet hebben behouden?
In de punten 23 en 24 nemen we het omgekeerd verschijnsel
waar als in de punten 12-14: wat Lucianus als één gebeurtenis meedeelt, nl. dat uit de steden van Azië enkele mannen, naito tov xolvov' door de Christenen gezonden, den gevangen Peregrinus in Syrië kwamen opzoeken, wordt door den Briefschrijver gesplitst; hij vermeldt gezantschappen uit Klein-Aziatische steden naar den gevangen Ignatius in Smyrna, en een gezantschap uit Azië naar „de gemeente in Syrië". Het is, gelijk Harnack opmerkt, begrijpelijk dat Lucianus met dezen trek zijn verhaal illustreert, en even begrijpelijk acht ik het,


dat onze Briefschrijver die het gezantschap naar den gevangene niet naar Syrië maar naar Smyrna laat komen *), den Syrischen tocht niet wil missen, en er een gezantschap naar de Antiocheensche of Syrische gemeente van maakt, dat in de Brieven vrij wel ongemotiveerd is. Merkwaardig is de overeenkomst tusschen het a*o toö *oivoi bij Lucianus, en het ovrfovbo» tot de verkiezing van gezanten in Pol 7. Deze overeenkomst verklaart waarom de gezanten door de gemeente en niet door den bisschop worden aangewezen, wat we, met het oog op de gioote macht in de Brieven aan hem toegekend, zouden verwachten.
In punt 25 treedt de relatie sterker naar voren in het gebruik van het woord ovtiv. In Oud-Christelijke geschriften komt dit woord zelden voor2), derhalve kan het slechts bij erkenning van Lucianus' prioriteit een argument voor literaire
afhankelijkheid zijn. _ (
Ten slotte punt 26. De overeenkomst is merkwaardig. Evenwel, ik kan niet inzien waarom de Briefschrijver hier noodzakelijk de oorspronkelijke zou moeten zijn. De uitdrukking voor Christelijke apostelen is alleszins begrijpelijk in den mond van een Heidensch satyricus: verkondigden zij niet den dood van hun God3)? Dat daarnaast het woord peguyoó^oc ontstaat is evenmin verwonderlijk, allerminst m het verband van cap. 41, waar zij het bericht van Peregrinus dood brengen. Is het dan nu niet veel waarschijnlijker dat onze Briefschrijver in zijn Christelijke gezanten een tegenhanger wil leveren, en hen daarom 4), noemt, te meer, omdat
die namen in het verband der Brieven geen zin geven? Ver-
') Waarom, zullen we later zien; vgl. beneden, § 18.
■-) Zie Baljon, Grieksch-Theologiseh Woordenboek, in voce.
3) Vgl. 1 Kor. 1». „ „
«) ft.o0o.iMo, wordt Phd 2 gebruikt van „de ware Christenen , die „des Heeren
weg betreden". Het is niet onmogelijk dat de Briefschrijver het woord vormde
naar aanleiding van Lucianus' tractaat, en er dan bovendien déze beteekenis
in legde. Maar even mogelijk is dat hij het woord éérst in dezen z,n gebruikt,
om het daarna nog eens tegenover Lucianus' v^oó^i te plaatsen.


geefs zoeken we Sm 11 en Pol 7 naar de reden waarom de gezanten „dien naam verdienen" - welnu, de verklaring vinden we bij Lucianus.
Drievoudig is het resultaat van dit onderzoek ).
Ie. Weerlegd zijn degenen die aan Lucianus' geschrift nieuwe bijdragen willen ontleenen voor de geschiedenis van Ignatius van Antiochië.
2e. Gebleken is opnieuw de kunstmatige samenstelling onzer „Brieven".
3e. Hetgeen vooral van gewicht is, een nieuw steunpunt voor de tijdsbepaling is gewonnen; het sterfjaar van Peregrinus wordt vrij algemeen in 165, Lucianus' tractaat in de eerste jaren daarna, 165—170, gesteld; dit is dan de nieuwgevonden terminus post quem voor onze Brieven. Wij komen hierop in Hoofdstuk IV terug.
Om misverstand te voorkomen, voeg ik hier bij dat ik allerminst de Ignatiaansche Brieven geschreven acht met bet uitsluitend doel een tegenhanger te geven van Peregrinus. Alleen op de inkleeding van wat de schrijver te zeggen had, oefende Lucianus' geschrift grooten invloed uit.
Niet alleen Lucianus' De morte Peregrini. Ef 12 wijst naar Paulus' voorbeeld, en m. i. verklaart Dr. Van Loon 2) terecht
daaruit de route over Troas.
Zoo is er meer, maar hierover haudele de volgende paragraaf.
») Misschien kon tegenover het hier verkregen resultaat worden gePischt, aan te geven hoe aan Lucianus de bijzonderheden bekend konden zyn, die dan niet aan de Ignatiaansche Brieven ontleend zouden wezen.
Daar wij overtuigd zijn, dat Peregrinus een geschiedkundig persoon is geweest, moeten wij allereerst den omvang dier bijzonderheden beperken tot die waarin Lucianus van zijn bekendheid met het Christendom in liet algemeen doet blijken. Ik beroep mij op Harnack's oordeel in Herzog's Realency-
klopfidie', Bnd. 11, S. 664: „Jeder einzelne Zug in dieser Schilderung 
kann aus der christlichen Litteratur von dem I. Clemensbrief ab bis zum Traktat Tertullians „de jejunio" mehrfach belegt werden, ohne dass eine einzige schriftstellerische Quelle nachgewiesen werden könnte, aus welcher Lucian geschöpft hat" (de spatieering is van mij). ') A. w. fzie bl. 14 N". 22] bl. 437.


§ 10. Andere gebruikte geschriften.
De bedoeling dezer paragraaf is niet, na te gaan welke geschriften onze schrijver gekend heeft, maar te onderzoeken welke hij zóó raadpleegde, dat hun gebruik een kennelijken invloed uitoefende op den aard en de samenstelling van het werk. Dit onderzoek steunt voornamelijk op wat door Zahn ') en Lightfoot2) in hun Commentaren, door Dr. Van Loon3) in Th. T. 1893, door Dr. Van Manen4) in zijn „Paulus", door Von der Goltz3) in „Texte und Untersuchungen" XII, en door W. R. Inge *) in „The New Testament in the Apostolic Fathers" is
bijeengebracht.
De voornaamste plaats bekleeden hier de Paulinische Brieven
en de Paulus-geschiedenis.
Wij kunnen verwachten dat de invloed dezer geschriften belangrijk is. Ef 125 getuigt onze schrijver van zijn bekendheid met Paulinische Brieven, wanneer hij schrijft dat Paulus in iederen brief7) de Efesiërs gedenkt". Nu moge men dit
i) A. w. [zie bl. 13 N°. 4].
«) A. w. [zie bl. 13 N°. 12] II.
») A. w. | zie bl. 14 N°. 301 bl. 315-316.
4) W. C. van Manen, Paulus 111, Leiden 1896, bl. 195.
•) A.'w. [zie bl. 15 N°. 34] S. 178-206.
•) The New Testament in the Apostolic Fathers, by de committee of the Oxford Society of Historical Theology, Oxford 1905, p. 63—83.
') Dit is de juiste vertaling van ««ofj tfoTolfj, niet: „in een geheelen rie , waarmede dan P. Ef. zou zijn bedoeld. Deze laatste interpretatie wordt voorgestaan door Pearson, die haar met parallellen uit andere Oud.ChnstelUke schrijvers zoekt te steunen. M. i. worden deze bewijsplaatsen terecht door Lightfoot, ad loc., verworpen, maar beslissen mag slechts de vergelijking met parallelle plaatsen der Ignatianae, wier spraakgebruik meer dan eens van het
gewone afwijkt. ,
1' Een achttal plaatsen waar n&; zonder bepalend lidwoord in de beteekenis
van „geheel, volkomen" wordt gebruikt, schijnen Pearson's verklaring van
Ef 12* te steunen: Ef 10">, 19'J, Mgn 3', Rom isc.», Phd isc.<\ le, Sm 1 , Pol
15. De steun is echter slechts schijn, want in de genoemde plaatsen hebben wU
uitsluitend enkelvoudige begrippen: fayi". (enkelv.blij ens
Tr 13'), enz. Van „een geheel gebod", „een geheele magie is geen sprake.


„iederen" voor een overdrijving houden of letterlijk opvatten, zoodat 1 Kor., P. Ef., en 2 Tim., mogelijk ook P. Rom. (165) en 2 Kor. (I8) zouden zijn bedoeld — onweersprekelijk blijkt dat onze schrijver een aantal Paulinische Brieven heeft gekend,
en gedachtig aan de wijze waarop hij daarvan gewaagt, mogen we
verwachten sporen ervan in zijn werk te zullen aantroffen.
In de eerste plaats wijzen we dan op den briefvorm zelf. Moge al Lucianus' bericht, dat Peregrinus aan bijna alle bekende steden brieven schreef, aanleiding zijn geweest dat onze schrijver die inkleeding koos, - hij moet wel dien vorm voor stichtelijke verhandelingen hebben gekend; en daar Paulinische Brieven de eenige literatuur van dien aard is, welke hij noemt, kunnen we niet ver mistasten wanneer we den briefvorm bij onzen schrijver op rekening van Paulinischen invloed
stellen *)•
Op den invloed, dien de Ignatiaansche theologie van de Paulinische onderging, komen we in § 14 terug. Dien in bijzonderheden na te gaan is hier de plaats niet, en in geen geval kunnen we dien voor de enkele Brieven bepalen: de
Ignatianae liggen in de Paulinische sfeer.
Toch springt het in het oog, dat enkele dier Paulinische Brieven grooter invloed op de Ignatianae hebben uitgeoefend dan andere. Vóór alle moeten we dan op 1 Kor. wijzen. „Ignatius must have known this Epistle almost by heart oordeelt W. R. Inge2); „Ignatius hat diesen Brief mit Vorliebe — wenn
Aan deze plaatsen mag geen bewijskracht worden ontleend voorde lezing „in een geheelen brief'; een hieraan parallelle uitdrukking komt ,n de br.even niet voor.
2'. Plaatsen als Ef 5" rij,- Mgn 1' th' Mgn 6
Ti rtürv nir,bewijzen dat „Ignatius" in den zin van „geheel «5; met lidwoord
gebruikt.
3. Plaatsen als Ef 19' itanif, Rom. isc.'« M bUor^ov
Pol 2J *Sv roavua, enz. zijn voorbeelden die bewijzen dat zonder lidwoord
wordt gebruikt in de beteekenis van „ieder, alle .
') Bij onzen schrijver: men houde in het oog dat de briefvorm in de mode
was (vgl. boven, § 6).
!) A. w. p. 67.


man den Ausdruck nicht misverstehen will — nachgeahmt zegt Zahn1), en Holtzman *) licht dit toe met de bijvoeging: d. h. er plundert ihn ») in einer Weise die schon an sich künstliche Mache genug verrath, um uns über den Hergang bei seiner ganzen Schriftstellerei zu belehren". Dr. Van Manen geeft t a. p. een lijstje van uitdrukkingen die van de bekendheid van „Ignatius met 1 Kor. doen blijken, een lijstje dat zeker voor U1^re^'ng9 vatbaar is, b. v. Ef 8' vgl. 1 Kor 4 ; Ef 10
Uüvot - vgl. 1 Kor. 6'; Ef -• .* ««* ~
en Ef 161-8 oi oixotp&69oi vgl. 1 Kor. 816 17 en K°r- ' ons tot den Efeserbrief te beperken. Al moet ook bij en e van de 28 punten van overeenkomst, die Lightfoot tussc en 1 Kor. en de Ignatiusbrieven aanneemt, een vraagteeken wor en geplaatst — er blijft genoeg over om Holtzmann s ooi ee e kunnen onderteekenen, en te erkennen dat 1 Kor. zoodamgen invloed op den vorm der Ignatianae heeft uitgeoefend dat die niet alleen uit herinnering is te verklaren, maar dat we bij onzen schrijver een bewuste navolging van den Paulusbnet moeten
Hetzelfde geldt van den Paulinischen Efeserbrief. Vergelijking met den Ignatiaanschen brief naar Efese (waarmee we a prion de meeste overeenkomst verwachten) toont ons reeds dadehj isc. de volgende punten van aanraking:
jilmcoun, tv 9s\rmaxi, ixXehyfievt], ct/ico/tog, vgl. . •
dergelijke overeenstemming van woordgebruik in den aanhe van twee „brieven", beide aan „de Efesiërs" gericht, kan niet toevallig zijn. Daarbij blijft het niet: hett ov^varai Ef 12' is wel een terugslag4) op P. Ef. 3 , vgl. , , > 619. En met de andere Ignatiusbrieven ontbreken punten van overeenkomst evenmin: zoo kunnen we het denkbeeld van
') A. w. [zie bl. 13 N°. IJ S. 611.
A w [zie bl. 13 N". 6] S. 200. ,. . ,
>) Holtzmann schrijft „sie", alsof Zahn's oordeel den geheelen Paulinischen
bundel gold; evenwel heeft deze t.a.p. alleen het oog op l Kor
<) Hieruit blijkt dan tevens dat „Ignatius" den Paul.n.schen Efeserbnel
onder dien naam kende.


Sm l12 tot P. Ef. 21B terugbrengen; naast Pol 51_s kunnen we P. Ef. 516 plaatsen. Aldus moet ook aan dezen Paulusbrief een belangrijke invloed op den vorm der Ignatianae worden toegeschreven.
Van zeer weinig gewicht zijn in dezen de punten van aanraking tusschen onze brieven en de vier andere bovengenoemde Paulinische, l en 2 Tim., P. Rom. en 2 Kor. De invloed dezer laatste bepaalt zich tot een herinnering aan een uitdrukking, een beeld, die „Ignatius" kan zijn bijgebleven.
Op grond van de woorden „ die in iederen brief uwer
gedenkt. .Ef 125, zou men kunnen onderstellen dat onze schrijver slechts die brieven had gekend, waarin rechtstreeks of zijdelings van de Efesiërs melding wordt gemaakt. Die onderstelling zou onjuist zijn: het „é/iav" heeft geen betrekking op de Efesiërs, maar op de rjltrjuévot 12x, op de ware Christenen, samengevat in de modelgemeente van Efese. Dat de schrijver bij het gebruik van iftïg niet aan werkelijke Efesiërs denkt, bewijst het „fytv" van Ef 202, waarbij men vergelijke wat boven, § 8 bl. 99, over deze plaats is gezegd 1).
De betrekkingen met andere Paulinische Brieven zijn evenwel met het oog op de bedoeling van dit onderzoek van weinig belang. Ik verwijs te dien opzichte naar het aan het begin dezer paragraaf genoemde werk: The New Testament in the Apostolic Fathers. Een uitzondering moet ik maken voor den Hebreeërbrief. Niet alleen geloof ik dat „Ignatius" blijkens Phd 9 dezen Brief heeft gekend, maar uit de wijze waarop Christus daar bij den Hoogepriester wordt vergeleken, blijkt m. i. tevens dat hij ook zijn lezers ermede bekend achtte. Zeer zeker kan men dus den Hebreeërbrief rekenen tot die welke op den vorm der Ignatianae invloed hebben uitgeoefend, zonder dat dit nochtans bijdraagt tot het vestigen van onze overtuiging aangaande den aard van het werk.
Gaf Ef 12 ons eenerzijds aanleiding bij den schrijver bekend-
i) Leerzaam is hier vergelijking van het van P- Ef. 3S' en 'let
„de vohis" van Pol. Php. II10.


heid te onderstellen met een Paulinischen briefbundel — anderzijds doen de woorden „ol yivoizó fioi inb xa i'xvt] evgeOijvai" ons vermoeden dat ook de Paulusgeschiedenis haar invloed op hem heeft doen gelden.
Die invloed blijkt mij uit de eigenaardige opvatting van Ignatius' gevangenschap. Weten we in een vorige paragraaf de merkwaardige voorstelling, die de schrijver van den gevangen bisschop had, aan het feit dat hij zich te weinig indacht in den toestand van zijn held — ongetwijfeld brachten de verhalen, over Paulus in omloop, er het hunne toe bij om hem heen te helpen over het verwarde en verwarrende zijner voorstelling. De overeenkomst tusschen Paulus' laatsten tocht en de reis van den Ignatius der Brieven, beide met Rome als einddoel, beide in zekeren zin vrijwillig (immers, Paulus beroept zich op den keizer en „Ignatius" verzekert ons: „av^aiphtog, sxmv vncq tffoü anodvi'fiy.m"), schijnt me toe niet toevallig te zijn. Nog blijkt die invloed uit de aau Ignatius toegeschreven reisroute: Het is een goddelijk otjufia, dat Paulus volgens Hndl. 1610 van Troas naar Neapolis wenkt, en onmiddellijk wordt daaraan gevolg gegeven: „evQvdQOfirfiafitv" heet het vs. 11. Leggen we nu Pol 82-3 daarnaast, dan treft ons behalve de vermelding van diezelfde plaatsen, Troas en Neapolis, het „ij-a/?vijs nXeiv" en het „ó>s *b x) jtQoazdaaei"; de combinatie dezer drie
punten maakt afhankelijkheid in dezen zeer waarschijnlijk.
Uit welk geschrift kende „Ignatius" deze berichten? Het antwoord op die vraag moet naar mijn meening luiden: uit onze kanonieke „Handelingen". Toegestemd moet worden, dat de bovengenoemde punten van overeenkomst verklaarbaar zijn uit de kennis van een ouderen vorm der Hndl.; toegestemd wordt, dat de punten van overeenstemming tusschen Mgn 52
') Zij die hier aan een keizerlijk bevel denken, komen mij voor te dwalen; Rom l3 en Sm ll4 kan de zin van geen andere zijn dan fui^a »ioü;
uitdrukkelijk wordt dit „»«oü" Ef. isc4. Tr l3 en Sm l6 er bij gevoegd, terwijl Ef 20' en Phd. isc.9 „Xfjiaroü" is aan te vullen. Nergens dus heeft tilij/ia de beteekenis van „menschelijk bevel".


tt ji t» tusschen Phd 2* en Hndl. 2018, tusschen Phd 11' en Hndl. 1 > dl 1Q41 met groote
en Hndl. 68, tusschen Sm ó en nnui. ,
Lteekenis *n. Maar
:• r'le —„ae —„g
moeten
Rom v, fm u-,«£ 'izfxZ-'ïï? X:
mededeeling bevatten d< „ g ^ verstaan
schriift Wat we onder die mededeeling hebben te verstaa
het schrijven van den brief of de bezorging, wordt ons et
i rl.lnk - in de eerstgenoemde plaats heeft geen van beide zin.
oirt: de
helpers ^"7begeven; welnu, dan had
de marteler ook aanspraak op hulp, hier, en in de brieven die „p dat hoofdstuk volgen; dat Pol. hierop «eer een ^deling maakt moet wel aan „het vertrouwelijk karakter brief' worden toegeschreven. Wanneer dan nu die secretaris schrijve^niet in werkelijkheid bestond - wat wem* u & crp/psde al wel konden vaststellen
voor Thand dat hij dien trek ontleende aan de traditioneele voorstelling van Paulus, zijn held en voorbeeld
Over den onmiskenbaren invloed dien de Johanneische htt . t • zoowel op stijl als denkbeelden der Ignatianae heelt uitgeoefend vergelijke men beneden, § 14. Een enkel wooi over den iivloed van het Johannes-evangelie, en tevens van de andere evangeliën, vinde hier een plaats.
Ondanks het groot aantal punten van overeenkomst; die Vo der Goltz *) opsomt, ontkent hij dat „Ignatius van het vier e\rangelie afhankelijk zou zijn; evenwel neemt hij aan dat schrifver een evangeliegeschiedenis, gelijkvormig aan ■.Joh» neïsche heeft gekend; de synoptische zou hem onbekend ,1
geweest.
A. w. (zie bl. 15 N°. 34| Tabel III a.


Hoewel ik den invloed van het vierde evangelie op „Ignatius" ten volle erken, en ik voor mij niet aarzel ook een litteraire afhankelijkheid aan te nemen, acht ik het onjuist aan onzen schrijver bekendheid met de synoptici — met name met Mt. — te ontzeggen. Vrij algemeen wordt in de plaats Ef 5b 8 een terugslag erkend op Mt. 1816"20, een passage die in geen der drie andere evangeliën een parallel heeft; hetzelfde geldt van Tr ll8 en Phd 31"' vgl. Mt. 1513; ook van de volgende plaatsen, waar we geen terugslag hebben op een gelijkenis of een verhaal, maar overeenkomst van woordgebruik: Sm 6 vgl. Mt. 1912, dan Pol l10 vgl. Mt. 817, eindelijk Pol 2'~4 vgl. Mt. 10l0. Een viertal plaatsen der Ignatianae steunt op uitspraken die twee of drie der Synoptici gemeen hebben; aan welken der drie ze ontleend zijn is hier van ondergeschikt belang. Het zijn de volgende: Ef 62 vgl. Mt. 1010 en Mt. 2188-46 (=Mc. 12i-i2 = LCi 209-19), dan Ef 14e vgl. Mt. 1288 (= Lc. 644), verder Rom 6l vgl. Mt. 16ï0 (-Mc. 88(1 = Lc. 9"), eindelijk Pol. 35 vgl. Mt. 168 (= Lc. 1266). Twee plaatsen ten slotte, op de evangeliegeschiedenis teruggaande, laten ons de keuze uit de vier evangeliën: Ef 17l, waar op de zalving wordt gezinspeeld, en Sm l7-8, waar Jezus' doop ter sprake komt. In beide gevallen is waarschijnlijk Mt. de bron geweest; in het eerste wegens de keuze der woorden, in het tweede wegens de
motiveering van den doop.
Wel verre van aan „Ignatius" bekendheid met de Synoptische verhalen te ontzeggen, constateeren we dat hij een ruim gebruik althans van Mt. maakte. Dit gebruik is evenwel met van dien aard, dat we er een argument aan mogen ontleenen om de Brieven tot een werk van studie te verklaren.
„Aard en samenstelling van het werk" had dit Hoofdstuk te onderzoeken. Zoowel op grond van inwendige argumenten (§ 6 en 7) als met het oog op het gebruik dat onze schrijver van andere geschriften maakte (§ 9 en 10), concludeeren wij:
dat we „de Zeven Brieven van Ignatius" hebben te beschouwen als een stichtelijk boek, in den vorm van een bundel brieven;


dat zij, naar de bedoeling van den schrijver, ook niet meer
willen schijnen;
dat dit boek is samengesteld onder den invloed en naar aanleiding van enkele andere geschriften, Oud-Christelijke en Heidensche.
Wij zagen (§ 8) hoe deze beschouwing in later jaren op den achtergrond geraakte, en hoe jongere verzamelaars, die het werk als een verzameling van losse brieven beschouwden, de oorspronkelijke volgorde wijzigden, tegen de bedoeling van den schrijver.


HOOFDSTUK IV.
Tijd van Ontstaan.
§ 11. De plaats van herkomst.
Het Hoofdstuk, waarin wij trachten den tijd van ontstaan onzer „Brieven" vast te stellen, worde begonnen met een onderzoek naar de plaats hunner herkomst. Als resultaat van jarenlangen strijd staat vast, dat de inrichting van gemeentebestuur en gemeentelijken eeredienst en de dogmatische stroomingen waarover de volgende paragrafen handelen, in de verschillende deelen der Christelijke wereld een geheel verschillende ontwikkeling hebben doorloopen. Waren wij dus in staat met zekerheid vast te stellen, uit welk deel van het Rijk de Iguatianae herkomstig zijn, dan zouden we hiermede een vasten bodem winnen voor de tijdsbepaling. Maar zoodanige zekerheid is, vrees ik, niet te bereiken. Ons onderzoek naar de lotgevallen van Ignatius van Antiochië bracht aan het licht, dat deze niet de reis over Smyrna en Troas naar Rome heeft gemaakt, en dus ook niet vanuit die plaatsen aan verschillende gemeenten brieven kan hebben geschreven, maar hiermede is natuurlijk niet gezegd dat onze geschriften, waarvan we het auteurschap aan Ignatius ontzeggen, niet uit Smyrna en Troas herkomstig zouden kunnen zijn. Ons onderzoek naar den aard van het werk» hetwelk ons deed besluiten dat de briefvorm slechts inkleeding is, leerde ons echter geen waarde te hechten aan de opgegeven plaats van herkomst; zelfs vonden we in den brief aan de Efesiers een


mogelijke aanwijzing om den schrijver buiten Smyrna te zoeken '). Wij achten ons dus gerechtigd de enkele sporen te volgen die naar het Westen, met name naar Rome wijzen, maar herhalen nadrukkelijk dat ze ons geen zekerheid geven. Waaruit dan volgt dat we bij de tijdsbepaling hierop niet mogen steunen.
In het overigens niet zeer belangrijk proefschrift van E. Bruston komen eenige merkwaardige bladzijden voor, waarin de auteur handelt over de nationaliteit van den schi ijver onzer
Brieven, volgens hem: Ignatius van Autiochië. „ il
n'avait a aucun degré le tempérament fougueux, 1'imagination ardente d'un Oriental. Ce n'était pas non plus un Grec: la curiosité, 1'indépendance d'esprit, 1'amour de la beauté, le goüt des spéculations, en un mot la culture hellénique, lui étaient
absolument étrangers s) II se présente au contraire a nous
avec tous les caractères de 1'esprit romain, qui est essentiellement pratique. II airne, avant tout, 1'ordre, la discipline". En iets verder: „Ce besoiu d'unité, cette tendance a tout réglementer minutieusement, ce souci de 1'autorité sont bien inhérents a 1'esprit romain"3). Dan haalt hij Réville's4) woorden aan: „L'auteur (Clém. Roin.), en véritable Romain, réclame
pour eux (les épiscopes) 1'autorité du commandement, 
comme, en dehors d'Ignace d'Antioche, bien peu d'écrivains chrétiens oseront le faire, jusqu' a la fin du IIe Siècle". Uit Pol 29-1u, aldus Bruston weer, „on reconnait bien qu'... . il s'intéressait aux jeux du stade, oü, en vrai Romain, il prisait autant la récompense en monnaie que la couronne de laurier" 5).
Wij volgen Bruston niet verder; we zullen niet de vraag opperen, hoe iemand van Romeinsche afkomst in een Syrische omgeving zoo sterk zijn nationale eigenaardigheden bewaren kon. We willen zijn opmerkingen slechts aanhalen als een niet te versmaden steun voor de reeds door Baur geopperde
') Zie boven, § 5 hl. 49.
'■*) De juistheid dezer opmerking zal ons beneden, in § 14 blijken.
3) A. w. [zie bl. 15 N°. 36] p. 113, 114.
4) A. w. [zie bl. 14 N°. 32J p. 439.
6) Ibid. p. 118.


onderstelling, dat de Ignatianae van Rome herkomstig zijn.
Als eerste argument geeft Baur l) dat er kort na 150, het jaar waarin hij de Brieven stelt, „eine machtige Reaction gegen den Judaïsmus in der römischen Gemeinde" plaats had; die reactie zou door onze Brieven zijn voorbereid. Deze bewijsgrond duukt mij zwak: immers, polemiek tegen een „Judaïsmus" gelijk Baur dat verstaat, treffen we in de Ignatianae met aan; en zeker is het niet de hoofdbedoeling van den schrijver geweesta). Meer gewicht" heeft voor ons de overweging dat het doel van Ignatius' reis Rome is. Want nu we dien tocht als onhistorisch hebben leeren beschouwen, zoeken wij naar de reden waarom onze schrijver het zoo voorstelde; en dan acht ik de meest waarschijnlijke, dat hij den dood van den martelaar naar Rome verlegde tot verheffing van de Romeinsche gemeente, op welke iets van den glans van Ignatius' martelaarskroon mocht afstralen; ligt dan het vermoeden niet voor de hand dat de schrijver zelf tot die gemeente heeft behoord? Zoo is evenzeer „die, weit mehr als dies bei einem anderen dieser Briefe der Fall ist, mit den überschwenglichsten Pradikaten ausgestattete Ueberschrift des Briefs an die Römer" te verklaren. Ten onrechte meenen sommigen hierin een aanbeveling van het primaat van den Romeinschen bisschop te zien, een aanbeveling die ook van de hand van een niet-Romein wel begrijpelijk zou wezen; met geen enkel woord wordt Rom. isc. op de bisschoppelijke waardigheid ook maar gezinspeeld, en ik kan in de bedoelde plaats niet anders zien dan een uitbundige verheerlijking van de gemeente van Rome .... door een harer leden ).
') Tübinger Zeitschr. für Theol. 1838, III S. 184 fgg.
Vel. hierover beneden, § 14.
Nirschl a. w. [zie bl. 13 N°. 9] S. 66 fgg-, meent aan de woorden ^.o; avrr\v 'Inooö, Xp.aró, in.a.on,,o„ xai -) *?»• R°m 9 een bewijs te mogen
ontleenen, dat de Briefschrijver (Ignatius van Antiochië) het primaat van den Romeinschen bisschop erkende. Deze plaats verliest alle bewUskrach wanneer we opmerken hoe de schrijver een beroep doet op alle andere geadresseerde gemeenten; hoe, op geheel dezelfde wtfze als de steun der Romeinen (niet van hun bisschop, trouwens), de hunne wordt ingeroepen. Men vergelijke LI , Tr 135, en vooral Mgn 14, Fhd 10, Sm ll6 en Pol 7'.


Volgt de netelige kwestie van de in de Ignatianae voorkomende Latijnsche woorden en uitdrukkingen, door Baur mede een gewichtig argument voor de Romeinsche herkomst geacht.
Pol 65-10 houdt de schrijver den Smyrnaeërs hun verplichtingen voor, en hij bedient zich daarbij van beeldspraak, ontleend aan den dienst in het leger. In dit verband komen drie Latinismen voor: dstffprwp, óenódLTu, ay.ntnta. Lightfoot ') acht dit, ook in een Grieksch schrijver, zeer verklaarbaar: militaire uitdrukkingen werden natuurlijk door de legioenen over hetheele Rijk verbreid. Zeker, maar het is opmerkelijk dat voor de deelen van de wapenrusting goede Grieksche woorden gebruikt zijn; zouden de legiouarii de Latijnsche benamingen hiervoor niet hebben verbreid? Mij dunkt, door de onderstelling van het opvangen van enkele technische termen wordt de plaats in haar geheel niet verklaard; de beide laatste woorden althans vereischen een nauwkeuriger bekendheid met de gebruiken in het leger, dan op dusdanige wijze kon worden verkregen. Meer aannemelijk acht ik de onderstelling dat onzen schrijver de juiste Grieksche uitdrukkingen voor desorter, (leposita en accepta niet voorstonden, of dat hij ze voor zijn lezers onbegrijpelijk achtte. Mogen deze overwegingen op zichzelf al geen argument zijn om deu schrijver in Rome te zoeken — in verband met de andere bewijsgronden zetten ze daaraan kracht bij. Hetzelfde geldt van het gebruik van het woord ise,uniafiot' Ef 2, Tr 3, Sm 12, van den vorm Aeórcapdot Rom 5 (niet: Asovtóttg^kJoi), en van de dateering van dienzelfden brief, Ttpö iwia xaAardffiy Ztme^Qiav Rom 10, geheel op Latijnsche wijze en met een Latijnschen maandnaam.
Nog een reden noopt ons den schrijver buiten Azië, en wel in het Westen, te zoeken: zijn gebrekkige geographische kennis van het Oosten. Boven 2) wezen we op de wonderlijke aanduiding van Efese als 'Eyéaoj x'Aoiag. Zeker, ook Irenaeus geeft dezelfde aanduiding, maar dan moeten we onzen „Iguatius", evenals
') A. w. |zie bl. 13 No. 12| ud. loc.
s) § 6 bl. 61.


Irenaeus, in het Westen zoeken. Werkelijk duidt hij de ligging der plaatsen naar de Romeinsche provincie aan; alleen zóó kan hij b. v. van 'PdctSekcpla tijs 'Aaiag spreken — voor den Aziaat lag de stad in Lydië. Houden we dit in het oog, dan wordt ook de onnauwkeurigheid van 'Avuoxtlu zijg Evglug, soms als 'AvTionelu alleen, soms als ZvqIu aangeduid, minder groot. De Romeinsche provincie Syria heet zoo in verkorting van CoeleSyria of Magna Syria, de streek om Antiochië; ze is te onderscheiden van de provincies Syria Phoenice en Syria Palaestina. De Romein dacht bij Syria aan Antiochië — de Aziaat, die het begrip ruimer vatte, kon aan andere belangrijke steden denken.
Eindelijk staan wij stil bij het veel besproken en zoo verschillend uitgelegde feit, dat in den Brief naar Rome geen Romeinsche bisschop wordt genoemd. Was er geen? Te recht wijst Hilgenfeld ') er op, dat onze schrijver, volgens wien een gemeente zonder bisschop, presbyters en diakenen, dien naam niet verdient (Tr 3), in de zoo hoog geprezen Romeinsche gemeente toch wel een bisschop zal onderstellen; de volgende paragraaf zal deze meening nader toelichten en verdedigen. Anderen brengen 's schrijvers stilzwijgen in verband met de omstandigheid dat van persoonlijke betrekkingen met de gemeente van Rome, in vergelijking met de andere gemeenten, haast geen sprake kan zijn, en zij leiden daaruit af dat de schrijver vèr van Italië in het Oosten woonde. Ik leg hetzelfde verband tusschen beide feiten, maar maak de omgekeerde gevolgtrekking: de klein-Aziatische gemeenten bevolkt hij met bisschoppen en vromen, zooveel zijn fantasie hem verschaft; maar is het niet begrijpelijk dat hij ten opzichte van zijn eigen woonplaats meer consciëntieus te werk gaat?
In een volgend Hoofdstuk2) zullen we zien, welke rol de Ignatianae in het kerkelijk leven der Romeinsche gemeente moesten spelen.
') A.w. [zie bl. 13 N°. 3j.
-) Zie beneden, Hoofdstuk V § 17.
9


§ 12. Inrichting en bestuur der ixKktioia.
Wij hebben te onderscheiden tusschen de verschillende beteekenissen waarin de Briefschrijver het woord ixxAt/at'e gebruikt: In de eerste plaats de ideëele genieenschap van alle geloovigen, aan plaats noch tijd gebonden, door geen bepalingen of reglementen bestuurd. In de tweede, de plaatselijke gemeente ')> de practische vereeniging waardoor de geloofsgenooten sterking zochten voor hun innerlijk godsdienstig leven, en naar buiten hun godsdienst trachtten te steunen tegen een vijandig gezinde Heidenwereld. Den zin van „kerk" heeft het woord nergens. Inrichting en bestuur dier plaatselijke ixxhjoia zullen we in het tweede gedeelte der paragraaf behandelen; vooraf bepalen we onze aandacht bij die plaatsen waar innXtjaia den zin van „gemeenschap der vromen" heeft, en bij enkele die we niet onmiddellijk onder een van beide hoofden kunnen indeelen.
De beteekenis „gemeenschap der üyioi en motoi" heeft ixxltjufo in de plaatsen Ef 53 en Pol 55, waar sprake is van den band die tusschen Christus en alle geloovigen bestaat; ook in Phd 94, waar Christus „de deur" heet, waardoor de oude heiligen en alle vromen te saam (q knxkujoict) tot God geraken. Sm l12 is de beteekenis dezelfde. Men is geneigd hier te denken aan het tastbaar instituut, „de kerk"; dan zou o&fict te verklaren zijn als tegenstelling tot het acofiuuov van Sm ll10 waarmee de locale gemeente wordt aangeduid; de uitdrukkelijke bijvoeging van ivl geeft er aanleiding toe, en Herm. Sim. IX : 18 wordt 'èv o&fia werkelijk in dien zin gebruikt. Maar tot juist begrip der plaats moeten we P. Ef. 216'1" raadplegen; ongetwijfeld stonden deze teksten onzen schrijver voor den geest, en zijn bedoeling is dan duidelijk: ook hier hebben we te deuken aan de ideëele gemeenschap, waarin Joden en Heidenen door Christus als het ware tot één lichaam (öc&iwa) verbonden worden. Tr 2!' en Phd 5Ü bevestigen de juistheid onzer verklaring van Sm 1.
') De beteekenis „gemeentevergadering" is hiervan niet steeds te onderscheiden; vgl. ons „vergadering".


Duidelijk blijkt uit deze plaatsen dat onze schrijver geen organisatie van een „kerk" kent of verlangt, want het is slechts bij wijze van beeldspraak dat hij de inrichting der locale gemeente op de algemeene ixxXtiain — de ideëele — overbrengt.
Sm 87 plaatst ons voor een andere moeilijkheid. 'H xaêoXixf; èxxXr)tsia — het zijn de beruchte woorden van dit cap., die herhaaldelijk als argument voor den jongen oorsprong der Ignatianae hebben dienst gedaan. Het gewicht van dit argument wordt ook door de echtheidsverdedigers erkend, gelijk wel blijkt uit den ijver, waarmede Lightfoot ') het gebruik van dezen term voor het begin reeds der tweede eeuw zoekt te rechtvaardigen. En zoover voert hem zijn ijver, dat hij kan besluiten: „the engine of the assailaut recoils on himself." Te ver, dunkt mij.
„Catholic" beteekeut oorspronkelijk „universal", zegt Lightfoot, en in zijn commentaar2) geeft hij tal van voorbeelden voor dit gebruik. „At a later date the expression y xaSoAixrj ixxlï\ala acquired a technical meaning, the Catholic Church, as opposed to the heretical sects" gaat hij ibid. voort. Wanneer deze term eenmaal die technische beteekenis heeft gekregen, is het — altijd volgens Lightfoot — ondenkbaar dat hij nog in den vroegeren algemeenen zin van „universal" zal worden gebruikt. Derhalve is „catholic = universal" geenszins een bewijs voor den jongen oorsprong van een geschrift, maar veeleer kenteeken van een — betrekkelijk — oud schrijver; en zie, Sm 87 heeft xatfo/Lxïj werkelijk de beteekenis „universal". Aldus keert Lightfoot het wapen tegen den aanvaller.
Op twee punten gaat deze redeneering mank:
le. Constateert Lightfoot zelf bij Irenaeus, ja zelfs bij Tertullianus en Clemens Alexandrinus, het gebruik van „catholic = universal"; moge dit gebruik van het woord dan al een kenteeken zijn van den betrekkelijk ouden oorsprong van een geschrift — tot een vroeger dateering dan ± 200 kan het ons dus nooit dwingen.
') A. w. [zie bl. 13 N°. 12) I p. 413-415. :) A. w. 11 p. 310.


2e. Heeft xadohxrj Sm 87 niet de beteekenis „universal". De
plaats luidt: oitov ixv § Xgiatog 'I^aovg, l*et i) xatfoAtxtj IxxAijct'a.
Naar Lightfoot's uitleg zou de beteekenis dezer woorden zijn: „Waar Christus is, daar is de algerneene kerk, daar voelen de geloovigen zich één in hem". Geeft deze beteekenis echter zin in de vergelijking waarvan de aangehaalde woorden het tweede deel vormen? "Onov üv cpavtj 6 ènioxonog, ixcl ró nhrj&og 'e'oxa, zóó luidt het eerste deel, en de zin der vergelijking zou dan zijn; Gelijk de èniaxonog de plaatselijke vertegenwoordiger van Christus is, zoo is de nkijfrog de plaatselijke verschijning der algerneene èxKkrjaia. Van het eerste deel zou dan hier de beteekenis moeten wezen: „Waar de bisschop verschijnt, daar moet een band zijn, daar moeten de geloovigen zich één voelen. Maar nkrftog wordt in de Ignatianae nooit gebezigd van een organisatie, een gemeenschap; en Mgn 6' en Tr 81' is de zin niet meer dan: som van alle Christenen, hetzij te Magnesia, hetzij waar dan ook. Zonder de beteekenis van het woord geweld aan te doen, kunnen we hier dus niet aan een onderlingen band denken. Maar dan kan ixx^aict, in het tweede deel der vergelijking, evenmin die beteekenis hebben.
Duidelijker nog blijkt de onjuistheid van Lightfoot's opvatting, wanneer we den zin plaatsen in den samenhang van het geheele caput. De groote quaestie waarom het hier gaat is uitgedrukt in de slotwoorden: ïva ctacpaVsg y xal pijiaiov nav o nQuooezui. Geen agape is vertrouwd, geen eucharistie van kracht, zoo niet de bisschop voorgaat. Niet van een band, niet van de eenheid is in dezen samenhang de aanwezigheid van den bisschop de voorwaarde, maar van de geldigheid van alle kerkelijke handelingen. Welnu, om de geldigheid van de vergadering is het in onzen tekst te doen: „Waar de bisschop verschijnt, komt daar bijeen; daar is uw een ixx^aia, en zonder hem is uw bijeenkomst niet xal pipaiog" In overeenstemming daarmede moeten we het tweede deel der vergelijking verstaan: gelijk waar Christus Jezus is, daar
is de geldige gemeente (beter ware: de gemeente geldig)".
Dit idee is aan de Ignatianae niet vreemd. Ter vergelijking


met het eerste deel van den zin kunnen we wijzen op Tr 33: XioQ'i zovttav (d. z. bisschoppen, presbyters en diakenen) iy.xk>]oiu ov xctkehcii, zonder de gemelde waardigheidsbekleders verdient de samenkomst den naam van ixxki\ala — dat is dus wel van „geldige vergadering" — niet. Naast het tweede deel plaatsen we Mgn 103: os yap aMw ovo/iazi xaktizai nkéov zovzov (Ajioroi), oüji 'i'aziv zov &eov. Ook Phd G3: cav óè aficpozegoi 7isqi 'Itjoov Xqiozov fxrj kakaxsiv, ovzoi èfiol azrjkaC tiaiv xai zacpoi vcxq&v, iqp 0tg yivQaniai fióvoi' ovófxaza av9nmncov. In den geheelen zin wordt stilzwijgend ondersteld dat de bisschoppen Christus zullen prediken, deze onderstelling verbindt de beide deelen; welnu, een parallel
daarvoor levert Ef 3Ö; 01 ctilgxoizoi^ èv ,I^oov Xqiozov
yva/iy claiv.
Zoo heeft dan xtidokixi) Sm 8' een beteekenis, nauw verwant met pépuiog. Werkelijk hebben we hier den „technischen term" dien we overigens pas in Irenaeus' dagen aantreffen, en, mogen we er al geen nauwkeurige tijdsbepaling aan ontleenen, zonder eenigen twijfel wijst het ons naar de tweede helft deitweede eeuw.
Overal elders waar in onze Brieven het woord cKxktjoi'a voorkomt, heeft het de beteekenis „plaatselijke gemeente". Aldus in alle adressen, even uitdrukkelijk Ef 84, Phd 102, Sm ll1, en, duidelijk wegens den meervoudsvorm, Mgn l4 en 154, Tr 122 en Pol 8. Wel doen plaatsen als Mgn 143, Tr 132 en Rom 9' (r) iv 2vQÏa ixxk>i<sia) ons een oogenblik twijfelen aan het locaal karakter der gemeente, als ware ze een „kerk" die zich over een geheele landstreek uitstrekte, maar de parallellen in Phd 10' en Sm 11' ixxk^aiu iv 'Avzioftia tfjff £vglag) leeren ons de oplossing zoeken in onnauwkeurigheid ]) of gewilde onduidelijkheid 2) bij den schrijver.
Hoe moeten we ons die plaatselijke gemeenten denken?
') Vgl. boven, § 9 bl. 113, en § 11 bl. 129.
s) Gewild, in zooverre de schrijver mogelijk tegenover de gemeenten die zijn held niet persoonlijk heeten te kennen, slechts de algemeene aanduiding „een Syrische bisschop , een bisschop van „een gemeente ergens in Syrië" geeft.


Louter als een gemeenschap vau vromen die zich bovendien door plaatselijke belangen één voelen? We moeten ongetwijfeld een zekere uitwendige organisatie aannemen. Dit blijkt vooral uit het bestaan van bepalingen aangaande de samenkomsten, waarvan in de voorafgaande bladzijden al sprake was; vgl. hierbij Sm 84 ta avrjxovra slg rr)v ixxkrjalav.
De teksten Ef 58, Phd 35 en Sm 84 leggen een nauw verband tusschen die uitwendige organisatie en het bestuur van den bisschop. Het duidelijkst spreekt de plaats in Phd. Het parallelisme met fiera tov iTUGKÓnov elven, toont dat we ttji> évóiijZK tij? ixxAïjfftag als uitwendige eenheid moeten verstaan; tevens leert het ons, dat die eenheid door „aansluiting bij den bisschop" moet worden gezocht. Dezelfde strekking ligt in Ef 58, waar aan het gebed van „den bisschop en de geheele gemeente" groote kracht wordt toegeschreven: het nóaa ftfiMov toch moet blijkens den samenhang in de organisatie worden gezocht, niet in het feit dat een gemeente uit meer dan twee of drie leden pleegt te bestaan. Dezelfde strekking eindelijk ligt in Sm 8 waar doorloopend een vaste ritus wordt ondersteld, nauw verbonden aan het bisschoppelijk presidium.
Werkelijk worden we dus voor een juist begrip der uitwendige organisatie verwezen naar de plaatsen die over het bestuur, over de waardigheidsbekleders, met name den bisschop handelen. Hierbij nu doen zich eigenaardige moeilijkheden voor, voornamelijk deze, dat we nauwkeurig moeten onderscheiden tusschen den toestand dien onze schrijver als bestaand kent, en dien waarin hij zijn ideaal schildert. Dit laatste is volgens Prof. Réville') het geval in een overgroot aantal plaatsen, welke evenwel niet nader worden opgegeven. Bij Réville kan de episkopaatskwestie nooit eenig gewicht in de schaal leggen voor de dateering der Brieven, want de geheele vraag zou aldus te stellen zijn: kan niet reeds in het begin der tweede
') A. w. [zie hl. 14 N°. 23 en 32); zijn beschouwingen in dezen worden aanvaard door R. Kuihiug. De jongste hypothesen over liet ontstaan van het Episcopaat, Proefschrift, Groningen UKKI, hl. 88 !H>.


eeuw een bisschopsideaal zijn geteekend dat later is verwezenlijkt; m. a. w. kunnen de principes volgens welke het episkopaat zich heeft ontwikkeld, niet reeds in het begin der tweede eeuw zijn verkondigd? Waarop natuurlijk nooit een antwoord is te gevenHet komt mij voor dat Réville te eenzijdig nadruk legt op de boven aangeduide plaatsen, wanneer hij in al het over het episkopaat gezegde slechts een schildering van „Ignatius"' bisschopsideaal meent te zien. Evenzeer echter overdrijft Funk l) met zijn rhetorische vraag: „Wo sind aber in den Briefen Spuren von einem Werden des Episkopates zu entdecken, wo Spuren von Schwierigkeiten die der Eutwicklung der bischöflichen Gewalt im Wege standen?" Een vraag, waarop hij overigens iets later zelf antwoordt: „Der Episkopat stellt sich überall als bereits fest begründet, nicht als etwas erst noch
zu Begründendes dar."
Zoo worden we dan in de eerste plaats voor de vraag gesteld: bestond in 's schrijvers dagen het episkopaat of moest het nog in het leven worden geroepen?
Zonder eenigen twijfel moeten we bevestigend antwoorden op de eerste vraag. Phd 10" onderstelt de schrijver in cti 'eyyieza U*Xï}oiai 2) den bisschop naast de presbyters en diakenen; eveneens Mgn 2 en Sm 12. De Tralliërs hebben blijkens Ti 1 een bisschop, Polycarpus is bisschop der Smyrnaeërs (Mgn 153) of van de gemeente der Smyrnaeërs (Pol. isc.). Ja zelfs tot de uiteinden der aarde 8) zijn bisschoppen aangesteld (Ef 38). Dat
') A. w. [zie bl. 13 N°. 11] S. 62, (54.
-) Mogelijk: de gemeenten dicht bij Antiochië. Het blijft evenwel gissen, evenals naar de beteekenis van at i^jtQoo9tv imthjolai Pol 8 .
3) Aldus is met Hilgenfeld, a. w. [zie bl. 15 Nn. 40| S. 267, Bruston, a. w. [zie bl. 15 N°. 36] p. 224- 225, e. a. de plaats te verstaan. Lighttoot, a. w. [zie bl. 13 N". 12] I p. 395, verklaart de woorden als „a natural hyperbole". Zahn, a. w. [zie bl. 13 N°. 1] S. 564 ontgaat de moeilijkheid door de conjectuur „xaru tb noiftvia' voor te slaan, welke even weinig gemotiveerd is als zijn andere: „xat* ruv niuVa", zie a. w. [bl. 13 N°. 4] ad loc. Réville eindelijk, a. w. [zie
bl. 14 N°. 23] p. 283, verklaart: „ ayant été établis chacun dans certaines
limites". De samenhang beslist in. i. ten gunste van Hilgenfeld's verklaring, vgl. beneden, bl, 136 vlg.


geen bisschop van Rome wordt vermeld mag, gelijk weboven *) vaststelden, niet gelden als een bewijs dat dit ambt aldaar niet bestond. Geen spoor vinden we trouwens dat de naam van het ambt verklaard, de betrekking omschreven moet worden. Integendeel; de schrijver acht zijn lezers, die hij zich — gelijk we boven zagen — niet tot een kleinen kring beperkt denkt, volkomen op de hoogte; hij is niet bang misverstaan te worden. In zekeren zin kunnen we dan ook met Zahn2) instemmen, wanneer hij uit de Brieven besluit dat het episkopaat in KleinAzië als een duidelijk van het presbyteriaat onderscheiden ambt bestond, omdat het als zoodanig noch door ketters, noch door presbyters bestreden (vgl. Mgn 42, Ef 4, Tr 12°), maar alleen in beteekenis onderschat wordt. Deze uitbreiding moeten we echter aan Zahn's woorden geven, dat de schrijver ook bij zijn nietAziatische, Romeinsche lezers kennis van een dergelijk episkopaat onderstelt.
Vanzelf voert Zahn's opmerking naar een volgende vraag: hoedanig was het episkopaat dat onze schrijver kende, en wat wilde hij ervan maken?
De bisschoppen hebben locale macht: steden zelfs, die zoo dicht bijeen liggen als Efese, Magnesia en Tralies, hebben elk haar eigen bisschop; maar ook niet meer dan één ieder, zie Phd 4; verder Ef 5, Sm 8 en passim, waar van „ó èmoKonog" sprake is. De woorden tov ijilanonov ZvQiag, Rom 28, mogen ons niet doen twijfelen aan het plaatselijk karakter der bisschoppelijke waardigheid; de bedoeling dezer uitdrukking stelden we boven 3) reeds in het licht.
Op een enkele plaats doet de schrijver echter een poging om de bisschoppelijke autoriteit uit te breiden buiten den kring zijner gemeeute: Ef 38. Boven stelden we reeds vast, dat de woorden ot inCaxonoi, ol nazet ra negara ógiodtvzes moeten worden verklaard als xarct xa négctxct rfis yfjs, d. i. natuurlijk tot de grenzen
') Zie § 11 bl. 129.
') A. w. [zie bl. 13 N°. 1] S. 306.
3) Zie bl. 133.


van 's schrijvers wereld, de Christelijke. Mij dunkt d.at de samenhang deze opvatting noodzakelijk maakt. De aangehaalde woorden vormen den overgang tusschen de capita 3 en 4: „Ignatius verontschuldigt zich wegens den toon van vermaning dien hij aanslaat; toch hebben zijn woorden beteekenis, want — en hier hebben we te bedenken dat onze schrijver zich zijn held als bisschop dacht — de bisschoppen, waar dan ook aangesteld, spreken in Jezus Christus' geest. Deze woorden voeren tot een nieuwe gedachte, en dan doen diezelfde woorden tevens dienst als argument dat rnen den bisschop heeft te volgen — een avontuurlijke constructie, die echter onzen schrijver niet vreemd is. Vgl. b. V. Rom 47-9 iW ,ur] xoiftr/frtig fictQvg zivt yévtofiai. zóze êooficti fta&rjTTjg ukyjdij? zov Xqlgxov. ózi ovóe zo aaifia (iov o noofiog öfezai, de dubbele motiveering van „Ignatius"' wensch: *o*«-
nevSazs za 9i]gia, ïva (iijifo KctzuUnuai zmv zov Ocófxazóg pov.
Eerst blijkt die wensch een bewijs te zijn van 's schrijvers bescheidenheid, en van vrees om zijn vrienden te bezwaren; onmiddellijk daarna leiden diezelfde woorden een geheel anderen gedachtengang in: ovöev cpatvó/iivov aya9óv, gelijk het in cap. 3 is uitgedrukt. Vgl. verder Phd 56 het eigenaardig gebruik van anóazoXoi 1), enz.
Slechts in zekereu zin mogen we hier dus den Briefschrijver de bedoeling toekennen, de bisschoppelijke macht te willen uitbreiden. Niet dat de bisschop buiten zijn gemeente bestuursfuncties zou behooren uit te oefenen — maar als bisschop heeft hij autoriteit, een autoriteit die door allen, waar dan ook, moet worden erkend.
Naast den bisschop komen overal presbyters en diakenen voor. Evenals we aangaande den bisschop vaststelden, worden ook de ambten van presbyter en diaken bij den lezer als bekend ondersteld; toelichting of verklaring schijnen volstrekt overbodig. Wederom vragen wij: Hoe waren de ambten die onze schrijver kende, en wat wilde hij ervan maken? Hoe was de
') Zie beneden, § 16.


verhouding tusschen do ambtsdrager* ouderling, en hoe w,hle
',ij De pSytere vormen tezamen één lichaam •*.(**»' i 1 Ff 9io 42 20" enz. De bisschop maakt hiervan geen
want herhaaldelijk worden beide naas.l clka"d" g®' noemd zie b. v. bovengenoemde plaatsen, verder Mg" - , Tr 2> —Ook de -enen t7vomf^ ^n^nder
rlnJdTdiakènnenZkon,t nit voor! aangaande hun aantal
blijkt niets dan dat er in elke gemeente meer dan één 1..
Wat is de reden, dat de drie waardigheidsbekleders aldus
tezamen wordcu genoemd? Bruston ■) gist «
het bestuur der gemeente vormden, en zoo aanspiaak hadden „p ge oorzaamhefd der gemeenteleden. Mij dook. deze gissing onjuist. Slechts op één plaats, Pol 6>, wordt ,.nderw,>rpenhe,,d
aan de drie ambtsdragers g<*'s*>.
aan hen" (noocéx*n) heet het iets minder streng Phd 7 , en
i i'kpn Tr 74 en Phd. isc.7 is hieraan vrijwel gelijk, zin der p a< Tr 31"8 waar allen worden aangemaand
: rtsrz—». ***- -»«rf «
vijftal plaatsen waar de Briefschrijver slechts den bisschop en de presbyters samen noemt tegenover de rest der gemeentefeden dan „en we hoe Ef 2-, Tr 2', Tr 13' onderworpenheid wordt geëischt; Ef 20* gehoorzaamheid <6™..™.}, , ... ,i Men 73 en Tr 24 de zachtere uitdrukking woidt
Zk ? efTiets zinder deu bisschop <»**■-*£
"de sauged JU^
i) A. w. [zie bl. 15 N°. 36| p. 227.


alles 6/iovoia &eov te doen, itQOxct&tjtiivov xov tmoxónov tig ivnov *) »tov, xcti x&v nq«S§vziQO>v tig xvnov avvtiqlov twv anooxókav xaï töv öiMÓvav x.x.k. De beteekenis van nQox«9wivov tig xvnov kan hier wel geen andere zijn dan: „terwijl de bisschop voorzit (de leiding heeft) als type, beelddrager, Gods — de presbyters gelijk aan den apostelraad". Voor de diakenen nu, is geen hemelsch type gezocht. Wel worden zij met bisschop en presbyters van de overige gemeentenaren onderscheiden, maar zij zijn lager in rang en hebben klaaiblijkelijk geen deel aan het bestuur. Schijnbaar wordt dit weersproken door de woorden Ivw^t/re rö imanónm xai xoig ngoxa9>ifiévoig tig xvnov xcti did«^rjv atpduQOtag Mgn 610, waar na den bisschop onder de nQOKa&rintvoi zeker presbyters én diakenen te verstaan zijn; maar itQoxa&ijiicii heeft hier den zin van „vooizitten = voorgaan, ten voorbeeld zijn", gelijk blijkt uit de verbinding inet tig xvnov (hier = voorbeeld) xai öiöctpjv ).
Werkelijk wordt op de dienstbaarheid der diakenen alle nadruk gelegd: awiovkoi heeten ze Ef 2', Mgn 2', Phd44, Sm 12 , waar het aw- de hardheid van het Sovkog moet verzachten, gelijk onze schrijver hen Mgn 6'' hioi ykvxviaxoi noemt. Voor-
') De juiste lezing dezer plaats is slechts vast te stellen in verband met die van Tr 3*. Aldaar leest Hilgenfeld: .... ènlaxonor, ovta iiiv toö nargd?, volgens G; in de bewijsplaatsen welke hij, behalve Mgn 6', opgeeft, nl. Ef (5 , Mgn 2', Tr 2' en 126-7, vind ik niets wat een dergelijke opvatting motiveert. L, die de (m. i. corrupte) lezing van G zoekt te verbeteren, wordt slechts door Duker gevolgd: .... episcopum ut Jesum Christum, existenten filium patris. Zahn, Lightfoot en Funk geven: tnioxonov, Irra ruttov tov narcis, een lezing die ongetwijfeld aan g ten grondslag ligt, en steun vindt in de Syrische vertaling (niet i") en in A.
Aldus is Tr 32 een sterk argument voor de lezing welke wij in den tekst voor Mgn ü geven. G, L en g hebben eenstemmig beide malen tóno, voor tvnov, aldus lezen Hilgenfeld en Duker, en - minder begrijpelijk met het oog op zijn lezing van Tr 3= — ook Funk. Daarentegen geven Zahn en Lightloot, steunend op den Syriër en den Armeniër, en niet het minst op de plaats uil Tr., tl; tunov. Men raadplege de aanteekening bij Lightfoot, ad loc.
!) Zoo levert dit cap. mede weer een bewijs voor de zonderlinge wijze waarop „Ignatius" met woorden en begrippen speelt, zoo men wil: woordspelingen maakt.


namelijk Tr 2 valt op hun dienstbaarheid de volle nadruk: „doet niets buiten uw bisschop om", heet het; „weest onderworpen aan het presbyterie"; ótï dt xcu xoiig óiaxóvovg n&aiv
agéaxtiv. Niet bij de bestuurders, bepaaldelijk bij de bestuurden worden zij gerekend; i**\r\aiag tftoü vnijQtiai heeten ze, die zich voor verwijten te wachten hebben als voor vuur. Waarin bestond die dienstbaarheid? De woorden tig tiftrjv toö imoxónov Ef 23 wekken het vermoeden dat de diakenen speciaal den bisschop ter zijde stouden x). Ten onrechte leidt men evenwel uit Phd ll2, tv knyw frtoü vitrtfieTtï f»oi, af, dat zij den bisschop behulpzaam waren bij de prediking, die blijkens Pol 51 aan zijn zorg was toevertrouwd; ibid. reg. 9 tig kóyov = honons causa, en Sm 10' tig kóyov 9sov — dei causa, in honorem dei, bewijzen dat „tot Gods eer" hier de juiste vertaling is.
Wanneer dan de diakenen geen deel uitmaken van het gemeentebestuur, welke is dan de reden waarom zij met den bisschop en de presbyters tezamen worden genoemd tegenover de andere gemeenteleden ? Dat zij een ambt bekleeden ? Waarom worden dan in dit verband de x'iQai nooit genoemd? Ik kan de plaatsen Mgn 134-6, Tr 31-4 en 74, Phd. isc.7, 43 en 74, Pol 62, maar vooral Sm 125—7 niet anders verklaren dan door de onderstelling dat onze schrijver een zekere onderscheiding van geestelijken en leeken — al noemt hij die namen niet aanneemt 2). Het duidelijkst spreekt de plaats Sm 12, waar de drie ambtsdragers worden onderscheiden van de „navxtg" 8).
Het zijn dus de presbyters die met den bisschop het bestuur
l) Is dit vermoeden juist, dan hebben we in bet woord awiofilo; een nieuw bewijs dat de Briefschrijver zich zijn held als bisschop dacht (zie boven, § 5). Vgl. ook Phd 1!, wnur het hisscbopsumbt óiaxotia heet.
:) De hoi!; van Phd 9' mogen hier geen gewicht in de schaal leggen; overtuigend betoogt Lightfoot ad loc., met een beroep op den samenhang, dat hier van Joodsche priesters sprake is.
3) Leerzaam is bier vergelijking van Didache 10' en 15'—®: De tijd van
enthousiasme is voorbij; een geordende geestelijkheid heelt de plaats inge¬
nomen van de apostelen, profeten en leeraars die de Did. nog kende. Dit is
zeker een bewijs van de late dagteekening onzer Brieven; al willen we, om
meergemelde redenen, hieraan geen nauwkeurige tijdsbepaling ontleenen.





eensgezindheid met den eenen bisschop te bereiken. Omgekeerd is zorg voor de eenheid dan ook het eerste wat van den bisschop wordt verlangd (Pol lc). Dat de schrijver levendig de moeilijkheden gevoelt die zich hierbij konden voordoen, blijkt uit tal van plaatsen in de vier eerste capita van Pol.
Uitdrukkelijk worde in dit verband er nog eens op gewezen, dat hier niet een nieuw ambt naast en tegenover het oude in het leven wordt geroepen. Van alle drie de ambten heet de aanstelling: èv yvd^rj 'h\aov Xptarov, naxa to ióiov &ebjfia, tö uyiu nvtipmu, b. v. Phd. isc., enz. En alle drie de ambten worden bij den lezer bekend geacht, wat zeker niet minder gewicht in de schaal legt. Maar zonder eenigen twijfel wordt de beteekenis van de bisschoppelijke waardigheid geïdealiseerd: „Laat ons den bisschop niet weerstaan, opdat wij Gode onderworpen zijn , heet het Ef 510. „Wie den bisschop misleidt, bedriegt God, den onzienlijken bisschop", Mgn 38. „Schoon is het, God en deu bisschop te erkennen; wie den bisschop eert, wordt door God geëerd", Sm 9*. Ja, Tr 3* noemt den bisschop rvnov toü >mtvów 1). Meer dan presbyters en diakenen is de bisschop voor „Ignatius" de „geestelijke", om zijn ambt — niet om zijn persoon - te eerbiedigen. Dit is ongetwijfeld de strekking van Ef en Mgn 31-6: als bisschop is hij betrouwbaar, ook waar hij als mensch anders zou worden gewenscht, krachtiger (Ef.) of ouder (Mgn.) 2). Dezelfde gedachte ligt aan de plaats Ef 38 ten grondslag 3). Meer van 's schrijvers ideaal dan van de werkelijkheid getuigt eindelijk de schuchtere poging om aan den bisschop het charisma veritatis toe te schrijven. Boven 4) wezen we reeds op Sm 8Ü. Kenschetsend is ook een uitspraak als deze:
') Zie boven, bl. 139.
■i) De r4««« toch, moet in verband met het m ox>i/x(!«o»ol, tfi >;*'*<? roü
in,oxunov reg. 1 verstaan worden als „jeugdige leeftijd". Met Lighttoot moet reg. 4 volgens A en de paraphrase van g gelezen worden; de getuigen
hebben geen geringer autoriteit, en de tegenstelling is zóó beter. Ook de gewone lezing (pQoiifioui geeft echter een goeden zin.
5) Zie boven, bl. 136 vlg.
4) bl. 132 vlg.


Houdt u verre van de slechte gewassen die geen aanplant van Christus rijn; «ie voor God eo Christus z,n, houden het „et den hierop» (Phd 3). Of: „Weest den W» * worpen gelijk de we, (Tr H* Het mee*^ -
„0„ « l'ZXlóL Krasser kan
TOV Imaxónov km w dictxayticauv zwV
het wel niet! Het verbaast ons dan ook niet M '»
aan zijn bisschoppen, ^^^0- Z £ daarmede nanw samenhang ^ toezicht toekent op
het zedelfik leveti (Pol 6) en het geloof (Pol L-,8, der gemeente. Dat geen samenkomst geld.g zou
het ^ ^
-Cona ^
u 1 0„v,t Prof Réville1) dan de geheele episbladzijden bespraken, acht ^roi. Kevine j .. beroeot hi;
kopaatsvoorstelling der Brieven een ideaal. J •
zich tevens op het feit, dat nergens van een conflict tusschen Jen bisschop en zijn presbyters of rijn gemeente: sprake ,s een plichtsverzaking door den bisschop zelf noo.t wordl«^ steld - al te gader mogelijkheden, die een schrijve, bij een keliik bestaanden toestand toch zoo moeten erkennen'W elnu de Briefschrijver erkent die m°gelakheden. egenover e a s^ stelt hij den modelbisschop van Philadelphia (P K g
hij de vermaningen: ,*> «* *». »»« « T°" 1' ' lhk' \ f ' Tptrpnover de 6GIS1G mogeiijK
doittov? xwi <5oirt«s (**J vrcsQtjipccvii. T g Maenesia
heid plaatst hij het modelpresbyterie van Efese (Et 4) en Magnesia
(Mgn 3), en vermaant hij de presbyters vaVn"v T0V
W-» maak, hij
als' tegen^da^va^de widerT waardigheidsbekleeders (Phd^7*~*)
en hii bezweert den bisschop, zijn plaats, zijn posi ie,
dedigen (Pol 1). Dat de brieven niet aan de bissc oppen, ma
l) O. a., a. w. [zie bl. 14 N°. 23| P-


aan de gemeenten geadresseerd zijn — volgens Réville mede een bewijs dat het bisschoppelijk aanzien niet zoo groot was als de schrijver het wel wil doen voorkomen — moet m. i. liever als argument tegen de echtheid van den briefvorm gelden.
Van de wijze, waarop de bisschop werd gekozen, hooren we niets. „Nur das sieht man deutlich", kunnen we met Zahn ') uit Ef 38 en 62, Mgn 31, Phd. isc" en 1J besluiten,
dass das bischöfliche Amt als ein vom Presbyterat
laugst deutlich unterschiedenes Amt durch einen besonderen Act der Einsetzung und Bestallung ein- für allemal übertragen wurde". Wanneer Zahn evenwel naar aanleiding van Mgn 3 uit Damas jeugdigen leeftijd afleidt, dat de bisschop niet een uit het presbyterie aangewezene, a. h. w. gegroeide, kan zijn — kan ik hem dit niet toestemmen. Een bewijs dat de Ignatiaansche presbyters werkelijk Ouderlingen zijn, geven de Brieven niet.
We hebben dan nu te vragen: wat leert ons de Ignatiaansche opvatting van de gemeente-ambten aangaande den tijd van het ontstaan der Brieven?
I. Vóór ± 150 vindt Killen geen sporen van het episkopaat, waar dan ook; Harnack onderstelt het, met Zahn en Lightfoot, vóór dien tijd in de Klein-Aziatische gemeenten; evenwel erkent hij 2) dat het getuigenis der Ignatianae de eenige grond voor deze onderstelling is. Wij zagen hoe onze Brieven het episkopaat overal onderstellen: dit wijst naar de tweede helft der tweede eeuw.
II. De wordende onderscheiding van geestelijken en leeken, en de poging om den bisschop het charisma veritatis toe te kennen, verwijzen mede naar dienzelfden tijd.
III. Het feit dat de positie van den bisschop aan het hoofd
') A. w. [zie bl. 13 N°. 1] S. 329.
'•) A.w. [zie bl. 15 N°. 35] S. 3%, en |N». 14) p. 17-22; „The doubls are overeome, but the enigmas still reniain unsolved".


der gemeente niet onbestreden is, dwingt ons echter den tijd van ontstaan niet te dicht bij het jaar 200 te stellen.
Lightfoot, Harnack en Réville bestrijden een zoo late dateering, op grond dat de bisschop slechts locale macht uitoefent. Zeer zeker is dit een bewijs van „a relatively high antiquity foi the epistles in regard to these matters" (episcopacy) T) maai tusschen begin en einde der tweede eeuw kan deze overweging niet beslissen. In Irenaeus' dagen evengoed als in die van Ignatius van Antiochië is het episkopaat een plaatselijk ambt. Overigens bleek ons, dat de Briefschrijver leefde in een tijd van kentering: een begin van machtsuitbreiding is reeds waar te nemen.
Hun tweede argument is, dat de Briefschrijver „nog onbekend is met de — sinds Irenaeus algemeen aangenomen — fictie van „den apostolischen oorsprong van het episkopaat , en daarmee samenhangend, dat hij de Apostelen „nog nict^ als voorgangers van de bisschoppen beschouwde, en dus „nog onbekend was met de overlevering die Ignatius en Pohcaipus samen tot leerlingen van Johannes maakt. Dit „nog niet komt mij al zeer gewaagd voor; immers 1 Clem. 42, 44, kent voor zijn episkopaat en diakonia een instelling dooi de Apos
telen maar nóch Lightfoot, nóch Harnack, noch Réville
stellen de Ignatianae vóór 1 Clem.; dit ontneemt aan hun argument alle kracht. Wij moeten voor het stilzwijgen van „Ignatius over deze traditie een andere reden zoeken. Welnu, dan kunnen we het antwoord, reeds in 1853 door Hilgenfeld op het gelijkluidend bezwaar van Uhlhorn gegeven, herhalen, en met een beioep op Phd l1 vaststellen, dat een teruggaan op een menschehjke instelling onzen schrijver niet zou bevredigen zijn bisschoppen hebben hun ambt bij Gods genade. En wat het andere bezwaar, 's schrijvers onbekendheid met een episkopaat van enkele Apostelen, aangaat — deze voorstelling hangt te nauw samen met die van de apostolische instelling van het ambt, dan dat hij, die de eene verwierp, de andere zou aanvaarden.
') Aldus Harnack, a. w. [zie 1)1- 14 N". 14] p. 22.


§ 13. De gemeentelijke eeredienst.
Weliswaar hangt de geschiedenis van den eeredienst in de Oud-Christelijke gemeenten voor een goed deel af van de uitkomst van de kritiek der Ignatianae; zij staat althans met voldoende vast om daaruit een beslissing af te leiden aangaande de dateering onzer Brieven — maar nu Zahn ') langs dezen weg, in drie gegevens, de juistheid der door hem gevonden tijdsbepalingJ) zoekt te bewijzen, dienen wij hem te volgen. Een nauwkeurig onderzoek naar den eeredienst, dien de Briefschrijver in de gemeenten van zijn dagen kende, is dan een
eerste vereischte.
Onze schrijver hecht groote waarde aan godsdienstige samenkomsten Pol 4\ in tegenstelling zoowel met hen die zich daaraan geheel onttrekken3), (aldus Ef 5» en 18\ Sm 71) als met hen die afzonderlijk hun godsdienstplichten vervullen (aldus: Ef 20'', Mgn 74-5, Tr 124~5, Phd 4 en 6"). In die samenkomsten ziet hij een groote kracht ten goede: versterking van het geloof, bestrijding van het kwaad, maar tevens een waarborg voor de eenheid der gemeente tegenover de ketters-scheurmakers. In dit laatste verband stelt hij het samenkomen gelijk met het in
i i n k Mini 74-5 Phd 4 in verband met
intOHonov elvcti ), zie D. V. iMgn < , i nu •*
Sm 8, enz.
Mgn 92 leert ons dat de Zondag gevierd werd; wanneer we dan in de Plinius-correspondentie lezen dat de Christenen „stato die" bijeenkwamen, ligt het vermoeden voor dejiand dat die dag de Zondag was. Het nvxvóxtQov van Pol 43 doet ons echter vermoeden dat samenkomsten, ook op andere dagen,
niet ongewoon waren.
In het algemeen wordt het awsQ-^cti of ènl tö avib ylvtaQui
') A. w. [zie bl. 13 N°. 1] S. 34-2 fgg.
5) Begin der tweede eeuw.
J) TlvKvóueOV Ef 13 dringt aan op trouwer bezoek, Pol 43 op een grooter aantal der samenkomsten (Zahn, a. w. [zie bl. 13 N° 11 S. 345 Anm. - tegen Ligbtfoot, ad loc.).
4) Vgl. boven, § 12 1)1. 141.





VOO,- de geldigheid; duidelijker oog Sm 7' en Phd 4' waar we aao een soort van avondmaalsviering te denken hebben. Naast r en soms ermee verbonden, komen en
V- «oor. Wij hebben na te gaan wat de teksten ons aan gaande elk afzonderlijk leeren, en hoe de verhoud,ng deze,
^'Vlêen 'sm 7' komt «joravri voor in de beteekenis van bidstond, samenkomst" '); hier moeten we deze beteeken,s er betwijfeld aan toekennen, wegens do vertandmg met .W.n«. Moeten we nu nit die verbinding besluiten tot het besUan » ééne samenkomst, welke en be.de omvaUe
en hier met de twee namen wordt aangedmd; ol van twee soorten van samenkomsten, in die beide namen onderscheiden, of eindelijk, tot de mogelijkheid van het bestaan eener derde soort, van de beide genoemde onderscheiden, zoodat de plaats
geen 'volledige opsomming geeft? aphp7\B(\
'Avanrj wordt alleen Sm 83 van een samenkomst gebelgd, aldaar in verbinding met voor beide wordt het praesi-
dinm van den tasschop geeischt. Wanneer Zahn ,n andere plaatsen een toespeling op het Lte demaal, ol zeHa een meer rechtstreeksche aanduiding meent te z,e„, kan ,k n.et
"MTS Rom 7"; m- i- denkt de Briefschrijver bier volstrekt niet aan een Liefdemaal, of zelfs (om Zahn recht te doen wedervaren) aan een eucharistie'). De beide parallelzmuen met .
W zijn bedrieglijk, want een gedachtenparallel ,s h,er met.
Brood Gods wil ik, dat is het lichaam van Jezus Chnstus 
,, 7, , onderstelt diezelfde beteekenis voor de plaatsen Ef B'. Mgn 7' » Zah" ,* pr Poi t: bijvoegen. Volstrekt onjnist lijkt mij zijn meening
V *<%•** - '"■«- - f
i ie een of andere samenkomst te denken. Onwaarschijnlijk t.o.v. de
XZ f» Ef. en Pol., hier -gens het ^ ^ ZïïZ
den geen licht over den aard der
samenkomst en zijn dus onbelangrijk. En in alle andere plaatsen is de be-
l6")k We z"llenbnh later zien, hoe Zahn die beide vereenzelvigt.


en tot drank wil ik zijn bloed; hiermee is de parallel voltooid, en het dan volgend o iauv ayanr\ aq>9<*Tog schijnt een overtollig aanhangsel. De woorden slaan niet op üqtov xal nó(ia maar op ftite. Om dit te begrijpen moeten we verder teruggaan. 'O 'iQcos ») iazavgmai heet het reg. 7, en ovX ifoqpf <p9o9ag
reg. 9; welnu, hier ligt de tegenstelling: tegenover zijn lagere begeerte (*>*), tegenover vergankelijke genietingen, is 's schrijvers wil gericht op de gaven Gods, en die wil
is onvergankelijke liefde.
Evenmin kan ik Zahn's opvatting deelen ten aanzien van het uyanav Sm T, dat volgens hem = ,v nonïv zou zijn. Het ongewone dezer uitdrukking stemt ons niet gunstig voor Zahn's voorslag; bovendien, met behoud van de gewone beteekenis „liefhebben" is de plaats volkomen verstaanbaar, wanneer we slechts bedenken dat een der grieven tegen deze ketters gebrek aan liefde2) is (Sm 67). In alle andere plaatsen waar hy&itn voorkomt, is omnium consensu de beteekenis = liefde.
Nergens nu, wordt de agape met de proseuche verbonden, wat weer drie mogelijkheden opent, overeenkomende met de tevoren geopperde: beide behooren in één samenkomst, welke door elk van de twee woorden proseuche en agape kan worden aangeduid; of beide zijn van elkaar gescheiden en in de twee namen worden twee vormen van samenkomsten onderscheiden, waarvan een van beide tevens de eucharistie omvat; of eindelijk, er zijn drie vormen van godsdienstoefening, elk aangeduid met
een der drie namen. M
Zahn onderscheidt tusschen een „Gebetsgottesdienst , ngoaevxv, en een „ Abendmahlsgottesdienst", die dan de en de iyaitr, (de eerste als onderdeel van de laatste) zou omvatten. Dit laatste is een gewichtig punt in Zahn's betoog, en - zooals we zullen zien - een van zijn uitgangspunten voor de tijds-
•) 'Eow; komt in het N. T. niet voor; slechts tweemaal in He LXX, nl. Spr. 7'" en W6 (24"), en (laar is de beteekenis zeker = zinnelijke, aards.'he lietde,
vgl. ook Rom 2J. .
2) Dit is toch zeker de bedoeling van de plaats: hun onverschilligheid jegens
ongelukkigen en verdrukten is bewijs van hun tekortschieten in liefde.





Kreise" veroordeeld»). Eindelijk, door te beweren dat een verbinding van agape en doop ongehoord zou zijn, wanneer de eerste niet tevens de eucharistie (gelijk de doop, een sacrament) omvatte. Wij behoeven niet te onderzoeken in hoeverre de doop voor onzen schrijver werkelijk sacrament was — want we kunnen wijzen op Sm 71, waar de eucharistie in verbinding met de proseuche (ook volgens Zahn geen sacrament) voorkomt, ten bewijze dat de samenvoeging van een sacramenteele en een gewone cultushandeling voor onzen schrijver niets ongehoords was. Ook deze plaats mag niet als bewijs in Zahn's betoog gelden.^ Rest zijn 4lle argument, ontleend aan dezelfde plaats Sm 8 en steunende op de bewering dat zoowel van de eucharistie als van de agape de verhouding tet de proseuche dezelfde is. * Den Gegensatz zu dem Gottesdienst, in welchem der Bischof und die ganze Gemeinde betet (Proseuche), bildet nicht wie beim Abendmahl (Eucharistie) eine Mehrheit mehr privater
Zusammenkünfte, sondern das einfache wegbleiben aus
dem Gottesdienst", heet het2). Welnu, in de woorden o4* Hov ianv x°>Q'S ToC !™™ónov o«« |3cmxfaiv ofiw noutv, bestrijdt
onze schrijver evenzeer de praktijk van afzonderlijke samenkomsten; bewijs dat agape en eucharistie één zijn. Al dadelijk merken we hier tegenover op, dat hetzelfde van den doop geldt, zoodat we op grond van deze plaats met tot eenhei van eucharistie en agape mogen besluiten, zonder tevens het baptisma als derde daarbij op te nemen. Wat allerminst Zahn's bedoeling is. Maar bovendien zullen we zien dat de door Zahn ontdekte tegenstelling van „Sonderfeier" tegenover de eucharistie en van „einfaches Wegbleiben" tegenover de proseuche, niet is te handhaven. Zahn beroept zich op een viertal plaatsen, die we achtereenvolgens zullen nagaan.
a. Ef B8-11 in tegenstelling tot Ef 13. In cap. 5, waar de schrijver zich klaarblijkelijk richt tot hen die „einfach weg-
') Lightfoof» argument, dat ook de interpolator hier vermelding van de eucharistie verwachtte, bewijst alleen dat deze de plaats n.et verstond. 5) A. w. [zie bl. 13 N". 1] S. 345.


bleiben" — niet tot hen die „Sonderfeier" vieren, zou sprake zijn van de proseuche. In cap. 13, waar naar Zahn's meening over de eucharistie gehandeld wordt, zou onze schrijver zich daarentegen richten tot hen die in „mehr privaten Zusammenkünften" vergaderden. Maar in de woorden onovdafce hvkvóxiqop avviQxiadaL teekent hij minstens evenzeer verzet aan tegen het verwaarloozen der godsdienstoefeningen, als tegen de samenkomsten in kleinen kring. Bovendien stelden we te voren ') vast, dat TtQoaevxii Ef 57 evenmin de beteekenis van „bidstond heeft» als Ef 131 die van „avondmaal". Zoodat van Zahn's
tegenstelling hier niets terecht komt.
b. Phd 4l bevat in de woorden filet cvxayiOTla een aanbeveling van de ééne eucharistie, zonder dat een scherpe veroordeeling wordt uitgesproken over hen die in kleinen kring ter viering van het avondmaal samenkomen. Toegegeven, maar dan moet Zahn op grond van het ngoaevxn Mgn 7 ', waaraan hij de beteekenis van „bidstond" toekent, besluiten dat de schrijver de ééne proseuche op dezelfde wijze aanbevelenswaardig acht. Dit nu doet Zahn niet! Integendeel, op grond van Sm 9' ó ila&pa inioxónov n nguaacov tö Xarptvti, beweert hij dat
de Briefschrijver tegenover de afzonderlijke viering van andere godsdienstoefeningen (d. i. dus van ngoeevxeti) een veel gestrenger houding aanneemt. De allerwillekeurigste interpretatie van « n9aa<sm' als „hij die eenige kerkelijke handeling behalve de eucharistie verricht", ontneemt aan deze bewijsvoering alle kracht. Mij dunkt dat we Sm 9, evenals Ef 13, aan godsdienstoefeningen in het algemeen te denken hebben; aan een samenvatting van al wat in de capita 7 en 8 voorafgaat; een klimax. Van de afzonderlijke cultushandelingen heette het: „slechts die eucharistie is van kracht, die onder s bisschops leiding wordt gehouden", en: „het is niet geoorloofd, buiten den bisschop om, te doopen of een agape te houden". Hier worden alle tezamen genomen: „wie den bisschop eert wordt het door God vergolden, maar wie buiten zijn weten eenige
') Zie lioven, hl. 148 en 147.


(kerkelijke) handeling verricht, maakt zich schuldig aan duivelsdienst".
c. Mgn 71-6 in tegenstelling met rcg. 7—9 van t zelfde cap. In het eerste deel, handelend over de proseuche, wordt volgens Zahn een bestaande toestand beschreven; in het tweede deel zou de Briefschrijver met betrekking tot de eucharistie een nieuwen regel willen invoeren. In de eerste plaats nu bestaat die tegenstelling niet: het «paffcrm en *«9a<5r)« van reg. 3 en 4 is zeker imperatief, en het ik ™vg, tvan reg. 5 is wel evenzeer „Empfehlung eines Ideals" als het ek en
het tnl *èv 9vaict0Tijgi0v van reg. 7. En ten tweede: zoo min a s in de eerste helft van het cap. spiake is van de proseuche '), evenmin handelt de tweede over de eucharistie; onder toau*rnotov hebben we hier niet de avondmaalstafel te verstaan ): het is hier beeldspraak (duidelijk blijkend uit het «$»s) ontleend
aan den Joodschen ') tempel.
d Sm 7 Wel worden hier eucharistie en proseuche onder-
scheiden, maar de houding der ketters - en hierom is het
Zahn te doen - is tegenover beide dezelfde, ovr««. Zoo is
ook deze plaats niet beslissend, en heeft Zahn ons niet gewonnen
voor zijn onderscheiding van plechtigheden waartegen men als
zoodanig bezwaar had (proseuche), en die waartegen men
zich als gemeentehandeling verzette (eucharistie).
Zoo kan deze onderscheiding geen bewijs leveren voor de eenheid van eucharistie en agape, en ook deze bewering van Zahn blijft onbewezen. Wij plaatsen een argument voor de splitsing der beide plechtigheden daartegenover.
De eucharistie is het avondmaal, waarbij brood genuttigd wordt; bij diezelfde gelegenheid gaat ook een beker rond,
U Vel. boven, bl. 148.
=) Terecht legt Lightfoot (ad loc.) nadruk op de woorden bti, 9va,aa,wov Ef 55 en Tr 7\ ten bewijze dat fhtoiaotfoiov geen aanduiding van < e avon maalstafel kan zijn. Werden ook niet de Christenen gescholden, ju.s
wegens hun gemis van altaren? Hoogstens een zinspeling op de avondmaal*tafel kan het ^utrtaar^Qtov van Phd 42 bevatten.
3) Eveneens Tr V, vgl. xitaQo;.


zonder dat deze drank evenwel tot de eigenlijke eucharistie wordt gerekend. Duidelijk blijkt dit Phd 41"»; ten onrechte plaatsen de uitgevers een kommapunt achter xQ>la9ai, die behoort achter X^ro* te staan: Het Ï» *o«j*»ov staat evenals het tv fivoiaotwiov op één lijn met het fu? het geeft geen
reden van 's schrijvers aanbeveling der ééne eucharistie, en mag dus niet met de woorden pfa ««eS morden verbonden.
Aangezien dan nu de eenheid der eucharistie wordt aangeprezen op grond der eenheid van Christus' a«rf, moet het avondmaal bestaan hebben uit het daarmee overeenkomend element, nl. brood. Beschouwing van Sm 71"8 geeft hetzelfde resultaat De Phd 42 genoemde beker doet ons vermoeden dat ook deze bij de plechtigheid een rol speelde. Dit vermoeden wordt bevestigd door de beeldspraak Tr 8* (de volheid der Christelijke gezindheden waarvan de volledige cultushandeling het beeld is) en Rom 710-" (het hemelsch avondmaal, hier met door het sacrament maar door den marteldood te erlangen); tevens door Tr 27-9 want met de nvatriQtu 'Itjffoö XpiCTov waarbij xca
nora worden rondgediend, kan wel niets anders dan het avondmaal bedoeld zijn *). Maar maakte het rondgaan van den beker al deel uit der geheele handeling - tot de eucharistie in engen zin werd het niet gerekend; Ef 20-10 is slechts sprake van „breken van brood"; over drank wordt niet gerept2).
'1 In a later writer iiaxórov; nvott)fim would probably refer to tlieir «ttendance on the priest when ofliciating at the eucharist. But such a restric ion of „vorwiw, would he an anachronism in Ignatms' zegt L.ghtfoot ad lo . betrekking op de eucharistie is m. i. onmiskenbaar — dan hebben we a s am
te doen van het auteurschap van Ignatius. „
») Het belangwekkend artikel van Dr. O. A. van den Bergh van Eys.nga, Th T. I'.t05 bl. 244—269, werpt op deze beschouwing een verrassend u • Onze Briefschrijver blijkt een uit vele getuigen te zijn voor het bestaan van een avondmaalsritus (volgens vdBvE. de oorspronkehjke), uitslu.tend uit „Breking des Broods" bestaande. Als bewijsplaatsen uit de lgnatianae geet de verhandelaar Ef 5 (ten onrechte; zie boven, bl. 153), Ef 20 en Sm 7; e plaatsen Rom 7 en Phd 4 zouden beide voor den uitgebreider ritus getuigen (wij zagen dat dit slechts gedeeltelijk juist is), en Tr 8 zou geen zinspeling op het avondmaal bevatten (ook hier zijn wij van een andere meening). De plaats Tr 2 is aan vdBvE.'s aandacht ontsnapt.


Dit avondmaalsbrood nu is werkelijk Christus' lichaam (Sm T), het is een cpugtiaxov udctvctoias (Ef 2010). Dit geeft aan de eucharistie het karakter van een sacrament, dat onder zekere omstandigheden „krachteloos", „niet (it^aia' (Sm 8*), kan wezen; en hierin ligt het verschil met de agape. Van geldigheid, van een al of niet van-kracht-zijn, is bij de agape geen sprake; zonder nadere toelichting wordt Sm 87 gedecreteerd: oi* è^óv ionv 100 imdMnov ayanr)v noitiv, waar bij de eucha¬
ristie het praesidium van den bisschop voorwaarde dei-
geldigheid was').
Op dezen grond kunnen we in Zahn's gevoelen, dat eucharistie en agape tot ééne samenkomst zouden behooren, niet deelen. Hoe is de verhouding dezer plechtigheden tot de proseuche?
Het komt mij voor dat de capita Sm 7 en 8 een volledig beeld geven van den Ignatiaanschen eeredienst: eucharistie en proseusche worden 7' vermeld; doop en agape 88; op de eucharistie, als sacrament de belangrijkste plechtigheid, wordt nog eens 84_'' de nadruk gelegd. Reden om enkele dezer handelingen als deelen van één samenkomst te beschouwen, geven de teksten niet.
Op de volgende wijze nu besluit Zahn tot dateering van onze Brieven in het begin der tweede eeuw:
In Plinius' XCVI brief aan Traianus (± 110) blijkt niets van een splitsing der eucharistie van de agape; beide schijnen in één samenkomst plaats te vinden. Bij Justinus (± 150) blijkt dat die splitsing tot stand is gekomen; en deze beschrijft geen plaatse lijke toestanden, maar „Katholiek" gebruik. Daar nu de Ignatianae ook nog geen scheiding kennen tusschen de twee plechtigheden,
') De slotwoorden van Mgn 4 zijn verwarrend: zij wekken den indruk alsof iedere samenkomst al of niet fi.fiala kon zijn; echter behooren de woorden lat xar' hij elkaar. Even verwarrend zijn de slotwoorden van Sm 8;
zij hebben echter geen betrekking op het onmiddellijk voorafgaande, maar op al het in de capita 7 en 8 behandelde, en de woorden en slaan
(ip verschillende handelingen.





§ 14. Het dogmatisch standpunt van den Schrijver.
De dogmatische stroomingen van de tweede eeuw zijn niet in twee of drie scherp getrokken beddingen te leiden; ten onrechte wordt het telkens weer door sommigen beproefd: een niet ongewone misgreep bij de wordingsbeschrijving van een nieuwen godsdienstvorm. Wanneer dan ook Zahn ) erkent, dat hij geen bekende historische vertegenwoordigers kan aanwijzen van de ketterij, welke hij in de Brieven bestreden acht, meen ik dat dit op zichzelf geen reden zijn mag om Zahn s opvatting dezer haeresis te verwerpen. Waarom moeten de tegenstanders van onzen schrijver aanhangers van een bekende partij zijn geweest; waarom kunnen zij niet vrijwel alleen hebben gestaan? Elk Oud-Christelijk geschrift is een bijdrage tot de kennis van het oudste Christendom; het gaat niet aan, ze te plaatsen binnen de lijnen van een vooraf opgemaakt
schema. . A , , .
Toch behoeven we Dr. Van Loon ») niet toe te geven dat in
•b schrijvers dogmatisch standpunt nooit eenige steun ,s te vinden' voor de dateering der behandelde geschriften. In zijn opmerking is een groote waarheid gelegen, en gaarne leei ik er een vermaning tot groote voorzichtigheid uit, maar zoo hopeloos, als hij het doet voorkomen, staat naar mijn meening
de zaak niet.
De theologische voorstellingen, en nauw verhonden daarmee de termen «elke de schrijver als algemeen bekend onderstelt, zullen we waarschijnlijk hij anderen terugvinden. Nu hebben we ons te hoeden voor de overijlde gevolgtrekking, dat hg dan ook tot hun partij behoort, om dau aan zijn woorden een uit eg te geven die met de meeningen dier partij overeenstemt. In zoo'n geval kunnen we slechts met waarschijnlijkheid vaststellen, of de schrijver, krachtens de ontwikkeling zijner denkbeelden, vóór dan wel ni het optreden dier partij moet wol en
') A. w. [zie bl. 13 N°. 11 S. 389 fgg. >) A. w. [zie bl. 14 Nu. 30) bl. 294.


gesteld. Waar onze Schrijver zich van termen bedient die bij anderen in meer specialen, engeren zin voorkomen, mogen we dit niet aanmerken als een bewijs, dat hij in lijdsorde aan hen voorafgaat. Hiertoe zouden we slechts dan gerechtigd zijn, wanneer we er zeker van waren, dat alle Oud-Christelijke schrijvers de volmaaktheid hadden bereikt in het voorkomen van misverstand; wat allerminst het geval is. Hetzelfde geldt in gelijke mate van de door den Briefschrijver bestreden ketterijen.
Schijnt liet reeds hierom bezwaarlijk, onzen Schrijver een plaats aan te wijzen tusschen de verschillende stroomingen van ziju tijd, zijn dogmatisch standpunt te bepalen te midden van de kruisende of uiteenloopende richtingen, omdat aangaande de juiste verhoudingen der verschillende partijen niet genoegzame eenstemmigheid bestaat, — niet minder bezwaarlijk is het zijn opvattingen, op zichzelf beschouwd, weer te geven. M. i. te recht oordeelt Bruston dat we bij hem niet „un système bien coördiné" aantreffen; maar minder juist lijkt het me, wanneer hij hierin nu met geweld zooveel mogelijk eenheid wil brengen, op grond dat „Ignatius" orthodox is, een trouw beeld geeft van wat „de kerk" zijner dagen geloofde. Minstens even bedenkelijk dunkt mij het procédé van Von der Goltz, die, de theologie der Ignatianae inpassend in een te voren (door hem zelf of anderen) gereedgemaakt historisch systeem, het verschil met de onderscheiden partijen door een niet nader gemotiveerd „nog niet" of „niet meer" verklaart *).
Men verwachte in deze paragraaf geen volledige uiteenzetting van de Ignatiaansche dogmatiek. Hoe belangwekkend dit onderwerp ook is, in deze verhandeling kan er niet dan een bescheiden
') A. w. |zie bl. 15 N°. 36] p. 193.
2) A. w. [/ie bl. 15 N". 34J. Allerbedenkelijkst is, dat, ondanks de woorden „ .... unsere Untersuehung (nl. van 's schrijvers dogmatiek) .... muss selbst einen Beitrag zur Lösnng der Zeitfruge liefern", de dateering der Brieven van te voren bij dezen eriticus vaststaat; immers, „die enviesene Eehtheit der Briefe beschrönkt den mftglichen Zeitrauni nuf die erste Hiilfte des zweiten Jabrhunderts", heet het op bl. 9.


plaats aan worden ingeruimd. Slechts in zooverre zullen we er bij stilstaan, als voor het bepalen van de strekking der Brieven noodzakelijk is, en in zooverre 'sschrijvers dogmatisch standpunt ons een steun kan bieden voor de dateenng van zijn werk.
In de eerste plaats vragen de door „Ignatius" bestreden ketterijen onze aandacht. De groote vraag hierbij is deze: heeft onze schrijver bij zijn bestrijding het oog op ééne ot op twee haeresieën? Het eerste gevoelen zijn Zalm, Lightfoot, Funk, Von der Goltz en Pfleiderer x) toegedaan — daartegenover zijn Hilgenfeld, Harnack, Nirschl, Réville en Völter van de andere meening. Hier is het, dunkt me, van belang te herinneren aan de uitkomsten van ons onderzoek aangaande den aard van het werk, opdat we er ons voor hoeden, in één bnei' de bestrijding van 'slechts één ketterij te postuleeren 2). Nu we de Brieven hebben leeren kennen als verhandelingen van algemeene strekking, kunnen we de meest algemeene bespreking van verschillende richtingen verwachten. Zoo we nu slechts op een plaats kunnen wijzen waar de schrijver beide haeresieën uit elkaar houdt of naast elkander noemt, is het pleit voor de twee e partij gewonnen. Immers, het feit dat de auteur, desnoods tallooze malen, beide te zamen noemt, is geen bewijs voor hun innerlijke eenheid; die eenheid ligt in hem zelf, daar hij beide even gevaarlijk acht voor de zegepraal van wat hij a s de waarheid beschouwt; uit dat oogpunt kan h\j de tegenstrijdigste richtingen samenvatten. Maar waar hij den dreigenden vijand in twee onderscheiden kampen splitst, moeten wij zijn onderscheiding overnemen; als vijand zijn zij eén tegenover hem, klaarblijkelijk vallen zij dus onder verschillen e
leuzen op hem aan.
Wanneer dan nu Zahn (Lightfoot is in dezen beknopter)
grooten nadruk legt op de plaatsen waar onze schrijver de haeresieën samenvat, schijnt me dit reeds methodisch onjuist.
') O. Ptleiderer, Der Paulinismus. Leipzig 1873. 482—494; -1890.
!) Aldus Von der Goltz, en, met betrekking tot Plid., ook Zahn.


■Bovendien zullen we die samenvoeging niet overal zóó nauw vinden, als Zahn het doet voorkomen. Zahn's eerste argument ') is gegrond op Mgn 11; nadat de Briefschrijver in de capita 8—10 tegen de „Judaïsten" te velde is getrokken, besluit hij dien aanval met een regula fidei die kennelijk tegen Doceten gericht is; hieruit leidt Zahn af, dat de Doceten en de „Judaïsten" der Ignatiaansche brieven één partij vormen. Daartegenover wijs ik er op, dat in Mgn 8 wel degelijk naast de „Judaïsten'' een tweede partij genoemd is, die we later als docetisch zullen leeren kennen; maar hoewel we toegeven dat hier een hoofdzakelijk anti-Joodsche polemiek wordt besloten door een antidocetisch getinte geloofsbelijdenis, kunnen we daaraan geen bewijskracht toekennen voor de samenvoeging van Doceten en Joden tot één partij. Een tweede argument van Zahn berust op een m. i. onjuiste lezing van Mgn 9*. De verdachte woorden, 0 TLveg ccyvovvTtti, hebben betrekking op Christus' levenwekkenden dood; hier zou dus een anti-docetische polemiek -) midden tusschen de bestrijding der „Judaïstische" dwalingen in staan, wat wederom de eenheid dier beide ketterpartijen bewijzen moet. Terwijl wij, gelijk gezegd is, de bewijskracht dezer combinatie loochenen, moeten wij Zahn's gelieele argumentatie verwerpen, daar wij de voorkeur geven aan Lightfoot's lezing, volgens g, o v rivcg agvovvzcti', deze woorden houden dan een loochening van Christus in, een verwijt dat onze schrijver evenzeer tegen Joodsche ongeloovigen als tegen docetische ketters kan richten, gelijk hij beiden verwijt x^'S Xqiotov 'Irjaov te leven. Zahn, Funk en Hilgenfeld lezen o met L, een zwak getuige; A kan zoowel o als ov worden gelezen; G heeft een bedorven lezing, die geen licht voor de oorspronkelijke geeft; we zijn dus gerechtigd, met Lightfoot de hoogere autoriteit g te volgen; we vinden overigens die uitdrukking Sm 5'
') A. w, [zie bl. 13 N°. 1] S. 860. Vóór hem is deze zelfde bewijsvoering geleverd door Junius, a. w. [zie LI. 10] bl. 131—132.
a) Waarom de loochening van Christus' levenwekkenden dood noodzakelijk een docetische dwaling moet zijn, is mij niet duidelijk.


terug, waar ze van Doceten wordt gebezigd. Een derde argument vindt Zahn in Plid 8 en 9; dat hier, midden in een bestrijding van „Judaïsten" op kruisdood en opstanding wordt gewezen, zou bewijzen dat dezen tevens de realiteit van Christus' vleeschelijk bestaan loochenden. Evenwel, niet op de realiteit van Christus' verschijning valt hier de nadruk (het ontbreekt), maar
op de jrtöiij. Wij komen op deze plaatsen nader terug. Een vierde argument levert Zahn Phd 3; den hier bestreden ketters wordt loochening van Christus' lijden verweten ')» en aangezien in het eind van den brief „Judaïsten" bestreden worden, moet cap. 3 evenzeer tegen hen zijn gericht; wederom, Doceten en „Judaïsten" vormen één partij. Op het onjuiste van deze zienswijze is boven gewezen.
Tegenover Zahn leggen wij dan allen nadruk op de plaats waar de beide den Briefschrijver vijandige partijen, duidelijk van elkaar onderscheiden, naast elkander voorkomen: MgnS1-*. Naast ai hcQoóo^ai worden, door /i>]dé ermee verbonden, de fiv»evnara vet naXaid genoemd, waarin we blijkens den samenhang een aanduiding van de Joodsche Wet moeten zien. Het leven naar de wet nu vinden we nooit als htQodotfct aangeduid 2); hierom, en om het i^rjdé dat beide naast elkander stelt (Hilgenfeld) moeten we besluiten tot het bestaan van twee aan den schrijver vijandige richtingen naast elkaar. Zahn zelf gevoelt dat uit deze plaats geen andere gevolgtrekking kan worden gemaakt, wanneer hij daartegen waarschuwt met een (m. i. onjuist) beroep op de plaatsen waar de beide richtingen zouden zijn samengevat. Het verschil tusschen beide blijkt duidelijk uit vergelijking van de polemiek in Tr 9 en Sm 2 ter ééne zijde, en in Mgn 8 Phd 8 en 9 ter andere. In de eerste plaatsen valt alle nadruk op het werkelijk geschied zijn (men lette op het herhaald ak^wg), in de andere op de vruchten daarvan: rj nlans y d<' aiiov.
Slechts vijf van de zeven brieven leveren bijdragen tot de
') ln welke woorden dit verwijt schuilt is mij niet helder; Zahn verzuimt
het mee te deelen.
s) Vgl. heneden, bl. 167. ^


kennis van de door den schrijver bestreden richtingen. Kom. zwijgt er over, en Pol. blijft (in cap. 3) algemeen. In hoofdzaak kunnen we de overige in twee groepen verdeelen: Mgn. en Phd., de anti-Joodsche groep; Ef., Tr. en Sm., de antidocetische. Streng vol te houden is deze verdeeling niet, wat men na het boven gezegde ook niet zal verwachten.
I. De richting, door den Briefschrijver Iovdaio«ós genoemd (Phd 6). Wij kennen haar uit Mgn 8, van f«|« reg. 1 af, Mgn 9 en 10; Phd 6, 85-11, waarbij vergelijking
van Phd 9 leerzaam is.
De schrijver stelt dit „Judaïsme" tegenover het Christendom. Een vereeniging van beide acht hij onmogelijk, Sxonóv iaziv, XqiotÓv 'I,taovv kaXeil' x«i iovóatfav, zegt hij Mgn 107; en dit wordt niet polemisch gezegd, maar eenvoudig als een erkend feit geconstateerd. Werkelijk komt het Christendom steeds voor dit „Judaïsme" in de plaats: firjxfn öaPfWJom?, dUa xara l&vus, heet het Mgn 9J; in dezelfden geest Mgn 104:
olv rt)v xa^v ftfiijv «liakia&t »g véav S
ianv 'h]aovg Xqigtóg. Wij moeten iovöaiGnóg dus niet verstaan als Judaïsme, als een Joodsch getinte Christelijke richting, gelijk Hilgenfeld, Harnack, Pfleiderer, Völter en Réville willen, maar wij hebben er met Nirschl het oude Jodendom der Wet in te zien. Dit blijkt ons ook uit Mgn 82, waar we de woorden u yaQ fiéiQi vvv Kttia vófiov 'Iovdaia^bv uvl) moeten verklaren: xara vófiov, d.i. 'IovScuoiiov het Jodendom zocht heil in wetsvervulling, maar te vergeefs! Zijn dan allen uit het Jodendom verloren? Neen, de groote vromen uit het O. T., Abraham, Isaak en Jakob, de profeten, zij gaan door Christus tot den Vader (Phd 9, Mgn 8). Maar feitelijk waren zij ook geen Joden, doch Christenen naar den geest; zagen zij niet uit naar Jezus Christus als óiódoxaXog (Mgn 9), ivnvtófievoi vno rijs avxov
•) Aldus is met Zahn de plaats te lezen; deze lezing — volgens G, een
betrouwbaar getuige - verklaart alle andere: het ongewone nog versterkt door *■«& wordt in A en g tot den meer gebru.kelyken vorm xarU vóuo, loviaiil* >> samengetrokken, terwijl L (door Liglitfoot, Funk en Hilgenfeld gevolgd) uitlaat.


(Mgn 8)? Niet dat /.ij, hoewel Joden, afgedaan hadden met de Wet is dus hun verdienste, maar dat zij zich in Christus boven het Jodendom verhieven. „Welaan", roept onze schrijver uit, „wanneer dan zij, die in de oude opvattingen leefden, tot nieuwe hoopvolle inzichten zijn gekomen, en de Wet voor Christus hebben afgedaan, — hoe zouden wij dan zonder Hem kunnen leven" (Mgn 9). Doelde de schrijver op een Joodsch Christendom, hij zou hebben gevraagd: „welk heil kan ons de Wet dau bieden?" Deze plaats laat wederom geen twijfel, of hij polemiseert tegen een Judaïsme zonder Christus, want het aanvaarden der Wet, het Jood-zijn, sluit verlies van Christus in; duidelijk blijkt dit ook in het volgend cap., Mgn 10. Rechtvaardiging uit de werken der Wet nu acht de schrijver onmogelijk- „vergeldt hij ons naar onze daden, wij zijn verloren! daarom, laat ons leeren als Christenen te leven". Wederom, Wet en Christendom zijn tegenstellingen. En mocht het in een der lezers opkomen, beide te verbinden - „dat is natuurlijk &wnovl immers, het Christendom heeft niet geloofd in het Jodendom, maar het Jodendom in het Christendom".
De Joodsche geschriften zijn dan ook avcocpeXi] (Mgn 8"); slechts in verband met Christus hebben ze beteekenis, hetzij dan als voorzeggingen (Mgn 9-9, Phd 56'11), hetzij als typen (Phd 9); in zooverre zijn zij krachtige getuigen (Sm o ). Evenwel verre boven die agx^oi stelt onze schrijver toch het Evangelie als 'E^erov 6è u FX« *A eiuyyéhov, ttjv
alav rov «tftoc ™ tn» 
ttjv niaxiv rrjf i* ccürov (Phd 8 en 9).
Phd 61-5 kon twijfel wekken aan de juistheid onzer opvatting van 'lovöaiopis. De schrijver vermaant hier zijn lezers, niet naar de prediking van „Judaïsme" te hooren zelfs niet uit den mond van een onbesnedene, van een niet-Jood dus; „hoort dan nog liever wanneer een besnedene u Christendom verkondigt!" Wel staan ook hier Maus/iós en tegenover elkaar, maar als de schrijver dan doorgaat: „l&v Si ïpcpóu90i 'Iijoov Xqiotov m r. L", dan rijst de vraag of hij werkelijk een „Judaïsme met Jezus Christus mogelyk acht,


een Christelijke richting dus, die dien naam zou dragen. Mij dunkt dat de plaats anders te verklaren is: de schrijver hoopt hier het eene ixionov op het andere. Dat een onbesnedene, dus niet een vurig Jood, propaganda voor Jodendom zou maken is onwaarschijnlijk; overeenkomstig zijn liefhebberij voor tegenstellingen plaatst „Ignatius" de prediking van Christendom door Joden er naast. Geen van beiden kunnen Jezus Christus prediken, en de met iav Ó£ aiufóteQoi beginnende zin geeft die onmogelijkheid in den niet ongebruikelijken vorm van een onderstelling. Waarom? Om het Jodendom als verderfelijk te kunnen ken schetsen, en tevens gelegenheid te vinden om te getuigen van Christus, eeu gelegenheid die onze schrijver niet gaarne verzuimt, ook waar het, gelijk hier, minder goed in den samenhang past.
Wij resumeeren: „Ignatius" blijkt een Jodendom te kennen, dat ijverig proselyten zoekt te winnen onder de Christenen. Een compromis tusschen beide vindt hij ongehoord, afscheiding door eigen naam gewenscht; steeds wordt xqigj"'v"5I10? gebruikt als tegenstelling tot iovócaofió?. Het Jodendom acht hij een voorbereiding voor het Christendom, slechts in zóóverre heeft het beteekenis, maar op zichzelf heeft het afgedaan.
II. De richting door den Briefschrijver als T0 ioKtiv aangeduid (Tr 102 en Sm 23). Wij kennen haar uit Ef 7, 16, 181—2; Tr 6, 9-11; Phd 2; Sm 2-7, waarbij vergelijking van Sm l'-13 leerzaam is.
n „fooi ovxeg tb doxftV" zegt de schrijver schimpend van
de ketters die hij in de bovengenoemde capita bestrijdt, en vergeefs zoeken we een nadere omschrijving. Integendeel, Sm vinden we de verzekering dat we vergeefs zouden blijven zoeken, en tevens wordt de reden daarvan aangeteekend: <5* övó^ra uiröv, 'óvra aniOTCt, ovx ïöo&v fioi êyygailjai. Het strookt volkomen met des schrijvers doofpotpolitiek: „spreekt niet over die men-
schen", zegt hij Sm 7, „fu'jtt k«t' ISluv f«ijm xoivf —altijd,
mits men zijn vermaningen slechts leze ').
') Men verlieze ook hier niet uit het oog, dat <Je Rrieven een algemeene strekking hebben.


De hier bedoelde ketters denken docetisch over Christus' persoon (Tr 10, Sm 2, 4), en daar voor den Briefschrijver het lilden van den Christus allerbelangrijkst is, valt hij hun bewering dat dit lijden slechts „schijn" was hevig aan. "A9toi en ^aro' zijn zij (Tr 10, Sm 2), ve^ógoi (Sm 5'), en de zachtste uitdrukking, die hij bezigt, is iyyootvns (Sm 51). Voor hem is et lijden van Christus behoud en eeuwig leven, maar dien ongeloovigeu is het een nMaXov (Ef 18); evenwel, ze zullen hun straf niet ontgaan: fopws knóuwtm (Ef 17), eig to nvq ro uopiotor vojoKöovötv (Ef 16). Loochenen deze ketters dat Christus lv geleefd heeft en gestorven is, dan moeten zij noodzakelijkerwijze ook loochenen dat de eucharistie Christus' lichaam is (Sm 7); daarvan houden zij zich verre", zegt de schrijver Zagen wij nu in een vorige paragraaf dat hij strijd voert zoowel tegen hen die in een kleinen kring de eucharistie vieren als tegen hen dl™ geheel er aan onttrekken, dan ligt het vermoeden voor de hand dat een deel dezer ketters het sacrament op een hun eigenaardige wijze vierden, een „schijn-eucharistie" zou „Ignatius" kunnen zeggen.
Naast deze „loochening van den Christus' rekent de schrqvei hun aan, dat zij zich niet aan Hem alleen houden - wat op zichzelf niet verwonderlijk is, wanneer Hij niet een zoo gewichtige plaats in hun dogmatiek inneemt. Xvgk 'Iifi<* ^aroi) spreken ze (Tr 9); to l) na^nUMvaiv 'Iijooflv Xqiaxov (ir b);
') Aldus"volgens de conjectuur van LighUoot, op grond der lezing van x„i «V «V n<,0,«U* 0„.{ x. r. 1. G geelt een onverstaanbare »ezin8"-..-0 Looi na^nU.*• «• die evenwel door verschrijving u.t de door L.ghttoot I oorspronkelijk onderstelde te verklaren is. L geeft: quae et mqu.nafa. implicat Iesum Christum", en steunt daarbij waarschijnlyk op een corruptie
van G- oi xal aldus Hilgenfcld. üe 7e"datl\S Va" Zahn Funk: * iautoi; naQ^nlixovoiv , , X., berusten op de Syrische en
Armenische verUl^en. ai. M..Ü# " f?- »
staanbaar geworden /.in door een pronomen reflex,vura aanvulden.
Vindt Lightfoofs emendatie steun in de Hss en vertal,ngen, daar zij b nog dan die van Hilgenfeld, alle bestaande lezingen verklaart. - de
onfstane zin past geheel in den samenhang: ft..* »«****
■; ro. cf phJ 3 xax«l potavaL. Dat de beeldspraak lo, voor óiioru; n>r!x olvofuhtot, tt. 1 llü O xax p
„ketterij" niet ongewoon is, bewijst LighUoot ad loc. u.t Herm. Sim. IX . 26 , en een paar plaatsen uit de Clem. Hom.


xaxofcfottolfoc (Phd 2), x«x«S Poravés (Phd 8) verspreiden ze, die wrwgiow«ttvófitvo» (Tr 6), die «*o» (Phd 2)! Wat
evenwel de inhoud dier „onchristelijke" prediking is, dat doodelijk gif, dit krijgen we niet te hooien en we moeten er naar raden; Sm 6 wijst ons den weg: x«l ta Inovtfvia x«l t) <5óè« r&v iyyikmv xal of «pxovtïs ip»tot' t£ xal Mpnoi, ièv ^ «S ™ «Ifi«
XgntTod, xaxcivois xP/«c tafv, m. a. w. alle machten waarmede de ketters de zienlijke en de onzienlijke wereld bevolken, zij bestaan niet'buiten Christus. Niet het bestaan dier bovennatuurlijke wezens ontkent de schrijver (vgl. ook Tr 5), maar hij komt er tegen op dat aan Jezus Christus met een ééuige plaats onder hen wordt toegekend. Dat we hier werkelijk met uitingen van ééne ketterpartij te doen hebben, wat op zichzelf niet onwaarschijnlijk is, wordt bewezen door Tr 9, daar naast dit cap. geen plaatsen staan waar beide, van elkaar onderscheiden, naast elkander worden gesteld.
Het reeds genoemde cap. 6 van Sm. doet ons een derde uiting dier partij, tevens een derde grief van onzen schrijver kennen; zij geldt hun levensbeschouwing: evenals het vleeschelijk bestaan van Christus achten zij dat van iederen mensch slechts „schijn"; de gewone plichten en eischen erkennen zij niet: rcEpt ayanris ov fiékci avToïg x. i. X. (Sm 6 )• erge ij docetisme kweekt steeds twee richtingen: ascetisme en libertinisme. In afwijking van Zahn's gevoelen ») meen ik dat beide onzen schrijver bekend zijn. De eerste moge al niet zijn volle instemming genieten, antipathiek is ze hem niet; slechts richt hij er een vermaning tegen, die tot eiken asceet van eiken tijd kon worden gesproken: i" «*«(Pol Gansch anders staat hij tegenover het libertinisme, want aan een vrije moraal hebben we te denken bij vermaningen als Phd 7 njv OUQXC* vtiCov <5>S viov 9eov tastte. Dezelfde gedachte vinden we Ef 157: „Laten al onze handelingen worden verricht in het besef dat God in ons woont", en daarom: „tempelverwoes-
') Vgl. a. w. |zie hl. 13 N". 1] S. 361, 397.


ters" heeten Et 16 l) die xlva «priaflov«S &véb* Kov )•
Een eigenaardigheid van deze doeeten », dat zij, in tegen-
stelling niet de „Judasten", een Oh» p^, -
OM ■» 5""« ■"»" "* de f'"'UT ' ' ,Lhe
«ooiden die tevens van den bekeringsijver dier „valschc
:::!■■ *.. de «-.■»*"*- ^-aix
to.» *»•»» (Tr 6"> w»st erteVT„ «,'nneer dan
leeraars op den Christennaam aanspraak maken,
in datelfde cap. Tr 6 de lezers «orden vermaand ,.vS ,,
w) »?«»«. v»u alle nadruk op he ,
Het Onze schrijver zelf stelt deze ketters niet vijandig
tegenover het Christendem, gelijk hij het de „Jndaisten ■
Anders dan dezen zijn zij een *..« (Ef6', Tr6'), een benaming «e b «ooit van bezigt. Da, in Ef 6 werkel, van
deze ketterij sprake is wordt duidelijk, wanneer we reg. met Light oo en Hilgenfeld 5 lezen, waar Zahn
en Funk *, '< X. geven. Weliswaar hebben we h,er een conjectuur maar de dus verkregen zin past beter in de gedachten-
Ti n den schrijver (vgl. Tr 9', Phd 6S); zij vindt steun Ta en Ij verklaart de JesLnde lezingen daar HT1EF1HEOI (door G veranderd in .t«.9'I,»»), ^
voor HIIEPIIHZOI is. Maar al te veel moet „Ignatius beseften
\ ~ „ rie rhristeliik is- is zij niet de oorzaak van !«?•!«* !
dat deze aigcais OhristeiijK is. 10 .1
Zóó nauw is het een me. het andere verbonden, dat we Zahn ) kunnen neggen: „Haresie uud Schisma sind n.cht blossver wandte und gleich schiidliche Erscheinungen, voi welche deshalb in einen, Satz gewarnt werden kann, iJ'' ist Eins mit dem Anderen gegeben, dass als Gegentheil
gelegentlich nicht die Gemeindeeinheit, sondern die Reinheit von fremdartiger Lehre auftiitt». Hoewel nu vernia-
„hoif»oooi als „li, »!"• i ...,) hunner harten er
Liuhtfoot de iuiste verklaring geeft: z.j die den tempel nun
lichamen verwoesten, dat is Gods huis, daar Hij in ons woont (Lf 15 ». *) A. w. [zie bl. 13 N". 1] S. 362 fg.





Wel is Paulus 's schrijvers held1), maar wanneer zijn naam aan dien van Petrus wordt verbonden *), heeft deze laatste den voorrang (Rom 410); de jaren van feilen strijd met een Judaïsme, dat Petrus tot zijn held maakte, zijn dus wel voorbij. Ook Mgnb Tr 3', PM 5»,' w«r .0. apostelen" naar PHeiderers woord als „solidares Ganze" voorkomen, wijzen op dezelfde tijdsomstandigheden. Onze schrijver tent nieuwe gevaren. Niet langer zijn het uitsluitend de Joden of zelfs de JoodschChr,stenen, die bestreden moeten worden, binnen den engelen kring der gees ■ verwanten treden vijanden op. Inderdaad blijkt de Joodsche invloed geen gevreesde maeht meer te zijn: de hoogere beteekee ia van de Genade tegennver de Wet wordt eenvoudig geeonstateerd (Mgn een betoog dat rechtvaardiging door
de werken der Wet onmogelijk is, acht de schrjver overbodig. Evenwel bewijst de tekst Phd 8» dat hij met deze begrippen vertrouwd is en, wat meer zegt, ze bij zijn lezers als bekend onderstelt; tevens bewijst die tekst, dat de dagen van strgd over deze vragen voorbij zijn. Hoe Von dei o z an on kennen dat Ju»»»hier in den Paulinischen zin word gebruikt, is mij niet duidelijk: het h els slaat toch op het onmiddellijk voorafgaande: Jezus Christus, zijn kruis, dood, opstanding, en het geloof door Hem. Bij Ir * te denken aan „het betwiste punt" en dan np te vatten als .gelijk
krijgen", dunkt mij, wegens de bijvoeging van iv .J «WS gewrongen. Diezelfde woorden doen, in vei an me , Von der Goltz echter ook denken aan 's schrijvers aanstaanden marteldood, wat evenmin voor de hand ligt. Tussehen he.de opvattingen schijnt hij ons de keus te laten, mits we maai „iet de eenvoudigste kiezen'1. Terecht verklaart Pflelderer ) met het oog op deze zelfde plaats Phd 8, in verband met cap. J
') Vel boven, § 10 bl. 121 vlg. .
=) Opmerkelijk is, .lat dit alleen in Rom. geschiedt: Petrus .s dus reeds
de patroon der Romeinsche gemeente (Hilgenfeld, ad loc.).
a) A. w. [zie bl. 15 N°. 34] S. 32
4) Heel zeker is bij evenwel niet, vgl. S. 102.
5) A. w. S. 485.


en met Mgn 8 en 10: „Diese Stellen sind ein klarer Ausdruck des selbstgewissen Christlichen Bewustseins, das sich dem Juden thum ebenso bestimmt entgegensetzt, sofern dieses etwas fut sich selbst als Mosaisches Gesetz sein will, wie es zugleich sich mit demselben eins und als dieErfüllung desselben weiss,sote.n
es Weissagung und Typus ist
Hetzelfde kan niet worden gezegd met betrekking o s sc .1 vers begrippen over de zonde. Zonder dat we dit kortweg me een „niet meer» mogen verklaren, moeten we constal:eere.dat hij niet doordrongen is van de beteeken,s der sonde, gel.jk d in het Paulinisme wordt aangetroffen. Zeer dmdehjk wordt d.t uit zijn beschouwing van den kruisdood: slechts dnenaal,R«n (i3 Sm 2' Pol 37, wordt op verlossing van zonden door Christus
Ld - en dan nog terloops - gezinspeeld. Mogen al, geh,k Von der Goltz wil, Johanneïsche opvattingen hier hun mvloec doen gevoelen, - hieruit kunnen we niet alles verklaren; ou ' in den Johanneïschen gedachtenkring is het besel der zon levendiger dan bij „Ignatius", zedelijke vragen wekken zijn
belangstelling slechts in geringe mate *).
Het meest loopen de meeningen uiteen aangaande de betee kenis van de (Christelijke) Wet, ivro^ vó,o? yov XQlaroü, in de Ignatianae. Hoewel Von der Goltz') toegeeft dass gemass der reiferen Entwickelung des Christentums uberhaup ,
infolge des zeitlichen Abstandes von Christus selbst ie oytxara XVo(ov ««0«ÓA«v in konkreter Vereinzelung sich mehr
als früher geltend machen", ziet hij in de Ignatiaansche ivrov geen „kirchliche Gesetzlichkeit" maar een „inneres Grundgesetz , overeenkomende met den Paulinischen vópoe rov nvev^zog zr,S Me. Ten onrechte, dunkt me. Hij grondt zijn meening op Mgn 13, omdat daar gehoorzaamheid aan de öó^ara ra,* «*oarL, wordt gevorderd, uitsluitend „opdat alles wat verricht wordt, in Geloof en Liefde uiterlijk en innerlijk voorspoedig
», Men vergelijke wat in de volgende paragraaf wordt gezegd over de be-
doeling van den schrijver van Pol. Php.
'2) A. w. [zie bl. 15 N°. 34] S. 53.





plaatsen, want het komt mij voor dat onze schrijver daarvan litterair afhankelijk is. Von der Goltz ontkent dit, en meent alle overeenstemming uit „geistiger Verwandtschaft" te mogen verklaren, voornamelijk op grond van het feit dat we 's schrijvers „Christusbild, und einige Einzelkeiten" niet „allein auf diese Bekanntschaft zurückführen dürfen". Daar wij aan een mogelijke afhankelijkheid geen dateeringsargument willen ontleenen, is de vraag in dit verband van ondergeschikt belang; zoo slechts de overeenstemming zelf erkend worde, mag men ze verklaren gelijk men wil: uit persoonlijken omgang van „Ignatius" met „Johannes", of uit afhankelijkheid van een Johanneïsch evangelie, hetzij in zijn tegenwoordigen, hetzij in een ouderen vorm.
Onze schrijver is vertrouwd met begrippen als ivóto, Ivóttjs, IVwcis #toü of Xqigzov, geheel in den Johanneïschen zin, zie Ef. isc., Tr llc, Phd 4J, 58, 9r', Sm 37. Evenwel is bij hem een streven waar te nemen zich die „eenwording" meer tastbaar, meer „realistisch" voor te stellen, een streven dat wel niet anders dan uit een latere ontwikkeling van het begrip — men moge die vooruitgang of achteruitgang noemen — te verklaren is. Immers, naast de genoemde plaatsen kunnen we een aantal andere stellen, waar de begeerde eenheid slechts de uitwendige, de kerkelijke is; men zie Ef 46, Phd 24, 35, 7n, 8', Pol lb. Mocht men meenen dat deze tweede reeks los van de eerste stond, we kunnen op tal van plaatsen wijzen, waar de beide opvattingen met elkaar verbonden worden: duidelijk Mgn 7l~®, waar dezelfde eenheid, die tusschen Christus en den Vader was, den gemeenteleden tegenover hun bisschop wordt aanbevolen; verder Mgn l4, 1B8, Rom. isc. en Sm 129, waar de ïvcoaig oagKiKr) tc xal nvivpcuiM] gepredikt wordt, en Phd 88, waar de evÓTt/s O'eoC parallel staat met de ivórijs ixKhjelctg in cap. 3. Geen twijfel, of bij onzen schrijver is de meer „realistische" opvatting uit de idealistische, Johanneïsche, ontstaan; ook hier kunnen we van een „realistische Modification" spreken.
•) A. w. [zie bl. 15 N". 34] S. 130, 137 fg.





ontdekken. Let men op den nadruk waarmee deze in zijn latere werken ») vasthoudt aan de oude lezing, die hij dan op de boven aangegeven wijze verklaart, dan krijgt men den indruk dat deze plaats, neen, deze beide woorden „Wioe oi*" de vraag beslissen; m. i. is noch het een noch het ander het geval.
Ongetwijfeld moeten we de lezing van Zahn en Lightfoot, naar A, volgen. De lezing van g geeft hoegenaamd geen licht over den oorspronkelijken tekst, en die van G L is verklaarbaar uit het streven om een kettersche uitspraak van „Ignatius" tot een orthodoxe te vervormen 2). En een kettersche uitspraak bevat de gezuiverde tekst; ten onrechte zoekt Lightfoot hem te verklaren in den geest van Ef 19, r9ta (ivax^a
ünva iv novtfa »tov ingdx»V £>«v£eea9»j rofg ai&atv, de
overeenstemming schijnt volkomen: %oS — «iyn —
het tt9o£A»wv mag evenwel niet op één lijn worden gesteld met i<pavsgcó9ti, daar ngoigx0^"1 geHjk Pfleiderer opmeikt, steeds een Hervorgehen aus einem Urspiung und nicht das Auftreten nach einem Vorgang" aanduidt; dat dit ook in het lgnatiaansche spraakgebruik zoo is, blijkt uit Mgn 78. De beteekems dezer plaats is geen andere dan dat Aóyo? uit ütytj zijn oorsprong neemt. Zij bevat dus geen anti-Valentiniaansche polemiek, maar de — wel is waar onnauwkeurig weergegeven 3) — Valentiniaansche aeonenleer. De mogelijkheid dat onze Briefschrijver deze gnostische opvatting zou hebben verkondigd, wordt door Nirschl4) ver weggeworpen. Waarom „Ignatius" niet, evenals Clemens Alex. D), op een bepaald punt Valentiniaansch kan hebben gedacht, is mij niet helder. Het gaat nu eenmaal niet
A. w. [zie bl. 13 N°. 3| S. 117 fg. Z W. Th. 1886, S. 180-206. A. W.
[zie bl. 15 N". 401 P- 280- , „ , ,•, -
=) Men bedenke hoeveel moeite Severus van Antioehië heeft, om aan lgnatms
woorden een orthodoxen uitleg te geven; vgl. Lightfoot ad loc
') In dezen vorm evenwel niet ongewoon; vgl. H.lgenfeld, ad loc.; „tyrillus Hiërosol. Valentini doctrinam sic reddidit Cat. VI, 17; BvH, x«l
&nb Y%; itixvonoiii Aiyov' .
4) A. w. [zie bl. 13 N°. 9] S. 6 tg.
>) Vgl. A. Hilgenteld, Die Ketzergeschichte des Urchristenthunis, Leipzig 1884, S. i97 fg.


aan om een „apostolisch man" allee» die opvattingen toe te schrijven, die later in de kerk als orthodox gelden. Overigens is het zeer wel mogelijk dat onze schrijver den eigenlijken zin van de door hem gebezigde uitdrukking niet heeft verstaan, hoe ongerijmd Zahn') deze mogelijkheid ook vinden moge; er zijn in de Brieven plaatsen te over, die bewijzen dat „Igna ius wiens vromen zin en geestdrift wij erkennen en waardeeren een slecht theoloog is geweest, althans aan de juis e oimuleering zijner denkbeelden weinig zorg heeft besteed. Uit he feit dat hij de Mgn 87 verkondigde Logosleer met geen enke woord toelicht, mogen we afleiden dat de schrijver haar bij zijn lezers voldoende bekend acht doordat die leer in zgn dagen algemeen verbreid was; desniettemin ziet hij er geen in om Christus als tö tytvóh aró^a te betitelen (Rom ), om wat misschien nog be vreemdender is, zichzelf oyoe »£0ü te noemen. Men bedenke verder op hoe verwarrende wijze hij Mgn 8 vlgg. verschillende ketterijen dooreenmeng , en terwijl b. v. Phd 9 geboorte, lijden en opstanding de heils daden van Christus heeten, plaatst hij Ef 19 Maria s maagdelijkheid, haar baren en den dood des Heeren als .«fa p.ew« «WW op den voorgrond. Von der Goltz >) geeft als zijn meening te kennen dat „Ignatius" herhaaldelijk onbegrepen Paulinische uitdrukkingen gebruikt, en Harnack •) wijst in zijn Dogmengeschichte" op het onsamenhangende van zijn Chnsto g . Nog eens, het is zeer wel mogelijk dat onze schrijver den eigenlijken zin van de woorden AóyoS M e*fc met
heeft begrepen, maar dit doet niets af aan onze gevolgtrekking, dat hij dan toch met deze Valentiniaansche uitdrukking bekend
m° De^behandelde plaats is niet de eenige die ons leert dat „Ignatius" uitgewerkte gnostische systemen moet hebben geken .
') A. w. [zie bl. 13 N". 1| S. <*90.
? A. F»b,„g i. B.
1894, S. 184.


In het begin dezer paragraaf kwam Sm reeds ter sprake, en wij zagen d.it, onze schrijver den ketters slechts hun docetisme verweet, niet hun aeonenleer. Ook Tr 5, waar hij, getuigend van zijn kennis der ènovQctviu, de zonoftesiag zag ayyeXixctg xat zag avdzaaiig zag ÜQ%ovzixug ter sprake brengt, toont ons dat de theologie en de terminologie der gnostieken hem niet onbekend zijn. In dit verband moeten wij nog wijzen op het gebruik van het woord rclijpcofia (Tr. isc.) in de gnostische beteekenis van „ïegnum coeleste"; p de kenschetsing van de Trallische gemeente als onberispelijk, ov y.azct XMGIV KCtJ*i <pvaii (Tr l2), volgens Irenaeus' getuigenis een Valentiniaansche beschouwing; eindelijk op het voorkomen van het woord ai&vts (El' H4, 194 en Sm 1 u) ter aanduiding van personen ').
Wij begrijpen nu de geringe belangstelling die „Ignatius' heeft voor den persoon van Jezus als prediker en als levensvoorbeeld: slechts op één plaats heet hij diddoxakog (Mgn 9'), slechts op enkele wordt aangedrongen op „navolging van Christus"; integendeel, iv nazyi iov ficUAoi' cpuivizai. getuigt onze schrijver, Rom 37, van hem. Inderdaad zijn het slechts de heilsdaden: vleeschelijke geboorte, doop, lijden, kruisdood en opstanding, die voor den Briefschrijver beteekenis hebben.
De invloed van de opvattingen der gnostieken doet zich ook Ef 10' gelden: in cap. 9 zijn dwaalleeraars en ware Christenen tegenover elkaar gesteld; nu wijdt de schrijver zijn aandacht aan „de andere menschen', die klaarblijkelijk niet zoo kettersch zijn als de afgedwaalden van wie te voren sprake was, en niet zoo Christelijk als de hier toegesproken „Efesiërs"; deze laatsten worden dus als een soort van èxhKzoi beschouwd. In dezelfde lijn liggen Ef 20 en Tr 5, waar „Ignatius" in het bezit eener hoogere gnosis roemt, welke hij zijn lezers, als vr\nioig, onthouden moet.
') Slll 1 ") iVflf a^ij auaatjfxov e/» tou$ o/ötBf, stcuilt op Jes. 5 . vergelijking met deze plaats, ioiy&qovv ovoari/uov iv toi$ ê&ttaii maakt het zeer n8ar* schijnlyk dat de aicbv,;, die met do l»vij van Jes. op één lijn staan, als personen zijn gedacht. Voor de overige plaatsen vergelijke men Hilgenfeld's a. w. [zie I>1. 15 N°. 40] ad loc., en „Die Apostolischen Vater" S. 252 259.





kunnen niet instemmen met Réville's ') oordeel dat docetisme de voorvorm van gnosticisme zou zijn, althans niet in tijdsorde, en daar komt het hier op aan.
Het eenige gegeven waarop wij ons kunnen verlaten is 's schrijvers bekendheid met gnostische theologie en terminologie. Of hij op één bepaalde school het oog had is moeilijk uit te maken; mij komt het waarschijnlijker voor dat de t/vt; van Ef 7l en 91 als partijen en niet als personen zijn op te vatten. De heftige aanval op de doceten kan tegen alle scholen zijn gericht; de uitdrukkingen die hij bezigt herinneren meestentijds aan Valentinus en de zijnen, het gebruik van een enkel woord wijst op bekendheid met de leerstellingen van Satornilus en van Basilides; tegen de Basilidianen, die zich onttrokken aan het martelaarschap omdat zij het lijden aan het kruis slechts schijn achtten, is dunkt mij de brief aan de Romeinen gericht. Daar wij den Briefschrijver hebben leeren kennen als een slecht theoloog, kan het ons niet verwonderen zoo hij hier of daar een woord ontleende aan een school die hij overigens vijandig gezind was, en elders een paar onderling strijdige richtingen samenvatte. Een nauwkeurige tijdsbepaling kunnen we hieiaan niet ontleenen; maar een en ander is wel verklaarbaar, zoo we de Brieven in het derde kwart der tweede eeuw stellen, zelfs dicht bij het jaar 175, mits we den schrijver niet te hooge eischen van actualiteit stellen. Met volle instemming kan ik ten slotte Renan's *) oordeel aanhalen: „1'idée d'une orthodoxie hors de laquelle il n'y a qu'erreur, apparait dans les écrits dont il s'agit avec un développement qui semble bien plus rapproché des temps de Saint-Irénée, que de lage chrétien primitif .
§ 15. Het getuigenis van Polycarpus' brief aan de Philippiërs.
Als oudste en voornaamste getuige voor de Ignatiaansche brieven wordt door de verdedigers hunner echtheid Polycarpus
A. w. [zie bl. 14 N°. 23].
») A. w. [zie bl. 13 N°. 2] p. 39.


brief aan de Philippiërs aangevoerd. „No Christian writings of the second century and very few writings of antiquity, whethei Christian or pagan, are so well authenticated as the Epistles of Ignatius, if the Epistle of Polycarp be accepted as genuine" oordeelt Lightfoot x). Aan de echtheid van den Polycarpus-brief mag z. i. niet getwijfeld worden, en een zijner argumenten ontleent hij aan den nauwen samenhang tusschen dezen en de Ignatius-brieven, zoodat de beide geschriften wederkeerig eikaars echtheid bewijzen moeten. Terecht heeft Dr. Van Manen ) tegen een dergelijke bewijsvoering bij Réville3) geprotesteerd. Harnack4), de gegrondheid van dit protest erkennend, draait het om en wijst alle aanvallen op Pol. Php., die uitgaan van de onechtheid der Ignatianae, af. Wanneer wij evenwel, onafhankelijk van Pol. Php., ons overtuigd hebben dat de zeven Brieven een fictie zijn, achten we ons volkomen gerechtigd hieraan een bewijs te ontleenen tegen de echtheid van den Polycarpus-brief, dien wij immers in onze bewijsvoering nog niet gebruikten; slechts wanneer we dan den onechten Pol. Php. tegen de Ignatianae lieten getuigen, zouden we ons in den ciiculus vitiosus bewegen. Welnu, wanneer wij Pol. Php. 13 dezelfde omstandigheden ondersteld vinden, welke we in de Ignatiusbrieven als onwaarschijnlijk, als behoorend tot de inkleeding, leerden kennen, dan vinden we hierin een argument om ook den „brief van Polycarpus" als verdicht te beschouwen.
Den nauwen samenhang, die onmiskenbaar tusschen de beide geschriften bestaat, geheel te ontkennen, is door niemand beproefd; echter wordt hij op de meest uiteenloopende wijzen verklaard. De echtheidsverdedigers, Zahn en Lightfoot met hun medestanders, zien hier door bisschop Polycarpus een onverdacht getuigenis afgelegd voor de lotgevallen en de brieven van zijn Syrischen ambtgenoot, doordat in zijn schrijven dezelfde
>) A. w. [zie bl. 13 N». 12] I p. 422.
8) A. w. [zie bl. 14 N°. 27].
») A. w. [zie bl. 14 N°. 23].
4) A. w. [zie bl. 15 N°. 3;>|.


omstandigheden zijn vermeld, welke in de Ignatianae ond steld worden. Voor de tegenpartij is de Polycarpus-bi lef
een onschuldig.... vervolg op de zeven brieven van Ignatius ; een stichtelijk opstel gelijk deze, doch van een andere hand
De onbekende schrijver worde gezocht in den ring waarui
de oudere Ignatianae zijn voortgekomen, niet lang aai na^en vóór Irenaeus' adv. Haer. 111:4"; aldus oordeelt Dr \an Manen1). Of wel, gelijk Hilgenfeld *) op Ritschl s ) voetspoor wil- een „echte brief" van Polycarpus, door den schrijver der Ignatianae geïnterpoleerd om dienst te doen als aanbevehngsen geleibrief van zijn werk. Of eindelijk, naar de opvatting van W. D. Killen4): een „echte brief" van Polycaipus, di evenwel niet op den Syrischen bisschop Ignatius, maar op een Philippiër uit het laatst der tweede eeuw betrekking heeft, Svria is niet de Romeinsche provincie van dien naam maar een eiland in de Aegaeische zee: Psyra of byros
door den invloed van de Ignatiaansche mystificatie weiden „an uncritical age" sommige plaatsen van den brie ten omei 1 e opgevat als toespelingen op omstandigheden in ie zeven vermeld, terwijl in waarheid de verhouding omgekeerd was.
Een uitvoerig onderzoek naar de herkomst en de strekking van Pol. Php. vindt in deze verhandeling geen plaats, het eisc t er eene voor zich. Slechts het hoognoodige volge, om de verhouding vast te stellen tusschen dit geschrift en de Ignatianae, ten einde ziju waarde als onafhankelijk getuige voor deze laatste
te kunnen bepalen. -ui
Geen van de bovengenoemde oplossingen kan mi] ge ee bevredigen. In Killen's hypothese, onaannemelijk door de vele
i) VV. C. van Manen, Handleiding voor de Oud-Christelijke Letterkunde,
Leiden 1900, Hoofdstuk lil § 164.
Z. W. Th. 1886, S. 180-206. A. w. [zie bl. 15 N . 40].
>) A. Ritschl, Die Entstehung der altkatholischen K.rehe, Bonn 18o0,
S. (504-611).
4) A. w. [zie bl. 14 N°. 15].





dat hri Philippi heeft gekozen, als zijnde het eerste station op den grooten weg van Neapolis naar Rome terwijl een onnauwkeurige lezing van Pol 8 het beruchte cap. 13 heeft doen ontstaan, dat verband moest leggen tusschen Pol. Php. en de Ignatius-brieven; dat verschil in taal en stijl') een beletsel is om de beide werken aan eenzelfden auteur toe te schrijven
Hoewel ik tegen deze oplossing geen geldige bezwaren kan inbrengen, acht ik - ondanks het feit dat een dergelijke hypothese „est assez généralement abandonnée aujourd hui ) de verschillende verschijnselen beter verklaard door een interpolatietheorie, waarbij ik een vijftiental plaatsen als secundair verwerp. Het zijn de volgende:
I Pol Php. 1J_5 van ^e^afiévoig tot ixlsltyiiiviov Kal. TT 111-12 óMa „ Xqioxov.
T> » ,
JU 25-8 ri *>""«7*1 n vtitlfia Kal'
IV. „ 3 geheel.
Y 5'-1 van t»S &eov „ avftpoÓJtMv.
yj " n 5^-8 „ iyeigiu „ x«l Su.
vtt 514-is $1,0 Séov „ Xgiarqi.
VII. n n "
yjjj 61*-T' ri Kal tytvöctóckcpcov tot eniGigtipcoficv
iy Q(i xat ott tot zóitov.
IA. „ n u " , ,
Y q7-9 ou ycép „ avttfftavta.
A. „ n " v 1
Xj ior' „ omnes „ estote.
^jj " |j7-i2 n qui ignorant „ noveramus.
Xjjj n 121-5 „ confido „ in vóbis.
^jy ^ 18-14 de woorden et pro inimicis crucis.
XV. „ „ 13 geheel.
Wat na aftrek van deze stukken overblijft, mag niet worden beschouwd als een „echte brief", daartegen gelden alle te voren
genoemde bezwaren.
De volgende overwegingen nopen mij tot deze hypothese:
') Vgl. Lightfoot, a.w. [zie bl. 13 N". 12] I p. 597 sq.
») Aldus Réville, a.w. [zie bl. 14 N». 32]. Overigens handhaaft ook Hilgenfeld in 1902 zijn hypothese van 1886, zij het dan in gewijz.gden vorm.


le. Hoewel het zeer begrijpelijk is dat „de echte brief van Polycarpus" of „het vervolg op de Ignatianae" punten van aanraking heeft met het zevental, is het onverklaarbaar waarom die aanraking, zoowel naar den vorm als naar den inhoud, zich slechts tot enkele'gedeelten van Pol. Php. bepaalt.
2e. Wanneer we deze „Ignatiaansche stukken" afzonderen, houden we een verhandeling over, die één geheel vormt — zij het dan ook niet, gelijk Hilgenfeld wil, „em wirklicher, des
Polykarpus würdiger Brief'.
3e. Hoewel we Lightfoot ') moeten toegeven dat voor OudChristelijke geschriften (ik voeg erbij: voor geen enkel geschrift) de strikt logische gedachtengang geen kriterium van „echtheid kan zijn, mag de overweging, dat na afzondering van de „Ignatiaausche stukken" de gedachtengang geleidelijker wordt, wel als steun voor onze hypothese worden aangemerkt.
4e. Sporen van aanhechting zijn duidelijk waarneembaar.
5°. De „Ignatiaansche stukken" bevatten theologische bespiegelingen, de „rest" handelt over zedelijke eischen.
6e Terwijl de schrijver van „de rest" volstrekt onzelfstandig is, en met name 1 Clem., 1 Tim. en 1 Petr. letterlijk plundert (ik tel niet minder dan zeven citaten uit 1 Clem., dertien uit 1 Petr., terwijl een geheel hoofdstuk steunt op een van Clem.), vertoonen daarentegen de „Ignatiaansche stukken" geen enkel punt van aanraking met de genoemde geschriften.
7e. Wijst Lightfoot 2) al op de overeenkomst van taal en stijl tusschen de door Ritschl verworpen stukken 3) en het deel dat dan overschiet, ik acht dit geen onoverkomelijk bezwaar tegen de hypothese: een iuterpolator, die een bestaand geschrift bewerkt, zal licht den invloed ondergaan van het stuk dat vóór hem ligt; beslissend is in dezen niet de overeenkomst, maar het verschil in woordenkeus en in wijze van uitdrukking; en dat is hier aanmerkelijk.
I) A. w. [zie bl. 13 N°. 12) I p. 579.
*) A. w. I p. 597 sqq.
=) De meeste daarvan werp ik ook uit.


8e. Irenaeus' Adv. Haer. (ed. Harvey) III :34 wijst er, dunkt me, op dat deze kerkvader den Polycarpus-brief in een korteren vorm kende. De plaats luidt als volgt:
Et ipse autem Polycarpus Kal avzog dè 6 IloXvxaQjtog
Marcioni aliquando occurrenti MuqxIuvi nou tig otytv avza sibi, et dicenti, Cognoscis è\»óvzi xal tpijaavzt, iniyivaxsxug nos? respondit: Cognosco te exgl9>j- intyivcóoxto [<Jt]
primogenitum Satanae. Tan- zóv ngtozóroxov xov Zaxava. Toturn Apostoli et horum dis- Oavxtjv 01 'Anóoxokoi xal ot iia9t)xal cipuli habuerunt timorem, ut avx&v 'éox°v tvlafieiav, ngog to neque verbo tenus communi- fit)dh (texgl Xóyov xoivuvtiv nvl carent alicui eorum qui adul- ta>v nagaxagaaaóptav trjv cckrjteraverant veritatem, quemad- 9uav, ag xal riavkog ïtpyoev modum et Paulus ait: Haere- aigexixov avdgunov fiexa ^tav xal ticum autem hominem post dsvxégav vovdiolav jzagaixov, unam correptionem devita, tiSag ozi iiiaxganzat o zoiovzog sciens quoniam perversus est xal cï/iagzapei, mv aiizoxaxaxgizog. qui est talis, et est a semet- "Eaxi <5è xal èmazokri IloXvxügnov ipso damnatus. Est autem ngog G>dni-xr\<iiovg ysyga/iftévij fxaet epistola Polycarpi ad Phi- vazdzr), i'£ fa xal zbv x<*Q«™>lQtt lippenses scripta perfectissima x!jg niazemg avzov, xal zo xxjgvyiia ex qua et characterem fidei zijg dlt]9ei'ag, ol fiovkófavoi xal ejus, et praedicationem veri- (pgovztfrvxeg tijg êavxov ouzrjgiag tatis, qui volunt et curam övvavzai /lafaiv.
habent suae salutis, possunt discere.
Wanneer Irenaeus, die bij het schrijven dezer perikoop Pol. Php. kende, en zelfs in zijn herinnering had, daarin de beruchte woorden Trpwrrirojtoi' xov Eazava gelezen had, zou hij dan de uitdrukking, welke daar een algemeene strekking heeft, hebben meegedeeld als een bijzonder en treffend moment van Polycarpus' reis naar Rome? Hoeveel waarschijnlijker is het, dat een later schrijver, in casu de interpolator, het verhaal dat hem uit Irenaeus of van andere zijde bekend was, algemeen





I wordt met Ritschl en Hilgenfeld (188G en 1902) nitgestooten. Het stuk is Ignatiaansch, vgl. Ef 1 en 11, Rom 9> Sm 11, en bevat vijf woorden die in den oorspronkelijken brief niet voorkomen. De zin loopt beter door na de uitstooting, en de woorden xal o« vormen een onhandige aanhechting; tegenover Lightfoot, die deze woorden in bescherming neemt door de plaatsen 215, 411, 58 en 9B er naast te stellen, wijs ik er op dat in de beide eerste plaatsen de constructie met ort doorloopt, terwijl naar mijn meening de beide andere eveneens interpolaties zijn.
II en III. Deze theologische bespiegelingen zijn vreemd aan den schrijver van het oorspronkelijke stuk; punten van aanraking met „Ignatius" leveren E1'. isc. en Sm ll4 voor II, en Ef 11, Mgn 5 en 9, Tr 5 en Sm 6 voor III. De laatstgenoemde plaats kan uit den samenhang verwijderd worden, en de uitstooting van II maakt den gedachtengang zelfs beter, want de tegenstelling is al in yügi" gegeven. Een zestal woorden komen hier voor, welke in den korten brief niet worden aangetroffen.
Hilgenfeld ('80 en '02) verwerpt cap. 22-3 van anokiitovres tot *kccvtjv, omdat hij in de hooggeprezen Philippische gemeente geen dwaalleeringen kan onderstellen. Hij grondt het ongunstig oordeel over deze woorden dus op zijn beschouwing van rde rest" als een „echten brief", een beschouwing die we, gelijk boven gezegd is, niet kunnen deelen.
IV wordt door mij met Ritschl en Hilgenfeld ('86) uitgestooten. De schrijver van dit hoofdstuk staat onder den invloed van de Ignatius-brieven; op dezelfde gebrekkige wijze als daar geschiedt, geeft hij reden van zijn schrijven; evenals daar verontschuldigt hij zich over zijn stoutheid, dat hij, die zoo ver beneden 1'aulus staat, het waagt de geadresseerden te vermanen; men vergelijke Ef 3, 12 en 15 en Rom 4. Wederom een zestal woorden uit dit hoofdstuk komen in den oorspronkelijken brief niet voor. De geheele perikoop eindelijk staat, gelijk Ritschl op overtuigende wijze heeft aangetoond '), storend in den samenhang.
') A. Ritschl, Die Entstehung der altkatholischen Kirclie, Bunn 1850, S. 607 lgg.


Waarom Hilgenfeld ('86) de woorden öu M | •
cap 4", een interpolatie noemt, is mij met duidehik; hg zegt „verredend: „doch wohl". Evenwel zijn de woorden met mt den samenhang los te maken, met de volgende zijn ze aan
1 Clem. 41 ontleend.
V is Ignatiaansch, vgl. Mgn 6 en Tr 2. Bovendien staan
deze woerden storend in de beschaving der M,ovo.
terwijl vergelijking met 4' 5" en I, tffmt . de woorden nog verdachter maakt. . , 
VI verbreekt den gedachtengang, want de inhoud van vnt x
i8 al in de voorafgaande woorden gegeven. Het «. is een onhandige aanhechting van de interpolatie aan den oorspion
keliiken tekst. ,
VII is Ignatiaansch; dergelijke vermaningen komen op tal van
plaatsen in de zeven Brieven voor. Op het feit dat hier de bisschop niet vermeld wordt, kom ik later terng. De z,n valt
uit het verband, en wordt beter gemist.
De dan volgende woorden, van tot neQtuawv
zijn door Hilgenfeld in '86 verworpen. Zeker staan ze wr
vreemd, en passen beter na cap. 4. Zooden ze soms ver-
d" VIU ''wordt met Hilgenfeld ('86 en '02) nitgeetooten. De
bestrijding van het docetisme is ^.aanecl, - ™ ^ ^
Sm 5 en passim; vgl. verder Et 7 en •,
perikoop vormt een storende onderbreking van een reeks van
vermaningen, welke het Gebed des Heeren tot
hebben vgl. 67 en 7"; bovendien splitst zij twee cita
1 Petr.' Eindelijk noopt het getuigenis van Irenaeus, waarvan
we boven melding maakten, tot verwerping.
Het geheele negende hoofdstuk wordt door Uitschl en H genfeld ('86 en '02) als interpolatie beschouwd, maar ik meen dat Lightfoot het te recht tegenover hen in bescherming neem . Geen der boven, bl. 401-405, genoemde overwegingen kan de uitstooting rechtvaardigen. Evenwel heeft de bewerkex i
hoofdstuk niet ongeschonden gelaten, immers
IX en X vertoonen sporen van bekendheid met de gedacht


wereld en het spraakgebruik van „Ignatius", vgl. voor IX: Mgn 5 en Rom 1 slvai sis, en voor X Rom 6. De gedachtengang is geleidelijker na de uitstooting.
De door Ritschl verworpen plaatsen 10' in his state et en 10" van sobrietatem tot conversamini zijn te recht door Hilgenfeld ('80) verdedigd. Voor de eerstgenoemde plaats wint die verdediging nog aan kracht doordat cap. 9 als bestanddeel van den oorspronkelijken brief behouden blijft.
XI is Ignatiaansch, vgl. Mgn 13; vnotuaaofiai komt slechts in de geïnterpoleerde stukken voor. De woorden staan storend in den samenhang.
XII wordt door mij met Ritschl verworpen. Ignatiaansch is hier de onderstelling van de modelgemeente, de bescheidenheid van den schrijver, de verheerlijking van Paulus. De perikoop kan zonder bezwaar worden uitgestooten, de gedachtengang wordt er begrijpelijker door. Overeenkomst en verschil van woordenkeus is, door de omstandigheid dat dit gedeelte alleen in de Latijnsche vertaling geraadpleegd kan worden, niet gemakkelijk vast te stellen.
XIII. Hilgenfeld ('8(1) verwerpt slechts 121"3 van cowfido tot scripturis, en laat het hoofdstuk met Dictum ent beginnen. Met Ritschl ben ik van oordeel dat ook de volgende woorden geïnterpoleerd zijn. Ook hier vinden we punten van aanraking met de Ignatianae: de onderstelling der modelgemeente, vgl. Ef 14; vgl. aóvov passim. De overgang van 11 in 12' is beter dan, met behoud van de verdachte woorden, van 11 in 12', vgl- ll'6 aeriificatis en 12® aedificet.
XIV hangt nauw samen met VIII. Van ketters is in den geheelen oorspronkelijken brief geen sprake, en althans niet in dit verband; en op ketters wordt met deze woorden ongetwijfeld gedoeld, want het et belet ons hier aan een samenvatting van de te voren genoemde personen te denken.
XV. Met Ritschl en Hilgenfeld ('86 en '02) houd ik het geheele dertiende hoofdstuk voor secundair, en wel uitsluitend wegens de toespelingen op „Ignatius" en de in de Ignatianae onderstelde toestanden, en wegens het getuigenis van Irenaeus;


overwegingen, die den „echten brief van Polycarpus" tot uitgangspunt nemen, hebben voor mij geen gewicht. Terwijl cap. 12 klaarblijkelijk het slot van den „brief" voorbereidde, staat cap. 13 zonderling tusschen beide, 't is, als wist de bewerker er geen weg mee, en bewaarde hij het daarom tot het laatste oogenblik als een soort van postscriptum.
Met deze zeer korte toelichting moet ik hier volstaan.
Wij zagen dat de interpolaties doorloopend punten van aanraking met de Ignatiaansche brieven vertoonen, zonder dat ue nog een poging deden om de verhouding tusschen den ïnterpolator en „Ignatius" te bepalen. Wij stelden vast, dat Irenaeus nog den oorspronkelijken tekst van Pol. Php. voor zich had, terwijl de eerste getuige voor den geïnterpoleerden tekst Eusebius is; en daar Deutero-Polycarpus dus tusschen deze beiden in moet worden geplaatst, winnen wij in hem geen nieuwen terminus ante quem voor de Ignatianae, aaugezien het onwraakbaar getuigenis vau Irenaeus ons dwingt de zeven Brieven vóór dien kerkvader te stellen. Wij vragen dan nu naar de waarde vau het getuigenis van den oorspronkelijken Polycarpus-
brief.
Slechts één plaats komt in aanmerking, cap. 92~4: .... vjio^oytjv,
xai sïóexe *«t' ^alfiovg oi fióvov èv rots fiawgioig 'Iyvazt* xai Zox«i *Poxxpcp, Hlèt xai èv &UoiS rots H vfi&v xai iv aixü navXOJ *. I. Het komt mij voor, dat W. D. Killen hier de juiste verklaring geeft, wanneer hij de drie genoemde personen, Ignatius, Zosimus en Rufus, tot inwoners van Philippi maakt; met dien verstande evenwel, dat, terwijl hij zich werkelijke Philippische martelaars denkt, wij, die den briefvorm als inkleeding erkend hebben, aan gefingeerde personen behooren te denken, die ter illustratie dienen. Werkelijk is de beteekenis van de aangehaalde woorden deze: naast Paulus en de overige apostelen, hebt ge voorbeeld van lijdzaamheid in uw midden gehad; en niet alleen in die drie „beroemde mannen , neen, ook in zoovelen onder u. Het is een volkomen begrijpelijke
') A. w. [zie bl. 14 N°. laj.





zijden gewezen is, den interpolator in denzelfden kring als „Ignatius" te zoeken; en daar zijn werkzaamheid waarschgnlgk ) na Irenaeus viel, is dit een aanwijzing om de Ignatianae zoo dicht mogelijk voor dien Kerkvader te plaatsen.
Door Funk wordt een argument tegen de interpolatie-theorie ontleend aan Hiëronymus, De vir. inl. 17: [Polycarpus] scnpsit ad Philippenses valde utilem epistolam, quae usque hodie in
Asiae conventu legitur; „ niit dieser Ehre wuide ei
(Pol. Php.) zugleich einer Controle unterworfen, hei der an eine Corruption, wie sie hier in Rede steht, nicht zu denken ist" \ Nu liggen tusschen „Polycarpus" en Hiëronymus een goede tweehonderd jaar, en dat de bewuste conti ole a ïen tijd uitgeoefend werd, verzuimt Funk aan te toonen; stilzwijgend neemt hij aan dat de „brief", onmiddelhik na zijn verschijning, in de openbare samenkomsten is xooi^i ezen.
De omstandigheid, dat geen enkel Hs. ons den Polycarpusbrief in zijn korteren vorm overlevert, en dat geen der kerkvaders na Irenaeus er melding van maakt, wekt het vermoeden dat dit geschrift in zijn oorspronkelijken vorm slechts korten tijd in omloop kan zijn geweest. Mij dunkt dat we niet ver zullen mistasten, zoo we „Polycarpus" niet te lang voor Deutero-Polycarpus kort nti Irenaeus stellen. Maar hoe dit wezen moge, de dateering van Pol. Php. is in deze verhandeling van ondergeschikt belang, nu we dien „brief ' als gezaghebbend getuige voor de Ignatianae verworpen hebben.
Wij resumeeren: Een jonger tijdgenoot en geestverwant van „Ignatius", die met instemming zijn „brieven' las, maar oordeelde dat daarin aan de zedelijke eischen te kort gedaan was, vulde dit gebrek aan door de Ignatianae te verbinden aan den hem bekenden Polycarpus-brief; tevens wilde hi, ze doen deelen in het aanzien, dat dit geschrift o. a. bij Irenaeus
•) Het is natuurlijk mogelijk dat de geïnterpoleerde tekst wel bestond, maar aan Irenaeus nog onbekend was.
®) A. w. [zie bl. 13 N°. 11] S. 19.


genoot. Om dien band stevig te knoopen, bewerkte hij Pol. Php. in Ignatiaanschen geest en werkte hij de door „Ignatius" onderstelde omstandigheden verder uit, daarbij aanknoopende aan wat door „Polycarpus over een onderstelden Pliilippiër Ignatius was gezegd.
§ 16. Oudere en jongere geschriften.
De eerbiedwaardige rij van getuigen door Lightfoot, en grootendeels ook door Zahn, aangevoerd, moet kwalitatief zwak heeten; dit wordt door Harnack en Réville, in de echtheidsvraag overigens hun medestanders, ronduit erkend. Werkelijk staat wanneer we Pol. Php. buiten bespreking laten —alleen het getuigenis van Irenaeus, van Clemens Alex., van Origenes en van Eusebius vast; de latere getuigen hebben voor de korte recensie geen beteekenis. Gesteld dat we andere schrijvers als getuigen aanvaarden konden, ze zouden ons niet veel verder brengen; want ten eerste zouden zij öf tijdgenooten van Iienaeus zijn öf nog na hem moeten worden gesteld, en in de tweede plaats zouden ze ons toch niets meer geven dan hij, nl. een enkel citaat, zonder vermelding van den naam van den auteur. Lucianus is boven, in § 9, als getuige verworpen.
W. D. Killen ') herhaalt het bezwaar van Daillé tegen Irenaeus getuigenis2): het „quidam de nostris dixit" zou bewijzen dat Irenaeus ons een gesproken, niet een geschreven woord, overleverde; deze opvatting vindt schijnbaar steun in het getuigenis van Hiëronymus 8), dat ons den indruk kan geven als waren de woorden „frumentum sum Christi" door den martelaar onmiddellijk vóór zijn dood gesproken. Lightfoot4) toont evenwel op overtuigende wijze aan dat dit een onjuiste verklaring van Hiëronymus' mededeeling is; dat Irenaeus Ignatius' woorden
') A. w. [zie bl. 14 N". 15].
•) Zie boven, bl. 16.
3) De viris inlustribus 16.
*) A. w. |zie bl. 13 N°. 12| 1 p. 337—340.


meedeelt als door een x<uaxet&«s, niet door een pb/telg tig gia gesproken; dat hij, blijkens den samenhang, die woorden niet op zich zelf staande, maar in het verband van Rom. voor zich had. Overigens geeft Irenaeus op meer plaatsen blijk van zijn bekendheid met de Ignatianae, maar daar vermeldt hij niet opzettelijk dat hij citeert, laat staan dat we zijn bron vernemen.
Clemens Alex. handelt evenzoo.
Origenes l) noemt tweemaal bij een aanhaling uit de Brieven hun schrijver bij name; daarnaast komen echter citaten voor, zonder vermelding der bron, en het is pas Eusebius ) die ons volledig aangaande „Ignatius en zijn brieven inlicht.
Duidelijk blijkt uit deze getuigenreeks, dat de Ignatianae in het laatste kwartaal der tweede eeuw wel bekend maar weinig in aanzien waren. Evenals het verhaal van den held dei Brie ven eerst langzamerhand ingang vond 3), evenzoo werden die geschriften zelve aanvankelijk ontvangen met een wantrouwen, dat eerst gaandeweg week. Zien we dan, hoe dit wantrouwen heeft plaats gemaakt voor een steeds grooter wordende vereering, ook hieruit blijkend dat de Brieven werden overgewerkt en dat andere er bij gevoegd werden om te deelen in hun aanzien, dan zijn we gerechtigd tp onderstellen dat onze geschriften in Irenaeus' dagen nog pas een korten tijd bestonden. Wij willen nagaan of deze onderstelling van andere zijden steun krijgt, of werkelijk de terminus post quem in het einde der tweede eeuw moet worden gesteld.
Op de verhouding van de Brieven tot andere Oud-Christelijke geschriften meen ik in dit verband weinig nadruk te moeten leggen. Bij de algemeen erkende afhankelijkheid der Ignatianae van althans een aantal Paulinische brieven 4), wordt mede aan de Ignatius-literatuur een argument ontleend tegen de latere
') Zie boven, bl. 17.
J) Zie boven, bl. 17—1'J.
3) Zie boven, § ♦ bl. 33 vg.
4) Vgl. boven, $ 10.


dateering dier brieven, door L/oman, Steek en Van Manen voorgeslagen; om die reden zouden wij geen enkelen tegenstander tot onze zienswijze overhalen, wanneer we, uitgaande van deze dateering der Paulinae, de Ignatius-brieven de tweede eeuw wilden indringen. Ik meen dat wij in staat zijn voor onze Brieven een terminus post quem vast te stellen, zonder daarbij te steunen op hun verhouding tot eenig ander Oud-Christelijk geschrift, en zoo tevens een nieuw steunpunt te vestigen voor de Oud-Christelijke chronologie.
Het bezwaar, dat boven met betrekking tot de enkele OudChristelijke geschriften is genoemd; geldt niet in gelijke mate met het oog op den Nieuw-Testamentischen bundel in zijn geheel. Wij hebben de vraag te stellen: kende onze schrijver naast zijn O. T. een N. T.? zoo ja, hoe beschouwde hij dit?
Ons onderzoek gaat uit van de teksten waar EvcyyiXiov en N-roöroAo; afzonderlijk of met elkaar verbonden voorkomen, en mogelijk op een tweedeeligen Nieuw-Testamentischen bundel betrekking hebben. Plaatsen als Rom 411 e. d. blijven liiei buiten bespreking; zonder eenigen twijfel worden daar personen hedoeld. De eenige welke in aanmerking komen zijn voor euayyihov: Phd 5S-7' 87, 9B'8, Sm 54 en 7"; en voor MazoXog (of in plur.): Mgn 13'2, Tr 33 en 73, Phd 5B.
Beginnen we met de laatste reeks; daarvan kunnen we Ti 3 onmiddellijk afzonderen, want avvócafio? is niet als een (brief-) bundel te verstaan maar, blijkens de plaatsing naast owéÓQiov, als een boud van personen. De uitdrukkingen dóy^arc/ t&v cïnoatóUcoi' (Mgn 13'-') en óiciidynara rap anoaróXav (Tr 7S) dwingen ons niet aan een schriftelijke overlevering te denken, maar wanneer we overwegen dat onze schrijver bekend was met een bundel brieven, welke hij aan den apostel bij uitnemendheid toeschreef, dan ligt het vermoeden voor de hand dat hij bij zijn „ordinantiën der apostelen aan een vasten, dooi iedei te raadplegen, vorm dacht. Deze „apostolische voorschiilten dan kende „Ignatius" ook als ccnóazoXoi kortweg. Evenals we dit bij liayyiktov zullen zien, gebruikt de schrijver dezen term zoowel voor de apostolische geschriften als voor hun inhoud, de eigen-


lijke Sny/iuTa x«l Siazayfiaza' aldus Phd 5'. Wel is hier sprake van de apostolische autoriteit, maar „de apostelen ' worden op één lijn gesteld met evangelie en profeten, en daar deze laatste, blijkens Phd 8, in vasten vorm onzen schrijver voorlagen, moeten we ditzelfde wel van evangelie en apostelen aannemen, en constateeren dat hij tevens aan de geschriften zelf dacht. Zeker is dan de bijvoeging „&s ngta^vzégiov fxxltjafos" bevreemdend; ze kan ons evenwel niet weerhouden, daar een dergelijke onverwachte wending bij „ïgnatius' gewoon is: Tr 3 werd het presbyterie bij de apostelvergadering vergeleken, vrijwel op den klank af, zonder zich rekenschap te geven ol hij aitóatoXoi van personen, van geschriften of van hun inhoud bezigt, voegt onze schrijver hier dezelfde beeldspraak in
Dezelfde overweging, die bij n:n:óöroAo; gold, noopt ons bij ivayytUov aan een geschreven evangeliegeschiedenis te denken. Niet altijd, want evenals wij gebruikt de Briefschrijver dit zelfde woord zoowel voor het geschrift als voor den inhoud, en het is meestal niet gemakkelijk tusschen de beide opvattingen te beslissen. Phd 55 denkt de schrijver, gelijk we boven zagen, ongetwijfeld aan een geschrift, al geeft in het verband alleen „inhoud der evangelieprediking" een goeden zin. Desgelijks Phd 5', waar „ïgnatius" mogelijk aan Mt. 1" e. d. denkt, en 5IU, waar wellicht de verheerlijking op den berg Christus, Mozes en El ia — hem voorstaat. Dit cap. Phd 5 legt mede getuigenis af van 's schrijvers slordige wijze van uitdrukking. „... iia zo y.ui avzovg (de profeten) tig zo ivayyiUov xazr\yytlMvai mi slg txvzov uvutiéviiv". Wie is de «vzóg die hier in één adem met het evangelie wordt genoemd? Het vervolg leert: 'hjaov. \.»t Tr.;?, zoodat we hier een vermenging hebben van het geschnlt, den inhoud en den hoofdpersoon. Een dergelijk verschijnsel
nemen we Mgn 9Ï-S waar.
In Phd 8 moeten vooraf de juiste tekst en interpunctie worden vastgesteld. Zahn en Funk lezen: i«v M «>' ™«s meloig £uj><a, èv rö (vayytkim, ov -riörtüw. De (archieven, gezaghob-
1) \len vin-gelijke Tr 9'-! den overgang «Ier beteekenissen vnn /yoS« Xyoru;


bende documenten) zijn hier dus de aanduiding van het (nevengestelde) evangelie. Wekt reeds dit enkelvoud twijfel aan de juistheid dezer bijeenvoeging, — het ytyguntai, dat onze schrijver alléén bij aanhalingen uit het O. T. (Ef 5' en Mgn 1'24), maar dan ook steeds '), bezigt, bewijst dat hier van Oudtestamentische geschriften sprake is. Mqxhcc en evayytkiov moeten niet als nevenstelling, maar als tegenstelling worden gedacht. Dit doet Lightfoot, die de boven gegeven lezing bestrijdt, eenerzijds op grond van het parallelisme van denzin, anderzijds omdat een gezaghebbend evangelie in Ignatius' dagen (den aanvang der tweede eeuw) een anachronisme zou zijn. Dit laatste argument verliest bij een latere dateering der Brieven natuurlijk alle kracht, en het eerste is mij niet helder omdat ik in den zin geen parallelisme zie. Lightfoot leest: cuv firj tv toi£ uq%£ioi$ evqoü, tv tw tvuyytkioï ov 7tiGxsv(Oi en verklaart: „nnless I find it (the point at issue) in the archives, I do not believe it (because it appears) in the Gospel . Een zeer gewrongen zinsbouw, zelfs voor „Ignatius '! Overigens is het volstrekt onnoodig, hier een dergelijke elliptische zegswijze te onderstellen wanneer we, met behoud van Lightfoot's interpunctie maai' met geheel anderen zin, de woorden iv tö evctyyeUa ov manva samenvatten: „niet gelooven in het evangelie', een weliswaar ongewone uitdrukking, maar die eveneens voorkomt Mc. 11 . Hilgenfeld leest, volgens A, G en L, apjjoa'otc voor aQxsloig; deze lezing acht ik de juiste, en de zin is dan: „als ik het bij de Ouden 2)— vgl. Mt. e. d. — niet vind, geloof ik niet in het evangelie". Wanneer Hilgenfeld evenwel, in afwijking van de genoemde getuigen, in reg. 9 en 10 het daar voorkomend ÜQieia eveneens in ag%uïa verandert, en wanneer Zahn, Lightfoot en Funk volgens g driemaal (~0|s) geven, acht ik deze
lezingen zwak verdedigd met de woorden 8): „the argument
') De plaatsen Ef 15', Tr 87 en Sm l" zijn geen woordelijke citaten, meer Oud-Testamentische herinneringen.
a) Op zichzelf staal de opvatting van Nirsehl, a. w. (zie bl. 18 N°. 9| S. 105, die met de iej(aia de autographa der apostelen bedoeld aeht.
s) Lightfoot, a. w. |zie bl. 13 N". 12J II ad loc.


requires that the same form should stand in all the three places". Zeker zou 's schrijvers argumentatie er bij winnen, wanneer hij driemaal hetzelfde woord gebruikte; evenwel zijn wij, met het oog op ziju spraakgebruik, gerechtigd hier aan een „woordspeling" te denken '), en aldus de eerste maal, reg. 7, nQxaiois te lezen en de beide andere keeren, reg. 9 en 10, Wij steunen hierbij op de voornaamste getuigen, A, G en L, terwijl de verandering van ai in », in g, (reg. 7) verklaarbaar is uit den invloed van het tweemaal volgend agxeia.
Na deze uitweiding kunnen we tot ons eigenlijk onderwerp terugkeeren, en de beteekenis van iiayyéXiov vaststellen. Evenals Phd 5 uit de verbinding met jtgo/ptjrai bleek, mogen we hier uit de tegenstelling tot ap^aïoig besluiten, dat onze schrijver — al gebruikt hij, blijkens maxtvm, het woord in de beteekenis van „blijde boodschap" — hier tevens aan een geschreven evangelie dacht. Geheel dezelfde beteekenis neem ik Sm 54 en 7® voor tvayyihov aan; de brjbeteekenis „geschrift grond ik op de verbinding met Ttpoqptjmat en vófiog Maaitog in cap. 5, en met nQocpï]zai in cap. 7. Een dergelijke verbinding treffen we Phd O6-8 niet aan, en 'k zie dienovereenkomstig geen reden hier aan een geschreven evangelie te denken.
Maar genoeg! Wij zagen reeds, dat „Ignatius" een briefbundel en een evangelie kende; we hebben nu bevonden dat hij die beide, van elkaar onderscheiden (Phd 5), naast het O.T. erkende (Sm 5). Maar hoewel hij zeer hooge waarde toekent aan den inhoud van cvayytXiov en anóaroXoi, hebben we geen grond om bij hem voor den Nieuw-Testamentischen tekst gelijken eerbied als voor den Oud-Testamentischen te onderstellen (Phd 8). Een en ander is zeer wel verklaarbaar voor den tijd waarin wij de Brieven plaatsten: de jaren kort vóór Irenaeus, ± 170.
Een korte opmerking vinde hier een plaats, naar aanleiding van enkele iu de Ignatianae voorkomende woorden, welker
') Vgl. boven, bl. 87 vg. en 139.


gebruik onverklaarbaar wordt genoemd bij een schrijver in het
begin der tweede eeuw.
Herhaaldelijk vonden we in de Brieven het woord XQiouavoi, en zelfs het afgeleide Xgioztavtauós, als eeretitel ja, Mgn 10 als den eenig geoorloofden naam — voor de belijders van don nieuwen godsdienst gebezigd. Is een dergelijk gebruik van dit woord begrijpelijk omstreeks het jaar 110, of wijst het op later tijd?
Het mag wel algemeen erkend geacht worden, dat de term XQiatiavó? oorspronkelijk door de heidenen aan de Christenen werd gegeven, en dat dezen eerst later dien naam voor zichzelven aanvaardden. De oudste niet-Christelijke schiijvei, bij wien we het woord aantreffen, is Tacitus. Ann. XV: 44 (ed. Orelli) verhaalt deze van Nero's maatregelen, om de volkswoede na den grooten brand te doen bedaren, o. a. het volgende: „Nero subdidit reos et quaesitissimis poenis affecit, quos per flagitia invisos vulgus Christianos appellabat". Enkelen worden gegrepen en, heet het dan verder, „deinde indicio eorum mul-
titudo ingens convicti sunt". De vraag is of Tacitus me-
dedeelingen in dezen betrouwbaar zijn, en op die vraag kunnen we m. i. geen bevestigend antwoord geven. Dat „een ontzaglijke menigte" van Christenen reeds ± 60 te Rome den dood zou hebben gevonden, is onwaarschijnlijk. Nu is er geen reden denkbaar waarom een schrijver als Tacitus de uitgebreidheid dier vervolging zou overdrijven, en zeker is een groot bloedbad onder Nero niet onmogelijk. Mij dunkt dat de oplossing gezocht moet worden door aan te nemen dat die „multitudo ingens" geen Christenen waren, maar Joden. Wie tusschen de Joden en de Christenen van Nero's dagen te onderscheiden wist moest beter op de hoogte van die godsdiensten zijn, dan Tacitus het was. En dat de Joden later hun uiterste best deden om de schande, en daarmede het gevaarlijk praecedent, dier vervolging op de Christenen te schuiven, is begrijpelijk. Nu komt het mij voor dat Lightfoot ') te veel nadruk legt op de
1) A. W. |zie bl. 13 N°. 12] 1 p. 415 sqq.


woorden „quos vulgus Christianos appellabat", woorden, welke zouden bewijzen dat reeds omstreeks het jaar 60 de Christenen te Rome niet alleen een afzonderlijke sekte vormden, maar in dien tijd door het volk met dezen naam werden aangeduid. Aannemende nu, dat in Tacitus lateren tijd het woord „Christen',' burgerrecht had verkregen, achten wij het niet verwonderlijk dat hij het in een bericht over vroeger jaren gebruikt. Hoe bezwaarlijk valt het later uit te maken wanneer een woord in onze omgangstaal is opgenomen! En mogen we Tacitus de bedoeling toeschrijven zijn lezers nauwkeurig in te lichten aangaande den oorsprong van den Chnstennaam? Meer dan dat in zijn dagen, omstreeks het jaar 100, „Christianus de gewone term voor de belijders van den nieuwen godsdienst was, mag redelijkerwijze uiet uit zijn woorden worden afgeleid. Mogelijk is dit reeds te veel. Wanneer we naast Tacitus' bericht dat van Suetonius leggen, Vitae XII Caes. Nero X\I (ed. Weise), vinden we, in hetzelfde verband als boven bij Tacitus, opgeteekend: afflicti suppliciis Christiani [sunt],
genus hominum superstitionis novae ac maleficae'. Het feit, dat Suetonius noodig oordeelt zijn lezers in het begin deitweede eeuw omtrent de „Christiani" in te lichten, en dit doet met de woorden „genus hominum superstitionis novae e. q. s.' doet ons twijfelen aan de algemeene bekendheid van dien naam zelfs in zijn dagen, laat staan een vijftig jaar vroeger. Treffend is het verschil met een schrijver uit het derde kwartaal der tweede eeuw, als Lucianus, die in zijn „Alexander en ,.De morte Peregrini" de Christenen zonder eenige verdere
verklaring ten tooneele voert.
De gevonden tijdsbepaling vindt steun in het stilzwijgen van Flavius Josephus, Seneca, zelfs nog van Plutarchus, Pausanias en Juvenalis, die toch allen wel in de termen vallen om de Christenen te noemen. Deze bezwaren moeten m. i. zwaarder wegen dan eenige krabbels op een muur in Pompeï waaruit mogelijk RISTIANI moet worden gelezen, en die, volgens
') Besproken in „Corpus Inscr. Lat." IV p. 41, onder N°. 679.


Lightfoot '), zouden bewijzen dat reeds vóór 79 het woord „Christiani" in den volksmond was. Slechts driemaal, Hndl. 11M, 2688 en 1 Petr. 415, komt het woord in het N. T. voor; hieraau in dit verband bewijskracht te ontleenen, wil ik om meergemelde redenen vermijden; trouwens deze plaatsen geven weinig licht.
In den aanvang der tweede eeuw blijkt dus de term iQiauovóg niet ongewoon te zijn. Er moet eenige tijd verloopen vóór het afgeleide iQKSTiavia^óg zich een plaats kan hebben veroverd, en zeker zijn deze woorden niet onmiddellijk door de Christenen overgenomen. Dit geschiedt bij Justinus, op zijn vroegst in diens dagen mogen we dus de Ignatianae stellen.
De verdere woorden die gewoonlijk in dit verband genoemd worden 2), geven voor de tijdsbepaling weinig licht. Woorden als xvQtaxri (Mgn 9) en unoaxohxóg (Tr. isc.) wijzen op een zekere ontwikkeling van de Christelijk-theologische taal. Naar een bepaalden of zelfs een te bepalen tijd wijzen ze niet. In even groote onzekerheid laten ons de afscheidswoorden s 'v> ëlcog, eiQTjvt) xctl {inonovri óia navxós van Sm 12. „The form of the benediction gathered words by time", zegt Lightfoot ad loc.; de oudste vorm is c^QVv11i dan wordt fJltog er bij
gevoegd, hier vinden we voor het eerst wro^ov»}. Dat dit woord, evenals f'Afoj, wijst op een tijd van „growing trial and persecution" zal ieder gaarne toegeven; dien tijd nader te bepalen acht ik ondoenlijk. Al even weinig beteekent het woord hónaQÖoi (Rom 5) voor de dateering der Brieven. Lightfoot ') is er in geslaagd het oudste getuigenis voor dit woord van 202 (Pearson) op 177—180 te brengen. Bovendien wijst hij op een plaats in Plinius' Nat. Hist. (VIII: 17), waar sprake is van „leones quos pardi generavere"; in de tweede helft der tweede eeuw is dit woord dus „in statu nascendi". De vraag is nu maar,
') A. w. 1. c.
3) De uitdrukking >j xa9oiixij inxlrjoia kwam reeds ter sprake: zie boven, § 12 hl. 131 vgg.
>) A. w. [zie bl. 13 N". Is2| 1 p. 412.


wanneer tusschen ± 75 en ± 175 we het woord voldoende bekend kunnen achten, dat een schrijver het zonder nadere toelichting gebruiken kan; een vraag, waarop wij begrijpelijkerwijze het antwoord schuldig blijven.
„Erst in der zweiten Hiilfte des 2. Jahrhunderts setzt sich, wenn ich nicht irre, die Bezeichnung „Jesus Christus" resp. „Christus" als die solenne durch und verdrangt mehr und mehr das einfache r Jesus" ", zegt Harnack in zijn Dogmengeschichte '). Wanneer wij hem geloof mogen schenken, is, op grond van de aangehaalde woorden, het feit dat in de Ignatianae slechts driemaal de naam „Jezus" voorkomt, tegenover 118 maal Jezus Christus, Christus Jezus, of Christus, een aanwijzing om de Brieven in de tweede helft der tweede eeuw te plaatsen l).
Wij trachtten in dit Hoofdstuk, deels op inwendige gronden (§ 12—14 en de tweede helft van § 16), deels op uitwendige (§ 15 en de eerste helft van § 16), den tijd van ontstaan onzer Brieven te benaderen. Met niet steeds even gunstig gevolg: de §§ 13 en 15 gaven in het geheel geen licht; § 12 wees naar de tweede helft der tweede eeuw, een tijdsbepaling, welke we volgens § 14 tot het derde kwartaal dier eeuw konden begrenzen, terwijl we een aanwijzing vonden om zoo dicht mogelijk tot het jaar 175 te naderen; § 16 leerde ons als uiterste grens Irenaeus' Adv. Haer. V: 28s kennen (± 180), en noopte ons tevens den Briefschrijver in de nabijheid van die grens te zoeken.
Een scherp bepaalden terminus post quem vonden we in dit Hoofdstuk dus niet. Dien moet ons § 9 leveren, waar we bevonden dat de Ignatianae van Lucianus' riegl tijg niQiyQivov
') A. Harnack, Lehrbuch der Dogmengeschichte3, Freiburg i. B. und Leip/.ig, 1894, I S. 175.
') Het is onzpker of Harnack deze gevolgtrekking aanvaardt. In zijn verhandelingen over onze Brieven, welke hij beslist in de eerste helft der tweede eeuw stelt, komt de bovengenoemde vraag niet ter sprake; en op de aangehaalde plaats uil de „Dogmengeschichte" wordt van de Ignatianae niet gerept.


mtvir,? afhankelijk zijn. Het sterfjaar van Peregrinus nu wordt vrij algemeen in 165, Lucianus' geschrift in de eerste jaren daarna, 165—170, gesteld. Wij vinden dus als terminus post quem het jaar 165, vrijwel in overeenstemming met den door Dr Van Loon x) langs een anderen weg verkregenen.
Zoo is onze conclusie: De „zeven brieven van Ignatius" 2ijn geschreven tusschen de jaren 165 en 175, waarschijnlijk te Rome.
') A w [zie bl U N". 30]. Dr. Van Loon geeft als terminus post quem Polycarpus' sterfjaar; het is immers ondenkbaar dat bij zijn leven gefingeerde brieven aan hem zouden worden gericht. Th.Keim, Aus dem Urchnstenthum Zürich 1878, S. 93 acht bepaaldelijk in de woorden ««*.*» *«1 (Pol den dood van Polycarpus ondersteld, den athleet die ten e,nde toe volhard
heeft.


HOOFDSTUK V. Slotsom.
§ 17. De strekking.
Nu we onze conclusie hebben opgemaakt aangaande den aard van het werk dat voor ons ligt (Hoofdst. III), aangaande den tijd en den kring waaruit het is voortgekomen (Hoofdst. IV), aangaande den schrijver zelf (Hoofdst. II) — hoezeer in dit laatste geval onze uitkomsten vrijwel negatief waren —, kunnen we de vraag stellen: wat was de bedoeling van den leek, die, omstreeks het jaar 170, waarschijnlijk te Rome, het zevental verhandelingen schreef, welke ons als „de zeven brieven van „Ignatius" zijn bewaard gebleven?
Herhaaldelijk is het oordeel van den schrijver van Pol. Php. 13 over de Ignatianae aangehaald, en, moge men al in appreciatie met hem verschillen, volkomen juist heeft naar mijn meening deze geestverwant ') van onzen Briefschrijver diens
bedoeling gevat en omschreven in de woorden: mquxovoi 
niaxiv xai tmopovrji' xat *«««" otxoóofirjv, rrjv cfc tov kvqiov i^iov <Wjxovoav. Werkelijk, het woord van leering en vermaning, dat „Ignatius" tot de Christenheid zijner dagen richt2), dient om hun geloof te sterken en te leiden, om tot volharding hen aan te sporen: het mag een stichtelijk, ja een „Christe lijk" woord heeten.
') Vgl. boven, § 15.
-) Vgl. boven, § 6 bl. 69.


O xctigbs ccnaizii oe, schrijft „Ignatius" (Pol 27) aan „Polycarpus", en deze woorden konden als motto boven den briefbundel geplaatst zijn. De tijdsomstandigheden dringen „Ignatius" tot schrijven; hij wil actueel zijn 1), en, al legt hij zijn vermaningen in den mond van een voorlang gestorven martelaar, plaatsen als Tr 8' nyoyvluaaa vfiüg e. d. doen ons zien dat de auteur het oog heeft op toestanden uit later tijden.
Die tijden zijn zwaar! Tegen uitwendige en tegen inwendige gevaren moeten de 9codgófioi zich wapenen. Tegenover aanvallen van buiten, van den kant eener vijandig gezinde overheid, past een volharding, een blijmoedig aanvaarden van het martelaarschap, dat de zaak der Christenen bevorderen zal (Ef 21', Sm 54 en 104). Men late zich toch niet door verhalen, als van dien ijdelen pocher Peregrinus, verlokken, op dit martelaarschap met een meer of minder goedaardig spotlachen neer te zien2), noch schatte men het gering uit een overdreven pneumatisme ;|), dat van „vleeschelijke" verdiensten niet weten wil (Sm 10s); voor den waren Christen is dit martelaarschap een ernstige zaak, niet voor een ieder weggelegd, en eerlijk ondeizoeke men zichzelf of men waardig 4) is langs dezen weg tot God te geraken (Tr 4 en Phd 5). Wel verre van martelaars in hun voornemen te verhinderen, moeten de gemeenten hen daarin steunen (Rom.). Sterven is Christenplicht (Mgn 5" 7 en 8*); wie den marteldood sterft zal in Christus vrij herrijzen (Rom 4I;I), en het bloed der martelaren is het zaad der kerk (Sm 54).
Maar andere gevaren dreigen. Kunnen de pogingen tot propaganda van een wettelijk Jodendom met enkele korte scherpe woorden worden gekeerd, anders is dit met de dwaalleeringen die binnen het Christendom zelf, door zich Christelijk noemende leeraars verbreid worden 5). Tegen die dwaalleeringen trekt
') Schiet hij ook al eens in actualiteit te kort (vgl. hoven, § 14 hl. 178), ongetwijfeld streeft hij er naar.
2) Vgl. boven, § 9.
s) Vgl. boven, § 14 bl. 178.
4) Vgl. boven, $ 8 bl. 100 vg.
*) Vgl. boven. § 14 bl. 102 -108.


onze schrijver met kracht te velde, en wel voornamelijk omdat ze een beletsel zijn voor de kerkelijke eenheid. Voornamelijk — want hoewel hij een enkelen keer het docetisme, of ook wel een meer uitgewerkt gnostisch systeem, om hetzelfs wil bestrijdt (Ef 9, Tr 5'-J) zoo blijft de uitwendige scheuring in de gemeente hem hoofdzaak. Het is daarom in een uitwendig instituut dat hij steun zoekt: het episkopaat.
Is, na het boven gezegde, begrijpelijk dat we Prof. Réville slechts met zeker voorbehoud mogen toestemmen dat -Ignatius" in hoofdzaak ijvert tegen een Judaistisch docetisme en voor de volstrekte onderwerping aan het bisschoppelijk gezag ') — zij» kenschetsing 2) der Ignatianae als „des lettres destinées a sou tenir la cause épiscopale" kunnen we niet aanvaarden. Onge twijfeld moeten we den Briefschrijver de bedoeling toekennen de beteekenis der bisschoppelijke waardigheid te verhoogen, niet een nieuw ambt in het leven te roepen'); en ook hier: niet, of niet dan hoogst zelden, wordt het episkopaat ter wille van het ambt zelf aangeprezen, de reden is dat onze schrijver in een streng eenhoofdig bestuur den waarborg ziet voor de zoo vurig verlangde eenheid. Daarom zoekt hij de macht van den bisschop uit te breiden ten koste van die zijner presbyters.
Volgens Harnack ') dateert de oudste Romeinsche bisschopslijst uit de jaren 170—180, en werd ze vervaardigd tot aanbeveling en sterking van het toen nog pas kort, een vijftien jaren, aldaar gevestigde episkopaat. Welnu, in diezelfde tijdsstrooming wierp „Ignatius" zijn „Brieven", op een andere wijze maar met dezelfde bedoeling.
Zijn dit de hoofdvragen die onzen schrijver bezighouden, daarnaast vinden tal van praktische wenken een plaats, leiding voor leer en leven zoowel van „geestelijken" als van „leeken". Maar zie ik wel, dan is dit 'sschrijvers hoofddoel: de Christe-
') A. w. [zie bl. 14 N°. 23] p. 12.
'■) A. w. | zie bl. 14 N°. 32] p. 401.
') Vgl. boven, § 12 bl. 135—143.
4) A. w. |zie bl. 13 Nu. 8|.


nen van zijn dagen aan te manen tot krachtig verweer tegen de aanvallen der heidenwereld; tot sterkte in het lijden dat den enkele kon worden opgelegd en tot krachtige organisatie allen te zamen.
§ 18. Besluit.
Een kort woord volstaat. Enkele vragen en bedenkingen, voortvloeiende uit de in de voorgaande bladzijden gegeven beschouwing, blijven ter beantwoording over.
Een eerste vraag is, waarom de Briefschrijver een zoo onbekend ') man als Ignatius tot zijn held koos; nauw daarmee samenhangend, de vraag of hij zelf bekend was met de lotgo vallen van den historischen Ignatius. Het antwoord ligt voor de hand: onze schrijver had een held noodig, van wien men niet meer wist dan dat hij een martelaar uit den voortijd was; alle verdere bijzonderheden die aangaande hem bekend waren, zouden slechts een beletsel zijn om hem de rol te laten spelen welke de auteur hem toedacht. Is het reeds hierom onwaarschijnlijk dat deze aangaande de bijzonderheden van Ignatius' dood op de hoogte zou zijn geweest, dit vindt steun in de overweging dat we in de Brieven geen spoor van een dergelijke bekendheid aantreffen 2). Waarom de keus nu viel juist op Ignatius, en niet op een anderen ouden martelaar, is moeilijk uit te maken, hierin zal wel het toeval een rol hebben gespeeld. Dat onze schrijver zijn held, een aanzienlijk man uit den voortijd, tot bisschop verhief ;') — hetgeen een bedenkelijk anachronisme is - mag ons niet al te zeer verbazen als we bedenken dat zijn latere bewonderaars hem tot aartsbisschop en patriarch maken. Dat die bisschoppelijke waardigheid in de Brieven zoo weinig op den voorgrond treedt, trachtten we boven *) te verklaren.
') Vgl. boven, § 4- bl. 33 vg.
-) Men vergelijke wat boven, § 4, over de Trajanusfiguur is gezegd.
3) Vgl. boven, § 5 bl. 53 vg. en § 7 bl. 91.
4) Zie § 5 bl. 53, noot 3.


De reden, waarom onze schrijver z5n verhandeling m den vorm vao een aaotal losse brieven gaf, is in een vorig Hoofdstuk aangegeven ')• Een andere vraag is, waarom zij juist aai gemeenten werden geadresseerd. Tol. op zekere ook dit aan het toeval geweten worden, evenwel met g • Voor de keuze van Rome knnnen
hoofdmoment der gevangenschap van den held «*•«-«? van Syrië naar Smyrna'), verklaar ,k mt 's schrijvers wensth om Ignatius in aanraking te brengen met den Smyrnaschen bisschop Polvcarpus, en de kenze van Efese, Magnesia, Tralies en Philadelphia is dan vrij toevallig - ook andere gemeenle i„ de buurt van Smyrna konden denzelfden dienst doen. Maai natuurlijk moest er ook een brief naar Smyrna gaan « « de schrijver kon gewagen van zijn vriendschap met degelnee leden aldaar, en va» hun treffende belangsteUmg in zelot en leven ■). Dat bovendien een afzonderlijk schreven aan Pol) earpus werd gericht, trachtte ik in § 6 te ver aren '
Zoo vinden we in den vijfden brief Ignatius buiten Smyma, en wel in Troas. Daarheen, en verder naar Neapohs*), wee Paulus' voorbeeld; mocht men tegenwerpen dat dit met weg is waarlangs Paulus, volgens Hndl., naar Rome trok mij dunkt dat we, gedachtig aan Vschrijvers voorüefdvoo,
woordspelingen", deze afwijking verklaren kunnen uit do ;"ns h om 4. held langs de „Via Egnatia" te laten trekken.
Te voren •) noemden we het mogelijk, dat aan de traditie een historische herinnering ten grondslag ,g£ wan • schijnlijken acht ik, dat zij haar oorsprong neemt u, Ti 1 Rom 5: Ignatius hoopt en verwacht als dieren te vallen - is het met begr^el#, dat m 'de lab* traditie deze verwachting moest worden vervuld.' Hom-, wo,
') Zie $ 10 bl. 118. en vgl. § « bl. 1».
5) Vgl. boven, § 9 bl. 115.
') Vgl. boven, § ö bl. 7;j.
4) Zie boven, § 6 bl. 72.
h) Vgl. boven, § 10 bl. 121.
6) Zie boven, § 4 bl. 36.


het woord ongetwijfeld figuurlijk bedoeld, en daar deze plaats in nauw verband staat met 1 Kor. 15", meen ik die geheele overlevering tot een Paulinische beeldspraak of tot Ignatiaansche rhetoriek te moeten terugbrengen.
Bezwaren tegen de door mij voorgeslagen dateeriDg zijn onder de verschillende paragrafen van Hoofdstuk IV behandeld en, naar ik hoop, weerlegd '). Ernstige bezwaren tegen den Romeinschen oorsprong der Brieven zijn, voor zoover mij bekend is, niet ingebracht. Alleen Harnack') noemt— „if here there is stil any need of proof" — de verschilpunten tusschen het Symbolum Romanum en die plaatsen der Brieven, waar de schrijver een soort van geloofsbelijdenis geeft, zoovele bewijzen „that these [epistles] could not have proceeded from a Roman source". Wanneer werkelijk de zeven plaatsen, die hier in aanmerking komen (Ef 7, 18, 20, Mgn 11, Tr 9, Rom 7, Sm 1), blijk gaven dat „Ignatius" eenig symbolum kende en aanvaardde, dan zouden we met Harnack instemmen; wij zijn echter van meening dat dit niet het geval is. Anti-docetische polemiek is op de aangehaalde plaatsen den schrijver hoofdzaak, en hij tracht die samen te vatten in enkele pittige spreuken, waarbij hij aan zijn lust in woordspelingen bot viert (zie vooral Ef 7). Doet reeds dit laatste ons vermoeden dat het spreuken van eigen vinding, geen gangbare formules zijn — duidelijk blijkt dit uit de omstandigheid dat de volgorde telkens verschillend is; dat geen enkele uitspraak op alle zeven plaatsen voorkomt; dat die, welke we op meer dan een plaats aantreffen, dezelfde waarheid in andere woorden weergeeft: men vergelijke f'x ané^fiaxog Ja^ld Ef IS' en Rom 7" met i* yivovg Jafiiö Ef 207, Tr 9S, Sm 1J; verder iv xatpö rijg rjylpovlaq TJovtiov Ilddxov Mgn 11' 5 met ini üovxiov TJdazov Tr 9J en met bti üovxiov TliXaxov xal 'Hqu>6ov xexquqxov Sm l' 9; of de wijze waarop Ef 75~6 van 's Heeren lijden en opstanding gesproken wordt, met die waarop van deze dingen Mgn ll4 en Tr 9J~3
') Zie boven, § 12 Ll. 145, § 13 bl. 156, § 14 bl. 177. ') A. w. [zie bl. 14 N°. 13] p. 414.


wordt gewaagd. Deze overwegingen doen ons twijfelen aan de juistheid van Harnack's gevolgtrekking, dat „Ignatius" het Symbolum Romanum niet zou hebben gekend en althans niet aanvaard. Hij toont niet aan, dat het Symbolum voor iederen Romeinschen schrijver uit de tweede helft der tweede eeuw bindend is geweest, en ons is 's schrijvers vrije houding tegenover andere Oud-Christelijke geschriften, gevoegd bij het feit dat we hem als een slecht theoloog leerden kennen, bewijs
voor het tegendeel.
Zoo blijken dan geen geldige bezwaren ons besluit te kunnen
doen wankelen. Wij handhaven onze conclusie: „De zeven brieven van Ignatius in de zoogenaamde kortere recensie" zijn een stichtelijk boek in den vorm van een bundel losse brieven; zij zijn tusschen de jaren 165 en 175 door een leek geschreven, waarschijnlijk te Rome, voornamelijk tot sterking zijner medeChristenen in hun strijd tegen de heidenwereld.





I. BRONNENREGISTER.
BI.
Acta Antiochena . 9, 21, 27,
30 — 32, 39, 43, 80, 96 Acta Romana .... 9, 21, 23, 26vg.,31 vg., 34, 43 Handelingen der Apostelen
1: 25 122
VI: 3 122
X: 41 122
XI: 26 200
XVI: 10, 11 121
XX: 29 122
XXVI: 28 200
Athanasius 19
Chronicon Paschale . 22, 28—31 Chrysostomus 20, 30, 35, 45
Clemens Alex. . 131, 174, 192 vg. 1 Clemens . . 57, 116, 126. 183
41 187
42, 44 145
Colbertinum, zie Acta Ant.
Cyrillus v. Jeruzalem . . • .174
Didache 60
X: 7 140
XV: 1, 2 140
Cassius Dio 41 vg.
Bi.
Eusebius (zie ook Hiëronymus) 2, 17—20,22—86,40,43vg., 46 vg., 57, 81 —83,94 — 97,177,185,189,192 vg. Hermas
Sim. IX: 18 130
Sim. IX: 26 165
Hiëronymus 17 vg., 20, 25—32, 34, 40, 79, 191 vg.
Hippolytus 60
Ignatius, Ignatianae . passim. Ef. , 3, 10, 19, 55, 64, 76, 79, 82 vg., 93, 96 vg., 100, 102, 162 isc. 61,67,87,119,121,172,186 1 . . 50-52, 63, 66 vg., 73, 87, 92, 98, 105 vg., 109 vg., 113 vg., 141, 186
2 . . 50 vg., 54, 63,67,73,87,
90, 99, 112, 128, 138—140
3 . . 50 vg., 53, 63,67,69,94,
133, 135—137, 142, 144, 186
4 . . 54, 67, 69, 88, 136—138,
141, 143, 147,172
5 . . 49, 51, 53 vg., 67. 69,118, 123, 130, 134, 136, 141 vg.,
146, 148, 151—154, 196


BI. . 81
Ef. 6 . . 54, 67, 69, 73, 123, 139, Mgn. 10 160, 162 vg., 170, 175, 198
142, 144, 167 11 • 64, 68—70, 160, 17a, 208
7 . . 47, 67, 69,164,167,178, 12 70' 196
187.208 13. 68, 70,140 yg„ 170-172,
8 . . 49, 67, 69, 119, 133,176 If/!!!
9 . . 47, 49 vg., 176,178,187,205 14 .68, 7°, 12?' 10 . 49, 117, 119, 176 15 . 66, 70—72, 93, 133,
n 49, 51, 69, 186 Tr. . . 10, 53, 55, 71, 76, 93,
13 . . 51, 67, 69, 99, 116 vg., «6-98. 102, 110, 162
119 vg., 186 isc. . . 56, 61, 67 vg., 176, 200
13.. 56,67,69, 146 vg., 151 vg. 1.. 50 vg., 66 vg., 70, 73 yg.,
14 . . . 69, 87 vg., 123, 188 121' 135' 17
15 . . 69, 119, 166 vg.. 186,196 2 . - 54, 67, 70, 87, 90 13 , 16.. 67, 69, 119, 164 vg., 167 138-140, lo4 1
17 67, 69, 123, 165 3 . . 51, 64, 67 vg,. 70, 128 vg.,
18 ' . . 69, 164 vg., 20S 133,138-140, 142, 169,194vg.
,9'.: IJ, 6». 117 vg., 174—116 4 "■'"'Tl
20 . . 63,67,99,109,112,120vg„ 5 . 67, 70, 86, , , >
138, 146, 154 vg., 176, 208 J'*'• 18 ' " °
21 . . 50, 53, 66. 71, 88,91, 6. . 67 vg., 70, 101, 164,168
127, 147, 204 7 . • 67 vg.. 70, 100, 138,14 ,
\ê ia "" "7A Qfi Q8 1(12 143, 153, 171, 194
Mgn. . 10, .)3, 55, 76, 96-98, 10J »
isc 61, 68, 87 8 . . 67,69vg., 132,154,196,204
1. ! 47,50,68—70,118,133,172 9. . 67, 70. 161, 164-167,
2 . . 50 vg., 54, 66, 70, 73, 9U, '''
110, 114, 135, 138 vg. 10 . • 50, 70, 88,91,164 vg., 20 4
3 . . 68, 70, 117, 141-144 11 . • 68,70,86,90,123,164,172 4.. 70,100,136,143,155,171 12.. 50 vg, 68, 70, 86 vg., 90, 5. . 70,86,121,186,188,204 92 vg., 109, 112 vg., 133,13b,
6 . . 54, 02, 68, 70, 87, 100,11 8, 139, 1«. l43> U6' 148
132, 138 vg., 169, 187 13 . . 51, 67, 70, 86, 91, 93,10 ,
7.. 68,70,100,138, 146,148,' 117,127,133,138,143,171 152 vg., 172, 174 ; Rom. . . 2vg., 10,13,20,33 vg.,4 ,
8.. 68,70,86,88,100,160—' 59, 65,70,74,76, 79—81,83—
163, 168-170,173-175,204 ! 85, 95-97, 101 vg., 106, 1
9 . . 70, 88, 146, 160, 162 vg., 1 162> 118'
175 vg., 186, 195, 200 isc. . 61—63,87,91, 1 17 vg.,
10. . 47, 49, 68, 70, 87 vg., 133, | 127,172


BI. B1'
ltom 1 51,66, 78, 86/90, 10» vg., Plwl 8 . . 51, 66. 68, 70, 87 vg., 141,
113 121 188 161-163, 168 vg.,
51, 53, 77 vg., 87 vg., 92, 172,194-197
108, 112, 136. 149 9 . . 70,88,100,120,130,140,
. . 68, 86, 88, 92, 137, 170 161 — 163, 169, 1/2,
4. . 16, 50—52, 75, 86 vg., 89, 17a, 194, 197
92—94, 122, 137, 169, 10 . 47, 56, 70,74, 86 vg., 94,
186, 194, 204 • 111, 115, 127, 133, 13a, 141
5.. 19, 50 vg., 82, 86, 88, 90, 11.. 50 vg., 68, 70, 73 vg., 93,
92, 105, 109 vg., 113 vg., 99, 101,105 vg., 112,122, 140^ 147 122, 128, 200. 207 Sm.. . . 10,13, 53, a5, 71,75vg.,
(i . . . 86 vg., 123, 170, 188 96—98, 102, 162
7 . . 17, 68, 77, 87, 89, 109, isc 61, 70, 101
112 vg., 148-150,154,208 1 • - 60, 70. 117, 120 vg., 123,
8 .... . 77 vg., 86, 175 130, 164,176,196,208 » . . 50,53,55,77,127,133,186 2 . . . 70, 161, 164 vg., 170 10 . . 73, 75, 92—94, 99, 109, 3 . . . ■ 70, 122, 164, 172
112, 122, 128 4 . 50 vg., 70, 76, 88, 92,164 vg.
Phd. . . 10,55,71,76,81,96,102,159 5. 47 vg„ 70, 93, 160 163-
isc. . 61, 64, 68. 117, 121, 138 165,187,194, 197, 204
140, 142, 144 6 • • ï°> 123> l49' 164' '
,,« i ... ' 176, 186
1 . . 53, 66. 70, 117, 140,
143-145, 171 7 • • 70, 100, 146, 148-155,
2 . . 47,68, 70, 115,164,166. 164 vg„ 194, 197
168, 172 8 . . 70, 100, 131—134, 136,
3 . . 68. 70, 86 vg., 101,' 123. 138, 141 vg., 146-148,
134, 141, 143, 161, 165 vg., 150—152, loo
168, 172, 187 9 . . 49, 53, 70, 142, 15
4 . . 50, 54, 68. 70, 100. 136, 10 . • 73, 90, 101,140, 147, 204
138—140, 146, 148. H • • 50> 36> 109—111, 113—
152—154, 168,172 H6- m> 13ü> i33,141' l8('
5 49—51, 70, 86-88, 90, 12 . . 54, 56, 70, 73, 93, 99, 100,130,137,163,169,172, 105 vg., 112, 122, 128, 135,
194 vg., 197, 204 139 vg . 172, 200
.} . 51,66,68,70,75,112,133, 13 66,70,73,101
146 vg., 162-164, 167 Pol. . 3, 10, 12, 55, 63, 75 vg., 79,
«o - *- „o ma 81, 96-98, 122
7 . 66,68,70,75,87,92 vg., 138, ' '
140 vg., 143, 166, 168,172, 187 isc. . . 61 vg., 88, 101, 135


BI. BI.
Pol. 1 . . 53. 66. 70—72, 86, 117. Lucianus . 16, 95, 102—116, 118,
123, 141, 143, 148, 172 192, 199, 201 vg.
2 . . 50 vg., 54, 70, 86, 1 18, De morte Peregrini
123, 126, 141, 201 4 109, 113
3 . . 70, 72, 88, 100,123,141, 5 108, 111
143,162,170,202 11 . . 103,105,107—109, 111 vg.
4 . . 70 vg., 88, 141, 143, 146. 12 . . . 103, 105 vg., 109 vg.. 5. . 64, 70—72, 120, 130, léO, 112—114
113, 147, 166 13 . . . . 103, 110, 113 vg.
tl . . 54, 70, 87, 128, 138, 14 105 vg.
140, 147 15 103
7 . . 64, 72, 88, 91, 110 vg.. 16 103, 109, 112
114-116, 127, 141 IS 105—107
8. . 51,64, 73,93 vg., 101, 105 41 109, 111 vg., 115
vg., 121,133, 135, 182 43 105 vg.
Deutero-Ignatius, Jladabbar (Joh.) 22, 39
Dt.-Ignatianae . . 1,2,9.12,20,35, Malalas (Joh.) . 21, 23, 3;> 39, 41,
80—83,96,98,151, 177 43 vg., 107
Pseudolgnatius 9 Marcusevangelie
lrenaeus . 16 vg., 19, 29, 33,60 I: 15 '
vg., 82—84, 95, 128 vg., 131, VIII: 36 '23
133,145,176—178,180,184 vg., XII: 1—12 '23
ls7 189,191 193, 197,201 Mattheus-evangelie
Jesaia V: 26 170 I: 23 195
Joliaunes v. Antiochië ... 20 V: 21 1'®
.loliannes-brieven . . .173 VIII: 17 123
Johannes-evangelie 122vg., 171 — '73 X: 16, 40 .
Joannes Monachus. . 20 XII: 33 123
Flavius Josephus '99 XV: 13 
Julius Africanus 23 XVI: 3, 26 1^3
Justinus 155 vg., 200 XVIII: 16-20 123
Juvenalis 1"
kroniek (Syrische) 22,32,39,43 XIX: 12 ...
Lucas-evangelie XXI: 33 4(> 123
yj. 4,4 123 Origenes . 17, 19,23,32—34,47,
1X: 25 . ..... 123 ' 57, 59,83,192 vg.
. 5f, 123 Paulus, Paulinae . 8,57,121,171,
XX: 9—19 1~:5 173, 175, 184,193 vg., 207


BI. BI.
Rom 10, 120 Plutarchus 199
XVI: 5 118 Polycarpus ad Philipp. 10, 16, 29,
1 Kor 118 32,170,178—192
I: 23 115 1, 2 182, 186
III: 16, 17 119 3 182, 186, 190
IV: 13 119 4 186 vg.
VI: 7, 9, 10 119 5 . . . . 182, 186 vg., 190
XV: 32 208 6 . . . . • . 182, 187 vg.
2 Kor 120 7 182, 185, 187
1: 8 118 9 .... 19, 182, 186—189
Ef 10, 117 vg. 10 182, 188
I: 3 vg., 9 119 11 ... . 56, 120, 182, 188
n: 16 120, 130 12 182, 188—190
18 130 13 . 19, 79, 96 vg., 179, 182,
III: 3 119 vg. 185, 188 vg., 203
4, 9 119 Rufinus 20, 84
V: 25 120 Seneca 199
32 119 Severus v. Antiochië . . . 174
VI: 19 119 Socrates 20
1 Tim 120, 183 Spreuken
2 Tim 118, 120 VII: 18 149
Hebr 120 XXX: 16 149
Pausanias 199 Suetonius 199
1 Petr 183, 187 Tacitus 198 vg.
IV: 15 200 Tertullianus . . 60, 116, 131, 156
Plinius 200 Theodoretus 20
Plinius II . 21, 25 vg., 146, 155 vg Vaticanum, zie Aeta Romana.


II. LITERATUURREGISTER.
BI. B1'
Baljan 86, 115 v. Gebhardt 9, 13
Bardenhewer . . . . • 10, 14 v. d. üoltz . . 4, 15, 59, 99, L17,
Baur .... 4,49,54, 59,64, 122, 158 vg., 168- 173, 175
76, 126—128 v. Gutschmidt 23
v. d. Bergh v. Evsinga . . . 154 Harnack 4, 7—9,13—15, 23 vg.,
Bernays . m 30,32-34, 40, 59 vg., 65,79,
Boissevain H 91,94,103,108,114,116,144
Borghesi *1 vg„ u7> l59' 162' l75' ,79'
Bruston . . 5,15,32,49,52,59. 192, 201, 205,208 vg.
79, 83—85, 87, 92,94, Harvey 16,184
126, 135, 138, 15s Herding 30
v. Bunsen 4. 47, 49 Hilgenfeld . 4, 9 vg., 13, 15, 32, 40,
Clinton 41 47, 49 vg.. 59, 62, 66,68, 77,
Croiset 102 vg. 129, 135, 139, 145, 156, 159-
Cureton 3 vg., 11, 79 162, 165,167 vg„ 171,173 vg.,
Daillé 3,47,192 176 vg., 180-183, 185 -188,
Deeleman 106, 111
Denzinger 4 Holtzmann . 5,13,59,119,171,173
Dindorf 21. vg. Hort 2 5 VS'
Dressel 9 ln8e ' ' 117 Vg'
Duker 10, 49, 139 Jenkins 5, 8, 14, 17/
E,,ii 14, 46 Johnson 5, 14, 59
Erbes 23 Junius 10, 33, 160
Funk. . 4, 9, 10, 13, 15, 59, 62, 66, 156
68, 77, 81, 104, 135, 139, 159 Keim 202
vK„ 162, 165, 167, 173, 181, Killen . . 4, 7, 14, 59, 144, 180,
190 vg., 195 vg. | 189' 192


BI. B1-
jjjg^ 10 Réville . . 4, 6, 8, 14,32,39,59,90,
Krüger 28 126, 134 vg., 143—145, 159,
de Lagarde 13 162, 178 vg„ 182, 192, 205
Lan(j 22 Ritschl 4, 180 vg.. 183, 185—188, 190
Lightfoot . . 3-5,9—13,20,22— Rothe 65
25, 27,30-32, 35,37—39,41- de la Rue l'
49, 51, 54, 56, 59, 61—63, 65vg., Ruibing 184
68, 73, 75, 77, 79—82, 84 vg., 90, Ruinart 3, 9
95—97, 104—107, 109—112, Schoene 17, 40
117, 119, 128, 131 vg., 135, 139 Schwartz 18
var., 142, 144—146, 150 vg., 153 Steek 8,194
10
vg., 156, 159 vg., 162, 165,167, Steenmeyer _
173 vg., 179, 181—183, 186 vg., Uhlhorn 4, 15, 145
190,192,196,198,200 Ussher ... 2 vg., 10, 78, 96
Lipsius 23,37 Völter . . 5 vg., 8, 10,14, 24 vg., 27,
8,194 32, 36 vg., 42 vg., 53 vg., 59,
t ' 14 53 59 91 94 65, 79, 83-94, 104-112,
v. Loon . + vg., 14., oo, oy, »i,
104. 106 vg.,116vg.t 157, 181,202 '
v. Manen . . 5, 8, 10, 14, 59 vg., Volkmar ... 6, 26, 37 39, 42, 4
117,119,179—181,194 
Merx 4 | Weise 
Mommsen 41 Weiss 
Montfaucon 20 Wright 
Mirschl • • 13,127,147,159,162, Zahn. 4 vg„ 9, 11-13, 30, 32-35,
174, 196 45—49, 59, 62 vg., 65 vg., 68 vg.,
0relli . 198 74, 76 vg., 79—83, 90, 94—97,
Pearson 3, 47 vg, 96, 117, 150, 200 102-104, 109-111, il7, 11»,
Petermann ♦, »» 135 vg., 139, 144, 146,148- 53,
Pfleiderer 159, 162, I68vg , 171, 174 155-157,159-162,165-167,
Benan . 5, 8, 13, 32 vg„ 47, 59, 76, 173-175, 179, 192, 195 vg.
79, 83—85, 89 vg., 94, 178 Zeiler 





STELLINGEN.





STELLINGEN.
i.
Ignatius is te Antiochië gestorven.
II.
In de Ignatiaansche brieven moet de schrijver van den held worden onderscheiden.
III.
Het feit, dat herhaaldelijk een latere passus in den bundel moet worden verklaard uit een vroegeren, uooit omgekeerd, bewijst dat de Brieven naar 's schrijvers bedoeling één doorloopend geschrift vormen.


IV.
2 Kor. 517 worde gelezen: ióoze ei' ug Xgiordi xaivr] xzfoig, zet ccQxaia nagfjk&ev' idov, yeyovev xcava.
V.
Ma»r)zevm wordt, Ignat. ad Hom. 3, gebruikt in den zin van „leerling zijn".
VI.
Gen. 4910, worde gelezen rÖ'& en gevocaliseerd
VII.
De Ephod, Ri. 827, is een beeld.
VIII.
Volgens de moraal van den Dekaloog (Ex. 2017) is de gelijkenis van Mt. 13" onzedelijk.


IX.
De eisch, dat ieders zedelijke overtuiging volstrekt geëerbiedigd worde, is onredelijk.
X.
In de desbetreffende sagen is de groote stormvloed soms beeld van het licht, soms van de duisternis.
Vgl. H. Usener, Religionsgeschichtliche Unter-
suchungen III, Bonn 1899.
XI.
Uit het feit, dat in de Babylonische scheppingsgeschiedenis de stormvloed „het groote wapen van Marduk" heet, mag niet worden besloten dat in deze sage de vloed beeld van het licht is. Zie Taf. IV, 49 en 75.
XII.
Het herstel der bisschoppelijke hiërarchie, in 1853, houdt
een miskenning in van de rechten der oud-bisschoppelijke klerezij.


XIII.
Lucianus' „de morte Peregrini" 11 worde gelezen: w
TtQoatattjv èntyQixcpovTo' fiéya yoöv ixeivov f« aé^ovaiv x. t. X. Voor de onderstelling, dat na intyQatpovxo eenige woorden zouden zijn geschrapt, is geen reden.
XIV.
Ten onrechte zegt Harnack: „Das Object der Dogmengeschichte sind die kirchlichen Dogmen.
Lehrbuch der Dogmengeschichte 3 I S. 3.
XV.
Naast de „Geschiedenis van de leerstellingen van den Christelijken godsdienst" behoort de Dogmatiek te worden opgenomen in het leerplan van de Theologische Faculteit.
XVI.
De zoogenaamde Malcontentie kan heilzaam werken als reactie tegen een Modernisme dat eenzijdig streeft naar zedelijke zelfvolmaking.