slappe, spichtige Jodenkindertjes, een met zeere,rooie oogen, en allemaal vaaltjes in de plunje. Van den Rebbe mochten ze daar kalmpjes spelen, vóór 't school begon, en de jongens hadden verbod, 't hekje binnen te komen en ze te plagen.
«Is de Rebbe der al?» vroeg Japie dadelijk en aan z'n toon hoorden ze, dat er wat bijzonders was.
«Nog niet, hij zit nog thuis bij z'n wijfie.» Ze waren nu in wijden, woeligen groep om 'm heen komen staan.
«Nou .... moet jelui's hooren . . . .» aarzelde de jongen, eigenlijk niet goed wetend, hoe hij de zaak, die hemzelf toch zoo duidelijk was, zou inleiden. . . . «nou moet jelui éérst eris zegge .... hoe vin-je dat nou .... dat we maar alle dage na dat lamme school hier moete . . . .»
Er werd, in afwachting, niet geantwoord.
«Da's toch altijd,» waagde dan nuchter IzakkieVeltman, met z'n dik Joden-accentje.
«Da's óók een rede,» smaalde Bram.
Enkele kleintjes, Lewietje erbij, hadden zich afgewend, smoesden onderling over een groote klit stopverf, die schele Sammie had, en waar ze allemaal een stukkie van wouë hebben, — kóópe natuurlijk — en 't werd daar een gezellig sjaggeren met ineenen te voorschijn gebrachte griffies en versmoezelde reclameplaatjes en 'n halleve wortel, onder veel gekakel en met druk handgebaar, soms overslaand tot duwen en eris effetjes plukharen.



Maar Japie, in 't groepje van de grooteren, was op gang gekomen nu en de anderen luisterden met belangstelling , gaven teekenen van goedkeuring.
Da's 't nou nèt,» riep de jongen, opgewonden . . . . « Jode-jonges hébbe geen leve .... zee-'k niet an moeder strakkies, Bram ?»
.... Weer telde hij op z'n vingers . . .. «Da's alle gewone dage van vijve tot zevene.... en na zevene magge we niet meer buite-spele.... da's Woensdag van drieë tot zesse .... da's Zondag de heele dag .... da's in de vacantie van et gewone school .... da's as de kriste feest hebbe .... we hebbe nou nooit eris heelemaal vrij .... nooit eris een dag, da-we baas benne over ons-eige .... nou .... is et waar of niet!»
leder was 't ermee eens, en enkelen brachten ook nog persoonlijke grieven bij. Jozef, met z'n rooie haar, had dien middag moeten nablijven op school, omdat-ie den meester had uitgeteekend .... En hij woonde 'n heel eind ver.... had nou nieteens 'n boterham gehad .... vader had 'm zóó weggejaagd naar 't Jodeschool. Z'n broertje Daan bevestigde. Z'n handen maakten gebaartjes, zooals hij 't op de veemart z'n vader wel zag doen en groote-man-achtig zei-die «óch .... óch .... 'n schande is et.»
< Maar we zalle de beest spele .... vedaag» smakelijk verzekerde Bram «net zoolang, tot ie ons wegstuurt.»
«Is-et eerelijk óf niet?» verdedigde Japie nog, « zeg-et nou zellef.»



De anderen stemden in, luidruchtig, met nadruk verzekerend, dat 't eerlijk was.
«Nou gane-we éérst,» detailleerde Bram, boosaardig «nou gane we eerst allemaal net doen, offe-we
niks hoore .... offe-we doof benne .... as-ie nou zegt.... brogesboekies vóór.... neme wij onze tefilles .... en zoo doene we alles verkeerd-om.»
« Daar heb je-'n-'m» waarschuwde rooie Jozef, 'n lange lummei met bleek sproetengezicht.
De oude Rebbe, met z'n lange, grijze baard, stond, achterom binnen-gekomen, in den ingang van 't schooltje, klapte in de handen, trok zich dan wat terug, om de
jongens door te laten.
Ze traden nu een voor een binnen, gaven, naar oude gewoonte, allemaal hun meester n hand.... «dag Rebbe, dag Rebbe». Hij, met z'n vriendelijk, oud gezicht, stond maar groetend te hoofdknikken,
zei nu en dan zachtmoedig «dag kindere dag
jonges . . . dag meissies.» 't Zeeroogig meiske nam-ie
even apart «hoe is-et met de oogies, Vrouwtje?»
informeerde z'n zachte stem «bé-je nou nog bij de
dokter gewees'?»
't Lokaal, waar ze nu door de zware, krakerige deur binnenkwamen, was klein en kaal, en 't rook er dufvochtig. 't Eenige raam gaf uitzicht op 'n dor bleekveldje, met 'n regenbak en 'n privaat, afgesloten door hooge' molmige schutting, 't Poortje daarin gaf op de weg en als 't openstond zag je er de voorbijgangers



loopen, maar niet heelemaal, net of ze geen hoofd hadden. Meestal was 't poortje dicht en dan viel er niets te zien dan de bovenstukken van boomen en de toppen van telegraaf-palen met de bovenste witte isoleerpotjes. In 't lokaal stonden enkel vier lange ouwerwetsche schoolbanken, verveloos zwart-grijs, met gaten voor de inktkokers, die er niet waren, 'n roestig potkacheltje, dat voor 't gemak nooit werd weggenomen, en in een hoek 't wiebelige tafeltje met leunstoel van den Rebbe, 'n Afgeschilferd schoolbord besloeg 'n plek aan den eenen muur, tusschen een oud blikken fonteintje voor handenwasschen — waarin nooit meer was dan enkele schaarsche druppels, om naar deletter te kunnen voldoen aan 't ritueel voorschrift — en 'n houten lat met knoppen voor 't kleeren-ophangen.
Bram, een van de eersten binnen, liep naar de kapstokken, hing er brutaalweg z'n pet op.
Dat gaf van de anderen verbaasde, ontstelde uitroepen; van sommigen, die 't wat heel erg vonden, zelfs protest. Van jongsaf was ze immers geleerd, dat in sjoel of school, op alle heilige plaatsen, ook in de open lucht, een Jood 't hoofd behoorde gedekt te houden, en ze vonden er iets griezeligs in, hier, vlak bij de sjoel, en onder 't oog van den Rebbe, tegen dat gebod te doen.
Maar hun jongens-natuur, hun oproerige stemming, verhoogd door Brams prikkelend-brutaal voorbeeld hielden de overhand en allemaal liepen ze nu naar de



kapstokken, hingen er hun petten op, de kleintjes ook, omdat de grooten voorgingen.
Wat onrustig waren ze nu toch wel en vreemdvoelend als iets bijzonders 't ongedekt zijn van hun hoofden op 'n plaats, waar de ritus het tegendeel wilde, wachtten ze nu de komst van den Rebbe, die na 't sluiten van de buitendeur in de kerkekamer z'n handen wiesch vóór 't binnenkomen.
Nu hoorden ze 'm met de zachten stap van z'n vilten pantoffels aankomen en dan was hij binnen.
En op eenmaal verdween van z'n vredig, oud gezicht de vriendelijk-zachtmoedige uitdrukking . . . ., ontsteld staarden de ietwat doffe , als omsluierde oogen naar de jongens, opende zich in uiterste verbazing de mond en van de kinderen gleed z'n blik naar de petten aan de houten knoppen.
En hij stamelde wat, verwarde klanken van ontzetting over dat zóó ongehoorde .... z'n bevende, bruine hand schoof zenuwachtig 't zwart-fluweelen kalotje op den kalen kruin naar achter, dan vroeg hij ... . niet vertoornd .... alleen hevig-ontdaan.
. . . .Wat moet dat.... wat beteekent dat?» Er was even een angstige stilte, die niemand durfde verbreken met een antwoord en niemand ook lachte. Tot Bram, brutaal, riep :
«Nou .... 't is hier toch een school .... en in 't school zet-je je pet af.>
Zegevierend zag-ie rond. En Jaap, rooie-Jozef, Daantje



vielen nu bij, trachtten hun verlegenheid te maskeeren onder brutaliteit: «Wel-ja — 't Is hier een school
we moeten hier leere noü— dan zette we ook
onze pette af.»
Maar zonder 't bevel daartoe af te wachten, stonden ze toch al op om ze weer terug te nemen, eigenlijk blij, omdat ze dat wel wat heel erg vonden; in hun brutaal roepen van daareven had al 'n ondertoontje van spijt geklonken.
< Wat 'n jonges .... wat 'n jonges . .. .» mompelde de Rebbe in zich zelf, hoofdschuddend.... «wat 'n neweire voor God, blooshoofs in school te komme — God zal 't ze vergeve .... omein-wie-omein.»
De jongens, na rumoerig uit en in de banken klauteren, zaten weer, hun petten nu op, en 't was of nu eigenlijk pas goed hun oproerige stemming naar bovenleefde, of ze nu pas bereid waren tot de uitvoering van hun boosaardige afspraak.
In de voorste bank zaten de meisjes. Ze hadden van 't jongens-gedoe niets begrepen en keken verbaasd rond en mekaar aan. 't Zusje van Izakkie keerde zich naar haar broer om, vroeg, met sissende fluisterstem . . . . « wat-is-er, wat doe-jullie ....?»
.Ach, niks meid» snauwde de jongen, hoog «jullie
hebbe d'r niet mee te make, de jonges enkeld.»
Op de andere banken was gegiechel, gefluister, werden afspraakjes gemaakt, streekjes beraamd tegen den Rebbe. De jongens, zichzelf en mekaar opwin-



dend, lachten overluid .... sprongen half overeind in de banken, trokken mekaar bij de buisjes, bij de haren, kietelden mekaar in de hals. Lewietje, die óók wat doen wou, kneedde een balletje stopverf, mikte 't tegen Sammie z'n neus en dat gaf een uitbarsting van luid, zenuwachtig lachen. De tegenwoordigheid van den Rebbe schenen ze vergeten te hebben.
Verwezen, telkens maar frommelend aan z'n fluweelen kalotje, stond die naast de leunstoel, 'n Paar maal deed-ie 'n stap of wat vooruit naar de banken met tierende jongens, week besluiteloos, prevelend in zichzelf, weer terug. Maar dan greep hij met resoluut gebaar naar een dikken, bruinen knoeststok, op de tafel en hevig 't wrakke blad ermee bebeukend, krijschte hij, heelemaal uit z'n zelfbeheersching.... « stilte .... stilte.»
Er kwam even rust. De jongens vielen terug in hun banken .... na 't lawaai van even te voren was 't betrekkelijk stil.
«Bê-jullie gèk .... bê-jullie gèk» stamelde de Rebbe buiten zichzelf.... «is dat 'n gedrag in school.»
Jaap mompelde wat.
« Hê .... hè . . . .» driftigde de oude .... « wat heb-je,
zeg óp . . . .»
«Ik zèg,» antwoordde de jongen, wat schuw om 't ongewone van z'n brutaliteit — «ik zèg.... da-we de heele dag op school gezete hebbe .... t is nou speeltijd . ...»



«Praatje.... praatjes,» schreeuwde de Rebbe.... € ik heb met dat andere school niks te maken .... hiér zal je leere .... hier zal je stil zijn ....
En nou, voor jullie straf, de heele avend feest-envastedagen .... 'k zal jullie leere .. . .»
De laatste woorden verwekten 'n boos, rebellisch gemompel. «Feest en Vastendagen» beteekende 't opdreunen van «alle bijzondere dagen des jaars» met de oorzaken en gronden van hun belangrijkheid ot wijding. Onder 1t vele geestlooze en duffe, dat ze in 't naargeestig schoolhok dag aan dag een paar uur achtereen te slikken kregen, hadden ze daaraan, aan dat machinale, stomme opdreunen, speciaal 't land.
Ook was er geen een, die niet welleris de vijf oorzaken voor den vastendag van Ab met de zes voor die van Tammoez dooreenwarde, en dat gaf dan altijd gehaspel en narigheid met zooveel keer overschrijven op de lei —, niet als straf, maar omdat de Rebbe bang was voor standjes als de jongens op de jaarlijksche inspectie door den opperrabijn op die en dergelijke vragen 't antwoord moesten schuldig blijven.
De meisjes toonden zich nu ook "beleedigd, trokken pruilmondjes, de grootste ging aan t zeuren ....
«Hè Rebbe wij hebbe toch niks gedaan ....
late wij nou tenminste wat anders .... magge wij dan vertale .... of een opstel.... hè-ja, Rebbe .... late wij nou een opstel. . . .»
«Neè, nèe,s wees de oude man af, nu niet meer



voor rede vatbaar, 't Klamme voorhoofd bewreef hij zenuwachtig met den grooten, rooden zakdoek.... z'n lippen beefden .... en moe viel hij in z'n leunstoel. De meisjes mopperden in 't geniep, met valsche blikjes naar den ouden Rebbe .... «noii, lekker .... dan zalle wij ook wel . . . .»
Er heerschte nu een verslagen stilte en de Rebbe, denkend, dat-ie 't al gewonnen had, nam een klein boekje met bleek-rosen omslag van 'n stapeltje voor zich, bladerde er even in ....
' Rebbe,» gillachte plots rooie Jozef. «Lewietje kriebelt me .... verbied-u 'm ?»
Lewietje protesteerde luidruchtig.... «nie-waar, nie-waar ... hij doet-et zellef . . . .»
«Zal-'k me eige kriebele?» nijdigde Jozef, meteen uitproestend om 't idee.
«Stilte,» bulderde opnieuw de Rebbe en dreigde met den knoeststok. <■ De eerste de beste, die een woord zegt. .. .»
Dan op wat bedaarder toon weer, kondigde hij aan: «'k Begin bij de kleintjes.» Hij zag de banken langs en z'n oog bleef rusten op 'n klein, idiotig kereltje, die alleen maar aan 't tumult had meegedaan en onnoozel meegetierd, omdat-ie 't de anderen ook zag doen, en die al weer heel zoet, met gevouwen handjes, op 'n punt van een der lange banken zat.
«Meiertje,» schrok 'm de Rebbe op.... «jij.» 't Sullig ventje zag op, de blauw-omkringde oogen in



ziekelijk-bol gezichtje ontsteld naar den ouden man.
Langzaam vroeg die,. . . . « wat is de beteekenis van .... van ....» even bedacht hij zich, de oogen op 't blikken fonteintje aan den muur .... voltooide dan z'n vraag .. . . « van Jom-Kippoer ?»
< Weit-niet» zei 't ventje met 'n onnoozelen grijns. En hij wist 't ook niet, 't stumperige ventje, had in z'n schrik nauwelijks de vraag begrepen, maar de Rebbe, geprikkeld, denkend, dat ie weer opnieuw voor den gek gehouden werd, stoof woedend op, schreeuwde .... «er uit.... in de kast.»
Hevig ontdaan begon 't kereltje, dat haast nooit iets wist en gewoonlijk daarover niet erg hard gevallen werd, te grienen, dreinde met luid gebrul en gesnuif «Boe.... boe,» bauwden de anderen na. De Bebbe sprong op, wit van toorn, greep 't arme idiootje bij den arm, sleurde 'm de groote, duf-donkere muurkast met dubbele deur in.... smeet de deur in 't slot.
De klas — of eigenlijk waren 't er zès verschillende — bulderde.... als te voren tierden ze dooreen en 't huilen van 't jongetje in de kast accompagneerden ze met 'n geweldig koor van «boe .... boe.»
En weer beukte de stok op 't tafelblad, krijschte de oude man, z'n stem bevend van zenuwachtige woede . .. . « stil, stil.»
Maar er was voor 't oogenblik geen houden aan.
Izakkie zwaaide zich over de bank, stopte z'n zusje op de voorste 'n klit stopverf in den mond....



«Vuilik > schold 't kind, vinnig-boos . . . . 'n vies gezicht trekkend om den ranzen olie-smaak .... «'k zeg-et an moeder.»
Doch als de Rebbe maar hameren en «stilte »-roepen bleef, kwam er na 'n moment weer wat bedaren, 't Kind in de kast zweeg, enkele snikjes rilden door de gesloten deuren.
«Lewietje, jij,» begon weer de Rebbe.... «wat is de beteekenis van Jom-Kippoer. Zeg eerst eris . . . wat beduidt 't woord.»
- Groote-Verzoendag,» riep er een.
«Niet voor je beurt» bestrafte de Rebbe, maar zachtmoediger al, om 't goede antwoord. En hij wendde zich weer naar Lewietje ....
En wat beteekent de Groote-Verzoendag ?»
De jongen keek even naar z'n broer, die 'm toelachte, beet zich, 't gezicht vertrekkend, op de lip en zei, z'n brutaal jongenssnuit nu volmaakt rustig ....
Op Groote-Verzoendag ete we ongezuurde brooden.»
' En matseklijs ,» schreeuwde Bram ....
En jontof-balletjes» snerkte 'n brutaal meisje van de voorste bank.
Het was een ongehoorde heiligschennis en de Rebbe zat voor een oogenblik paf. Dan nam-ie den stok en begon, opgesprongen, buiten zichzelf, dien in 't wilde weg tusschen de jongens in de banken heen en weer te zwaaien. Ze wipten op en rommelden dooreen, om de slagen te ontgaan, dat de door hun kniëen opge-



stooten leien tegen de vloer kletterden. Was er een slag raak, dan riep 't slachtoffer 'n pijnlijk au, griende even en de anderen lachten, door 't dolle heen.
Na 'n oogenblik wierp de oude z'n stok weer weg en hij wankelde naar z'n stoel, viel erop neer.... 'n Meisje huilde, wreef zich, 't gezicht voorover op de bank, 't achterhoofd van vettige kroeskrulletjes .... «nèt tege me kop .... nèt tege me kop . . . .» klaagde ze « en ik daan niks .... heelegaar niks .... »
Lewietje zoog met z'n pijnlijk gezicht op z'n duim, die 'n gevoeligen tik had ontvangen, maar hij gaf geen kik; verbeet dapper de pijn, al drongen 'm de tranen in z'n oogen.
Nu klonk er zacht geslof in de gang en de Rebbe herademde. Z'n gezicht ontspande in de blije verwachting van iets prettigs, dat-ie op komst wist: 't kop
koffie, dat 'm z'n vrouw brengen kwam. Hij was bek af, voelde hij, en wat warm drinken zou 'm goed doen.
Maar zoodra de oude vrouw 't lokaal inkwam, begon 't getier van nieuws af... . «Rebbetzeente .... Rebbetzeente . . . .» bierden de kinderen.
< Breng-u ons ook 'n koppie leut. ...» riep Jozef met 't sproetengezicht.
«Met 'n lekker gevuld boterkoekie» schreeuwde Bram erachter, 't dik-Joodsch accent van Jozef nadoend.
De oude vrouw, met'r bol-geel gezicht met ronde lichtbruine oogen onder gladde bandeau, glimlachte eerst, 't Gebeurde wel meer, dat de jongens 'r wat



toeriepen bij 't binnenkomen en ze merkte niet zoo dadelijk 't verschil tusschen 't onschuldig plagen van anders en de boosaardige bandeloosheid van vandaag.
Doch dan zag ze haar ouden man bij z'n tafeltje zitten, bleek, 't hoofd in de hand .... de oogen half-gesloten en ze wilde haastig naar 'm toeloopen. Maar Bram -hield haar vast bij de band van haar bont schort «nou, krijge we een koppie . . . . en 'n koekie?» Boos keerde ze zich om.
«Aap van een jongen» schold ze ... . laat-je me los ... . brutale rakker.... mag jij 'n ouwe vrouw koejeneere ?»
' Zal 'k u paardeneere ?» uiïgde de jongen, steeds de band vasthoudend.
«Los zeg ik» herhaalde de oude. En dan, ineenen, kantelde de volle kom op et schote'tje, 'n onwillekeurige handbeweging van de oude vrouw deed 'm omtuimelen en neerkletteren op de houten vloer.
De Rebbe keek nu op en Bram liet haastig 't schortband los. De oude keek naar z'n vrouw, die halfhuilend de groote koffieplek in 'r schoone schort beschouwde .... naar de witte scherven en de traag-vervloeiende bruine plas op de vloer. En werktuiglijk greep hij weer naar den stok.... maar moedeloos zonk z'n hand neer en z'n hoofd liet hij tegen de stoelleuning vallen, sloot de oogen in 't magere gezicht.
De oude vrouw liep terug «wacht maar effetjes > troostte ze ... . 'k bin zoo weerom .... en met 'n



boozen blik op de jongens en 'n «pertale rakkers» verdween ze snel de gang in.
Doodstil bleef 't na haar heengaan. En de Rebbe, na 'n oogenblik dat ook weer wantrouwend, richtte zich in z'n krakende leunstoel op en keek de banken langs. Dikke tranen rolden hem over de wangen, door de diepe voren terzij van z'n neus, glipten weg in den grijzen baard.
En de jongens 't dichtst bij hem, zagen dat. «De Rebbe huilt» fluisterde er een en schuw, getroffen, met verstolen blikken op den ouden man, herhaalden ze 't tegen elkaar. ... «De Rebbe huilt.»
Hij merkte 't niet, staarde voor zich uit en de tranen, een voor een, parelden uit z'n doffe, als omsluierde oogen, verdwenen in 't grijze kroes van z'n baard.
'n Huiver, 'n vreemde malaise beving de kinderen, ze voelden zich onrustig, vermeden 't elkaar aan te zien .... de stilte begon ze te drukken .... hier en daar kuchte er een, schuifelde heen en weer in de bank.
Maar Japie klom z'n bank uit, ging voorzichtig de scherven van de vloer zamelen, smeet ze in de aschla.... Daarop liep hij zacht, aarzelend op de Rebbe toe, die nog in z'n zelfde houding zat, raakte even, verlegen, links, z'n schouder aan ....
« Rebbe .... hoor-u is.»
« Wat is-et, jónge?» vroeg de oude man.
3



Hij sprak weer met z'n gewone, z'n natuurlijke zachtmoedigheid. Hij keek Japie aan en de jongen zag z'n oogen vol tranen.
«Rebbe» fluisterde hij, zelf nu ook vechtend met z'n tranen .... «we zijn erg gemeen geweest.... we hebben er spijt van.»
Hij vond 't natuurlijk, dat hij voor allen sprak en de anderen, doodstil, luisterden.
Da's goed.... da's goed, jongetje» antwoordde de Rebbe dof, mat. Even zweeg hij en vroeg dan met wat meer belangstelling .... Waarom dee-jij toch zoo.... 'k Ben-et van jou niet gewoon.»
«'t Was afgesproken» bekende de knaap zacht, de oogen neer, plukkend aan de knoopen van z'n bruin buisje.
«Wat-afgesproke .. . . waarom afgesproke?» vroeg de Rebbe ....
De jongen aarzelde toen .... zag de bankenrijen langs en dan begon hij uitteleggen, wat haperend.
«. Nou, ziet-u eris .... 't kwam zóó .... we wouwe vemiddag eris vrij hebbe .... maar moeder wou 't niet geve .... We moete ook altijd naar school.... zóó komme we uit et gewone.... dadelijk hier na toe en Zondags.... en Woensdag en in de vacantie» verdedigde hij nu warmer . ...« is et waar of niet Rebbe?»
«Wat wil je der an doen?» vroeg de oude .... 't is
altijd zoo geweest.» En geresigneerd zei hij erachter 
«wat moet.... dat moet.... nou ....?»



«Maar dan kanne we ook niet altijd stilzitte» herhaalde Japie, «we benne pas uit school, moet-u denke.»
De oude man scheen er nu wat van te begrijpen. Hij sprak nog niet, bewoog nadenkend 't hoofd op en neer.
«'t Is toch niet anders,» kwam hij dan zacht, gelaten en hij tikte den jongen op 't hoofd.... «we moete allemaal drage, wat ons is opgelegd.»
«Kan 'k gaan zitte, Rebbe?» vroeg de jongen, niet overtuigd, maar voelend, dat er toch niets aan te doen viel, dat ook de Rebbe 't niet veranderen kon.
«Ga jij maar zitte, ja» toestemde de oude. «En as me vrouw me dan me koffie hêt gebracht, dan ga 'k nog een beetje geschiedenis-vertellen.»
Maar ze reageerden niet op de prettige mededeeling. Vreemd-moe, bedrukt na de opwinding van straks zaten ze stilletjes bij elkaar in 't kale schoollokaal, waar 't al schemeren ging, de kleine Jodenkindertjes.
En vaag voelden ze dit al wel: 't Was dom geweest, wat ze begonnen waren. Er was niets aan te doen. Wat je opgelegd was, dat moest je dragen.



speelden, bleef zelf heelemaal onbeschaduwd, dor en kuilig, met maar hier en daar vereenzaamde grasbosjes en op 't vocht-koeler grondstrookje langs den slootkant, en heel-onder tegen 't schuurtje schriele paardeblommen en bloedarm speenkruid.
Er waren tien kleine meisjes bij mekaar, en Jansje, die gastvrouw was, op haar erfje ontving en gezegd had, dat ze strakkies allemaal 'n koppie water-en-melk zouën krijgen; misschien, als moeder 't geven wou, bedilde druk, bits-bazig soms, 't snoekig snapmondje geen oogenblik in rust, bepaalde de spelletjes, en waarschuwde met koddig-ouwelijken ernst voor klauteren op 't hekje en in de sloot tuimelen.
Ze had ze nu bijmekaar gehaald voor 'n spelletje in 'n kringetje en de handjes, slap-klam van de warmte, grepen mekaar vast. Lijfjes achterovergebogen, trokken ze met rukjes van gestrekte armen, den kring zoo wijd mogelijk, de vingertjes stevig-lenig ineenhakend. En ze gingen nu rondloopen op 't zeurig melodietje van * blauwe-blommetjes in de wei» Jansje-zelf was al binnen den kring gewipt, boorde met snel-nerveuse beweginkjes, 't eene voetje in 't zand, loerde, geheimzinnig-lachend aan 'r schortezoompje friemelend, den kring rond, wie ze kiezen zou en de anderen draaisjokten gedwee, dreunden gedachteloos 't overbekende deuntje, de oogen voortdurend gericht op Jansjes lachend gezichtje met de rondzoekende , heldere kijkers, 't Kiezen en gekozen worden was van 't tamelijk-saaie



en hê-je blommen, dan binne d'r gien rande-'n-an Wa-jij, Ger.»
«Och netuurlijk» minachtte die. Dan de ruzie-oorzaak weer opnemend ....
«Vraag dan maar an je moeder, offe-me daar dan water-mit-melk in krijge .... in die gouwe komme mit blauwe rande ....
«Een kreng bin-je» riep Jans, voetstampend, dan rukte ze woedend 'r schortje voor 't gezicht, begon luid te grienen ....
«'t Is main plaassie .... 't is main erref. ... je hêt hier gien rusie te maken .... 'k Sel me groote broer wel roepe .... die trapt jullie d'r allemakl of... .
« D'r groote broer » hoonde Gerritje, slagvaardig — en main groote broer .... die 's nog grooter .... die knaipt jouwe tussche se duim en vinger fain . . ..»
«He-jassus, maide» kwam nu Everdientje ertusschen .... * make jullie nou gien mot.... dan gaan 'k lievers na me moeder en Merietje en Dieuw ook ....
«La-me skooltje speule» stelde, verzoenend, Jeltje Bakker voor, een van de kleinste, 'n proper-gekleed, bedaard meiske .... «enne omtelle, wie de juffrouw is ... . mit omme-romme-relle . .. .»
Dank-je lékker,» Wies de Weert stak, met nuffig neus-optrekken 'n spits-rood tongetje tusschen scherpwitte tandjes te voorschijn .... en dan jij misskien juffrouw . . . , soo'n ük .... wa moois .... 'n kind uit de tweede ....>



vlierboomen, en Marietje vond dat leuk om naar te kijken .... dee 't nog eens .... nog eens .... lekkerknus in 'r eentje, ongestoord door Dieuw, die altoos alles an moeder overklikte.
Tegen 't schuurtje, met z'n dof-zwarte planken, gloeiend in de zon, stond Jansje te huilen, 't hoofd op de armen. Boos-driftig, ook om de aandacht te trekken, schopte haar eene voetje tegen de onderste plank, want 'r werd weinig notitie van 'r genomen. Everdientje alleen stond er, troostte onbeholpen: «nou sèg Jans, nou sèg Jans.» Raakte even den tegen den muur gekromden arm aan. Maar 't kind, wrevel, spitste vinnig den elleboog naar achter, schudde driftig 't hoofd .... nèe .... nèe .... en griende door.
Maar als ze, ineens, merkte, dat Everdientje er niet meer stond, kreeg ze 'r al gauw genoeg van, en even later lichtte ze, voorzichtigjes, 't hoofd op, loerde boven over haar arm heen, waar Everdientje en de anderen zaten .... Voelde met schrik, dat ze misschien was te ver gegaan, te lang had staan huilen en de meisjes er nu misschien, om 'r te plagen, stilletjes zouën zijn vandoor gegaan. Maar als ze rondkeek, zag ze 't heele troepje bijeen geklit aan 't eind van 't erfje waar dat overging in den weg, pratend en lachjoelend in frissche belangstelling voor iets nieuws. Jansje slenterde er heen, heel nieuwsgierig, maar 'n beetje beschaamd, omdat ze zoo lang had staan pruilen, daarom maar met 'n boosgetrokken mondje.



Maar de anderen vonden haar terugkomen heel gewoon, namen haar dadelijk op in 't kringetje, dat ze druk-dringend gevormd hadden om twee nieuw gekomen meisjes heen.
't Waren Leentje en Saartje Appel, dochtertjes van den Joden-slager, die geen slager was, maar wat je noemde koud-slachter alleen. Twee ukjes van meisjes, met zwarte kroesbolletjes en ronde, pientere kraaloogjes, de een zeven, de ander negen jaar.
Ze waren door moeder, die zich haast niet roeren kon in 'r nest van tien warm-woelige kleintjes, de deur uitgestuurd en kwamen, op 't gerucht af, nu handje in handje vragen of ze mochten meedoen.
Ze vroegen 't erg bescheiden en timide, wisten wel, dat ze anders heelemaal geen kans hadden, en de anderen, met de scherpe intuïtie van kleine meisjes dat dadelijk voelend, namen 'n héél gewichtig air, wisten nog niet of 't wel gaan zou, dat ze meededen. Jansje-d'r-moeder wou misschien niet zoo érg veel op d'r erf. ... en er waren al tien .... Verveling en warmte hadden ze in 'n licht-baldadige stemming gebracht en na de ruzietjes onderling waren de Jodenkindertjes welkom om allemaalsamen eens 'n beetje te treiteren....
Toen Jansje er nu bij kwam, werd 't ineens 'n bedillig-informeeren met grappige, groot-doenerige gebaren, in onbewust naapen van 'r moeders.
De oogjes, opgehelderd, schitterden ondeugend en



op de gezichtjes wemelden lachtrekjes om de leuke afleiding.
" Magge-ze meedoen, Leen en Saar ?» schreeuwde Gerritje naar Jans.... en ze jokte er achter, met schelmschen knipoog .... «zie je, we wouën nèt gaan huishouwetje speule.... en dan kenne we zoo erg veül niet hebbe . . . .»
Jans, zich dadelijk baas voelend, was de ouwe ruzie al vergeten, weer heelemaal derin.
't Pruilsnuitje was opgeklaard en 't bedillig mondje had weer z'n koddig-ouwelijk trekje.
Ze trok Gerritje op zij, vluchtig-roepend naar de anderen .... «ik-en Gerretje zalle afspreke . . . .»
Die twee stonden nu, weggehuppeld uit 't troepje, midden op 't erfje, in den feilen middagzon, te fluisteren , heel-geheimzinnig, hand-voor-de-mond, met lach-proestjes en omkijken, gewichtig, of niemand hooren kon .... 't heerlijk-geheim plannetje, dat ze uit broeiden.
Doch de anderen hadden 't druk om de Jodenzusjes heen, die even mekaar aankeken, dan hun pittige kraaloogjes heenschichtigden, wantrouwig, naar de plek, waar Jans en Gerritje te overleggen stonden. Maar Marietje Snel, valsch laf kindje, sterk in de bescherming van zooveel grooteren, keerde zich naar 't 't jongste zusje, met 'n lief airtje, vroeg: «Seg Leentje wat hê-jullie ge-ete, vemmiddag?» 't Kind antwoordde niet, keek 'r zusje aan. Er was altijd geplaag en ge-



zanik om heen «raar» Joden-eten, 'n onuitputtelijk onderwerp met altijd nieuw-gefantaseerde variaties, 'r Gingen verhalen, dat ze aardappels stoofden met suiker en uien-met-rozijnen doormekaar.
Alles wat Joden aten, was vies en wansmakelijk. Alleen tegen Paschen veranderde de taktiek, fleemvleiden de vriendinnetjes om de heerlijk-brosse, knapperige Paaschbrooden, en de gevulde Joden-koeken, die moeder Appel dan bakte. En de kinderen, hopend 'r blijvende gunst mee te koopen, deelden gul uit, kaapten 't soms uit moeders kast, bang door weigering een van de kameraadjes te verbitteren. Als vader 't merkte, kregen ze klappen, werden opgesloten. En hij schold op wat hij niet voelde den hunker van hun eenzame zieltjes in de gemeenschap te leven, géén paria te zijn, maar eenvoudig beschouwde als plat afbedelen gunst van gojim-kinderen, die ze eigenlijk verachten moesten. Zij verachtten ze niet, waren gelukkig zoolang 't duurde, gelukkig dat ze, al wks 't om hun lekkers, werden aangehaald, geflikflooid. Maar na Paschen zakte 't toch al gauw weer terug tot den ouden toestand, mochten ze dan 's wél, dan 's niet meespelen, naar lust en luim van de anderen.
Dezen middag nu, voelden ze wel, dat 'r narigheid broeide, zouën ze wel graag weggeloopen zijn, dorsten ze maar. Doch ook zoo dolgraag speelden ze mee, waren zoo dankbaar om 't in-de-gemeenschap-opgenomen, als gelijke behandeld worden.



De altijd ondergane geringschatting was steeds onmiddellijk vergeten, gedwee namen ze, telkens opnieuw, 't onplezierigste van 't spel op zich, meiden-baantje bij 't huishouwetje, zieke pop die niks doen mocht, bij 't doktertje spelen, en protesteerden zelfs niet, als de dokter, bij 't polsvoelen, ze valsch-vinnig kneep. Ze voelden wel, dat ze altijd 'n beetje werden getreiterd, dat 'r altijd 'n complotje was van allen-samen tegen hen, maar ze droegen dat stilletjes, gelukkig al met den schijn van erbij te hooren.
«Nou seg et dan.... wat hê-jullie 'ete ?« vroeg Marietje weer, lijzig zanikend.
«Niks,» piepte benauwd Leentje, maar 'r zusje kwam sussend ....
« Wat komp-er dat nou opan .... 'k mag 't niet segge van me moeder.... 'k Vraag 't jullie toch ommers ook niet. . . .»
«'k Weet 't toch wel, kind. ...» joelde Dieuwertje, «'k weet 't toch wel.... haring-mit-krente .... jullie ruike d'rna . . . .»
Aanstellerig vies-doend stoven ze nu, lachend, uitmekaar, knepen de neusjes toe, beweerden allemaal met lach-proestjes en benepen neusstemmetjes, dat je duidelijk ruiken kon, dat Leen en Saar haring-mitkrente hadden gegeten ....
't Kleine zusje trok 't groote aan de mouw, lippenbevend, fluisterde van maar-liever-weggaan.
Maar daar had-je intiem-gearmd, lachkneuterend,



Jans en Gerritje weer terug en Jans zei met 'n effen, ingehouden stemmetje .... «Nou, seg, maide, we hebbe of-'esproke.... se magge meedoen.... Ikke seg maar > . . . Jode bin ook mensche .... enne jullie motte se nie-soo plage.»
Bevreemd zagen ze haar allemaal aan, maar merkten de lachlichtjes in haar tintelende oogen, snapten, dat 't komedie was. En, allemaal erin, schoon 't fijne van de zaak nog niet doorgrondend, vielen ze ook bij, uitbundig,. . . . «'tuiirlijk ware Jode ook mensche se hadde toch arme .... se hadde toch beene, nou. O, soo .... kom maar Leen .... kom maar Saar wat zalle me doen .. . .»
De zusjes waren er beduusd van, lieten 'r wantrouwen nog niet los. Maar sterker was de gansch-onverwacht gekomen vreugde van te mogen meespelen en Marietje Snel, die drenserig bleef nazeuren van «hê-seg-nou, wat hê-jullie 'ete?» antwoordden ze nu, gewillig.
Jans regelde. «Me doene takkie-de-man, Saar is 'm.»
Over 't warme speelplaatsje joelstoven ze nu uit elkaar. Aanhoudend fel brandde de zon op 't grauwe zand, maar van den slootkant kwam, onder-langs 't groenig-uitgeslagen hekje, 'n blauwig schaduwrandje aankruipen, en 't groen-groezel water lag minder strafbezond, koeler schijnend nu.
Ze speelden met felle gilletjes't krijgertje-spel, schoffelden met grof-stoffige schoenen zandwolken op,



grepen luid-juichend mekaar beet, door drie korte tikjes aan de gepakte zichzelf dan verlossend van 't vangersbaantje. Maar onder dat rumoerig, schijnbaar ongedwongen spelen nam Jans telkens een der anderen apart, troonde ze mee in 'n hoekje, fluisterde geniepig 'n momentje, tot ze weer lachend, met oogknipjes van plezierige verstandhouding, uiteen liepen, opnieuw zich mengend in het spel. Om de Jodenmeisjes, die heelemaal opgingen in 't vroolijk krijgertje-spelen, niets merkten, weefde zich 'n complotje, stilletjes en valsch. En in hun zucht heel gewoon te zijn, nog niets te laten merken, waren ze benauwd-lief tegen die twee, riepen ze aan, vingen ze, die anders vrijwel genegeerd werden, voortdurend, daarbij maar lachend met tintelende kijkers en zenuwachtige proestjes.
En dan ineenen, riep Jans .... « maissies, afskattten draafde ze vóór naar 't zonnig schuurmuurtje met 't stoffige, kleur overpoeierde spinnenweefzel.
Daar gingen ze allemaal tegen-aan staan, de stevigjonge ruggetjes fiks ertegen klappend, opeendringend, om 't heele rijtje langs 't muurtje te krijgen, de armen strak langs de lijfjes. Timide, zij-alleen niets begrijpend , kwamen de Appeltjes erbij staan. Ze waren nu juist zoo heerlijk aan 't spelen en zoo blij, omdat vanmiddag iedereen lief-dee tegen hen. Dikwijls werd er wèl voor
't spele «afgeskaft > als 'r ruzie was als de
grootsten, de bazigsten 'n pik hadden op deze-of-gene. Die grooten spraken dan af, en de anderen moesten



op 'n rij staan, geduldig wachtend hun lot van toegelaten of uitgeworpen-worden .... Meestal waren zij, Leentje en Saartje, dan wel bij de verstootenen . . . . en voor dat « afskaften » en weggejaagd worden hadden ze wèl gevreesd, straks, toen Jans en Gerritje stonden af-te-spreken.
Toen was 'r niet van gepraat en wat waren ze blij geweest, dat Jans hun meedoen dadelijk goedvond. Diepe teleurstelling voelden ze nu, met 'n vaag bewustworden van wat ze te wachten stond. Achter aan 't woelende rijtje van overmoedig-lachende kinders gingen ze staan .... maar Jans zag 't en riep: «nee . .. .jullie niet altoos achteran .... Leen .... jij hier» — en ze wees 'n plaats tusschen Gerritje en Lijs Jonker, die lachend 't kleintje tusschen zich indrongen . .. . «blijft jai maar staan, Saar .... kom Dieuw, wij afskafte . . . .»
Ijverig sprong Dieuwertje Snel naar voren en even fluisterden ze, heel kort, en de andere lachten, omdat ieder toch 't afspraakje wist.
«Nou» keerde Jans zich naar 't rijtje.... ^jullie weten-et, hè.... wie duim krijgt, mag meedoen, wie pink krijgt, mot weg. En allemaal blijve tot ik klaar bin .... Dieuw, jai op je plaas.»
Jansje begon nu 't rijtje langs te trippen, met beredderige beweginkjes, aanvangend bij Marietje Snel. Haar duimpje hield ze vooruitgestoken uit stevig vuistje en even ermee Marietjes schort aanrakend, zei ze «duim». Vlug liep ze voort langs de lachende rij, 't
4



met 't bijzondere, 't feestelijke van lampeschijn en 'n groot wit tafellaken met bloemetjes of blokjes gewerkt, zooals ze maar 'n heel enkel bezaten, —, het was om 't mandje zoet-geurig versch Sabbath-brood van eigenaardigen strengelvorm dat de bakker bracht, Vrijdags in de kille vroegte —, het was later op den dag, om 't zien-bereiden van 't Sabbath-maal, 't uit de kast halen en nog eens nazien der Sabbathkleeren .... 't vullen van de beide Sabbathlampen, 't blinkend oppoetsen van de schoenen, die door de week met 'n smeer en 'n veeg mooi genoeg waren, 't thuis brengen van 't fijne-waschgoed, dat dan voorzichtig in de voorkamer op de gladde tafel werd uitgelegd, het frontje en de manchetten van vader, de kleine boordjes voor de jongens, met 't frisch-zoet stijfselgeurtje eraan.
Wat leek ook dat Vrijdagmiddag-uur al feestelijk, want bijzonder, omdat er dan niet warm gegeten werd , enkel maar brood , wat een langeren speeltijd gaf vóór 't naar school gaan. En die middagschooltijdzèlf. . . . soms veel korter dan anders, tot kwart-na-drie maar als — enkele weken in diep-winter — de Sabbath om half vier al aanbrak, en ze vóór dat uur thuis moesten zijn.
En het was nu immers diep-winter en Vrijdagmiddag. *
Door de stille, al schemerige school, druilig-doodsch achter de beslagen ramen, klonk de stap van bovenmeester , die rondging, om in de verschillende klassen



* Aardig duur» verzekerde de moeder .... «'k Heb 'n blommekooltje voor drie stuiver, half in de soep en half gestoofd voor vader, en voor ons is er rooie kool.»
«Mét appelen» raadde 't kind, lekkerbekkig.
« Zonder appele » zei de moeder .. . . « weet-je, wat Schooner dervoor vroeg.... twalef cente voor 'n klein koppie en nog spijkerhard .... Voor de soep heb ik 'n beetje pieterselie en 'n stronkie selderie wete te krijge.... prij was er niet.... maar we hebbe een mooi voordeelig stukkie vleesch van de week.
Over die kleine huishouddingen praatten ze nu wat verder, alle drie zoetjes gevangen in 'n zalig gevoel van rust, dat vooral de moeder bewust was, rust voor uren verzekerd tot de nacht toe en den volgende dag weer opnieuw tot den avond.
Helder brandde de lamp en de kachel snorde luid, met kleine, gezellige knappertjes, knus in de kamerstilte, dat langzaam-an z'n bol, zwart buikje genoeglijk aanrooden ging. En ze praatten over de brandstof, die zoo duur en de winter, die zoo lang was, zóó vroeg al inviel en maar geen eind wou nemen. De voorbije schooldag, 't hééle school-leven leek den kinderen zoo zonderling-ver, zoo lang geleden en ze konden zich haast niet voorstellen, dat 't pas 'n kwartiertje na vieren was en de school nauwelijks uit, zoo diep-intiem voelden ze zich al besloten in hun knusaparte sfeer van Sabbathrust achter gesloten gordijnen.



'm daarvoor gegeven had, door de naaister geprutst, maar er zaten groote, glimmende knoopen op en ze hadden allebei nieuwe, bruin-en-rood gestreepte wollenwantjes aan.
Zoo uitgedoscht kwamen ze de kamer binnen-stappen om zich te laten kijken. Het was hun gewone Sjabbes-morgen-vermaak, tegen schooltijd den weg op te wandelen, als twee deftige nufjes, die niets te doen hebben, mooi aangekleed uitgaan en de anderen tegenkomen , die in hun oude plunje naar school en leeren moeten. Ze keken dan de school met vreemde oogen aan, juist of 't heelemaal hun eigen niet meer was. Maar op de speelplaats mochten ze niet komen, na t geharrewar en de ruzie, die dat n paar maal achtereen gegeven had. Waren de anderen binnen-gegaan, dan kuierden ze langzaam-aan terug en met 'n ommetje naar 't Sjoel-plein, waar ze vader en de jongens weer oppikten. Daarna samen naar 't warme huis terug.
De moeder inspecteerde haar meisjes, en de Sjabbesvrouw knikte goedkeurend. « Jullie ziene der petent uit, hoor....! Nieuwe hoeje?»
«Ze koste me wat, die kindere!» zei de moeder zorgelijk, toch meteen trotsch kijkend naar haar beide stevige meisjes, «das van de week die hoede en haar schoenen gelapt. D'r komt nooit 'n end an. Nou hêt me man weer borstrokken noodig en eigenlijk laarze óok, maar alles tegelijk, da-kan bruin nie-trekke.»
De Sjabbesvrouw knikte instemmend, slobberde be-



«Nuü, speel dan», snauwde de vader weer, uit z'n humeur, nam een krant, schikte zich in z'n leunstoel bij de kachel tot lezen. De eene jongen, met schichtige
blikken naar hem heen, fluisterde « Wim-me tolle ?»
«Magge we toch niet» fluisterde de kleine terug .... « La-we 't vrage . ... >
«Vader wordt kwaad, hoor» waarschuwde de ander weer.
Aarzelend zwegen ze. De moeder zat bij 't raam, de handen slap gevouwen in de schoot, voeten op warmestoof, knieën hoog opgetrokken. Doelloos staarde ze naar buiten, naar de trieste sloot, met z'n vuil-voos ijsvlak, naar de achter-enden van den overkant. De meid van vlak-tegenover, gooide met 'n vaart, 't achterpoortje open, leegde 'n emmer in de bijt, dat 't vuile water de randen overklotste. Ze zag de moeder voor 't raam, knikte even 'n stroeve groet, trok dan met Zaterdagschen ijver de deur van 't boenhok weer toe. En de vrouw voor 't raam bepeinsde, wat ze allemaal gister met die vroeg-invallende Sabbath aan verstelwerk had moeten laten liggen en ze betrapte er zich op dat ze wel graag 'n toertje of wat zou hebben gebreid; 't leegliggen van haar altijd werkzame handen begon 'r te hinderen..., maar de wensch was al zondig iets ongehoords breien op Sjabbes.
De meisjes hadden zorgvuldig haar Sjabbesjurke opgelicht , zaten op 'r bruin-baaien onderrokjes onder de tafel, telden kraaltjes uit op 'n steenen schoteltje. Een-voor-



een, met droomerige tik-geluidjes, druppelden de kleine, gekleurd-glazen bolletjes neer.
«Wat doe jullie daar?» vroeg ineenen de vader, die alles merkte, barsch, opziend van z'n krant.
« We telle onze kraaltjes,» stotterde 't oudste kind, schrikkend.
«As-je ze maar niet anrijgt, hoor!»
«We hebbe ommers geneens naald-en-draad» verdedigde 't kind weer, maar op 'n toon of ze dat erg betreurde. Want nu konden ze geen aardige kleine armbandjes maken met allerlei kleur figuurtjes, die ze dan weer uiteen haalden en opnieuw maakten met andere combinatietjes van rood, geel en blauw. Dat dooie uittellen vonden ze vervelend. Ze wisten allang dat de een er honderd-zeventien en de ander er zes-ennegentig had. Maar 't kraaltjes-rijgen met naald-en-draad was inbreuk op de Sabbathrust, streng-verboden en de kleintjes durfden en zelfs niet aan talen.
't Eene jongetje stond, half verborgen achter z'n moeder, voor 't raam, ademde tegen 't kille glas, begon op den aanslag figuurtjes te teekenen .... 'n huisje en 'n molentje. Z'n broertje kwam erbij staan, keek toe in gespannen aandacht, verbeterde wat, maakte op 't huisje 'n schoorsteentje, trok fijntjes met z'n pinknagel dunne dakpanstreepjes. Dat amuseerde ze en telkens als er een lijntje vervaagde, teekenden ze 't gauw, lachend weer bij.
Maar de moeder zag 't, trok den dichtsbijen jongen



snel aan z'n arm. «Gobbewaarme» fluisterde ze met schichtigen omkijk naar den vader .... «bé-je gek .... teekene jullie op Sjabbes op de rame ....!» En zelf zich bukkend, vlakte ze 't snel weg met haar hand, keek hoofdschuddend nog eens om naar haar man, die dit gelukkig niet gezien had. Even stonden de jongens er bedremmeld bij, gingen dan door de kleine, warme kamer loopen.
'Mag 'r 'n raam öpe, vader?» vroeg de oudste, bedwongen wrevel in z'n toon.... «'t is hier om te stikke.»
«Om een kou op me börs te vatten,» verontwaardigde hij.... « as-et jullie hier te warrem is, welnou, ga der dan uit.»
< Nou, wille-we, zeg?» De andere jongen stemde toe, de meisjes stonden op, sloegen de rokjes neer, blijkbaar bedoelend mee te gaan.
«Jullie óók?» vroegen haar broers, teleurgesteld.
«Züllie óók!» kwam de vader, gebiedend, tusschen beide.
De jongens trokken allebei 'n ajakkes-gezicht. Nou konden ze meteen niks uitvoeren, die mèide ware zoo bang en ze zouê misschien alles overklikke Ze wilden toch maar heengaan, dan riep de vader ze nog even. «Jullie weet 't» kwam hij streng «niet naar de schepe .... geen wilde spelletjes .... geen Sjabbesschenderij .... èn op je kleere passé .... jullie wandelt maar bedaard twee aan twee 'n straatje om.»



kraken. De breede sloot, tot 't mosterd-molentje verderop toe, lag toegedekt met 'n laag van grijs-geel ijs, vol week-ronde bobbels.
«Nou» noodigde de oudste, «wie wil d'r?»
" Jij eerst» riepen de anderen.
Ze wouen wel 's zien , wat 'r gebeurde , as-je Sjabbes op 't ijs kwam. 't Was de eerste keer, dat ze't waagden , en de nieuwsgierigheid kietelde ze prettig griezelig.
De jongen rekte nu, van den hoogen, brokkeligen walberm af, z'n eene voet naar 't ijs, de armen balanceerend uitgespreid, met ingehouden adem, maar even vóór 't néér-stappen kantelde z'n andere voet op wankel grondbrok en 't uitgestrekte been, dat tastendvoorzichtig had moet neerkomen, schoot stuurloos uit, met 'n vaart op 't ijs en meteen erdoorheen en 'n heel eind 't koude water in... . 't andere been zwikte door den schok en de jongen kwam nu met 'n vaart wijdbeens in 't gras te zitten, half zwevend boven de sloot.»
De meisjes zette 't op 'n huilen .... «o . .. . daar hê-je 't nou.... hadde we toch maar niet,» maar de kleine jongen, gedecideerd, pakte ferm z'n broer bij den arm, sjorde 'm op en hijzelf trok z'n zware, natte voet uit 't koude gat te voorschijn. Dan stonden ze weer met z'n vieren, bibberend van kou en schrik, op de kant, keken onnoozel-benepen naar het zwarte gat, waarin gelige brokjes en bonkjes dreven.
Er bleef nu wel niet veel meer over dan naar huis te gaan en door de morsige straatjes, langs 't spek-



slagerijtje, waar de slager en z'n vrouw nu allebei karbonaadjes en grijze, vet-doorplekte worst en lappen handig-vlug sneden en afwogen, 'n wijze voorzorg voor de komende Zaterdagavond-drukte, wandelden ze nu met 'n lam gevoel van doffe verveling in zich, naar huis.
Daar was 't stik-warm en 't rook er naar eten, de resten van 't Sabbathmaal, die op de kachel stonden te pruttelsmoren, omdat er geen keukenvuur mocht worden aangelegd .... en erger stonk 't naar petroleumwalm van 't kleine stelletje, dat den heelen ochtend had gebrand voor koffie-water, aanhoudend loevend met z'n eene, scheeve pit, die toch niemand mocht neerdraaien om de Sjabbes. Nu-juist had de Sabbathvrouw 't gedoofd, maar de stinkende, logge petroleumwalm met de weeë etensgeur doormengd, hing zwaar in de heete kamer, sloeg de frisch-van-de-straat binnenkomende kinders benauwend in de keel. Moeder zette zwijgend koffie en vader las, maar aan 't neerrammelen van de kopjes op 't blad; aan vaders kortnijdig ritselen met de krant, voelden de kinderen, dat er ruzie was geweest. Dat was iets, dat haast nooit, 'n enkele keer op Sjabbes alleen, voorkwam en 't maakte ze bangig-ontstemd. De eene jongen durfde nu ook over z'n natte been, waar 'n zware, loome pijn in optrok, niet spreken en ze hielden zich allemaal muis-stil, bang, dat vader iets zou merken aan hun gezicht en houding van al 't kwaad, dat ze buiten hadden uitgespookt.
6



Na de koffie, de middagsjoel, waar vader heenging, zónder moeder goeien-dag te zeggen, wat de meisjes zoo vreeselijk vonden, dat ze er allebei haast van huilen gingen.
En na de middagsjoel, die maar kort-duurde, de maaltijd, met 't zelfde eten van den vorigen avond, maar de soep nu lauwig en geurloos, 't andere eten half-gewarmd en haastig-opgediend, 't vleesch zoomaar in 't pannetje op tafel.... 't witte tafellaken vlekkig en gekreukt.
Ook was er nu, inplaats van gezellige lampeschijn, 't doodsche, grauwe wintermiddaglicht, waarin de witte borden koud-blauwig glimmerden —, licht, dat al vervalen ging tot langzaam-naderenden avondschemer.
't Gordijn was daarom hoog opgehaald, tot 't bovenraam-kozijn , waar 't in 'n dikke, knoedelige rol tegenaan lag, en dat gaf, ondanks de broeiende kachelhitte , de kamer iets akelig-kils. Onder 't eten waren vader en moeder weer tegen elkaar gaan praten, eerst met korte, stroeve woorden, daarna, vergetend 't gebeurde — 'n onbenullig ruzietje-om-niets van twee geënerveerde menschen in 'n heete kamer — vervloeide hun stemming opnieuw tot de gewone, kalme eendracht, praatten ze weer gewoon.
Dat gaf den kinderen 'n blij gevoel van verluchting. Maar als de korte maaltijd ten einde was, viel de loome, trieste verveling weer op allemaal terug zwaarder nu ... . om de schemer, die aankwam, en



buiten alles verdroevigde, om 't al dieper-duisterende van de kamer, waar toch geen licht mocht ontstoken worden, vóór wettelijk de Sabbath geëindigd was, vóór er drie sterren zouden in één oogopslag aan den hemel zichtbaar zijn, — en wanneer de sterren uitbleven — als nu met die wolkige winterlucht — vóór de traag-tikkende klok 't nauwkeurig, voor iedere Sabbath apart, vastgestelde eindmoment zou aanwijzen.
Nu wisten de kinderen heelemaal niet meer, wat ze in den nog restenden tijd van wel 'n uur en langer zouden aanvangen, in die heete, schemerige kamer.
Snel daalde 't duister, 't vulde eerst de verste kamerhoeken, kroop dan langzaam-aan tegen de wanden op, dat, 't een na 't ander, de stoelen en de kast en de klok erin verdompelden. Laatste glansjes, op meubels, op de wijzerplaat, doofden, lijnen gingen te loor, meubel-omtrekken verdoezeld, versmolten zoetjes in 't al dieper aanzwartende duister, tot alleen de tafel met z'n witte kleed in dat heete donker nog te voorschijn schimmerde.
Diep in z'n stoel, naast de kachel, sliep de vader alweer, de rug naar 't raam, z'n vest losgeknoopt, 't hoofd achterover. Zachtjes kreunde z'n licht ronken door de duistere kamer. De moeder zat bij de tafel als in afwachting, haar kousevoeten maar steeds broeiend op heete stoof, de sloffen ernaast. Suffig bestaarden haar oogen door 't gordijnlooze raam de



trieste, schemerige achterenden, nog even te onderscheiden over de sloot heen.
Vóór 't raam stonden de kinderen, tikkelden spelend tegen de ruiten, praatten zacht, 't Was te donker om te lezen, en daarvan hadden ze nu ook wel al genoeg .... maar buiten waren stellig nog wel vriendjes te vinden.... gedempt klonken speelkreetjes van de straat af 't stille huis in. Doch ze wisten 't, Sjabbes-middag na 't eten mochten ze niet meer de deur uit.
«Willen-we 'n beetje onder de tafel spele?» fluisterde 't oudste broertje...., «moeder slaapt nou ook al.»
Onder tafel was 't volslagen duister en met z'n vieren kropen ze daar nu bij elkaar.
Bij de kachel snurkte zacht de vader en de moeder sliep, 't hoofd voorover gezonken op tafelkleed, voeten op heete stoof. Traag tikte de onzichtbare klok. Van onder de tafel begonnen zenuwachtige lachgeluidjes op te kirren; de kinderen in 't donker, stoeiden daar zacht, ingehouden om 't slapen der ouders, kietelden mekaar. Achter de overhangende slippen van 't witte kleed was dof gestommel van armen en beenen, soms de luidere klap van 'n hoofd, dat onzacht neerbonkte op de vloer, dan 'n pijnlijk «au» en even grienend kibbelen. Dan bewoog de vader even in z'n kreunende stoel, bromde wat, en onder de tafel was 't een oogenblik benauwd-stil; tot weer onverstoord het regelmatig snorkgeluid zagend zong door 't duister. Langzaam-aan ging 't geweld dan opnieuw aan de



gang, kirde ingehouden nerveuse proestlach, als ze mekaar kietelden, rolden ze stoeiend over-mekaar heen, dat de hangende randen van 't tafelkleed ervan opvlogen.
Ten slotte kregen ze daar toch ook genoeg van, en met roode, gloeiende gezichten, de haren verward, de koppen bezweet, kwamen ze weer onder de tafel vandaan gekropen, nalachend tegen elkaar om de pret, waar vader en moeder niets van gemerkt hadden, lekker, die 't stoeien onder tafel altijd verboden.
Doch al gauw kroop de verveling opnieuw in ze op, begon ze de duistere stilte te irriteeren, kregen ze 'n wrevele lust, nu eens zoo'n herrie te maken, dat vader en moeder ervan ontwaakten en dat regelmatige, suffe gesnork tenminste uit zou zijn. Maar ze durfden niet, klitten weer voor 't raam, keken naar de bevroren sloot en gaapten, de een na de ander, met wijde monden, dat hun oogen ervan traanden en ze er zelf om lachen moesten, met korte zenuwachtige grinnikjes, zonder vroolijkheid.
In de achterhuizen aan den overkant brandde allang licht, kleine, stille lampjes, die hier en daar in 't duister opgloorden .... maar de Sabbath duurde nog steeds.
Een van de jongens klom op 'n stoel, betuurde, z'n oogen scherp-loerend, de in 't zwarte donker verzonken wijzerplaat, klom weer af.
«Hoe lang nog?» vroegen ze gretig....



« Nog zève menute . ...»
De vader ontwaakte, richtte zich met n ruk op in z'n kreunende stoel, schraapte z n keel, smakte hoorbaar met de droge lippen .... «Hè hè!» schorde
z'n stem * wat is er zei-jullie wat ?»
« Nee, vader» zeien de kinderen, verlegen, « 't
is anstons tijd.»
Vader stond nu op, rekte z'n armen, trok z'n kleeren recht, smakte weer met de lippen. Hij verlangde naar 'n sigaar — verboden genot op den Sabbathdag.
De moeder ontwaakte nu ook.
«'t Zal wel al tijd zijn» waagde 't oudste meisje
«je kan hier tenminste geen hand meer voor je
ooge zien.»
De vader schoot in z'n vilten sloffen, wankelde op onzekere beenen naar 't raam, bukte zich over z n horloge ....
«Nog drie menute ... .» bromde z'n stem ....
Die drie minuten in 't heete donker leken nog lang, sleepten toch eindelijk voorbij.
En als de vader zei... . « nou, 't is tijd ....» draafden alle kinders tegelijk naar de keuken om gauw de
lucifers te brengen.
De moeder streek 'n lucifer aan, stak de lamp op.
En als langzaam 't vlammetje zich uitrondde op de pit, de kamerdingen weer, uit 't klemmende duister, te voorschijn leefden, kregen ze allemaal 'n blij gevoel van ontspanning, zonk de strakke verveling weg uit hun



hoofd, werd ineenen de kamer bedrijvig, kwamen de kinderen bij hun moeder vragen, of er nog boodschappen waren en welke. Want ze verlangden ernaar , nog even weg te komen uit de warme kamer, waar ze den heelen dag hadden gezeten en Sabbathgevierd.



HET ONBEGREPENE.
In 't brutaal rumoer van de zonnige speelplaats vol kinderen stond 't jongetje alleen. In 'n schaduwhoekje bij de stoep der linksche achter-deur stond hij en sleep er op den harden, arduinen rand z'n griffels, één voor één. Bedaardjes, met kleine, preciese streekjes sleep hij ze in lange, zacht afspitsende punten, nu en dan critisch ze beziend en hun scherpte beproevend op z'n bleek en spichtig vingertopje, en lei telkens als er een voltooid was, die keurigjes naast de andere in de houten doos, open neergezet op 't dichtstbije stoeptreedje, met voldoening beschouwend z'n eigen arbeid.
Nu en dan, onder 't aandachtig slijpen, keek hij om, maar dan dadelijk, gerustgesteld, weer voor zich. Hij zou nu wel met vreê gelaten worden, meende hij, de anderen waren druk in hun spel, letten niet op hem.
En telkens, als uit 't egaal geroezemoes 'n ruzietje opkraaide, met schelle kijfstemmen van meisjes, wier



vreedzaam kringetje ruw was verbroken door tierende bende van jongens uit de hoogste klas, schaduwde er 'n klein lachje om z'n bleek mondje .... omdat hij tevreden was, tenminste ongemerkt en rustig te kunnen staan griffeltj es-slijpen buiten de herrie.
Maar in hem was er geen vrede. Telkens met 'n raar, bonzerig voelen in z'n buikje, kwam 't weer in 'm op, de gedachte aan 't akelige, 't benauwde, dat 'm te wachten stond, dat niet te vermijden meer was. En hij kon zich haast niet denken, dat 't straks twaalf uur zou wezen en alles voorbij, en alles weer gewoon, en 't moeilijke dan al doorstaan, 't vreeselijke geleden. Hij keek, z'n griffels nu allemaal klaar, met z'n rugje geleund tegen zijkant van hooge-stoep, naar de school voor 'm die in 'n driekwart-vierkant gebouwd, de speelplaats besloten hield, waarop de achterramen van alle klassen uitzagen. Z'n oogen gleden daarlangs en tusschen de ramen van twee andere klassen, de vierde en de zesde, herkende 't jongetje die van z'n eigen, de derde. En dat vond hij nu, als altijd, weer leuk, zoo van die klas, die 'm binnen-in toch heelemaal intiem was en vertrouwd, 'n kijkje te snappen van de speelplaats af door de ramen, net of t eigenlijk niet mocht. In den vensterbank zag hij de flesschen en bloempotten van den meester .... en 't leek m net of alles anders was dan als je 'r binnen-in tegen aan keek. Ook de gordijnen, die zag je immers in de klas niet eens, nu wel, nu merkte je, dat ze grijs-en-bruin-



gestreept waren en dat de eene wat hooger was opgehaald dan de andere.... Z'n oogen gleden langs den driedeeligen achtergevel van kloek-gebouwde éénverdiepingsschool in provinciestad, waar 't nog wat royaal gaat met den grond — en even schrok hij ... . maar herstelde zich dan dadelijk weer .... gorrie, daar had je ook ineenen meester Bom voor 't raam van de zesde, van de hoogste, als't jongetje in eerbied dacht. Meester Bom, die dikke, de dikste van allemaal, met de breeje gouên ketting op z'n grijs vest. 't Was toch wel nèt, of meester Bom naar hem keek, dacht 't jongetje.... maar nee, gelukkig niet, zag-ie nou. Hij volgde den blik van dikken meester, die, z'n neus haast tegen 't venster, schuin uit z'n oogen loerde, naar iets, dat op de speelplaats z'n aandacht scheen te trekken.... O, gorrie nou, daar had-je 't, wat zoo'n meester toch dadelijk alles zag .... Gijs de Rooij van de hoogste had 'n vlinder gevangen, stond 'm nou z'n vleugels uit te trekken .... en hij had heelemaal geen erg in den meester. . . . nou noü, dacht't jongetje
kneuterend . . . die Gijs .... kijk-die, kijk-die-nou-eris 
o .... o ... . en meester Bom ziet alles en zoo leuk — hij-zelf ziet ook alles.... wat zal de meester nou doen .... sstt.... weg van et raam .... zou-die nou buite komme .... dacht 't jongetje. En hij keek gespannen naar de gesloten deur.... maar als-ie dan na even wachten met 'n licht gevoel van teleurstelling, begrepen had dat meester Bom niet zou komen . . . .



dan kroop ineenen ook weer kil z'n eigen akeligheid in 'm op en hij had weer dat beverig bonzen in z'n buik en de sensatie of z'n voorhoofdshuid even samenrimpelde , dan weer losliet....
De speelplaats was al vol. En 't zou wel gauw kwart voor negen zijn. Dan had-je daar aanstonds bovenmeester in de deur en dan gingen ze binnen, hij en de anderen van z'n klas en de kleintjes uit eerste en tweede door de linksche, en de grooten door de rechtsche deur. Want de hoofdingang vóór was voor de meesters en juffrouwen alleen.
Vlak achter 't hek, dat aan de open zijde de speelplaats afgrensde, was 'n kleine, zonnige wei, waar 'n glanzend bruin paardje vredig heen en weer drentelde, 't Stak nu en dan z'n kop nieuwsgierig over 't hek, maar als 'n jongen 't dan streelen wou, hupte het schichtig weer weg. 't Jongetje meende dit allemaal.... de zonnige wei, 't paardje, 't blauwe boerenhuis in wazige verte al gezien te hebben op 'n plaat, die in de eerste klas aan den muur hing, een nieuwe zeker, want frisch-kleurig en in zijn tijd daar nog niet. ... en die hij zoo graag eens van dichtebij had bekeken, als hij 't de juffrouw maar vragen dorst. En verdrietig bedacht hij, dat je op school eigenlijk niks durfde.
Straks, om twaalf uur, zou die zonnige kleine wei er nog zijn, en 't gelukkige, bruine paardje dat maar altijd gras-eten mocht en waarop alleen nu en dan 'n jongetje reed —, was hij dat jongetje maar. Straks



om twaalf uur;.... hoe kwam 't toch, dat 't dan buiten heel anders was dan nou.... en als je soms eris onder schooltijd op straat kwam .... als je naar huis was gestuurd , omdat je wat hadt vergeten of zoo'n erge kiespijn hadt .... dan was alles pas vreeselijk veranderd .... heelemaal raar .... net of je dan er heelemaal niet meer bijhoorde en iedereen je aankeek. En dat was ook zoo, als je Woensdag-middag stilletjes eris op de speelplaats kwam.
Had-ie nou niks vergeten?.... Nee .... z'n griffels waren geslepen .... Z'n handen schoon ? Critisch .bekeek-ie de slappe, witte pootjes, met blauwe aartjes in de dunne, bleeke palmen en buitenop wat bruiner, met heel-kleine, glanzende haartjes. « Gelukkig schoon » zuchtte hij en likte een beetje loodgrijs griffelslijpsel er met z'n tongetje af... . Alles was in orde .... maar dat veranderde niks .... dat veranderde heelemaal niks aan 't vreeselijke, dat komen moest, 't woord, dat hij niet zeggen mocht en waarover hij zou moeten praten in de volle klas .... voor alle jongens en den meester.
En de jongens plaagden 'm toch al zoo .... en de meester .... had-ie 'm niet laatst hooren brommen, toen-ie vrij-vroeg voor den jaartijd van z'n grootvader .... « dat joden-gezanik altijd ....» Zeker, hij had 't gehoord, maar wkt duidelijk. Maar thuis had-ie 't toch niet verteld, want vader schreef altoos briefjes aan den bovenmeester, als 'r 'n jongen « Jood» had



gezegd of «smaus». En bovenmeester, als-ie t gelezen had, zei «goed» en dat-ie 't verbiejen zou, en hij-zelf dreigde daar dan alvast mee.... «wacht maar .... bovenmeester zal-je wel.» Maar later kwam die jongen dan en zei .... «nou lékker .... bo'meester hêt toch niks 'zeid . . . .» en dan weer derachter .... * smausie.»
Nou praatte-die er maar niet meer over en vast niet over dat van den meester .... Hij had zoo 't land aan die briefjes van vader en hij benijdde t de andere jongens, dat zij nooit een briefje meekregen, dat met hen alles altijd gewoon was.
Toen-ie 't laatste briefje bracht, had de bovenmeester in 'n kring van allemaal meesters en juffrouwen gestaan .... en hij had 't gelezen en toen gelachen en 't de juffrouw van de eerste gegeven. Die had toen, zoo door d'r bril, naar 'm gekeken en boos gezegd.. «je moet niet altijd zoo klikken, jongen.»
Dat-ie van z'n vader 't zeggen moést.... als ze m «Jood» scholden, had-ie niet durven vertellen.... maar hij was nijdig geweest op die juffrouw uit de eerste .... dat was geen klikken vond-ie .... en vechten mocht-ie niet voor z'n vader.
O, waarom, dacht 't jongetje.... moest hij toch altijd anders zijn dan de anderen .... nooit gewoon Dan weer dit en dan weer dat. Allemaal dingen, waar-ie niets van begreep .... en vader, die maar zei,
dat 't moést, omdat God 't gebojen had aan alle
Joden en hij nou eenmaal een Jood was .... Hij was



heel wat liever géén Jood geweest .... en God had makkelijk gebiejen, die zat maar lekkertjes in de hemel en was niet op school en dan nog maar in de derde en heelemaal niet sterk om te vechten .... och hij mocht niet vechten .... maar hij durfde 't eigenlijk ook niet.
Wat moest-ie nou, met die nieuwe narigheid, weer beginnen. O, had-ie toch maar niets voorgelezen, 't boekje niet thuis laten kijken. Maar hij was 'r toch zoo gelukkig en zoo trotsch om geweest....
Stil stond-ie, heelemaal onopgemerkt, in 'n hoekje van de drukke kindervolle speelplaats, z'n ruggetje geleund tegen den hoogen stoep-zijkant en de oogen peinzend voor zich uit, ging hij na, hoe dit nieuwe verdriet nu weer óver hem gekomen was ....
Thuis had-ie voorgelezen, 't mooie verhaal-lesje uit z'n splinternieuw geschiedenisleesboek, dat-ie voor 't eerst had mogen mee-nemen. 't Eerste lesje had meester opgegeven .... vooraf thuis in-je-zelf en dan ieder 'n stukje op school, als in de gewone leesles, maar dit eerst thuis, omdat 't zoo moeilijk was. Wat was dat een veel mooier verhaal, dat van de Friezenen-Batavieren, dan al die lesjes van Toon, die z'n tol had weggemaakt, en Sabientje die boven-op 'n mandje met kersen was gaan zitten .... of nee, dat was toch wel aardig geweest. Maar 't haalde niet bij de Friezen-en-Batavieren .... want dat was immers écht gebeurd ....



Hij had 't moeder en Mietje voorgelezen — wat las-ie al flink, vond moeder — en vader had óók geluisterd ... . En toen, juist toen-ie las dat die Friezen en Batavieren zulke ongelukkige menschen waren, omdat ze God en Jezus nog niet kenden .... wat was vader toen ineenen opgebulderd.... En wat was-ie
geschrokken Vader had 'm 't boekje uit z'n handen
gerukt om te kijken zei-die, of dat er stond .... en toen was-ie gaan heen-en-weer loopen en had altijd maar gesproken in-zichzelf, dat 't jongetje, doodsbang, zich niet had durven verroeren. Vader had toen dadelijk alweer 'n briefje willen schrijven, maar dat was gelukkig toch niet gebeurd .... Wel had vader m bij zich geroepen en gezegd .... dat-ie dat wóórd.... vader had 't niet genoemd, 't alleen aangewezen met
den vinger dat-ie dat ééne woord niet zeggen
mocht.... nóóit zeggen mocht, hij niet en geen enkele Jood.
Het was de naam Jezus ....
Hij had tevoren niet geweten, wat dat was, er niet eens over gedacht.... omdat-ie immers dat van de beestenvellen en de uitgeholde boomstammen en t schieten met pijlen veel aardiger vond dan die dingen van God, waar-ie nooit dan verdriet van had. Maar toen vader 't zoo zei, had dat woord 'm bang gemaakt , was-ie gaan huilen .... vond-ie die vijf letters
griezelig en hij had nu de vaste overtuiging 
dat als-ie 't zei, 't wagen durfde tóch .... dan zou er



wel stellig iets heel vreeselijks met 'm gebeuren .... dan zou er misschien wel 'n hand te voorschijn komen op den witten muur in de klas, tusschen de kaartvan-Nederland en de scheurkalender, juist vlak voor z'n oogen en die hand zou daar akelige woorden neerschrijven, zooals eenmaal bij dien slechten, dronken koning, waar 'm de Rebbe van had verteld op 't Joodsche school en waar-ie toen zoo akelig van had gedroomd .... Nee .... nee .... hij durfde niet.... God wou 't niet, had vader gezegd .... God zou 't zien en hooren.... en 'm straffen .... God strafte immers altijd en alles ....
't Jongetje zuchtte.
Meester liet altijd lezen op de rij af; hij zou vandaag de vierde beurt krijgen. De vorige maal waren
ze bij Dirk Willems gebleven na Jaap Scholten....
en Kees de Boer en Niek van Roojen kwam
hij... . En hoe-ie 't nou uitrekende .... 't was uit te rekenen, omdat meester bijna altijd iedereen tot 'n nieuwe-regel liet lezen.... dat vreeselijke woord .... dat woord, dat hij niet zeggen mocht.... hij alleen niet .... dat woord zou in zijn leesbeurt komen. Als Niek van Roojen 't zei, als Wim de Vries, de jongen na hem, 't zei, dan gebeurde er niets .... zij waren geen Joden, zij mochten zeggen, wat ze wilden alleen .... als hij ... . 't zei ... . o dan ....
't Jongetje rilde ....
Maar dan dacht hij weer, dat hij ook dat andere



nooit zou durven .... 't bekennen in de klas, ik mag dat woord niet zeggen.... dat bekennen, waar ze allemaal bij waren.
Z'n buik beef-bonsde aanhoudend en z'n handen waren kil-klam van angst. Rond hem, die stilletjes en verloren daar stond, joelden de kinderen op de volle speelplaats en daarachter was de kleine, zonnige wei met 't bruine paardje .... dat lustige, gelukkig dier — en voor hem de rood-bruine school met gele deuren, die zóó zouden opengaan.
Wat duurde dat anders lang vandaag.
Kijk, daar was meester Bom alweer voor 't raam van de zesde en dat dee 't jongetje even terug denken aan 't gevalletje van straks, dat van Gijs van Roojen met den vlinder. Zou Gijs nu straks straf krijgen meester Bom was zeker 'n aardige meester.... hij keek altijd vrindelijk en na twaalven floot-ie in de gangen .... en wat was-ie dik in z'n grijze vest met de bungelende gouën ketting. De kleine juffrouw van de tweede knipte dorre blaadjes tusschen haar planten in roode bloempotjes vandaan .... ze kwam er maar juist met haar hoofd boven uit. «Mooi haar heeft ze» prees 't jongetje in gedachten.... «of zou 't een bandeau zijn, net als van moeder....» O, daar was nu ook z'n eigen meester al.... «Zure Klaas» noemden ze 'm wel-'ns. Zou-die écht Klaas heeten .. . . ? Ach-wel-nee .... welke meester heet-er nou Klaas Hups.... met 'n vaartje.... spleten zich nu in-
7



eenen de dubbele deuren, klapten naar weerskanten open ....
De kinderen snelden, op roep van bovenmeester met z'n grijze baardje ieder naar z'n eigen ingang, wipten, klompen snel uitgeschopt en in-de-hand-mee de schoongeboende stoeptreedjes op en de koele, schemerige gangen in.
Traag slofte 't jongetje achter hen aan. In z'n handjes hield-ie z'n mooie griffels in houten doos en 't dunne geschiedenis-leesboekje met dat vreeselijke woord binnen-in. En z'n hartje was zwaar.
Als hij dan, even later, in z'n bank zat, had-ie plotseling 't vreemde gevoel, of-ie nu voorgoed in de
school zou moeten blijven of 't nooit meer twaalf
uur zou worden en hij nooit meer de speelplaats en 't bruine paardje in de wei zou terugzien.
Meester tikte met z'n stokje op de voorste bank en kuchte. «Handen mooi» beval hij. 't Was 't jongetje, of hij nog geweldiger er uitzag dan anders en gedurig keek naar hem. Nu goed oppassen, nam hij zich voor, en hij zette z'n schrale lichaampje rechtop in de bank, legde z'n gezicht in 'n plooi van opgewekte belangstelling.
Meester zei immers altijd dat-ie zoo suf keek — en hij wilde nu niets doen, dat den mageren man vóór de klas onbehaaglijk kon stemmen.
Als ze nu allen stil zaten, handen gevouwen tegen den bankrand, oogen in frissche vroeg-morgen aan-



dacht naar 't schoon gesponsde bord, waar nog enkele zwart-natte slierten vlekten tusschen 't grijze opgedroogde , begon de meester met z'n monotone dreunstem de lijst voor te lezen, van wie 'r waren en wie niet, de meisjes eerst en de jongens dan. Hoorde je je naam, dan hadt-je te zeggen «ja, meester» en wie dat verzuimde kreeg 'n afkeuring. Zoo n afkeuring was gauw verdiend en twee ervan beduidden schoolblijven.
Maar van 't jongetje, dat zoo braaf zich had voorgenomen flink te zijn en op te letten, dwaalde onder 't klinken der eerste namen over de stille, gedresseerde klasse van meester, die orde heeft, de aandacht al af naar den witten muurplek, tusschen de
kaart van Nederland en den scheurkalender waar
hij nu zéker wist, dat, als hij dat woord zei, dien vreeselijken naam, de hand zou te voorschijn komen zooals eens op 't feest van dien dronken, slechten koning
achj de naam van dien vorst was 'm ontschoten —
en 'r griezelige dingen neerschrijven. Alleen als hij 't zei. En dat gaf 'm de beklemmende sensatie, dat God nu uit de hoogte van den hemel zat te kijken.... naar hem alleen, en scherp te luisteren, wat hij zeggen zou ....
De andere jongens mochten zeggen wat ze wouën. En ze mochten ook doèn wat ze wouen buiten-school, en ze mochten éten wat ze wouen. Hij niet.... hij was anders dan zij.... anders in alles. Hij droeg wel



kleeren als zij .... ging wel op dezelfde school.... speelde ook wel met hen .... maar hij was toch anders. Thuis spraken z'n vader en moeder 'n andere taal, de taal, waarin hij z'n gebeden zei.... de voeten aaneen, en 't gezicht naar 't Oosten .... juist naar 't Oosten. Tusschen hemd-en-kieltje droeg hij 't vierhoekig
kleedje van wit-en-zwart met de lange , gele draden 
't arbang-kanlous . ... en hij wist, dat droeg in de heele klas hij alleen.
Voor hem alleen waren er dagen, dat-ie niet eten mocht, en niet drinken, 't heele etmaal. En hij vroeg zich af of 't om dit-alles was, dat de jongens eigenlijk liever niet met 'm speelden .... en hij dacht van wèl, begreep alleen maar niet, waarom God den een allerlei dingen verbood, die 'n ander gerust mocht doen, 1 en waarom hij dan juist een Jood moest zijn, die niets j mocht. O, en hij was zoo innig graag een van de anderen geweest.... niets meer dan 'n gewone jongen in de klas, als Niek en Jaap, op wie niemand lette, die gewoon meespeelden — en als ze vochten, was 't om knikkers of een peer, niet om dat akelige schelden — die geen briefjes meebrachten, geen andere feestdagen hadden, op Zondag spelen mochten wat ze wouën.... wie niet dit en dat verboden was te eten, zooals hem.
En hij stelde 't zich nu zóó voor dat God 'n meester was, die de heele klas met rust liet en, valsch, één enkelen jongen altijd maar zat op z'n vingers te kijken \



en die jongen was hij. Tranen van zelfbeklag kwamen 'm in de oogen wellen .... en van mistroostigheid, omdat-ie d'r maar niets van begreep. En wat had-ie d'r toch al 'n keeren over nagedacht, 's nachts in z'n bed, — waarom hij toch in alles zoo anders moest wezen. Zei vader niet, dat 'n mensch blij moest zijn, als-ie 'n Jood was? 'n Mensch misschien .... maar 'n jongen !
Z'n buurman in de bank stootte 'm aan.... «Jai» zei-die .... «de meester roept je ....»
Onthutst keek-ie op, zag de strenge oogen van meester vlak op zich gericht. Gewild-langzaam, daardoor immers indrukwekkend, herzei de meester z'n naam, hoonde erachter.... «O, zat jij weer te suffen .... Piet van Leeuwen, teeken 'm op voor een afkeuring.»
« Ja, meester» zei Piet, gretig, blij, dat hij vandaag opschrijven mocht, haalde haastig z'n lei uit, kletterde die neer op 't plat van z'n bank, zocht 'n griffel uit z'n koker. De meester was weer terug in z'n vorige houding — beide handen gesteund op de voorste bank en 't hoofd gebogen over de lijst en hij dreunde de rest van de namen af.
't Jongetje keek terwijl naar Piet van Leeuwen .... wat had-ie nou 'n bereddering omdat-ie mocht opschrijven .... kijk 'm nou 's . ... eerst trok-ie lijntjes, rechte en dwarsche.. . . zeker voor alle namen 'n hokkie maken.... als-ie véél op te schrijven kreeg, was-ie lekker .... Maar daar verbood 'm de meester ....:



« kom Piet, vlug-an wat, niet zoo'n omhaal ....»«Lekker » kneuterde 't jongetje «nou hij ook eris 
die groote Piet.... o zoo .... die praatjes-Piet.... voor den meester toch maar bang.... maar wat bang . ...»
De lijst was afgelezen en weer begon z'n buik
te bonsbeven, z'n handen te sidderen, kil-klam ineenen weer. Want nu was 'r niets meer, geen lijst-oplezen, dat hij nu waarnam te voren gevoeld te hebben als n dammetje tusschen zich-zelf en 't vreeselijke, dat in aantocht was, en nu wel dadelijk komen zou.
En z'n eerste afkeuring had-ie ook al beet en
de meester had alweer gezegd .... « o .... zit jij te suffen.»
"Werd 'r geen schoolgeld opgehaald? Ach nee, t was immers Dinsdag .... Kwam 'r vandaag geen één
te laat? Hè als nou eris ineenen de deur openging
en die dikke meneer van de commissie kwam, die laatst zoo vrindelijk tegen 'm was geweest.... dan was 't meteen uit met leeren.... omdat die meneer altoos maar vertellen en babbelen wou en dan mochten
ze zingen, wat ze wouën en overhard lachen 
en de meester stond in 'n hoekie en keek zuur .... 't Jongetje glimlachte bij de herinnering .... en dat-ie de laatste keer tusschen die-meneer-z'n-knieën had gestaan voor de klas.... en 'm juist in z'n kleine oogjes had gekeken, achter z'n glimmende gouën bril.... kwam-ie nou maar weer. Maar er gebeurde



niets.... en de deur, waar 't jongetje verlangend z'n oogen op had, bleef gesloten.
In de klas werd nu een beetje geroezemoesd, voorgebabbeld over dat heerlijk-interessante verhaal van de Friezen-en-Batavieren. De meester met langzame, afgemeten bewegingen van saai-suffen schoolvos ging naar de ramen en liet, om de te gul binnenstroomende zon, de gordijnen zakken. Ratelend kletterden ze, een voor een, naar beneden, sloten de vroolijke zon buiten, namen 't blijë gouden licht weg. En dat dee 't jongetje nog bedroefder worden, z'n hartje nog zwaarder van beklemming. Want nu was de klas heelemaal 'n gevangenis, bond niets hem meer aan 't blije buiten, met 't paardje in de zonnige wei, met de lichte straten, waar nu de groote menschen liepen te wandelen, of 'r geen school was.
Wat leek 't nu duister hier binnen die gesloten gordijnen en wat kil ook voelde ineenen die schaduw, na de warme kieteling der zon. Hij huiverde erin. 't Blad van z'n bank, zoo even glanzend bruin in 't licht, was nu koud-blauwig overschaduwd met enkele matte, koele glimplekken en de inkt in z'n potje, waarin tevoren een lichtje als 'n sterretje had getinteld, dof zwart en groezel.
De meester was weer voor de klasse terug en beval op z'n kortaffe manier, met z'n droge stem: «stilte — boeken vóór....»
Blij-haastig legden ze nu allemaal 't nieuwe boekje



open, dat aan den witten binnenkant van z'n omslag smalle randjes liet zien van 't versche, nog-zindelijke, bruine kaft en ze leien de vinger of 'n stompen griffel — 'n scherpe mocht niet, om 't doorkrassen — braaf bij den beginregel, of braver nog, bij 't opschrift van vette letters.
O waarom, dacht 't jongetje weer, waren ze nu allemaal zoo blij .... en hij alleen zoo bang, zoo droevig .... Ach, 't was alles om dat woord .... om dat ééne vreeselijke woord.... Had de meneer, die 't boekje maakte, 'r dat toch maar uitgelaten. Hij keek de vier rijen af, met de kinderen twee aan twee in de bruine banken .... en 't befilosofeeren, dat al die open boekjes er net 't zelfde lagen, en er net 't zelfde uitzagen, leidde z'n gedachtetjes weer 'n oogenblik af.
Maar dan ving 'm ineenen de stilte. Wat was 't stil geworden. Viel 'r niets te verbieden ?
Zouden ze nu beginnen?
Kil zweet omparelde z'n neusje en z'n buik bonsde zoo pijnlijk nu, dat 't 'm even op 't denkbeeld bracht, te vragen, of hij zich mocht verwijderen. En dan wegblijven .... tot 't lesje uit was. Doch onder 't eerste bedenken voelde hij al wel, dat 't immers maar looze fantasie was, leege blijmakerij van zich-zelf. 't Ging immers niet. Vast-al niet, omdat je nooit mocht, 't
eerste uur .... en dan hij, die al 'n afkeuring had 
en als je wat lang wegbleef, kwam de meester kijken.



En hij was zich half-bewust, dat-ie 't alleen had gedacht, om zich even te kunnen kneuteren in de voorstelling van de mogelijkheid .... vooraf al wetend: er was geen kans ....
De meester humde, keek rond .... nam 't vettige, lang gebruikte namenschrift, vouwde 't naar binnenom open ....
«Jaap Scholten.»
Die begon, met blije, frissche stem, verheugd om de eerste beurt van 't héél-nieuwe lesje ....
.... De eerste inwoners van ons land waren Maar de meester koud-coupeerde met afgemeten vraag «staat er niks boven?» en de jongen, onthutst, stopte, keek even rond, dan den meester aan, en her-begon, maar veel zachter, z'n stem nu plichtmatig en vreugdeloos ....
De Friezen en Batavieren .... De eerste inwoners van ons land ....
't Jongetje wees bij met stijf voorschuiven over de gladde bladzij van z'n spits, koud vingertopje.
Rond hem heen lag de klassestilte van gedresseerde oplettende kinderen. Koud-blauw schaduwden de witte wanden tusschen kaarten en prenten en boven-op de gele, gesloten kast stonden in net gelid de modelmaten-en-gewichten, naar grootte gerangschikt. En in de stilte las Jaap Scholten .... las maar door. Iedere keer als de trouw bij-wijzenden voorvinger van het jongetje één regel zakte, bonsde het benauwd op in



z'n buik, in z'n keel nu ook; rimpelde rillend z'n voorhoofdshuid te zamen. Wat las Jaap goed .... heelemaal zonder fouten.
't Jongetje, in z'n wanhoop dacht even aan bidden 
maar hij had, in den zin als hij 't nu behoefde; daarvan wèl gehoord .... doch 't niet geleerd.... Hij wist niet anders, dan de monotoon-opgedreunde, half gezongen Joodsche gebeden van allen-dag-weer-an, die hij niet begreep, omdat 'r, zelfs vertaald, allerlei rare, lange woorden in stonden, en waarin hij allerlei dingen te belijden kreeg, die hij heelemaal niet beleed. Bad-ie niet iederen morgen.... «en 'k dank U, Heer, dat Gij mij niet als vrouw deedt geboren worden ....» en toch was-ie eigenlijk veel liever 'n meisje geweest, omdat ze die meer met rust lieten op school. En Groote-Verzoendag .... vroeg-ie vergiffenis voor diefstal en moord — dingen, die hij toch heusch nooit gedaan had — en voor bloed-schande, waarvan hij maar niet wist, wat 't was, — óók zoo'n woord, dat je nooit hoorde —, zoodat hij na veel gepeins z'n denken maar had vastgezet op de overtuiging, dat 't beteekenen moest, iemand een bloedneus slaan of 'n gat-in-z'n-kop .... en dat had-ie nou wel's willen doen, maar toch nóóit gedaan.... En mistroostig bedacht hij, dat hij ook maar weer alleen mocht bidden, wat 'r in de boeken stond — niet als de anderen, die zeiën «heere dank, voor spijs en drank» leuk, net als 'n rijmpje —, en hij vreesde, dat God z'n vragen



om géén of 'n andere leesbeurt veel te gemeenzaam zou vinden en 'm kwalijk nemen.
Nee .... nee er was niets meer aan te doen.
Straks zou 't gebeuren .... zou hij ineenen komen te hokken voor dat woord, dien vreeselijken naam en moeten bekennen.... «meester, dat woord mag 'k niet zeggen.» Wat zouën ze 'm dan allemaal aankijken, de heele klas de meester 
«Waarom niet?» zou-die dan vragen. En hij dan weer, want zóó was immers vaders bevel: «omdat 'k 'n Jood ben, meester ....»
Daar kwam nu ook 't verdriet bij van z'n kleine, povere ijdelheid z'n leesbeurt bedorven, z'n leesbeurt, waarop-ie zich gewoonlijk den dag te voren al verheugde.... omdat-ie zoo mooi las en daarvoor wel's 'n pluimpje kreeg van den meester. Ach, het was z'n vreugde, dat enkele tevredenheids-woordje, dat 'm voor 'n momentje zich de meerdere dee voelen van de anderen. Dat was nu ook weg....
Hevig schrok hij op. Niek van Roojen had al gelezen .... Onder 't gespannen kijken van den jongen krabbelde de meester wat in z'n cahier en dat gaf meteen 'n heel licht gedruisch van even-verademen, hoofd-wenden, verzitten-gaan in de bank. Uit een andere klasse dreunde 'n lijzig-gerekt.... do....
re mi.... droomerig in de stilte .... en ook sloeg
'r 'n deur open, ergens achter op de gang, luid schreien verscheurde even de schoolrust.... klompen-



gekletter op de steenen .... slag van de buiten deur.... «zeker een weggestuurd,» dacht 't jongetje.
En dan noemde de meester z'n naam .... en een moment duizel-draaide alles rond hem henen schenen de banken schemerig te verzinken.... en hijzelf ook .... wèg .... wèg ....
Maar dat duurde kort en plichtmatig ving hij aan, z'n stem schor-hokkend:
«Omstreeks dien tijd kwamen er predikers in ons land .... vrome mannen ....
Do .... re mi dreunde 't uit de gang ....
Zacht verbibberde z'n stem tot onhoorbaar gefluister 
« Luider » straf-beval de meester ....
.... Die medelijden hadden met de ongelukkigen, welke God en ....
Daar was 't woord.... de naam, de vreeselijke dien hij te schuwen had, dien vader niet eens had gezégd, alleen aangewezen met dreigenden vinger.
't Jongetje lichtte, den vinger nog plichtmatig op z'n blaadje, 't hoofd op en zag met groote hulpvragende oogen den meester aan ....
« Nou» ongeduldigde die .... staat 'r niks verder ? » En schor-stamelde z'n stemmetje, nauw-hoorbaar alleen, omdat 't zoo heel stil was in de klas....
«Dat woord niet, meester.... dat woord mag ik niet zeggen.»
En hij zag, hoe de meester, na 'n verbaasd-vragend .... « wat mag jij niet zeggen?» .... in z'n boekje



terugkeek en 't woord zag.... en dat alle kinderen keken.... en 't zagen.... En 'r kwam gedruisch, zich vervastend tot gefluister.... waarin-ie overal rond zich heen dat woord hoorde, dien naam, dien hij-alleen niet zeggen mocht.... en achter hem was gefluister: «hij mag 't niet zeggen, omdat-ie 'n Jood is....» en hij voelde in dat alles — in die verbazing van allemaal den huiver voor 't vreemde, dat hij deê 't vreemde, dat hij was.... En de meester zei óók wat, kort-koud, maar dat hoorde hij niet.
Want toen viel dat arme, gemartelde ventje met z'n hoofd neer op de bank.... en hij snikte snikte, omdat hij zoo anders moest zijn dan de anderen en maar niet kon begrijpen waarom.



JUULTJE.
Theo van Erp wachtte. In de lange, leege vestibule, die resonneerde onder z'n stevigen jongensstap, liep hij ongeduldig op en neer, terwijl z'n zusje voor de kapstokken-rij stond en zich correct, zonder haast, kleedde. Ze deed 'r licht schortje van batist-en-kant af, dat met de snel-saamgeknoopte banden aan den kapstok kwam te hangen, tusschen nog enkele van die ijle, lichtblauwe of witte dingetjes, en ze trok 'n lichtgrijs manteltje aan, dat ze met korte, handige rukjes van 'r fijne vingertjes rechtschikte over de jurk met haast-lange rok van dezelfde stof. En 'r handschoenen knoopte ze, na 't hoed-opzetten, keurigjes toe, wipte dan vlug de dichtsbije openstaande klassedeur in, dat de lichtblonde, veerkrachtige krullen op 'r rug even ervan opsprongen, nam 'n boekenpakje van de voorste hank en zei, met 'n blik op haar broer:
« Ga je mee ?»



«As je blieft,» zei Theo, «'k Heb lang genoeg op je gewacht.»
Ze gingen nooit samen naar huis, Nelly altijd met de enkele meisjes; die in haar klasse zich tot 'n afzonderlijk groepje gevormd hadden en Theo met z'n vrienden.
Maar 's middags thuis, na de koffie, had Nel 't hem gevraagd:
«Zeg The, wacht je even op me, om vier uur. 'k Heb je wat te zeggen.»
Bevreemd had 't 'm niet, maar wel was hij zeer onaangenaam erdoor gestemd geworden. Er was weinig sympathie tusschen hen-beiden , doch Nelly beïnvloedde hem sterk, door 'r zooveel steviger aard en verder ontwikkelden wil, ondanks hun leeftijd-verschil van maar 'n jaar, en Theo, haar invloed op hem instinctmatig duchtend, onderging dien toch. Hij wist, wat ze nu weer had en ofschoon hij stellig zich voorgenomen had, niet toe te geven, zag hij toch, wat trage jongen, tegen de woorden-worsteling op.
Ze liepen zwijgend de gang door, Theo's klinkende jongenstred schuchter begeleid van Nelly's bescheiden stapgeluidjes, langs de openstaande deuren van de klassen aan weerszijden der breede marmergang, waar vreemd-doodsch in 't door de neergelaten grijslinnen gordijnen binnenzevende licht de verlaten bankenrijen stonden, dan door de statig-zware hoofddeur, die met 'n bom achter ze dichtviel en over 't ruime plein,



waar de kastanjes in schraal vroeg-voorjaarsch middagzonnetje knop te zetten stonden, de straat op.
Nu Nelly nog altijd niets zei, met 'n stroef gezicht bleef naast hem loopen, vroeg Theo 't zelf maar, geërgerd om haar zwijgen, kort-korzel:
«Nou, wat had-je?» en met ongeduldig vingerknippen dadelijk erachter .... « Zeg 't nou , asjeblieft, maar ineens....»
«Je weet 1t immers zelf wel» zei 't zusje, koel-bedaard, «ik heb er alléén niet eerder met je over gepraat, omdat.... nou ja .... jongens hebben altijd van
die kuurtjes .... maar 't moet nou maar 's uit wezen 
zeg Thé» opdriftte haar stem, «ze plagen d'r mij mee, ze lachen me derom uit.... Til Wessels heeft je gisteravond weer gezien met dat kind en je weèt, hoe Til is .... vanmorgen in de klas zanikten ze allemaal weer.... je hebt toch in zoo lang niet met 'r geloopen, .... 'k dacht dat 't uit was.»
«Heelemaal niet» antwoordde Theo, z'n boeken aan langen riem speelsch klappend tegen z'n eene been.... «Juul is ziek geweest.... ze is pas weer beter.... Weet-je wat Nel, zeg tegen Til Wessels, dat ze naar de pomp kan loopen en bemoei jij je asjeblieft met je eigen zaken.»
Hij dacht dat nu luchtig-weg, maar ferm-meteen gezegd en Nel er duchtig mee afgebluft te hebben en zegevierend zag hij haar aan.
Voor z'n zestien jaren was hij groot en stevig met



in z'n frisch blank-en-rood jongensgezicht zachte grijsblauwe oogen. 'n Gewone, pretentielooze schooljongen, met wat slordigen pet achteloos achteruit-geschoven op z'n kortblond haar, in strakke blouse en kniebroek, de stevige kousenbeenen daar ferm stappend onderuit. Nelly geleek op 'm, maar haar nuffig-mooi gezichtje was fijner en haar oogen van 'n koel, hard blauw onder scherper-gelijnde brauwen. Ze voelde zich veel ouder en wereldwijzer vooral dan Theo, dien ze gewoon was te bedillen om z'n kleeren, z'n dassen en dikwijls inkt-bemorste handen.
«Je moet niet grof worden» zei ze in 'n eigenaardig nuffig-gereserveerd toontje van meisje dat haar overwicht voelt.... «en denk je soms dat 't mijn zaken niet zijn .... dat jij met zoo'n Jodin loopt.... Je lijkt wel mal.... of 'r niet genoeg anderen zijn . . . . » Theo antwoordde niet, begon zachtjes te fluiten, voortdurend speelsch-doend met z'n boeken en dat prikkelde Nel tot heftiger toon : « Kan-je geen antwoord
geven, zeg .... Ma is veel te goed, dat ze 't toelaat 
als Pa 'r nog was, .... als Bert niet weg was .... je zou eris wat zien!»
«En wat zou je zien? Ik ben geen klein kind.... geen jongetje van de bewaarschool.... vraag jij soms aan Bert of je met Joop Reeder mag wandelen in den maneschijn .... omdat-ie nou student is ... . en handschoentjes draagt!»
«En geèn Jood is» vulde Nel, vinnig-haastig, aan,
8



dan, reageerend op Theo's smalend « wandelen in den maneschijn » zei ze hoog: «En dat is ook heélemaal wat anders .... Ma en Bert weten 'r alles van .... als Joop candidaat is, volgend jaar, wordt 't publiek.... En Joop is ook heelemaal iemand van onzen stand . . . . »
«Stand .... stand protesteerde Theo, zich opwindend .... «op Juultje d'r stand is waarachtig niks aan te merken. Had Til Wessels daar soms óók wat op te zeggen; laat ze dan naar d'r vader kijken, die krentenweger . ... »
«Til is alweer in elk geval géén Jodin» hield Nelly vol, treiterig-taai .... «en 'r stand .... nou ja ... . zóó intiem ben 'k óók niet met 'r . . . . maar ze is in m'n klas.»
«En ze laat je afkijken» spotte Theo «en ze smokkelt voor je met repetitie .... en dan vraag je ze deris 'n keertje en dan is Til alweer lékker.»
Nel haalde de schouders op, schudde de opveerende, door 'n coquetten strik bijeengehouden krullen, en zweeg even. Dan begon ze weer, nu eigenwijs-bedaardjes, wat overredend, als 'n heelemaal-volwassen mensch:
«En wat denk je nou te doen, als je ouder ben Of denk je maar nooit over je toekomst?»
Verbaasd keek de jongen haar aan, antwoordde niet ....
«Wou je soms met Juul Jacobs gaan trouwen?» spotte Nel.



«En waarom niet?» kwam de jongen, heftig, geprikkeld door de ironie. Hij had er tot dusver nog nooit over gedacht.... «En waarom niet? Ja zeker, natuurlijk zal 'k met 'r trouwen, als we allebei eerst maar oud genoeg zijn.»
Nel barstte in 'n zenuwachtig spotlachje uit.
« Och jongen .... je ben mal.... je ben totaal mal» zei ze, met booze schouderschokjes Haar wangen hadden felle emotie-kleurtjes ....
«We moeten der maar niet meer over praten. Je moet 't zelf maar weten .... Nou zeg .... we zijn zóo thuis.... laat Ma asjeblieft niet zien, dat we op straat ....
Zwijgend, ontstemd allebei, liepen ze nu door de stille , deftige hoofdstraat van welvarende provinciestad tot hun huis, 'n massief-ouderwetsch huis met smalhooge, blank begordijnde ramen, wat naar achteren springend in den grijzen voorgevel en statig-soliede deur, achter dichte rij van nog kale olmen.
«Ik ga meteen even naar boven» zei Theo, op de stoep, «zeg je aan Ma, dat 'k dadelijk beneden kom ?»
«Je kon wel eerst even mee naar binnen gaan, goeien-middag-zeggen» vond Nel, terwijl de meid opendeed.
Maar Theo liep al, zonder verder te antwoorden, de smalle, wat duistere, zacht-belooperde gang door, holde de trap op en z'n kamertje binnen.



't Was 'n gewoon, rommelig jongenskamertje, met één raam aan de straat en daarvoor 'n met boeken en schoolrommel beladen tafel. Achter 'n schut z'n bed.
Theo gooide z'n boeken met 'n smak op 'n stoel, en viel dan zelf neer op 'n andere, voor de tafel bij 't raam. Hij moest nu even alleen-zijn, doen-bezinken wat er was besproken tusschen Nel en hem en daarover nadenken. Z'n hoofd steunde hij in beide handen en de wenkbrauwen fronsten samen boven z'n in 't jong gelaat verduisterde oogen .... Trouwen, had Nel gezegd .... ja, natuurlijk zou hij met Juultje trouwen .... dat kwam vanzelf immers.... als ze allebei groot waren en hij eigen-baas.... Hij had 't niemand gezegd , aan Nel niet.... aan Ma óók niet.... aan Bert natuurlijk niet.... dat hij Juultje zoo lief vond en zoo heel veel van haar hield en dat 't 'm niets kon schelen , dat ze 'n Jodinnetje was ....
Langzaam stond hij op, nam z'n boeken van de stoel, gespte de riem los, die ze bijeenhield en nam z'n Duitsche grammatica, lijvig schoolboek, tusschen de andere uit.
Weer zittend vouwde hij 't stevig-bruine kaft eraf en 'n vierkant stukje karton viel met klein tikgeluid op de tafel, 't Was een meisjeskopje, blijkbaar uit 'n grootere groep-foto geknipt. Hij legde 't in z'n handholte en bekeek 't. Dan streelde hij erover, teer-onhandig met z'n eene voorvinger.
Maar van beneden-buiten klonk ineens helder fluit-



geluid op en Theo, daarvan opschrikkend, herkende 't sein-melodietje van z'n klassevrienden. Uit 't raam kijkend, zag hij beneden in de straat twee van hen ook staan, die juist hadden gegroet met pet-afnemen Theo's moeder aan 't raam beneden, nu weer opwenkten naar hem «kom je?»
Theo knikte .... «ja dadelijk.» Vlug borg hij 't portret weer achter de boekenkaft, lei z'n grammatica tusschen de andere, die hij dan altezamen snel omsnoerde met den riem en boven op de kast zwaaide, zette haastig z'n pet op en naar beneden.
Nel zat in de zijkamer bij mama, bedaardjes met 'n handwerkje allebei, als Theo 't warme, half-duistere vertrek binnenkwam om even te groeten en te zeggen, dat hij weer heenging meteen.
«Zul-je 't niet te laat maken, Thé?» vroeg z'n moeder, zacht en met 'n licht verwijt in 'r toon.... «we zien je tegenwoordig haast niet.... en 't is toch al vroeg donker. Wat heb je er dan nog aan?»
Theo kleurde en z'n blik, onwillekeurig, schichtigde naar Nelly.
«Dat weet broertje wel, hè?,» spotte die. Op de wangen had ze nog felle kleurtjes van doorgemaakte emotie.
De jongen, verlangend weg te komen, reageerde niet.
«Nou ma» zei hij, na even zwijgen van alle drie, « dan ga 'k maar, ze wachten op me, buiten . ... »



en was gauw de kamer en even later de huisdeur uit.
«Wat had Nel vanmiddag, zeg» vroeg Ru Reeder, snel-nieuwsgierig, zoodra Theo zich bij hen gevoegd had.
«Och niks» antwoordde hij, onwillig, geërgerd,
omdat-ie, zoo gauw, geen leugentje klaar-had.
«Ja, wat was er?» kwam nu de ander ook. «Jelui ging zoo deftig samen naar huis.»
Door de breede, schemerige straat, tusschen de deftige huizen, rustig-massief achter rij van stoerstatige boomen, liepen ze verder, als vanzelfden weikant uit. Ru kischte tegen 'n vuilen, ruigharigen straathond, die, oogen oploerend uit gebogen kop, dichter bijsloop, z'n beenen besnuffelde en de anderen keken ernaar, maar zonder belangstelling. Voor hen uit was de lucht kleurig van 'n fijn en rozig paars, waar de zon was verzonken en de wind, koeltjes, kwam door de kale boomentakken ritselen, waar 't druk kwetterde van luidruchtige musschen.
« Was 't over Juul, zèg ?» vroeg weer Ru.
Theo knikte, stug-bevestigend.
«Jezis» verontwaardigde Ru, «wat 'n bemoeial.... 'k wou niet graag, dat 'k zoo'n zusje had.»
«Nou ja» kwam de ander.... «jij heb nou eenmaal wat tégen Nel .... dat kan je niet rekenen. Vroeger kon je geen kwaad van d'r hooren, maar nou je 'n blauwtje bij d'r heb geloopen . . ..»
Ru coupeerde z'n voortgaan met ongeduldig schou-



derbewegen en de ander, na even zwijgen, begon dan tegen Thé, gemoedelijk-overtuigend:
«Zeg Thé.... je moet me niet kwalijk nemen hoor.... nee, zeg.... ik heb natuurlijk niks tegen Juultje .... maar wat vin-je d'r nou eigenlijk an, met d'r .... z'is heelemaal niet in onze clubs en zoo, en je wordt 'r wèl op angekeke hoor, g'loof me maar, op school en overal, dat je met 'n Jodinnetje loopt.»
«Nou ja» verdedigde Ru zwakjes.... «maar 't is in elk geval z'n eigen zaak. Nel kon zich d'r buiten houen.»
«Dat zeg ik 'r óók» barstte Theo nu los.... 't Is waarachtig of 'k 'n jongetje van de bewaarschool ben. .... En altijd dat gezanik .... over me boeken.... me dassen .... 't Gaat 'r immers allemaal geen bliksem an . . . .»
Even schrikkend van z'n eigen ongewone ruwheid, zweeg-ie weer, stapte stil door, 't hoofd naar beneden.
«Maak 't kf met Juul» raadde F rans, wijs . . . . « wat kan 't jou schelen, dan ben je van alles af. . . . we hebben toch genoeg leuke meisjes op school .... dan is Nel tevreden en je héb 'r veel meer an. Kan t je nou zooveel schelen, dat Jodinnetje?»
Tranen brandden naar boven achter Theo's oogleden, en meteen voelde hij felle woede tegen Frans, die dat daar zoo minachtend-kalmpjes zei. Maar z'n toorn bedwong hij en van z'n teer voelen voor Juultje kon z'n jonge schuchterheid niet getuigen.



«'t Kan 'm natuurlijk schelen» antwoordde Ru voor hem .... « nee zeg, ik zou 't niet begonnen zijn, maar als je nou eenmaal.... Wat zei Nel eigenlijk ?»
«Dat ze d'r uitlachten op school.... d'r ermee plaagden .... Til Wessels nog wèl .... en allemaal van dat gezanik.»
Z'n stem was schor-toornig, lam vond-ie 't, nou alweer erover te moeten praten.
«Je hebt zeker met 'r afgesproken voor straks ....?» raadde Frans.
«Ja . . . . ze is pas ziek geweest. Nou moet ze veel wandelen .... dan stuurt d'r ma haar met die ouwe Kee van hen.... die weet 'r alles van en die laat 'r dan alleen gaan ....
«Met 'n mèid» spotte Frans «waarom gaat ze niet met 'n vriendinnetje?»
«Die heeft ze immers niet» antwoordde hij, bitter en heftig .... «zij gaat niet om met die minne Jodenkinderen hier .... en hoe de anderen zijn, dat weetje 
Til Wessels en Greet en die lieve Nel....»
Ze waren nu de stad uit en 'n eind al den landweg ingewandeld. Duisternis kwam langzaam aanzweven over de weiden .... in de verte pinkelden bleekjes, in breeden omzwaai, de lichten langs den spoordijk, flauw-geel in 't nog niet gansch verscheiden daglicht. Van héél uit de verte, waar avondrood al ontluisterd was tot onbestemd-getinte luchtvegen, kwam 'n trein aan .... fluitend zwak-hoorbaar maar scherp-schel . . . .;



in de stilte aannaderde snel 't ratel-bonzend geluid, doorknarst van gril wielgeknerp, waar de baan bochtte....
'n Enkele vroege koe bevolkte 't grasland rondomme , eenzaam in de wijdte. Koel woei de wind aan.
«Willen we maar naar huis gaan ....?» stelde Ru voor .... «'t is zóó etenstijd .... 't Binnenpad dan door terug ?»
Langzaam, zacht fluitend, keerden ze huiswaarts.
II.
Op 't ijs, den winter tevoren, hadden ze mekaar ontmoet. Die winter was heel laat gekomen, na veel gekwakkel van trieste regen en huiver-gure windvlagen, afgewisseld door schaarsche buien van vooze, snel versmolten en vermodderde sneeuw.
Maar ineenen, toen 'r niemand meer op hoopte, wijl 't al naar de tweede Februarihelft liep, hadden 'n paar etmalen van kraakhard vriezen de breede tochten en vaarten om 't stadje 'n effen en soliede vloertje gegeven van hard en blinkend ijs en daarboven stond maar dag-aan-dag de blije winterzon te pralen in 'n wijd-open hemel van strak en feestelijk blauw. De hoofdtocht, de breede, die diep rechtlijnde 't land in, tot waar de stompe-toren van dichtbij boerendorp stoer knoestte tegen de lucht en veel verder nog, de zijtochten, die de weiden met hun schubbig-wit bekorste plassen regelmatig verkavelden, ze waren ge-



durig vol van krielend volk, dat zwaaizwierde vaardig langs wit-zeilen koek-en-zoopie tentjes met den kleurigen tooi van lustige driekleurvlaggetjes.
Theo was 'n goed rijder en hij dee 't graag, 't Lenig uitslaan van z'n krachtige, jonge beenen, met koen vooruitgeworpen borst, 't voortbewegen zonder merkbare inspanning vond hij 'n heerlijke beweging, aantrekkelijker dan veel andere sport, dan 't suf en machinaal fietstrappen, dan roeien zelfs ....
Je voélde je er krachtig in worden en wat prikkelde niet de stille worstel tegen in schijn flauwen, maar op den duur vermoeienden wind.
En hij was dan ook 's morgens gewoonlijk een der eersten.
Dan liep hij, als in 't warm-donkere huis achter de gesloten gordijnen de anderen nog sliepen, soms voor zonsopgang de straat al af, tusschen de deftige, gesloten huizen, naar de hoofdtocht, stil-blij neuriend in zich-zelf, omdat hij zich zoo jong-krachtig voelde, warm levend in de grijze vroeg-morgen-kou, de schaatsen slingerend in de hand, dat de houten zolen zachtjes klepperden tegeneen.
De tocht lag dan nog, leeg en grauw, triest-eenzaam tusschen de sombere landen, waarop de donkerte nog neerlag van nauw-geleden winternacht en de dorpen rondomme dommelden. Maar Theo wist, dat gauw de zon komen en 't al verfeestelijken zou. 't Eerst kwamen de vale, koude, kleurvegen in 't Oosten, als doorge-



sleten plekken in somberen voorhang, die 't rijke, pralende verborgen houdt.... Maar spoedig werd 't dan levender van heldere rozenroode tinten, kleur, die heengloeide over de bevrozen plassen, met 't in plotsen, straffen greep gevangen gras, dat in sprietjes en bosjes benauwd boven de witte korst uitpiepte. Naarmate de zonnekomst naderde, kwamen die rozige gloeiplekken de tocht dichterbij, tot ook daar op 't breede, somber-grijze ijsvlak roode afschampen gloorden. En eindelijk dan kwam de zon-zelf en haar eerste zuivere stralen doorguldden 't wijkend rood, gaven ineens alles rondomme 'n dagblij aspect, feest van licht, waarin plots nieuwgeboren waren torens van dorpen rondomme tegen bleek-blauwe lucht, waaraan de laatste sterren wegschuchterden.
Zoo'n ochtend was 't, dat Theo Juultje ontmoet had. Ze was er nog niet, toen hij aankwam, maar als hij, na 'n heel eind de tocht op, weer terugreed, zag hij ze aan 't begin van den baan. Daar was nattigbruin stroo gestrooid voor 't opbinden en enkele banken stonden er tusschen. Baanvegers hadden er 'n planken bruggetje geklungeld, tusschen houten palen aan weerszijden, druilige lappen flets-groezel vlaggedoek daaraan.
Theo, uit de verte, zag 't meisje daar krabbelen met onbeholpen armgezwaai, telkens bukkend naar de aanhoudend de voeten ontglissende schaatsen en verbaasd vroeg hij zich af, wie dat nu wezen kon. Nader



gekomen herkende hij haar. Want ze kenden elkaar, zooals in 'n kleine stad ieder naam en woning van de ander kent, doch gesproken hadden ze elkaar nooit. En nu ze daar met z'n beidjes alleen stonden op de verlaten tocht, voelde de jongen zich verlegen, wilde haar toch wel helpen, omdat ze zoo alleen was en zoo zielig stond te tobben.
«Ben je aan 't leeren?»
't Kind keek op. Ze had 'm niet hooren aankomen en diep rood overbloosde haar door de ongewone inspanning pijnlijk vertrokken gezichtje. Ze antwoordde 'n zacht «ja» en bukte weer naar de verraderlijk 't .voetje ontglippende schaats.
Theo's blik gleed omlaag naar de uit korten rok komende voeten en ineens uit z'n verlegenheid, zei hij, jongensachtig-critisch met 'n beetje ironisch medelijden in z'n toon: «je hebt ze heelemaal verkeerd aangebonden.» Maar meteen ook erachter, goedig-gedienstig. «Zal 'k ze voor je overbinden . .. . daar» knikte hij terzij «op die bank? Toe, ga d'r maar zitten.»
Juultje scharrelde naar 'n dichtbijen bank en Theo boog 'n knie in 't stroo vóór haar; met de andere, rechtop, steunde hij haar voet. Hij strikte, 't hoofd in aandacht gebogen, met bondige, resolute bewegingen de eene schaats aan, terwijl denkend.... «'t lijkt wel 'n leuk kind .... maar dat ze nou nog niet rijden kan .... ze is toch zeker al veertien jaar.... Dan



spotte 't 'm .... o, ja ... . dat 's waar .... n Jodinnetje .... die rijen niet voor d'r balken .... dat zeien ze immers . . . . «Maar hij zei niets, bevestigde zwijgend, precies, de bandeindjes, lichtte 't hoofd op, vroeg de andere voet. De tweede schaats aanbindend, dacht hij dan verder.... wat heeft ze leuke krullen .... wel 'n aardig snoetje .... ze lijkt wel stil.... maar misschien erg verlegen . . . .» «Klaar» riep hij, opspringend, stroovezels van z'n knie kloppend.... «Willen we nou 's samen?»
«Graag» zei Juultje en ze bloosde alweer. Theo hielp haar dan over 't stroo heen en voorzichtig sloeg ze, op 't glibbergladde ijsvlak, de stram-voelende voetjes uit.
«Zitten ze goed?», vroeg Theo, beschermend. Hij vond 't heerlijk, zóó tegen 'n meisje te praten. Thuis en in z'n clubje ging dat wel heel anders. Nel tyranniseerde hem en de anderen behandelden 'm — trouwens alle jongens — zoo'n beetje als gedienstige knechtjes, om boeken te dragen en mee-te-gaan taartjes-eten — waarvoor ze dan werden beloond met 'n genadig lachknikje of tikje tegen den wang. Theo dacht, dat 't zóó hoorde, omdat de meisjes 't afzagen van haar oudere zusters en de héél-grooten, Bert, die al student was en z'n vrinden, 't zich lieten welgevallen, 't wel-leuk schenen te vinden, en hij was overtuigd geraakt, dat hij 't later ook wel-leuk zou vinden. Maar dit was nu toch prettiger. Dit kleine meisje wat



te helpen, met 'r lief gezichtje boven 't enge sluitkraagje van glad, bruin-laken manteltje, met 'r leuke krullen onder klein mutsje, die telkens bloosde, als hij 'r wat zei en zoo heel dankbaar scheen, omdat hij 'r 'n beetje op gang hielp.
Wat kon 't 'm schelen, wat gaf 't eigenlijk, dat ze 'n Jodinnetje was?
/ Hij was opgevoed buiten 'n positieve geloofs-rich1 ting, maar van héél jong af hadden ze 'm dit eene toch geleerd , dat je met Joden niet omging, niet intiem omging tenminste. Je was beleefd tegen ze, als ze van je stand; of bijvoorbeeld met je op school waren, maar er bleef altijd afstand; je nam ze niet op in je club. Theo had dat, zonder verder nadenken, geaccepteerd als 'n maatschappelijken vorm, als iets dat eenmaal zoo hoorde, zooals er zooveel te accepteeren viel. Nu, ineens, voelde hij 't als 'n wreed onrecht, die stelselmatige uitsluiting, als 'n door niets gemotiveerde domheid. Wat was Juultje eigenlijk anders dan Nel, en Greetje Reeder en de zusjes van Frans en Lau Mensingh, z'n schoolvrinden?
Waarom namen die allemaal geen notitie van haar, waarom kwam ze nergens?
En in z'n plotse behoefte van wat sentimenteelen jongen, lief te zijn tegen 't kind naast 'm, drukte hij 't handje, dat hij hield in de zijne .... was daarom dan zelf verlegen, voelde zich blozen en zei, onhandig.
«Went 't nou al ?»



«Even rusten» zei Juultje, zacht-hijgend.
Ze gingen dan terug met voorzichtig omzwenken en Theo hielp haar naar 'n bank. Daar zaten ze dan naast elkaar.
De breede tocht, nu blinkend in den zonneschijn, was wemelend-vol geraakt. Tot in de verte, tusschen de popperig-klein schijnende preuts-witte koek-en-zoopietentjes was 't 'n feestelijk gekriel van glij-zwevende figuurtjes, scherp-zwart tegen 't blikkerende ijs. Lustig wapperden de miniatuur-vlaggetjes hun blije roodwit-en-blauw-kleurtjes tegen de strakke, diepe lucht. Op de zijtochten was 't niet zóó vol en uit de verte gezien leek 't of er, omdat de oeverbermen nogal hoog waren, poppetjes-zonder-beenen snel voortgleden, wir-war-door-elkaar.
Juultje vond dat 'n grappig gelijken en ze zei 't Theo. Samen lachten ze erom.
Zoo kwamen ze nu langzaam-aan wat vrijer te praten en Juultje vertelde, op Theo's vragen, van haar leven thuis, dat erg stilletjes vergleed, van haar ouders, van oude Keetje, die haar eenige vertrouweling was. Met vader praatte ze weinig en nóóit intiem, hij was oud al en na hun weggaan uit de stad, waar ze vroeger gewoond hadden, zeer stil geworden en in zichzelf gekeerd. 't Fijne daarvan had Juultje nooit geweten. Dan was 'r haar moeder, maar die altijd ziekelijk, eenzaam levend in stille sfeer van altijd-donker-gehouden kamer. En Jaap en Louis, allebei in Delft, die ze alleen zag



in de vacanties. Zij-zelf zou naar de burgerschool zijn gegaan, twee jaar terug, maar toen was haar zuster gestorven en had moeder niemand meer. Natuurlijk was ze toen thuisgehouden, kreeg nu wat muziek- en taallessen daar. Ze waren geen van allen sterk, zij-zelf óók niet, hadden dat van moeder, die ziekelijk was geweest, zoolang Juultje herinnering had.
En Theo vergeleek haar leven met 't zijne en er gloeide schaamte in 'm, schaamte om zich-zelf, om z'n school- en clubgenooten, dat ze zoomaar, wreedkoud, Juultje buitengesloten hielden. Hij wilde haar niet vragen in hun clubje te komen, waar ze misschien, op zijn aandringen, geduld zou worden, waar ze 't nooit prettig hebben zou.
En wellicht begeerde ze dat niet eens. O, wat was ze, vond hij, veel liever dan de coquet-nuffige meisjes, die hij kende, tegenover wie hij altijd zich klein voelde, bleu en verlegen met z'n figuur, al waren ze ook soms, als Juultje, jonger dan hij. Zij, 't meisje met 'r onder 't levendig babbelen trillende kroeshaartjes onder 't mutsje uit, zij zag naar 'm öp met 'r leuke, bruine tintelkijkers, nu zoo blij onder de fijne, donkere brauwen. En 'n jonge ridderlijkheid werd in 'm wakker, dat meisje te beschermen. Naast haar voelde hij zich man, vol stoeren moed, 'n held, tot alles in staat, zooals hij er vroeger, in z'n sprookjesboeken, ontmoet en bewonderd had.
Dan ineenen zag hij, opkijkend, Frans Mensingh



aankomen. Z'n gezicht zag vergenoegd blozend onder grijs-wollen muts en met z'n handen in de zakken van korten jekker reed-ie, los-luchtigjes, wat blufferig om z'n mooien breeden streek, de tocht af, tot waar de banken stonden en Theo zat met Juultje. Dan met schrille kriskras, dat z'n schaats diep ingleufde 't ijs, 't blinkend wit poeier wegstoof uit scherpe voor, zwenkte hij öm, merkte ineens de twee op den bank en z'n blik werd spottend-verbaasd. Hij zei 'n kortluchtig 'bonjour» naar Theo, greep voor Juultje met gewoonte-gebaar van wèl-opgevoeden jongen naar z'n muts, reed dan weer heen. Theo keek 'm na, met 'n lichte ontstemming. Nou wist van avond op tooneelrepetitie de heele club 't. . . . hij kende Frans .... 't was 'n klèts.... Zou je Nel hooren! Maar dadelijk erop was hij boos om z'n eigen ontstemming, schaamde zich voor 't meisje naast 'm. Hij zou haar waarachtig wel 's méér ontmoeten .... na vandaag .... ze mochten 't allemaal weten, hoor ....
■^Willen we nog 's probeeren?»
« Liever niet,> antwoordde Juultje.... «'k moest maar naar huis gaan .... 't wordt anders te laat.»
«Dan breng ik je» zei Theo, besloten opstaande.
«Och nee» weerde 't meisje af, zacht, «doe dat maar niet .... Je hebt zelf nog haast niet gereden. En 'k woon immers vlak bij. »
«Goed dan» gaf hij dadelijk toe .... «dan zal 'k even je schaatsen afbinden.



Weer bukte hij z'n eene knie in 't stroo en ze volgde 't bewegen van z'n handen, als hij de knellende banden losstrikte. Dan vroeg Theo ineens, 't hoofd oplichtend naar juultje, 'n beetje beschroomd-on-
handig ....
«Zeg, kom je morgen weer ?»
'n Gelukschok doortintelde 't kind. Nu vroeg hij t, nu vroeg hij 't dan, wat ze zoo heel stilletjes in zie zelf gehoopt had dat hij vragen zou. En diep-rood overbloosd haar gezichtje, zag ze 'm aan, de oogen
in onbewuste verrukking.
Theo ving dien reinen, dankbaren blik en 't ontroerde hem vreemd. En zonder 't te willen of te weten beiden, bleven ze mekaar aanzien, tot ze 't ineens, allebei tegelijk, merkten en verlegen zich afwendden. Theo bukte zich weer over de schaats, maakte vlug af, sprong dan meteen op, zei geforceerd-luchtig ....
c Dan tot morgen?»
« Als ik kan, ja » beloofde Juultje, zacht.
Dan wat wankel op de strammige voeten, schaatsen in de hand, stapte ze over 't brugklungeltje tusschen de vlaggepalen door, den wal op en zonder omzien
naar huis. . . .
Maar dien nacht kenterde 't weer. De dooi viel in,
en omdat 't laat-jaar al was, stond den volgenden
morgen 'n laagje blank water over den nog altijd stevi-
gen ijsvloer.
Toen Theo 's morgens heel vroeg verscheen, was



Juultje er niet. En ze kwam ook niet. Na 'n half uur wachtend heen-en-weer scharrelen, bond Theo af, lusteloos en teleurgesteld. En hij dacht, spottend....
«Natuurlijk ze komt niet er liggen geen balken
meer onder .... toch 'n écht Jodenkind . . . .»
III.
Juultje stond, in haar klein kamertje, voor de spiegel, die wat hoog hing en ze zette haar hoed op.
«Moet 't nou alweer die mooie wezen ?» vermaande Keetje.
Juultje keek om naar de oude vrouw, die op 'n stoel, 'n groote, ouwerwetsche reticuul in 'r wijde rokkeschoot, geduldig zat te wachten, de oogen bewonderend naar 't meisje geheven. Die draaide nog wat voor de spiegel, glimlachte. Ze wist nu wel, dat ze 'n mooi gezichtje had: Theo had 't 'r wel vaak genoeg verteld en ze was er heel gelukkig om. Ze was kort geleden vijftien jaar geworden en vond zich nu
ineens veel grooter.
Op de opmerking van de oude vrouw keerde ze zich lachend, met 'n licht blooskleurtje, naar haar toe.
«Hè Kee > vleide ze «je weet toch wel, waarom.»
«Wat wordt ze mooi!» dacht de oude vrouw trotsch. Juultje was 't liefste, dat ze had in t stille huis, waar ze nu al jaren woonden.
Ze had altijd meelij gehad met 't eenzame kind,



dat 't overal, thuis en daarbuiten, zoo stilletjes had en toch tevreden scheen, nooit bepaald klaagde en weinig last gaf met nukjes en humeurtjes. Maar n vroolijk kind was 't ook niet geweest. Dat was nu, sinds den winter, anders geworden. En 't had, in 't eerst, de oude vrouw wèl verbaasd, die plotse verandering, dat soms ineens uitjubelende gezang, vroeger nimmer gehoord .... maar toen ze eenmaal ze ontmoet had, Juultje en Theo, was 't ineenen haar duidelijk geweest. En ze voelde 'n dankbaarheid voor den jongen, die haar lieveling vroolijk had gemaakt, tinteling gebracht in Juultjes stille oogen en 'n voortdurend-blijde trek om haar fijn, maar wat ouwelijk-verstroefd mondje. Ze mocht 'm ook wel, Theo, om 't zonnig-opene van z'n jongensgezicht, en ze was gewoon m héél vriendelijk te groeten, als toevallig, in 't naar-school-gaan, ze 'm tegenliep. Wat nam hij dan altoos beleefd z n
pet af.
O, ze vond 't kindje, dat ze zoo'n beetje haar kindje óók achtte, wel wat jong nog. Maar ze voelde toch ook, intuïtief, dat 't «geen kwaad kon.» Zij-beiden waren immers, begreep ze , kinderen, gelukkig met hun
nauw-bewuste liefde.
Eens was Juultje haar alles komen vertellen en ze had 'r toen over de zachte, bruine krullen gestreeld en 'r gekust en beloofd 't niemand, niemand te zullen
zeggen.
Sinds had 't kind haar vaker over Theo gespro-



ken .... «En 'k ben zoo blij .... zóó blij . . . .» jubelde ze dan .... «Hij is zoo lief. . . . zoo lief, Kee je wéét niet... .» Dat gebeurde als ze samen boodschappengingen.... 't mooie kind en de oude, verweerde vrouw, vertrouwelijk gearmd. Toen ze vijftien jaar was geworden, had Theo haar 'n teekening gegeven van hem zelf, 'n krijtschets van de tocht, waar ze in den vorigen winter elkaar ontmoet hadden, met 'n mooie lijst erom, die hij op slöjdles gesneden had. Die hing nu boven haar bed.
«Ben je nou klaar, Juul? vroeg de oude vrouw.»
«Ja» zei ze, zich omkeerend .. . . «hoe-vin je me?»
Stralend stond ze voor oude Kee, 't fijne gezichtje met de schitteroogen blij-blozend onder grooten, witten hoed, frisch in haar witte jurk met smal, lichtrood ceintuur.
«Nou» zei Kee smakelijk.... «je heb lang genoeg voor de spiegel gestaan, jongejuffer.» Maar ze dacht erbij, 't oud gelaat glunder van trots .... « .... ze moest eris weten, hoe mooi of ze is.»
Juultje wipte weg . .. . «even Ma dag-zeggen, Kee je gaat wel vast naar beneden, hè?»
'n Oogenblik later kwamen ze de stoep af.
«Nou ga je eerst gezelligies met mij mee, he ?» kwam Kee, knus .... «'k heb alleen even bij Scheffers 't kruijeniersboekie af-te-geven.... en onderwijl ik dan naar de strijkvrouw ga, kan jij ... . nou?»
«Hè ja» zei Juul, en ze stak haar arm door die van



de oude vrouw «leuk, leuk.... we hebben nog
allen tijd . . ..»
Ze had geen typisch-Joodsch gezichtje, Juultje, al
zeiden de andere meisjes, minachtend, dat je t héél
goed zien kon. Ze was donker en haar neusje was
iets, heel fijntjes, gebogen, doch ze had heel nietdat
rijpe, volvormige, dat vaak jodinnetjes op dien leeftijd a
kenmerkt. In haar witte jurk was ze tenger, heelemaal
nog kind, met smalle schoudertjes en uit lage kraag
'n bloot, slank halsje. Ze waren precies even lang t
meisje en de oude vrouw, met 'r goed-verzorgd, gla
gestreken haar en goedig-vergenoegd gezicht.
Kee was geen Jodin, zuiver-griffemeerd-geboren, zooals ze altijd verzekerde, maar ze had, eerst telkenstoevallig, later uit 'n daaruit ontstane gewoonte-sympathie, zoo dikwijls, voor ze bij Juultjes familie was gekomen en gebleven, bij Joden gebakerd en geholpen , dat ze beweerde op 'r ouden dag soms niet meer te weten, of ze Jood of Christen was. 't Kwam r ook niemendal op aan, verklaarde ze, op 'r resolute manier Bij Juultjes moeder ook was ze als baker ge omen en 'r aebleven voor 't kind en 't huishouden, met als meid. Ze stond erop, dat de menschen dit erkenden, al was op haar aandringen, toen de jongens t huis uitgaand, duurder werden óók, de tweede meid weggedaan. 't Was immers niet noodig, had ze betoogd.... ie groeide maar dicht van dat luie zitten.
" «Leuk weer,» prettigde Juultje, als ze uit stille zij-



straat, waar ze woonden, de hoofdstraat inkwamen.
Groen-en bloemenvol waren daar de tuinen, en 't geurde er overal van late hyacinthen en Juni-rozen, doormengd van fijn violenaroom. Zwaar in t blad stonden de linden, met in het zacht half transparant groen hunner ronde bladschijven 't dichte net der nog lichtere nerven, en knoeststammige bruine beuken torsten de vracht van hun forsch en prachtig gebladert.
«Theo gaat misschien gauw weg, naar buiten,» vertelde 't kind.
«Zoo?» vroeg Kee, gëinteresseerd . . . . «de heele familie ?»
«Ja, maar niet zoo erg gauw, hoor.... nog wel een zes weken .... niet voor de vacantie .... Hij mag alleen mee, als-ie verhoogd wordt.»
«Dan zou je wel willen, dat-ie zitten bleef, hè?» schertste de oude.
«Wel nee» weerlegde 't kind, ernstig.... «heelemaal niet en Thé ook niet. Hij studeert maar wat
hard 'k Heb 'm al in geen drie dagen gezien 
daarom ben 'k nu ook zoo blij» lachte ze erachter —
«Nou maar, als-ie toch zitten blijft, gaat-ie immers niet weg» wierp de oude vrouw tegen, op 'n toon van kind-hoe-hê-'k-'t-nou-met-je ....
«Ja, maar dan is-ie toch 'n jaar achterop en....
Kee.... ik heb je toch immers verteld, dat we later samen trouwen gaan.... dat kan natuurlijk niet, voor



Thé heelemaal klaar is en dan moet-ie ook niet zitten blijven. Begrijp je 't nou?»
«Je moet nog maar niet te veel over trouwen praten » raadde de oude, met bedenkelijk-ongeloovig hoofdschudden.
«Waarom niet?.... O, omdat-ie niet met me trouwen mag .... om z'n ma als we maar gróót zijn,
zes Kee .... nou .... we doen 't toch, hoor!
o '
Thé zegt, z'n ma, die vindt altijd alles goed.... maar Nel, z'n zuster » ... . En ineens, zacht-vertrouwe-
lijk, kwaadsprak ze «'t Is zóó'n akelige nuf,
zeg .... o . . . . ik kan 'r niet uitstaan! Maar Theo zegt, 't kan 'm niets schelen, wat ze zegt.... ze kibbelen haast alle dagen 'k Wou dat ze maar vast getrouwd was met meneer Reeder ....» zuchtte ze zacht erachter ....
Even was ze stil, 't gezichtje verdonkerd in droeve, opkomende gedachten, maar gauw lichtte dat weer op.
«Hij zou bloemen voor me meebrengen .... ze hebben zulke snoezige margrieten in den tuin .... Heb je
er niet op gelet, Kee? En weet-je, wat ik doe — ?
Weet je 't?....ik borduur 'n boekomslag voor 'm.... lichtblauw-met-lichtbruin, leuk, hoor.... hij zal r
wel blij mee zijn 't Is voor z'n verjaardag, zeg
Kee .... Hij wordt al zéventien .... zeg.»
Ze zei 't met uitjubelenden trots.... < Hij wordt al zeventien . ...» Ze vond Theo zoo groot.... zoo flink,.... zoo heelemaal-alles ....



Ze hadden mekaar na dien eersten keer, al héél gauw weer ontmoet.... en 'r was tusschen hen 'n
schuchter, teer voelen gegroeid dat was door
dikwijls samenzijn in innigheid toegenomen.... en nu meenden ze allebei niet buiten den ander te kunnen.
Van zijn kant was 't het nieuwe, het nooit gekende gevoel, zoo geheel passend in z'n leeftijd, haar ridder te zijn, haar beschermer, trots om haar bewondering voor hèm, dien Nel en haar vriendinnetjes altijd als klein-kereltje behandelden. Juultje had gelijk, vond-ie, 'n jongen van haast-zeventien was geen jongetje meer, werd man ....
Maar toch, meer dan Juultje wist, hinderde hem
z'n getwist met Nel, haar geringschattend spreken 
haar smadelijk doen. En de jongens begonnen nu ook — Hij werd vervelend, zeien ze, met z'n Jodinnetje.... Hij was, verweten ze 'm, 'n spelbreker. Ze hadden
't altijd leuk gehad, kenden mekaar allemaal al jaren 
'n echt-gezellige club. Als 'r roeitochtjes picnicjes
georganiseerd werden, had ieder z'n meisje Theo
was nu altijd alleen.... of hij ging niet mee Ja,
ze hadden waarachtig liever, dat hij thuis bleef, maar
dat wilde hij ook niet altijd En hoe lang duurde
dat nou al ... . hij leek wel mal .... zeien ze. Ma vond altijd alles goed .... maar Bert.... Jezes, die was in de Paaschvacantie ook al aan 't zagen gegaan Nel natuurlijk zij had 'n opgestookt Als ze



maar niet dachten, dat hij Juultje erom zou opgeven....
Van haar was 't 'n eindelooze .... tot ieder offer bereide dankbaarheid ... ., eerst omdat hij haar geholpen had, dan omdat hij, dien alle meisjes leuk vonden, met haar blééf, haar gekozen had uit allen .... omdat hij gezegd had, altijd te zullen blijven met haar, omdat hij voor haar 't bits gekibbel met Nel verdroeg.
In 'r jong, rijk zieltje, dat tot nu noch sterke, bewuste liefde gegeven, noch genoten had, had ze voor hem, haar held 'n stralenden tempel gebouwd. Hij was mooi.... mooi om z'n zachte oogen, om z'n stoere stevigheid, z'n jongenskracht. Als hij tenger en donker was geweest, had ze 'm daarom lief-gehad, nu had ze 'm lief, omdat hij forsch was en blond. Hij was knap. . . . en lief. ... en sterk .... hij was alles.... Er was niets buiten hèm ., . . als hij haar riep, zou ze komen.... wat hij vroeg van haar, zou ze doen .... nu en altijd.... Hij had gezegd, dat ze lief was .... dat ze mooi was — hij vond haar mooi....
Oude Kee en Juultje waren uit de breede straat van statige toehuizen in smaller winkelstraat gekomen, 't Was daar volzonnig en gezellig van namiddagwandelaars, die boodschappen deden, bedaardjes drentelend in de goede, milde zomerlucht. Moeders duwden er haar wagentjes met kraaiende kinders, en als ze 'n bekende ontmoetten, bleven ze staan, lachten trotsch-blij naar 't kleintje in rieten karretje, bekeken en vergeleken mekaars schatten.



cNou even bij Scheffers> zei Kee . ..., «dan breng ik je naar 't kerkpleintje.»
Ze spraken daar altijd af, Juultje en Theo, achter de groote kerk, die zoo'n beetje achteraf lag, dicht naar den weikant. Dan waren ze gauw buiten, liepen om tot den spoordijk, de breede, glooiende, begroeid van zacht en welig gras en daar gingen ze meestal dan zitten. Soms had Theo z'n teekenrommel bij zich, schetste 'n bijzonder mooi plekje, 'n molentje, broos in de verte en Juultje, bewonderend, keek naar zn handen, voelde geen andere behoefte dan stil bij 'm te zijn en "t worden van z'n werk gade te slaan.
Kee liep bij Scheffers in en Juultje bleef even wachten voor den winkel. Ze bekeek, stil neuriend daarbij om 't zich zoo gelukkig voelen, de zoet-gladde meisjeskopjes op de reclameplaten, die de etalage-kast versierden , en de kunst-gewrochten van rollen sago en pakjes meel, overboogd door 'n gewelf van sigarenkistjes, de randen tegeneen gesteund. Juultje vroeg zich af, hoe ze dat zoo in mekaar kregen. Twee groote stopflesschen vol sucade met op 't deksel slanke punten van geslepen kristal, flankeerden aan weerszijden dat kunstig bestel. Juultje kneep spelend 'r eene oog dicht, tuurde met 't andere naar de wazig-teere regenboogtinten , die de zon tooverde in 't helder kristal .... maar als Kee dan ineenen buiten kwam, werd ze zich haar kinderachtig doen plots bewust en 'n beetje beschaamdlachend, greep ze opnieuw den arm van de oude vrouw.



«Nou, Kee, breng me nu maar.... 't zal wel zoowat tijd worden.»
Wat vlugger doorstapten ze nu de winkelstraat tot 't eind, waren dan in 'n volksbuurtje van kleine huisjes met zonnige tuintjes vol vooze, hooggeschoten balsemien en fluweelen, zwaar-geurende muurbloemen, waar bontgeveerde kippen luid omkakelden den haan, die met z'n fijn-geboogde staartveeren liep te schitteren in de zon .... Kinderen joegen er achter 'n opgeschrikte, vale kat, deëen van de ongeplaveide wegkanten opwolken 't droge straatstof.
Vreemd-rustig lag dan ineens 't zwaar-belommerde, rein-gehouden kerkplein, bevloerd met kleine, gele steentjes.
« Nou ....» zei Kee , zorgzaam even verschikkend Juultjes lichtroode ceintuurstrik . . .. «dan ga 'k maar, hè .... denk je deran .... om half zeven hier terug.... dag Juul.... dag kind, wandel maar prettig, hoor —>
Juultje, haar gezichtje stralend onder grooten, witten hoed, knikte de heengaande vrouw toe. Daarna keerde ze zich om en ging op 'n wrak bankje zitten, dat onder een forsche, zachtbladige kastanje stond.
Daar wachtte ze altijd, 't Was heel stil op dit zijpleintje van de groote kerk .... en 't kindergeschreeuw in 't zonnig en stoffig volksbuurtje leek, zwakjes, uit 'n andere en gansch-vreemde wereld te komen, 't Plein rond de kerk was als 'n afgesloten wereldje, wat somber om den diep-koelen schaduw overal, maar rein en veilig.



Van waar Juultje zat, keek ze juist tegen de hooge, geboogde ramen van kleine ruitjes in somber-grijzen, verweerden en gebrokkelden muur. Hier en daar, vooral onderaan, was die muur uitgeslagen met groote ,
groene plekken.
«Juist fluweel» dacht 't kind.... « mooi, zacht fluweel .... leuk om er 'n jurk van te hebben.»
Dan keek ze weer rond zich, ademde diep in de koele, geurige schaduw .... en voelde zich rustiggelukkig.
Nu geen kwartier meer.... geen tien minuten meer.... dan zou Theo bij haar zijn. Misschien kwam
hij nu ook wel wat vroeg ze hadden in zóó'n langen
tijd elkaar niet gezien .... Theo zou ook wel naar haar
nu verlangen . . . .»
Haar oogen en haar gedachten dwaalden weer naar 't stille, grijze gebouw voor haar. Wat was 't groot en
stil, zoo'n kerk eigenlijk wel wat griezelig 
Hoe zou dat er nu van binnen uitzien. Ze was nooit in 'n kerk geweest, evenmin trouwens in 'n synagoge, omdat ze heelemaal niet orthodox was opgevoed De jongens waren vroeger daar wel gekomen
herinnerde ze zich Ze zou Theo eens vragen, hoe
't eruit zag, in zoo'n kerk.... Zeker wel lekker koel
zou 't er zijn.
Kwam Theo nu nog niet? 't Was al haast vijf uur.
Zeker had hij veel werk maar zou nu toch wel
dadelijk komen. Hè, waar dacht ze ook weer aan 



zooeven .... o, ja .. .. aan een groen-fluweelen jurk —
juist als die mosplekken daar groen fluweel 
met grijs bont.... voor den winter .... Theo hield 't meest van dat bruine van verleden jaar .... ze zou 't den volgenden winter weer dragen .... als 't dan maar niet te klein geworden was .... Kee zei, dat ze zoo groeide....
Ze schrok op. De toren, hoog boven haar hoofd
begon zwaar-klankig z'n vijf slagen te bommen en
onwillekeurig zag ze óp naar omhoog.... Wat was Theo nu laat.... Tot heelemaal vijf uur had-ie 'r nooit laten wachten, want voor 't eerst hoorde ze van zóó nabij de torenklok....
Ze stond op, liep 't zijpleintje af en 't groote voorplein op .... vanwaaruit ze in de zonnige straat kon zien. Scherp tuurde ze .... en dan jubelde 't plots in haar «daar komt hij daar komt Theo .. . .»
Maar dadelijk daarop voelde ze 'n feilen schrikbons, die haar blijden jubel neersloeg meteen .... 't Was
Theo niet 't was haar blonde jongen niet 't
was Ru Reeder, z'n vriend.... O, Theo was ziek — haar liefste jongen was ziek .... of ze hadden 'm kwaad gedaan .... O Theo .... Theo .... schreide 't in haar....
Stil, bevend wachtte ze den snel-naderenden jongen af.
Op 1t schaduwig plein stond hij dan voor haar stil.
«Waar is Theo?» vroeg ze, schor....
«Theo kon niet komen» zei de jongen, zacht, aarzelend Uit z'n zak haalde hij een brief te voor-



schijn, gaf dien Juultje, bleef dan nog even staan, besluiteloos 't meisje aanziend.... «Ze hebben toch
ongelijk » dacht hij « heelemaal geen Jodinnetje —
'n lief snoetje.»
Juultje tuurde, niet begrijpend, verwezen naar de brief in haar hand, en hervroeg, werktuigelijk ....
«Waar is Theo?»
Ru vond 'r nu dom .... en verlangde weg te komen, 't Stond immers allemaal in Theo's brief, knikte hij naar 't witte vierkant in Juultjes hand . . . . «lees maar.... ik moet weg .. . .» Snel keerde hij zich om, verdween 't plein af.
Juultje, werktuigelijk teruggegaan naar den kleinen, wrakken bank, opende de brief met zenuwachtige rukjes van haar koude, bevende vingers. En ze las.
«. ... Juultje .... wees niet boos op me .... ik heb je nooit alles verteld van Nel.... En Bert is nu ook thuis gekomen. Hij heeft 'r met ma over gesproken —
We zullen nóóit kunnen trouwen, want Ma wil geen toestemming geven .... En wat geeft 't dan .... Ik heb 'r zoo'n verdriet van, Juultje .... maar
heusch het is 't beste Ze hebben 't me zoo
lastig gemaakt. . . . >
Er stond nog meer.... Maar Juultje begreep nu wèl en ze las niet verder ....
Op den bank onder forsche, rijkbladige kastanje zat 't kind, de open brief in haar koude, sidderende vingertjes Op de nette, gele steentjes voor haar



voeten vlekte 't witte envelop .... Frisch-blij blankte haar jurk met lichtrood ceintuur in somber-koelen schaduw.
Kleintjes zat ze er en alleen .... staarde werktuiglijk naar de kerk.... de groote kerk met z'n grauwe brokkelmuren .... de geweldige kerk met z'n duistere boogramen in stuggen gevel .... met den groenen uitslag van vochtig mos.... de kille.... gesloten zwijgende kerk ....



REVOLUTIE.
Omdat 't Donderdag was, was tante Mietje er ook. Op haar gewone plaatsje zat ze naast het vreeselijkheet-gestookte potkacheltje, strammig rechtop en haar oud-vrouwtjes-bakkesje van rimpelig vel vol fijne kreukjes, die toevallig den mond plooiden in een strak lachje — griezelig, omdat 't oude mensch haast nooit werkelijk lachte — hield ze naar 't raam gewend.
Ze was de tante van Gerrit, Pietjes man, maar alle naai- en breimeissies zeïen: «tante.» Als ze, zoo tegen vijf uur, kwamen binnenslenteren, riepen ze wel eens verbaasd .... «gut ja .... 't is Donderdag tante is d'r.... dag tante.... hoe gaat 't met de rimmetiek ....?»
Pietje, de brei-jufifrouw, 't ouwelijke, verarmde bocheltje, stond theeschenkend bij de tafel. Viezig, al grijzend haar vlokte over 't grauw-scherp snoetje, waarin de schijnbaar-vleezige bitterneus mal kleurde en al de aandacht van de neergeslagen oogen was bij
10



de veertien kopjes, die daar voor haar stonden als een rijtje zoete soldaatjes. Telkens, als er een volgekletterd was, hield ze, met een schokje, even in 't spiralige straaltje tot de pottuit weer boven een ander, nog leeg kopje hing ....
't Waren allemaal «mooie», maar achter in de rij, nederigjes naast de pracht van blommen-en-verguld op de andere, stonden twee simpel witte, zonder oor en op te groote schoteltjes....
In 't schemer-rommelig hokje, met laaghangenden, donkeren balkenzolder was 't heet-rumoerig van snorrend kacheltje en snaterende meissies. Tien zaten er rond de tafel, op matten stoelen en luid ratelend met breede boerenmonden, lieten ze de flikkerende pennen op en neer schieten in het groote breiwerk. Soms onderbrak 't gesnor van 'n mechien even den kout, en achter tante Mietje in een donkeren hoek stond een rottan mannequin als een wèlgedaan geraamte, zonder kop.
Een eindje achter den kring om de tafel — meest boeremeiden met hard-gekleurde jurken en geel-vettige haarstaartjes — bij de grootsten al opgeknoedeld tot sprietig wrongetje —, stond een rijtje van vier taboeretjes, twee leeg, twee — 't eerste en 't laatste — bezet, 't eene door een rossig-vies kind met onnoozele tuitlip en zeere oogen, 't ander door een klein nest, zwartkrullig, en met 'n paar pientere oogen in schran>* der snoetje. Ze moesten daar, op taboeretjes en apart,



zitten omdat 't Joden-kinderen waren en om diezelfde reden dronken ze ook uit de witte kopjes, achter de blommen-en-vergulde. Dat waren de Joden-kommetjes.
Dat ging echter allemaal buiten eigenlijken nijd en openlijke vijandschap om — al was er wel eens ruzie — maar alleen, omdat ze dat als iets goeds en oorbaars zagen in eenmaal vastgesteld maatschappelijk verband.
Zoo was 't altijd geweest op Pietjes breischooltje en Pietje-zelf had 't ook altijd goed gevonden, maar met de jaren waren toch liberaler ideëen in haar spitsbleek, nooit-heelemaal-nuchter kopje gewassen, en een paar maal had ze al in een moedige bui, de veronderstelling gewaagd «dat Joden toch óók menschen waren.» |
Tegen het theologisch verweer van kerksch en bijbelvast tante Mietje — want ook dat gedenkwaardige geschiedde op 'n Donderdag — èn de dreigementen van haar factotum had ze haar stoutmoedig beweren echter niet durven volhouden. Want Pietje was eigenlijk alleen maar baas-in-naam, ze inde de breicenten, en was al tevreden, zooveel bijeen te scharrelen, dat ze een kannetje «kouwe thee» bij den tapper naast de deur kon laten halen. Joden-Racheltje werd daarvoor altijd uitgestuurd;.... « zeg jij maar kouwe thee, hoor, en dat-ie de cente wel krijgt.... en 't flesschie onder je schort. .. ., as-'n-meid , hoor ....»
De eigenlijke heerscheres over de woelige schare was Ma van der Kop, de grootste van 't school, grof-



bottige boeremeid uit den polder, die al boodschappen deê op eigen houtje voor d'r moeder, met haar opgepropte hengselmand de kleineren imponeerend.
Recalcitrante elementen regeerde ze met een houten pollepel, die op den raamrichel, naast haar plaats lag, en die ze nu, op 't schemerig moment van dezen gedenkwaardigen Donderdag — een gedenkwaardigheid, waarvan kalm-theeschenkend-Pietje geen flauw voorgevoel nog had, hoewel ze daaraan èn aan geesten geloofde — tegen 't wassend rumoer dreigend inzwaaide.
Pietje deelde de theekopjes uit, bracht ook de Jodenmeissies hun kommetjes, 't Zwarte nest nam 't aan met vies Jiptrekken, maar bij 't rossige stunteltje bleef Pietje even staan, 't streelend over de slappe wangen. Racheltje was Pietje's lieveling en 't deed haar goeie hart zeer, 't schaap daar te zien zitten in den tochthoek en met 'r zeere oogies 't verst van de lamp. Onder den invloed dier teedere sentimenten waren haar revolutionnaire égalité-ideeën sterker dan ooit.
Toen tante Mietje ook haar kopje had, ingehouden genietend met fijne slurpteugjes, tikte Pietje tegen de glazen deur, die naar 't achterhuis toegang gaf en riep:
« Gerrit, kom je nóu ....?»
Geklop en zwak geneurie van achter hield op en even later loerde Gerrit, met ook al dronkemansoogjes in een koddig, half-clown, half-dominee-bakkes, de kamer in. Daar hij kasten- en lijstenmaker van beroep was, voerde hij een zuur-scherp terpentijnluchtje



mee en was z'n slobberige Engelsch-leeren broek glad en vettig.
«Nou Pietje, me lieve Piet,» grinnikte hij naar bocheltje, met geknipoog tegen de groote meiden, « wat mót-je van me ?»
«Dat weet je heel best, Gerrit,» verweet Pietje, «'k hêt je toch ommers venochend al gevraagd, of je d'r bij wou weze....
«Ja,» gewichtigde hoofdknikkend tante Mietje uit den kachelhoek, «daar hê-we manshulp bij noodig .... »
De naaimeissies, die dikwijls met succes speculeerden op Gerrits dronkemans-lolligheid, om 'm centen voor balletjes en koek-snoep af te bedelen, begonnen gichelig te fleemen:
Gèrrit.... Gèrrit.... tracteer je.... op taaie ....
Ach-nee-kind Gerrit tracteert op koekkrummels,
hè .... Gerrit.... drie cente koekkrummels . .. zoo'n zak maide .... je vin-er halleve koekies in .... heele brokke suiker nou Gerrit.... geef dan op ....
Vinnig-voor-haar-doen kwam bochel-Pietje tusschenbeide, verbood 't gekwetter. Eigenlijk — al wou ze 't niet weten — was ze jaloersch, Gerret keek er al veel te veel naar de meissies, nou tot daaraan toe, 't was een jonge man, heel wat jonger dan zijzelf, maar in haar eigen school, met haar meissies,.... jonge nèe hoor.... 't zou niet gaan....
«As-je nou eerst eris 'n lamp ansteekt,» lijsde



Gerrit, « dan kanne we zien wa-me zegge .... en dan kan 'k meteen de lieve meissies zien....»
Nijdig glastikkelend stak Pietje, oogknipperend tegen vinnig vlammetje, pit betikkend met vlugge vinger, de lamp aan. Ma, lui armstrekkend, reikte naar den knop achter haar stoel, frutselde 't gordijntouw los, dat ratelend neerrolde 't gordijn.
Slecht verlicht en ziekig-broei-warm lag nu het volgepropte , laagbalkige rommelhok, waar op 't slordig, hier en daar vocht doorvlekt en overal glad-vettig behang, spokig-groote schaduw van na 't aansteken nog slingerende lamp heen en weer dreef.
In den hoek, bij de altijd-kierende deur, waarvoor dan ook een tochtschut stond, lag achter de Jodenkinderen , een hoop gescheurde modeprenten en lappenrommel over den vloer, 'n Verroest en allang kapot trapmachien stond daartusschen. Onder de tafel, te midden van gloei-oogige warme stoven, zwierven klompen en schoenen dooreen en er broeide daar in donker een vies-warm luchtje van natte kousen op duffe, gloeiende kolen, tusschenbeide dikwalmig opstinkend als in een der stoven bij toeval een vezeltje of draadje verdwaald raakte.
Dicht opeen om hoog-berommelde tafel zaten kippig gebogen naar rossig lamplicht, naaiende en breiende meiden, de kwebbelsnoeten geen oogenblik in rust en erachter breiden, hoog op de leuninglooze stoeltjes, Racheltje en Hendriek, de Jodenkinderen....



«Nou,» rumoerde Gerrit tegen Pietje, «mensch, waar wacht je nou op? Veruit met de geit, hoor! 'k Hêt meer te doen » ....
«As je nou maar effetjes wacht, hè,» bedrijvigde
vinnig Pietje «'k mót 't toch zeker eerst hale » —
Gerrit's manieren bevielen haar niemendal; dat-ie weer wat gedronken had, had ze allang an z'n kleine oogies gezien, maar ze was bang, dat-ie misschien haar kouwe-theekannetje in de kast had ontdekt en daaruit gesnaaid.... en onrustig-driftig wrikte ze de kletterende, van dichte vitrage bespannen glasdeuren open, verdween in de binnenkamer 
«Wat hêt ze 't vêdaag op 'r heupe,» lolligde Gerrit tegen de meiden, die weer begonnen met gefleem om snoep .... Drie centen opgrabbelend uit vetten broekzak, zwaaide hij die tusschen lappenrommel op tafel, grijpvingers graaiden ze daaronder uit, terwijl Gerrit, dronken grijnzend, half-luid vleide tegen een groote, rood-koonige trien van een zestien jaar.... Nou
sèg ... . me lekkere Bet geê-me nou 'n soèntje,
hè ....»
«Gèrrit», strengde tante Mietje, die 't hoorde, uit 'r kachelhoekje. Ze gunde de jonkheid 'r deel, maar dat was te erg, veuls te erg....
Bedremmeld hield Gerrit z'n mond. Voor oude tante Mietje — die 'n duitje na te laten had — met 'r rare, nooit lachende lachsnoetje was hij bang.
Pietje kwam, lipsmakkend, weer binnen, keek even



valsch naar Gerrit, die treiterig lachte. De naaimeissies, luidruchtig, wisselden elleboogstooten .... nou sèg.... kouwe thee .... seg maar kouwe jenever, kind ....
Schrikkend allemaal van 't uitgeglipte woord — als Pietje dat hoorde kon ze zoo gemeen-valsch wezen — keken ze, na even schichtig oploenzen, neer op hun werk.
Pietje echter had 't niet verstaan. In de hand hield ze een dik pak, dat rood-en-zwart schemerde door 't ritselig vloei eromheen en plechtig zei ze, tegen de nieuwsgierig opkijkende en haar handen bestarende kinderen:
« Meissies, venavend wordt 't ruggekusse verloot» 
Ritselend traag dwarrelde 't papier nu op den grond en een hel rood-zwart gebaand rugkussen hield bocheltje in de hoogte ....
«Een mooi kusse, Piet», goedkeurde met langzamen
hoofdknik tante Mietje , « daar hè-je eer van, mensch 
Hoeveel lootjes benne d'r nou?»
«Twintig», antwoordde Pietje, «van vijf cente, da's een gulden, dat kost 't me ook zoo wat....»
«En mót je d'er dan niks op verdiene, mènsch?» vroeg Gerrit.
«Verdiene, wèrom, 't is een aardigheidje met de Sinniklaas, 'k doen 't ommers ieder jaar.... dan eris dit.... en dan eris dat.... netuurlijk niet altijd een ruggekusse.... Wat was-et ook verleje jaar, Ma?»
«Nou, jêfrouw, da blommemandje, dat Stien d'r



moeder gewonne hêt.... » Snel naar Stien:. ... «Hei-je weer een lootje, sèg....?»
Joden-Racheltje, die koekkruimels gehaald had, kwam binnen, liet de deur open. Koude wind duwde 't tochtscherm haast omver, sneed vinnig door de logge, stinkende warmte, die zwoel hing onder de lage balken. Nijdigheid om stuntelig Jodenkind scherpte op : . . .
«Sèg .... jij, leepoog, bê-je nou heelemaal besuikerd .... motte we hier allemaal bevrieze .... trek de deur dicht. ...»
Grappend-bangmakerig bulderde Gerrit, clown-dominee-bakkes in grimmige plooien, tegen 't haast grienende schaap:
cMèid, méid pas op, of 'k vrêt je op voor 'n
spekbokkem ... . »
Blauw-koud bibberend handje met den vettig-bultenden zak voor zich uit gestrekt, keek Racheltje hulpzoekend naar Pietje. Die legde voorzichtig 't ruggekussen op tante Mietjes brandhelder bont schorteschoot, haalde koud Racheltje naar zich toe, zette 't wicht te warmen bij de kachel.
Ma griste den zak af, begon beredderig-bazend te deelen. Loerend in 't geel-bruine kruim, voelde ze met een vinger erin naar koekbrokken , die stijf-kleverig gepakt lagen tusschen gruis, als keiblokken in grint. Een voor een vischte ze, tusschen vinger en duim, de onooglijk-bekruimde brokken op, legde ze naast zich. Dan nam ze telkens een plukje van wat er overbleef



en liet dat in een gretig opgehouden handholletje vallen , telkens de vingers belikkend en afwrijvend aan rood-bont schort. Alle groote brokken hield ze zelf en de anderen, ontevreden mopperend met bekruimde monden, maar niet overluid , in vrees voor den pollepel, zagen 't aan, hoe ze, na geraffineerd-lekkerbekkig wachten tot het laatste handholletje was leeggekliederd, te snoepen begon, muisspits beknabbelend een amandeltje met gezicht van óver-heerlijk vinden.
Al smakelijk snoepend riep ze naar Pietje, die met tante Mie onhandig vierkantjes van wit papier maakte, «nou, jefrouw, nou de loteraai», dan, bedilziek omkijkend, «sèg Jans, braaie hoor, prate en braaie....»
Minachtend spottend keek Hendriek, zwart-harig nest, nu alleen gelaten op 't rijtje Joden-stoeltjes, haar aan. Wat 'n bereddering. Maar Ma snauwde: « Nou sèg, kaik voor je , hè Jodekind ....!»
«Niét schelde, niet schelde», suste Pietje .... «Jode benne toch .... »
«Neè, jefrouw», nadrukkelijkte Ma, met 'n gezicht van o-daar-hê-je-haar-ook-weer, «Jode bin heil andere menschen .... 'k zal niet zegge, dat 't heelegaar geen mensche benne .... maar .... »
«Nou, maar das waar», meende Trijntje Bont,spitsvinnig bleekneusje van 'n jaar of twaalf.... «ik vin-
óok datte Jode .... »
Graag kwam ze in 't gevlei bij geduchte Ma, maar die smaalde:



«Wat vin-jaai.... braai maar liefers .... je hêt niks te vinde .... ik en de jefrouw kenne 't bestig alleenig af....»
«Nou maar», teemde Klasie Berg, die vriendin-liep met Ma en dus ook wat zeggen durfde, «nou maar jefrouw, main vader, die sait.... datte de Jode onse Heer gekruisigd hebbe.... enne nou vraag ikke .... benne da-mensche ?....»
«Da's al zoo lang geleje», uitflapte Gerrit, «endaar hebbe deuze schape op alle meniere niet an meegedaan wa-jij, snoesie?» 't Laatste tegen Hendriek,
die 'm minachtend aankeek.
« Snoesie mót-ie segge », hoonde Jans Boon, «ie-denkt, dat-ie sellefers ook 'n snoesie is ... . En 't is tóch waar.... se hèbbe onse-Heer gekruisigd »
Tante Mietje vond 't nu tijd van tusschenbeide komen en streng kraakstemde ze uit haar hoekje:
«Ik sèg ik sèg jullie most je schame, da's
spotte, da's spotte, wat jullie doene.... Me nichie
Pietje hèit ongelijk d'r mót onderscheid weze ....
Jood en Christe, da's nie eender.... maar soö prate, da's spotte, da segt een oud mènsch o, soo . ...»
Hendriek woedend snikte .... «ik zal 't zegge 
ik zal 't tegen vader zegge .... en dan mó'k lekker van 't school kf....»
Dat gaf hoongelach ....
« Nou kind», schei-kwetterde Ma « wi-je dalijk ?....
daar's de deur, hoor....»



Pietje suste weer: . . .. «Stil nou maar Henderiek, Ma meent 't zoo kwaad niet.... Nou, Rachel, ga jij nou ook maar weer zitte, dan ka-me verlote....»
Bedeesd Racheltje beklom haar taboeretje, met de oogen besmaald door Hendriek, die vies-mondtrekkend, demonstratief rokken bijeenhield, ofschoon er twee taboerets tusschen waren.
Op de tafel, helder vlekkend 't stukje blootgemaakt zeildoek, lagen de papiertjes, lappenrommel rondom opgestuwd tot proppige dijkjes.
Gerret zocht er een uit de hoop en 't dikke timmermanspotlood, egaal vettig tot glimmenden punt, of 't nooit werd toegespitst, log vochtend op z'n natte dronkemanstong, schreef hij, zwaar-indrukkend op 't tafelblad, « ruggekusse».
Van allemaal was de aandacht nu zéér gespannen en de schrale vlasstaartjes aan grove, bijeen-gebukte koppen , vettig glansden in rossig lamplicht. Dik hing de hitte, doorwalmd van de broeistankjes onder de tafel uit, waar donker gewriemel was van muf-warme kousevoeten , die de schoenen- en klompenhoop bijwijlen rommelig beroerden.
Pietje vouwde de papiertjes op en dee-ze husselend in een kluwe-tobbetje van bruin hout met tinnen randen.
Alle meissies hadden een lootje, dat maakte twaalf, tante Mietje een, en Pietje zelf ook een. Dat had ze zich allang voorgenomen, won zij het, dan was 't voor Joden-Racheltje.



Maar nu de papiertjes, met het ééne, het goede er tusschen, toegevouwen lagen in 't bakje, wist ze zelf eigenlijk niet meer, wat ze hopen moest.... twijfelend of 't, als 't toeval zóó wou, in vrede en vriendschap zou afloopen.
Zes lootjes waren door kennissen gekocht en voor die zou, 't eerst, tante Mietje trekken.
Bibberig nam ouwetje, sterk doorvoelend gewicht van 't oogenblik, met de dorre, bruinige vingers er één uit 't hoopje.... wou meteen openpeuteren.
Maar Gerrit hield terug:
«Nee tante, éérst zegge voor wie. Nou Piet?»
« Voor .... voor .... juffrouw van Leeuwe ....
Krakerig openprutste tante 't papiertje Allemaal
keken ze, en, daar juffrouw van Leeuwen een nietje had.... schreeuwden ze: «niks, lekker niks.»
< Mót-je dat nou zegge », bestrafte Pietje,« is juffrouw van Leeuwe soms geen bést mensch ....?»
«Geld genogt», coupeerde Ma.... «mot ze maar
'n kusse koope .... »
't Loten ging voort. Na de atwezige kennissen.... juffrouw Dietz, vrouw Schepel.... Heintje de Vries
van 't Ossepad die allemaal 'n nietje kregen,
kwam er meer animo.
Ieder mocht nu voor zich zelf 'n papiertje trekken, 't Rood-zwarte-rugkussen met gloei-roode kwastjes in de hoeken, verleidelijkte kleurig op Mietjes stemmig schorteschoot.... In de hitte van lamp en potkacheltje



werd de stemming opgewonden-prikkelbaar, ruzietjes fel sloegen even op, zakten weer....
Ma trok eerst, groot-doend grijpend met onverschillig mondgetrek .... vouwde open .... niks .... «dóch-wel'oor . . . .» Woede-koelend tegen Hendriek, die vijandig grijnsde van 'r taboeretje af.... «mót-je lache Jodekind ....?»
't Werd Pietje hoe langer hoe benauwder. Won ze in-gosnaam maar niet.... ze most 't Racheltje dan geven .... 't was de stumper al zoo lang beloofd:. ...
« as de juffrouw wint.... nou hè maar niks zegge >
In steeds stijgend rumoer, om hèt briefje, dat koppig achterbleef in 't kluwebakje, plagerig, werd 't Pietjes beurt.... Oogen dicht.... met gelaten trekken, als iemand, die z'n lot een hoogere voorzienigheid in handen geeft, strekte Piet den arm uit.... greep .... zonder zien.... vouwde open.... duizelde.... och hemeltje, daar had-je 't. . .. daar stond 't.. .. 't fatale woord .... « ruggekusse ».
<Nou mensch», snaterde Ma, 't «jèfrouw» in de opwinding vergetend, tegen beduusd Pietje,.... «sèg dan wat, hê-je 't nou of hê-je 't niet ? >
Dikke Neel-van-de-bakker loerde over Pietjes schouder .... zag 't woord .... loom-verbaasde .... < nou, sèg, da's óók wat.... de juffrouw hèt 't....»
In 't stom-openmondsch mekaar aanstaren, begon Pietje wantrouwen te voelen; ze begreep, dat ze van valsch-doen verdacht giog worden.



En haastig uitflapte ze, 't gewoonlijk grauw-bleeke
snoetje nu hittig-rood:
«Nou ja nou ja 'k hou 't netuurlijk niet....
'k geef 't weg 'k geef 't weg an Racheltje....»
Hokkend waren de laatste woorden haar heetdroge
keel uitgekropen ....
De uitwerking was in-der-daad vreèselijk ....
«Nou maar sèg » gierde Ma boven 't algemeen
verontwaardigingsgeroep «da's main te kras ....
da's niet eerelijk mót dat rooie Jodenkind mit onse
cente gaan loope
Pietje, zwakjes in 't gebler, gewild streng verdedigde - nou Ma wie 's de baas ja wie
is de baas.... jij of.... of ikke .... o .... ? k Heb t kusse getrokke .... en 'k geef t an Racheltje.... allö
Rachel.... kom hier kind » Verbaasd over den
eigen moed, keek ze, zenuwachtig-bevend, naar tante Mietje, die goedkeurend knikte. Zóó was t, Pietje
hoorde baas te zijn....
Gerrit.... die dommelig bij 't rottan-geraamte had zitten pijprooken.... waggelde op, benauwd vertrekkend z'n clown-domineesnuit, riep:.... «vechte jullie 't maar uit en verammeseer je d'r mee.» Dan weg door rammelende glasdeur.
't Werd nu van allemaal blerren dooreen, t Heele stelletje was opgesprongen, schopte tegen de klompen, trapte stoelen omver. Eén keilde er n heete stoof om, dat de test omrolde, vurige koolbrokjes gemoedelijk



te stinkwalmen begonnen in lappenhoop.... Met statigen zwarten wimpel, sierlijk opgolvend , roetgulpte de lamp. De heele kluit drong, van revolutiegeest bezeten, gezag verguizend, om Pietje heen, die hijgend en vuurrood, stumperig probeerde 't bochellijfje uit te rekken tot een lengte, die 't in de opgeheven handen vastgekrampte kussen buiten 't bereik van de grijpende meiden kon brengen.
Vlak bij 't nu rood-gloeiend potkacheltje, zat tante Mietje, lippenprevelend met lachvertrokken mond, griezelig grijnzend in 't bang-bleeke bakkesje, dorre handen nerveus bevend in schorteschoot, 't geweld aan te zien 
« Overlote .. ..» blerde Ma van der Kop. Zwaaiend met haar geducht wapen, den houten pollepel, dien zoo nu en dan bons-kletsend op tafel met stevigen slag van 'r boerenknuisten, furiede ze tegen waggelend Pietje op.
♦ Main ruggekusse .... wê-jullie maide .... nê-zoo goed van main .... va main cente.... Wou je dat an dat rooie Jodekind geve .... Hiér da-ding . .. .»
En energiek pollepel-zwaaiend wilde ze 't Pietje weer ontgrissen.
Pal stond die. De strijd gaf haar moed.
«Nou .... en 't is toch voor Racheltje .... 't Is mijn kusse .... jullie kanne nou allemaal je cente wêromkrijge .... 't zèl nou voor Racheltje zijn....»
Valsch-spichtige Trijntje Bont glupend beklom, achter Pietje, wagglende taboeret.... rukte.... ineens 't



kussen uit de al verslappende, opgeheven handen die in de schrik-en-verbazingstilte, plots vallend na de herrie, even omhoogblèven ....
Maar furieïg keerde Pietje zich om, en vóór valsch Trijntje de buit geborgen had, griste ze vinnig 't ding weer af. Eén mooi rood kwastje lei 't af, dwarrelde bloed'rig naar den grond tusschen vale lappepap ....
"t Kussen nu geschonden, 't verleidelijk-gloed-nieuwe eraf, werd er ruw om gevochten.
In de stikwarme, half duistere kamer, om de roetuitgulpende lamp, plukhaarden ze nu als katten dooreen .... omschoppend stoelen en heete stoven onder de scheefgeschoven tafel uit.
Tante Mietje, bleek en zweetend van gruwelijken angst — moord en doodslag zag ze er van komen — was geretireerd, stónd nu tegen den muur, geborgen achter gemoedelijk rottan-geraamt. Wild vloog 't ruggekussen, deerlijk gehavend, van de een naar de ander. De roode en zwarte draden, slangig opgekruld, zwierden erbij, de kwastjes waren afgerukt en geel-slijmige proppen vulsel puilden er uit, als ingewand uit'n dood lichaam. Ieder gaf 't eerst hevig-begeerde, nu felgehate ding nog een hak en 'n trap .... De Jodenmeid zou 't niet hebben ....
Als op 'n Sabbath van duivels en heksenbroed ging dat een poosje nog door, tot Tante Mietje, achter potkacheltje omloerend, een gluipend vlammetje zag
11



oplekken, waar een al te levendig kooltje den boel had aangestoken ....
In hevigen angst voor ongeluk, gilde 't ouwe menschje .... « brand .... brand ... .» al hooger uithalend in 't rumoer.... «brand . . . .» dan wanhopig-halfhuilend .... «Pietje .... Pietje .... Pietje-dan-toch .... je huis brandt. . . .»
't Was gehoord en 't bedaarde.
Hijgend met hittige zweetkoppen stond de bende, mal-ontnuchterd ineens, te midden van den rommel .... met onmachtige stemmen uithikkend.... waar.... waar brandt 't . . . .
Maar Pietje, ongewoon resoluut, had 't al gebluscht met de rest uit nog ongeschonden theepot.
Meteen zag ze 't ruggekussen liggen .... gehavend, onherkenbaar, een verrafeld vod; slap en puilend van vulsel .... Dat was nou 't prachtige Sinniklaaskussen, dat haar zooveel centen en zooveel werk had gekost.
En ineens, fel opvlammend tegen Ma, meteen luchtend haar verongelijkt-voelen en jaloerschheid van Gerrit, bitste ze valsch:... . «een gemeèn dier bê-jij.»
Even verbazingstilte, dan Ma :
«Ikke 'n gemeen dier .... ikke ?. .. . Dat la'k me nie segge, vast-nie van jou, dronke toddel .... bitter-
neus 'k ga wèg 'k ga meteen na me moeder —
voorgoed.... 'n Jodepan is 't hier.... maar 'k ga wèg .... 'k ga weg . .. .»
Woest propte ze haar naairommel in leegen bood-



schapmand, rukte hoed en mantel van den kapstok,
nam den pollepel; zonder groet liep ze de deur
uit... . en buiten in de stille kou wegklonken haar driftig-snelle stappen.
En zoodra de anderen voelden, dat ze nou, heüsch, niet zou weeromkomen, begonnen ze, ineens vreedzaam, praatjes te maken over haar, over haar bazen, haar valschheid, haar gulzigheid .... «nou strakkies nog met de koekkrummels.»
Pietje, verbluft van 't succes, zich weer baas voelend, juffrouwde gestreng:
„Enne .... nou is-et meteen uit met de Jode-stoele
en de Jodekomme .... mensche ben mensche Jood
öf Christe .... eender voor ons' lieve Heer . ...»
En in de vredestemming van gemeenschappelijken kwaadspraak over verdwenen Ma, gul gaven ze toe .... Wèl hadden de Joden ons-Heer gekruisigd, maar dat was al zoo lang gelejen .... en Racheltje en Hendriek waren er toch — nèt als de juffrouw d'r man strakkies gezeid had — niet bij geweest.
Dus zouden zij en andere Jodenmeissies voortaan op de stoelen bij de tafel zitten en uit mooie kommetjes drinken.
Tante Mietje, bedenkelijk-afkeurend hoofdschuddend om de nieuwigheid .... maar voelend dat er niks meer an te doen was, slikte achter 't potkacheltje haar protest in.



VREEMDE NACHT.
Na afloop van den seider stond, onder de scheigeel brandende petroleum-lamp de tafel rommelig-vol en er omheen, ordeloos, de verlaten, scheef-geschoven stoelen.
In de kamer, onder de lage zoldering, hing smoorwarm en benauwd de lucht, door 't urenlang stoken in die kleine, besloten ruimte, waar veel menschen hadden samengezeten, waar gegeten was en gedronken.
Van zoetige, flauw-kaneelige geur was doortrokken die heete kamerlucht; en dat was van 't rozijnenafkooksel, gemengd met kruiden en citroen, dat ze gedronken hadden, omdat ze de ritueel voorgeschreven wijn te duur was geweest.
Aan 't boveneind van de tafel stond nog de leunstoel voor 't gezinshoofd en de kleine stoel daarnaast, waarop naar wet en ritus twee beddekussens molligblankten met hun versche sloopen.
't Witte tafelkleed Verdween haast onder 'n egaal-



gespreide laag van room-blanke en licht-bruine paaschbroodschilfers, broze bakblaasjes onder 't breken afgestooten en grootere brokken met grillige, spits-getande kanten, te midden waarvan de ontredderde schotel half-hangend stond op z'n in de verzakking geraakt voetstuk van drie in blanke doeken gevouwen paaschbrooden, wankel fundament, dat heel den avond getorst had vracht van veel symbolieke spijzen: 't gebraden lamsbeen, 't ei, in asch gesmoord, 't zoete roersel van appelen-amandelen-suiker-en-wijn, de lange, groengekroonde mierikswortel, de andere groenten, latuw en kleurige radijsbolletjes, 't bakje met azijn en zoutwater —, alles naar ritueele aanwijzing op de schotel gerangschikt. Er rond-om-heen stonden de wijnglazen, bruine droesem van 't troebele kooksel er nog in, lagen de open boekjes, waarin de volgorde der vele ritueele verrichtingen, die de zéér gecompliceerde seider-dienst eischt, is aangegeven.
Hun gelige blaadjes met de fel-zwarte vierkante Hebreeuwsche karakters er op, vlekten te voorschijn onder strooisel van witte en bruine kruimels, tusschen bruinbemorste schoteltjes, met kleverige lepeltjes er op, tusschen enkele stronkjes van even-beknabbelde, dan stilletjes weggemoffelde mierikswortel, bitter en wrang in den mond.
En tusschen al dat verbruikte en verrommelde prijkte, op 'n blank-gehouden plekje tafelkleed, 't groote wijnglas, 't kiddesjglas op z'n zilveren voet, ten boorde



gevuld met den diep-rooden, den tintelenden, échten wijn, en gedekt met 'n stuk ongezuurd-brood.
Het was de symbolieke welkomstdrank — wijn — en spijs voor den Profeet, den Verlosser, die eenmaal zal komen en dan in dien plechtigen nacht, die den seider-dienst volgt, en 't arme, verstrooide volk verzamelen en meevoeren naar 't oude Moederland ....
't Gezin was, op de moeder na, al naar bed gegaan. En in de stilte, die daarna 't heele huis doorloomd had, klip-klepten zacht de pasjes van haar kouse-voeten in de gang, als ze nog even rondging om te zien of ieder en alles in huis zich wél bevond. Uit de open gangdeur kwam ze ook nog eens de warme kamer binnen, bleef even stil bij de tafel, verzette er gedachteloos wat wijnglazen, duwde werktuiglijk de schotel recht. Ze had de bandeau al afgezet, zoodat 't met 't kunstkapsel altijd stemmige gelaat nu vreemdwild was ompluisd van korte, grijzende krulletjes, aan de slapen haast wit.
Haar gezicht was ouwelijk, om den ingevallen mond, die de magere kin dee uitspitsen, en als ze in 'n wijden, vermoeiden geeuw de kaken vaneensperde, kwamen er de schaarsche, brokkelige, gele tanden te zien. Van de tafel weg, liep ze zacht naar de bedstee met half-gesloten deuren, die in 'n hoek der kamer den muur was ingebouwd, en trok de deuren n eindje vaneen. Ze stak haar hoofd 't warme, duistere holletje binnen en fluisterde «slaap-je-al.» Maar na even wachten



op 'n antwoord, dat niet kwam, sloot ze geruischloos de deuren tot vorigen stand, en stak 't nachtlicht aan, dat op 'n vaal-bruin kastje tusschen wat krantenrommel en 'n paar verschilferde gipsen herdertjes, klaarstond. Met langzame, stramme bewegingen beklauterde ze dan 'n stoel, die vlak bij de tafel stond, klemde voorzichtig 't teenen-rijtje van 'r eene voet tegen den rand, bukte zich naar de lamp, die ze, na enkele vergeefsche pogingen, telkens dan terugschrikkend voor hoog-opdansende vlam, met zwakke adempufjes van oud-vrouwtje, doofde.
Na moeizaam afklimmen verdween met zachte klakjes op de vloer de stap van haar kouse-voeten de kamer uit en daar werd 't nu dood-stil.
't Nachtlichtje op de kast, met z'n puntig drijfvlammetje, spreidde bleek, discreet schijnsel over 't kastje, waardoor de beide herdertjes in 'n stil-fantastische belichting kwamen te staan , en over 'n muurbrok van groezel-bruin behang er-achter. Onmerkbaar verliep daar 't lichte in 't donker-geblevene rondom, en zoo was ook 't tafelgedeelte dichtbij. De bruin-begroezelde wijnglazen daar bekwamen schampen van bleek-geel licht. Spokig-wit de stoel met z'n vreemde belading van beddekussens en dan verder alles donker, warm en donker, geheimzinnig, en daarin de geur, kaneeligzoet, van kruidenkooksel dat er gedronken was. Zacht tikte de klok, met doffe, klanklooze slingerslagjes.



Doch die sfeer van innige rust was omvangen van den nachtwind, die buiten al roeriger en luider omrommelen ging, met diep, monotoon geluid —; de boomen rond 't huis stonden te ruischen en te takkenkraken onder dat altoos-opnieuw aankomende windgerucht, dat door wat suizerige stilte telkens werd verpoosd.
In de bedstee bewoog wat; harde matras kreunkraakte er onder 't verliggen of opzitten gaan van den slapende binnen in. En daarna, met zwakke, onzekere duwtjes, werden van binnen-uit de deuren opengestooten en tusschen de beide gele, verwasschen gordijnen keek 't hoofd van 'n kind naar buiten, met wijd-open heldere oogen, als van iemand, die zoo fèl wordt weggerukt uit z'n droom, dat hij meteen er klaar-wakker van is. 't Kind zag, verbaasd of ze ineens in 'n heel onbekende omgeving was gekomen, de kamer rond, naar de stoel met spokig witte kussens, naar de tafel met den seiderschotel, de glazen en als de bewuste gedachte weerkeerde in haar even van 't reëele leven vervreemde bestaan, kwam er 'n lichte angst in haar oogen en in de smalle trekjes van 't kleine kindergezicht, schraaltjes in de omlijsting van dik, bruin haar.
Maar langzaam zonk "t lichaampje weer terug, wilde zich 't hoofd opnieuw tot slapen ieggen, als plots er wat geluidde in de stilte, 'n korte kuch, als 'n benauwdschorre keelschraap en ineenen veerde 't kind weer



overeind, reëele angst nu in 't gezicht en in de gespannen voor zich-uit starende oogen.
Het was de voorslag van de klok geweest en die, met nog eenmaal 'n vermoeiden ophaal vooraf, begon nu te slaan, lijzig-langzaam, z'n krakerige slagen zonder klank van öp-gebruikt uurwerk. Het meisje in bed, vreemd wit, tegen 't duister-verdoezelde bedsteebeschot, voelde één voor één die slagen neertikken in haar pijnlijk-wakker hoofd, en ze telde ze, onbewust, 't Waren er twaalf.
Dan werd ze ineenen heel bang in de stilte, die na 't klokgeluid weer terugviel.... en 'n rilling overkroop haar, kil, dee haar beenen en voeten onder 't warme dek verstarren, gaf haar 'n krampig-koud gevoel tusschen de schouderbladen, 't Vreemde van dezen nacht, 't vreemde van den voorbijen paasch-avond leefde weer in haar op, en ze wilde de tafel, die zooveel wonderlijke dingen droeg, niet meer zien. Anders stond daar immers, werd ze 's nachts wakker, op 't rood-en-zwart wollen kleedje 't koffie-blad voor den anderen ochtend klaar, en dat gaf haar dan blije gedachten aan vroeg-morgen-zon, aan 't lustig bellen van den melkboer, 't gekletter van z'n koperen emmers. Dit vreemde, zoo ineenen te middernacht gezien, gaf haar de sensatie, dat ze in haar slaap buiten haar gewone omgeving was gebracht.... en 't beklemde haar, maakte haar bang .... en de handen dee ze voor 't gezicht.



Uit 't alkoof klonk zacht gesnurk, 't Kind wist, 't was van haar vader, die vaak dat geluid maakte in z'n slaap. En, rechtop in bed, zich zelfs niet durvend roeren om te gaan liggen, toch zich verbeeldend, dat ze dan rustiger zou zijn, klemde ze zich vast aan dat geluid, als aan iets vriendelijk-bekends, dat als altijd was gebleven, waar al 't andere zoo wonderlijk veranderd scheen.
Het was van 't jaar voor 1t eerst, dat ze in deze kamer sliep, dat ze in dit huis woonde, 't Vorig jaar, in 't oude huis, had ze 'n klein alkoofje gehad, afgetimmerd van al te ruime keuken. Dit huis was grooter, maar zoo hol, zoo oud. Als 't, in 't donkere najaar, wat hevig woei, kreunde er alles en dat gaf vreemde, vage gedachte aan onbekende dingen.
In de stilte, die de luid-geruchtende wind omvangen hield, kwam nu weer nieuw een nog-onbestemd gerucht, als van zachte voetstappen in de verte .... en de angst van 't kind, éven pijnlijk-verfeld, viel neer, 't gezicht helderde op in gelukkige verrassing, als 't geluid zich vervastte tot zachte klakjes van bloote voeten op 't vloerzeil in de gang. Want ze begreep .... 't was Dolfje .... 't was haar broertje, dat aanloopen kwam, dat bij haar kwam .... en in de plotse ontspanning, die 't starre angstgevoel deê uit haar wijken, rilde ze even.
Met uitgestrekten arm duwde ze nu de deur nog verder open, bukte 't hoofd over de beddeplank en keek de kamer in.



't Kleine jongetje in z'n wit hansopje was op onzekere voetjes de kamer ingeloopen. Z'n gezichtje zag bleek, met groote oogen hij ook en de mond beefde, dat z'n tandjes klakkerden tegeneen 
«Dolf,» riep 't zusje uit de bedstee, met gedempte stem ... . « kom je hier?»
«Ben je nog wakker?» vroeg 't ventje blij 
«hè gelukkig dat je nog niet sliep.» Hij zweeg
even, bekende dan, naderkomend «ik was zoo bang boven 't waait er weer zoo zie je wil 'k
bij je komen ?»
«Ja, ja,» zei ze.... «dan mag je wel op mijn warme plek liggen .... ik wil wel achteran.»
«Hoeft niet,» wees 't jongetje af, edelmoedig. Dan klom hij de hooge bedstee in en 't zusje pakte m beet om z'n kortgeknipt bolletje en zoende hem, dat hij even er onthutst van was.
«Ik was óók zoo bang,» fluisterde ze ... . maar nou heelemaal niet meer, hoor.»
«Ik ook niet.»
Even kropen ze, koud geworden, diep onder t zoetkoesterende beddedek, knussend dicht bij elkaar, lagen even stil, maar klaar wakker, de oogen open, rustig
kijkend de kamer in.
Dan begon Roosje, fluisterend, in vastgewortelde vrees voor vader, die natuurlijk niet weten mocht, dat Dolf was weggeloopen uit z'n bed ....
«Zeg, hoe durfde je, hier te kommen?»



Nou,» herhaalde de jongen .... «'k was zoo bang.»
Ze leunden nu, half opgericht, op den elleboog, de gezichten naar elkaar toe, 't meisje haar rug de kamer toegewend.
Even luisterden ze naar 't windgerucht buiten, en als dat weer stilde, zei Dolfje, droomerig:
«. . . . Kijk .... daar staat 't glas wijn voor.... jeweet-wel . . . .»
< Ja,' fluisterde 't meisje, begrijpend zonder omzien. « Zou-die kommen, vannacht....?»
't Jongetje trok de dekens over z'n smalle schoudertjes ....
« Zou je 't willen?» huiverde hij ... .
<Neè,» beweerde 't zusje, resoluut.
< Dat mag je niet zeggen,» berispte hij, plichtmatig .... «Ik zou wel willen .... dan gaan we naar Palestina terug.»
« Zou 't daar èrreg mooi weze ?»
Nou,» verzekerde de jongen, met overtuigd enthousiasme .... «en daar groeie zülleke sinaasappels .... in 't wild ...»
«En gane-we dan met 't spoor?» kwam ze nuchter....
Met 't spoor ?» herhaalde hij, onthutst, 'n onbestemde teleurstelling in z'n toon . . . . « nee, hóór .... loope .... heelemaal loope!»
«Is-et dan niet èrreg ver....?»
«Noü .... ik heb 't gezien op de kaart.... 't Is wat ver .... en vlak bij 'n groote zee .. . .»



Even zwegen ze. 't Meisje wendde zich om, trok haar kussen wat naar beneden, lei haar hoofd er op en tuurde zoo de kamer in. 't Jongetje, half-zittend, keek over haar heen.
«Hoe zou 't nou eigenlijk gaan, as-ie komt?» fluisterde 't meisje weer. Ze was wel twee jaar ouder dan Dolfje, die nog maar zeven was, maar ze vond hem erg knap en vroeg 'm altijd alles.
'Weet-je dat niet?» Er was triomf in z'n stem om z'n overwicht van jongeren maar knapperen broer op z'n ouder en dommer zusje .... Maar daarna werd z n stem weer geheimzinnig, z'n oogen vér, als zag hij de dingen.
«Midden in den nacht.... dan komt-ie, dan komt-ie overal in huis.... en hij blaast op 'n groote bazuin.... 'n sjoufer, zie-je, net as 'n sjoel.... maar véél grooter en veel harder geluid.»
« En dan?» vroeg 't meisje, gespannen.
«En dan, ja.... dan kijkt-ie.... of je goéd ben
geweest of slecht....»
«Hoe ziet-ie dat, zég zég ?» vroeg 't kind in
spanning ....
«'k Geloof dat-ie op je voorhoofd kijkt Vader
zegt daar staat alles op geschreve.... Maar wij
kanne 't niet zien. En as-je goed ben, mag je mée ....»
«En as-je slecht was?»
«Nou, dan ga je natuurlijk naar de hel....»



«Als-ie nou eris kwam,» bibberstemde 't meisje opnieuw .... « zou je schrikken?»
«Niet zoo tellekes zégge....» ontweek hij, schuw, wèg uit z'n aplomb.
Ze zwegen. Luisterden naar de wind. 't Drijvend vlammetje in 't olieglas op 't kastje wapperde even heen en weer; over den muur, over de tafel bewoog stil de vredige lichtschijn. Schor tikte de klok en duidelijk-hoorbaar was 't krakend kreunen van de boomen buiten.
-sVin-jij de seider-avond prettig?» vroeg 't ventje.
-Nou,» antwoordde z'n zusje, «maar wat; lekker eten, soep .... versche matses .... en wijn . . . .»
Wijn,» minachtte 't wijze kereltje.... «'t is nieteens wijn.»
Morgenochtend krijgen we wijn.» Ze gebaarde naar 't glas op zilveren voet, gevuld met den rooden wijn en door 'n grillig-gekarteld paaschbroodbrok afgedekt. Gewoonlijk werd dat den anderen morgen uitgedronken.
«En as hij dan komt....?»
« Hij is nog nóóit gekomme . .. .»
«Hij kan toch komme .... ieder jaar.... 't staat zélf in 't boek . . . .» betoogde 't broertje.
«Zeg,» aarzelend vervolgde hij dan .... in 'n bui van vertrouwelijkheid nu eenmaal .... «zal 'k je deris wat zegge .... ? Maar niet an de andere verkraaie hoor ....!»
<Wat?» vroeg ze, nieuwsgierig.



4 En niet dermee plage,» bedong hij nog....
«Nee , nee,» verzekerde 't zusje 
«Nou.... je weet toch wel.... as we de morour gegete hebbe .... dat ik dan de deur moet opezette — zie je .... dat beteekent, dat we vannacht allemaal
veilig zijn Wis-je dat?» vroeg ie, weer éven pedant,
er achter.
«Ja .... nou, maar wat ?»
« Dan ben 'k zoo bang ....»
-Waarvoor?» vroeg ze met groote oogen «'t Is
toch enkeld de straat.»
«Ik denk altijd,» fluisterde 't jongetje, met trillend stemmetje .... «ik denk altijd an de Doods-engel uit 't seider-boekie. As dié nou-eris buite liep ....»
«Neè .... neè,» weerde 't zusje af.... «dat gebeurt ommers niet meer.... wij hebbe niks gedaan .... dat was in Egypte ....»
«Ik ben toch bang.... En-ie smeerde blóed op de deuren ....» somberde z'n stem en de oogen staarden, als zagen ze de dingen voor zich uit de kamer in, waar de zoet-kaneelige geur rondzweefde 
«Geen menschenbloed .... enkel van een lam,» bestreed 't meisje, zich verwerend tegen eigen angst 
«en zij krege de tien plage.... en wij ginge lekkertjes weg.»
Wéét jij de tien plagen?» vroeg 't broertje, ineens weer in z'n aplomb van knap broertje tegen dommer zusje ....



«Allemaal achter mekaar ?> vroeg ze timide.
«Ja,» eischte hij, stevig.
't Kind begon, dociel «dom-bloed, séfardeïang-kikvorschen .... Wat zijn dat?»
«Kikkers,» wijsde 't jongetje, * gróóte kikkers,» fantaseerde hij erbij.... En weet-je .... 't water in den Nijl zag róód van bloed . ...»
< Nee, nee,» weerstreefde ze .... »nèt as bloed ....» Dan, ineenen erachter....:
Dolf.... ik heb gomets gegete.»
« O,» ontstelde hij.... « wat ?»
«Een koekie van de melkboer.... ik had-et al hallef op.... toen dacht ik er pas an .... dat 't niet mócht....»
Hê-je 't uitgespuugd?» inkwisiteerde 't broertje ....
« Née,» bekende ze benauwd, « doorgeslikt.»
«.... O,» herhaalde hij, ontsteld.
«Als hij nou komt.... moet 'k dan ....? Hê-jij niks gedaan?»
«Laast-sjabbes een cent versnoept,» biechtte hij nu ook, snel-fluisterend .... < met Moosie, .... maar hij droeg 'm.»
<Was-je mee in de winkel....?»
«Ja ....»
Dan is 't etzelfde,» zegt vader.
«Wat waait-et, zeg,» leidde 't jongetje af.... «'t Was toch zoo akelig bove ....»
«Nou maar hiér ook,» verzekerde 't zusje ....



«Von-jij 't een mooi verhaal .... van vader?»
«Wellek ? »
«Nou .... van dat dooie kind . . . .»
«Mooi wèl,» gaf ze toe, maar èng, hoor.»
«Weet-je, wat-ik nou strakkies dacht, toen ik de deur open dee .... as er nou bij óns ook eris zoo'n
kerel binnekwam want iedereen mag binnekomme 
wis-je dat ?»
«Ja zeker,» bevestigde 't zusje, blij, dat ze nu óók wat wist.... «'t staat immers in-et boek. «Al die honger heeft, kome en ete.» Waarom staat 'r «kome en ete ?»
-Dat weet 'k niet,» bekende Dolf.... «nou zèg, maar as er nou eris zoo eentje kwam, zoo'n vreemde kerel.... die je nog nóóit gezien heb...', met een lange zwarte baard .... en 'n lange zwarte jas an.»
• Waar vandaan?» huiverde 't meisje.
' Dat .... weet 'k niet. Errèges vandaan .... en dan zóó maar bij ons an tafel kwam zitte.... en niks zégge .... wat zou 'k bang zijn.»
«Hoe ging 't ook weer verder?» vroeg ze peinzend.
«Nou.... toen lei-die stilletjes dat dooie kindje onder de tafel.... en toen kwamme d'r soldate dat was zoo afgepraat met die kerel.... nou .... en toen zeien ze, dat die Joden 't vermoord hadde en toen stakke zullie die Joden dood ....»
« Met messe ?»
«Ja ....»
12



Stilte.
«Hoe laat zou 't zijn ?» vroeg Dolf.
«Ga deris kijke,» ontweek 't zusje.
«Zeker al bij éénen,» vermoedde hij, «wat waait et,
hè ....»
«Zou de deur op slot weze?» vroeg ze ineenen.
«Immers nóóit, de seider-nacht.... De deur mag niet eens op slot.... vader zegt .... nou past de Messias op ons en daar moeten we op vertrouwen.»
« Zou-die op alle mensche passé ?»
« Op alle jode,» verbeterde 't kereltje, eigenwijs.
«Zou-die nou buite loope .... zoo maar alleen ?»
«Hij is niet bang,» zei 't broertje.
Hun stemmetjes waren gedaald tot sidderend gefluister en uit de donkere, warme bedstee keken hun oogen, groot, nerveus, de kamer in. Buiten rommelruischte de wind. En de jongen zag de donkere staat, met de slapende huizen en de zwarte, hooge, waaiende boomen.... en hij rilde.
«Is-ie maar één nacht hier....?» vroeg 't zusje weer.
«Ja .... je weet toch wel.... hij daalt van de hemel
met 'n vurige wagen en zes vurige paarde maar
geen mensch kan 'm zien.»
«O,» uitzuchtte haar half-open mondje.... Maar dan ineenen sloeg hen-beiden fél een hevige, kille schrik —
Door 't slapende huis dreunde plots een slag een harde bons .... en dan weer stil.
Buiten floot de wind.



De twee kinderen, dól van angst in de donkere, warme bedstee, vielen tegelijk mekaar in de armen, klemden zich, de oogen wild-wijd-open in schrik, aan elkaar vast, gilden luid-op door 't stille huis....
«... . O daar is-ie .... daar is de Messias ....
o .... de zwarte man met 't dooie kind .... o .... de Doodsengel.... moèder .... moeder .... vader ....»
Rauw kreten hun stemmen, woest bebeukten hun vuistjes 't beddebeschot, dat eronder dreunde.... trapten hun heete voetjes in 't broeierig-verwoelde
bed rolden ze hun bezweete gezichtjes wanhopig
in hun hoofdkussen....
Maar in 't alkoof kwam nu gerucht. De moeder,
plots ontwaakt op bloote voeten, 't gezicht slaperig-
ontsteld, snelde de kamer binnen.
<Wat is er.... wat is er?» vroeg ze. «In Godsnaam, maak vader niet wakker. Wat doet Dolf hier?»
De kinderen, huilend, half-hangend over den beddeplank, klemden zich aan haar vast....
< O .... moèder er is iemand binnengekomme 
zóó'n slag.... zóó'n slag.... et is de Messias et is de Doodsengel.. . .»
«Née, née,» glimlachte de moeder, heelemaal wakker, geen spoor van schrik in 'r stem, dan weer bestraffend «god gód 'k schrok me-'n-ongeluk.»
In 'r nachtjak huiverde ze.... «Wat 'n tocht hier 
wat 'n wind.... 'r staat toch niks open.... k Zal eris kijke ....»



♦ Née,» gilde de jongen .... « niet weggaan .... niet kijke . ... het loopt in de gang ik hóór et.»
< Der is niks, hoor,» verzekerde de moeder, na even luisteren .... «laat me nou los ....»
Zich losmakend liep ze de donkere gang in, kil vloog ze de wind in 't gelaat en even ontstelde ze, merkte dan, dat een forsche vlaag de niet-gesloten buitendeur tegen den gangwand had gebeukt. Ze deed 'm nu op 't nachtslot, liep meteen de alkoof in, haastig, om de vader in te lichten, dien ze brommend hoorde ontwaken.
In 't bed achter lagen de beide kinderen, zacht kermend in eikaars armen , de dekens over de bezweete
hoofdjes getrokken Nu moeder van hen was weg-
geloopen, 't vreeselijke tegemoet.... moesten ze alles maar laten over zich komen.
En door hun, in 1t opwindend praten verhitte verbeelding, fladderden wilde angst-visioenen van den
witten, kouden Doodsengel, die rondging in de nacht en de deurposten merkte met bloed.... van den
vreemden man met 't dooie kind van de cent,
die Moosie had versnoept met Dolf.... van 't gometskoekje, dat Roosje had gekregen en niet uitgespuugd .... toen ze 't merkte.... en sidderend wachtten ze van moment tot moment tusschen 't windgerucht buiten 't geluid te hooren, geweldiger dan alles, van dien grooten bazuin, die eenmaal zal opklinken in de nacht.



AMOERETJE.
Grootmoeder van Markie bracht ze alle dagen naar school. lederen ochtend, netjes op tijd, kwam 't stelletje de straat inschuiven, op den hoek voorzichtigjes, beduusd door schel geklingel van heldere trembellen, frisch den morgen in, grootmoeder met aan iedere hand 'n klein kindje.
Oud Jodenmenschje was 't, met goedig-glimlachend, toch zorglijk mummelgezichtje, als 'n prentje van Alfred Lévy, 't schrale bandeautje, waaruit 't aan de slapen wit pluisde, strak getrokken in een zuinig knotje en daarop 't kleine mutsje van wat flodderkant en kleurig strikje.
Voeten in leeren pantoffels, stug plooiend en builend, besloften sliffend, voorzichtigjes de stoffige keien van de oude-stad-straat, waar de school stond. Dat was een oud gebouw met hooge brokkelig grijze voorpui, vochtvlekkig en puistig als de huid van 'n leproos, en vreemd erin glanzend-heldere ramen met daarvoor



hier en daar een vroolijkend bloemenruikertje, onhandig samengeknoet, lief geschenkje van een kind aan juffrouw of meester.
Waren ze bij de school, dan gingen ze bedaard met z'n drieën op 't trottoir staan, leunend tegen den muur en kijkend naar de voorbijrinkelende trems en de zwaar rollende vrachtkarren. Grootmoeder, lacherig, boog zich dan wel naar ze over en vroeg, of ze goed stonden, prettig keken, wees ze nu en dan 'n bijzonder hoogen wagen en andere dingen van morgendrukte, met innige handdrukjes.
Saartje en Markie speelden nooit met de andere kinderen. Grootmoeder bleef bij ze, tot de bel ging. Dan handig lanceerde ze de twee kleine Jodenkindertjes door het luidruchtig aangedring van de heele bende door naar binnen, tot ze in de mufvochte, half duistere kinderwriemelende gang stonden.
En iederen morgen weer, 't hoofd wat op zij, met lieverig-vleiend lachje vroeg ze, oogknippend naar boven, den surveilleerenden onderwijzer: Mag et menèèr,» met een dikke Joodsche *gs en die eigenaardige beleefdheidstoon, die zelfs Joodjes-van-de-straat iets zoo bijzonder hoffelijks geeft. Want eigenlijk — en dat wist Grootmoedertje wel — mocht er geen van de ouders of groote broers mee naar boven, dat gaf op de nauwe, gepropte gangen te veel geweld en gedrang.
Boven moesten de kinderen zich zelf of elkaar maar



helpen. Maar voor Grootmoedertje was 't altijd een uitzondering, gunst, die ze door haar beleefdheid van steeds vragen en nóóit naar bovengaan of 't vanzelf sprak, slimmetjes alle dagen weer bedong. De onderwijzers wisten ook Saartje en Markie een paar stunteltjes, deerlijk geplaagd en geplukhaard soms door andere, wreed-sterke klassegenootjes.
Koele ochtendwind nu prikkelde fijn jolige kindertjes voor de nog gesloten norsche school met z'n donkeren gevel, boosaardig blikkend, als 'n mensch die aan 'n pijnlijke ziekte lijdt en zich verbittert om de vroolijkheid van anderen. Fijntjes tik-tikkelde de bel van een trem , die langzaam voortgleed door 't kindergewriemel, de belriem speelsch-rythmisch bewogen door 'n muzikalen conducteur. Booze gezichten van opgehouden haastmenschen gluurden door de ruiten, bejouwd door de jongens.
Grootmoedertje en de kindertjes kwamen er juist aan, haastig, want vreezend, zich verlaat te hebben, en heel bang te komen na belluiden. Maar de deur was nog toe en berustigd bleven ze nu even 't trottoir bedrentelen, vlak voor de deur, die toch wel zóó zou opengaan.
't Waren een paar schrale Jodenkindertjes, Markie en Saartje, arme schoolkinderen uit 'n te groot, slecht gevoed, slecht gehuisvest gezin. Saartje, fijntjes in een bleek-verwasschen rose jurkje, met in 't matgele snuitje mooie ovale oogen en een heel klein neusje



éven gebogen in 'n teer lijntje, met korte bruine kroesekrulletjes onder een vuilwit hoedje, leek, toch al zeven jaar, een kindje van vijf. Markie, ook zeven, was wat langer, maar leelijk, met 'n plompbonkig Jodenneusje waarlangs diepe groeven in 't magere witte gezichtje. Z'n blauw, grofkatoenen kieltje, hard brutaal kleurend in 't plassende, wijde morgenlicht, onhandig geprutst matrozenbuisje, dat toch wel leuk bij een bruine jongenstronie met frissche kijkers zou hebben gestaan, accentueerde pijnlijk de broze teerheid van z'n was-wit kopje, slobberde over de schamele schoudertjes, aan 't middeltje veel te wijd, als een ballon rondom uitbollend. Karrikaturig versmallend, daaronder ineens de schriele beentjes in zuinig-strak zwart broekje, de voetjes in schoenen, die zwaar schenen van plompheid.
Apart met grootmoedertje, als kleine oude menschjes zij ook, bedaard, bedrentelden ze 't trottoir.
Snel stappend in de verte kwam nu 'n onderwijzeresje aan, 't gezicht licht aangerood van de nog vreemde, eerste echt-zomersche warmte, 't haar in de haast iets wanordelijk.
Helder onder 't gezond-volle, vroolijk jonge gezicht wat onbeduidend door een iets te ronden kin, was de gesteven witte blouse met hooge, rondom aandringende boord. Stoer-bruin uit de mouwen stevigden aan forschblanke polsen de kleine ongehandschoende handen, jongens-onbezorgd slingerend langs den korten, donkeren schoolrok, kaal en verkleurd onder de feestelijke



blouse. Helder feestelijkte ook 't schaterend roode lint om 't goedkoope matelootje.
Joelend vloog er een heele schaar kinderen op de juffrouw af. In hun schunnige zomerkleertjes, die uit te korte mouwtjes grauwvellige armen blootlieten en boven de lage halsboordjes groezige, vieze, haar-bepiekte nekjes vertoonden, leken ze een zwerm verplukte, verhavende vogeltjes, toch kirrend en blij in den morgen. Die er 't eerst waren, rappe loopertjes op de spichtige pootjes, klemden zich, kinderlief en innig van gebaar om de juffrouw heen, die luid lachte en spelend trachtte zich 't troepje van 't lijf te houden. Maar stevig grepen ze, wijd uit slaand magere armpjes met strek-gespreide vingertjes, 't hoofd klemmend tegen juffrouw's beenen, of ze 'r heelemaal omvatten wilden. De donkere rok, die 'r tegen kon, beplukten ze met groezele vingertjes en met de rondomklittende kinderen werd 't loopen, 't beenen-uitslaan onmogelijk, 't Helder witte blousebovenlijf alleen met 't blije hoedje stak boven de onverzorgde kopjes met ontkleurde mutsen en vale petten uit, als iets héél reins uit armoegroezel. Maar vroolijk lachend liet ze zich door de joelende kinders, uitgelaten, naar de schooldeuren draagsleepen, in 't voorbijgaan koddighulpeloos glimlachend tegen grootmoedertje, die eerbiedig, ook 'n ietsje oüw-wijfjes beschermend lachend, teruggroette.
Nu klaterde ook luid de bel, de eerste weifelende



klepjes gedempt achter de schooldeur, dan bij 't ineens wijd-openklappen, barstend 't geluid vol-uit naar buiten. En 't was of de lage donkere deur nu langzaam naar zich toe ging zuigen de kinderen die verstrooid waren in een wijd cirkeldeel met de schooldeur als sterkstomwriemeld middenpunt. Troepjes tegelijk werden er opgeslokt, anderen drongen dichterbij, uit de verte holden laatkomers aan, hier en daar kwam er een, klompklepperend, boterham in de hand, uit een dichtbij smal steegje geloopen, even broos-alleen tusschen de hooge hellende huizen, dan weg in 't straatgewoel, glad glippend tusschen de menschen door tot hijgend, vóór sluiten, de deur was bereikt.
Bovenmeester, spiedend, keek de straat af, goedig bedoelend laatkomers-op-'t-nippertje binnen te smokkelen zonder straf, dan met doffen slag, sloot hij de deur.
Al jong leven was nu besloten in 't hoog-stugge huis, met den melaatschigen gevel, waarin 't druischte van gewoel en gewring op de nauwe gangen, om de voorste kapstokken, om 'n kapstok-voor-zich-alleen.
Toen kwam Grootmoedertje gauw al eruit, oudtevreden Jodenvrouwtje, kromgerugd onder 't vale sjaaltje dat ze altijd droeg «om gekleed te zijn.» En door de helle morgenstraat vol lawaaiend stadsleven, slipte ze op de bultige sloffen schuchtertjes naar haar kil-donker Ghetto-tje terug.
Markie en Saartje zaten naast elkaar in de klas.



Dat sprak zoo vanzelf. En hoewel het tijdelijk — voor straf — naast elkaar zetten van jongens en meisjes altijd gelach gaf, met halfbegrepen toespelingen van vroegrijpe achterbuurtkinderen, die maar nuchter navertellen, wat ze opvangen hier en daar, toch ook al dingen snappend, die gelukkiger kinderen onbekend zijn nog, vond in 't samenzitten van Saartje en Markie
niemand iets bijzonders.
Ze wisten wel, de kameraadjes, dat ze niet zus-enbroer waren, doch langs hun anders sluwe opmerkzaamheid scheen toch 't pikante van 't gevalletje af te glijden. Ze hadden 't zoo geaccepteerd van den dag af, dat de twee kleine Joodjes door Markie's grootmoeder voor 't eerst waren naar school gebracht, overgeplaatst van een andere, die te vol-liep. De juffrouw ook. Innemend grootmoedertje had haar toegefluisterd, in ouwe-vrouwtjes-ernst, aandoenlijk en naïef voorbijziend den leeftijd van de kleuters .... ze is z'n bruidje .... later gaan ze trouwen.» Dat «bruidje» had 't wat sentimenteele onderwijzeresje getroffen. Want zelf was ze verloofd en ze droomde zich wel vaak ' bruidje» met bloesem en sneeuwblanken sluier.
Markie en Saartje waren vrijertje en vrijstertje zonder dat een van de andere kinderen op hun «verhouding» ooit 'n ruwheid gezegd of erom gegrinnikt had. Véél werd er, vooral onder de grooteren, «gevrijd» niet altijd even onschuldig, soms gebeurden er dingen, die alleen te begrijpen waren als je 't kende, dat leven



met z'n allen op een kamer, zonder pudeur, zonder terughouding in woorden en doen. Maar altijd ook stonden de schoolmuren vol met teekeningen en verhalen van Jan die met Truus en Flippie die met Neeltje «vree», werden de helden meedoogeloos bespot, 't Leven is in die vaak ziekelijke lichaampjes, oud in droefenis, te vroeg gerijpt, vroeger, dan 't verstand komt, 't verstand en de zelfbeheersching, die breidelen.
Doch 't kuische amoeretje van de twee Jodenkindertjes scheen, onbewust, ze te hebben geïmponeerd, of ze aanvoelden 't fijne, 't teere, 't lief-schuchtere daarin ....
Ze waren héél zoet in de klas maar lang niet vlug. Hun-best-doend spanden ze zich heel erg in, kleine dreumessen in de lage bankjes, handjes gevouwen op de plank, soms 't jongetje z'n vrijstertje bij de hand houdend, die twee kleine handekens dan zoetjes rustend tusschen hen in.
Saartje wist, dat ze z'n bruidje was. Grootmoeder had 't gezegd. Ze was haast altijd bij Grootmoeder, die ze ook zoo noemde, in huis, want haar vader liep den heelen dag achter de kar bij den weg en 'n moeder had ze niet meer.
Markie wél, maar z'n ouders woonden buiten, met veel broertjes en zusjes, die allemaal brood en kleeren vroegen. Daarom had goedige grootmoeder, al was 't krapjes ook bij haar, 't doezige ventje bij zich genomen.



In de vacantie ging Markie naar huis. Maar prettig vond hij 't daar niet. De lucht, sterk en zuiver, bedwelmde hem en vermoeide zijn in 't triestige, altijd zurende en gistige Jode-straatje, gewende longetjes. Z'n gezonde broertjes en zusjes waren hem te druk, baasden over 't schuchtere kereltje en 't gelukkigst was hij als de trein 'm ten slotte terugbracht naar Amsterdam, waar aan 't station Grootmoeder en Saartje hem wachtten.
In de klasse was 't heel stil. Hoofdjes gebogen bekrasten de kleuters hun leien met de cijfertjes van pas-geleerde sommetjes. Onhandig deden de kleine vingertjes met de lange grijze griffels, moeizaam zwoegend, de griffels zwaar trekkend in stroef geknoers soms overslaand met een gril geluidje. Langzaam, de leien even overziend in 1t voortloopen bewoog zich de juffrouw, héél jong meisje nog, tusschen de bankenrijen, soms droomerig even voor zich uitstarend. Dan dacht ze aan den grooten, blonden jongen, die haar om half twaalf zou komen afhalen.
Zon guldde haar door 't raam in de over 't boord krieuwende nekhaartjes, maakte daar goudig gewirwar van.
Van buiten kwamen harde geluiden binnen, die 't lesgeven in de klassen aan de straat tot een zware corvee maakten, 't trembelgerinkelink hield niet op, den heelen langen ochtend niet, zeurig schreide naar



boven gerekte roep van koopvrouwen, dan weer hoog gillend, en zwaarbassend, drankschor klonk mannengeschreeuw daartusschen. In 't lokaal werd 't warm, broeierig kliemde de benauwdheid tusschen de droge, stoppelige kinderhoofden, deed van de bloemetjes van twee dagen oud voor 't raam hun restje frischheid verloren gaan.
Nerveus geschuifel van kinderen, die 't warm krijgen in verdufte, ongewasschen plunje, begon de soezelende stilte te doorritselen. Hier en daar gaapte er een, luidop. Markie zat knikkebollend, en tusschen de in halven slaap vermachteloosde vingertjes slap bungelde z'n griffel, de mooie, dikke griffel, die Saartje hem gekocht had voor haar cent-van-vader. Saartje, naast hem, sufstaarde voor zich uit.
Hitte loomde door 't lokaal, kleverig zweet krieuwde de saamgepakte kinderen onder 't warrige, onverzorgde haar, parelde op de smalle, witte neusjes. Nijdig, krauwde er een met kromme vingers in z'n broeierigen krullebol.
De juffrouw, met wrevelig-snelle rukken de hals heen en weer bewegend in 't nauwe, smoorwarme boord, de kin rekkend om wat ruimte, richtte zich, boos-op zichzelf, op uit haar droomerij. De wanorde, die ze toeschreef aan haar even absent-zijn, irriteerde haar en met norsch-knorrig praten, geprikkeld door de warmte en 't eeuwige geraas buiten, dat luid binnengalmde door de hooge kiepramen, gebood ze stilte.



Even, in machinaal gehoorzamen, hield 't rusteloos schuifelen op, werd 't onder 't boos samentrekken van de blonde wenkbrauwen in 't jongemeisjes gezichtje, broeierig-stil, kunstmatig-ordelijk.
En in die stilte klonk ineens, absoluut onverwacht, luid geschrei, waar de heele klas en de juffrouw ook,
van opschrikte.
Markie's voorbuur, pootig kereltje, te oud voor de klas, maar te lummelig-dom om verder te komen, schrik en plaag voor de kleintjes, had stilletjes, heel voorzichtig, de dikke, mooie, met rood papier beplakte griffel uit Markie's slappe vingertjes gegrist. Doch voor hij tijd tot behoorlijk opbergen had, was Markie al wakker, met wijd sperren van z'n vakerige oogen, voelend dat er iets gebeurd was zonder nog juist te weten wat. Juist zag hij den mooien griffel in de blouse van dikken Dirk verdwijnen en ineens, met z'n heele bovenlijf de bank overschietend, dat de blauwe kiel Dirks rugleuning overbolde, greep hij met zenuwachtig gebarende vingers naar z'n eigendom, zoodat Dirk, den stoeren ellenboog afwerend achteruitstootend hem juist, met vinnig rakende bons tegen 't dikke neusje mepte. Bloed spoot eruit en luid huilend liet bang, al afgebluft Jodenjongetje z'n hoofd op de bank vallen. Voor de bloedspatten, akelig op 't bankvlak, griezelden de dichtbije kinderen, en de juffrouw, even besluiteloos, stond een momentje overleggend.



Luid van ontzetting gilde anders stille Markie t uit, en onthutst zat Dirk, die 't heel niet zoo erg bedoeld had. Maar Saartje, vlam-rood ineens, vloog op uit de bank, en 't katlenig lichaampje boven op 't plat zwaaiend begon ze met kleine, fel-woedende vuistjes Dirk's rossigen kop te bebeuken, die verbluft, zonder poging tot verweer, de tuchtiging onderging.
Doch de juffrouw schoot toe en Saartje wegrukkend en rechtzettend in de bank, begon ze te beproeven onder 't tumult van de heele, opgewonden, om-beterte-zien banken beklauterende klasse, uit den nu ook luid gillenden Dirk eenige opheldering te krijgen.
Saartje, duizelig ineens neergezet in de bank, na 't rooddriftig wraakbeuken, zag plotseling Markie's jammerlijk-bleek, bebloed gezichtje.
En smart-snikkend sloeg ze, innig-troostend, bêiarmen om zijn hoofdje.



UITDRIJVING.
's Middags had ze weer gevochten.
Om vier uur "bij 't uitgaan van de school. In September was het, een zonrijke dag van begin herfst. Dan waaien er van die bolle winden, zomer-geurend en prikkelend, met al een ietsje ook van den weemoed, die late-herfst- en winterwinden brengen, of 't boodschappers waren van verre, grauwe landen, die vaag bericht meevoeren — Maar nu scheen de zon en dat maakte, met den wind als lichten wijn, de jongens dronken en zwierig in den bol. Ze liepen, zingend met monden wijd open en onbeholpen armzwaai van louter pret, en ze gooiden met de beenen, uitbundig, of 't niet opkon.
Op 't pad, de dorpsstraat, die ze altijd kortweg 't pad noemden, werden boomen gesnoeid. De hobbelige klinkers waren al dicht bespreid, met de breede, sappigdikke takken, vol uitgegroeide twijgen met nog frisch geblaart.
Dat lag daar allemaal welig te stoven in de zon en
13



de geurige damp welde er-uit. Want t ging tegen den winter en dan werden de boomen, voor het tuintje van ieder net huisje één, heelemaal gesnoeid en tot kale, leelijke proppen bijgeknipt.
Ze hadden maanden volop gehad om hun leefstorm en zomer-vroolijkheid uit te vieren en moesten nu stemmig terug, als bedaarde menschen, die kalmpjes den winter gaan doormaken, in volgenden zomer dan
weer vol van lustigen fut.
Tuinlui, roode, glundere gezichten, gladgeschoren en een vrindelijk-breeden mond met stomp-pijpje daarin, zaten hoog in de boomen tusschen 't volrijp geblaart en de fijne, vroolijke geuren maakten hen ook jonk-
jolig.
Telkens helder klonk 't metalen klikklak van hun scherpe scharen, wreed als werd er leven afgesneden en dan, loom-onwillig, ritsel-gleed er zoo'n groote tak als een nog levende arm, naar beneden met z'n vracht van zijtakken en blad, neerploffend op den grond.
De boomen, die al de beurt hadden gehad, eng, rondom bijgeknipt, stonden als vreemd gevlochten, gedrongen proppen op hun stam, enkele blaren er aan.
En ze lieten den diep-blauwen hemel door, wat een vreemd gezicht gaf voor de overburen, die den ganschen zomer in de koel-groene schemering, met wat luchtekleur er tusschen spelend, hadden gekeken.
Een oude tuinbaas, wadend met z'n klompen door 't dikgespreide groen, bewoog zich kleintjes onder de



boomen met z'n lange schaar-aan-stok, en pijnlijkgerimpeld z'n oud-mannetjes gezicht naar boven, omdat de lucht zoo fel-licht, pikte hij er wreed-kalmpjes de grootste, levendste takken uit en gaf ze dan bedaard en zonder haast een vinnig klikklak-tikje — traag, met zwaar geruisch, slepend gleden ze naar beneden, op de snee vochtig en frisch wit.
Maar daar kwamen de jongens aan, overmoedig en licht-dronken van zon en lucht als van schuimenden wijn; en 't wellustige blad-gegeur, dat ze in den bol sloeg, deed 't gezwaai van hun beenen en 't wilde armbeweeg nog heftiger zijn. Uit hun frissche, open kindermonden welde tierige zang, als van vogels, die vol zijn van jeugd en vreugde.
Ze grepen joelend de takken beet, met hun tropeën van twijg en blad, zoet geurend en levensvol nog en dol zwaaiden ze die boven 't hoofd, gillend en dansend. Rukkend gristen ze mekaar de groene takken uit de handen, stoeivechtend ermee, als losgelaten jonge honden. Door de luwe lucht stoven en stormden de afgeritste bladen, verscheurd en verfomfaaid; de kale, lange takken, veerkrachtig en sterk taai, met een schors als levende huid, hielden ze dan in de hand.
Met fel geluid zwiepten en floepten ze die door de lucht, in die sterke bewegingen wat van hun overmoed en lust ontladend.
Vechtend om de mooiste, om de dikste, buitelden ze door het groene bed, dat de klompen wegstoven,



een eind verder geluidloos, onvindbaar terechtkomend. En de tuinlui wisten zelf niet of ze de heele kluit zouden wegjagen, die ze belette in rustig voortwerken, of dat ze dien lust — waren ze niet ook jong en jongens geweest? — zouden laten vieren voor ééns.
'n Klein, tenger meisje, van een jaar of acht, met een heel mooi gezichtje, waarin goudige bruine oogen, en met veel loskrullig, bruin haar stond op een kleinen
afstand van de joelende bende.
Ze was niet op klompen, maar ze droeg al oude, verlapte rijgschoenen, plomp aan de klein-kindervoeten en daarboven, vreemde rijkdom bij 't grof-armelijk schoeisel, een kort, net jurkje van fijn moussehen met kleurige bloemetjes. Warm in de zon guldde het sprinaende, loskrullige haar, welig overstroomend het nekje tot halverwege den rug van het witte jurkje, met de fijntjes erop tippende bloemfiguurtjes.
Ze deed heel niet luidruchtig, eerder stilletjes, als iemand, die zich liefst ongezien houdt, maar in haar aretitf toekijken was de hevige lust om mee te doen, meeste joelen, te zwaaien als de anderen met de takken, dat de bladeren floepten door de lucht, van den tak gerist en even nog fladderend als kleine, al vermoeide vogeltjes. Want haar beweeglijk gezichtje, met het zenuwig, hartstochtlijk mondje was vol lust
Maar schuchtertjes stond ze, niet durvend.... De aroote, sterke jongens en meisjes van de school hadden haar al zoo dikwijls geslagen en ruw weggejaagd, zoo



dikwijls haar gebruikt als 't speelgoed, waaraan ze hun kinder-wreedheid en groeiende kracht konden koelen.
Ze was 't eenige Jodenmeisje op school, haar gezin 't eenige van 't dorp. En van dat ze er — enkele maanden maar — nu waren, werd ze 't leven ondraaglijk gemaakt door bitse vijandigheid van de dorpelingen. Nóóit hadden er Joden op het dorp gewoond en toen zij er nu met het groote gezin waren gekomen, om er een manufacturen-zaakje te beginnen, hadden de boeren, al vóór de opening, gevloekt en gescholden in de herberg op die smerige Joden, die niks op d'r dorp te maken hadden. Bleven ze maar liever weg met hun vuile negotie!.... 't Was om al dadelijk den moed erbij te verliezen. Maar vader, die altijd hoopte, nooit het hoofd neerlei, had gezegd, dat ze maar 't winkelkastje heel mooi zouden maken en op den openingsavond met veel licht. Dan móesten ze toch vanzelf wel komen. Mee-hopend hadden ze allemaal dapper geholpen. Oude vader, die al zooveel getobd en getrokken had, toch lustig gebleven en opfleurend bij ieder klein kansje van slagen, had den dag zelf achter 't nog geheimzinnigneergelaten gordijn den grooten avond zitten voorbereiden. Bloemetjes en een paar grove planten hadden ze zorgzaam op 't grijs-blauw bekleedsel van de uitstalkast geschikt, tusschen zwierig-geplooide roodzijden zakdoeken, boerenjongens-petten met glinstering van ankers en goudbies en andere, kleinere klungels. Saar had de petten en hoeden afgestoft, de jongenspakjes



nagezien of geen knoopen ontbraken, zorgvuldig opwrijvend het goud van ankertjes en jekkerknoopen. Vaders blijde moed had ze allemaal wat gegeven en de vreugde van 't voorbereiden had ze een heerlijken dag bezorgd, als in lange zoo niet. Die dag was gauw genoeg voorbij, met ploeteren en uitpakken, met schikken en bekijken, aanmerken en weer veranderen.
Joop, de oudste broer, had de prijsjes geteekend, keurig op karton van oude doozen, met dikke potloodvegen , glimmerig-zwart-grijs en moeder had ze met groote steken op 't goed genaaid.
Vader zelf etaleerde en 's middags in opgewonden, vroolijken haast aten ze, want er moest afgemaakt en al duurde het lang, voor de altijd lichte zomeravond kwam, er moest voor lampen toch gezorgd, véél lampen, als, laat-avond, het koopen nog niet gedaan zou zijn.
En 's avonds had vader zelf, in z'n sjabbespak, plechtig-langzaam 't gordijn omhoog-getrokken.
Toen, na den eersten schok van 'n moment heerlijke verrassing, omdat ze even dachten, door opgewondenheid op iets ongedachts-groots voorbereid, dat die heele troep schreeuw-dringende boeren en boerinnen koopgragen waren, wedstrijdend wie 't eerst in t winkeltje zou zijn om 't mooiste te bemeesteren, hadden ze, ineens, begrepen dat er geen vroolijke kooplust, maar hatelijke moedwil was in 't lachkrijschen van opgeschoten lummels en frissche lolmeiden, hoorden ze, dof-dreigend,







flikkerend de oogen, even opzij naar 't raam en, den ouden man vlak in 't gezicht, haastig-flapte de jongen het er meteen uit:
'n 'n stuiver boezeroenen en hoevéél of-ie
d'r dan kreeg ....
Woede-bevend, stamelend, stond de Jood achter de toonbank, wilde antwoorden .... uitvaren .... Maar dikkert was den winkel al uit, protsig stappend tusschen den hoop, met gezicht van:
«Nou, hoe lever ik 'm dat....?»
Dat zelfde spelletje werd nog veel herhaald. Rauw, met grove boerenstemmen, krijschten ze den winkel in
om 'n cent leere-lappen om muizevallen — glossend
ook op spek en worst Vuile woorden van slungelige
jonge kerels, die lollig de breede meiden kietelden, keilden daartusschen, en geen oogenblik zweeg 't vinnige belletje. Maar succes hadden ze niet meer. Stil bijeen achter den winkel bleef 't Joden-gezin en zelfs Joop kwam niet meer te voorschijn om de deur te sluiten.
't Heele dorp had er een lol-avond van. Toen ze eindelijk afzakten, de herbergen in, om de pret en de drift met borrels te verslaan, was er niets verkocht. De rood-zijden zakdoeken, elegant van plooi tusschen bloemetjes en planten, en de jongenspakjes, stijf op houten staken, met petten bungelend aan de punt, doode poppen zonder kop of beenen, stonden onaangeroerd in de schemerige winkelkast. Want ook de lampen hadden ze niet aangestoken. Die stonden klaar



en blinkend opgepoetst op de tafel in het woonkamertje. Daar rondom zaten ze, stil van felle teleurstelling, de vader met z'n baard diep gegleden over de borst, in smartelijke hoofdbukking, moeder, 't uitgemagerd zorggezicht bleek onder zwarte bandeau. Beweegloos rustten de handen in haar schoot. Maar Bram had woedend gescholden op 't rapalje; er uit gewild, ze te lijf. Straf, met gebiedend gebaar, had vader hem gezegd, binnen te blijven. Een Jood vocht niet, mocht geen opspraak geven. Een Jood leed en verdroeg in stilte 
Ja, zoo was 't altijd. Zij, Saartje, met haar fijne mondje en dun fladderjurkje, was wel een klein, kranig dingetje ook, dat wat graag de groote jongens met haar dappere, kleine vuisten had willen en durven slaan, als ze moeder scholden en beschimpten, haar nariepen, de enkele keeren, dat ze zich vertoonde:
« Na, na, waar 's je negotie ? »
Maar nu, geurigen September-middag, stond ze, stilletjes, geleund tegen den grijzigen, kalen stam van een al bewerkten boom. Wat graag ze meedoen wilde in de leuke pret! Van 't prachtig speelgoed, lange, als Mei-tooi frissche takken, kon ze haast niet afblijven. De andere kinderen vochten tierend dooreen. Hun gezichten gloeiden vochtig en rijp-rood en de pret flikker-danste in lustige oogen. De gemoedelijke ouwetjes van tuinlui met hun leuke, steenroode buitengezichten stonden kalmpjes toe te zien, glunderig-lachend hun



pijpstompjes bemummelend. 't Werken hadden ze er maar aan gegeven en ze bliezen, toch wat killig voelend in hun losse vesten met blauw boezeroen, wat uit.
Vlak voor Saartjes voeten lag een mooie, verschgesneden tak, vol bladeren en breede zijtakken, weeldige tropee, die den alvernielenden overmoed van 't jolig kindervolk nog ontgaan was. Slimme oogjes met de goudflitsjes er in listig loerend, trachtte ze die, ongezien, op te beuren, stevig trekkend met twee handen aan den tak, die zwaar bedolven lag onder nattig-samengepropte vracht van bladeren en takjes. Langzaampjes, almaar beloerend 't kindergewoel, beurde ze 'm de hoogte in, 't kleine hoofdje flitssnel plannend om, zóó als ze 'm had, met haar lenige lijfje ongemerkt weg te glippen. Joop zou 'm dan voor haar schillen, tot een grooten gladden stok, prachtige zweep voor paardjesspel. Maar een lange meid, met wijd-open mond en fladderend vuurrood haar aan 't dansen in een kring met anderen, wild klomp-springend in den bladerhoop, zag haar dadelijk.
«Nou kijk eris, nou kijk eris,» riep ze, «die Jodenmeid met zoo'n prèchtige tak. Geeföp, smous, smerige dief.»
« Nee,» snauwde Saar, moedig, nu ze den tak had, en stevig aanklemmend, «je krijgt 'm niet. 't Is mijn tak. Je heb er allang genoeg, 'k Neem 'm mee voor me broertje.»
Slungel met breed, sproetig gezicht en warrigen



haarbos, slenterde, voetstappend, boersch-schouderschokkend, handen in de zakken, op haar toe en vlak bij bleef hij staan, zei, oogen minachtend op haar:
«Neergooien, hè!»
«Nee,» nerveus-hikte Saar weer, « 'k doè 't niet—» Koppig klemde ze den tak. 't Fijne mondje beefde en in haar oogen gloeide het van komende tranen.
Vrees voelde ze, dat die tranen te zien zouden komen , dan zou ze nog meer bespot en machteloos meteen zijn. Machinaal lippen-prevelend zei ze haar eigen gedachten na ... . niet huilen .... niet huilen ....
Joelend en schaterend dicht omringden ze, speelsch duwend, Saar en den grooten jongen; zij, opkijkend naar hem met verdonkerde, felle oogen en hij breedlachend met witte tanden. Belust op vechtjool hitsten ze, handenvol gescheurd en nattig blad grijpend en ze haar gooiend over 't hoofd, dat ze kleefden in t ruigkrullige, goudbruine haar. Meisjes, afgebroken-neuriënd onder 't bewegen, huppelden hoog op de voetpunten om het kind heen, sarrend gezichten trekkend.
»Nou, zeg,» ruw-gebood de sproetige slungel, «gooi je 'n 'm nou neèr of niet. . . .»
Bevend, toch krampig geklemd tak in de kleine handjes, stond Saartje kleintjes in den tierenden kring. Speelsch-wreed sloegen haar de kinderen, schoppend in den bladerrommel, struikelend over nat-taaie takken, kleine, vlijmfel-aankomende streekjes met de lange, slapzwiepende zweeptakken, pijnlijk over gezicht en handen.



Dan ineens, luid schreiend van angst en pijn, liet ze den tak uit de handen vallen, die ritselend langs haar jurkje op den grond gleed.
Nu hielp dat niet meer.
De jongens, losgelaten, schreeuw-joelden dooreen: «Ze mót hebben met 'r eigen stok.»
Plagerig drongen ze, verraderlijk stomp-duwend, om 't snikkende kind heen, opduwend van achter, als dien avond voor den winkel. Valsch-venijnig peutten ze haar in den rug, trokken haar bij de armen, beplukten haar verwaaide krullen. Vergeefs wendde ze zich heen en weer om uit het nauwe kringetje te raken; laf-treiterig huppel-drongen ze, buik naar voren, öp.
Rustig toekijkend, stonden twee tuinbazen op een afstandje. Angstig over de kinderen heen gilde Saar: «Help me, baas, help me dan toch . . ..»
D'een, ouwelijk, kromruggig kereltje met dun grijs kinbaardje, keerde zich, met de hand afwerend gebarend, om, slenterde weg. Hij zou geen ruzie maken met de boeren om dat Jodekind. De andere, vóór z'n kameraad te volgen, bleef nog even staan en, de wenkbrauwen optrekkend, schreeuwde hij, langzaam-luid nadrukkelijk, over de hoofden heen:
« Je eigen schuld, dan had-je maar door motten loopen. Je hadt hier toch niks-niemendal te maken? Nee, meissie, nou kan ik je niet helpen!»
Saar, voelend het hevig onrecht in z'n woorden, wou verdedigen:



«'k Wil toch ook spelen huilde ze, «'k doe
hun toch ook niks.»
Tuinbaasje toen, of hij niets hoorde, draaide zich om en ging weg.
Tegen den avond kwam Saartje thuis. Ze had zich wat-knap verdedigd. Met de kleine, stevig-genepen vuistjes had ze in 't wilde erop gebeukt, tot ze er genoeg van hadden, en ze haar, schreiend en hijgend van nerveusen drift, lieten gaan, met wat nagejouw van «smous» en «vuile moêr».
Maar naar huis dadelijk durfde ze niet. Deerlijk gescheurd was 't jurkje, en 't gezicht, waarover zweetvochtig krullen sliertten, vol vuil en kleine krabbeltjes van nagels en vinnige tak-eindjes. Naar buiten het dorp dwaalde zij, den eenzamen weg af, dien zij en Joop zoo dikwijls zochten, als ze zich, in hun te vroeg-rijpe en al te trotsch-gevoelige zieltjes dood-ongelukkig en heftig gegriefd voelden. Joop was héél knap, altijd de knapste van de klas geweest toen hij school-ging, en nóg las hij veel, wist alles van de beesten en de bloemen, die ze zagen op de wandeling. Onder 't uren ver voortdwalen, vertelde hij daar gretig-luisterend Saartje van. Kwamen ze dan een boerenjongen tegen, dan maakten ze zich maar klein tusschen 't gras, lusteloos voor vechten en krakeel. Soms was t, dat de jongen, lui en onverschillig, ze wel zag, maar te vadsig om kwaad te doen, effen-weg en door gewoonte als vanzelf, alleen maar even schimpschold:



« Smousen . . . .»
Dat kon hij niet laten, maar daarmee vergenoegde hij zich dan. Joop, zwakke jongen, met z'n fijn-intelligent gelaat balde dan in woede-en-haat-opkoking de vuisten, nagels klemmend in 't vleesch, en Saartje, schuw, durfde
niets zeggen 't Was er mooi toch, in't zoet-riekende
gras-en-bloemenland, bij de rietpiassen, vol planten en leuke, kittig zwemmende beesten, van welke Joop, op z'n buik ervóór liggend en met den vinger 't vlugge beweeg volgend, allerlei aardigs vertelde ....
Tegen den avond kwam Saartje thuis en toen ze, schuchtertjes binnensluipend, geen ander geluid hoorde dan een zacht-eigenaardig mompelen uit de woonkamer, deed ze nog stiller en bleef, schuw, in de deur staan, want ze begreep, dat vader en de jongens het avondgebed lazen, 't gezicht in eerbied naar 1t Oosten en de voeten aaneen. Hun lippengeprevel ritselde zoo'n beetje door de schemering en achter de deur wachtte Saar, tot ze klaar zouden zijn, terwijl bepeinzend of ze gestraft zou worden voor 't vechten en de bemorste jurk.
Ze mócht niet vechten, maar Bram gaf haar gelijk, in stilte, want voor vader was hij bang. Zelf vocht hij maar wat vaak, kwam vader er achter, dan kreeg hij klappen, zoo groot als hij was.
Binnen hoorde ze nu 't drie passen achteruitloopen van vader en de jongens na 't gebed en ze zag 't vóór zich, hoe ze de voorgeschreven buiging-naar-'t-Oosten maakten en hun gebedboek sloten. Toen, zoetjes en



schuw sloop ze binnen en dadelijk was ze bij moeder, die voor 't zijraam zat en naar buiten staarde. Breiwerk rustte in haar schoot, ze had 't neergelegd, bij't bidden van de mannen, in eerbied.
En haar donkere, mooi gevormde, maar ontglansde oogen snel schichtigden naar den vader, die, de boeken op 't rek zettend, daarbij hier en daar een los blaadje verschikkend, Saar niet had zien binnenkomen. Van het laatkomen en 't bemorste jurkje begreep ze dadelijk en tobbend, hoe dat nu weer goed te praten tegen vader, die leelijk uitvallen kon den laatsten tijd, schoof ze, bezorgd hoofdschuddend, stilletjes het kind naast zich, aan den raamkant.
Daar stond ze wèl nauw, maar heerlijk veilig, en zóó voelend, lei ze, poezig vleiend, haar jong-frisch kopje tegen magere moeder aan.
Zoo lief stond ze daar, 't goudige haar diep schaduwend over de ronde wangetjes, dat vader, haar opeens in 't oog krijgende, niet boos was en alleen grapjes maakte over haar listig binnensluipen. Hij zette haar op z'n knie en, 't bemorst jurkje ziende, gaf hij haar grappend wat zachte tikken.
Maar Bram, met z'n hoogejongensstem, reclameerde de avondboterham, vertellend luidruchtig, hoe hij rammelde van den honger. In de schemering van 't achterwinkelsch kamertje schikten ze voor 't brood-eten nu allemaal om de tafel, nauwtjes gedrongen de vijf kinderen, van welke Saar op één na de jongste en Joop



met z'n zacht-sympathiek jongensgezicht de oudste. Kibbelend en duwend om een plaatsje, vulden de kleintjes 't schemerkamertje met hun rumoer, dat de moeder, door een paar sussende woorden, bedaren weer deed.
Maar wilde Bram , jongen van veertien, loerde grappigbrutaal met clown-gebaar in den broodbak en vroeg, half-verlegen, omdat hij wel wist, dat 't niet kon: «of er geen kaas was....»
Vaders vriendelijke gezicht verplooide tot grommigheid en bits beet hij naar Bram:
«Nee, er is geen kaas, de boel gaat er nogal naar.»
Zacht erbij zei Joop, iets verwijtend:
« D'r is vandaag niks verkocht, Bram—» Maar vader wendde zich plotseling, kort, als herinnerend, naar Saar:
«En wat hebben ze jou weer gedaan, hoe was jij weer zoo laat van school, vanmiddag ?» Saartje, met haperig stemmetje, bang voor nu nog straf, misschien wel klappen als vader zóó kwaad keek, vertelde van wat gebeurd was bij 't takken-spel. Waarom gunden ze haar nooit eens wat? Zooveel takken waren er en geen-één had ze er mogen hebben. Was dat eerlijk, dat moest vader maar zelf zeggen! En ook waren ze haar aangevlogen, zij had zich alleen verdedigd . . . .»
«Maar je weet toch,» zachtmoedig coupeerde moeder 't verhaal, een driftbui voorziend en die zoo trachtend te weren, «je weet toch, dat vader 't niet hebben wil. Dan moet je maar doorloopen. ...»



Saar, zich diep-verongelijkt voelend, weer terug: «Moet je maar kénnen, als ze in een kring om je heen staan en je treiteren ... . »
«Wat deed je erbij?» snauwde de vader, boos, geprikkeld door de tegenspraak. Al die vechtpartijen óók nog namen 'm 't beetje klanten af, die nog bij hém kwamen, omdat hij goedkoop was en allerlei dingen in voorraad hield, die de boerenwinkeltjes misten. Vanmorgen had de huisbaas hem nog aangesproken. Geen kwaje baas, wat onverschillig. Zat hier om te potten, een mooie kous te mesten. Güntzel heette-die, 't was een bakker uit Westfalen, die een raar Hollandsch eruit flapte en daarom door de boeren op den hak werd genomen. Maar z'n brood vonden ze lekker en allemaal kochten ze bij hem. Zoo had de Mof er alle eigen-bakkertjes uitgewerkt met slimme reclame-vindseltjes van paaschbrood en wat toe voor de kinderen. Hij potte mooi, dit huisje waj van hem en zijn eigen huis.
Maar den laatsten tijd kreeg hij last met de boeren. Hij lag onder één deken met den Jood, zeiden ze. Had hij niet verhuurd? Zou zonder hèm de Jodenboel ooit in 't dorp zijn gekomen? Hij moest blij zijn, dat ze hèm met vrede lieten, hem begunstigden. Wat had hij, Mof, dien Jodenpan erin te halen?
En Güntzel, hoewel vredig, niets tegen 't gezin hebbend, zich zelfs, ook vreemdeling, tot hen aangetrokken voelend, werd onder 't gevit en de aanmer-
i4



kingen weieens benauwd voor z'n zaakje. Had-ie 't ook maar nooit gedaan! Maar 't huisje stond al zoo lang leeg en 't waren toch ook fatsoenlijke menschen. Toch gaven ze, al was 't buiten hun schuld, heel wat herrie op 't dorp.
De vrouw vertoonde zich nooit, de man heel zelden meer buiten de deur. Joop, die de inkoopen deed, in de stad, een half uur sporen ver, lieten ze meestal rustig, omdat ze in hem den Jood zoo niet zagen en omdat hij, stil en witjes, héél vroeg al op het pad was, een uur aan den loop vóór 't station bereikt.
Doch Bram, sterke jongen, die de boerenjongens aanvloog als ze maar naar 'm wezen, en de boeren brutaliseerde, was de ergernis.
Zoo'n Jood en dan nog praats voor drie! En Saartje, vinnig ding, dat terugsloeg, wie haar aanraakte, mochten ze óók niet....
Schuw-zwijgend, na vaders uitvallen en daarna in stilte terugzinken, kauwden de kinderen hun brood. Bram mokte, hij zou zich maar stil houden, al was 't, om je geduld te verliezen en eris flink op te spelen tegen vader, die maar makkelijk praten had en die niet, met een paar stevige armen aan 't lijf, gesard I werd door die lamme boeren hier. En dkn niet eens I wat te mogen terugdoen! Joop .... nou diè was óók van water-en-melk. Als je 't verdragen kon, was 't makkelijk genoeg. Leuk vond-ie dat kleine ding van een Saar, sloeg er maar op in. Lé was een ziekelijke



stumper en Michieltje nog veel te klein. Michieltje aan 't vechten, ja, dat zou 'n gezicht zijn. Bij 't grappige van de voorstelling legde z'n jongensdrift zich en tegen moeder, die 'm voetseinen trachtte te geven onder de tafel van stilhouden-voor-vader, wenklachte hij dat de bui al over was.
Boterham op, begon moeder, handig door jarenlang doen, de drie jongsten: Michieltje van drie, kittig rakkertje, Saar en ziek-bleeken, manken Lé naar bed te helpen. Joop, die altijd hielp en ploeterde in 't huishouden, nam vlug de tafel af, bracht bordjes en kopjes naar een klein achterschuurtje , dat voor keuken diende.
«Mag ik er nog wat uit, vader?» verlangend vroeg Bram, hunker-oogend naar buiten, waar 't koeler scheen dan in het kleine kamertje achter de winkel. Uit de achterdeur ging 't uitzicht over bouwlanden, groen-grijs van winterrog, waarachter de hemel, nog een ietsje kleurig, rustig bekwam na zonnedag.
Maar hij mocht niet. Vader was niet boos of driftig meer, doch hij wilde Bram toch graag nü in huis houden. In de dorpsstraat waren ze nog altijd bezig met de takken, doch 't vroolijke spel was ontaard in woest en bandeloos getier, waar ook de grooten aan deelnamen. Liet hij Bram in die herrie, dan kwam er weer vechten en relletjes van. En droevig erom, want wetende dat ze 't zoo vroolijk niet hadden, met allemaal in 't eene kamertje, verbood hij 't toch. Hij zou dan wat lezen voor ze, als moeder de lamp had aan-



gestoken. Zonder mokken, al spijt hebbend van z'n vragen om kaas daarstraks, onderwierp Bram zich. Van 't rekje nam de vader een oud boek. En hij las van de Uittocht uit Egypte. Z'n stem beefde bij 't lezen en veel fantaseerde en vertelde hij erom heen, de oogen ver, de baardharen bibberend in 't ontroeren van z'n mond. Stil zaten de moeder en de jongens, luisterend. De droomige woorden doorklankten de rustige intimiteit van het kamertje, en het luide getier van lollige jongens en luidruchtige meiden in de verte bij de boomen nam af. Doodstil luisterend waren ze naar 't veel-gehoorde verhaal en vaders fantaseeren daaromheen.
Maar toen hij nabetrachten ging en sprak van de hooge bestemming der Joden en hun uitverkoren-zijn, zeggend dat ze daarvoor veel moesten verdragen, en zoo terugkomend op de vechtpartij van daarstraks, begon Bram onrustig op z'n stoel heen en weer te schuiven, en, mondvertrekkend, mompelde hij, ingehouden recalcitrant.... « nou ja .... nou ja . . . .»
Joop keek, strak-minachtend, vóór zich ....
II.
De vóóravond van Nieuw-Jaar, ditmaal vallend laatSeptember, bracht blijheid in huis.
Al gaat het materieel beloop der dingen nog zoo weinig naar wensch, al steekt het hoofd ook vol zorg



en zaken-gepeins, de hooge dagen der Joodsche feesten zijn en blijven aan de vreugde gewijd. Zóó was 't ook nu ....
Zon was, in betrokken lucht, al haast ondergegaan. Fijne damp kwam zwevend hangen over de landen, waarop de deur van 't kamertje achter den winkel gaf. Stug verborgen achter de duistere massa van de boomen errondom lagen de enkele boerenhuizen. Vaag in den mist was 't broze silhouet van een mosterdmolentje en hier en daar in de verte glimmerde nog in bleek licht een plas, van pluimig riet bewuifd ....
Zóó zag Joop het, terwijl hij armgekruist stond in de deur en rondom heen naar buiten uitstaarde. Maar z'n moeder, met haar weeke stem en zacht gebaar, kwam achter hem en zei, vlei-vragend:
«Kom je in huis nou, Joop, en doe je de deur dicht? 't Is zoo kil buiten. Zóó gaat Jomtof in. Ik steek de lamp op en je vader komt daar dadelijk. Laten we van avond simge hebben en niet prakkezeeren. .. .»
Joop keerde zich om en sloot de deur. De kilte van buiten was nu afgesneden en de damplanden met de rietpiassen en het traag-treurig wiekende molentje schenen weg en tot een vreemde wereld te behooren.
Want de helder-brandende lamp, die moeder ontstak, liet de innige feestvreugde zien op haar gezicht, zoo opgeklaard en uit de zorgplooien, als 'n Joodsch moedertje dat hebben kan op een feestavond. Zóó, met kleine blijdschapsuitingen, maar heel intiem, even voelbaar



in een enkel handgebaar, met verhelderde oogen, nam ze uit de kast en uit-spreidde het over tafel, het schitter-witte tafelkleed, dat als bij toover van het ruw-bruine , geschilferde blad een blinkenden feestdisch maakte. En dezelfde blijheid-naar-binnen, als van 'n spinnende poes, was in het zorgvuldig-zacht neerzetten van borden, het schikken der vorken op 't witte kleed. Haar gezicht, alsof 't zóó aan 't neuriën zou gaan van ingehouden jubel, te innig om uit te zingen. En Joop, haar aanziend, voelde haar gevoel heel sterk. Toen ging hij naar z'n moeder toe en zoende haar.
«M'n jongen,» zei ze.... en om hen beiden was t stille van de kamer. Rustig nog langs den wand stonden de oud-bruine, zorgzaam opgeglansde stoelen en stillekens boven de gesloten bedsteedeuren tikte de klok.
De moeder zette schaaltjes met noten en peren op tafel en Joop had er pleizier in de peren toteenhooge, wankele piramide te bouwen, waarom z'n moeder dan gelukkig lachte, terwijl hem goedigjes plagend om z'n klein-kinderbedrijf.
Zoo bleef 't stilletjes, tot moeder, met haar effen stem vol vreugdflitsjes, zei:
«Ze zijn zoet, de drie, vóór in de winkel.»
«Ze spelen met knoopen,» droevig-glimlachte Joop, «we verkoopen ze toch niet.»
Wijs-moederlijk bestrafte ze, gewild-luchtig, al had even een zorgplooi haar gezicht uit de feestelijkheid verknepen:



«Mag jij nou over verkoopen praten.... God hêt altijd geholpen, God zal wèer helpen ... .»
Buiten klonk nu geluid van aankomende stappen en tegelijk in den winkel voetgestommel van de kinderen daar, met geweld van omrollende doozen en neerkletterende knoopen. Een enkele tolde op z'n kant over den houten winkelvloer, viel eindelijk, met een dof klikje, ergens in een hoek neer.
Buiten was Brams frissche stem, gedempt wat in dampige lucht, en de deur ging open, — waar 't nu donkere land dood en kil achter lag.
« Daar waren we, » vroolijk luid riep Bram, « wat
is 't hier leuk de tafel al gedekt.... peren en
noten . .. .» En schalksch-nieuwsgierig tegen z'n moeder .... « wat eten we ? »
Schertsend-weg duwde ze 'm bij z'n schouder, terwijl antwoordend, geheimzinnig lacherig en met denzelfden weeken stemklank van straks tegen Joop: « Zul je wel zien .. . .»
De kleintjes waren nu ook binnengekomen, en in de gauwigheid, terwijl vader jas en hoed in de winkel bracht, deed Moeder Saar een stijf-gestreken wit schort voor, met opwippende schoudertjes als kleine vleugels, dat haar appelblozend snoetje verfeestelijkte. Coquet streek ze zelf met de dunne, nerveuze handjes rap bewegend, door het dikke in lamplicht als bruin-gouden haar. Vader wreef zich , luidruchtig-feestelijk, de handen. Z'n vertobd en verweerd, maar nog fijn rabbijnenge-



zicht met den krulbaard had een blijde plooi en heldervan-zekerheid klonk z'n stem, toen hij, den kinderen een voor een de handen opleggend, de gebruikelijke zegening zei:
«De Eeuwige zegene en behoede U....»
Toen gingen ze aan tafel en kalm-feestend zaten ' ze, smullend het feestmaal, dicht gedrongen bij elkaar, te midden van bitse vijanden, de dorpsbevolking, die te soezen of te slapen nu al lag in de suffende huizen, weggedoezeld in mistdamp. Geen voetstap die verklonk, geen geluid van buiten was er dan héél uit de verte 't gedempt geblaf van een hofhond ergens.
Prettige eetgeluiden vulden het kamertje met z'n bruin behang en saai-gemoedelijk tik-takte de klok boven de gesloten bedsteêdeuren.
Toen opeens, fel door de stilte en gansch-onverwacht, luid schelde het winkelbelletje, lang aanhoudend. Gestommel van zware, vermoeide of onzekere voeten was er in den donkeren winkel.
En in 't lichte kamertje wendden ze allen het hoofd naar de deur, star-angstig, of daar achter iets gruwelijks spookte. Maar de vader stond op en hard klinkend z'n stem door de spannings-stilte, zei hij tegen Joop, die ook opgestaan was:
«Blijf zitten, Joop, 'k zal zélf kijken ... .» Hij deed de winkeldeur open, zoodat er breed in de donkerte het lamplicht viel met vreemde effecten op toonbank en aan den zolder hangende mansbroeken, waarvan



de pijpen steunloos schenen te zweven. Voor de toonbank stond een vreemd-uitziende man, die gretig z'n gezicht het licht toegewend hield.
De vader, na even wantrouwig toeven op den drempel, deed snel een paar stappen vooruit en zonder uiterlijk blijk van verrassing, stak hij de hand uit en zei eenvoudig:
«Sjoloum Aleigem.»
En de vreemdeling antwoordde :
«Aleigem Sjoloum.»
Met hoffelijk-gastvrij handgebaar wees daarop de vader den vreemdeling de deur, van waarachter het licht kwam, en liet hem voorgaan, naar binnen ....
De gezichten, nu in uiterste spanning, van moeder en de kinderen zag de binnenkomende naar zich toegekeerd , maar die spanning bedaarde, en rustig werden de trekken.
De moeder stond op en ernstig zei de vader:
«Een zwervende Jehoedi, die Jomtof-avond komt meevieren.»
Moe-hijgend knikte de vreemdeling, 't Was een oude man, lang en wat gebogen. Vuile, mistklamme kaftan, waaraan modderklodders kleefden, slobberde hem tot onder aan de beenen, en de voeten, in plompe, dikbeslijkte laarzen, staken daaruit.
Op het grijze gekrul van z'n haar, omhoog geduwd door proppige, vuilwitte halsdoek, stond een verkaalde Russische muts, die de haren boven 't voorhoofd bloot-







De Jood, in z'n schunnige jas van vreemd model, at haastig, maar beschaafd bewegend z'n handen. Die waren mager-blank, blauw-pezig, met een groef op de pink, waar een ring had gezeten.
Vaster klonk zijn stem en klaarder al waren z'n oogen, als hij, afwijzend meer eten, 't bord van zich afschoof en te vertellen begon.
Eerst van den dag, dien hij achter den rug had, praatte hij, in z'n Duitsch-Russisch jargon, met hier en daar opgevangen en uit beleefdheid gesproken Hollandsche woorden, 't Was zwerven geweest uren ver, van dorp tot dorp, langs rietpiassen en door vlakke, drabbige polders, van 's morgens vroeg af.
Zoo als vandaag had hij 't nog nooit gehad. De wegen waren zwaar geweest en de afstanden groot.... en hij werd oud, oud en moe. Hij had al zooveel geloopen. Van z'n dorp in Rusland af... . Maar dat zou hij straks vertellen.... Eerst van vandaag. Wat hij niet uit te drukken wist gebaarden vaag z'n handen en soms in smartelijk herinneren, toorn-bibberde z n stem. De vader, peins-neerziend op den grond, gebogen luisterend, de handen op de knieën, knikte soms, weemoedig, iets afwezig glimlachende.
De Jood vertelde hoe de avond was vallende, zonder dat hij gegeten, gedronken, een uur gerust had. Want al maar verder had hij voortgejakkerd, in angst van vóór den nacht geen Joodsch gezin te vinden, en den heiligen Jomtof-nacht te moeten slapen







«Maar, meneèr, vertelt u nu eens wat van Rusland . .. . »
Glimlachend keek de Jood in 't opgewonden-frissche gezichtje met de wijd-open, vochtige oogen. Hij verstond niet wat ze zei, hoorde alleen den klank van de woorden. Maar onder 't haar-aankijken vertroebelde z'n blik, vertrok z'n gezicht in vreemd-nerveuze sidderingen en strak hield hij de oogen op 't kind, dat onrustig
begon te worden. Z'n mond moeilijk prevelde : « m'n
kindje , mijn meisje . . . .»
Zweet parelde op z'n voorhoofd en in de drukkende stilte aanhoudend mompelden de lippen. Als in benauwdheid bewogen zich de vingers met rillerige bewegingen door den langen baard en Saartje, opgewonden al, liep naar haar moeder, uitbarstend in zenuwachtig gesnik.
Vreemd-opziend, plotseling bedaarde de Jood. Z'n gezicht rustigde en verontschuldigend zei hij tegen vader:
«'n Mooie Jomtof-avond, die ik u daar bezorg. Dat 's mijn bezoeking. Nergens kan ik komen, waar kinderen zijn of ik verbeeld me, dat ze 't gezicht hebben van mijn dochtertje.»
« Had-u een dochtertje ?»
«Ja,» diep-langzaam knikte de Jood, «dat had ik. 'k Heb meer kinderen, maar niet bij me. Dat ga 'k u vertellen, 't Is niet de eerste maal,» triestig glimlachte hij naar de moeder, « dat 'k 't vertel en 't zal ook niet



de laatste zijn. Overal waar je komt, willen ze van je weten. Je bent bij Jehoediem, je voelt je thuis.
«'t Eene woord haalt 't andere uit. Over en weer weet je te vertellen. Mijn geschiedenis is zoo bijzonder niet, gebeurt alle dagen in onze streken. Dat lees je hier niet in de krant. Alleen als 't héél erg is ....»
«In Rusland,» in eens begon hij in verhaaltoon, «daar hadden we een groot huis in een klein dorp en we leefden er zoo stil, als een Jood, die vrede wil hebben, in Rusland móet leven. M'n jongens gingen niet school, 'k had een onderwijzer bij ze, óók een Jood. Ja, dat kun jelui je niet voorstellen .... tóch is 1t zoo .... in Rusland voelt een Jood zich nooit héélemaal veilig. Hoe 't in groote steden is, weet ik niet van, 'k spreek van 't platteland. Waarom ze er dan blijven? Er is daar tenminste ruimte en eten voor wie werkt. Hier wonen de menschen op mekaar en kijken ze mekaar de boterham uit den mond .... Daar niet.
Maar er is altijd iets iets ongedurigs 1t niet
weten of je morgen.... rustig Rousj-Hasjono vieren als u hier vanavond .... Nee .... nee .... nee .... altijd angst.... En dan is 't daar ook al winter.... en dan kan 't er waaien.... waaien.... Ver over 't land, de steppe, loeit dan de wind, en wolven soms in de verte hoor je ... .
«Mijn vrouw kon er zoo angstig van zijn en dan praatte ze maar van soldaten .... Nèt of er soldaten aankwamen, zei ze. Maar dat was de wind. Altijd over



die soldaten tobde mijn vrouw, dat de kinderen huilen gingen en riepen . . . .: « moeder, u maakt ons bang! »
«Op een nacht werden we opgeklopt.... zooals ik jullie vanavond heb opgeklopt.... Maar we lagen al in bed, boven.... Goed gegrendeld was de deur, niemand kon erin .... De wind woei om 't huis .... Maar duidelijk hoorden we roepen en kloppen .... De kinderen waren opgestaan en huilend kwamen ze in de kamer.... bang.... «vader, vader ze kloppen.» Mijn vrouw, rechtop in bed, keek me aan, met zulke oogen — en ze vroeg maar «wat zal 't zijn, wat zal 't zijn?» — Duidelijk door den wind hoorden we zacht kloppen en
zacht roepen Geen rumoer van véél menschen was
er. Maar dat kon je toch niet vertrouwen, 't Was meer gezien, dat er zóó geklopt werd in de nacht, zacht als
van een verdwaald mensch, die een dak zoekt En
als je openmaakte stond er een troèp achter de deur en sloegen ze je dood .... plunderden .... moordden den boel uit... . Maar opeens zegt m'n dochter » . . .. zij daar, wenkte z'n hoofd naar Saartje.... «vader, zei ze, ik hoor een kind huilen. We luisterden allemaal en toen de wind even lag, hoorden we 't ook. Een kind, zei m'n vrouw, maak open de deur— een kind zal ons geen kwaad doen.... Maar nóg vertrouwde ik 't niet.
«Toen ineens hoorde ik een jongensstem roepen naar boven, in onze eigen taal. Jodenkinderen moesten 't zijn, die daar beneden in den nacht tegen ons



donkere huis opriepen .... En ik liep de trap af... . 'k was toch nog niet gerust en grendelde af....
«Een stevige meid stond daar, met verregende kleeren en verwaaid haar, zonder hoed en zonder mantel, 't Was een Christen-boeren-meid, dat zag ik dadelijk. Maar op den arm hield ze een schreeuwend klein kind, dat blauw was van de kou, en een klein jongetje, met groote, strakke oogen .... véél te wijze oogen voor zoo'n kind .... stond naast haar ....
«Voor ze vroegen, had ik ze al binnengelaten, de deur gegrendeld. Van boven af, ziende dat er geen gevaar was, riepen mijn vrouw en kinderen ., . . Met de meid, die 't kind droeg, 't jongetje aan de hand, kwam ik de trap op, bracht ze in de kamer. De kinderen legden we dadelijk te slapen.... De meid was halfdood van angst en vermoeidheid. Ze kwamen van héél ver, zei ze, had geloopen met de kinderen twee nachten en overdag geslapen in 't hooge gras of in een kuil ergens bij den wegkant.
«Daar ginds was een dorp uitgemoord .... om 'k weet niet wat.... om niks misschien .... alle Joden hadden ze doodgeslagen of voortgejaagd .... Zij had de twee kinderen gered van de menschen, waar ze diende en die ook vermoord waren, 't Jongetje had haar den weg gewezen naar ons toe .... Jaren geleden was hij met z'n vader op reis geweest.... en toen hadden ze bij ons uitgerust en gegeten . . . . 'k Wist er niet meer van, er kwamen zoo vèèl.... maar hij wist



het, herinnerde zich het huis .... en de meid had hij gezegd, hoe ze loopen moesten ....
«'t Was een Duitsche meid, meegekomen met die menschen naar Rusland .... een Christenmeid maar met een goed hart.... een heel goed hart. Honger had ze geleden voor die kinderen, half-dood zich gesjouwd met 't kleintje.
«Overdag sliepen ze, huilde het kind, dan hield ze 't stil.... 's Nachts liepen ze, liepen voort in donker, de meid en de twee kinderen : . . . en zoo kwamen ze bij ons terecht....
«We hielden ze bij ons, natuurlijk hielden we ze bij ons.... Maar alle dagen zei m'n vrouw .... er komt ongeluk van .... er komt neweire van, en als we 's avonds de wind hoorden, praatte ze nog meer van de soldaten, almaar de soldaten, dat de kinderen haar de hand voor den mond hielden.... Nog zwaarder grendelden we de deuren af, voor we slapen gingen. En .... neè .... neè .... 's nachts is er ook niets gebeurd is, weet ik nog niet. Hoe ze er achter zijn gekomen ....
« Maar op een middag .... klaarlichten dag .... stond er zóó'n troep voor de deur en schreeuwde om de meid .... en om de kinderen, 't Kleine ding lag rustig te slapen.... en 't jongetje, zoo'n stil, slim kereltje, keek plaatjes met mijn twee jongens en met den onderwijzer .... Mijn dochtertje stond voor 't raam .... zij zag ze 't eerst.... «Grendel de deur, vader!» riep ze
iS



't Hielp me niet. De Christenmeid gilde — we moesten haar niet de deur uitgooien .... om de kinderen had ze 't gedaan, om de kinderen te redden.... Mijn vrouw zat stil op haar stoel, in 'n hoek, en zóo blééf ze ook zitten, wat we zeiden. Buiten begonnen ze te beuken op de deur.... voor de ramen hadden we tralies .... als wilde beesten gingen ze tekeer. We hebben messen gepakt en stoelen en alles. We hebben tafels en kasten gesleept voor de deur. Wat gaf 't? Ze zijn toch binnengekomen, de kamer in, de heele troep ....
« Met stokken en messen sloegen ze. Zooals ik zeg — m'n vrouw zat op haar stoel.... bewoog zich niet — en zoo hebben ze haar vermoord .... Maar eigenlijk hadden ze 't voorzien op de vreemde meid .... en op
de vreemde kinderen Waarom die juist? D'r moeten
kerels bijgeweest zijn van 't andere dorp .... 'k weet
niet beter .... De rest nou, de rest begrijp jullie —
't jongetje hebben ze doodgeslagen .... en 't kleine kind .... 't kleine kind hebben ze uit de wieg gerukt — en een groote kerel.... 'k zie 'm nóg — met 'n rooie muts .... trok 't zoo .... bij de beentjes van elkaar — nee .... stil.... 't was niet de eerste maal, dat 'k 't zag .... lang geleden nog eens ....
«Mijn dochtertje, mijn eigen, is vertrapt, gewoon vertrapt onder de voeten .... Toen ze de meid hadden .... zijn ze gegaan .... sleurden haar mee .... ze gilde .... ze gilde zóó ....



«Verder weet 'k niet. 'k Heb daar gezeten, bloedend mijn kop als 'n os ... . met m'n twee zoontjes en den onderwijzer, die te krimpen lag over den grond bij mijn doode vrouw en de doode kinderen .... mijn dochtertje en de twee anderen .... Meer weet 'k er niet van....
«'t Was bloed en bloed en allemaal bloed 
'k Ben er bij weggegaan .... De onderwijzer is gestorven ... . wie hielp 'm? Wij hebben 'm verbonden en water gegeven .... Toch is hij gestorven .... De jongens zijn verderop .... bij familie in Duitschland .... Polen heet 't daar ....
« Wie weet, wie weet, wat ze hun daar doen .. .. ?
«Ik kon ze niet meenemen .... en mijn familie kon mij niet houden .... Wat was me te doen?
«Zóó en niet anders.... Ik heb van Holland gehoord .... we hooren allemaal van Holland.... in Rusland al En nu ben ik hier nu ben ik hier »
Nerveus-glimlachend keek hij op. Tranen stroomden, stil, zonder snikken uit z'n oogen en gruwelijk daarbij spookte de zenuwglimlach over z'n gezicht.... In de stilte van de intieme kamer gingen alle gevoelens naar den ouden Jood heen, schreiden ze mee met hem, de kleineren niet begrijpend, aanvoelend de sfeer .... Saartje, aanhalig, was stilletjes bij hem komen staan, streelde z'n hand, in troost-behoefte en de moeder snikte, met kleine hikjes, de oogen bewrijvend met haar zakdoek. Maar woede vlamde in Brams oogen en



de handen saamknijpend, riep hij: « . . .. Zulke beesten zulke beesten kinderen vermoorden 
als ik er maar bij geweest was .... ik zou ze ... . ik had ze ....»
Z'n onbeholpen verontwaardigings-gestotter gaf de ontspanning. Pijnlijk, mat-glimlachend keek z n vadei 'm aan, maar de moeder, bewegelijk, met 't nattigsaamgekleefde zakdoekpropje veegde oogen af, en met bibber-stemmetje van diep-geschokt oud vrouwtje stelde ze voor «niet meer te prakkezeeren over de narigheid, die voorbij was. Was 't geen Jomtof en moest de feestdag, de feestavond z'n recht niet hebben? Alles op z'n tijd. Toen was 't tijd van huilen geweest, nou was 't tijd van lachen. Jomtof was 't en t zou zijn zondigen tegen God, den mooien avond te verdoen in klacht over dingen, die voorbij waren....» Zich naar den ouden Jood keerend, die haar met iets van glimlach zat aan te hooren, voegde ze daar, drukgoedig-verwijtend, in verlangen de stemming te forceeren, bij: «Nee dat mag me niet doen, dat weet-u
óók wel . . . .»
En, ineens weer huisvrouwtje wordend, met allerlei beredderingetjes, pruttelde zij, rad-verschrikt de mond onder de roode huil-oogen, dat de etensboel nog op tafel stond. Joop moest heel gauw afnemen, dan zou zij thee zetten, met de peren en noten erbij en met 't suikergoed, dat ze óók nog had in de kast. Dat gaf juiching onder de kinderen. Druk, wat nerveus, hielpen



ze allemaal de boel bij elkaar zetten, borden met vette resten, klevend op elkander en daarop de vorken en messen, die er haast afgleden.
Handig balanceerend bracht Joop 't heele stelletje naar 't keukenschuurtje.
De vader en de gast hadden zich wat afgewend en naar elkaar toe gebogen praatten ze nu halfluid in goed Hebreeuwsch. Vader hield ervan te toonen, dat hij nog een Jood van de oude soort was, die z'n taal te spreken wist, en moeder luisterde met verrukt ontzag, bedrijvig doende voor de tafel, waarop ze 't theeblad en 't grof-glazen schaaltje sterk-gekleurd suikergoed bij de vruchtenschaaltjes schikte ....
Joop kwam weer binnen, van over de nachtlanden woei koude mistlucht de kamer in ... . en luidruchtig na de gespannen stilte van straks — allemaal dooreen, riepen ze : « dicht de deur, Joop — hou 'm dicht —!»
Om de als nieuw-frissche tafel met blinkend wit doek schikten ze, gezellig kringetje makend, heen, en fijntintig van wazige rose en blauwe flitsjes krinkelde in lampeschijn damp uit de kopjes, die de moeder volschonk met thee.
De Rus, z'n apart-spreken met den vader nu afbrekend, schoof bij. Onder 't lamplicht scheen effen en glad z'n voorhoofd met het warrig haargekrul, was rustig-vriendelijk z'n gezicht. Als erbijhoorend zat hij aan, in z'n kale, hoog-toegeknoopte, vreemd gesneden jas tusschen de feest-kleeren van de anderen.



Fijntjes in de slurp-stilte tikte de klok en de kinderen, met klevende vingers, snoepten suikergoed, telkens listiglijk-snel het schaaltje beoogend en dan, met bescheiden gebaartje, als toevallig, de mooiste uitpikkend. Ze staken ze in den mond en na even zuigen namen ze 't lekkers weer eruit tusschen twee klevende vingertopjes, 't eens beziend en verrukt knussend met elkaar om de weelde van den avond. Ze kraakten de noten en pulkten onhandig met stompe nageltjes de stukjes pit eruit, met gezichtjes van aandacht en 1t tongspitsje tusschen even-gescheiden tandenrijtjes de bittere schilletjes dan er af vezelend. De zwerver nam een peer van het schaaltje en die zorgzaam schillend praatte hij gezelligjes met de moeder over van-alles, vragend of 't meer gebeurde, dat ze zoo onverwacht bezoek kregen, als nu van hem ....
«Niet veel,» toestemde de moeder, een peer etend met sappig-smakkende hapjes, «deze streek uit, moet u denken, kommen ze zoo niet— de meesten weten wel, waar ze gaan moeten.»
Langzamerhand kwam er luidere vroolijkheid. De Jood begon te vertellen, leuke dingen, moppen, die hij zei zelf beleefd te hebben, en andere, die hij nog van z'n vader had. Van die eigenaardige Joden-geestigheden die haast altijd ook geestig zijn. Als er een uit was, luidruchtig schaterden de kinderen en de vader vertelde er nu ook, aardig in jargon .... altijd dienst doende moppen van slimme rabbonem en brutale Polakken 



«Want,» wijsde de moeder, «u natuurlijk niet, maar ze kénnen brutaal wezen, die Polakken, die zoo loopen met halfdolo-kaarsen en Arbang-kanfous . . . .»
Als vader een mop verteld had, verweten, met grappend-pruilerig stemuithalen, de kinderen, dat vader anders zoo moppig niet was .... Waarom ze dat allemaal niet eerder gehoord hadden .... ?
't Witte tafelkleed geel-bruin vlekte van doppen en kleine notenschilfers. Een lange pereschil zwaaide daar doorheen en leeg er tusschen stond het suikergoedbakje, met een enkel rose schilfertje erop. Michieltje, hangerig van de warmte en 't late eten, was knikkebollend met rood-open mondje op den tafelrand gegleden , tukte daar nu rustig in 't rumoer.... De moeder stond op en lippenspitsend wenkte ze om stilte. Als ze 'm niet wakker maakten, zou ze, zoetjes, 'm uitkleeden en zóó in bed leggen.
Gerucht zakte dan even, om slapend kind, dat ietshoorbaar ademend, hoofdje op tafelrand, rustig te tukken lag.
Maar achter de deur was gedempt geluid van een mannenstem, ongeduldig van toon, alsof er al meer geroepen was:
«Buur, ben je erin?»
«Wie is dat ?» schrikte de moeder op. Slapend Michieltje werd wakker, wijd-sperrend z'n oogen, maar knipperend pijnlijk tegen fel lamplicht.... begon kribbig te grienen.



«'k Hoor 't al,» zei Joop. «'t Is Güntzel, de huisbaas. Zal 'k even open doen?»
«Wat moet diè op Jomtof-avond ?» ontstemd-klemtoonde de vader, wenkbrauwfronsend en tegen Joop: «Ja, maak open . . . . »
Güntzel kwam binnen, bol-bleeke kerel met bakkerstronie, kouwelijk opgeslagen de jaskraag en handen in de zakken. Kleppet, ruig van mist, in de oogen getrokken.
Even, als zich bezinnend, bleef hij aarzelend van 't ongewone der kamer-feestelijkheid, toen trok hij de deur toe, kwam dichtebij, wendde zich naar vader:
«'k Mot je even spreken, baas, over zaken ....» Maar onwillig, kortaf antwoordde die:
«'k Bèn niet te spreken voor zaken vanavond. We hebben feest, zie je dat niet?»
«'k Kan er niets aan doen,» brutaalde Güntzel, geprikkeld. Die Jodenboel ook. Wat 'n herrie had ie er al niet om gehad en dan nog praats op den koop toe ....
Kortaf, vinniger, dan hij zelf bedoelde, vertelde hij, in z'n slecht Hollandsch, dat 1t niet ging, langer. De jongeheer daar, spottend wees hij naar Bram, was vandaag weer eens aan 't vechten geweest met den jongen van den wethouder nog wel en 's middags had hij, Güntzel, een heel relletje gehad, hadden de boeren, zóó'n troep, bij hem voor de deur staan schelden, \lat ze voor dit en voor dat hem en z'n heele bakkerij



in mekaar zouwen trappen, als hij er die Joden-pan niet uitdonderde ... . « Geen Joden op 't dorp » hadden ze geschreeuwd ....
Zachter van toon, meelijden voelend met de menschen, die 'm kommerlijk en verwezen zaten aan te kijken, deed hij gemoedelijk een beroep op hun eigen voelen :
«Ja, zeg nou zelf, wat kan ik er tegen? Ik zit hier in m'n bakkerij en de boel gaat goed .... dat 's te
zeggen ik kan tevreden zijn Jij » — even lachend
naar vader, «wordt hier toch niet rijk. De wereld is groot genoeg, man .... Nou, kort en goed, 'k zeg je de huur op tegen November. Tot zoolang zullen ze je wel met rust laten. Je weet 't nou, hè . . .. ?»
Zoekend naar meer woorden, antwoord wachtend, dat niet kwam, stond hij nog even. Maar al die stomme, strakke gezichten om de witgedekte tafel maakten 'm kriegel en met een korten mompel liep hij snel de deur uit, die hij vergat achter zich te sluiten.
Kille wind, van de rietpiassen, vèr.... drong nattig binnen ....
III.
Den volgenden morgen, vroeg, kwam Güntzel alweer aanzetten. Als met z'n houding verlegen, bleef hij in de deur staan, vóór binnen te komen. Niemand lette zoo gauw op hem. Midden in de kamer stond de oude



Rus, zich gereedmakend tot vertrek. De kaftan had hij over den arm en de hooge, ruige kaalplekkige muts al opgezet.
Bij de rommelige, bekruimelde tafel met 't koffiebemorste witte kleed, stond de moeder, proppend dikke broodsneden met bruin-zwarte, plakkerige schijfjes roggebrood daartusschen in een zakdoek van vaalrood katoen. Maar de vader zag opeens Güntzel inkomen en verbaasd bedacht hij, wat die nu nog moest komen doen.
«Ja, vadertje,» joviaalde geforceerd de huisbaas, «daar had-je me weer! 't Is geen prettige boodschap, die 'k je gisteravond ben komme brengen, waarachtig niet, voor mezelf ook niet, hoor.... Maar 't is niet anders, en 'k zeg't je nog eris . . . . je mot eruit man—»
« Zóó,» giftigde Bram , « dat zégt u nou en — en waar moeten we dan naar toe, zeg-u dat nou ook eris!»
«Hou je mond erbuiten, jij aap,» nijdig gaf Güntzel terug, «'k praat met je vader en niet met jou.»
«Goed, góed, Güntzel,» zei, moe-gebarend met de hand, de vader. «Je praat met mij. Maar ik heb niks te zeggen, 'k Zeg, dat 't góed is ... . Eéns schlemiel, altijd schlemiel.... dan gaan we maar weer — verderop maar weer .. . .»
De moeder begon nu ook te klagen .... met bezorgd-huilerige stem:
«Gaan we maar weer.... waarheen? Waarheèn,



vraag 'k! Veel hebben we hier niet, ergens anders hebben we ja niemendal. Soms verkoopt Joop aardig wat.... ginder-öp, waar ze 'm niet kennen .... Nou weer weg, nou weer weg .... Wat leggen we iemand in den weg? Wat doèn we?....»
«M'n goeie menschen,» coupeerde Güntzel luchtig, «ze willen jullie eenvoudig niet hier hebben. Je weet» — zich tot den vader wendende — «je weet zelf hoe de boeren zijn. Ze hebben nu eenmaal wat tegen jullie Joden — ja, menschen, ik commandeer 't ze niet — . .. . en ze zeggen maar, er zijn hier nooit geen Joden geweest.... en ze zulle d'r niet komme óók .... Zeg-ü nou maar, wat ik d'ran doen kan. U bent nou ook man-van-zaken 't Is niet anders, 'k mót je opzeggen .... 'k Heb me daar gister een relletje voor me deur gehad lang geen gekheid .... lang niet. . . . »
Bedrukt zwijgend, niet luisterend naar Güntzels betoog, zat de vader in een stoel neergezakt.... Al had-ie 't zien aankomen, 't viel 'm toch leelijk en leelijk op z'n dak ....
Waar moesten ze, in-godsnaam, nóu weer heen . . . .? Nergens zag hij een cent verdienste, nergens was wat.... Zorg kneep hem in den kop, woedde brandde op naar z'n oogen. Wat moest-ie nou beginnen....? Hier hadden ze wat, goedkoop wonen, weinig behoefte , gezond voor de kinderen, die waarachtig wel 'n hap lucht mochten hebben. Moesten ze terug naar Rotterdam , dan werd 't weer krimpen in een krot.... toch



niks-an-te-doen, niks en niks an te doen, huilde 't rond in z'n kop ....
Güntzel, terzij naar 'm kijkend, verlangend weg te komen, in vagen spijt over z'n eigen goedigheid van nog eens met-de-lui-te-gaan-praten, stond ongeduldig beenwiegelend de moeder aan te hooren. Haar ouwelijk gezicht met de scheefgetrokken, dunne bandeau, verplooide in huiltrekken. Soebattend stond ze voor 'm, betoogend t zelfde wat vader in zich zelf zat uit te piekeren .... De kleine kinderen waren de deur uitgeloopen, speelden op 't erfje achter 't huis. Ze hadden geen plezier in de kamer, waar moeder huilde en vader zoo akelig zat.... Bram, zich verbijtend, nijdig gesmakt z'n breed jongenslijf in een hoek, keek naar z'n vader, die kommerlijk en bleek in z'n stoel zat, duwde voettrappelend de vuisten in de oogen ....
Zachtjes bij de tafel was Joop bezig de broodkruimels, op 't witte kleed verspreid, met de hand bijeen te vegen ....
Verstrooid bewoog hij z'n vingers langs 't tafelblad, hoofd in luisterhouding gebogen.
Oude Rus had geen woord gezegd. Zwijgend nu trok hij z'n kalen kaftan aan, en den kinderen, die luidruchtig weer binnengekomen waren en om 'm heen drongen tot afscheid, legde hij de handen op 't hoofd, ze zegenend, met zachtmelankoliek lippengeprevel en rhytmisch bewegen van z'n hoofd op en neer. Toen drukte hij de moeder, die bedroefd, schort voor de



oogen, te huilen stond, de hand en nam z'n pakje van de tafel om heen te gaan. Joop en Bram, met handdrukken, zeiden: « mazzel en brooge , rebbe » en hij dankte, op z'n stameltoon: «goeie jongens ben jullie, goeie jongens allebei.» De vader stond op en den winkel door geleidde hij den gast naar buiten, wees hem, [in de deuropening staande, den weg naar een verderliggend dorp, al te zien als bleek-flauw kerkspitsje met golflijn van daken. Even nog praatten de beide mannen met zorgelijk hoofdschudden tegen elkaar, toen ging de Rus, na dank en hoffelijken groet, den weg af, armelijk zakdoek-pakje in de hand.
Peinzend even nog staarde de vader hem na, sloot de deur dan en ging door naar achter.
De moeder zat nu stil, 't hoofd haast weg achter 't bonte schort, waarmee ze de oogen beveegd had, geleund op tafel en Güntzel praatte, gewichtig betoogend, zacht nog even na met Joop. Maar den vader ziende brak hij, vlug en rad z'n zin besluitend, af, en verder gepraat afwerend, verdween hij na 'n haastig goêdag de achterdeur uit.
De beide ouders en Joop, nu bij elkaar gelaten, overlegden nog wat samen, Joop heelemaal en onbewust in te wijzen oudmannetjes-toon, met stumperige zorgtrekken in z'n jong gezicht.
Met z'n drietjes moest 't al bedisseld, want al was Bram geen kind meer, verstand — vond vader — en overleg had hij nog voor geen cént. Er was nooit



praten met hem, altijd was hij opstandig tegen wat eenmaal beschikt was. Waar was hij nou weer heengeloopen .... misschien een eind met den Rus mee 
De moeder verdedigde:
«Nog gelijk hêt-ie, 't is een kind, wat zal-ie zich oud maken voor z'n tijd!» Maar voelend voor Joop, bleek ploetermannetje, zei ze hartelijk:
«Nee, Joop, nee jongen, jou bedoel ik niet, jij bent een beste jongen, nou, wat?»
Effen triestig, zich rustiger al schikkend, nu 't zoo kwam en niet meer te mijden was, begonnen ze nu al te praten over de verhuizing, die, vonden ze alle drie, maar niet te lang moest uitgesteld .... En zoo, zorgelijk pratend, bleven ze uren aaneen in 't kamertje, terwijl langzaam, bleek en traag, de feestdag omkniesde.
Zoo kniesden andere dagen óók om, één voor één komend en zich voortslepend tot sterven.
Want 't was vroeg herfst dit jaar en na de paar eerste nazomerweken van gul-blij zonneweer, bleef de zon, nijdig en preutsch, pruilen achter de wolkenpakken. Nauwelijks gaf ze wat zuur-zoete lachjes, doch dag in dag uit tik-tikkelde kille regen en rukwinden gristen van de boomen de laatste bladeren, die ongelukkig , half verslijmd van nat, als bij toeval nog aan de takken waren gebleven.
Onder den dood-grijzen regenhemel loodwoog op 't winkeltje de stugge vijandigheid van 't dorp, al



kwam 't niet tot gewelddaden, werd er alleen 's avonds uit de verte meestal, maar ook dichtbij, triestig-lollig geschimpscholden, waarbij een enkelen keer wel de deur openvloog met rad-driftig geschellebel. Maar daar kwam niemand op, want verkocht werd niets meer.
Enkele keeren, overdag, kwam er nog wel een boerin, brutaal eischend garen of naalden, die ze in de andere, nog kleinere winkeltjes en bij de boer-optrekkende kooplui niet naar haar zin gevonden had. Joop hielp dan zwijgend en geen woord viel in de stugge stilte tusschen 't kortaf believen der boerin en 't neerkletteren der centen op toonbank.
En langzamerhand begonnen ze nu ook met pakken en 't zwierige, met 'n ietsje kleur-bewustzijn ingerichte etalagekastje eenmaal aangeroerd en in wanorde, lieten ze, bedrukt en verkommerd, het winkelgordijn óok maar toe, afsluitend het binnen, of daarin niets meer leefde. In durende schemering achter dat gordijn, waar ze zich veilig voelden voor vijandigen spot, bewogen zich menschen en kinderen.
Op aandringen van den ouden schoolmeester, bang voor twist en krakeel, waarin hij geen partij durfde kiezen tegen de boerenkinderen, die in November smakelijke varkens-delicatessen mee brachten, was Saar van school genomen «nu ze toch gauw weggingen. » Zonder weerwoord, met z'n moeden lach van berusting, had vader het den meester toegezegd.
Ze kon nu mee-helpen pakken en een handje uit-



steken in 't huishouden. Doch lange uren zaten de kinderen ook spelend onder de donkere toonbank, of pias-knoeiden op t erfje met water.
Zorgzaam werd ingepakt. De jongenspakjes, handig gevouwen, gingen in groote kartonnen doozen, en de rood-zijden zakdoeken streek moeder voorzichtig uit tusschen twee vochtige doeken; dan werden ze gepakt in platte, glimmend-witte doosjes.
Zoo lag al gauw kil-kniezig het planke-winkeltje, met het uitstalkastje van dof, muf grijs, alles gelig bezeefd van licht door neergelaten gordijn.
Zóó de dingen, haakten ze allemaal naar den dag van weggaan, 't Loom gekriel achter 't doode gordijn maakte moe en verslapte. Iedere verandering zou verluchten.
Güntzel wilde twee handkarren leenen. Ze mochten die aan 't station laten staan. Blij, dat ze zoo gauw weggingen, veel gauwer dan hij gedacht had, ook wel meelijden voelend met de stakkers, die eigenlijk nergens honk hadden, beloofde hij 't gulweg, op de eerste vraag.
«Aan hèm had 't niet gelegen,» beweerde hij nogeens, nadrukkelijk, «aan hèm waarachtig niet.. . .» en dat zou hij ze laten zien. Twee beste, ruime karren mochten ze hebben en voor 't terugbrengen hoefden ze niet te zorgen. Hij kreeg ze dan wel weerom, kon
hij 't mooier met ze maken?
Avond voor de verhuizing haalde Joop de karren, bracht meteen de huissleutel terug. Heel vroeg 's mor-



gens zouden ze weggaan. Dien avond nog werd de rommel bijeengepakt, zoo maar voor 't opladen, de handige winkeldoozen tot effen stapels gevoegd, touwtje eromheen. Zoo zetten ze alles gereed in den winkel en vroeg al, in 't onredderde huis, gingen ze triestig slapen.
Kille morgen volgde, 't Had den heelen nacht geregend , maar tegen zonsopgang was de lucht gebroken. Uitgeput van ontlading dreven de wolken aan de lucht, als doelloos, niet wetend waarheen. Vroolijk blauwde daartusschen de hemel. Wijd en kil was de lucht en ruim scheen de horizon, waar glinsterkleurig opging de zon, onder laagstrekkende strooken van kleigrijze, vaste wolk. De lichtkolk, met de komende zon als kern, scheen onder 1t relief van die wolkrepen te verdiepen en eindeloos te worden.
Nat huiverde 't over de kale, zwarte landen, hier en daar grofgroen of grijzig geplekt van aardappel en late rog. Aan de bladlooze boomen in de dorpsstraat glimmerden van nat de zwartbruine takjes, vocht dat afdroop in klare droppels.
De meeste huizen waren nog gesloten, met gordijnen ervoor, dingen zonder leven. Want laat October, als 't land leit te rusten van zomerschen uitgroei, verkiest de dorpsboer 't rustig uitronken in muffe bedstee boven 1t zien rijzen van rijkkleurige zon-inherfst....
Maar 'n enkel arbeidershuis was al opgeleefd met
16



vroeg-ochtendsche, loome beweging van menschen achter de raamruiten. Theelichtje brandde op tafel, vlak voor 't bloemetjes-begroeide venster, en ellebogen stuttend slobberde er de man z'n thee , klauwig geklemd den kop tusschen de vingers, maalde koeiig z'n brood in groven kaakmond.
In 't woonkamertje achter den leegen manufactuurwinkel was het Joden-gezin bijeen, gereed voor de reis. De jongens, in sjofele, verkleurde jassen met kaalplekkige bontmutsen op, propten haastig de laatste afkruimende boterhambrokken. Oude vader had een te korten jekker aan en een vaal petje op 't hoofd. Saars tenger-fijne lijfje was verslobberd in een oude, groenig-grijze regencape, met verrafelde randen. De moeder, op de kale planken zittende , enkel een paarsige omslagdoek over hals en borst, had Michieltje op schoot, de eenige, die pret had in wat er gebeurde en met z'n leuk snuitje uit een roode meisjeskap van grof wollen breisel vroolijk rondkeek, zich verheugend op 'n ritje. Want hij mocht op vaders kar zitten tusschen den verhuisboel. Moeder met Saar en Lé moesten loopen achter de karren, den langen weg naar't station.
De een na de ander kwamen de kinderen nu buiten geloopen. Lusteloos-vermoeid stonden hun vroegwijze gezichten, bleek in de ochtendkou na een naren nacht. Zwijgend slenterden ze, in hun voddig wintergoed, om de karren. Dan kwam moeder 't huis uit, springend Michieltje op den arm, de roode kap vroolijk vlekkend



tusschen de vervaalde plunje van de anderen, 't Laatst buiten kwam de vader, trok de winkeldeur met een ruk dicht, dat de bel onnoozel-hard klingelde in 't menschenleege en ontredderde huis. Armelijk zag hij eruit in den korten jekker, waarin onbeholpen stokten de schrale beenen. Onder 't petje uit flodderde grijzig haar en kil woei hem de wind in den nek. 't Kraaiend en nu luid handklappend rakkertje nam hij van de moeder over en zette hem, vooraf met een paar handduwen een holletje makend tusschen beddegoed en kleererommel, in z'n eigen kar. De andere, de zwaarste, zouden Bram en Joop voortduwen. Moeder met Saar en Lé bij de hand, achter de karren aan.
Zwaar-duwend met gebogen bovenlijf zetten vader en de jongens hun hortende karren in beweging, die plomp kreun-ratelden over de keien.
't Sjofele menschje, spichtig hoedje met kaal uitgeveerd vogeltje op 't armelijk haarknoedeltje, groenige omslagdoek om stakkerig-mager lichaam, sjokte achteraan, manken jongen voortzeulend aan de eene hand; dapper stapte Saartje aan de andere.
Onder den alweer gesloten Octoberhemel, pruilig en vervelend als een jengelig kind, dat niet weet wat het wil, trokken ze, sjofele optocht, het dorp door —



























7Ï4
c]



*4
c
tA. -J
%















IN DE SCHADUW
(VAN KINDERLEVEN)







IN DE SCHADUW
(VAN KINDERLEVEN)
DOOR
CARRY VAN BRUGGEN
AMSTERDAM
VAN HOLKEMA & WARENDORF 1907



TYP. ZUID-HOLL. BOEK- EN HANDELSDRUKKEKIJ



TEGEN DEN DWANG.
Geert, de pootige werkmeid, met 'r koddige stompe mopsneus en 'r groenig-blauwe oogen, rond en grappigonnoozel als van 'n clown, lag in 'r grove, vaalzwarte werkrok op 'r knieën over de vloer en al dweilend galmde ze, met 'r diepe, bassige stem, zwaar beklemtonend de woorden .... «Ik hèb u lièf, mit al de gloèd .... van main maagdelaik gemoed . . . .» Na iedere paar woorden haalde ze luidruchtig op door d'r neus, want de prille voorjaarsdag en 't natte werk hadden haar verkouwen gemaakt.
'n Emmer met vuil, grijs-bruin beschuimd water, waarin 'n paar onooglijke doeken half-dreven, half waren verzonken naar onder, stond naast 'r en 'n bakje kliederige groene zeep, met langgerekte voren van vingers, die erin gegraaid hadden, 't Effen-bruine vloerzeil was egaal nat-glimmend en de kamer, waarin door 't gordijnlooze raam 't volle licht viel, leek ruimer, nu de stoelen er twee aan twee, zitting op



zitting, waren uitgedragen en in 't keukentje naastan neergezet.
Als 'n vluchtheuvel in blankstaand land was de vierkante tafel met 't theeblad erop, in 't midden, en 't weerspiegelen der pooten in 't glimnatte zeil dee onweerstaanbaar aan overstrooming denken.
In 'n hoek stond de kachel nog wel, maar gestookt werd er allang niet meer en de rillerig-kille kamerlucht was doortrokken van scherpe groene-zeepreuk, die 't boenen van zoo-straks had achtergelaten.
Geert veegde de natte neus met 'r vlakke hand, haalde nog eris öp met luid gerucht en verstak een haarspeld in 'r stroogeel, stug kapsel. Ze wrong, op 'r knieën opgericht de doornatte dweil boven de emmer uit, schroevend zoo stevig de bruine lap in 'r harde werkknuisten, dat 't water in 'n straaltje eruit en den emmer inklaterde. De tanden zette ze opeen, en daardoor verbreedden de grof-roode koonen aan weerszij van moppigen stompneus, vertrok de mond ot ze lachte, trok 't voorhoofd in koddige rimpels te zamen. Met 'n klets smeet ze nu de uitgewrongen lap weer over de vloer en opnieuw dweilend, zette ze, ernstig-conscientieus afmakend 't eens-begonnen lied, door . . . : « o, jè.. . . • f'r ü allèen .... fliedt steeds me
leefe heèn ....»
De moeder zat in 'n hoekje van de kamer op 'n
stoel en breide paisibel. Ze had de voeten hoog op de sport getrokken, de punten van haar lakensche



pantoffels naar omlaag en 't hoofd schuintjes, met kippige oogen, tuurde ze nu en dan door haar bril naar 't werk, zachtjes lippenprevelend, omdat ze zoo slecht onthield en bij ieder toertje haast opnieuw haar naadjes moest tellen.
't Dweilwater, dat Geert al kliederend voortstuwde, kwam in groezele tongetjes, met 'n bruinig schuimrandje, tot bij haar stoel, omspoelde de voorste pooten. Zachtjes bestrafte ze... . « Wat maak je weer een keet, Geert .... is dat nou noodig ?»
«Kan uwè dwaile sonder water?» vroeg Geert, vroolijk-brutaal, d'r koddig hondesnuit naar de vrouw opgewend .... «ikke nie', 'oor. »
Ze antwoordde maar niet, keek omhoog naar de klok. Maar die hing juist recht boven haar aan den muur en de wijzerplaat kon ze niet in 't oog krijgen.
« Het-ie al geslagen?» vroeg ze.
«Gos-kristus» schrok Geert, nu ook opziend — «al bai fiére.... nou, da's lief.... as derzoo de jonges komme .... en ikke bin nog nie' klaar.... loopen ze me lekker de boel in, mit derlui vuile poote.»
« Stt . . . stt » temperde de oude vrouw, hoofdschuddend .... « as-je nou 'n beetje voortdoet.... bê-je ommers mit een kwatiertie klaar.... Eer benne-ze d'r toch niet.
Geert, even uit 'r humeur, zweeg, dweilde met resolute, nijdige bewegingen af. Maar dan had ze weer wat te sputteren ....



« Gos-kristus daar hê-je nou de sön ook nog —
en maar liefs vlak imme ooge .... jawèl.... de heele dag sien-je 'm niet en nou komt-ie voor de dag.»
De zon, door 't gordijnlooze achterraam — 't was schoonmaak — glunderde ineenen uit den heel den dag bewolkte lucht naar binnen, vroolijk schijnend over dc natte vloer, belichtte, warm-goud, ook juist 't hoekje, waar de moeder zat.
«Lékker,» kneuterde die .... «ik mag-et wel, zoo'n zonnetje.»
«Nou ja, voor uwes is-et ook een sege, ouwe rimmetieke stakker,» schertste de meid, grof goedig.
De vrouw scheen aan haar ruwe gemeenzaamheid gewend.
«Zing nog maar deris,» spoorde ze aan, «da-hoor ik wel graag.»
Geert lachte, gestreeld, haalde nog eens stevig op door haar neus en zag, bedenkend wat ze zingen zou, naar buiten, oogknipperde tegen de zon.
«Van: nimmer sal me liefde wankele?» vroeg ze, schuin-naar-boven de moeder aanziend.
«Nee,» keurde die af... . «nou eris niet van de liefde .... Liever zoo'n schoolversie .... dat mag 'k nou altoos zoo graag hooren en 'k vraag 't de jongens zoo dikwels .... maar née, hoor . . . . »
«Nou ja, jönges » vergoelijkte Geert— die binne
dan .... hoe sa 'k 't noeme .... verlège, mó-je denke . . . . Sa 'k singe van et «Groene dal?»



De moeder, alweer met de kippige oogen vlak op haar werk lippenprevelend aan 't naadjes-tellen, knikte toestemmend. En Geert, na eerst de emmer rinkelend te hebben verzet, met zoo stoeren greep; dat 't water haast over den rand gudste, zette in, 'r zwaar-bassig geluid tot 'n schei-kraaiend, valsch sopraantje verwrongen.
«In et groe-oene dal .... in 't sti-ille dal. . . .»
o
«In 't rooie-witte-blauwe dal,» rumoerde 't ineenen uit de gang.
De moeder zuchtte .... «daar hê-je ze nou al .... zee ik 't niet ? »
«Gos-liefe-kristus,» vloekte Geert, met 'r gewone verontwaardigingsuitroep .... en uwe zee juist .... 't kon nog best klaar . . . . »
De drie jongens, echte buitenklantjes met roode wangen en gebruind vel, maar typische joodjes toch ook, om hun gladde zwarte bolletjes en flikkerende, donkere oogen, om heel hun pittig en levendig doen, waren binnengestoven, liepen op 'r moeder af, groetten en zoenden haar luidruchtig.
Loewietje, de jongste, stevige kerel van zeven, glibberde dan over 't natte zeil naar Geert, besprong haar verraderlijk van achteren en zat dan, de knietjes in haar vleezige lendenen, triomfantelijk de meid op
den rug, tongklakte greep 'r mennend bij de
ooren .... huup, pèrd ....
«Za-je.... za-je,» brieschte de meid, op-steigerend



om Loewietje te doen vallen .... ga-je of 'k sa-je mit de dwail . . . .»
De anderen sprongen om haar heen, klapten in de handen, spoorden hun broertje aan.... «houd-er Lewie .... houd-er Wietje .... hou vast-jöng . . . .» Dan met een sprong, zat Japie boven op de tafel, dat de dingen op 't theeblad tegenmekaar klakkerden .... en Bram, om 'm te plagen, trachtte de tafel te kantelen, dat de pooten al wrikten op de natte vloer.
De moeder zuchtte alweer, en daarop vatte Geert vlam ....
«Jullie ape . . . . » raasde ze, « leefemakers . . ..
wacht w&cht Gos-liefe-kristus, jónge, ga
van me rug....» Kom, Japie, set jai nou-eris klaar voor broodje-ete.... as-e-jonge .... jai bin toch de ouste . . ..»
Jaap wipte van de tafel, maar hij ging eerst naar z'n moeders stoel, leunde ertegen aan, vleide: « Magge we dan strakkies vlieger-oplate . . . ? De heele
klas gaat » En, bedachtzaam oudst-broertje, voegde
hij er bij «'k Zal Bram en Wietje wel meenemen,
dan ben-u meteen van ze af....»
De moeder hoofdschudde over zooveel onnadenkendheid.
«En jullie school dan, jonge?» nadrukte ze «de
Rebbe zal jullie zien ankomme .... »
«Hè-god,» kwam Bram nijdig, geprikkeld ... . «dat lamme Jode-school toch altijd.... Nèt kom-je uit



et gewone, mot je daar weer heen, na dat hok . .. . » Lewietje, van Geerts rug afgegleden, kwam er nu ook bijstaan en Japie vleide:
« Hè , moek toe-nou voor één keertje 
la-me-nou eris .... Wat leer je op dat Jodeschool 
Net niks . . . . »
«De Rebbe moes-jullie hoore,» bestrafte de moeder.
«Hij mag 't hoore,» kregelde Bram «je leert er
ommers niks.... nooit eris wat aardigs.... as teminste nog op et gewone .... altijd maar dat suffe vertale
en die dooie gebede ....
«Nou.... en jullie gaat, hoor.... k ben niet verantwoord voor vader, as-ie thuiskomt.. . . »
« En 'k heb 't zoo moeielijk gehad op school, vemiddag,» klaaglijk overreede Japie, jongen van twaalf, « de heele tijd maar rekene en van de landkaart . .. .»
«'t Zal wel losloope,» meende de moeder, de oogen weer even dicht op 'r breiwerk ....
«Je sel d'r niet dood van gaan,» plaagde Geert,
nog altijd op de vloer.
«Daar hè-je haar ook,» bitste de jongen, die altijd met 'r overhoop lag en z'n moeder verzekerde hij: «As-u me niet g'looft.... vraag 't dan gerust, an
alle jonges an de meester. »
«'k Zal ze late komme hóór,» verzekerde de moeder , met goedigen spot.... «Maar naar t Joodsche school gh jullie .... daar helpt geen praten tegen « Flauw,» morde Bram «we magge nooit wat. »



Lewietje klieterde in den emmer, vischte er met de vingertoppen, z'n neusje vies-opgetrokken, een vuile doek uit, liet 'm dan terugplonsen, dat 't troebele, zeepige sop 'm in z'n gezicht en over de vloer spatte.
« Gos-liefe-kristus, » schreeuwde de meid woedend, bi-j ai bedonderd.... za-je .... kaik-nou.... kaiknou .... me heldere vloer .... daar sappel ik me nou kepot op.»
«Je sel d'r niet dood van gaan,» bauwde Japie spottend na.
Geert keek even naar 'm, met 'n nijdige blik uit 'r bolronde, verkouwen oogen, dan zag ze op naar de klok.... «as jullie nou nog lang soo sanikt,» zei ze triomfantelijk, «ka-je heelegaar sonder speule naar 't Jode-school.»
«Maar luister u nou'ris,» pleitte Japie, z'n moeders breikous beetpakkend, om haar aandacht, die alweer naar 't toertjes-telle afdwaalde, vast te houden, dat de steken haast van de penne wipten .... «maar luister-u nou is. Wat hebbe wij nou an ons leve.... nee, nou moet-u niet lache .... nou moet u na me luistere .... as de andere jonges uit school komme, benne ze vrij .... wij moeten tot zéve uur zitten in dat lamme Jode-school.... Woensdagmiddag.... hebben züllie vrij.... Zondag hebben ze vrij .... wij moeten m'r altijd na school.... nou .... is 1t waar of niet, Bram.»
«We hê-'t ommers al zoo vaak gezeid....» bromde die, stug.



«Nou», voortpleitte Japie, hoop puttend uit z'n moeders zwijgen, «nou moet-u 's éve rekene.... hoeveel ure wij meer hebbe dan zullie .... de hééle Zondag in 't school.»
«Jullie hebben je Sjabbes,» verweerde de moeder.
«Is ook wat, » smaalde hij, « 's morreges sjoel.... 's middags sjoel.... 's avens sjoel.... en je mag nèt niks .... niet tolle.... niet teekene .... niet schepievare .... gewoon niks .... en met wie moet je spele, as-ze allemaal naar school ben' ... . »
«Ik kan» 'r niks an doen, hoor!» onderbrak de moeder, zoekend naar argumente, maar die niet vindend.... maar éen ding blijft, zooas 't is.... jullie gaat naar 't school .... 'k mag 't niet lijën.... dat verzuime om niks .... »
Bram, kleine nijdas van 'n jaar of tien, stootte z'n broertje aan.... «Nou.... en dan gane wij lekker de beest spele .... hè Jaap, » stookte-die « en we make ze allemaal an den gang ....»
«Pas op, as-ik klachte krijg,» dreigde de moeder.... Geert, die nu met de Fransche slag had afgedweild, ging naar de kast, nam er een dekservetje uit, bordjes, brood, boter. Vlug dekte ze de halve tafel.
« Snij-je eve, Geert?» vroeg de moeder.... «'k Heb 't weer zoo beet vedaag. Komt secuur van al die nattigheid. »
«Hê-je altijd,» bevestigde de meid deskundig....



'k Heb-'t sellef ook leelijk te pakke imme neus.
«Ka-je wel hoore, zèg!» spotte Japie. Bram's opstokerij had 'm ineenen in 'n betere stemming gebracht. Dat ze strakkies de beest zouën spelen .... stond vast. Japie was overtuigd van hun goed-recht in dezen en dat de ouwe Rebbe de onschuldige-dupe zou zijn, zagie hielemaal over 't hoofd. Anders geen kwaad kereltje, maar nu zoo innig doordrongen van de meening, dat ze werden verongelijkt .... dat ze achterstonden bij andere jongens van 't school, dat 't zich daarover wreken op eigen handje en op eigen manier 'm volkomen geoorloofd toescheen.
«Ik waarschuw jullie,» kwam de moeder, strenger dan tevoren, voelend, dat 't plotse staken van 't gesmeek om vrij-van-school niets goeds beduidde ik waarschuw jullie as-je tekeer gaat. Vader zal 't wete . . .. »
Bram, met z'n rug naar de moeder bij de tafel staand, waarop Geert brood-snêe, lachte knipoogend tegen Japie, maar hij loerde meteen naar de meid ook, zei plots .... « hè , hè .... Geert, niet zoo hompe .... en asjeblief wat meer boter. »
«Gos-liefe-kristus,» begon werktuigelijk de meid, maar de moeder onderbrak.
«Geert, meid, vloek toch niet zoo. 't Ligt je kepleet vooran in je mond. Vandaag-morrege doene ze 1t na — D'r vader moes-'t-hooren. 'k Hou me hart vast.»
Geert, gepikeerd, dat ze waar de jongens bij waren,



beknord werd, mopperde voor zich heen.... «zukke blage ook . ... » Meteen veegde ze, snuffelend met veel lawaai d'r natte stompneus schoon met 'n slip van 'r schort.
«Lékker....» critiseerde Japie
« Lewietje » bedilde Geert « asseblièf hoor 
korsies opete .... krummels ben ook brood, zeg ikke maar .. . . »
«Mit suiker dan,» vroeg Lewietje.... z'n bordje naar 't theeblad schuivend. Dat dee Geert ineenen aan de thee denken.
«Gors .... juffrouw, » schrok ze op, 't Gos-liefe-kristus haastig verslikkend .... «je thee mensch ». En toen getroffen door 't feit, dat de moeder niet eens. ziende dat 't druk-liep, om 'r kopje thee had gevraagd, vermaande ze de drie jongens om de tafel.... «as jullie hallef soo was as-je moeder... .» doch plots ontwarend dat Lewietje sluiks van de suiker snoepte en Bram de boter 'n vingerdik op z'n boterham lei, onhandig spittend uit 't vlootje, snauwde ze woedend.... «maar jullie binne allemaal van een booze natuur as ons' domenie seit. ... »
Japie lachte luidkeels .... «Jouw domenee weet er niks van, hoor.... onze meester die zeit.... de natuur is altoos goed... . waar blijf jij nou mit je booze natuur?»
« Da's krek wat anders,» debatteerde Geert, in zwakken tegenspraak, voelend dat de jongen haar nam.
De moeder maakte een eind aan 't gekrakeel....



«Ga nou na school jonges wasch eerst jullie
handen en doe je moeder geen verdriet an.»
Bram vertrok koppig-mokkend z'n mond, maar Japie was toch weer even getroffen en hij keerde zich nog
eens om naar z'n moeder.
« La we dan, » vleide hij, «la we dan voor één keertje.»
Doch de moeder schudde van née.
«Jullie blijft toch ook maar niet zoo weg van et
gewone, as-je zin heb' . ... »
«Da's wat anders,» protesteerde de jongen. «Dat moet 't zélfde weze,» bestrafte z'n moeder. «D'r mot zooveel,» kribde Japie, weer vast in z'n boos plan .... « dan weet ik ook wel wat, dat mot—» De moeder zuchtte, schouderophalend.
«Jullie moet 't zelf maar wete,» zei ze, zich weer kippig bukkend over 'r werk. Even telde ze de toertjes, want met dat gezeur van die jongens was er heelemaal
geen onthouden meer an en herhaalde «jullie
moet zelf maar wete, wat er van komt. t Is nou van mijn af ... . ik heb je gewaarschuwd .... Maar as vader
wat hoort van de Rebbe . . . .»
Geert had Lewietje mee naar 't keukentje, naast de kamer genomen, wilde z'n glimmend-beboterd snuitje wasschen. De jongen spartelde tegen, «'k kan
't best alleenig.»
«Jonge, maak me niet dol,» dreigde de meid.... «Kaik nou, kaik nou. ... je smeert je aige hoe langers hoe meer in.»



Lewietje zwaaide woest de doornatte handdoek de kamer binnen, dat-ie met 'n klets neerplofte op de nog vochtige vloer.
«Lièfe jongetjes,» ironisch-prees Geert, binnenkomend. Met 'r schort wischte ze zich neus en voorhoofd .... «ja juffrouw, as-et niet om uwe was, 'k weet werachies nie', wa 'k daan . . . .»
Hoofdschuddend liep ze naar 't keukentje terug, begon de stoelen naar binnen te halen en de jongens, ijverig, hielpen daarbij.
In 'n oogenblik stonden ze, proper, op de schoone vloer aan kant, ieder op z'n oude, gekende plaats en nu was er niets ongewoons meer in de kamer dan 't kale raam, omdat de gordijnen in de wasch waren, leek 't vertrek ineens kleiner, maar warmer en huiselijker meteen ook. De zon was toch alweer weg.
«Nou bin' jullie knappe jonges,» prees Geert.... «en nou is-et meteen bai vaife.»
De beide oudste jongens gingen nu in 't keukentje handen-wasschen en Geert, die zich bij de tafel 'n groot kop thee schonk, luisterde, 't bolblozend gelaat met de koddige mopsneus wat schuins daarheen gewend, naar 't in den gootsteen neerplassende water. De jongens lachten zacht.
«Hai .... hai . . . .» dreigde de meid, «fortmake daar hoor .... en asseblief geen herrie imme heldere keuken.»
«Mensch, we doene niks,» schreeuwde Bram terug, gebelgd.... « wat hê-jij toch altijd een praas.»



«Nou, gane jullie nou maar,» ongeduldigde Geert, 'r thee slurpend.
Ze had eigenlijk wel met ze te doen ook, ondanks hun voortdurend gekrakeel, want ze mocht ze alle-drie wel lijën en ze vond, dat ze feitelijk gelijk hadden en dat 't niet te pas kwam, ze zóó uit school weer aan 't leeren te zetten en dan nog wel zoo'n rare, moeielijke taal. Innerlijk beklaagde zij ze dus, maar nooit zou ze dat getoond hebben. Baas was baas, en kinderen moesten gehoorzamen.
De jongens, zonder verdere pogingen om verlof te krijgen, namen nu afscheid, van hun moeder bedaardjes, van Geert — die ze in hun hart óók wel mochten — joviaal, met vriendschappelijke duwen en kloppen in 'r lenden en op haar stevigen rug.
«Gos-liefe-kristus,» vloekte in geveinsde boosheid zich vergetend, de meid weer, maar de jongens lawaaiden de gang al door met voeten-geglis of't zeil-loopertje daar een ijsbaan was, en 'n laatste noodkreet van Geert: «me heldere sail,» ging verloren in 't rinkelbonzen van de buitendeur, met luid naklingelen van de in oproer gebrachte deurbel.
Daarna viel dan de rustige stilte terug, waarin de moeder en de meid verademend achterbleven.
Als de drie jongens, na weinig minuten 't sjoelpleintje bereikt hadden, stond 't heele school — allemaal met mekaar 'n twintig a vijf-en-twintig kinders — verreweg 't meest jongens — daar al bijeen. De school,



eigenlijk maar een uitbouwsel van de synagoge, bestond uit 'n enkel lokaal, door 'n lange, kale gang van houten vloer en groezel-witte muren met 'n onooglijk verveloos deurtje als ingang van de straat at te bereiken. De synagoge zelf beteekende ook niet veel, een nederig, stijlloos gebouwtje was 't, de muren vlak weg gewit, met boven de beide ramen een lange Hebreeuwsche spreuk in banaal-geornamenteerde lijst en daar schuin-beneden twee eenvoudige deuren vlak naast elkaar, een daarvan vrije-opgang gevend naar de vrouwen-afdeeling boven.
Naast de synagoge was 't huis van den Rebbe, betrekkelijk flinke woning, aan den straatkant zonder deur, maar met twee wit-begordijnde ramen, 'n hekje met bloempotjes voor ieder.
Met luid geroep werden de drie jongens ontvangen. Japie behoorde tot de oudsten en alle drie werden ze nogal ontzien om hun stevige knuisten, terwijl ook 't feit, dat ze een aanzienlijker huis bewoonden, beter in de kleeren staken dan de meesten, ze een zeker overwicht gaf. In hun eendere, bruine pakjes met een smal helderwit boordrandje boven de kraag uit en ferme schoenen, zagen ze er wèlgedaan, voor hun kringetje deftig uit.
Binnen 't sjoelhekje hielden zich de zes meisjes op, zoowat van eenderen leeftijd — 'njaar of acht, negen — allemaal. Tam bikkelden ze op 't blauwe stoepje, twee zittend, de anderen belangstellend eromheen, 't Waren



BALLOTAGE.
De kinderen speelden, in den zonneschijn, in den fel-gloeienden namiddag-zonneschijn, die de zomerlucht van hitte dee trillen, achter het schuurtje van Jansje's vader, krottig turfschuurtje van zwart-geteerde plankenmuren. Mat-zilverig glansden, waar de zon er langs schampte, plekken in 't droog-doffe, oude zwart, de haarscheurtjes erin zilverend, als fijne adertjes, en onder de randen der over-springende planken kleurde 't stofbepoeierd spinnenweefsel in zwakke regenboogtinten.
Ze hadden 'n heelen plek, tot de sloot toe, die 'n stuntelig hekwerkje van groen-uitgeslagen latjes en staakjes afsloot. De sloot lag onder 't zonnebranden half-transparant, groezelig-grijs-groen , met op 't matte , stilstaande water, zwartige schaduw van twee vlierboomen, die, rijk in den knop, vlak voor 't hekje stonden, de scheeve kronen over 't water geheld. De plek van mul-rullen zandgrond, waar de* kinderen



spel de eenige emotie. Jans koos Gerritje Post en die Everdientje de Vries, omdat ze in één steegie woonden.... en gauw hadden ze, om den snellen afloop van 't korte kringliedje, allemaal r beurt gehad. Dan draaiden ze toch maar door, lusteloos mekaar in den kring trekkend, zongen dof-lijzig, de oogen suf en half toegeknepen in 't grelle licht, de lijfjes, met ingeknikte kniëen, terzij gewend of ze n vrachtje zeulden, dat de grauw-bestoven grove schoenen schoffelsjokten door 't dikke, heete zand. Doodstil hing de doorgloeide lucht en t heel zwak luchte-zuchtje, dat wel 's even over 't groenig-transparante slootvlak de breede licht-en-schaduw-gebieden der twee vlierboomen dee wissel-bewegen, beroerde zelfs niet waarneembaar de rood-heete, bezweete gezichtjes, met de op't voorhoofd klammende haren, onder de vale, achteruitgeschoven blomme-hoedjes uit.
Zoo sjouwden ze dan maar door, suffig van de warmte, met loom voetbeweeg, tot Gerritje Post ineens resoluut losliet de kleverige vingertjes van Dieuwertje Snel en haar zusje Marietje en met 'n rompzwaai van onwil, uitriep.... «Nou, k schei deruit hoor .... 't Is main te warrem »
Dat brak ineens de kring.
«Nou Jans» kwam dan Gerritje weer «wanneer
krijge-me nou 'n kommetje melk-en-water. Je het t toch geseid.»
«Nou ja» antwoordde Jansje opschrikkend, met n



kort, zenuwachtig lachje . ... « gesèid, gesèid . . .. 'k kan wel soo veel segge .. . . wa-jullie? Je mot ook maar niet daalijk alles g'loove, wa'k seg . .. .»
«Krijge-me nou gièn water-mit-melk?» zeurde drenserig kleine Marietje Snel, teleurgesteld.
«Ach wel née » smaalde Gerritje, met bitsen nadruk, «doch-ie soms van echt, kind?» As sai deris wa belooft, is 't ommers altoos opschepperij. D'r moeder is misschien gieniens thuis en aêrs krege-me nog niks.»
« Flauw Jans » verweet Marietje .... «werom sèg je-'n-'t dan?»
«Nou jk . . .. nou jk» herhaalde Jansje vinnig, in 't nkuw gebracht, . . . . seèker .... tien kommetjes melkmit-water .... me moeder zal jullie sien ankomme
Kó-jullie toch wel soo begrijpe .... da 'k 't er maar om 'seid heb ....
«Je moeder hêt misskien gieniens tien koppies» ruziede Gerritje .... misskien gien zève.... gien drie . . . .»
«Hoor d'r.... hoor d'r» riep Jans terug, met scheizenuwachtig gillachje .... me moeder hèt drie kaste vol .... daagsche .... ennè Sundagsche .... enne béste .... mit gouwe randen en blauwe blommen . . . .
«Gouwe randen en blauwe blommen» spotte Everdientje.... «da kan ommers niet.... da-bestaat
gieniens.» Gemoedelijk onderrichtend ging ze door 
«as je gouwe randen het, dan hê-je gièn blomme . . . .



«'k Bin nooit zitte-'bleve,» troefde Jeltje, gebelgd.
Wacht maar, kind.... tot je in de vierde zit» neuswijsde Wies terug; «in de dèrde wordt-et pas moeielijk .... As je van de kaart leert.... enne de hoeke-'n-en-kante.» As ikke niet ziek was 'eweest, «Nou .... enne je broer dan .... is die soms ook ziek 'eweest .... Die zit nou al voor et tweede jaar in de vijfde .... enne in de vierde .... is-ie ook zitte'bleve . . . .»
«Me broer, dat bin ikke niet .... o, zoo », snibde Wies, rondkijkend met triomfblik van iemand, die iets heel snedigs heeft gezegd. Doch maar 'n enkele had wat gehoord.
Warm , verveeld slenter-schoffelden ze over 't plaatsje, door 't heete, grauwe zand, dat de vetergaatjes van hun rijglaarsjes binnendrong en jeuk-prikte door de kousen heen op de warme voetjes. Alleen, omdat 't thuis net-zoo was, en ze daar misschien zouën moeten werken, op broertje passen of booskap-doen, bleven ze nog, maar zonder plezier ....
Marietje Snel .... schichtig eerst omkijkend of Dieuw 't niet zag . . . sloop naar den slootkant, klom aarzelend-voorzichtig op 't laagste hekkelatje, 't bovenlijfje over 't water gebogen, lachte tegen den troebelen weerschijn van haar eigen klein mager gezichtje spuwde dan met spitse lipjes in 't water. Zwakke, wijd-vervloeiende kringen brachten oproer in 't stil geschaduw van blad-en-takken der beide breedkruinige



duimpje vooruit.... Jeltje Bakker .... Wies de Weert.... duim.... duim.... Dieuw Snel.... duim .... Lijs Jonker.... duim ....
Doch dan wisselde ze plots om, 't duimpje verdween in de kleine, bruine vuist en 't vinnig pinkje wipte te voorschijn .... Effen-weg prikte ze 't even tegen Leentje Appels schortje, zei droogjes, maar met tintel-kijkers — «pink». Weer met kittig vingertjesbeweeg wisselde ze ... . kwam duim te voorschijn .... Gerritje Post — duim .... Everdientje de Vries .... Riekie Willems — duim .... duim Saar Appel.... pink . ...»
«Die duim hebbe, komme hier, die pink hebbe, blijve an 't muurtje staan . .. .» kommandeerde 't spitse snoekesnoetje .... en lachend stoven ze, die 't vooraf geweten hadden, van 't brandend-warme muurtje weg, joelden door 't zand, sprongen overmoedig tot den slootkant toe.
De Jode-zusjes, alleen, 'n heel stuk zonnige plankenmuur tusschen hen-beidjes, bleven nu eenzaam over, kleintjes en beduusd tegen 't schuurtje geleund. Zoetjes schoof, onder wild jouwen van de anderen, lange-neuzen-trekken en «uitsliepen» met 'n typisch gebaartje van beide wijsvingertjes over elkaar,'t kleine Appeltje naar 't groote toe, greep schuw 't hangende handje. En zoo saampjes voelde ze zich nu zeer rampzalig , diep-ongelukkig en beschaamd, en de oogjes neer in hoog-overbloosde gezichtjes bebeten ze zich om niet luid-uit te schreien, de bevende mondjes.



Want ineens nu begrepen ze, dat ze erin geloopen waren, dat 't grif meedoen-mogen en 't lief-doen van de kameraadjes valsche fopperij was geweest en ze schaamden zich, omdat ze zich er zoo blij en vreugdig over gevoeld hadden.
Nu hadden ze wel onzichtbaar willen zijn, om maar ongemerkt te kunnen heenkomen, 't brutaal-zonnige erf af en den weg op naar 't veilige thuis bij moeder. Maar ze durfden in 't jouwen van de anderen zich niet verroeren.
Dat stilde eindelijk, te gauwer bleekte de victorievreugd , omdat de simpele overwonnelingetjes er niet op reageerden. En, zich afkeerend, hervatten de kameraadjes, opgewonden juichend, hun spel.
Toen slopen de zusjes stilletjes heen ....



SABBATH-VREUGDE.
Het begon, iedere week, op dezelfde manier, met 'n licht en warm vreugdegevoel, 'n hoog-zingende blijheid, omdat na de lange, dorre week, winterweek, die eindeloos gerekt scheen, rij van suffe, triest-eendere druildagen, het aanbreken van den heerlijken, hoogfeestelijken Sabbathdag weer gekomen was. En hoewel die dagen, de een na den ander, zonder uitzondering, verliepen in leege verveling, in zóó hopelooze en enerveerende verveling, dat 1t einde een verlossing scheen,.... toch kwam, iedere week weer-aan, die blije vreugd, die stille jubeling van hoog, intiem geluk, onweerhoudbaar terug.
Het was niet zoozeer om den dag zelf, dat die innigste vreugde bestond, het was om 't door allerlei voorbereiding zichtbaar naderen van den dag .: . .; het was om de geur, scherp en frisch van kruiïge soepgroenten, die Vrijdagsochtends overal in huis hing en gedachte gaf aan de Sabbathtafel in 't verschiet



te zeggen, dat 't kwart-na-drie was en dat de Joodsche kinderen mochten heengaan. Hij zei altijd «Israeliëten» en 't was 'n kleine oplettendheid, die 'm de sympathie waarborgde van de, als alle Joden, op dat punt overgevoelige ouders. De twee kleine Joden-jongetjes in de zesde klas beluisterden 't gedempte aanstappen, glimlachten even tegen elkaar, in prettig weten, dat dit hun aanging. Ze hoorden meester de klas naast-an ingaan en 't gemurmel van z'n stem. Ook was er heel zacht gestommel al op de gang. Nu kwam bovenmeester binnen, 'n klein endje 't lokaal in, waarvan de deur openbleef en de meester zette 't broos-witte geraamtetje van 'n muisje op z'n zwart-houten plankje, neer, hield even met vertellen op, om 't schoolhoofd te laten spreken. Die zei de woorden van iedere week, maar iedere week weer nieuw en vreugd-verwekkend .... «De Israëlieten kunnen wel naar huis gaan.» De beide jongens stonden nu haastig, maar stilletjes op, en terwijl ze hun griffels bijeen-zochten, de schuiftafels sloten over hun inktpot, hield de meester z'n vertellen nog even in en ook de kinderen zwegen. Het gaf geen rumoer in de schemerige klas, achter de grijsbewaasde ruiten, eerder 'n afwachtende stilte, waarin ze allemaal naar de twee jongens zagen, tot die klaar zouden zijn en heengaan.
Dat duurde maar even.
De jongens stonden al op, groetten zacht-beleefd.... «dag meester» en de meester terug.... «dag jon-



gens» dan liepen ze 't lokaal uit en de kille gang op.
En daar werd 't een blij mekaar begroeten met ingehouden stemmen om de anderen, die nog achter de gesloten deuren zaten en leerden. Droomerig klonk hun gemurmel door de kille stilte van de gang. Daar duisterde 't al. Ordelijk stonden er de lange, hier en daar onderbroken, rijen van witte en zwarte klompen, onder de met grauwige winterplunje behangen kapstokken, netjes genummerd voor de verschillende klassen met roode, blauwe, zwarte cijfers op geelhouten randen.
Het was gewoonte, dat de Joden-kinderen elkaar Vrijdagsmiddags wachtten en dan allemaal-samen naar huis gingen. Het groeide in de gang tot 'n troepje van 'n kleine twintig en als ze allemaal gereed-stonden opende de grootste de zware buitendeur en verdwenen ze bedaardjes de stoep af.
Buiten was 't grauw-koud. De slooten lagen wel dicht, maar 't was voos, vuil-gelig ijs, vol week-ronde bobbels, waar geen mensch op reed.
De achterhuizen van 't armelijk Vinkepadje, vlakbij-school , kniesden triest tegen de bevroren sloot aan —; bij open water had-je zoo geen erg, hoe ellendig en smerig-vervallen die achter-enden daar lagen, maar nu de sloot net zoo'n straatje was geworden, waar ieder vrij kon langs-loopen, hinderde 't gezicht van die vuile verwaarloosde krottenzooi veel meer. Voor ieder achterdeurtje lag 'n hoop rommel op 't ijs,



keukenafval, aardappelschillen, koolstronken, overstrooid van oranje-bruine turfasch en uit de gootsteengaten drupte water op 't fletse ijs, wat grauw-zwarte dooiplekken gaf, ziek-voos en gaterig-rot.
1t Kindergroepje, eenmaal buiten de stille school, die ze onbewust imponeerde, werd luidruchtiger. Opgewekt-babbelend liepen ze naar huis, de vrij breede Schoolstraat door, met 'n viertal bruggetjes over de dwarsslooten, die naar weerskanten zich uitstrekten 't land in, armelijke; in de wei doodloopende straatjes erlangs. Aan weerszij van den weg dropen de kale boomen —, en verderop, tot héél ver, stonden kniezerige molens met hun stille, grauwe wieken in 't kille land te druilen.
't Onbewust-waarnemen van 't contrast tusschen dat droef en troosteloos buiten met 't blije lamplicht van de kamer thuis, warm gestookt en waar 't Sabbathmaal wachtte, doordrong de kinderen van 'n warme, intieme vreugd, 'n wèl-voelen, dat hun praten rustigblij deed zijn.
Al onder 't voortgaan slonk het groepje. Hier en daar bij 'n hoek scheidden er zich af, na 'n vroolijkgerekt diiag en de broers- en zusjes of de buurtjes, die bijeenhoorden, stapten dan vlug hun straatje in en naar huis.
Juist, waar de straat, tamelijk steil oploopend, eindigen ging in bebouwden dijk, scheidden zich bij 't laatste zijpad, vier kinderen tegelijk — twee jongens,



twee meisjes — van 't al zeer gedunde groepje af.
't Was een nauw maar knus straatje, dat ze insloegen , niet als de meeste van 't tamelijk-arme dorp slecht geplaveid, één kant sloot en één kant huizen, doch aan weerszij huisjes, knap onderhouden, goed in de verf aan 'n zindelijk, effen-gelegd plaveisel.
Na een paar oogenblikken van vlug en zwijgend voortstappen, gingen de kinderen een van die huisjes binnen.
'n Blozende, glimmend-gewasschen vrouw, met 'n heldere katoenen japon aan, die krakerig-stijf rond haar uitstond en waar 't witte schort dunnetjes tegenaan lag, kwam ze uit de open achterkamerdeur de gang in tegemoet.
«Bê-jelui daar jonges . . . . is 't erreg koud buite?»
4 Nou» verzekerde 't jongste meisje en ze trokken haastig jassen en mantels uit, zetten de mutsen at.
«Geef alles maar hier,» zei de moeder, wachtend met uitgestrekten arm. Ze laadde 't vrachtje daarop, en borg 't in de kleerekast achter den trapopgang.
In de kamer was de lamp al aan, hoewel 't vóór half vier was, de Sabbath nog niet ingetreden, en 't kille daglicht vocht tegen den helderen schijn, die 't blinkend lampeglas ontvloeide. De vader, als de kinderen binnentraden, stond voor de spiegel, peuterde met onbeholpen vingers z'n zwart-zij vleermuizig dasje vast in 't knoopje van omgeslagen boord —; in 't glas zag hij ze binnenkomen en hij groette met een knik naar



de spiegel, 'n lichten hoofdwenk gevend meteen van 'm niet te storen.
De kachel brandde fel, met genoeglijk snorren, en over de tafel lag alvast 't Sabbathkleed gespreid, zuiver-blank, de opgeweven blokjes in licht relief boven 't gladde wit der gespaarde ruimten uitdonkerend, zoodat 't scheen een heel groot dambord, van heel kleine blokjes. Middenop was wijde schijnsel-kring van de lamp en daar vervloeide 't koud-blanke en schijn-donkere ineen tot glanzend-warm wit. Er was nog niet gedekt en de kinderen, zóó binnen, liepen op de witte tafel toe, beaaiden met liefkoozende vingers 't zachte, blanke kleed. De moeder, met 'r van 't heete keukenwerk rood-gloeiend gezicht, was achter ze aan binnen gekomen en liep, na vluchtigen blik op de klok, recht door naar de keuken, en de beide meisjes, weer van de tafel weg, haar achterna, 't Was daar in de keuken schemerduister, 'n olielampje aan den muur brandde er zwak en rooderig en 't eene raam was dik-beslagen van warmen-waterdamp, die uit de potten op 't fornuis opgewalmd en tegen 't kille glas nat neergeslagen was. 't Droop ook van de dof vochte muren in enkele dikke-droppenstraaltjes.
De vrouw bukte zich over de groote soeppot, waarvan haar de geurige walm tegen 't gelaat sloeg, roerde erin, haalde wat rijst boven op de lepel, die ze critisch bezag, dan weer onderdompelde.



«Is-ie al gaar?» informeerde 't eene meisje.
«Derèk» antwoordde de moeder.... «sluit maar eris binne de gordijne .... en jij, begin maar vast te dekke, maar netjes, hoor .... vorke dernaast en lepels derbóve . .. .»
De beide meisjes waren al de keuken uit. 't Jongste ging door de nu leege kamer naar 't raam, maar voor ze de bruine koorden loshaakte van koperen pen, keek ze nog even naar buiten. Donker daar al, dacht ze, veel donkerder dan gewoonlijk om half vier.... maar dat kwam, omdat nu de lamp al aan was. Overal rond haar was 't stil, in 't alcoof alleen stommelden zacht vader en de jongens, die van kleeren verwisselden voor 't sjoel-gaan, en halfbewust luisterde ze daarnaar en naar hun praten, dat gedempt door den muur klonk. Heerlijk voelde ze den langen Vrijdag-avond in 't verschiet. Er waren apenmangeltjes en ze had 'n nieuw boek. 'n Warme tinteling van stil geluk doorhuiverde 't kind en ze bleef nog even kijken in 't koude, duistere buiten, genietend van 't contrast-gevoelen.
Achter 't huis lag de sloot toegedekt met voozen laag van geel-grauw ijs, hier en daar donkerder doorvlekt, en de achterhuizen van de overstraat, niet zoo vuil-vervallen als die van 't Vinkepadje, lagen daar toch zóó diep-triest en verlaten, dat onbewust 't kind voor 't raam aanvoelde de melancholie van al die grauw en groen verweerde en uitgeslagen houtrommel. Dan schrok ze even. Over 't verlaten ijsvlak schich-



tigde ineenen 'n magere zwarte rat te voorschijn, vlug vooruit op de kleine, rappe pooten, plonsde neer in 'n bijt, zwart vierkant van water in 't weeke ijs gesneden, zwom er even met snelle zwenkingen heen en weer, beklom dan weer 't ijs, snelde verder, kleintjes, troosteloos-eenzaam in de wijde triestigheid van z'n omgeving.
't Kind keek 'm na, tot z'n vlug, zwart lichaampje in 't donkere verderop verzwond. En ze dacht even: « Arm beest.... wat gaat-ie nou beginnen .... zeker koud en hongerig . . . .» Ze liet dan voor al dat droeve en duistere 't gordijntje langzaam neervallen, keerde zich de lichte, warme kamer toe en dan dacht ze verder niet meer aan die rat.
Geur van de soep, die zacht stond te kook-borreien op 't fornuis, drong haar warm-prikkelend in de neus en op de nu gedekte tafel glansden zacht de witte borden. De blank-gepoetste tinnen lepels en vorken erbij, en naast vaders bord, ter rechterzij, de beide gevlochten brooden, waaroverheen gespreid was 'n wit doekje met 'n fijn randje van kant en 'n Hebreeuwsche spreuk erop gewerkt in bleek-rood-verwasschen letters, 't Kind liet even haar oogen zachtkoozend dit alles beglijden, en ging dan stil-neuriend door de kamer loopen, met 'n blij gevoel, dat zacht in en om haar hoofd deinde. Dan kwam ze weer de keuken ingeloopen , waar de moeder nog bedrijvigde. 't Zusje stond daar ook al weer, behaaglijk in de van etens-geurtjes door-



trokken warme walm, die puffend uit den soeppot en de kleinere pannetjes eromheen ontsnapte. In 't alcoof was 't nu ook stil, want vader en de jongens waren naar Sjoel gegaan.
« Kanne we nog hellepe , moeder » vroeg 't eene kind.
« Neè .. .. neè» weerde de vrouw af, gehaast, «laat me nou maar stil gaan .... 'k ben trouwens derèk klaar.... êffe 't vleesch bedruipe.» Ze bukte haar rood-warm hoofd naar 't kleine oventje met z'n kaduuk deurtje, dat ze met moeite openmorrelde. Op 't lage drempeltje — 't keukentje was uit de kamer één stapje-af — waren de beide meisjes bij elkaar gaan zitten. Stil wiegden in hun hoofd vreugdige gedachtetjes aan den komenden avond, 't weelderige Sabbathmaal, de zoete, heete thee en apenmangeltjes, 't mooie boek daarna. Later dan nog koekjes bij de avondkoffie, versche kranskoekjes met suiker erop gebakken, eigenmaaksel van moeder.
«Krijge we strakkies k'neel in de koffie, moeder ?» vroeg 't eene meisje. Ze praatte onwillekeurig wat zachter , dan ze 't gewoon was, in 'n onbewust neigen van haar doen naar de stemming der dingen rond haar heen.
« Oók al» zei de moeder goedig toegevend. Ze streek 'r witte schort glad, veegde de vochte handen aan 'n doek .... «Nou, 'k ben klaar. Kom , jongens, sta deris van dat drumpeltje op... . vader zal daar anstons wel komme.... 't is zoo bitter-koud .... 'r komme sekuur geen tien man te-sjoel.>



't Jongste meisje vertelde haar moeder nu van die rat, buiten op 't ijs ....
< Mag 'k 'm eris 'n beetje brood geve, as-ie terugkomt?» aarzelde ze, 't antwoord voor-voelend.
< Ach-kom-bê-je-mal» weerde de moeder af, ruwgoedig .... «.'k zou 'm verzoeke op de Sjabbessoep, as 'k jou was.» Dat dee de oudste lachen.
De moeder ging nu op 'r gewone plaats zitten aan tafel, naast vaders nog leege stoel, haar oogen critisch overgleden snel de dingen op 't witte kleed en hier en daar verschikte ze nog wat, streek 't zout netjes glad met 'n mes. En even zat ze, licht-zuchtend van verlichting, achterover in haar stoel. Dan was ze, met 'n kleine schrik-schok weer recht overend. «'nMensch vergeet toch altoos wat» pruttelde ze, meer tegen zichzelf dan tegen haar meisjes, die nu ook met warme kleurtjes op de wangen bij tafel zaten .... en nu midden in de kamer staande, spreidde ze de hooggeheven handen in plechtig gebaar uiteen, naar de hanglamp, naar de beide kleinere muurlampen aan weerszij van de spiegel, die alleen Sabbath-avond brandden en snel-prevelend sprak ze de voorgeschreven lofspreuk uit, waarmee ze iedere week haar Sabbath-licht, symbool van Sabbath-vreugde, in te wijden placht.
En zuchtte, opnieuw neerzittend, omdat nu alles klaar was.
« Kon-u nog groente krijge, moe ?» informeerde 't oudste meisje, huismoederlijk.



Maar 't jongste zusje zei even 'n zacht, verdrietig zinnetje over de arme menschen buiten en ze dacht ook, met 'n klein, achter haar blij-zijn zachtjes-knagend leedgevoel aan die magere, zwarte rat buiten op 't ijs. En dan zwegen ze, zonder verveling, zonder 't eigenlijk te merken, stil-genoeglijk voortspinnend op de eigen of mekaars woorden.
En daarna, na !t thuiskomen van vader en de jongens, na 't zegenend handopleggen der ouders, 't plechtig in-wijden van de Sabbath met brood-en-zout, verliep de maaltijd, feestelijk om 't geurige en weelderige der spijzen, feestelijk om 't helder branden der lampen, 't schoone en verzorgde van de tafel, ook om 't feit, dat er nu niemand haast had om weg te komen, wijl er niemand werk wachtte of de school.
Maar dan ook, als ze allen voldaan zaten om de tafel heen, terwijl moeder en oudste zusje snel-handig ineenzetten 't eetgerei en 't wegdroegen, dan was 't of ze nü al begonnen te voelen, dat 't frisch-nieuwe, 't zuiver feestelijke van de Sabbath al ineenen was voorbij-gegaan, de luister al bleekte .... en even viel er een vreemd-lustelooze ontstemming in de kleine kring om de tafel.
En onder 't theedrinken al kwamen in de tè heetgestookte kamer, van warmte doorsmoord door kachel en drie brandende lampen, kleine, driftige ruzietjes opsputteren, om 'n boek, om 'n elleboog op de tafel, waardoor 'n ander 't licht benomen werd. Een thee-



gudsje, dat 't jongste broertje onhandig uit z'n kopje stortte, ontnam 't glanzend-witte kleed z'n glorie, wijding haast, van Sabbath-tooi .... 't was ineenen ontluisterd en de moeder keek er donker om ... . De oudste jongen stootte, over de tafel naar 'n krant reikend, met 't hoofd tegen de lamp, wat een inbreuk was op de Sabbath-heiliging, die streng 't aanraken van vuur buitensloot en de vader viel uit, met booze, harde woorden.
En van 't eene zusje was 't nieuwe boek veel gauwer uit dan de avond om was en als 't kind, peinzend, naar 't toegeslagen deeltje vóór haar keek, waarvan ze 'n paar uur geleden niéts en nu al weer alles wist, dan had ze de droeve sensatie dat er nu iets heel prettigs zoomaar ongemerkt, eigenlijk onvoldoende genoten, was voorbij-gegaan en even werd 't haar bewust, dat 't thuis komen uit school, 't kijken naar moeders doen in de keuken prettiger was geweest dan dit van nu.
Tegen achten viel de vader, bevangen door warmte en rust, knikkelend over z'n Joodsch-Weekblaadje in slaap. Dat maakte als altijd dadelijk de kinderen schuw en licht-ontstemd, want nu wisten ze 't minst geluid, 'n kibbelwoord, 't hard verschuiven van 'n stoel verboden , wijl 't vader wekken kon en die dan boos en driftig werd.
Maar juist dat weten gaf ze allerlei kriegele behoeftetjes van verzitten-gaan en, 't neerzitten eenmaal bewust, wéér verzitten-gaan, net of de stoel nu in-
5



eenen ongemakkelijk en onhandelbaar was geworden en ze, zonder 'm te verschuiven, niet meer tot 'n bevredigende zithouding zouden kunnen komen.
't Jongste zusje had weer haar droog, kort-scherp kuchje, dat 'n wee gekriebel in de keel haar dwong voort te brengen. Ze had 't juist dan, als ze wist, dat er stilte en rust moesten heerschen en ze kón 1t dan ook niet inhouden, werd vuurrood van de inspanning daartoe, met 'n gevoel of ze stikken zou. Iedere keer, als dat scherpe kuchje door de kamerstilte scheurde, keek 't kind angstig de moeder aan en de moeder evenzoo naar zacht-snurkenden vader. Want dat kuchje was al oorzaak geweest van veel drift en krakeel, omdat vader woedend kon worden, als-ie 't hoorde, 't aanstellerij noemde, 't Kind was immers niet verkouden en ze had ook de tering niet. Er viel dus niet te kuchen .... 't was maar 'n mal aanwensel; nooit dee ze 't immers bij 't spelen en eten of in school. Bewaarde ze 't dan soms tot de Vrijdagavond, den Sabbatavond, als vader z'n rust wou. En 't meisje, nooit wetend wat ze zeggen zou ter verdediging, zelf 't meest lijdend onder en niets begrijpend van dien vreemden drang, ging dan , overspannen , aan 't huilen, wat dan weer de vader nog heftiger prikkelde.
Het was geworden tot een vaste narigheid van de meeste Sabbath-avonden.
Maar ditmaal liep 't goed af. Als 't naar negen uur liep, ontwaakte de vader uit zichzelf, gaapte, keek



met genepen dommeloogjes naar de klok. De kinderen werden al slaperig, alleen 't vooruitzicht van de koffiemet-koek hield ze nog buiten hun bed. En even gaf 't klaarzetten van 't andere blad, daarnaast 't bord met koekjes, lekkerbruin en de gebakken suiker glinsterend erop, de frissche geur van versche koffie de heele kamer door, nog 'n vleug van feestelijkheid. Maar dat duurde niet lang. Want aan den muur begonnen de zuinig gevulde Sabbath-lampen al benepener te branden en ook de groote, boven de tafel, druilde omlaag. De kachel smoorsmookte wel binnenin nog fel, maar er was geen vredig gesnor, met kleine knappertjes ertusschen, meer hoorbaar en 't vroolijkroode buikje was nagenoeg geheel van zwart weer overstreken.
Lusteloos-gapend en gedachteloos lezend advertenties in de over tafel zwervende kranten zaten ze nog wat bij mekaar .... de moeder knikkelde van slaap .... ze was doodmoe, de Vrijdag haar zwaarste weekdag, 't Wachten was op de Sabbathvrouw, die de lampen moest uitdooven en de nachtlichten aansteken en ze keken naar de klok zoo dikwijls, dat 't 'n doellooze gewoontebeweging werd, waarbij ze niet eens meer den wijzerstand constateerden.
Tien uur was haar tijd, maar meestal kwam ze, zelf ook naar bed verlangend, wel vroeger. Eindelijk klonk haar bescheiden belletje, kwam ze, na lawaaiig uitschoppen van 'r klompen voor in de gang, op kouse-



voeten binnen, met kleine, genepen slaapoogjes, puffend tegen de kamerwarmte. Na 'n kort, even kort beantwoord «genavond» blies ze snel één-voor-één de lampen uit en in 't donker ontstak ze de olielichtjes, bracht er een naar 't kleine zijkamertje, waar de jongens sliepen. Even kort groetend verdween ze dan weer, begeleid door de moeder, die de deur sloot achter haar. En daarna gingen ze naar bed.
Den volgenden morgen, Sjabbes-ochtend, bracht z'n gewone bedrijvigheid mee van netjes aankleeden en naar sjoel-gaan. Laat verrees de trage winterzon, in de geboorte al haast weer versmoord onder grauwig wolkenpak en de Sjabbes-vrouw, die tegen 'n uur of zeven, als 't nog heelemaal donker en bitter-koud was, de kachel was komen aanmaken, had ook meteen maar met 'r bibberende vingers de lamp ontstoken, mopperend omdat 't glas zoo kil aanvoelde en omdat ze nog eris 'n keer zou moeten komen om de lamp te dooven.
De kachel rookte, want 't keurig-gebouwde houtstapeltje binnen-in, door de moeder zelf klaar gelegd en met petroleum begoten — want alles wat de Sjabbesvrouw eraan dee, was 't inbrengen van 'n brandenden lucifer, naar den letter van 't voorschrift, dat Joden op den Sabbathdag 't aanraken van vuur verbiedt — wilde maar niet stevig vlam-vatten.
Niemand mocht, nu 't eenmaal brandde, er iets



meer aan veranderen of verschikken en in de koude, rookerige kamer kwamen ze, verstoord mopperend, een voor een naar de onwillige kachel geloopen, wezen elkaar, waarom 't vuur niet aanvatte, en dat 't met nog een lucifer in orde te brengen was. 't Kwam in geen van allen ook maar 'n oogenblik op, dat zelf te doen, en ze durfden ook de Sjabbesvrouw, die vond, dat ze al genoeg dee voor 'r onnoozele drie-stuivers, niet nog 'n keer extra roepen.
Vader en de jongens slobberden haastig, verlaat, de drabbige, half-gewarmde koffie en dan gingen ze koud en humeurig naar Sjoel.
Later, toen de vrouw weer kwam, om de lamp te dooven, bracht ze ook meteen de kachel in orde, zoodat de kamer al gauw behaaglijk-warm werd, de koffie boven-op lekker aan 't pruttelen ging.
En beter in 'r humeur nu, bleef ze nog wat babbelen en de moeder schonk kommetjes koffie, gaf daar, gul, haar eigen baksel bij en 'n handje apenmangelen voor 't grut thuis.
De meisjes hadden terwijl zich aangekleed in hun hard-roode Sjabbes-jurken met eender garneersel van al-eens-gebruikt, vaal-zwart biesband; de een droeg daarbij een groen, de ander een blauw kastoren-hoedje en op ieder daarvan parmantigde 'n glimmend-geel piek-veertje dat in 'n stijf rosetje vastgenaaid zat. Hun knappe, grijze manteltjes waren uit 'n héél groote avond-mantel van 'n héél verre nicht-van-moeder, die



haaglijk de heete, zoete koffie. De meisjes gingen nu heen, lieten de beide vrouwen in haar klein-klaaglijk gepraat over en weer, dat geen reëele zorg beeldde, enkel 'n gewoontetje was, dat knus gebabbel gaf over een nooituitgeput onderwerp.
En zoetjes-aan vorderde de nieuwe dag, die eer een lang-gerekte schemer leek, tusschen twee nachten, eender-druilerig en triest-grauw als 't de vorige waren geweest.
Na 't late ontbijt — 't sjabbesbrood van den vorigen dag, nu al tot smakeloosheid verdroogd, omdat 't zonder melk was gebakken — met 't extraatje van 'n gemarineerde haring en groote koppen slappe thee —, bleven de kinderen doelloos hangen in de heete kamer. Ze hadden daareven gemerkt, hoe koud 't buiten was en 'n wandeling trok ze maar weinig aan.
De vader, die z'n Sjabbesrust van lekker-krantjeslezen en dutjes-doen bij de heete kachel, bedreigd voelde, mopperde om de bezwaren, zei, dat in zijn jeugd de kinderen zoo kleumsch niet waren en dat hun vader ze gewoon de deur uitstuurde, Sjabbes-na-sjoeltijd.
«'n Lief vadertje dan » meende de eene jongen, brutaal-lachend, tegen z'n broer, maar zoo zacht, dat z'n vader 't niet verstond.
«Wat moet-jullie de heele dag in huis doen ?» kwam die weer, kregel.
«Spèle » lijsden de kinderen, met z'n vieren leeg heenstaande om de tafel met 't verflenste, gevlekte witte kleed.



Onwillig luisterden de jongens .... 't hing ze nu al de keel uit... . en de eene zei, traag .... «We blijve eigelijk maar liever thuis . .. .»
Maar nu viel de vader uit. «Komt niks meer van in ... . nou ga jullie .... dat gezanik en gehang in huis moet maar eris uit zijn. En niet voor twaleve terug — verstaan ?»
Mopperend, de jongens met booze blikken op hun zusjes, gingen ze de deur uit, de straat af, zwierven 't dorp door, bleven nu en dan staan kijken naar de straatjongens, die lekker modderden in 't water van de bijten, verlangend mee te doen, maar niet durvend.
Bij den dijk-opgang ontmoetten ze hun moeders groenboer, die z'n kar moeizaam de steilte opduwde. Z'n gezicht was hoogrood en benepen van inspanning en z'n buik hield-ie vast tegen den kar-kruk gedrukt, om 't terugrollen te beletten. « Hallo , jongens . ...» riep-ie ze toe, 't hoofd half terzij. . . . «hellep eris.... dan krij-jullie een lekkere renet.»
« We magge niet» riepe de knapen terug , zich malligverlegen voelend.... «'t is ommers Sabbath.» Maar ze liepen belangstellend met den groenboer mee, die nu alleen z'n kar tegen de hoogte op bleef ploeteren, tot die na 'n laatste stevige mep boven op den dijk kwam te staan.
De kar dompend op z'n stutpaal, ging de groenboer nu even op de kruk zitten rusten, wischte z'n bezweete



tronie met rooien zakdoek. En goedig, greep hij dan toch maar in 't teenen mandje met schrale, grauwe rimpel-renetjes, dat vóór-op de kar stond, gaf ze er ieder een, en reed dan meteen weer verderop. De jongens, na 'n <'dankie-boer» hapten er gretig in, maar een van de meisjes aarzelde.
«Eigelijk mag et niet» kwam ze .... « wat op Sjabbes vervoerd is, mag je niet ete; vervoere, da's rijje, ziejullie.... wèl venavond, as de Sjabbes uit is.... 't Staat in me boekie en vader zegt 't óók.
«In welk boekie ?» vroeg 't zusje. Ze zou ook wel 't liefst in 'r appel gehapt hebben, maar als 't nou eenmaal in 'n boek stond.
«In dat dikke, bij vader op et rekkie, 't boekie van de zes-honderd-dertien gébods en vérbods .. . .»
'Verbods» is geen woord, verbóje....» zei de oudste jongen, brabbelend met z'n mond vol appel.
Zóó.... en as-ikke 't nou-is vertel an vader, van die appel . . ..» dreigde 't meisje, ruzieïg.
Dan krij-je van ons-allebei op je ziel» beloofde de jongen. De andere bevestigde dat.
Krakeelend zwierven ze verder door de grijze, morsige straten met hun Zaterdagsche volte van karren en voetgangers, 't Oudste zusje vertikte het, den op Sabbath vervoerden appel op te eten, 't jongste was, na eenig aarzelen, begrijpend dat 't zusje na de dreigementen van de jongens toch niet zou durven klikken, maar aan 't peuzelen gegaan.



«God zal jullie wel vinde» dreigde 't kind, met koddigen ernst, zelf-voldaan over eigen deugd.
« Nou laat-ie» riep de eene broer, overmoedig, maar hij schrok er zelf van. 't Jonger broertje had 'n voorstel.
«La-me 't padje afloope .... en 't land in, over de sloote springe.»
Overleggend stonden ze stil op de hoek van 't armelijk straatje, dat ze al slenterend bereikt hadden. Vreemd contrasteerden daar hun zindelijke Sabbathkleeren en glimmende schoenen met al 't groezelgrauwe, 't wintersch-trieste rondom . . . ., de bevroren sloot, waar 'n bruine, verlaten zolderschuit in 't ijs gebakken lag, de vervuilde huisjes, 't kruijenierswinkeltje met de rommelige etalage van tweede-rangs-eetwaren voor 't hoekvenster en 't verweerde uithangbord met haast onleesbaar kreupelrijm. Aan den overhoek was 'n spekslagerijtje, laag van verdieping. De deur van 't nauwige winkeltje stond open, 'n vrouw boende er de hakblokken, praatte schreeuwerig tegen de klant, spichtig loopmeisje dat maar instemmend knikte, terwijl naar den slager keek, lange kerel met glimmend roode tronie, z'n voorschoot een-en-al bloed en vuil. Die sneed vette lappen. Weëig kerfde 't wreede mes in 't weeke zacht-rose vleesch, 't blanke vet. Dan plakte hij de lappen op elkaar, smeet ze op 'n bascuul van deukig, dof koper.
De kinderen, met z'n vieren in'n klusje op den hoek,



overlegden, wat ze doen zouën. Thuiskomen mochten ze nog niet en de warme kamer daar, waar vader en moeder nu zeker allebei sliepen bij de kachel, trok ze ook maar weinig aan. Ze besloten dan, 't land nu maar in te loopen en greppeltjes-te-springen.
't Doodloopend padje van maar 'n twintig verzakte, schamele huisjes, gescheiden door rommelige erfjes, vol met regentonnen en vergane kippehokken en stapels oud roest, was algauw ten end. Bij 't laatste huisje, dat met z'n smerige zooi van schuren en bijhokken aan 't weiland grensde, verliep 't smalle plaveisel-strookje — 't padje was maar over halve-breedte bestraat — in 'n soort van soppige modderkuil, te groot voor 'n oversprong en waar de kinderen op hun teenen doorheen tripten. De breede sloot lag vol met rommel en steenen. die de jongens daarop geworpen hadden, om 't ijs te beproeven. Magere musschen pikten er met hun kittige snaveltjes in den afval, de kopjes in snel op-en-neer beweeg en dan telkens links-en-rechts met schitterblikjes van slim-schuwe oogies. Verderop zat een eenzame, zwarte kraai, de kop droefgeestig neer in z'n glanzende halskraag; even kraste hij, doelloos, vloog dan loom op, de grauwe, gesloten hemel tegemoet.
In 't land waren meer kraaien. Kleumsch zaten ze verdoken in 't dorre, korte gras, waartusschen overal kille ijzel was geweven —, en heele troepjes schoolden er bijeen op de rechte greppels, waar 't ijs, onaange-



tast, blanker scheen, zuiverder van structuur. Voor de eerste stonden de kinderen nu stil. Ze hadden 't koud en de jongens, die geen wanten droegen, in hun broekzakken ook al geen warmte vonden voor de onbeschutte handen, staken nu en dan hun kille, stramme vingers in den mond. En alle vier hadden ze waterige oogen, paarsige kou-tintjes om neus en mond.
« As we nou eris 'n glijbaantje maakten» aarzelde de grootste jongen, «niémand kan ons hier zien.»
«En Gód dan....?» vinnigde 't zusje — dat nog altijd 'r renetje niet had opgegeten — met 't koddige gemak van 'n kind, dat van jongsaf zoo-maar-huiselijkweg met dien naam is vertrouwd geraakt.
Maar 't andere meisje viel de broers bij.
< Ach-noü* vergoelijkte ze ... . « effetjes op et ijs 
is dat nou zoo'n errege zonde ?»
't Is zonde en 't mag niet» hield 1t oudste meisje vol.
«Nou en wij doén et, hoor,» besloten nu de jongens, i we kanne toch niet de heele morrege bij de weg loope en niks-doen.»
« La we dan 'n endje verder gaan .... op die breeje 
hier kanne ze ons van 't padje af nog zien» gaf 't nauwgezette zusje nu ineens toe, bezwijkend voor de verzoeking.
In prettigen eendracht stapte ze nu samen door 't land, dat wijd-weg te kniezen lag onder stillen, triesten hemel, joegen overal de kraaien op, deeën de broze vriesvliesjes tusschen 't gras onder hun koude voeten