jï"







DE NEDEïMHE SMHWCHTIHG
EN
DE1ÏTEN EN 1HSTELLIHGEH DER MKMSCHKPPELUKE SANlENLElGi







Dg MrtÉË Sttiitll
EN
DE WETTEN EN INSTELLINGEN DER MAATSCHAPPELIJKE SAMENLEVING
AAN HET VOLK VERKLAARD
DOOR
H. M. J. WATTEL.
(Schrijver van: Het Burgerlijk Recht voor iedereen).
AMSTERDAM. — COHEN ZONEN.







inleiding.
• * , tp zesraen wanneer onze Staat ontstaan
»a,«. »—*-■
rt»«d Karei Vinder v.rechü.end. «* he, oppert
V0lrdeH t dier tiide bestond iets als een grondwet of constitutie.
Reeds te clier njcie u , . TYiKsrhpn hem
Het <*ezag van den vorst was geenszins onbeperkt T~n
,C verschillende gewesten bestonden verdragen, waarbij hij als en de verscnuienue gc - rPOhten en vrijheden,
zoodanig werd erkend, maar tan» aU.rle,' bJoeidcn.
seidri,ik" •*" ï"krege°' "Hr>=e rssx „*.-
- * rdT zü'xrs :;,dehr;teg,:raDe S.»«« H-» ~ ™2 TgiïZÜZZ
«r -*• -



bloeiende landen. Daarover op even volstrekte wijze te regeeren was hun politiek, maar zij slaagden daarin niet. Voor het behoud der privileges werd gewaakt. Menige slechts met moeite bedwongen opstand, was het gevolg van pogingen tot schending. Reeds onder Karei V waren ernstige bezwaren gerezen in zake de vrijheid van geweten. Toen dit onder Philips II al erger en erger werd en later door het zenden van vreemd krijgsvolk en het willekeurig opleggen van belastingen de toestand ondragelijk was geworden, begon de lange en bloedige worsteling, in den regel de tachtigjarige oorlog genaamd, die daarmede eindigde, dat de noord-Nederlandsclie gewesten als onafhankelijke staten werden erkend.
Door de afzwering der gehoorzaamheid aan den vorst hadden zij zich zelf in 1581 reeds vrij verklaard en vooraf een verbond ■ gesloten, bekend onder den naam van Unie van Utrecht, dat men wel eens de eerste Nederlandsche grondwet heeft genoemd.
Deze Unie werd door Jan van Nassau, stadhouder van Gelderland, tot stand gebracht en 23 Januari 1579 werd het beroemde staatsstuk onderteekend door de afgevaardigden van Holland, Zeeland, Utrecht, Gelderland met Zutfen en de Groninger Ommelanden. Friesland, Overijsel en de steden Groningen, Gent en Antwerpen (de beide laatsten later weder onder Spaansch gezag gekomen) traden in
den loop van dat jaar toe.
Van de stichting van een republiek wordt in de Unie van Utrecht met -een enkel woord gesproken. Ja de verplichting tot trouw aan den koning van Spanje (toen nog niet afgezworen) werd er zelfs in gehandhaafd. Het stuk bevat 26 artikelen, waarvan de hoofdinhoud was: dat de provinciën zich voor altijd verbonden om zich tot wederzijdsche verdediging tegen de koninklijke troepen, die volgens de privileges niet hier mochten komen, te vereenigen; dat" Holland en Zeeland hunne godsdienstige aangelegenheden naar eigen goedvinden konden regelen en in de overige gewesten de
godsdienstvrijheid zou worden hersteld.
Het oogenblik dat de koning van Spanje als heer der Nederlanden werd afgezworen, eene handeling die door de onafhankelijkheidsverklaring in 1648 gewettigd en bekrachtigd werd, is het beste punt, vanwaar men den aanvang van de republiek der Vereenigde Nederlanden kan rekenen. Behalve Holland, Zeeland, Gelderland, Utrecht, Friesland, Overijsel en Groningen behoorde tot die republiek ook het landschap Drente, dat wel eene eigene regeering had, doch



dat niet in de Staten-Generaal was vertegenwoordigd, terwijl bij den Munsterschen vrede van 30 Januari 1648 onze veroveringen in Brabant, Limburg en Vlaanderen (Zeeuwsch Vlaanderen-) aan ons verbleven. Ook behielden wij al onze veroveringen in Oost- en West-In dië.
De veroverde gewesten in het zuiden werden niet bij de zeven provinciën ingelijfd en hadden geen aandeel in de regeering. Zij werden door de Staten-Generaal bestuurd, die er volledige souvereiniteitsrechten over uitoefenden, dat wil zeggen, geheel willekeurig de wetten voor die streken maakten, de belastingen oplegden, de stedelijke regeeringen benoemden enz. Brabant heeft herhaaldelijk doch te vergeefs getracht een provincie van de Unie te worden.
De vereenigde Nederlanden vormden voor het overige een republiek, dat wil zeggen een staat of statenverbond, waarover verschillende regeeringslichamen het bewind voerden. Ieder gewest bleef op zich zelf staan. Bij de Unie van Utrecht waren aan alle afzonderlijke provinciën eigen rechten gewaarborgd; zij werden geregeerd door de staten, welker samenstelling en bevoegdheid in hoofdzaak overal dezelfde waren. De edelen en de vroedschappen of stedelijke regeeringen vormden de voornaamste bestanddeelen van de wetgevende macht der staten, terwijl er meestal een stadhouder was, bij wien dan de uitvoerende macht berustte en die het
recht handhaafde.
Aan de Staten-Generaal, uit de gemachtigden der verschillende gewesten samengesteld, waren alleen de maatregelen van algemeene strekking voorbehouden, zooals het voeren van oorlog en het sluiten van bondgenootschappen met vreemde staten. Zooals wij boven gezien hadden bestuurden de Staten-Generaal ook de veroverde gewesten in het zuiden des lands, of generaliteits landen.
Daar de Staten-Generaal geen permanent of voortdurend vergaderd college vormden, was er nog een raad van State, aan welke de uitvoering der algemeene wetten was opgedragen en die over de algemeene zaken, de zaken van oorlog en het financiewezen b.v. het beheer voerde. Later hebben de Staten-Generaal onderscheidene bevoegdheden van den raad van State aan zich getrokken, maar niet de zoo even genoemde afdeelingen van het bestuur. Er was ook een rekenkamer, die de ontvangsten en uitgaven betrekkelijk het algemeen beheer controleerde; terwijl het voor de Unie zoo belangrijke beheer der zeezaken gevoerd werd door de zeeprovinciën



Holland, Zeeland en Friesland. Daarvoor was een zoogenaamd college van admiraliteit, waarbij ook elk gewest zijn gemachtigden zond.
Een eigenlijke eenheid van recht bestond niet: het burgerlijk-, het handels- en het strafrecht, waren bijna overal verschillend; ook de gebruiken en gewoonten waren zeer onderscheiden en men streefde er niet naar om meer tot overeenstemming te geraken. Integendeel stond men in elk gewest op zijn stuk om te behouden wat men had, en het bestaan van zooveel verschil over een betrekkelijk zoo kleine uitgestrektheid gronds, moest noodzakelijk aanleiding geven tot toestanden van onzekerheid en verwarring. De familieregeering (het nepotisme) tierde welig. De Nederlanden waren zeer gastvrij voor hen, die in den vreemde om des gewetenswil of om staatkundige redenen werden vervolgd, maar ofschoon er in het land zelf gewetensvrijheid heerschte, was toch de Gereformeerde staatskerk de overheerschende en werden andersdenkenden stelselmatig uit ambten en waardigheden geweerd.
De overdreven zucht om zelfstandig te blijven, was oorzaak dat men het zelden eens was over algemeene maatregelen en dien ten gevolge de voornaamste volksbelangen en eindelijk ook de algemeene toestand des lands schromelijk werden verwaarloosd.
Hierbij kwamen de politieke twisten. Meestal ging het voor en tegen Oranje. De Oranjes waren veelal met het stadhouderlijk gezag bekleed. Velen hadden hen gaarne geheel aan het hoofd der zaken geplaatst. Anderen waren fel gekant tegen alles wat naar vorstelijk gezag geleek of vreesden uitbreiding hunner macht. Vandaar dat er steeds een stadhouderlijke en een anti-stadhouderlijke partij was, wat vooral in latere tijden voortdurend een bron was van onrust en woelingen.
Onder den invloed der Fransche Omwenteling van 1789 en volgende jaren, had ook hier eene omwenteling plaats, die vooral tegen het stadhouderlijk bestuur van Willem V was gericht en die samensmelting van alle gewesten tot één republikeinschen staat beoogde. Met behulp der Fransche republikeinen werd de stadhouder genoodzaakt het land te verlaten en de Bataafsche republiek werd in 1795 gesticht. Er werd toen alras een constitutie of grondwet ontworpen, waarin met vele verouderde toestanden gebroken werd en die wel verschillende goede bepalingen bevatte, maar te veel leerstellingen inhield en dan ook practisch niet gebracht heeft wat zij beloofde.



De vrijheid van bedrijf en die der drukpers werden gewaarborgd. Aan ieder werden gelijke staatsburgerlijke rechten toegekend. De vrijheid van geweten bleef gehuldigd en tevens bepaald dat geene burgerlijke voor- of nadeelen aan de belijdenis van eenig kerkelijk leerstelsel mocht gehecht zijn.
Op de grondwet van 1798 zijn echter verschillende andere grondwetten gevolgd en de staatkundige toestand was oorzaak, dat, hoewel de republiek bleef bestaan, men op verschillende vroeger aangenomen beginselen van den regeeringsvorm terugkwam. Dit was al dadelijk in 1801 het geval en daarna werd de Fransche republiek in een keizerrijk veranderd en werd onder invloed van keizer Napoleon, in 1805 weer een nieuwe constitutie gemaakt, waarbij een Raadpensionaris, Rutger Jan Schimmelpenninck, met bijna koninklijke macht aan het hoofd der zaken werd gesteld. Dit was het begin van het einde. De republiek was Napoleon een doorn in het oog en hij bracht het dan ook door zijne bemoeiingen zoo ver, dat reeds het volgend jaar de republiek door een koninkrijk vervangen werd. Napoleon's broeder Lodewijk werd koning van Holland en deze gaf, in 1806, weer een nieuwe constitutie. \ oorloopig was dit de laatste; want reeds in 1809 noodzaakte Napoleon zijn broeder afstand van de regeering te doen en daarop werd ons land bij Frankrijk ingelijfd, totdat onze onafhankelijkheid bij den val van Napoleon in 1813 werd hersteld en Willem Frederik, prins van Oranje, zoon van den verdreven stadhouder, werd uitgenoodigd, de regeering over de Nederlanden te aanvaarden. Hij werd uitgeroepen tot souverein vorst, hetgeen zooveel beteekent als oppermachtig gebieder; maar desniettemin werd in 1814 een grondwet gemaakt, waarbij Staten-Generaal als vertegenwoordigers van het volk met de wetgevende macht werden bekleed; ook overigens de betrekkingen tusschen vorst en volk werden geregeld en de gronden der staatsinstellingen werden vastgesteld.
Hierop volgde de vereeniging met België door de besluiten van het Weener-congres, dat na den val van Napoleon de zaken van Europa regelde. Nederland, met België vereenigd, werd toen een koninkrijk der Nederlanden en dit maakte het ontwerpen van een nieuwe grondwet noodig, die in 1815 tot stand kwam.
Vooral in de Zuidelijke provinciën was men met deze grondwet alles behalve ingenomen. Met name de daarin voorkomende bepalingen omtrent den godsdienst vonden een levendig verzet bij de geestelijk-



lieid; maar allengs begon ook van andere zijde zich ontevredenheid te openbaren. Men verlangde geen verkleining van het koninklijk gezag, maar wel dat de koning zou regeeren met verantwoordelijke ministers, die een bepaalde staatkundige richting volgden en daarbij homogeen, dat wil zeggen eenstemmig waren. De ministers waren onder het vroegere stelsel niet veel meer dan uitvoerders van den persoonlijken wil des konings en wanneer de eene of andere maatregel genomen werd die strijdig was met de meening der volksvertegenwoordiging, dan verscholen zij zich achter den koninklijken wil en bleven ondanks gebleken verschil van meening rustig aan het roer. Toen de ontevredenheid daarover al grooter en grooter werd, begonnen de koning en zijne ministers de volksvertegenwoordiging buiten de zaken te houden, hetgeen onder de toenmalige grondwet niet kon worden belet. Het beheer van de koloniën en van de financiën werd geheel aan de openbaarheid onttrokken en de oppositie daartegen wist men te smoren, omdat de vrijheid van vereeniging en vergadering ontbrak.
Eene afleiding in den politieken strijd gaf de omwenteling in België, die eerst in 1839 door eene erkenning van de onafhankelijkheid van dat land werd gevolgd. Het was vooral in dien tijd dat er veel geld noodig was en men wist millioenen daarvoor te vinden in de toepassing van het zoogenaamde cultuurstelsel in Indië, dat later bleek een stelsel van afpersing en verdrukking der inlandsche bevolking te zijn, die voor het gouvernement harden arbeid en allerlei diensten tegen een gering loon moest verrichten.
In 1840 kwam eerst, nadat koning Willem II den troon beklommen had, een onbeduidende grondwetsherziening tot stand, waarmede de vooruitstrevende partijen onmogelijk tevreden konden zijn. \ an al hare wenschen: uitbreiding van het kiesrecht, ministeriëele verantwoordelijkheid, recht van amendement voor de kamers enz., was er niet een vervuld.
Lerst op den 8 Maart 1848, onder den indruk der Februariomwenteling in Frankrijk, werden ontwerpen van grondwetsherziening ingediend. De eer daarvan komt aan koning Willem II persoonlijk toe. Hij overlegde zelf met den president der kamer en noodzaakte daardoor zijne ministers om af te treden.
De herziening kwam in October tot stand. Zij is de belangrijkste wijziging geweest sedert 1815, doch niet de laatste.
De grondwet van 1848 heeft van den Nederlandschen staat



meer bepaaldelijk eene constitutioneele monarchie gevormd, een staat, bestuurd door een vorst, die aan een bezworen grondwet gebonden is en waardoor het koninklijk gezag in verschillende opzichten wordt beperkt en voor de wetgeving samenwerking tusschen kroon en volk onmisbaar is.
Nog in 1887 is eene wijziging in de grondwet gebracht, waarvan de hoofdbedoeling was: de bepalingen omtrent de troonopvolging duidelijker uit te drukken en het kiesrecht uit te breiden en op andere wijze te regelen.







HET RIJKSBESTUUR.
Vorm van het Rijksbestuur.
Dat Nederland eene constitutioneele monarchie is en wat dit heteekent hebben wij in onze inleiding reeds gezegd.
Meer bepaaldelijk is Nederland een constitutioneel koninkrijk, omdat de persoon die met het opperbestuur is bekleed, den titel van koning (thans koningin) draagt.
Ofschoon de koningin aan het hoofd staat, is zij evenwel over het algemeen even als al hare onderdanen, aan de wetten en instellingen van het land onderworpen; maar de grenzen harer macht als koningin, de verhouding tusschen de verschillende staatsmachten en de wijze waarop het staatsbestuur in het algemeen is ingericht, zijn in de grondwet, de eerste en voornaamste Rijkswet, omschreven.
Hoever de grondwet werkt
De grondwet werkt niet verder dan de grenzen van het grondgebied in Europa. Dit beteekent dat onze koloniën of bezittingen in andere werelddeelen geen deel van het Rijk uitmaken. Daar is de grondwet dus niet toepasselijk.
Erfelijkheid der kroon
De koninklijke waardigheid, ook wel de kroon der Nederlanden genaamd, werd indertijd aan Willem I opgedragen om door hem en zijne nakomelingen erfelijk te worden bezeten.
Die kroon gaat over door recht van eerstgeboorte; doch in het algemeen gaat de mannelijke tak steeds boven de vrouwelijke.



De tegenwoordige stand der erfopvolging.
Wanneer uit het huwelijk onzer tegenwoordige koningin geene kinderen mochten worden geboren, dan zou zich natuurlijk eenmaal de vraag voordoen, wie tot de kroon der Nederlanden gerechtigd is?
Mocht, bij haar kinderloos overlijden, haar gemaal nog in leven zijn, dan zou deze krachtens de tegenwoordige grondwet, niet tot de kroon gerechtigd zijn. Natuurlijk is eene verandering in de grondwet, voor dat geval, ten behoeve van prins Hendrik, zeer wel mogelijk; maar zoolang die verandering niet heeft plaats gehad, hebben wij rekening te houden met den bestaanden toestand.
Zooals de zaken nu staan zouden het eerst tot de kroon worden geroepen de afkomelingen van prinses Sophia der Nederlanden, die gehuwd is geweest met den groothertog van Kaksen-Weimar en die een dochter was van koning Willem II.
In de tweede plaats worden geroepen de afkomelingen van prinses Marianne der Nederlanden, die een zuster was van koning Willem II en gehuwd is geweest met een Pruisischen prins.
Eindelijk komen in aanmerking de afkomelingen van prins I' re de rik der Nederlanden, die een broeder was van koning Willem II. Hiertoe behoort ook het in ons land meer bekende geslacht \ on Wied; doch de daartoe behoorende prinsen worden slechts in de laatste plaats geroepen.
Rechten van prins Hendrik
Ofschoon de grondwet geen bepaalde toestemming vereischt, is evenwel bij eene wet van 14 Januari 1901, het huwelijk van onze koningin Wilhelmina met hertog Hendrik Wladimir Albrecht Ernst van Mecklemburg, goedgekeurd en daarbij tevens bepaald, dat de wettelijke voorschriften betreffende den leeftijd, waarop men tot eenige landsbediening benoembaar is, op den prins niet van toepassing zullen zijn.
\ erder is bepaald, dat de prins, bij het overlijden der koningin, gedurende zijn weduwnaarstaat en zoolang hij de hoedanigheid van Nederlander behoudt, een jaarlijksch inkomen zal genieten van honderd vijftig duizend gulden.
Daarna is den prins, om redenen van Staatsbelang, door naturalisatie het Nederlanderschap toegekend, met bepaling dat een



mogelijk later verlies van dat Nederlandschap geen invloed zal hebben op den staat der kinderen uit het huwelijk met de koningin geboren. Deze blijven in ieder geval Nederlanders.
Aan den prins is vervolgens den titel van prins der Nederlanden verleend, met het praedicaat: zijne koninklijke Hoogheid. Dit beteekent dat deze woorden aan den titel voorafgaan en dat de prins daarmede wordt aangesproken.
Overgang van de kroon in een ander huis
De kroon der Nederlanden wordt gedragen door het huis van Oranje, dat wil zeggen, dat de koningin uit het geslacht der Oranjes voortgesproten is. De kinderen welke uit haar huwelijk mochten geboren worden, behooren natuurlijk tot het stamhuis, waaruit hun vader is voortgesproten.
Men heeft dit wel eens betwist en beweerd dat dit eene huishoudelijke zaak is, die door de familie zelf wordt geregeld; maar de grondwet spreekt van verschillende gevallen waarin de kroon in een ander stamhuis overgaat en schijnt het dus met laatstgemelde opvatting niet eens te wezen, die dan ook geheel van den gewonen regel afwijkt.
Hoe de grondwet schadelijke, vreemde invloeden op de regeering tracht te weren.
Wanneer een koning of eene koningin trouwt buiten gemeen overleg met de staten-generaal, dan zijn de uit dat huwelijk geboren kinderen en hunne nakomelingen van de kroon uitgesloten en de koningin, die op deze wijze een huwelijk sluit, doet daardoor zelfs van de kroon afstand.
Gemeen overleg is heel wat anders dan toestemming. De statengeneraal moeten alleen maar worden geraadpleegd. In de praktijk vat men de zaak echter anders op. Zoowel bij het huwelijk van koning Willem III als bij dat van koningin Wilhelmina is eene wet gemaakt, waarbij bepaaldelijk toestemming is verleend.
Een prins of prinses van het regeercnd stamhuis moet zoodanige toestemming bekomen. Sluit deze een huwelijk zonder wettelijke toestemming, dan heeft dit ook weder ten gevolge dat de kinderen uit het huwelijk geboren van de troonopvolging zijn uitgesloten



en dat, voor zoover het eene prinses betreft, deze door zoodanig huwelijk zelve ook haar recht op de kroon verbeurt.
Het inkomen van de kroon
Het traktement van het hoofd van den staat wordt bij elke troonsbestijging op nieuw geregeld.
Onze koningin geniet jaarlijks uit 's lands kas een bedrag van zeshonderd duizend gulden.
Dit bedrag wordt echter ongeveer verdubbeld door de opbrengst der zoogenaamde kroondomeinen.
Koning Willem I had namelijk van den staat uitgestrekte bezittingen gekregen, maar deze werden door Willem II in eigendom aan den staat teruggegeven, op zoodanige wijze dat de kroon er het vruchtgebruik van geniet.
De koningin heeft verder het vrije gebruik van zomer- en winterverblijven, voor het onderhoud waarvan jaarlijks hoogstens honderd vijftig duizend gulden mag komen ten laste van 's lands kas.
De koningin geniet vrijdom van personeele lasten, dat wil zeggen van alle directe belastingen, die volgens vastgestelde kohieren direct \ an den persoon worden geheven. De grondbelasting behoort daar echter niet onder.
De koningin-weduwe
Het jaarlijksch inkomen der koningin-weduwe is door de grondwet bepaald op honderd vijftig duizend gulden.
Het Huis des konings
Onder het Huis des konings, zooals de grondwet dit noemt, verstaat men de hofhouding, die het hoofd van den staat naar eigen goedvinden regelt. Dientengevolge bestaan er een aantal hofbetrekkingen, die natuurlijk worden bezoldigd uit het inkomen dat de kroon geniet.
Meerderjarigheid van den koniDg
Do koning of dc- koningin is reeds op achttien jarigen leeftijd meerderjarig, dus vroeger dan andere personen.



Voor het hoofd van den staat gelden in dit opzicht verschillende bepalingen die van het gewone recht afwijken; onder anderen ook die welke de voogdij betreffen. In den tegenwoordigen staat van zaken zijn die bepalingen van weinig practisch belang, zoodat wij hier kunnen volstaan met de vermelding, dat, zoo mogelijk nog bij het leven van den koning of de koningin, in de voogdij over den door hem of haar na te laten minderjarigen troonopvolger, bij een bijzondere wet moet worden voorzien. Er kunnen in dit geval twee of meer voogden worden benoemd, maar van een toezienden voogd spreekt de grondwet niet.
Wanneer de bedoelde wet niet reeds bij het leven des konings of der koningin is tot stand gekomen en dit dus later geschiedt, dan worden daarbij zoo mogelijk eenige der naaste bloedverwanten van den minderjarigen vorst over de regeling der voogdij geraadpleegd.
Wat een prins van Oranje is
Reeds sedert vele jaren wordt deze titel door niemand gedragen.
De oudste van de zonen van den regeerenden vorst of van de verdere mannelijke nakomelingen, die de vermoedelijke troonopvolger is, heeft recht op dezen titel, waarmede gepaard gaat een jaarlijksch traktement van honderd duizend gulden bij de meerderjarigheid, welk traktement wordt verdubbeld na het voltrekken van een huwelijk, waartoe de wettelijke toestemming is verleend.
De titel van prinses van Oranje bestaat niet.
Het regentschap.
Wanneer de koning of koningin minderjarig is en dus onder voogden staat, dan zijn die voogden of de raad van voogdij wel belast met de zorg voor den persoon en de goederen van den minderjarige, maar niet met de regeering des lands.
Voor de laatsbedoelde taak wordt een regent benoemd en ditzelfde geschiedt wanneer het hoofd van den staat, bijvoorbeeld tengevolge van aanhoudende ziels- of lichaamsziekte, buiten staat geraakt om de regeering waar te nemen.
De regent wordt bij een wet benoemd en wanneer de koning of koningin buiten staat geraakt om de regeering waar te nemen,



dan wordt, zoolang die niet in werking is getreden, de koninklijke macht waargenomen door een der zoogenaamde hooge colleges van staat, namelijk den raad van state.
Is er mtusschen een prins van Oranje, ook wel kroonprins genaamd, die achttien jaar oud is, dan is deze van zelf regent en dan tevens meerderjarig.
De inhuldiging van den koning.
De koning of, wat hetzelfde is, en wat wij daarom niet telkens zullen herhalen, de koningin, volgt zijn voorganger onmiddellijk in al diens rechten op en aanvaardt hetzij terstond, hetzij bij de vervulling van zijn achttiende levensjaar, de regeering, waaraan, zooals bij ons nog versch in het geheugen ligt, verschillende plechtigheden zijn verbonden.
Er wordt in Amsterdam eene openbare vergadering gehouden van de staten-generaal en in deze vergadering wordt de koning plechtig beëedigd en als vorst gehuldigd.
De macht van den koning Zijne onschendbaarheid.
Het beginsel van het recht van onzen Staat is, dat de koning onschendbaar is; dat wil zeggen, dat zijn persoon niet voor de daden der regeering verantwoordelijk is. Die verantwoordelijkheid drukt op de ministers.
Dit beginsel heeft vooreerst dit goed gevolg, dat de persoon des onings 111 de staten-generaal, waar de regeeringszaken worden behandeld, buiten bespreking blijft. Eene tegenovergestelde handeling zou in strijd wezen met de waardigheid der kroon.
Maar bovendien, en dit zegt veel meer, de ministers, of raadslieden der kroon, handelen feitelijk en treden leidend en besturend op, en wanneer zij voor de regeeringshandelingen niet verantwoordelijk waren, dan zouden zij zich bij alle verzet tegen hun beleid om zoo te zeggen achter den koning kunnen verschuilen.
De ministeriëele departementen
Het hoofdbestuur van den staat, het algemeen landsbeheer, is, uit hoofde der groote omvangrijkheid, gesplitst in afdeelingen, die



ministeriëele departementen worden genoemd, omdat aan het hoofd van elke afdeeling een minister is geplaatst.
Men noemt daarom deze ministers ook wel hoofden van ministeriëele departementen, in tegenstelling van ministers, die dit viet zijn en den titel voeren van ministers van staat.
Wat ministers van staat zijn
Het gebruik brengt mede dat het hoofd van den staat nu en dan aan zeer verdienstelijke aftredende raadslieden der kroon den titel verleent van minister van staat. De bedoeling is om deze raadslieden om zoo te zeggen voor de kroon te behouden. Het is echter niets meer dan een gebruik en de titel geeft geenerlei recht of voordeel.
Ministeriëele verantwoordelijkheid
De verantwoordelijkheid der ministers voor de daden der regeering is bij een bijzondere wet geregeld, met uitzondering van de geldelijke verantwoordelijkheid, een zeer moeilijk te regelen punt trouwens; omdat veel geldelijke schade door de daden der regeering kan worden veroorzaakt, maar het altijd de vraag zou wezen of die schade feitelijk wel te verhaien zou zijn.
De verantwoordelijkheid der ministers heeft ten gevolge dat alle besluiten en beschikkingen van den koning, behalve door hemzelf, ook door een der ministers worden geteekend en dit wil de grondwet dan ook, als waarborg, dat hare bepalingen behoorlijk worden nagekomen. Gesteld dat de vorst een besluit wilde nemen, dat de minister met het landsbelang in strijd achtte, dan zou hij den maatregel kunnen verhinderen, door zijne mede-onderteekening te weigeren.
Homogeniteit
Het gebruik brengt mede dat de ministers gezamenlijk de verantwoordelijkheid voor alle regeeringsdaden op zich nemen, al betreffen zij ook aangelegenheden, die slechts één of meer afzonderlijke departementen raken. Men noemt dit dan zoo, dat het ministerie homogeen is.



Ju het bedoelde geval dus, waarin een minister geweigerd heeft de verantwoordelijkheid voor een maatregel op zich te nemen, zou het ontslag, aan dien minister verleend, niet baten; want dan zou het geheele ministerie aftreden en dan zou het de vraag wezen of een ander ministerie wel de bedoelde verantwoordelijkheid zou durven dragen.
Yfelke ministeriëele departementen er zyn
De volgende ministeriëele departementen bestaan:
dat van buitenlandsche zaken,
dat van binnenlandsche zaken,
dat van justitie,
dat van financiën,
dat van oorlog,
dat van marine,
dat van koloniën,
dat van waterstaat, handel en nijverheid.
Samenwerking tusschen kroon en ministers.
Door het hoofd van den Staat en de ministers worden de voornaamste staatszaken te zamen besproken ; hetzij dan dat het onder, werpen betreft van algemeen regeeringsbeleid, hetzij de zoodanige die slechts een of meer departementen aangaan. Tot zoodanige besprekingen geven in de eerste plaats aanleiding de ontwerpen van wet welke door de regeering bij de sta ten-generaal worden ingediend en de besluiten die de koning, voor zoover zijne bevoegdheid strekt, buiten inmenging der volksvertegenwoordiging neemt.
De ministerraad
De hoofden van ministeriëele departementen vormen te zamen een raad, den ministerraad genoemd, die beraadslaagt en besluit in het algemeen over al wat een gemeenschappelijk overleg tusschen hen vordert, ten einde eenheid in de toepassing der regeeringsbeginselen te verzekeren, en in het bijzonder over de ontwerpen van wet, voordat deze naar den raad van state worden gezonden en wanneer zij vandaar met belangrijke aanmerkingen en bezwaren



terugkomen, over de ontwerpen der koninklijke besluiten, over de verdragen met buitenlandsche mogendheden en andere buitenlandsche zaken en over de voordrachten aan het hoofd van den staat te doen tot benoeming en ontslag van hooge staatsambtenaren en andere met gewichtige betrekkingen bekleede personen, en ten slotte over het verleenen van ridderorden.
De voorzitter van den raad wordt door de koningin voor bepaalden of onbepaalden tijd aangewezen.
Wetgevende en uitvoerende macht.
De macht tot het maken der algemeene landswetten behoort aan de kroon met de volksvertegenwoordiging te zamen; maar voor de feitelijke uitvoering der wetten moeten telkens bijzondere maatregelen worden genomen. Dit noemt men de uitvoerende macht en deze berust bij de koningin, wat dan natuurlijk feitelijk beteekent bij de kroon en hare raadslieden, de ministers.
Het komt ook vaak voor, dat eenig onderwerp bij de wet slechts in algemeene trekken is geregeld en dat de regeling der onderdeelen bij de wet zelf aan de uitvoerende macht is opgedragen.
Koninklijke besluiten en algemeene maatregelen van bestuur
Alle regeeringsdaden worden in het algemeen aangeduid met den naam van besluiten. Zoo ziet men dagelijks in de bladen gewag gemaakt van dergelijke besluiten, waarbij ambtenaren worden benoemd of ontslagen, onderscheidingen worden toegekend, de statuten van vereenigingen goedgekeurd, enz.
Meer in het bijzonder moet men onder koninklijke besluiten verstaan de besluiten tot regeling van de onderdeelen of van de uitvoering eener zaak, waarin door de wet is voorzien. De grondwet noemt deze besluiten algemeene maatregelen van bestuur.
Deze komen dus zonder medewerking der volksvertegenwoordiging tot stand en hierin is bij de tegenwoordige inrichting der grondwet geen gevaar gelegen, want in die grondwet zijn een aantal onderwerpen opgenoemd, die bepaaldelijk door eene wet moeten worden geregeld, en voor het overige zijn de ministers voor de besluiten verantwoordelijk en moeten aan de kamers het toestaan der noodige gelden vragen, wanneer, zooals gewoonlijk het geval is, de genomen maatregelen in de uitvoering met kosten gepaard gaan.
2



Benoemingen.
In het algemeen hebben de benoemingen der ambtenaren in 's lands dienst, bij koninklijk besluit plaats.
Alleen de vervulling van ondergeschikte betrekkingen geschiedt door de betrokken ministers.
Onder ambtenaren worden hier in het algemeen verstaan allen die den Staat in den eenen of anderen zin dienen. In die beteekenis zijn officieren, rechters enz. ook ambtenaren.
Wettelijke voorschriften en afkondiging ervan.
Ieder voorschrift door de bevoegde macht gegeven heeft kracht van wet, dat wil zeggen is verbindend.
Overigens gebruikt men het woord wet alleen voor die maatregelen, welke door samenwerking tusschen regeering en sta tengeneraal zijn tot stand gebracht.
Verder kennen wij de koninklijke besluiten of algemeene maatregelen van bestuur.
En eindelijk de voorschriften, die slechts binnen een beperkten kring, eene provincie, eene gemeente, een waterschap of polder werken, namelijk de provinciale reglementen, de gemeenteverordeningen of keuren enz.
Hoe kan men een wettelijk voorschrift nakomen zonder het te kennen?
Eigenlijk is dit onmogelijk, en toch is het een regel, dat ieder geacht wordt de wet te kennen, en bij overtreding is dan ook ieder strafbaar en niemand kan zich op zijne onwetendheid beroepen, want anders zouden de meeste wettelijke voorschriften een doode letter blijven.
Intusschen tracht men de bekendheid der wet zooveel mogelijk te bevorderen, en wel door alle maatregelen van dien aard af te kondigen, dat wil zeggen openbaar te maken.
De algemeene landswetten en maatregelen van bestuur worden afgekondigd door plaatsing in het staatsblad. Dit is eene uitgave die van regeeringswege geschiedt.
Ook worden de besluiten somtijds wel geplaatst in de staats



courant, een blad dat van regeeringswege wordt uitgegeven en zes malen per week verschijnt en waarin de wetten niet voorkomen.
In het algemeen is de wet verbindend op den twintigsten dag na de dagteekening van het staatsblad waarin zij is opgenomen; maar dit kan ook anders worden bepaald.
Voor de besluiten geldt hetzelfde, maar wanneer zij gelijktijdig in Staatsblad en Staatscourant voorkomen, dan zijn zij reeds na twee dagen verbindend.
Provinciale wetten of reglementen worden in een provinciaal blad opgenomen en zijn in den regel na acht dagen verbindend.
De gemeenteverordeningen worden aangeplakt of in een nieuwsblad geplaatst en zijn in het algemeen verbindend op den derden dag na dien der afkondiging.
Prerogatieven der kroon.
Wel heeft het volk aandeel in de landsregeering, die eigenaardig tusschen kroon en volk verdeeld is en op het beginsel van evenwicht en samenwerking berust, doch daarbij is toch aan de kroon een voorsprong toegekend. Verschillende zaken zijn aan den koning voorbehouden en hij (dat wil dan zeggen de regeering) handelt daarin zonder directie inmenging van de staten.
Men noemt dit de prerogatieven der kroon, die wij nu nader gaan beschouwen.
Opperbestuur over de buitenlandsche betrekkingen.
Dit opperbestuur komt feitelijk hierop neer, dat de regeering de gezanten bij vreemde mogendheden en de consuls in vreemde havens benoemt en terugroept of de benoeming intrekt.
Consuls zijn ambtenaren die in vreemde gewesten de belangen der aldaar gevestigde Nederlanders behartigen.
• Oorlogsverklaring.
Volgens de grondwet verklaart de koning oorlog, natuurlijk als er aanleiding toe bestaat; waarbij men niet vergete dat de verantwoordelijkheid voor zulk een daad door een ministerie wel niet zou worden aanvaard, indien het bleek dat de natie er zich tegen



verzette, terwijl voorts de noodzakelijke oorlogskosten door de staten-generaal moeten worden toegestaan.
Tractaten.
Verdragen met vreemde mogendheden, waarbij het grondgebied van den Staat wordt veranderd, die aan het Rijk geldelijke verplichtingen opleggen of het land met andere lasten bezwaren, moeten door de staten-generaal worden goedgekeurd.
Andere tractaten kunnen echter door de regeering zonder tusschenkomst der volksvertegenwoordiging worden aangegaan en de koning heeft zelfs de bevoegdheid om den inhoud er van eenigen tijd geheim te houden, wanneer hij meent dat het belang van den staat dit vordert.
Oppergezag over de zee- en de landmacht.
Dit berust bij den koning, die dan ook de militaire officieren benoemt, evenals de ambtenaren van het algemeen landsbestuur; zoodat van een bijzondere macht des konings hier eigenlijk geen sprake is. Ook zegt de grondwet, dat de bevordering, het'ontslag en de pensioneering der officieren moeten geschieden volgens vaste, wettelijke regelen, terwijl dit ook van de pensioenen zeiven geldt.
Opperbestuur over de koloniën
De grondwet kent den koning het opperbestuur toe over de koloniën en bezittingen van het Rijk in andere werelddeelen.
Ook hier echter zien wij dat de voornaamste zaken op dit gebied door eene wet moeten worden geregeld. Het algemeen regeeringsbeleid en de inrichting van het bestuur der koloniën moeten worden vastgesteld bij eene wet. Dergelijke wetten, de zoogenaamde regeeringsreglementen voor Oost- en West-Indië bevattende, zijn dan ook sinds lang tot stand gekomen.
Ditzelfde geldt voor het muntstelsel en voor het beheer der koloniale geldmiddelen.
Opperbestuur over de geldmiddelen
Het hoofd van den Staat regelt in het algemeen de bezoldiging der ambtenaren; maar de traktementen van de leden der rechterlijke



macht, van den Raad van State en van de algemeene rekenkamer worden bij de wet vastgesteld.
Ditzelfde geldt voor de pensioenen der ambtenaren.
Bovendien moeten die traktementen, zoo goed als alle andere staatsuitgaven, op de jaarlijksche begrooting voorkomen, die aan de goedkeuring der Staten-Generaal onderworpen is.
Recht van de munt
De grondwet geeft aan den koning het recht om zijne beeltenis op de munt te doen stellen, hetgeen feitelijk hierop neerkomt, dat de regeering geen toestemming van de Staten-Generaal noodig heeft, om munt te laten slaan, wanneer de behoefte zich daaraan doet gevoelen.
Het gewicht, het gehalte en de waarde der muntspeciën worden intusschen door de wet geregeld en het toezicht over de zaken van de munt wordt aan een bijzonder college, het muntcollege genaamd, opgedragen.
Verheffing in den adelstand.
Wat adeldom is, waarin adeldom bestaat, is eigenlijk niet zoo gemakkelijk te zeggen.
Door het verleenen ervan, hetwelk den koning is voorbehouden, verkrijgt men het recht om zekeren titel te voeren. Rechten of voorrechten zijn aan adeldom niet verbonden. De bedoeling dezer instelling is om hen te onderscheiden, die zich op eenig gebied bijzonder verdienstelijk hebben gemaakt. Vandaar dan ook dat het zonder recht voeren van een titel strafbaar is, terwijl vreemde adeldom door geen Nederlander kan worden aangenomen. Dat zegt de grondwet, maar wat er gebeurt wanneer men het toch doet, zooals feitelijk ook wel voorkomt, dit hangt geheel in de lucht; zoodat deze bepaling elke beteekenis mist.
Bij het verleenen van adeldom wordt de regeering van raad gediend door een bijzonder college, den hoogen raad van adel, die ook zorgt voor de inschrijving van de verleende titels.
Verleenen van ridderorden.
Ridderorden, die op tamelijk ruime schaal worden verleend, en



ongeveer met dezelfde bedoeling als de meer zeldzaam voorkomende verheffing in den adelstand, worden ingesteld door de wet.
Behalve de eigenlijk gezegde ridderorden bestaan er ook onderscheidingsteekenen van denzelfden aard, aan sommige waarvan ook een klein jaarlijksch inkomen verbonden is en diq dus meer bestemd zijn voor hen die in minder gunstige geldelijke omstandigheden verkeeren.
Er zijn drie ridderorden: de militaire Willemsorde, de orde van den Nederlandsehen Leeuw en de orde van Oranje-Nassau.
Een wetsvoorstel tot het instellen eener ridderorde kan niet van een lid van de Staten-Generaal maar moet bepaald van de regeering uitgaan.
De benoeming tot ridder enz. is aan den koning voorbehouden en zonder diens toestemming mag men ook geene versierselen van vreemde orden aannemen en dragen.
Het hoofd van den staat zelf en de prinsen van het koninklijk huis, de laatste met toestemming des konings, mogen alleen vreemde orden aannemen, wanneer daaraan geene bijzondere verplichtingen zijn verbonden.
Recht van gratie.
Het recht van gratie, den koning voorbehouden, bestaat in het verleenen van kwijtschelding of vermindering van straffen bij rechterlijk vonnis opgelegd.
Alle persoonlijke gunst of betoon van medelijden moet hierbij uitgesloten blijven. Het recht van gratie is een noodzakelijk middel om het onwillekeurig verbroken evenwicht tusschen recht en billijkheid te herstellen. Die verbetering van evenwicht zal in den regel daarvan het gevolg wezen dat de rechter, die de wet eenvoudig heeft toe te passen, in een bepaald geval een straf moet opleggen, die voor dat bijzonder geval te zwaar is of uit een oogpunt van billijkheid niet had behooren te worden opgelegd.
De koning handelt dan ook niet dan na den raad te hebben ingewonnen van het rechterlijk college dat de straf oplegde.
Amnestie en abolitie. Dispensatie.
Amnestie bestaat in het kwijtschelden van straf aan eene geheele



reeks van personen, die zich aan een zeker misdrijf, vooral een zoogenaamd staatkundig misdrijf hebben schuldig gemaakt; b.v. een misdrijf tegen de veiligheid van den staat.
Abolitie is een besluit om in het geheel geen vervolging in te stellen wegens de bij een buitengewone omstandigheid, b.v. een oproer, in het algemeen begane misdrijven.
Dispensatie bestaat in de vrijstelling der toepassing van een wetsbepaling, die de koning kan verleenen wanneer de wet hem in een bepaald geval die bevoegdheid toekent. Zoo bepaalt b.v. het burgerlijk wetboek dat eene vrouw niet huwen kan beneden den zestienjarigen leeftijd, doch de koning van dit verbod dispensatie kan verleenen.
Uit een en ander blijkt duidelijk, dat het gebruik maken van deze prerogatieven der kroon bij ons uitteraard een zeldzaamheid is. Amnestie en abolitie komen zelfs nooit voor. Ook dispensatie krachtens de wet weinig; maar deze kan ook worden verleend van verbodsbepalingen, welke bij enkel koninklijk besluit zijn uitgevaardigd, wanneer namelijk de koning zich bij dat besluit de bevoegdheid tot het verleenen van dispensatie heeft voorbehouden.
Het Kabinet des Konings.
Dit is eene instelling die de grondwet niet kent; maar die toch eenigszins noodzakelijk is. In het kabinet, als het ware het bijzonder bureau van het hoofd van den staat, worden de werkzaamheden verricht en geregeld, die onder den koning plaats hebben. Alleen het ontvangen, teekenen en weder verzenden der talrijke besluiten en benoemingen, het beoordeelen van de voordrachten tot benoeming enz., stelt een omvangrijke arbeid daar. Ook worden in het kabinet de oorspronkelijke staatsstukken bewaard en, wanneer het noodig is, uitgegeven aan de verschillende ministeriëele departementen. Er zijn dan ook verschillende ambtenaren aan het kabinet verbonden. De hoogste daarvan draagt den titel van directeur.
Hooge colleges van Staat.
Onder de zoogenaamde hooge colleges van Staat rekent men dan Raad van State, de beide Kamers der Staten-Generaal en de Algemeene Rekenkamer.



De Baad van State.
De raad van -State is een lichaam dat in het algemeen geen bestuur voert, maar dient om raad te geven aan de regeering.
Het hoofd van den Staat is voorzitter van den Raad en dan is er een viee-voorzitter, die, zooals wel te begrijpen is, steeds den voorzittersstoel bekleedt. Zoowel de vice-president als de veertien leden van den Raad worden door den koning benoemd, die ook ten hoogste vijftien Staatsraden in buitengewonen dienst kan benoemen, welke slechts nu en dan worden opgeroepen 0111 aan gewichtige werkzaamheden deel te nemen.
Wanneer er een kroonprins is, dan is deze van zelf lid van den Raad van State, zoodra hij achttien jaar oud is.
Voorts kan het hoofd van den Staat aan de overige prinsen van zijn huis, wanneer zij meerderjarig zijn, zitting geven in den Raad. Deze hebben daar dan wel een raadgevende, maar geen beslissende stem. Zooals men weet is dit geschied ten aanzien van prins Hendrik der Nederlanden, hertog van Mecklemburg.
Werkzaamheden van den Raad van State.
Dit lichaam is verplicht den koning van raad te dienen, wanneer deze, omtrent de eene of andere bijzondere aangelegenheid zulks verlangt.
In het algemeen worden alle ontwerpen van wet en alle ontwerpen van algemeene maatregelen van bestuur, en alle wetten die van de Staten-Generaal zeiven uitgaan en aan den koning ter bekrachtiging moeten worden aangeboden, eerst door den Raad onderzocht.
Deze brengt dan na onderzoek een advies uit, alvorens die ontwerpen naar de Kamers worden verzonden of de koning omtrent de bekrachtiging eene beslissing neemt.
De Waarneming vaa het Koninklijk gezag.
Zooals wij hebben opgemerkt is de Raad van State geen lichaam dat bestuur uitoefent. Op dien regel bestaat echter eene uitzondering. Wanneer namelijk de koning buiten staat geraakt om de regeering waar te nemen, dan oefent de Raad tijdelijk en voor. loopig de koninklijke macht uit.



De Volksvertegenwoordiging.
Het gewichtigste deel der regeertaak, het tot stand brengen der algemeene Rijkswetten, geschiedt door samenwerking tusschen de regeering en het volk; een der voornaamste kenmerken van onzen constitutioneelen regeeringsvorm.
Maar omdat het volstrekt onmogelijk is, het geheele volk aan dien wetgevenden arbeid te doen deelnemen, geschiedt dit door een zeker aantal vertegenwoordigers van het volk, die te zamen twee hooge Colleges van Staat vormen: de Eerste Kamer en de Tweede Kamer De Tweede Kamer kan om verschillende redenen worden aangemerkt als de voornaamste van de beide takken der volksvertegenwoordiging.
De Tweede Kamer
De Tweede Kamer bestaat uit honderd leden, die rechtstreeks gekozen worden door de vijf en twintigjarige mannelijke Nederlanders, die beantwoorden aan zekere door de wet gestelde kenmerken van welstand en geschiktheid.
Het land is in honderd districten verdeeld. In elk district wordt één lid bij volstrekte meerderheid van stemmen gekozen. Om de vier jaren treden alle honderd leden tegelijkertijd af, doch zijn terstond herkiesbaar.
De voorzitter der Kamer wordt door den koning benoemd uit eene voordracht van drie leden, door de Kamer te doen.
De leden dezer Kamer hebben het zoogenaamde recht van initiatief; dat wil zeggen, zij kunnen zelf ook voorstellen van wet doen.
Zij kunnen tevens voorstellen om veranderingen te brengen in wetten, door de regeering ingediend en die bij de Kamer in behandeling komen. Dit noemt men het recht van amendement.
De Eerste Kamer.
Deze Kamer bestaat slechts uit vijftig leden, die door de staten der provinciën worden gekozen.
De staten van elke provincie vaardigen een bij de wet bepaald aantal leden naar de Eerste Kamer af.
Zooals men weet worden de provinciale staten eerst zelf door



de stemgerechtigde burgers gekozen. Trapsgewijze worden dus de leden der Eerste Kamer door het volk afgevaardigd. Men noemt daarom: de trapsgewijze verkiezingen.
De leden der Eerste Kamer zitten voor negen jaren, om de drie jaren treedt een derde van het aantal af
De koning benoemt zelfstandig, dat is zonder voordracht, den president der Kamer uit de leden.
De leden dezer Kamer missen het recht van initiatief en dat van amendement.
Aard der lastgeving
De grondwet bepaalt dat de leden der Kamers stemmen zonder ast of ruggespraak met hen die benoemen. De leden blijven na un verkiezing vrij om te spreken en te stemmen zooals zij willen. Een bepaalde last of zoogenaamd imperatief mandaat kan hun niet worden opgelegd.
Een koninklijke boodschap
Wanneer de regeering een ontwerp van wet indient bij de Stateneneraal, dan komt dat het eerst in behandeling bij de Tweede Kamer. De indiening ervan noemt men: een koninklijke boodschap.
Wie tot lid der Tweede Kamer kunnen worden gekozen
De vereischten voor dit lidmaatschap zijn gering. Men moet den dertigjarigen leeftijd hebben bereikt, Nederlander zijn en niet bij rechterlijk vonnis van de verkiesbaarheid zijn ontzet of in staat van faillissement verklaard.
Wie kiezers voor de Tweede Kamer zyn.
Dat zijn zij die voldoen aan een der bijzondere kenmerken van welstand en geschiktheid, in de kieswet opgenoemd. Vooreerst hebben wij de zoogenaamde
Censuskiezers
Dit zijn zij die over het laatstverloopen dienstjaar in een der ij s directe belastingen zijn aangeslagen en het verschuldigde voor of op den eersten Maart hebben voldaan.



In de grondbelasting moet men aaugeslagen zijn voor een gulden, in de personeele belasting naar een of meer der eerste vijf grondslagen, dat wil zeggen: voor huurwaarde, haardsteden, mobilair, dienstboden of paarden. De aanslag in één der directe belastingen is voldoende, dus ook in de bedrijfs- of de vermogensbelasting.
Wanneer men niet is aangeslagen in een der Rijks directe belastingen, dan kan men het kiesrecht ontleenen aan andere kenteekenen.
In de tweede plaats hebben wij daarom de zoogenaamde W oningkiezers
Woningkiezers zijn zij die, hetzij als hoofden van gezinnen, hetzij als alleenwonende personen, op 31 Januari gedurende de laatst voorafgaande zes maanden in dezelfde gemeente gewoond hebben en wel in een huis of een gedeelte van een huis, waarvan de huurprijs, met inbegrip van dien voor den daarbij behoorenden of afzonderlijk in huur gebruikten grond, per weekberekening, minstens een door de wet voor die gemeente of voor een gedeelte van die gemeente aangewezen som bedraagt, en welke in dien tijd niet meer dan eenmaal verhuisd zijn.
Voorts ook zij die gedurende den bovengenoemden tijd, in eigendom of vruchtgebruik, éénzelfde vaartuig van een bepaalde afmeting hebben bewoond (24 kubieke meter of 24000 kilogram laadvermogen).
Loonkiezers
Zijn zij die op den 31en Januari, sedert den aanvang van het vorige jaar, achtereenvolgens in niet meer dan twee verschillende dienstbetrekkingen zijn werkzaam geweest en als zoodanig een loon hebben genoten, minstens ten bedrage van een som bij de wet voor elke gemeente of gedeelte eener gemeente vastgesteld.
Loonkiezer is ook de inwonende zoon, die op dezelfde wijze in het bedrijf of beroep der ouders werkzaam was.
Als loonkiezer wordt mede aangeduid hij die op den len Februari in het genot is van een door eene onderneming of eene openbare of bijzondere instelling verleend pensioen of verleende lijfrente vaji gelijk bedrag. Loon, pensioen en lijfrente kunnen ter bekoming van het vereischte bedrag bij elkander geteld worden.



Bezitkiezers,
ie„B pi?162618' °,0k Wd sPaarkiezers genaamd, zijn zij die op den Sedert Cen jaar' den ei^"dom met het recht van vrye besdukk^g hebben van een inschrijving in het Grootboekvan ten minste honderd gulden nominaal, of van ten minste vijftig gulden, ingelegd in de Rijkspostspaarbank, in eene gemeentelijke spaarbank of in een spaarbank beheerd door het bestuur van eene rechtspersoonlijke vereeniging, eene naamlooze vennootschap, eene coöperatieve vereeniging of eene stichting
De nominale waarde is de waarde op het papier, waarvan de werkelijke handelswaarde meestal verschilt. De rente wordt betaald van de nominale waarde.
Capaciteitskiezers.
Capaciteits- of bekwaamheidskiezers zijn zij die met goed gevold een examen hebben afgelegd, ingesteld door of krachtens de wet of aangewezen bij algemeenen maatregel van bestuur en in verband staande met de benoembaarheid tot eenig ambt, de vervulling van eenige betrekking of de uitoefening van eenig bedrijf of beroept
Welke examens kiesrecht kunnen geven.
Behalve de examens, die door of krachtens eene wet zijn ingesteld zooals die bij het hooger-, middelbaar- en lager onderwijs, die voor candidaat-notaris enz., komen hier de volgende examens in aanmerking :
1. Die ter verkrijging van het radicaal voor benoembaarheid tot%gezantschaps-attaché en tot leerling-consul.
2. die afgenomen van wege den Nederlandschen politiebond.
3. die van gemeentewege afgenomen in verband met de benoembaarheid tot surnumerair of volontair of inspecteur van politie.
4. die afgenomen van wege de Nederlandsche vereeniging voor gemeentebelangen, ter verkrijging van het diploma van bekwaamheid als gemeente-secretaris of als ambtenaar ter secretarie van eene gemeente.
5. die van wege de maatschappij voor toonkunst afgenomen ter verkrijging van een diploma als onderwijzer in de muziek.
6. het eindexamen aan de Rijksnormaalschool voor teekenonderwijzers te Amsterdam.



7. het eindexamen aan <le Rijksschool voor kunstnijverheid te Amsterdam,
8. het eindexamen aan het koninklijk conservatorium te 's Gravenhage,
9. dat aan het conservatorium te Amsterdam,
10. dat aan de tooneelschool te Amsterdam,
11. de eindexamens van door het Rijk, de provincie of de gemeente onderhouden of gesubsidieerde kunstnijverheid-, muziek- en tooneelscholen,
12. de examens ter verkrijging van het diploma van ziekenverpleger, afgenomen van wege de vereeniging «Ziekenverpleging" te Utrecht, de Directie van het gemeentelijke ziekenhuis te Rotterdam, het »Haagsche Comité ter opleiding tot ziekenverpleging" te 's Gravenhage, »het Hoofdcomité van het Roode Kruis" te 's Gravenhage, de Noord-Hollandsche vereeniging »het Witte Kruis" te Amsterdam en de afdeeling Groningen van de vereeniging »het Roode Kruis" te Groningen,
13. de examens ter verkrijging van het diploma van krankzinnigenverpleger, afgenomen van wege de »Nederlandsche vereeniging van Psychiatrie en Neurologie" te Amsterdam, de Vereeniging tot christelijke verzorging van krankzinnigen en zenuwlijders in Nederland, gevestigd te Utrecht, de vereeniging «Ziekenverpleging" te Utrecht en de Noord-Hollandsche vereeniging »het Witte Kruis" te Amsterdam,
14. het eindexamen van de winterscholen,
15. het examen ter verkrijging van een diploma van bekwaamheid in fruitteelt, uitgereikt door de Nederlandsche Pomologische vereeniging,
16. het examen ter verkrijging van een diploma van bekwaamheid in boomteelt en in groententeelt, uitgereikt door de vereeniging ter bevordering van tuin- en landbouw in Limburg,
17. dat gehouden na afloop van den cursus aan een van de G. A. van Swieten-scholen der Maatschappij van Weldadigheid,
18. de eindexamens bij het Koninklijk instituut voor de marine en bij de opleidingen van adspirant-administrateurs en leerlingmachinist,
19. de examens afgelegd ingevolge de verordeningen voor de Koninklijke Nederlandsche Zeemacht voor den korporaalsgraad en hoogere graden,



20. het examen voor surnumerair bij den dienst van 's Riiks schatkist,
21. dat voor surnumerair der directe belastingen en van het kadaster,
22. het eerste examen voor surnumerair der directe belastingen, invoerrechten en accijnzen,
23. het examen vastgesteld voor de eerste klerken aan het departement van financiën, in eene der afdeelingen voor het beheer der directe belastingen, invoerrechten en accijnzen werkzaam, kommiezen-verificateurs, boekhouders en Rijksklerken, om in aanmerking te komen voor de vervulling of waarneming van ontvangkantoren der directe belastingen, invoerrechten en accijnzen,
24. het examen voor klerken ter directie der directe belastingen, invoerrechten en accijnzen om te kunnen worden benoemd tot commies ter directie der genoemde middelen,
25. dat voor adspirant-veriflcateur der directe belastingen, invoerrechten en accijnzen,
26. dat voor Rijksklerk der directe belastingen, invoerrechten en accijnzen, of der directe belastingen en van het kadaster,
27. dat voor kommies van den actieven dienst der directe belastingen, invoerrechten en accijnzen,
28 dat voor deurwaarder der directe belastingen,
29. dat voor surnumerair der registratie en domeinen,
30. dat voor landmeter, boekhouder en adspirant-landmeter van het kadaster,
31. dat voor teekenaar bij het kadaster,
32. dat vereischt voor benoeming tot commies voor den dienst te water bij de directe belastingen, invoerrechten en accijnzen,
33. de examens ter verkrijging van een diploma als bedienaar \an den godsdienst, afgenomen vanwege de onderscheidene kerkgenootschappen,
34. de examens, afgelegd in verband met het verkrijgen van eenigen graad of rang of van de keuze van corps en garnizoen bij de landmacht,
35. die voor toelating als adspirant-korporaal of als adspirant-onderofficier, als vrijwilliger bij het Instructie-Bataljon, de Instructie-Compagnie, de Instructie-Batterij en voor toelating tot het Reservekader,
36. die ter verkrijging van het diploma van stuurman of machinist op koopvaardijschepen,



38. die voor telegrafist om adspirant-opzichter der telegrafie en voor telefonist,
39. die afgelegd ingevolge beschikking van den minister van waterstaat, handel en nijverheid, in verband met benoeming tot adsistent, conducteur, besteller, kantoorknecht, postbode en brievengaarder,
40. het examen, vereischt voor benoeming tot opzichter van den Rijkswaterstaat,
41. de examens, afgenomen van wege de vereeniging van leeraren in het boekhouden te Amsterdam, de Vereeniging van handelsbedienden »Mercurius" te Rotterdam en den Nationalen Bond van handels- en kantoorbedienden in Nederland te Utrecht,
42. het eindexamen aan de openbare handelsschool te Amsterdam,
43. dat, afgenomen van wege het Nederlandsch Instituut van accountants te Utrecht,
44. de eindexamens aan de kweekschool voor zeevaart te Amsterdam en de zeevaartscholen te Rotterdam, Amsterdam, Helder en Delfzijl,
45. het eindexamen aan de Nederlandsche school voor nijverheid en handel te Enschedé,
46. de door de Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen ingestelde examens voor de betrekking van arbeider-telegrafist, perron-controleur, wagenmeester, leerling-machinist le klasse, leerling-conducteur, aanteekenaar-weger, opzichter, teekenaar bij den dienst van tractie en materiëel, opzichter-machinist 2e klasse, adspiïant-opzichter en opzichter bij den dienst van weg en werken, opzichter-teekenaar bij den dienst van weg en werken, adspirant werkmeester en werkmeester bij den dienst van tractie en materiëel, technisch ambtenaar bij den dienst van tractie en materiëel, surnumerair, derde-klerk en klerk-telegrafist 3e klasse, adspirant-adjunctcommies en goederenklerk,
47. de door de Hollandsche IJzeren Spoorwegmaatschappij ingestelde examens voor de betrekking van klerk-commies bij den dienst voor het vervoer, commies bij den stationsdienst, assistent voor den buitendienst, adjunct-inspecteur bij den dienst voor het vervoer, opzichter-machinist, conducteur 2e klasse, conducteur le klasse, hoofdconducteur, assistent voor de controle der plaatskaarten en ladingmeester,
48. de door de Nederlandsche Centraalspoorwegniaatschappij in-



gestelde examens voor de betrekking van surnumerair, derde-klerk en derde stationsklerk,
49. de examens voor klerk aan een departement van algemeen bestuur, eene provinciale griffie en bij de algemeene rekenkamer.
Wie van de uitoefening van het Kiesrecht zijn uitgesloten.
Volgens de grondwet zijn dat degenen, wien het kiesrecht bij rechterlijk vonnis als bijkomende straf is ontzegd; verder zij die in gevangenschap of hechtenis zijn, die bij rechterlijke uitspraak de beschikking of het beheer over hunne goederen hebben verloren (faillissement) en die in het burgerlijk jaar aan de vaststelling der kiezerslijsten voorafgaande van eene instelling van weldadigheid of van een gemeentebestuur onderstand hebben genoten (bedeelden).
Verkiezingen voor de Tweede Kamer.
De verkiezingen voor deze Kamer hebben plaats op den tweeden Dinsdag der maand Juni. De aftreding geschiedt op den derden Dinsdag in September. De aftredenden zijn altijd herkiesbaar.
Wie lid van de Eerste Kamer kunnen z\jn
In het algemeen komen de vereischten voor het lidmaatschap dezer Kamer wel met die voor het lidmaatschap der Tweede Kamer overeen, maar er zijn toch ook bijzondere vereischten gesteld.
Verkiesbaar zijn zij die behooren tot de hoogst aangeslagenen in de Rijks directe belastingen.
In elke provincie is op iedere vijftienhonderd zielen één persoon als zoodanig verkiesbaar.
Maar om geene personen uit te sluiten, die zeer bekwaam zijn, maar minder bezitten, is tevens bepaald dat ook zij verkiesbaar zijn, welke een of meer hooge en gewichtige openbare betrekkingen,. bij de wet opgenoemd, bekleeden of bekleed hebben.
Hooge en gewichtige openbare betrekkingen.
Als zoodanig worden door de wet beschouwd die van:
Voorzitter en lid van eene der Kamers van de Staten-Generaal,



Vice-president en lid van den Raad van state,
Staatsraad in buitengewonen dienst,
President en lid van de algemeene. rekenkamer,
Directeur van het kabinet des konings,
Hoofd van een departement van algemeen bestuur,
Buitengewoon gezant en gevolmachtigd minister,
Minister-resident,
Consul-generaal in Nederlandschen dienst,
President, vice-president en lid van den Hoogen Raad, Procureur-generaal en advocaat-generaal bij den Hoogen Raad, President, vice-president en lid van een gerechtshof, Procureur-generaal en advocaat-generaal bij een gerechtshof, President en lid van het hoog militair gerechtshof, Advocaat-fiscaal voor 's konings zee- en landmacht,
Commissaris des konings in eene provincie,
Lid van gedeputeerde staten,
Burgemeester van eene gemeente welke volgens de laatste openbare volkstelling uit meer dan 20000 zielen bestaat,
Curator van een Rijks-universiteit,
Curator van de gemeentelijke universiteit te Amsterdam, Hoogleeraar aan een Rijks-universiteit en hoogleeraar aan de gemeentelijke universiteit te Amsterdam,
Hoogleeraar-directeur en hoogleeraar aan de polytechnische school, Voorzitter en lid van de Koninklijke academie van wetenschappen, Luitenant-admiraal, vice-admiraal, schout-bij-nacht en kapitein ter zee,
Generaal der infanterie, luitenant-generaal, generaal-majoor en kolonel bij het Nederlandsch en Nederlandsch-Indisch leger, Voorzitter van het munt-college,
Hoofdingenieur-adviseur en hoofdingenieur van scheepsbouw, Hoofdinspecteur, inspecteur en hoofdingenieur van den Rijkswaterstaat,
Voorzitter van den Raad van toezicht op de spoorwegdiensten, Voorzitter van het college voor de zeevisscherijen,
Voorzitter van de kamer van koophandel en fabrieken in eene gemeente, of eene vereeniging van gemeenten, welke volgens de laatste openbare volkstelling uit meer dan 20000 zielen bestaat, Gouverneur-generaal van Nederlandsch-Indië,
Luitenant Gouverneur-generaal van Nederlandsch-Indië,
3



Vice-president en lid van den Raad van Nederlandsch-Indië, President en lid van de algemeene rekenkamer in NederlandschIndië,
Algemeen secretaris van het gouvernement in Nederlandsch-Indië. Hoofd van een departement van algemeen bestuur in Nederlandsch Indië,
President, vice-president en lid van het Hooggerechtshof van Nederlandsch-Indië,
Procureur-generaal bij het hooggerechtshof van Nederlandsch-Indië, President, vice-president en lid van het hoog militair gerechtshof van Nederlandsch-Indië,
Advocaat-fiscaal over de land- en zeemacht van Nederlandsch-Indië, Gouverneur van Celebes en onderhoorigheden, van Sumatra's westkust en van Atjeh en onderhoorigheden,
Resident van Batavia, Soerabaya, Djokjokarta, Soerakarta en Semarang,
Gouverneur van Suriname,
Gouverneur van Cura^ao,
Voorzitter van en Procureur-Generaal bij het Hof van Justitie in Suriname.
Verkiezingen voor de Eerste Kamer.
Deze verkiezingen hebben plaats, om de drie jaren, op den tweeden Dinsdag in Juli.
Op den derden Dinsdag in September treedt het derde gedeelte der leden af en de bovenbedoelde verkiezingen strekken ter vervulling van de alsdan openvallende plaatsen.
De aftredenden zijn echter dadelijk herkiesbaar.
Zitting der Kamers.
De grondwet schrijft voor dat de Sta ten-Generaal ten minste eenmaal per jaar te zamen komen.
Dat is de gewone zitting, die geopend wordt op den derden Dinsdag in September.
Men noemt dat de Opening der Kamers.
Gewone en buitengewone zittingen.
De ovengenoemde zitting is de gewone, terwijl de koning een



buitengewone zitting bijeenroept, zoo dikwijls hij dit noodig acht. De gewone zitting moet minstens twintig dagen duren.
Hoe het in de praktijk toegaat.
feitelijk houden de staten elk jaar maar één zitting.
Die zitting duurt steeds voort en wordt niet bepaald gesloten. De sluiting heeft maar even vóór de opening der kamers plaats.
Eigenlijk zijn de kamers dus een geheel jaar bijeen en gaan alleen van tijd tot tijd
op reces,
dat wil zeggen, er wordt nu en dan een weinig rust genomen.
Uit den aard der zaak zijn bij de Eerste Kamer die rusttijden veel langduriger dan bij de Tweede.
Vooral bij de Tweede Kamer zijn er altijd zeer vele zaken en wanneer de zitting gesloten wordt is er altijd nog een aanzienlijke hoeveelheid onafgedaan.
Opening der Kamers.
Lit het bovenstaande blijkt dat deze feitelijk slechts eenmaal per jaar plaats heeft.
Om die reden geschiedt dit eenigszins plechtig.
De Eerste en Tweede Kamer houden dan eene
Vereenigde zitting,
waarin het Hoofd van den staat meestal persoonlijk tegenwoordig is en een zoogenaamde troonrede voorleest.
Wat een troonrede is.
In de troonrede wordt kortelijk de arbeid der staten-generaal in het afgeloopen jaar herdacht.
Verder legt de regeering daarin haar plannen bloot met betrekking tot den wetgevenden arbeid voor het volgende jaar.



Reglement van orde.
Op -welke wijze de kamers den arbeid in bijzonderheden regelen, bepalen zij zeiven bij een zoogenaamd reglement van orde.
Bijzonderheden omtrent het Lidmaatschap der Kamers.
Men kan niet van de twee Kamers gelijktijdig lid zijn.
De ministers hebben zitting in de beide Kamers, hetgeen noodzakelijk is om de door de regeering ingediende wetsontwerpen toe te lichten en te verdedigen.
Wanneer de ministers lid der kamers zijn, hetgeen de wet niet ver. biedt, maar bij ons niet zeer gebruikelijk is, stemmen zij zelve mede-
Sommige hooge staatsambtenaren, zooals de leden van den Hoogen Raad, die van de Algemeene Rekenkamer en de Commissarissen der Koningin in de provincie, kunnen niet tot lid van een der Kamers worden benoemd, omdat er tusschen de werkzaamheden der Kamers en de uitoefening hunner ambtsverrichtingen een te nauw verband bestaat.
Onschendbaarheid der volksvertegenwoordiging.
De leden der Kamers zijn geheel vrij in hun spreken of in hetgeen zij schriftelijk aan de Kamer mededeelen ; zij kunnen deswege in geen geval worden vervolgd.
Vereenigde zittingen.
Hoewel de Kamers afzonderlijk vergaderen, zijn er toch ook vereenigde zittingen.
Boven hebben wij daarvan reeds een voorbeeld gezien.
Bij de opening en sluiting der zitting en bij de inhuldiging des konings, is een vereenigde zitting door de grondwet voorgeschreven.
Vereenigde zittingen in dubbelen getale.
Zulk een zitting is voorgeschreven voor het geval dat er een troonopvolger moet worden benoemd; maar de grondwet heeft de troonopvolging zoo goed geregeld, dat dit geval vrij wel ondenkbaar



is. Mocht het zich ooit voordoen, dan zouden natuurlijk verkiezingen moeten plaats hebben om het gewone aantal leden op het dubbele te brengen.
Werkzaamheden der Eerste Kamer.
De voornaamste werkzaamheden der Eerste Kamer bestaan in de behandeling der wetsontwerpen, reeds door de Tweede Kamer aangenomen en de aanneming of verwerping daarvan in hun geheel»
Veranderingen kan deze kamer in die wetsontwerpen niet aanbrengen, evenmin als de leden dezer kamer zeiven voorstellen van wet kunnen doen.
Behandeling der wetsontwerpen in de Kamers.
De Kamers zijn in af deelingen gesplitst, door haarzelven getrokken en in die afdeelingen worden de ingediende wetsontwerpen eerst onderzocht.
De ingediende wetsontwerpen zijn vergezeld van
Memoriën van toelichting,
dat wil zeggen van toelichtende stukken en wanneer dan het onderzoek in de afdeelingen heeft plaats gehad, wordt daarvan een verslag aan de regeering uitgebracht, die daarop weder antwoordt.
In den regel is dan het wetsontwerp rijp voor de behandeling in de openbare zitting.
Comité-generaal.
Van den regel, dat de vergaderingen openbaar zijn, kan in sommige gevallen worden afgeweken. Er wordt dus in die gevallen een geheime zitting gehouden, of de zaak zoogenaamd in comitégeneraal behandeld.
De deuren worden gesloten, wanneer een tiende gedeelte der aanwezige leden het vordert of de voorzitter het noodig keurt.
De vergadering beslist of met gesloten deuren zal worden beraadslaagd.
Over de punten, in zulk een besloten vergadering behandeld, kan daarin ook een besluit worden genomen.



Interpellatiën.
Wanneer de leden der kamer over eenig punt, waaromtrent men wenscht te worden ingelicht, bepaalde vragen aan de regeering willen doen, dan is daartoe het verlof der kamer noodig. Het doen van zulke vragen noemt men eene interpellatie.
De ministers moeten aan de Kamers alle inlichtingen geven, die zij niet strijdig oordeelen met het belang van den staat.
Eene interpellatie eindigt gewoonlijk met eene dankbetuiging aan de regeering voor de gegeven inlichtingen, maar somtijds ook met eene
Motie van orde.
zijnde een voorstel, waarbij de Kamer over de besproken zaak haar bepaald gevoelen uitspreekt of een wensch tot de regeering richt.
Motiën van vertrouwen en wantrouwen
Somtijds neemt de zaak een meer emstigen vorm aan en bestaat er tusschen de regeering en de meerderheid of minderheid der Kamer een belangrijk verschilpunt. Door de leden die met de regeering in gevoelen verschillen, wordt dan een motie of verklaring van wantrouwen in het beleid der regeering voorgesteld of een motie van vertrouwen door hare vrienden.
Bij aanneming eener motie van wantrouwen kan dit ten gevolge hebben, dat de in de zaak betrokken minister aftreedt, of wel al de ministers of zooals men dat noemt het geheele kabinet, wanneer namelijk, zooals dat behoort, de ministers
Homogeen
zijn, dat wil zeggen eensdenkend, en zich dus te zamen voor de zaak verantwoordelijk stellen.
Vereischt aantal leden om te besluiten.
De Kamers mogen niet beraadslagen of besluiten, wanneer niet meer dan de helft der leden tegenwoordig is.



Wjjze van besluiten en stemmen.
Alle besluiten over zaken worden bij volstrekte meerderheid der stemmende leden opgemaakt.
Staken de stemmen dan wordt het nemen van het besluit tot eene volgende vergadering uitgesteld.
In deze, en ook in een voltallige vergadering, wordt, bij staken van stemmen, het voorstel geacht niet te zijn aangenomen.
Wanneer bij stemmingen over personen, die bij besloten en 011geteekende briefjes geschieden, de stemmen staken, dan beslist het lot.
Verdediging van wetsvoorstellen.
Wanneer door de Tweede Kamer, op voorstel van een of meer harer leden een wetsvoorstel is aangenomen, dat dus niet van de regeering is uitgegaan, is die Kamer bevoegd om aan een of meer harer leden de schriftelijke en mondelinge verdediging van haar voorstel in de Eerste Kamer op te dragen.
Regeeringscommissarissen
Wanneer de regeering een voorstel heeft gedaan, betreffende een bijzonder onderwerp, dat de tusschenkomst van een speciaal deskundige vereischt, dan wordt somtijds aan dien deskundige de verdediging van het voorstel in de Kamers opgedragen. Zulk een gemachtigde heet dan regeeringscommissaris.
De Kamers bezitten het recht van enquête.
De beide Kamers der Staten-Generaal zijn bevoegd om zelfstandig, dat wil zeggen niet op voorstel der regeering en toch op 's lands kosten, een onderzoek in te stellen naar de eene of andere gewichtige aangelegenheid en daaromtrent gegevens te verzamelen, waarop desnoods wetvoorstellen kunnen worden gegrond.
Zulk een onderzoek noemt men gewoonlijk enquête.



Een bijzonderheid van het recht van amendement
Het boven reeds vermelde recht van amendement, dat de Tweede
amer hooft, maar niet de Eerste, komt ook toe aan de vereeniqde vergadering der Kamers.
Ontbinding van de Kamers
Do koning heeft het recht om de Staten-Generaal of ééne der kamers te ontbinden.
Van dit recht maakt de regeering gebruik, wanneer tusschen haar en de Kamers een sterke verdeeldheid bestaat en zij van oordeel is, dat de Kamers niet het gevoelen uitdrukken van de meerderheid der kiezers.
Er wordt dan als het ware een beroep op het volk gedaan en nieuwe verkiezingen worden uitgeschreven.
Vallen deze weder in denzelfden geest uit, dan treedt het ministerie af.
Meestal wacht het ministerie in zoodanig geval dezen uitslag met af en treedt terstond af, zonder kamerontbinding, en dan treedt in den regel een ministerie op, gevormd uit de
oppositie,
dat wil zoggen uit de meerderheid der volksvertegenwoordiging, die zich verzette tegen het vorige bewind.
Linkerzijde en rechterzijde in de Kamers
Dit zijn oude benamingen, die voor het tegenwoordige minder practische waarde hebben.
Tot de linkerzijde rekende men voorhoen de vooruitstrevende partijen. Zij die meer het behoud voorstonden werden gerekend aan de rechterzijde van den troon te staan of de regeering te steunen.
Alleen het hoofd van den Staat kan de Kamers ontbinden
Wanneer d( Raad van State tijdelijk het koninklijk gezag waarneemt, is dit lichaam evenwel niet bevoegd om de Kamers te ontbinden.



Partijen.
De programma s van actie, bevattende de algemeene beginselen en het richtsnoer van handelen der verschillende staatkundige partijen, zullen, als niet tot het kader van dit werk zelf behoorende, daarachter bij wijze van aanhangsel worden vermeld.
Staatkundige of politieke rechten
Verschillende rechten van het volk staan direct in betrekking tot het bestuur van den staat en hebben zich langzamerhand, onder den drang der staatkundige gebeurtenissen ontwikkeld, waarom men ze in den regel staatkundige of politieke rechten noemt.
Zij worden in de grondwet opgenomen en hierna kortelijk besproken.
Bescherming van persoon en goed
Alle personen die zich op het grondgebied van het Rijk bevinden, hebben gelijke aanspraak op bescherming van persoon en goederen
Evenwel, de rust en veiligheid van den staat gaan boven het bijzonder belang der ingezetenen en daarom is dan ook tevens voorgeschreven, dat eene wet de toelating op ons grondgebied en de uitzetting van vreemdelingen moet regelen en de voorwaarden bepalen op welke, ten aanzien van de uitlevering van vreemdelingen, verdragen met vreemde mogendheden kunnen worden aangegaan.
Eischen tegenover vreemdelingen
Van den vreemdeling wordt gevorderd dat hij in het bezit is van voldoende middelen van bestaan of die waarschijnlijk door zijn arbeid kan verkrijgen. Hij moet door voldoende papieren zijne identiteit kunnen bewijzen, dat wil zeggen kunnen aantoonen, dat hij wezenlijk degene is, voor wien hij zich uitgeeft.
Die eenmaal toegelaten is maar blijkt geen voldoende middelen van bestaan te hebben, kan ook uitgezet worden.
Die gevaarlijk schijnen voor de openbare rust, kunnen door de



regeering worden uitgezet of kan hun het verblijf worden ontzegd in sommige deelen van het land.
Uitlevering.
Uitlevering van vreemdelingen aan het land waartoe zij behooren en waarmede te dien einde een wederkeerig tractaat gesloten is, geschiedt of kan geschieden wegens sommige bepaalde misdrijven buiten het rijk gepleegd, wanneer die vreemdelingen hier een toevluchtsoord hebben gezocht.
Niemand mag worden uitgeleverd wegens de staatkundige gevoelens, die hij aan den dag heeft gelegd of zijn zoogenaamde politieke handelingen.
Het recht van eigendom
Dit recht wordt eigenlijk niet uitdrukkelijk in de grondwet erkend, maar geacht stilzwijgend te bestaan.
Wel zegt de grondwet uitdrukkelijk, dat niemand van zijn eigendom kan worden ontzet, dan na eene voorafgaande verklaring bij de wet, dat het algemeen nut de onteigening vordert en tegen vooraf genoten of vooraf verzekerde schadeloosstelling.
Alleen in sommige gevallen, b.v. bij oorlog en besmettelijke ziekte, als wanneer de door de wet aangewezen overheid de onteigening bevelen kan, is geen onteigeningswet noodig.
Bij verschillende wettelijke bepalingen is het eigendomsrecht beperkt. De eigenaar heeft dus alleen de vrije beschikking over zijn goed, voor zoover hij er geen gebruik van maakt, strijdig met de wet en mits hij aan de rechten van anderen geen hinder toebrenge.
Uitbreiding van het recht van onteigening bij de woningwet.
Zonder voorafgaande verklaring bij de wet, dat het algemeen nut de onteigening vordert kan, krachtens de zoogenaamde woningwet, in het belang der volkshuisvesting, in verschillende gevallen onteigening plaats hebben van gebouwde en ongebouwde eigendommen, en wel krachtens besluit van den gemeenteraad, ten name van de gemeente zelve of anders van vereenigingen, genootschappen



of stichtingen, die uitsluitend in het belang der volkshuisvesting werkzaam zijn.
Het recht van onschendbare woning, enz
De woning is onschendbaar. Niemand mag daarin treden tegen den wil van den bewoner.
Uitzonderingen op den regel bestaan alleen krachtens de wet, in het openbaar belang.
Zonder bevel van den bevoegden rechter mag voorts niemand in hechtenis worden genomen
Niemand mag willekeurig worden gestraft; straffen op misdrijven gesteld worden alleen door den rechter volgens de regelen der wet opgelegd en wat de geschillen betreft over bijzondere belangen tusschen de burgers onderling, is de beslissing daarover opgedragen aan rechterlijke ambtenaren, die recht spreken krachtens eveneens wettelijk vastgestelde regelen.
De vrijheid van gedachte.
De gedachte is vrij. Dit beteekent dat ieder, door middel van de drukpers, zijn denkbeelden of meeningen in het openbaar mag te kennen geven.
Hetzelfde mag geschieden in openbare bijeenkomsten, mondeling.
Een en ander neemt niet weg, dat ieder voor het door hem geschrevene of gesprokene verantwoordelijk blijft, want de vrijheid van gedachte is geen premie op wetsovertreding.
Die dus door het geschrevene of gesprokene eene handeling verricht, bij de wet strafbaar gesteld, kan deswege worden vervolgd.
Over de onschendbaarheid van den volksvertegenwoordiger, wat betreft het door hem als zoodanig gesprokene enz., hebben wij hierboven reeds een en ander medegedeeld.
Het postgeheim.
Het geheim der aan de post of aan andere openbare instellingen van vervoer toevertrouwde brieven is onschendbaar. De regeering heeft geenszins het recht om zich van de brieven, tot welk doel ook meester te maken. Alleen de rechter kan een afwijking van dezen



regel bevelen, niet willekeurig, maar als de wet er aanleiding toe geeft.
Vrijheid van godsdienst
Vrijheid van godsdienst, door de grondwet gewaarborgd, beteekent, dat ieder zijn godsdienstige overtuiging met volkomen vrijheid kan belijden, dat wil zeggen, er voor uit komen; natuurlijk alweer zonder iets te doen wat niet geoorloofd is, als wanneer de betrokken persoon door den strafrechter kan worden vervolgd.
De kerkgenootschappen
Deze zijn alle gelijk voor de wet, dat wil zeggen, dat zij aanspraak hebben op bescherming door den Staat, wanneer dit noodig mocht zijn.
Om op dit voorrecht aanspraak te kunnen maken, moeten de kerkgenootschappen aan de regeering mededeeling doen van de regelen van hun bestuur en de wijze waarop zij zijn ingericht. Daardoor worden zij zelfstandige lichamen.
Of nog iets anders noodig is dan die eenvoudige mededeeling.
Vóór het in werking treden der wet van 22 April 1855, de wet op het recht van vereeniging en vergadering, was die eenvoudige mededeeling voldoende.
V oor de later opgerichte of nog op te richten kerkgenootschappen is dit echter twijfelachtig.
Volgens de bovengenoemde wet moeten alle vereenigingen of zoogenaamde zedelijke lichamen van regeeringswege worden erkend zooals hierna in bijzonderheden wordt medegedeeld.
En omdat een kerkgenootschap ook een zedelijk lichaam is, is het veilig voor die later opgerichte of nog op te richten kerkgenootschappen, de uitdrukkelijke erkenning der regeering te vragen.
Godsdienstoefeningen.
Alle openbare godsdienstoefeningen worden toegelaten binnen gebouwen en besloten plaatsen; maar op zoodanige wijze, dat, zoo noodig, de overheid voor orde en rust kan waken.



Buiten gebouwen en afgesloten plaatsen mag men geene openbare godsdienstoefeningen honden, ook niet op begraafplaatsen.
Uitzonderingen op dezen laatsten regel
Godsdienstoefeningen buiten gebouwen en afgesloten plaatsen zijn toegelaten in die gemeenten waarin zij reeds gebruikelijk waren, vóór dat de grondwetsherziening van 1848 in werking trad. Deze bepaling is gemaakt ten gunste van de processiën der roomsch" katholieken, welke eertijds in Brabant en Limburg werden gehouden, benevens in eenige gemeenten in Gelderland en Zeeland en te Laren in Noord-Holland.
Betrekkingen tusschen Kerk en Staat
Ofschoon het verband tusschen kerk en staat in onzen tijd geringer is dan voorheen, blijven er toch vele punten van aanraking bestaan, vooral in het geldelijke.
De oorzaak hiervan is dat tijdens de kerkhervorming in de zestiende eeuw, de goederen der katholieke kerken en gestichten meestal aan de nieuwe, hervormde gemeenten kwamen; totdat deze goederen bij de staatsomwenteling in het laatst der 18e eeuw, aan de republiek vervielen.
Dit noemt men
Secularisatie
Deze secularisatie had evenwel plaats onder bepaling, dat de republiek nog gedurende eenigen tijd de tractementen der hervormde leeraren en wat zij verder genoten, zou betalen.
Later, bij de grondwet van 1815 kwam de staat hierop terug en nam voor goed de betaling op zich der traktementen en pensioenen, die destijds door de onderscheiden kerkgenootschappen werden genoten.
Dit betrof toen niet alleen meer de hervormden, maar ook de katholieken en andere gezindten, die, toen Lodewijk Napoleon koning van Holland was, mede in het genot van uitkeering waren gesteld.



Geen toelagen worden genoten
door de godsdienstige gezindten, die na 1815 zijn ontstaan.
Toezicht van den Staat over de kerkgenootschappen.
Dit toezicht wordt krachtens eene bijzondere wet, in 1853 tot s n ge omen, in het belang der openbare orde uitgeoefend.
ij ie wet is aan alle kerkgenootschappen volledige vrijheid verzekerd om alles wat den godsdienst en de uitoefening daarvan in eigen boezem betreft, te regelen.
De bepalingen omtrent inrichting en beheer, die voor elk kerkgedeeld ^ """""" ""O" -*>•■
Vreemdelingen moge» geene kerkelijke bedieningen aanvaarden Un met toestemming der regeering. Die toestemming kan in het belang der openbare orde en rust worden geweigerd
w.tó IfT **!!• """ 80ds<li"" "P hun plechtgewaad alleen dragen tanen de gebouwen en besloten plaatsen.
Lt bet,e,r, , e°dsdl6nstoe,»i»8» •«*«. gehouden, tonzi et betreft die plaatsen waar, zooals wij boven opmerkten, die
oefeningen ook daarbuiten mogen worden gehouden.
Oprichting van Kerken.
Het gemeentebestuur moet verlof geven tot het oprichten van
T 5 ;0UW; t0t U;t0efe"ingi van den openbaren godsdienst, binnen den afstand van twee honderd meters van een bestaande kerk.
Klokluiden
Het klokluiden bij den aanvang der godsdienstoefening in ge-
|kerke" ^ ^ een kerkgenootschap zijn,
m. h6t belan« van rust ^ orde door den commissaris in de provincie worden verboden.
Tot andere doeleinden is voor het luiden der klok steeds de toestemming noodig van de plaatselijke politie (den burgemeester).



Het recht van petitie.
Ieder is bevoegd om schriftelijke verzoeken tot de hooge regeering of tot eenige andere autoriteit te richten.
Deze autoriteit is verplicht daarvan kennis te nemen.
Inzonderheid ziet dit op aangelegenheden van staatkundigen aard of het bestuur van het rijk of zijne onderdeelen.
Zulk een petitie is b.v. het verzoek, tot de kamers gericht, om eenig wetsontwerp aan te nemen of te verwerpen.
De kamer zou dergelijke verzoekschriften of petities niet ter zijde kunnen leggen, zonder er eenige aandacht aan te schenken. Het komt echter wel voor, dat het bij eene bloote kennisneming blijft. De stukken worden dan, zooals men dat noemt,
ter griffie gedeponeerd,
maar het gebeurt ook vaak, dat zij worden gesteld, ter onderzoek, in handen eener daartoe benoemde commissie voor de verzoekschriften, die dan een verslag uitbrengt, en soms voorstelt een besluit of conclusie te nemen.
Door de vergadering wordt dan daarover beslist.
Petitioneeren namens anderen
Ook namens anderen ma * men verzoekschriften indienen, maar dan moet men de volmacht van zijn lastgevers overleggen.
Hoever dit voorschrift geldt.
Dit geldt alleen in zaken van staatkundigen aard of die bepaaldelijk het bestuur van rijk, gewest of gemeente betreffen.
Het geldt volstrekt niet in gewone burgerlijke zaken.
Gesteld dat een ingezetene eener gemeente aan den raad dier gemeente schadeloosstelling verzoekt wegens een ongeluk hem door den slechten staat van gemeentewerken veroorzaakt, dan mag hij dit tegelijkertijd ook namens anderen doen, zonde)' verplicht te zijn, een volmacht van die anderen over te leggen.
Kunnen alleen op zich zelf staande personen pepitioneeren ?
Neen, alle wettig bestaande lichamen kunnen petitioneeren, mits



zij zich bepalen tot de onderwerpen, welke tot hun eigen werkkring behooren. 6
Onder wettig bestaande lichamen moet men in de eerste plaats verstaan de zoogenaamde publiekrechtelijke lichamen, dat wil zeggen, de provinciën, de gemeenten en de waterschappen, de amers van koophandel enz.; in de tweede plaats die welke door den staat zijn erkend door goedkeuring der statuten, die zoogenaamde zedelijke lichamen of vereenigingen tot nut en vermaak, beoefening der kunsten en wetenschappen enz.; in de derde plaats lichamen die een wettig bestaan hebben zonder dat zij door den staat erkend zijn. Onder deze laatste kan men ook'de kerkgenootschappen rekenen en verder vereenigingen van personen, die alleen een stoffelijk doel beoogen, of opgericht zijn met het doel om winst te behalen, zooals de naamlooze vennootschappen van koophandel en de coöperatieve vereenigingen.
Het recht van vereeniging en vergadering.
Het recht van petitie wordt vooral veel uitgeoefend door die zedelijke lichamen, welke zich met de staatkunde inlaten, zooals o. v. de welbekende kiesvereenigingen.
Het recht van vereeniging en vergadering is, nadat het door de grondwet was erkend, nader geregeld en een weinig beperkt door de wet van 22 April 1855.
Vereenigingen.
De vereenigingen tot een zoogenaamd zedelijk doel, dat wil zeggen niet opgericht met het doel om stoffelijk voordeel te behalen .bewegen zich op staatkundig, godsdienstig ofwetenschappelijk gebied, hebben een weldadig doel, of beoogen lichaamsoefening of eenig ander nut, of wel vermaak of gezelligheid enz.
Zulk eene vereeniging kan vrijelijk worden opgericht en kan,
alsof het eén enkel persoon was, in de samenleving handelend optreden.
Zij wordt daarbij door haar bestuur vertegenwoordigd. Erkenning als rechtspersoon.
Om als zelfstandig lichaam handelend te kunnen optreden, moet



de vereeniging als rechtspersoon zijn erkend. Dit beteekent dat de statuten door de regeering moeten zijn goedgekeurd.
Deze goedkeuring wordt geweigerd, wanneer het doel der vereeniging strijdt met de wet of de openbare orde.
De erkenning geschiedt:
1. door den koning als zij voor minder dan dertig jaar wordt gevraagd; of
2. door eene wet, als zij voor langer wordt gevraagd.
Om deze redenen, om dus het omslachtige maken eener wet te ontgaan, brengt het gebruik mede de erkenning als rechtspersoon aan te vragen voor den tijd van negen en twintig jaar en elf maanden.
Wijze waarop de erkenning wordt aangevraagd.
Om de erkenning als rechtspersoon eener vereeniging te bekomen, moet men een request of verzoekschrift indienen, gesteld aan Hare Majesteit de Koningin. Dit request moet op zegel worden gesteld. Een zegel van 225 ct. is voldoende. Er moet bijgevoegd worden een afschrift der statuten op ongezegeld papier.
Zoowel het verzoekschrift als het afschrift moeten door al de leden van het bestuur worden onderteekend.
Een en ander kan ongefrankeerd worden gezonden aan den minister van justitie, bij wien de zaak tehuis behoort en die er feitelijk gevolg aan geeft.
Vreemdelingen
Vreemdelingen,- die hier te lande geen vast verblijf hebben, mogen niet worden aangenomen als leden van staatkundige vereenigingen, zooals kiesvereenigingen en dergelijke.
V ergaderingen.
Ook zonder dat sprake is van een blijvende vereeniging, mag men vergaderingen houden. Voor een zoogenaamde openluchtmeeting, dat wil zeggen voor openbare, gemeenschappelijke beraadslaging in de open lucht, is vergunning van den burgemeester noodig.
4



De ambtenaren van politie hebben tot alle openbare vergaderingen den vrijen toegang.
Het dragen van wapenen is in beide soorten van bijeenkomsten verboden.
Dit verbod geldt niet voor militaire officieren en onderofficieren in uniform.
DE DEPARTEMENTEN VAN ALGEMEEN BESTUUR OF MINISTERIËN.
De taak der regeering wordt in hoofdzaak volbracht onder de leiding van de hoofden der ministeriëele departementen of verantwoordelijke ministers.
Aan elk ministerie zijn een aantal hoogere en lagere ambtenaren voor elke af deeling, waarin de omvangrijke dienst van het departement is gesplitst.
De departementen van algemeen bestuur staan weder in verband met de in het geheele land gevestigde kantoren of instellingen van het rijksbestuur en met de daaraan verbonden
ambtenaren.
Het spreekt vanzelf, dat de hoofden der regeering de uitgebreide regeertaak feitelijk niet zelf kunnen waarnemen. Daarvoor zijn overal in het land personen -aangesteld, aan wie een speciale afdeeling van den eenen of anderen tak van dienst is opgedragen en die in het algemeen ambtenaren worden genoemd.
Benoemingen.
Sommige ambtenaren worden door de provinciale of gemeentebesturen aangesteld en zijn dan natuurlijk meer in het bijzonder in dienst van provincie of gemeente. Wat de rijksambtenaren betreft, zij worden in hoofdzaak benoemd door den koning, enkele door de ministers of door bijzondere colleges en meestal nadat door een bijzonder college of een hooggeplaatst ambtenaar een voordracht gedaan is.



Vereischten van benoeming
Alleen Nederlanders zijn tot landsbedieningen benoembaar.
Uitzonderingen op den regel.
Hoofdzakelijk in het belang der wetenschap is bij de wet bepaald dat vreemdelingen mogen worden benoemd tot hoogleeraars, leeraars, chefs van en beambten bij inrichtingen van onderwijs, kunsten en wetenschappen.
Verder kunnen ook vreemdelingen — en dit is dikwijls onvermijdelijk — worden benoemd tot consul-generaal, consulair agent, kanselier of tolk bij een gezantschap of consulaat en tot ambtenaar bij het mijnwezen.
Examens.
Voor een aantal rijksbetrekkingen is het met gunstig gevolg afleggen van een of meer examens voorgeschreven. In dat geval is de benoeming van anderen vanzelf uitgesloten.
Gelijktijdige waarneming van betrekkingen.
Volgens de bestaande voorschriften mag een rijksambtenaar geen tweede rijksambt bekleeden, wanneer het traktement en de bijzondere voordeelen, aan het tweede ambt verbonden, ƒ 300 te boven gaan; tenzij met toestemming van het hoofd van den staat.
Ook mag de rijksambtenaar zonder verlof geen ambt bekleeden, dat bezoldigd wordt door de provincie, de gemeente of door een waterschap, wanneer de benoeming zelf niet door den Koning geschiedt. Wanneer hij dat ambt zonder verlof aanneemt, ligt daarin opgesloten eene stilzwijgende nederlegging van het Rijksambt.
Beëediging.
In den regel moet een ambtenaar bij de aanvaarding zijner bediening een eed afleggen, waarbij hij zich plechtig verbindt om zijn ambt ijverig en trouw waar te nemen. Het formulier van den eed verschilt naarmate van de betrekking die het geldt.



De eed wordt afgelegd in handen van hoogere of lagere ambtenaren, of van een geheel college, soms in handen van het hoofd van den staat.
Wijze van eedsaflegging.
De eed wordt door ieder afgelegd naar de wijze zijner godsdienstige gezindheid.
Men heft de beide voorste vingers der rechterhand omhoog, onder het uitspreken der woorden: »Zoo waarlijk helpe mij God Almachtig."
De Israëliet doet dit met gedekten hoofde.
Zij die tot het Doopsgezinde kerkgenootschap behooren, kunnen volstaan met het afleggen eener plechtige verklaring of belofte.
Benoeming voor het leven.
De leden van de rechterlijke macht, van de algemeene rekenkamer en de procureur-generaal bij den Hoogen Raad worden voor het leven aangesteld.
De burgemeesters worden aangesteld voor den tijd van zes jaar.
Andere ambtenaren kunnen ten allen tijde worden ontslagen, omdat zij voor onbepaalden tijd worden aangesteld.
Bezoldiging der ambtenaren.
De meeste ambtenaren genieten vaste traktementen en somtijds daarenboven geldelijke voordeelen in evenredigheid van den omvang van het geldelijk beheer dat hun is opgedragen.
Voor sommige hoogere ambtenaren en voor de leden der rechterlijke macht zijn de traktementen door de wet vastgesteld; maar overigens is de bepaling geheel overgelaten aan den koning, die de bezoldigingen der ambtenaren en collegiën bepaalt, voor zoover deze uit 's Rijks kas worden betaald. Alleen gebeurt het eene enkele maal dat de wet het minste bedrag vaststelt (minimum), dat aan den ambtenaar als traktement kan worden toegelegd.
Het komt ook wel voor dat eene benoeming koninklijk is, terwijl toch het salaris ten laste van de gemeente komt, doch door Gedeputeerde Staten der provincie wordt vastgesteld.
De koning benoemt ook den commissaris van politie en bepaalt



zijn traktement, dat evenwel mede ten laste der gemeente komt.
Bij ons overzicht der gemeentelijke huishouding komen wij hierop echter nader terug.
Pensioenen.
Rijksambtenaren die vijf-en-zestig jaren oud zijn hebben aanspraak op pensioen.
Gelijke aanspraak heeft de ambtenaar die in en door de uitoefening van zijn ambt of wegens die uitoefening ziels- of lichaamsgebreken bekomen heeft, waardoor hij ongeschikt wordt om langer te dienen.
Dezelfde aanspraak heeft hij die na tienjarigen dienst tengevolge van ziels- of lichaamsgebreken niet meer in staat is tot waarneming van zijn ambt.
Verlies van aanspraak op pensioen.
Het recht op pensioen gaat verloren wanneer de ambtenaar binnen den tijd van tien jaren zijn ontslag neemt of bij rechterlijke uitspraak van zijn ambt wordt ontzet, of wel wegens wangedrag, onzedelijkheid, verregaande achteloosheid of plichtverzuim ontslagen wordt.
Bijzondere rechten op pensioen.
Ministers, hoofden van ministeriëele departementen, de leden der algemeene rekenkamer en van de rechterlijke macht op grond van ziels- of lichaamsgebreken ontslagen, de consulaire ambtenaren na vervulling van zekeren diensttijd en verder verschillende mindere ambtenaren, zooals stenografen, kommiezen voor den dienst der invoerrechten, opzichters van den waterstaat, brievenbestellers enz. wanneer deze den ouderdom van vijf-en-vijftig jaren hebben bereikt en in hun betrekking minstens tien jaar gediend hebben, zijn na bekomen ontslag tot pensioen gerechtigd.
Over de onderwijzers spreken wij bij ons overzicht van het gemeentewezen.



Storting voor het pensioen.
De ambtenaar moet de helft van zijn traktement over één jaar en van latere verhoogingen aan het Rijk afstaan, welke bijdrage in de eerste vier jaren telkens tot een gelijk deel op zijne jaarwedde wordt ingehouden.
Wachtgelden
Wanneer eene betrekking vervalt en de ambtenaar dus ontslagen wordt, heeft hij aanspraak op vergoeding, wanneer hij nog geen aanspraak op pensioen kan doen gelden,
Zulk een vergoeding noemt men een wachtgeld.
Het wachtgeld kan ook worden toegekend in geval van ziekte of tijdelijke verhindering in de waarneming der betrekking.
HET DEPARTEMENT VAN BUITENLANDSCHE ZAKEN.
De betrekkingen met de vreemde mogendheden zijn van het uiterste belang.
Behalve de eigenlijke politieke of staatkundige verhoudingen, bestaan er ook andere.
Immers, onze landgenooten bewegen zich als het ware door de geheele wereld en hebben in verschillende plaatsen van het buitenland vaste handelsbetrekkingen.
Dit heeft ten gevolge dat de Nederlandsche onderdanen overal behoefte hebben aan bescherming en aan de uitoefening van rechten.
Corps diplomatique.
Voor de eigenlijke politieke of staatkundige zaken, dat wil zeggen voor de verhouding tusschen onze regeering en de vreemde regeeringen, wordt ons land in den vreemde door verschillende ambtenaren vertegenwoordigd.
Men noemt deze ambtenaren ook wel diplomatieke agenten, en het geheele corps: het corps diplomatique.



Deze ambtenaren dragen verschillende titels, zooals: buitengewoon gezant en gevolmachtigd minister, minister-resident of zaakgelastigde.
De legatie.
Het in den vreemde gevestigde gezantschap, waaraan in den regel verscheidene ambtenaren zijn verbonden, noemt men: de legatie.
Het verkeer in vreemds landen.
In de meeste staten kan men zich vrij bewegen, zonder zoogenaamd paspoort, en wel in: Frankrijk, België, Groot-Brittanje, Duitschland, Oostenrijk-Hongarije, Zweden en Noorwegen, Italië, Denemarken.
Legitimatie-papieren.
Al zijn de paspoorten afgeschaft, is het toch altoos een persoon die zich naar buiten 's lands begeeft aan te raden om zich te voorzien van stukken, waaruit blijkt dat hij werkelijk degene is voor wien hij zich uitgeeft. Men noemt dat: zich legitimeeren of zijne identiteit bewijzen
Bijzondere voorschriften in sommige landen
ln Zwitserland is elk stuk voor de toelating voldoende, door de Nederlandsche regeering of door iedere bevoegde macht afgegeven en het signalement van den persoon aanduidende.
Het stuk behoeft niet door de legatie in het vreemde land geviseerd of voor gezien geteekend te worden.
In Spanje moet men voorzien zijn van papieren tot legitimatie van zijn persoon en het doel der reis. Men kan ook worden toegelaten op een mondelinge verklaring, door twee inwoners bevestigd.
Voor Rusland wordt bepaaldelijk een paspoort, dus een door de Nederlandsche regeering afgegegen bewijs geëischt, door de legatie voor gezien geteekend en inhoudende het signalement van den persoon
In Portugal is een ongeviseerd paspoort voldoende.
In Roumenië, Griekenland, Turkije en Bulgarije is mede een geviserd paspoort noodig.



Consulaat.
De consulaire ambtenaren, namelijk consuls-generaal, consuls en vice-consuls, zijn ambtenaren, door de Nederlandsche regeering aangesteld en door de vreemde toegelaten, om in de vreemde havens te waken voor de belangen van onzen handel en voor de burgerlijke rechten en belangen van de aldaar aanwezige Nederlanders.
Al wat het consulaat-wezen betreft is door de wet geregeld
De hier bedoelde ambtenaren treden in den vreemde ook op als ambtenaar van den burgerlijken stand, rechter en notaris.
HET DEPARTEMENT VAN JUSTITIE. — DE RECHTERLIJKE MACHT.
De rechtspraak is een belangrijk deel der regeertaak en wordt door de grondwet beschouwd als een uitvloeisel van de koninklijke macht, w ant er wordt recht gesproken in naam des konings (der koningin).
In werkelijkheid is de rechtspraak eene noodzakelijke instelling in den Staat, maar die, zooals van zelf spreekt, alleen bestaan kan in de beslissing van geleerde personen, rechters genaamd, in allo geschillen tusschen de burgers en bij alle aanklachten van overtreding der wetten.
Wetboeken
Volgens de grondwet moeten daartoe steeds algemeene wetboeken zijn, dat wil zeggen, boeken waarin alle voorschriften, die omtrent eene bepaalde afdeeling van het recht bestaan, zijn verzameld.
Zulke wetboeken moeten er bestaan voor:
1°. het burgerlijk recht, dat wil zeggen de rechten en verplichtingen tusschen de burgers onderling;
2 . het handelsrecht, dat de bijzondere rechten en verplichtingen ter zake van den koophandel bevat;
3°. het strafrecht;
4°. de burgerlijke rechtsvordering en de strafvordering, dat wil zeggen de wijze waarop geprocedeerd wordt, zoowel in burgerlijke als in strafzaken;
5". de rechterlijke organisatie of de inrichting en bevoegdheid der rechterlijke macht.



Afzonderlijke wetten.
Men kan de wetboeken niet telkens aanvullen of wijzigen, vandaar dat, naast de wetboeken, onderscheidene afzonderlijke wetten, vooral op het gebied van burgerlijk en handelsrecht bestaan.
In een aantal rijkswetten van den nieuweren tijd, behoorende tot het zoogenaamde publieke of staatsrecht, komen straf bepalingen voor op de overtreding van bepaalde voorschriften, die zelfstandig naast het Wetboek van Strafrecht van kracht zijn.
Staats- of publiek recht.
Tot deze afzonderlijke afdeeling van het recht, behooren de wetten, die de verhouding der burgers tegenoverden staat bepalen en hunne rechten en verplichtingen als staatsburgers regelen.
Ook het strafrecht behoort tot deze afdeeling.
In die afdeeling vinden wij een zeer groot aantal wetten, zooals die, welke het bestuur der provinciën en gemeenten regelen, de onderwijswetten, de pensioenwetten, de armwet, de arbeidswetten enz.
Sociale wetgeving.
De zoogenaamde sociale wetten behooren tot het publieke of staatsrecht. Wij verstaan er die wetten onder, welke gemaakt worden in het bijzonder belang der arbeidende volksklassen, zooals die op den overmatigen arbeid en de verwaarloozing van vrouwenen kinderen in fabrieken, op de inrichtingen die gevaar, schade en hinder kunnen veroorzaken, op de beveiliging in fabrieken en werkplaatsen, enz.
Administratieve rechtspraak.
In de betrekking tusschen de burgers en den staat of zijne onderdeelen, ontstaan somtijds twistgedingen, namelijk terzake van verschillende rechten en verplichtingen bij de staatswetten aan de burgers toegekend of opgelegd.
Dergelijke quaesties worden nu eens op deze, dan weer op eene andere wijze beslist, en de regeling dezer zaak is tamelijk onvolledig. Bovendien is er geen éénheid in en de grondwet wil dan



ook maar tot dusver is dit denkbeeld niet uitgevoerd dat
er een opperste administratief hof zij, dat ten slotte al dergelijke geschillen in het hoogste ressort beslist.
De rechterlijke organisatie
Voor de rechtspraak is het Rijk als het ware in af deelingen en onderaf deelingen gesplitst. De taak en bevoegdheid van alle rechters en rechterlijke colleges zijn bij de wet op de rechterlijke organisatie omschreven
In de grondwet is bepaald dat er een opperste gerechtshof zal zijn, onder den naam van; Hooge Raad der Nederlanden.
De Kantongerechten.
Er zijn honderd zeven kantongerechten. Dit zijn geen rechterlijke colleges, want de kantonrechter is alleen rechtsprekend rechter
Aan zijne kennisneming zijn de meer eenvoudige burgerlijke twistgedingen en vooral ook de politieovertredingen onderworpen.
Bovendien worden vele zoogenaamde buitengerechtelijke zaken door hem behandeld, zooals het verzegelen en ontzegelen van boedels, het benoemen en beëedigen van voogden en toeziende voogden, curators en toeziende curators, schatters enz.
De behartiging der belangen van minderjarigen in het algemeen is in hoofdzaak aan hem opgedragen.
Eerste aanleg on hooger beroep.
Sommige geschillen in burgerlijke en handelszaken worden door den kantonrechter in eersten aanleg beslist, dat wil zeggen dat daarmede de zaak niet is uitgemaakt en dat hooger beroep is toegelaten.
In andere gevallen beslist hij in het
hoogste ressort,
dat wil zeggen dat daarmede de zaak terstond is uitgemaakt.
De vraag of de kantonrechter, dan wel een hoogere rechter de zaak ter hand moet nemen en of er al of niet hooger beroep of



appèl bestaat, hangt in strafzaken af van de zwaarte der straf, door de wet op de overtreding gesteld.
Het openbaar-ministerie
Het vervolgen der overtredingen, het vorderen van straf (de eisch) en de zorg voor de uitvoering van het vonnis is opgedragen aan den ambtenaar, die den titel draagt van ambtenaar van het openbaar ministerie.
De arrondissements-rechtbanken.
In elk der drie-en-twintig arrondissementen waarin het grondgebied van het Rijk verdeeld is en die elk eenige kantons omvatten, is een arrondissements-rechtbank, zijnde een rechterlijk college, dat de vonnissen velt met een oneven aantal van minstens drie rechters.
De werkkring der rechtbank.
Deze bestaat in hoofdzaak in het beslissen van die burgerlijke twistgedingen, waarvan de berechting aan aan haar is opgedragen, of, in hooger beroep, van die welke reeds voor het kantongerecht werden behandeld.
Verder neemt zij ook kennis van de procedures omtrent echtscheiding en andere, den burgerlijken staat der personen betreffende en van die in zake van faillissment.
In strafzaken vonnist de rechtbank ter zake van een groot aantal overtredingen en misdrijven. Wat de misdrijven betreft, daarvan bestaat weder appèl bij een hooger college: het hof
De officier van Justitie.
Dit is de titel van den ambtenaar van het openbaar ministerie bij de rechtbank. Hij is belast met de handhaving der wetten, het vervolgen der strafbare feiten en het ten uitvoer leggen der gewezen strafvonnissen.
Het openbaar ministerie bij de rechtbank wordt gehoord, alvorens deze vonnist of eene beslissing neemt inzake van echtscheiding,



boedelscheiding en dergelijke waarbij minderjarige of onder curateele gestelde personen betrokken zijn, van geschillen in betrekking tot den burgelijken stand en vele andere.
Hulp-offieieren van justitie
De hulp-officieren van justitie zijn ambtenaren die helpen bij het opsporen der strafbare feiten bij de algemeene strafwet opgenoemd. Het zijn de officieren en onderofficieren der bereden Rijkspolitie of zoogenaamde maréchaussée, de commissarissen van politie en de waterschouten of ambtenaren die de contracten van huur van het scheepsvolk opmaken, in de gemeenten waar geen commissaris is de burgemeester, en eindelijk de kantonrechters.
Het opsporen der strafbare feiten
Behalve de evengenoemde ambtenaren zijn met het opsporen der strafbare feiten belast de veld- en boschwachters, de officieren van justitie en de andere ambtenaren van het openbaar ministerie, behalve die bij de kantongerechten en eenige speciale ambtenaren, die in bijzonderen wetten voor bepaalde gevallen zijn aangewezen.
De strafbare feiten.
Deze worden, naarmate van haren aard, verdeeld in misdrijven en overtredingen.
Straffen
Deze bestaan in gevangenisstraf, hechtenis en geldboete.
De wet wijst de hoogste straf aan, die de rechter kan opleggen.
Bijkomende straffen.
In bepaalde gevallen kunnen bijkomende straffen, naast de hoofdstraf worden opgelegd, namelijk wanneer de rechter den gevonnisde tot zekere handelingen onwaardig acht.
Ontzetting van bepaalde rechten kan dan worden opgelegd, b.v. om ambten te bekleeden, om te kiezen of verkozen te worden.



Ook kan worden uitgesproken de verbeurdverklaring van bepaalde voorwerpen, plaatsing in een Rijkswerkinrichting en openbaarmaking van het vonnis.
Duur en omvang der stral
De gevangenisstraf kan in enkele gevallen levenslang wezen en anders hoogstens twintig jaar duren. Duurt zij vijf jaar of minder, dan moet zij geheel in afzondering ondergaan worden (celstraf). Duurt zij langer, dan moeten toch de eerste vijf jaren cellulair worden ondergaan.
Hechtenis duurt minstens één dag en hoogstens zestien maanden.
Alle geldboeten bedragen minstens vijftig cents. Bij veroordeeling in geldboete wordt subsidiair hechtenis opgelegd, dat wil zeggen: wanneer de boete niet is betaald binnen twee maanden na den dag waarop het vonnis ten uitvoer kan worden gelegd, dan wordt deze straf door hechtenis vervangen.
De gerechtshoven
De vijf gerechtshoven zijn gevestigd te 's-Gravenhage, 's-Hertogenbosch, Amsterdam, Arnhem en Leeuwarden.
De voornaamste werkkring dezer gerechtshoven bestaat in het recht spreken in hooger beroep, in zaken, reeds door den lageren rechter behandeld en voor zoodanig hooger beroep vatbaar
De Hooge Raad
De Hooge Raad wordt eenigszins als een staatkundig lichaam beschouwd, in zooverre namelijk, dat de leden der Staten-generaal, de ministers, de gouverneurs de buitenlandsche bezittingen, de leden van den Raad van State en de commissarissen in de provinciën, wegens ambtsmisdrijven, door hen in hun genoemde betrekking gepleegd, onmiddellijk voor den raad moeten terechtstaan.
Dit is dan ook de reden dat de Tweede Kamer telkens als er een lid van den Hoogen Raad benoemd moet worden, daartoe eene voordracht van drie personen aanbiedt, waaruit de regeering eene keuze doet.



Bevoegdheid van den Baad
De eigenlijke werkkring van den Hoogen Raad bestaat in het toestaan of verwerpen van den eisch, om een vonnis van een lageren rechter, te vernietigen of te casseeren.
Dit kan alleen wegens strijd met de wet.
Ambtenaren van het openbaar Ministerie bij de Gerechtshoven en den Hoogen Baad
Deze ambtenaren heeten procureur-generaal en advocaten-generaal.
Griffiers
Deze ambtenaren zijn aangewezen om bij de kantongerechten en de rechterlijke colleges het administratief gedeelte der rechterlijke taak te vervullen.
Advocaten
De advocaten zijn rechtsgeleerde raadslieden die in burgerlijke en handelszaken voor de partijen pleiten en in strafzaken als verdedigers van beklaagden optreden.
Procureurs.
De procureurs zijn mede rechtsgeleerden, die bij de rechterlijke < olleges in t algemeen namens partijen verschijnen en de vereischte wettelijke vormen voor hen in acht nemen.
Voor de kantongerechten verschijnen de partijen in persoon of door een gemachtigde, maar het stellen van een procureur is daar onbekend.
Deurwaarders
Dit zijn ambtenaren die hunne diensten verleenen tot de door de wet vereischte aanzeggingen of dagvaardingen, die in verschillende gevallen noodig of gewenscht zijn en waarmede iedere procedure in burgerlijke en handelszaken aanvangt.
Ook in strafzaken geschieden de dagvaardingen voor den rechter door eenen deurwaarder.



Ambtshalve verdediging
In strafzaken wordt aan de beklaagden die geen raadsman hebben, ambtshalve een verdediger toegevoegd.
Kostelooze rechtsbijstand.
Bij de verschillende rechterlijke colleges zijn bureaux van consultatie, alwaar voor den onvermogende raad en voorlichting en desnoods ook gerechtelijken bijstand te verkrijgen is.
Strafwetgeving in militaire zaken
Het krijgsvolk staat terecht voor krijgsraden en in hooger beroep voor het hoog militair gerechtshof te Utrecht.
Dit hof velt in eersten aanleg vonnis over de strafbare feiten door hoofdofficieren begaan.
Politie.
De politie is een corps van ambtenaren inzonderheid aangewezen tot bewaren van rust en orde, tot opsporing van strafbare feiten en tot behulp der rechtelijke macht.
Gemeentepolitie
De gemeentepolitie bestaat in elke gemeente afzonderlijk en is vooral ook aangewezen om de overtredingen op te sporen van de keuren of plaatselijke verordeningen, ook wel politieverordeningen genaamd,
De ambtenaren worden in de grootere plaatsen onderscheiden in agenten, inspecteurs, commissarissen enz.
Op het platte land heeten de agenten veldwachters.
De agenten en veldwachters kunnen tevens als onbezoldigde rijksveldwachters tot de rijkspolitie behooren, zooals trouwens ook met andere ambtenaren het geval is, en mogen dan tevens procesverbaal opmaken wegens overtreding der algemeene rijkswetten.
Rijkspolitie.
Tot de rijkspolitie behoort vooral ook de zoogenaamde maréchaussée of bereden politie, welke in verschillende zuidelijke en



oostelijke provinciën dienst doet; verder ook de jachtopzieners, die bijzonder belast zijn met het toezicht op de nakoming der wet tot regeling der jacht en visscherij.
Speciale ambtenaren.
Waar de wet dit voorschrijft hebben ook bijzondere ambtenaren bevoegdheid om van overtredingen te doen blijken, die zij in de uitoefening hunner functie ontdekken.
Dit komt voor bij de verschillende staatswetten, zooals de geneeskundige wetten, de arbeidswet, veiligheidswet enz.
Deze ambtenaren worden ook wel gerangschikt onder eene afzonderlijke afdeeling, die aangeduid wordt met den naam van administratieve politie.
Het notariaat.
De notarissen zijn door den Staat aangewezen ambtenaren, die de algemeene bevoegdheid bezitten tot het opmaken van authentieke akten, dat wil zeggen van akten welke volledig bewijs opleveren van het daarin vermelde.
Dergelijke akten worden in vele gevallen door de wet gevorderd en somtijds ook door de partijen in hun belang gevraagd, met het oog op de rechtszekerheid
HET DEPARTEMENT VAN BINNENLANDSCHE ZAKEN.
Dit departement is zeer omvangrijk en omvat vooral het onderwijs, het arbeids- en fabriekswezen, de kunsten en wetenschappen en Staat vooral in nauw verband met het bestuur der provinciën en gemeenten.
Het onderwijs.
Het onderwijs wordt als eene Rijkszaak beschouwd en daarom door algemeene wetten geregeld, omdat de Staat zelf belang heeft bij de algemeene ontwikceling, die met de welvaart in nauw ver. band staat.



Het openbaar onderwijs.
Volgens de grondwet is het openbaar onderwijs een voorwerp van de aanhoudende zorg der regeering.
Openbaar onderwijs is dat, hetwelk van overheidswege gegeven wordt.
De openbare scholen moeten toegankelijk zijn voor alle kinderen, onverschillig tot welk kerkgenootschap of staatkundige partij de ouders of verzorgers behooren.
Neutraal onderwijs
Men noemt het openbaar onderwijs onzijdig of neutraal, omdat de inrichting ervan met eerbiediging van ieders godsdienstige begrippen door de wet wordt geregeld.
Vrij onderwijs
Het geven van onderwijs is vrij. Vandaar dat er ook bijzonder onderwijs bestaat, maar de Staat houdt toezicht en onderzoekt, wat het lager- en middelbaar onderwijs betreft, de bekwaamheid en zedelijkheid van den onderwijzer Door de wet worden hieromtrent bepaalde eischen gesteld.
Het lager onderwijs meer bijzonder gemeentezaak.
Hoewel het onderwijs eene Rijkszaak is, is feitelijk het geven van openbaar, lager onderwijs aan de gemeente opgedragen.
In iedere gemeente moet voldoend openbaar lager onderwijs gegeven worden in een genoegzaam aantal scholen.
Aard van het lager onderwijs.
De bedoeling van het lager onderwijs is vooral om te zorgen, dat alle kinderen de voor het leven noodigste kennis opdoen.
Door het genot van lager onderwijs voor alle kinderen verplicht te stellen (de zoogenaamde leerplicht), tracht de wet dit doel te bevorderen.
5



Verdere strekking van het openbaar lager onderwijs
Dit onderwijs moet (hetgeen trouwens bij het bijzondere evenzeer het geval is) ook dienstbaar gemaakt worden aan de vorming van verstand en hart. De wet zegt, en bedoelt daarmede hetzelfde, dat het openbaar onderwijs ook dienstbaar gemaakt moet worden aan de opleiding tot alle christelijke en maatschappelijke deugden.
De openbare onderwijzer mag daarbij echter niets doen, leeren of toelaten, wat strijdig is met den eerbied aan de godsdienstige begrippen van andersdenkenden verschuldigd
Verhouding tussehen openbaar en bijzonder onderwijs.
Hoe meer onderwijs er gegeven wordt hoe beter. Vandaar dat de wet bepaalt dat aan de besturen der bijzondere scholen van lager onderwijs van Rijkswege eene bijdrage in de kosten van het onderwijs of zoogenaamde subsidie kan worden verleend, mits die scholen aan zekere door de wet gestelde vereischten en voorwaarden voldoen.
Het middelbaar onderwijs.
Het doel van het middelbaar onderwijs is de vorming van industriëelen en technologen, dat wil zeggen de vorming van bekwame jonge lieden in speciale vakken: landbouw, ambachten, nijverheid, enz.
De polytechnische school te Delft, wordt mede gerekend tot het middelbaar onderwijs te behooren. Deze school is meer bijzonder bestemd voor hen die zich wenschen te bekwamen tot civiel-ingenieur, architect of bouwkundig ingenieur, scheepsbouwkundig ingenieur, werktuigkundig ingenieur of mijn-ingenieur.
Openbaar middelbaar onderwijs.
Het openbaar middelbaar onderwijs wordt gegeven in burgerscholen, hoogere burgerscholen, landbouwscholen en de reeds genoemde polytechnische school.
Bijzonder middelbaar onderwijs.
Aan bijzondere inrichtingen van middelbaar onderwijs kan door de gemeente, de provincie of het Rijk subsidie worden verleend.



Deze aldus gesubsidiëerde inrichtingen moeten echter, even als de openbare, voor alle leerlingen, zonder onderscheid van godsdienstige gezindheid toegankelijk zijn.
Het hooger onderwijs
Het hooger onderwijs beoogt de vorming en voorbereiding tot zelfstandige beoefening van wetenschappen en de vorming tot maatschappelijke betrekkingen waarvoor een wetenschappelijke opleiding wordt vereischt
Gymnasia.
De gymnasia zijn eigenlijk instellingen die tot voorbereiding van het hooger onderwijs dienen.
De universiteiten.
Dit zijn de eigenlijke instellingen van hooger onderwijs, die gevestigd zijn te Leiden, Utrecht en Groningen.
Bijzondere universiteiten
Terwijl de genoemde universiteiten Rijksinstellingen zijn, van Staatswege opgericht en onderhouden, heeft de gemeente Amsterdam eene eigene universiteit, die echter een openbaar karakter heeft, daar zij aan al de vereischten voldoet, voor het openbaar hooger onderwijs gesteld.
Daarom heeft deze universiteit ook het recht van toekenning der zoogenaamde doctorale graden, noodig tot het bekleeden van verschillende ambten, het vervullen van betrekkingen of het uitoefenen van een beroep ; zooals : advocaat, rechter, leeraar bij sommige inrichtingen van onderwijs, enz.
Bijzondere instellingen van hooger onderwijs.
Deze zijn juist daarin van de overige onderscheiden, dat zij niet het recht bezitten om wetenschappelijke graden toe te kennen. Of liever, de aldaar verkregen wetenschappelijke graden worden door



den Staat niet erkend en zouden dus de zoogenaamde gepromoveerden toch niet baten.
De faculteiten.
Het openbaar hooger onderwijs omvat vijf zoogenaamde faculteiten. Dit beteekent, dat het onderwijs vijf hoofdafdeelingen der wetenschap omvat.
Men heeft:
a. de faculteit der godgeleerdheid,
b. die der rechtsgeleerdheid,
c. die der geneeskunde,
d. die der wis- en natuurkunde,
e. die der letteren en wijsbegeerte.
De faculteit der godgeleerdheid
omvat slechts het zuiver wetenschappelijke der godgeleerdheid.
Hetgeen noodig is voor de opleiding tot eene kerkelijke betrekking van de eene of andere gezindheid, moet men zich afzonderlijk eigen maken. De Protestantsche kerkgenootschappen bezitten daartoe scholen of seminaria, terwijl de voornaamste dier kerkgenootschappen, de Nederlandsche hervormde kerk, zoogenaamde kerkelijke hoogleeraren bij de universiteiten aanstelt.
Kunsten en wetenschappen.
Deze afdeeling van binnenlandsche zaken is mede zeer gewichtig. Een aantal belangrijke instellingen van kunst en wetenschap zijn bij de wet of bij koninklijk besluit geregeld.
De voornaamste daarvan is
de Koninklijke Academie van wetenschappen te Amsterdam,
zijnde een raadgevend lichaam voor de regeering op het gebied der wetenschap en eene inrichting tot bevordering van zulke wetenschappelijke onderzoekingen en ondernemingen, als slechts door samenwerking van de beoefenaars der wetenschap en door ondersteuning der regeering kunnen worden tot stand gebracht. Verder behooren onder het beheer der bedoelde afdeeling:



het museum Meermanno Westrenianum te 's-Gravenhage,
de Koninklijke bibliotheek aldaar,
het Koninklijk penningkabinet aldaar,
het Koninklijk kabinet van schilderijen aldaar,
het Rijksmuseum te Amsterdam,
het Rijksmuseum van oudheden te Leiden,
het Rijksmuseum van natuurlijke historie aldaar,
het Rijks ethnographisch museum aldaar,
het Rijkskabinet van prenten aldaar,
de Rijks-akademie van beeldende kunsten, te Amsterdam, de Rijksnormaalschool voor teekenonderwijs aldaar, de Rijksschool voor kunstnijverheid aldaar en het Koninklijk conservatorium voor muziek te 's-Gravenhage.
Verschillende onderwerpen.
De Staatswetten trachten op verschillende wijzen het lichamelijk en stoffelijk welzijn der ingezetenen te bevorderen. Voor zoover die wetten onderwerpen betreffen, welke rechtstreeks met het algemeen landsbestuur in betrekking staan, behoort hare uitvoering ten deele tot het departement van binnenlandsche zaken, ten deele tot dat van waterstaat, handel en nijverheid.
De volgende wetten behooren hier vooral in herinnering te worden gebracht:
de wet op het begraven van lijken,
die regelende het geneeskundig staatstoezicht,
die tot voorziening tegen besmettelijke ziekten,
die op de inrichtingen welke gevaar, schade of hinder kunnen veroorzaken,
die op de hondsdolheid,
die houdende maatregelen tegen gevaar van vervoer van vergiftige stoffen,
die tot wering van besmetting door uit zee aankomende schepen of
de zoogenaamde quarantainewet,
die tot regeling van den kleinhandel in sterken drank en tot beteugeling van openbare dronkenschap,
die tot afwending van besmettelijke ziekten,
die tot regeling van het staatstoezicht op krankzinnigen,



die tegen overmatigen en gevaarlijken arbeid van jeugdige personen
en vrouwen,
die op de fabrieks- en handelsmerken,
die tot beveiliging in fabrieken en werkplaatsen,
die tot oprichting van kamers van arbeid,
die tot voorkoming van bedrog in den boterhandel,
die houdende wettelijke verzekering van werklieden tegen geldelijke
gevolgen van ongelukken in bepaalde bedrijven,
die houdende verbod om phosphorlucifers te vervaardigen en regeling van het vervoeren, invoeren en ten verkoop voorhanden hebben daarvan,
die houdende regeling van het Staatstoezicht op de volksgezondheid, die houdende wettelijke, bepalingen omtrent de volkshuisvesting (woningwet).
Arbeids- en fabriekswezen.
Al wat tot deze afdeeling van het Staatsbestuur behoort is tegenwoordig onder het beheer van het departement van binnenlandsche zaken, waartegen de afdeeling landbouw, voorheen behoorende onder binnenlandsche zaken, naar het departement van waterstaat, handel en nijverheid is overgebracht.
Nationale militie en schutterijen.
Hoewel deze onderwerpen gerekend worden te behooren tot het departement van binnenlandsche zaken, laten zij zich gemakkelijker bespreken bij een algemeen overzicht van het krijgswezen.
Het armbestuur.
Het armbestuur is feitelijk gemeentezaak, zoodat wij de bespreking van dit onderwerp tot later uitstellen.
Voor het overige is de armenzorg eene rijkszaak, in zooverre als de grondwet wil dat het armbestuur een voorwerp van de aanhoudende zorg der regeering zal wezen.
Dit is echter meer eene theorie, hoewel bij eene algemeene wet van 1854 het onderwerp is geregeld. Deze regeling is echter zeer gebrekkig en heeft alleen het beginsel aangewezen, naar hetwelk de armbesturen in de gemeenten bij de verzorging der armen moeten handelen.



Dat beginsel is, dat de eigenlijke armverzorging moet worden overgelaten aan de kerkelijke en particuliere liefdadigheid en dat de overheid alleen tusschen beide moet komen en hulp verleenen, waar door kerk of particulieren geene hulp wordt verleend, en dan nog maar alleen in geval van volstrekte noodzakelijkheid.
Bodolarij en landlooperij.
Bedelarij en landlooperij zijn, als in strijd met de openbare orde en met het oog op de regeling van het armbestuur, waardoor niemand geheel zonder ondersteuning behoeft te wezen, verboden.
De strafwet bepaalt dat, als schuldig aan bedelarij, hij die in het openbaar bedelt en als schuldig aan landlooperij, hij die zonder bestaan rondzwerft, gestraft wordt met hechtenis. Zoo de gestrafte tot werken in staat is, wordt hij bovendien, voor den tijd van hoogstens drie jaren, geplaatst in eene der daartoe bestaande Rijkswerkinrichtingen.
DEPARTEMENT VAN MARINE.
Dit departement beheert natuurlijk wat op het zeewezen betrekking heeft.
Er zijn drie afzonderlijke directiën, en wel te Willemsoord, Amsterdam en Hellevoetsluis.
Het materiëel bestaat uit acht pantserschepen, zeven pantserdekschepen, twaalf monitors en vijf riviervaartuigen.
Behalve deze gepantserde schepen bezitten wij nog vier fregatten, een korvet, een schoener, een en twintig kanonneerbooten, twintig vischtorpedobooten, drie visch- en spartorpedobooten en vijftien spartorpedobooten, benevens een dertigtal schepen voor bijzondere diensten.
Indische militaire marine.
Deze bestaat uit een pantserdekkorvet, veertien flottielje vaartuigen, drie vischtorpedobooten, een wachtschip, drie opnemingsvaartuigen en een oorlogsstoomjacht.



De opleiding voor de marine
geschiedt bij het Koninklijk instituut te Willemsoord, terwijl zich ook het
loodswezen
onder beheer van dit departement bevindt.
Het departement van financiën.
Het behoeft niet gezegd te worden, dat het zeer omvangrijk geldelijk beheer van den staat, waarin het door de later te bespreken Nederlandsche Bank wordt bijgestaan, tot den werkkring van dit departement behoort.
De staatsbegrooting.
Het beheer van den Staat kost natuurlijk zeer veel geld.
Zoowel het Rijk zelf als zijn onderdeelen, de provinciën en de gemeenten, hebben een eigen geldelijk bestuur, maar die verschillende administratiën staan toch met elkander in het nauwste verband.
Op deze plaats beschouwen wij in hoofdzaak de algemeene ontvangsten en uitgaven van het Rijk.
leder jaar worden de voor het volgende dienstjaar te verwachten uitgaven geraamd of begroot en daarentegen ook de ontvangsten of middelen.
Deze begrooting is gesplitst in verschillende afdeelingen, hoofdzakelijk in verband met de verschillende ministeriëele departementen en wel op de volgende wijze:
Hoofdstukken der staatsbegrooting.
Hoofdstuk I, Huis der Koningin,
II, Hooge collegiën van Staat en kabinet der koningin,
III, Departement van buitenlandsche zaken,
IV, Departement van justitie,
V, Departement van binnenlandsche zaken,
VI, Departement van marine,



Hoofdstuk VII, A, Nationale schuld,
VH, B, Departement van financiën,
VIII, Departement van oorlog,
IX, Departement van waterstaat, handel en nijverheid,
X, Departement van koloniën,
XI, Onvoorziene uitgaven.
Koloniën.
Onder de begrooting voor koloniën zijn de uitgaven voor de JFe.S'Mndische koloniën begrepen.
Voor Nederlandsch OosMndië wordt eene afzonderlijke begrooting opgemaakt.
Vaststelling der begrooting
De door de regeering opgemaakte begrooting moet aan de goedkeuring der Staten-generaal worden onderworpen.
Ieder hoofdstuk wordt, nadat eerst algemeene beschouwingen zijn gevoerd, afzonderlijk behandeld en vastgesteld.
De verantwoording.
De verantwoording van de ontvangsten en uitgaven over elk afgeloopen dienstjaar, wordt door de regeering aan de State n-Generaal gedaan, onder overlegging van de door de rekenkamer goedgekeurde rekening.
De rekenkamer.
Vroeger hebben wij reeds opgemerkt dat de rekenkamer behoort onder de zoogenaamde hooge colleges van staat.
De kamer, wier werkkring bij eene zoogenaamde instructie wettelijk geregeld is, houdt over het geheele geldelijk beheer van den staat het toezicht.
De leden dezer kamer worden benoemd uit eene voordracht welke daartoe bij het ontstaan eener vacature door de Tweede Kamer wordt gedaan.



Provinciaal en gemeentelijk beheer
De met het beheer der provinciale geldmiddelen belaste ambtenaren moeten van de door hen gedane ontvangsten en uitgaven mede aan de algemeene rekenkamer verantwoording doen.
Het beheer der provinciën is echter, zooals wij later zullen zien, op geldelijk gebied eenigszins gesplitst. Er zijn namelijk afzonderlijke, enkel de provincie betreffende ontvangsten en uitgaven. Van deze wordt over elk dienstjaar door de Gedeputeerde Staten verantwoording aan de provinciale staten gedaan, onder overlegging eener rekening, waarvan de cijfers vooraf door de rekenkamer deugdelijk moeten zijn verklaard.
Met machtiging der regeering worden elk jaar, uit eenige provinciën, eenige der afgesloten gemeentelijke rekeningen, door de rekenkamer aangewezen, door deze onderzocht en daarvan wordt melding gemaakt in het algemeen verslag, hetwelk ieder jaar van de werkzaamheden der kamer aan de regeering wordt gedaan.
Het doel van dit onderzoek is om na te gaan, of de gemeentelijke rekeningen worden afgelegd volgens de wettelijke voorschriften, in overeenstemming met de begrooting.
De middelen.
Even als de vermoedelijke uitgaven worden ook de vermoedelijke ontvangsten of middelen voor een volgend dienstjaar jaarlijks wettelijk vastgesteld.
Lit deze zoogenaamde middelenwet leeren wij de inkomsten van den staat kennen en zien dan terstond dat die in hoofdzaak bestaan in belastingen.
^ el heeft de staat domeinen, dat wil zeggen vaste bezittingen, welke door verkoop en verpachting iets opbrengen, maar dit is nagenoeg van geen beteekenis.
Belastingen.
Belastingen zijn bijdragen, in hoofdzaak door de ingezetenen van den staat, in verschillende vormen en onder verschillende benamingen, gestort tot dekking van de kosten en lasten der Rijkshuishouding.
Wij kennen de volgende algemeene Rijksbelastingen.



A. Directe belastingen
Hieronder verstaan wij:
de grondbelasting,
de personeele belasting,
de belasting op bedrijfs- en andere inkomsten, de vermogensbelasting.
Grondbelasting
Deze is verschuldigd door de eigenaars van gebouwen en landerijen of andere gronden en door hen die, ofschoon geen eigenaars zijnde, op zoodanige goederen een zoogenaamd zakelijk recht bezitten, b.v. vruchtgebruik of recht van gebruik en bewoning.
Personeele belasting
De personeele belasting is eene heffing wegens de huurwaarde der woningen, de haardsteden, het mobilair, de dienstboden, de paarden en de rijwielen.
Bedrijfs- en vermogensbelastingen.
Deze belasting is ook wel bekend onder den eenigen naam van gesplitste inkomstenbelasting.
Door de werking dezer beide belastingen worden de ingezetenen getroffen in het inkomen dat zij uit eenig ambt, bedrijf of beroep genieten en tevens uit het inkomen dat zij genieten of kunnen genieten uit hun vermogen.
De opbrengst.
De jaarlijksche opbrengst der vier genoemde belastingen bedraagt ongeveer zes en dertig millioen gulden,
B. Accijnzen.
Accijnzen zijn belastingen op voorwerpen van verbruik.
De volgende voorwerpen zijn belast:



suiker,
wijnen,
binnen- en buitenlandsch gedistilleerd,
zout,
bier en azijn,
geslacht.
De opbrengst
van deze belastingen bedraagt jaarlijks ongeveer vijftig millioen gulden, waarvan niet minder dan zeven en twintig millioen van gedistilleerd.
C. Indirecte belastingen.
De onderscheiding tusschen directe en indirecte belastingen vindt haar oorsprong hierin, dat de directe belastingen geregeld door bepaalde belastingschuldigen naar vaste grondslagen worden geheven ; terwijl de indirecte belastingen slechts bij zekere gelegenheden of in bepaalde omstandigheden versclmldigd zijn. Als indirecte belastingen noemt de middelenwet op:
zegelrecht,
registratierecht,
hj'potheekrecht,
recht van successie en overgang.
Het zegelrecht
is verschuldigd wegens het gebruik van papier of perkement, voor onderscheidene akten of andere geschriften gebezigd, bij het opmaken enz. van wissels en ander handelspapier, van quitantiën, het in omloop brengen van effecten, enz.
Registratierecht.
Het registratierecht wordt betaald bij de registratie of inboeking van een groot aantal akten, vonnissen en andere geschriften en vooral ook bij verkoop en anderen eigendomsovergang van roerende en onroerende zaken.



Hypotheekrechten
De hypotheekrechten, ook wel rechten van over- en inschrijving genaamd, zijn verschuldigd bij den overgang van vaste goederen en bij de vestiging van hypotheken, behalve het verschuldigde registratierecht.
De successie- en overgangsrechten
zijn bij en ten gevolge van iemands overlijden wegens zijne nalatenschap of daartoe behoorende zaken verschuldigd.
De hypotheekkantoren en het kadaster.
De hypotheekrechten worden betaald aan de kantoren waar de registers van overschrijving van vast goed en van inschrijving der hypotheken, alsmede de scheepsbewijzen worden bewaard.
Aldaar worden ook bewaard de zoogenaamde kadastrale leggers, kortweg genaamd het kadaster.
Het kadaster
is eene instelling waarmede men beoogt, alle onroerende bezittingen en de eigenaars ervan enz. nauwkeurig te vermelden en tevens de hypotheken en andere zakelijke rechten, die er op rusten. In het publiek belang zijn de hypotheekregisters en de kadastrale leggers openbaar. Men kan er inzage van nemen of er uittreksels uit bekomen tegen betaling van een zeker klein recht.
De kadastrale leggers staan in nauw verband met de heffing der grondbelasting, die daarop geheel is gegrond.
De opbrengst
der indirecte belastingen bedraagt ongeveer twee-en-twintig millioen gulden per jaar.
Opeenten.
Van de grondbelasting en het personeel heft het Kijk zoogenaamde opcenten.



Eveneens is dit het geval met de zegel- en successierechten.
De opcenten zijn eigenlijk buitengewone belastingen of verhoogingen van een reeds bestaande belasting, in tijden van nood tijdelijk opgelegd, maar die, wanneer ze eenmaal opgelegd waren, steeds bleven bestaan.
Beter is het de opcenten af te schaffen en de belastingen zeiven te verhoogen, zooals o.a. met vele registratierechten is geschied.
D. Invoerrechten.
Een aantal uit het buitenland ingevoerde waren zijn bij aankomst over de grenzen aan recht onderworpen, welke belasting onder den naam van invoerrecht bekend is. Behalve de bevoordeeling der schatkist, beoogt men met het heffen van invoerrechten de bescherming of protectie der binnenlandsche voortbrengselen. Men tracht daardoor de binnenlandsche fabrikanten en andere voortbrengers tegen de concurrentie der buitenlandsche markten te beveiligen.
Deze invoerrechten brengen jaarlijks ongeveer tien millioen gulden op.
E. tot en met T. Verdere middelen
Een aantal middelen zijn van kleiner omvang. Zij komen onder zestien verschillende namen op de jaarlijksche middelenwet voor. Sommige ervan kan men nog onder de belastingen rangschikken, zooals de waarborg en belasting op gouden en zilveren werken; andere zijn van geheel bijzonderen aard, zooals de opbrengst der staatsloterij, de opbrengsten der landsdomeinen, het verschuldigde voor het bekomen van jacht- en vischakten, de loodsgelden enz.
Vrij belangrijk is nog het aandeel van het Rijk in de opbrengst van de exploitatie der staatsspoorwegen, welke exploitatie door eene particuliere maatschappij geschiedt.
Dit aandeel bedraagt ongeveer vier millioen gulden per jaar.
Het totaal der ontvangsten.
is in den regel niet voldoende 0111 het totaal der ixitgaven te dekken. Men noemt dit zoo, dat de begrooting niet sluit. Eerst later kan blijken hoe groot het werkelijk tekort is. In den regel is het werkelijk tekort minder dan het geraamde tekort.



Intusschen moet de begrooting toch sluitend worden gemaakt en daarom wordt in het tekort tijdelijk voorzien door buitengewone middelen of zoogenaamde
Schatkistbiljetten en schatkistpromessen.
Tot welk bedrag de regeering deze tijdelijke schuldbewijzen zal mogen uitgeven, wordt bij de middelenwet beslist.
De schatkistbiljetten, groot honderd gulden of de veelvouden daarvan, loopen over een tijdvak van hoogstens een jaar. De rente ervan wordt door de regeering betaald. De uitgifte ervan geschiedt bij openbare inschrijving.
Schatkistpromessen zijn dergelijke stukken, waarvan echter de rente dadelijk bij de uitgifte verrekend wordt. Elk stuk bedraagt duizend gulden of de veelvouden ervan. Tot de uitgifte ervan wordt machtiging gegeven bij koninklijk besluit.
Deze stukken zijn, evenals handelspapier, betaalbaar aan toonder (aan den houder) of aan de order van den nemer, dat wil zeggen aan hem op wien de oorspronkelijke nemer het stuk endosseerde, en wel na een termijn van hoogstens één jaar.
De bedoeling der begrooting
Het is geenszins de bedoeling, dat de regeering precies zal uitgeven zooveel als er op de begrooting vermeld staat. De regeering mag echter niet boven het geraamde bedrag gaan. Indien zij dit deed zou er een zoogenaamde indemniteitswet noodig wezen, waarbij de staten-generaal het gebeurde achter af goedkeurden.
Te lage ramingen.
Het komt eene enkele maal wel voor dat eene uitgaaf blijkt te laag te zijn geraamd. Ook doen zich in den loop van het dienstjaar wel eens geheel nieuwe behoeften voor.
Om hierin te voorzien wordt een post van onvoorziene uitgaven uitgetrokken op de begrooting, waaruit overschrijving kan plaats vinden in geval zulke onverwachte nieuwe uitgaven noodig zijn of wanneer bij de begrooting uitdrukkelijk genoemde artikelen te laag blijken geraamd te zijn.



Betreft het niet uitdrukkelijk aangewezen artikelen, dan is er eene bepaalde wet tot verhooging der begrooting noodig, in welk geval uit een toevallig te hoog geraamde uitgaaf de noodige overschrijving kan plaats vinden.
Het hoofdstuk onvoorziene uitgaven.
Behalve een post voor onvoorziene uitgaven bij de afzonderlijke hoofdstukken der begrooting, komt er nog een afzonderlijk hoofdstuk voor onvoorziene uitgaven aan het einde der begrooting voor, tot een bedrag van ƒ 50.000, welke gelden, wanneer de posten voor onvoorziene uitgaven bij de afzonderlijke hoofdstukken onvoldoende mochten blijken, worden besteed om te voorzien in behoeften die gedurende den loop van het jaar opkomen of voor uitgaven over reeds afgesloten dienstjaren.
Memorieposten.
Somtijds wordt geen cijfer uitgetrokken achter een post op de begrooting en in plaats daarvan het woord memorie. Dit geschiedt wanneer de uitgaaf zelf wel noodig is geoordeeld, maar het bedrag ervan nog niet kan worden vastgesteld.
In de Tweede Kamer wordt somtijds door een der leden zulk een memorie-post voorgesteld, om de regeering kenbaar te maken dat de volksvertegenwoordiging de voorziening in de eene of andere aangelegenheid noodig acht.
Verwerping der begrooting
Elke begrootingswet kan door de Staten-generaal even als eene gewone wet worden aangenomen of verworpen.
"Wordt de begrooting verworpen, wat zelden voorkomt, omdat het bij ons geen gebruik is, zulks te doen om redenen buiten die begrooting zelve gelegen, dan is het gewone gevolg dat de betrokken minister, zoo niet het geheele ministerie, aftreedt, tenzij de regeering aan kamerontbinding de voorkeur mocht schenken.
Intusschen moeten de zaken toch voortgang hebben en dan wordt gewoonlijk een tijdelijke begrooting of kredietwet voor den tijd van een half jaar voorgesteld.



De Nederlandache staatsschuld.
De jaarlijksche noodige uitgaven worden aanmerkelijk verzwaard door de Staatsschuld, die nog ruim elf honderd millioen gulden bedraagt. Een klein gedeelte dier schuld wordt jaarlijks afgedaan
of geamortiseerd.
Aan aflossing en renten wordt jaarlijks voor ongeveer vier en dertig millioen gulden op de hegrooting uitgetrokken.
De munt.
Al wat in betrekking staat tot den handel en in verband daarmede tot het begrip van ruiling, prijs en geld, behoort eigenaardig tehuis op eene andere plaats.
Hier willen wij alleen in herinnering brengen, dat geld in onze tijden eene volstrekt onmisbare zaak is. Daar niemand zich zelf alles verschaffen kan wat hij behoeft, moet hij het van anderen koopen. Voorheen geschiedde dit door zaken tegen andere zaken te ruilen, maar in de nieuwere tijden is het ruilen veranderd in koopen, dat wil zeggen in het zich verschaffen van de noodige zaken door middel van geld, een ruilmiddel, waarvan de circulatie of omloop door den Staat in het publiek belang wordt bevorderd en gemakkelijk gemaakt.
Wat geld is.
Onder geld verstaat men stukken metaal, in hoofdzaak fijn metaal, zilver en goud, en daarom van een duurzame waarde, of waaraan althans in het belang van het verkeer zonder bezwaar eene zoodanige waarde kan worden toegekend.
Deze stukken zijn van een bepaald gewicht en ook op eene bepaalde wijze samengesteld. Zij dragen eenige merken en sommige de beeltenis van het hoofd van den Staat, krachtens de bepaling der grondwet.
Bestuur der munt.
Het opperbestuur berust bij den minister van financiën, terwijl
aan het hoofd der te Utrecht gevestigde inrichting een muntmeester
G



staat. Verder is er een controleur-generaal voor het toezicht op de stipte naleving van de wettelijke bepalingen die het muntwezen betreffen.
Valsche munten.
De controleur-generaal is ook belast met het onderzoek van alle munten die als verdacht van valschheid, vervalsching of schennis aan hem worden opgezonden.
Soorten van munt
"Wij onderscheiden standaardgeld en pasmunt.
Standaardgeld is het gouden tien guldenstuk, de rijksdaalder, de gulden en de halve gulden.
Dit geld, vooral het goud geld, bevat de meeste waarde aan edel metaal, alleen voor de bewerking met eenig minderwaardig metaal vermengd.
Vandaar dat dit standaardgeld
wettig betaalmiddel
is en dus niemand weigeren kan liet tot elk bedrag in ontvangst te nemen.
De pasmunt
Pasmunt is zilvergeld met grovere bestanddeelen vermengd en brons. Dit wordt meer bepaaldelijk door de regeering ten gemakke van het kleine verkeer in omloop gebracht.
De pasmunt is geen wettig betaalmiddel, van daar dat men het slechts tot een beperkt bedrag behoeft aan te nemen, namelijk de zilveren pasmunt tot een bedrag van tien gulden en het brons tot een bedrag van een gulden.
De hinkende muntstandaard.
Omdat wij zoowel goud als zilver standaardgeld bezigen, spreekt men wel eens van den hinkenden muntstandaard, alsof men op



twee gedachten hinkt en niet weet wat men kiezen zal als eenige munt: het goud of het zilver. Vroeger hadden wij alleen den gouden standaard, later kwam het zilveren standaardgeld. De aanmunting van geld was toen vrij, dat wil zeggen ieder die de bij de wet bepaalde hoeveelheid goud of zilver bezat, kon dat aan 's Rijks munt tot standaardgeld doen vermunten.
Het spreekt wel van zelf dat, terwijl de regeering de aanmunting van pasmunt naar de behoefte regelt, particulieren alleen standaardgeld zullen doen aanmunten, wanneer daarmede winst te behalen is en de wettelijke waarde der aan te munten stukken meer bedraagt dan de gezamelijke kosten van aankoop van het edel metaal en de vermunting.
Depreciatie van het zilver.
Na het jaar 1873 begon de waarde van het zilver, door de groote hoeveelheid goud, aanmerkelijk te dalen en was er dus gelegenheid om door aanmunting van zilver zeer groote winst te behalen, waardoor gevaar bestond voor te groote overvloed van zilver geld en bovendien voor speculatiehandelingen, waartoe de instelling der munt geen aanleiding mag geven.
Dientengevolge werd de aanmunting van zilver geld voor particulieren verboden en wordt sedert dien tijd alleen door de regeering naar gelang der behoefte, in het verkeer gebleken, in de aanmunting van zilveren standaardgeld voorzien, evenals dat met de pasmunt steeds het geval was.
De aanmunting van goud blijft vrij, omdat de waarde van het tienguldenstuk ongeveer aan die van het daarin vervatte edel metaal gelijk is.
Papieren geld.
Ten gemakke van het verkeer wordt door de regeering papierengeld in omloop gebracht, namelijk muntbiljetten van tien en van vijftig gulden.
Dit papierengeld is ook wettig betaalmiddel, zoodat men de betaling daarmede, tot welk bedrag ook, niet weigeren kan.
De wet bepaalt intusschen tot welk bedrag de regeering dit papieren geld mag uitgeven.



Bankpapier.
Het papieren geld van den staat voorziet slechts voor een zeer klein deel in de behoefte aan een meer gemakkelijk ruilmiddel dan het geld.
In die behoefte wordt grootendeels voorzien door een zeker handelslichaam, te Amsterdam gevestigd en dat den naam draagt van »de Nederlandsche Bank".
De werkkring van dit handelslichaam bestaat in het verstrekken van beleeningen en disconto's, dat wil zeggen het geven van voorschotten op koopmansgoederen, effecten en handelspapier. Die voorschotten worden dan geheel of gedeeltelijk verstrekt in papieren geld, de zoogenaamde bankbiljetten van ƒ 25, ƒ 40, ƒ61', ƒ 100, enz.
Dit papieren geld, tot de uitgifte waarvan de bank van den staat octrooi verkregen heeft, zoodat geen ander lichaam er toe bevoegd is, is geen wettig betaalmiddel. Niemand is dus verplicht het aan te nemen, maar het wordt algemeen gaarne aangenomen, niet alleen om het gemak, maar ook omdat de zaken der bank bij de wet, waarbij haar het octrooi is verleend, zoodanig zijn geregeld, dat er steeds zekerheid bestaat, dat men desverlangd het papier ten allen tijde bij de bank tegen standaardgeld kan inwisselen.
Voor het octrooi worden door de bank verschillende diensten op geldelijk gebied aan den staat verleend en geniet deze ook een deel der winsten van het lichaam.
HET DEPARTEMENT VAN OORLOG.
Dit is een zonderlinge naam, die den indruk geeft dat wij steeds oorlog voeren. De bedoeling is natuurlijk dat dit departement beheert al wat betrekking heeft op het krijgswezen te land, echter, zooals wij reeds opmerkten, met uitzondering van hetgeen betrekking heeft op de nationale militie en de schutterijen. Dit laatste is onder beheer van binnenlandsche zaken, omdat het hier zaken betreft die feitelijk behooren tot den werkkring der gemeentebesturen.
Vrijwillige dienst en dienstplicht.
Volgens de grondwet is er, ter bescherming der belangen van



den staat, eene zee- en landmacht, bestaande uit vrijwillig dienenden en uit dienstplichtigen.
Het vrijwillig dienen is echter uitzondering, zoodat men veilig kan zeggen dat het leger door verplichten krijgsdienst gevormd wordt.
Regeling van den dienstplicht.
Deze is geregeld bij de zoogenaamde militiewet of de wet op de nationale militie.
Nationale militie is echter een onjuiste uitdrukking. Wij hebben die ook nooit gehad, daar men onder nationale militie een krijgsmacht verstaat, die alleen in oorlogstijden wordt opgeroepen.
Persoonlijke dienstplicht.
Terwijl men voorheen het recht had zijn dienstplicht door een ander te doen vervullen, is dit, behoudens eenige uitzonderingen vervallen en is dus in het algemeen ieder verplicht persoonlijk te dienen, wanneer hij namelijk, na loting, tot den dienst is aangewezen.
Ook de voormalige vrijstelling van de eenige wettige zoons is vervallen.
Algemeene dienstplicht.
Het beginsel van algemeenen dienstplicht, waardoor de loting of conscriptie zou vervallen, is, hoewel door velen voorgestaan, bij ons tot dusver niet ingevoerd.
Schutterijen.
Volgens den vroegeren tekst der grondwet, moesten er ook schutterijen zijn in de gemeenten, dienende in tijd van gevaar en oorlog tot verdediging des vaderlands en ten allen tijde tot behoud der inwendige rust.
Volgens den tegenwoordigen tekst der grondwet wordt van geene schutterijen meer melding gemaakt. Zij zijn dan ook bestemd om langzamerhand te worden opgeheven en vervangen door eene landweer.



Hoofdpunten van de tegenwoordige regeling der nationale militie.
Jaarlijks worden bij de militie ingelijfd:
ter volledige oefening ten hoogste 12300 man,
tot korte oefening ten hoogste 5200 man.
De dienst duurt:
voor de ingelijfden bij de militie te land tot den eersten Augustus van het jaar waarin een acht jarige dienst is of zou worden volbracht,
voor de ingelijfden bij de zeemilitie tot den eersten Augustus van het jaar waarin een vijf-jarige dienst is of zou worden volbracht.
De inschrijving voor de militie geschiedt tusschen den len en den 31en Januari van het jaar, volgende op dat waarin het achttiende levensjaar is volbracht.
In het algemeen geschiedt de aflevering van de tot den dienst aangewezen en in de lichting van het jaar begrepen lotelingen jaarlijks:
in Maart van hen die ter volledige oefening moeten worden ingelijfd, tusschen 15 Mei en 15 Juni van hen die ter korte oefening moeten worden ingelijfd.
In het algemeen worden bij de militie te land onder de wapenen gehouden:
1. de ingelijfden ter volledige oefening:
bij de onbereden corpsen ten hoogste acht en een halve maand, bij de bereden corpsen ten hoogste achttien maanden,
2. de ingelijfden tot korte oefening vier maanden.
De ingelijfden bij de militie te land, die den boven gemelden tijd onder de wapenen hebben doorgebracht, en zich met verlof bevinden, komen voor herhalingsoefeningen in werkelijken dienst: hij de onbereden corpsen in het geheel voor twaalf weken, verdeeld over ten hoogste drie perioden,
bij de bereden corpsen voor niet langer dan acht weken, verdeeld over ten hoogste twee perioden.
De manschappen der zeemilitie worden tot eerste oefening in den regel acht en een halve maand in werkelijken dienst gehouden.
De manschappen der zeemilitie, die hun eerste oefening hebben volbracht en niet in werkelijken dienst zijn, komen in het derde dienstjaar, als het noodig geacht wordt, eenmaal te zamen, om gedurende niet langer dan zes weken te worden geoefend.



De samenstelling van het leger.
Het leger is samengesteld uit negen regimenten infanterie, waaronder het regiment grenadiers en jagers; drie regimenten huzaren, drie regimenten veldartillerie, een corps rijdende artillerie, een corps pontonniers, vier regimenten vestingartillerie, een corps torpedisten en een instructie-compagnie en ten slotte een corps genietroepen.
Opleiding.
Voor den officiersrang bij infanterie, cavallerie, artillerie en genie, geschiedt de opleiding aan de koninklijke militaire akademie te Breda, voor de infanterie en de militaire administratie aan den hoofdcursus te Kampen.
Aan de cadettenschool te Alkmaar wordt voorbereidend onderwijs gegeven om te Breda te worden toegelaten.
Verder is er een hoogere krijgsschool te 's Gravenhage tot hoogere vorming van officieren.
De landweer.
De eerst voor korten tijd wettelijk ingestelde landweer, bestemd om langzamerhand de schutterijen te vervangen, is bestemd om in den oorlog op te treden als bewakingstroep, tot versterking van de bezettingstroepen en desnoods tot steun van het veldleger.
De ingelijfden bij de militie te land gaan op den dag dat hun dienst eindigt naar de landweer over, uitgezonderd de torpedisten, de bereden manschappen en zij die van den werkelijken dienst zijn ontheven.
De volledig geoefenden worden ingedeeld bij de landweerafdeelingen, de kort geoefenden gebezigd voor de oprichting van landweerdepóts, welke laatste bestemd zijn om de landweerafdeelingen aan te vullen.
De diensttijd bij de landweer duurt zeven jaren. In dien tijd moeten zij die tot de landweertroepen behooren, in het algemeen tweemaal, telkens voor den tijd van hoogstens zes dagen, ter oefening onder de wapens worden geroepen.



"Wiit men. verstaat onder levende en doode strijdkrachten.
Sinds zeer lang verkeert de samenstelling van ons leger in een tijdperk van overgang. Men wenscht voor die samenstelling vaste regelen bij de wet te stellen, hetgeen, hoewel beproefd, tot dusver niet is gelukt.
Die regeling zou dan het leger zelf betreffen, de zoogenaamde levende strijdkrachten.
De doode strijdkrachten zijn, voor zoover betreft de vestingen en verdere versterkingen sinds lang wettelijk geregeld bij de zoogenaamde vestingwet. Het daarbij aangenomen stelsel van verdediging achter bepaald aangewezen liniën, met behulp onder anderen ook van inundatiën of onder water zettingen, is dus niet aan afwisseling onderhevig, maar wordt geregeld naar het aangenomen plan uitgevoerd, tot dat het geheel voltooid zal wezen.
De staat van oorlog en beleg.
Volgens de grondwet kan door de regeering, ter handhaving van de uit- of inwendige veiligheid, elk gedeelte van het grondgebied van het Rijk in staat van oorlog of van beleg verklaard worden.
Het gevolg van zoodanige verklaring is, dat het bestuur uit de handen van de gewone, burgerlijke overheid, in die van het militair gezag overgaat. De grondwettige rechten worden tijdelijk geschorst, de vrijheid der drukpers opgeheven, vereenigingen en vergaderingen verboden enz.
Het onderscheid tusschen staat van oorlog en staat van beleg bestaat vooral hierin, dat de eerste meer op algemeene, de laatste meer op plaatselijke toestanden ziet en ook hierin dat, wanneer de staat van beleg is afgekondigd, de bevoegdheden van de overheid nog grooter zijn dan bij afkondiging van den staat van oorlog.
In onze toestanden is de zaak overigens van weinig of geen practisch belang.



HET DEPARTEMENT VAN WATERSTAAT, HANDEL EN NIJVERHEID.
Zooals de naam reeds aanduidt behoort onder het beheer van dit departement vooral de zoogenaamde Rijkswaterstaat en het rivierbeheer, voorts alles wat betrekking heeft op den landbouw, het land- en tuinbouwonderwijs, het toezicht op de zuivelbereiding, op de staatsbosschen en ontginningen en den veeartsenijkundigen dienst. \ erder het toezicht op de spoorwegdiensten, de behartiging der belangen van de zeevisscherij, het beheer der posterijen en telegraphie, de tucht op de koopvaardijschepen, het toezicht op het mijn-, ijk- en stoomwezen en de dienst der rijkspostspaarbank.
De waterstaat.
Dat de zoogenaamde waterstaat bij ons een belangrijk onderdeel van het bestuur is, behoeft wel niet te worden aangetoond. De natuurlijke gesteldheid van ons land brengt mede dat wij steeds den strijd met het water hebben te voeren en voortdurend de grootste zorg moet worden gedragen voor waterkeerende en waterloozende werken en wat daarmede in verband staat.
Alle lichamen en autoriteiten, die met deze zorg zijn belast, begrijpt men onder de algemeene benaming: »de waterstaat."
De staten der provinciën oefenen over alle waterstaatswerken en waterschappen het toezicht uit, terwijl het oppertoezicht verblijft bij de Regeering. Dit oppertoezicht, waaronder dan tevens het aanleggen der werken van openbaar nut, het onderhoud van werken en wegen enz. behoort, wordt uitgeoefend door de ingenieurs en verdere ambtenaren.
Waterschappen.
De inrichting dezer lichamen is in het algemeen als volgt. Eenige landen, door dijken of kaden omringd, vormen samen een polder. Ten laste van de eigenaren der in dezen polder gelegen landen, de zoogenaamde ingelanden, komen de noodige waterkeerende en waterloozende werken of wel het onderhoud daarvan. Meestal vormen dan weder eenige polders een waterschap, dat de algemeene belangen behartigt.



Krachtens het voorschrift der grondwet zijn bij eene wet algemeene regelen omtrent het waterstaatsbestuur gesteld.
Daarbij is onder anderen bepaald dat van waterschappen, belast niet \ erdediging tegen zeewater of opperwater der groote rivieren, de voorzitters en de leden der dagelij ksche besturen rechtstreek» door de hooge regeering worden benoemd, geschorst en ontslagen.
Kamers van koophandel en fabrieken.
In gemeenten waar handel en fabrieken genoegzame beteekenis hebben en het gemeentebestuur zulks verlangt, worden met goed^ inden der rt geering kamers van koophandel en fabrieken opgericht.
De inrichting dezer kamers is bij verschillende koninklijke besluiten geregeld. Het doel der kamers is om aan het Rijks-, provinciaal of gemeentebestuur en aan de handelaars en fabrikanten, mededeelingen of voorstellen te doen en om raad te geven omtrent onderwerpen, den handel of het fabriekswezen betreffende.
Kamers van arbeid.
Waar de behoefte daaraan gebleken is en eene behoorlijke samenstelling mogelijk blijkt, wordt bij koninklijk besluit op voordracht van den minister van waterstaat, handel en nijverheid, hetzij voor eene gemeente, hetzij voor verschillende gemeenten gezamenlijk, voor een of meer bedrijven eene kamer van arbeid opgericht.
Op gelijke wijze wordt eene kamer van arbeid ontbonden of opgeheven.
Zoowel vrouwelijke als mannelijke Nederlanders, patroons en werklieden, kunnen leden der kamers zijn, onder eenige bij de wet op de kamers van arbeid gestelde voorwaarden.
Kiesgerechtigd voor de kamer zijn mede mannen en vrouwen, nuts vijf en twintig jaar oud, die binnen het gebied der kamer, in een bedrijf dat in de kamer vertegenwoordigd is, gedurende zekeren tijd als patroons of werklieden werkzaam zijn geweest.
Het doel der kamers van arbeid is om de belangen van patroons en werklieden in onderlinge samenwerking te bevorderen, door het verzamelen van inlichtingen over arbeidsaangelegenheden, het dienen van advies aan de hoofden der departementen van algemeen bestuur en besturen van provinciën en gemeenten, het dienen



van advies en het ontwerpen van overeenkomsten en regelingen op verzoek van daarbij belanghebbenden, en het voorkomen en vereffenen van geschillen over arbeidsaangelegenheden, ook wanneer het noodig blijkt door te bewerken dat eene scheidsrechterlijke uitspraak tusschen de partijen tot stand kome.
Entrepots.
Met de bedoeling om goederen, welke voor den doorvoer bestemd zijn, te kunnen opslaan zonder daarvoor de gevorderde rechten te betalen, zijn door het rijk in eenige der voornaamste, meest zeeplaatsen, zoogenaamde entrepots opgericht.
Fabrieks- en handelsmerken.
Daar het voor den handel van groot gewicht is, dat er wettelijke waarborg is tegen namaak van de fabrieks- of handelsmerken der koopwaren, is daarin voorzien, door de gelegenheid te geven de fabrieks- en handelsmerken te deponeeren. Daarvoor is te 's-Gravenhage een bureau voor den industriëelen eigendom voor het rijk en de koloniën gevestigd, tevens dienende tot centrale bewaarplaats der fabrieks- en handelsmerken.
Landbouw.
Onder het beheer der afdeeling landbouw, die ook belast is met hetgeen betrekking heeft op de nakoming der wet tot voorkoming van bedrog in den boterhandel, behooren de verschillende inrichtingen van landbouwonderwijs en hetgeen daarmede in verband staat, namelijk de Rijkslandbouwschool te Wageningen, de Rijksveeartsenijschool te Utrecht, de Rijkslandbouwproefstations te Wageningen, Groningen, Hoorn, Goes en Maastricht, het Rijksproefstation voor zaden-contröle te Wageningen. Voorts alles wat betreft den veterinairen of veeartsenijkundigen dienst, de staatszorg met betrekking tot de paardenfokkerij, en het beheer der staatsbosschen en ontginningen.
Verschillende instellingen.
In betrekking tot het departement van waterstaat staan verder: het toezicht op de spoorwegdiensten, het raadgevend lichaam bekend



onder den naam van college voor de zeevisscherijen, de raad van tucht voor koopvaardijschepen, het mijnwezen, het ijkwezen, het stoomwezen, het koninklijk Nederlandsch meteorologisch instituut te Utrecht, de zoo uitgebreide post- en telegraafdienst en ten slotte de Rijkspostspaarbank.
Mijnwezen
Deze afdeeling van Staatszorg is eerst voor korten tijd belangrijk geworden, namelijk door een wet van 1901, waarin is bepaald dat de ontginning van steenkolenmijnen, in terreinen der provincie Limburg, daarbij aangewezen, van staatswege geschiedt.
HET DEPARTEMENT VAN KOLONIËN.
Zooals van zeiven spreekt worden door dit departement alle zaken beheerd, welke betrekking hebben op het bestuur onzer Oost- en W est-Indische bezittingen, voor zoover deze geen eigen beheer of eigen instellingen hebben.
In vele opzichten is dit echter wel het geval, zooals ook dooiden verren afstand van het moederland onvermijdelijk is.
Wij zullen dus thans een uitgebreid overzicht laten volgen van hetgeen op het bestuur onzer bezittingen in andere werelddeelen betrekking heeft.



HET BESTUUR DER BUITENLANDSCHE BEZITTINGEN.
Wat koloniën zijn
Koloniën zijn volkplantingen of vestigingen van de bewoners van zeker land in andere streken, waar het klimaat een voortdurend verblijf van elkander opvolgende geslachten toelaat.
Die kolonisten scheppen zich aldaar een nieuw vaderland, blijven vooreerst onder het bestuur en beheer van de regeering in het moederland der kolonie, maar worden in den regel tot zelfstandigheid opgeleid en verkrijgen dan later een eigen bestuur, dat alleen het oppergezag der regeering in het moederland erkent.
Uit dit oogpunt beschouwd hebben wij geene koloniën. Vooral geldt dit voor onze Oost-Indische bezittingen, die uitsluitend bestaan uit gewesten, waarvan de hoofden zich aan ons gezag hebben onderworpen of die wij in den krijg tegen hen hebben veroverd. Het getal daar gevestigde Nederlanders en andere Europeanen is zeer gering, vergeleken bij de millioenen inlanders.
Kort overzicht van de geschiedenis onzer Oost-Indische bezittingen.
Tot op het laatst der zestiende eeuw werd door ons op Portugal een levendige handel gedreven, voornamelijk in Indische producten. Portugal was toen aan Spanje onderworpen, waarmede wij in oorlog waren; maar wij voeren dan ook onder vreemde vlag en de overheid deed één oog dicht.
Maar ten slotte werden door den Spaanschen koning de Portugeesche havens voor ons gesloten en toen was het oogenblik aangebroken om zelf den weg naar Indië te vinden, ofschoon de Portugeesche regeering de vaart op Indië voor andere volken verboden had.
In 1595 had de reis plaats van Houtman naar Bantam (Java) en wel voor rekening van een handelslichaam, gewoonlijk de Compagnie van verre genaamd, doch werkelijk geheeten: de compagnie van verre landen.
Toen die tochten werden voortgezet ontstond van zelf ook in



Indie oorlog tegen de Spanjaarden en Portugeezen, die ten slotte uit Indië werden verdreven.
Een uitgebreide ruilhandel ontstond met de inlandsche volken, door middel hunner hoofden of vorsten. Er ontstonden ook verschillende handelslichamen, die kantoren en magazijnen oprichtten en zich met een blijvend doel vestigden.
Alras bleek het, dat de mededinging der verschillende op zich zelf staande handelsondernemingen aan den handel zelf niet gunstig was; terwijl bovendien samenwerking hoog noodig was, om zich tegenover vijanden te handhaven. Die samenwerking werd gevonden in de oprichting der Oost-Indische compagnie, die in 1602 van de staten-generaal octrooi verkreeg. Aan haar werd namelijk met uitsluiting van alle anderen den handel toegestaan op de landen en eilanden ten oosten van Kaap de Goede Hoop gelegen, tot aan straat Magellaan.
Door dit octrooi verkreeg de compagnie tevens het recht om,
namens de regeering der vereenigde provinciën, tractaten met de
Indische vorsten te sluiten, oorlog te voeren, vestingen aan te
loggen, krijgsvolk te werven en ambtenaren en bevelhebbers te benoemen.
Reeds was in 1598 een verbond van handel en vriendschap gesloten met den vorst van Bantam en op diens aanbeveling ook de handel op de Molukken geopend, maar eerst na de oprichting der compagnie kon de handel een hooge vlucht nemen.
De Oost-Indische compagnie is een zeer machtig lichaam geweest, dat er vooral ook op uit was, haar gezag uit te breiden en dat aan hare belangen dienstbaar te maken. Zoowel door veroveringen als door meer of minder afgedwongen contracten met de Indische \ orsten, kreeg zij hoe langer hoe meer grondgebied in bezit, waarover de Staten-generaal dan geacht werden souvereine rechten uit te oefenen.
Het algemeen beheer der compagnie, die een handelslichaam was, tevens mèt staatkundig gezag bekleed, was gevestigd in Nederland en berustte bij de kamer van zeventienen (zeventien bewindhebbers).
In Indië zelf werd de behartiging der belangen van het lichaam opgedragen aan de hoofden der verschillende handelsinrichtingen in de onderscheidene gewesten. Zulk eene inrichting heette factory en de bestuurders droegen den titel van koopman of opperkoopman.
Sedert 1609 was er, met het oog op de staatkundige aangelegen-



heden, een gouverneur-generaal, naast wien in het belang der handelsaangelegenheden, een ander hoofdambtenaar als directeurgeneraal optrad. De kamer van zeventien benoemde deze hoofdambtenaren, terwijl den landvoogd of gouverneur-generaal een raadgevend lichaam onder den naam van raad van Indië was toegevoegd.
De groote voordeelen, door de Oost-Indische compagnie behaald, zijn in lateren tijd zeer verminderd; vooral ook door verliezen in den oorlog en omdat in het geheel niet op de belangen der Indische volken was gelet, zoodat het land verwaarloosd en uitgeput werd.
Dientengevolge is bij de staatsregeling van 1798 het bestuur der koloniën direct aan den staat gekomen. Een eerste gevolg daarvan was, dat de Staat de schuld der compagnie, ten bedrage van honderd vier en dertig millioen gulden, moest overnemen.
De uitgestrektheid van ons bezit in Oost-Indië
De Oost-Indische gewesten, welke door inbezitneming, verovering «n afstand langzamerhand, ook nog in deze en de vorige eeuw, gerekend worden aan ons gezag onderworpen te zijn, bestaan in de volgende:
de eilanden Java en Madura;
Sumatra, waarop het voormalige rijk van Atjeh en onderhoorigheden;
een gedeelte van Borneo;
Bali en Lombok;
Banka en Billiton;
Riouw, Celebes, met eenige kleinere eilanden;
Amboina, Ternate, Tidor, enz.
Men merke hierbij op, dat op de zoogenaamde buitenbezittingen, hoewel in naam aan ons gezag onderworpen, dat gezag zich op verschillende plaatsen feitelijk slechts tot de kustlanden uitstrekt.
Er bestaan geheele streken, waar wij nimmer zijn doorgedrongen en die zelfs nooit door een menschelijken voet betreden zijn.
Alleen op Java en Madura en eenige kleinere eilanden, kunnen wij gezegd worden werkelijk te regeeren en alles te besturen. Op Java hebben alleen nog de zoogenaamde vorstenlanden, Soerakarta en Djokjokarta in naam een soort van zelfstandigheid behouden,



als een gevolg van hun vroegere vriendschappelijke betrekkingen tot ons gouvernement. Evenwel staan de vorsten dezer landen, de Soesoehoenan van Soerakarta en de Sultan van Djokjokarta| onder toezicht onzer regeering, en worden, in ruil voor de erkenning van ons oppergezag en voor het gemis hunner vroegere lands. inkomsten, door ons gouvernement gesalarieerd.
West-Indië
Onze West-Indische bezittingen zijn door verovering verkregen.
Op dezelfde wijze als de Oost-Indische, heeft ook een WestIndiscbe compagnie bestaan, welke het gezag over deze in Amerika gelegen landen uitoefende, totdat de staatsregeling van 1798 dat gezag onmiddellijk aan den staat opdroeg.
Onze bezittingen in Amerika bestaan in de kolonie Suriname ook wel Nederlandsch Guyana genaamd; en verder in eenige kleine tot de Antillen behoorende eilanden, die te zamen de afzonderlijke kolonie Curayao vormen, te weten: Cura^ao, Aruba, Bonaire, een deel van Sint-Martin, Sint-Eustatius, Saba en eenige onderhoorigheden.
OOST-IND1Ë.
Voormalig stelsel van exploitatie der bezittingen. Verplichte leverantiën. Heerendiensten.
De Oost-Indische Compagnie was als handelslichaam uitsluitend bedacht op het behalen van winsten en voordeelen.
In ruil voor verleende bescherming en andere bewezen diensten, bedong zij van de Inlandsche vorsten de levering van producten, die in Europa het meest waren gewild. De vorsten vorderden als souverein een zeker deel der producten van het land van de bevolking, en verplichtten haar tot persoonlijke of zoogenaamde heerendiensten. Later, toen de Oost-Indische compagnie meer gezag in het Oosten verkregen had, werden door haar zelve verplichte leverantiën en heerendiensten aan de bevolking opgelegd en ook thans bestaan de heerendiensten nog altijd ten behoeve van ons gouvernement.



Deze persoonlijke diensten rusten dus niet op de vrije overeenkomsten van partijen en hebben de strekking om verschillende werkzaamheden met goedkoope werkkrachten te doen uitvoeren, zooals het aanleggen en onderhouden van wegen, het maken van bruggen en dergelijke.
Cultuurdiensten
Behalve de eigenlijk gezegde heerendiensten, bestaan nog cultuurdiensten op Java en enkele buitenbezittingen.
Wij bezitten namelijk
Gouvernements-KofRetuinen,
in welke de staat de koffie teelt. De inlandsche bevolking is verplicht daarin te arbeiden. Deze tuinen worden van gouvernementswege aangelegd en de koffie, daarin geteeld, onder toezicht onzer ambtenaren, wordt tegen een vasten prijs aan het gouvernement geleverd.
Het Engelsche tusschenbestuur en de landrente.
In het begin dezer eeuw, toen wij deel uitmaakten van het Fransche keizerrijk, waarmede Engeland in oorlog was, zijn onze Oost-Indische bezittingen gedurende drie jaren in handen der Engelschen geweest, tot na de herstelling onzer onafhankelijkheid, toen zij werden teruggegeven.
Het streven van het zoogenaamde Engelsche tusschenbestuur is geweest, om alle gedwongen arbeid af te schaffen en door een belasting te vervangen. Deze belasting heette verpachting en later landrente. De beschikking over de voortbrengselen van den grond zou dan aan de bevolking wrorden gelaten; doch met dit stelsel is na de teruggave niet verder voortgegaan, ofschoon de landrente in wezen is gebleven.
Vorm der landrente
De gronden, bij de inlanders in gebruik, worden in klassen verdeeld naar mate van de opbrengst, waardoor het bedrag der belasting bepaald wordt.



Elke vijf jaren heeft een aanslag plaats en wel van een geheel dorp of dessa gelijk, waarna de verdeeling over eiken belastingschuldige plaats heeft, terwijl de dorpshoofden en inlandsche ambtenaren, tegen vergoeding met de inning der rente zijn belast.
Deze belasting wordt geheven op het grootste gedeelte van Java en op Madura.
Het cultuurstelsel.
Vele jaren lang is Java het middel geweest om aan Nederland groote geldelijke voordeelen te verschaffen, en wel door van de bevolking zwaren arbeid te eischen, ten einde daardoor op groote schaal producten te verkrijgen, die dan tegen den minst mogelijken prijs aan het gouvernement moesten worden afgestaan. Dit was vooral het geval, toen de geldelijke gevolgen van de onlusten in Kelgië zich deden gevoelen en in Nederland een ware geldnood lieerschte.
Door de toepassing van dit zoogenaamde cultuurstelsel werd de inlandsche bevolking verplicht om op hare gronden verschillende producten aan te kweeken, behalve nog het telen op groote schaal van de koffie in de gouvernementstuinen.
Alleen voor Nederland was dit stelsel finantiëel voordeelig, maar de ruime baten, die uit Indië toevloeiden werden in het geheel niet ten bate der kolonie aangewend, en daar de bevolking geene genoegzame gronden voor zich zelve overhield en niet in staat was die behoorlijk te bebouwen, terwijl de arbeid ten behoeve der regeering verricht, hare krachten te boven ging en slecht werd betaald, moest zij veel lijden en verarmen, terwijl de bodem zelf door dé overdreven cultuur werd uitgeput.
Langzamerhand zijn de cultures opgeheven, behalve die van de suiker, welke bleef voortbestaan, docli wat deze betreft wordt niet meer door het gouvernement beschikt over de gronden welke door de inlanders voor eigen gebruik in ontginning zijn gebracht, zoodat alleen is overgebleven de arbeid in de koffietuinen, welke niet tot het eigenlijke cultuurstelsel gerekend werd.
De koffie.
Deze wordt voor het meerendeel door de schepen der Nederlandsche handelmaatschappij, die deswege met ons gouvernement een con-



-
tract heeft, naar Nederland overgebracht en hier verkocht. Slechts een klein gedeelte wordt in Indië zelf ter markt gebracht.
Zout-aanmaak.
Op Java en Madura mag geen ander zout worden verkocht, dan dat hetwelk vanwege het gouvernement wordt gemaakt en geleverd.
Bosschen.
De meeste bosschen op Java zijn eigendom van het gouvernement en worden vanwege onze regeering beheerd.
Tin.
Veel tin wordt gevonden op de eilanden Banka en Billiton. De Banka-mijnen worden door den staat geëxploiteerd en de opbrengst van de tin van Billiton aan een bijzondere maatschappij verpacht.
Andere inkomsten.
Op de zoogenaamde buitenbezittingen worden verschillende belastingen van de inlanders geheven, als bijdrage in de kosten van het bestuur; zooals hoofdelijke belastingen of hoofdgelden, heffing op de waarde der vaste eigendommen, enz.
De zoogenaamde koloniale politiek.
Hieronder verstaat men de wijze waarop de koloniën door het moederland worden beheerd en bestuurd.
Vóór 1848 geschiedde dit door den koning en de ministers zonder inmenging der volksvertegenwoordiging en bleven de zaken grootendeels geheim. Na de grondwetsherziening van 1848 is hierin van zelf verandering gekomen en van dien tijd af heeft men steeds er naar gestreefd, mildere beginselen in Indië toe te passen en de baten, die Indië afwerpt, ook ten behoeve er van te besteden.
Zijn wij verplicht vele uitgaven ten behoeve van het beheer en bestuur der koloniën te doen, dan is het billijk dat ook Indië daarin bijdraagt, maar overigens is men het er algemeen over eens



dat Indië geen bron van inkomsten voor Nederland moet zijn. In latere tijden werd de ontwikkeling der koloniën dan ook sterk bevorderd, door het aanleggen van verscheidene openbare werken, door het trapsgewijze verminderen der heerendiensten, door goede rechtspleging en onderwijs enz.
Het bestuur der Oost-Indische bezittingen
Zooals wij vroeger gezien hebben heeft de koning het opperbestuur der koloniën en bezittingen in andere werelddeelen, doch onder bepaling dat de reglementen op het beleid der regeering aldaar door wetten moeten worden vastgesteld, evenals het muntstelsel en de wijze van beheer en verantwoording der koloniale geldmiddelen.
Deze regeeringsreglementen zijn om zoo te zeggen de grondwetten der koloniën of bezittingen.
De reglementen op het beleid der regeering zijn oorspronkeliik vastgesteld:
voor Nederlandsch-Indië bij eene wet van 2 September 1854, en
voor Suriname en Curagao bij wetten van 31 Mei 1865.
De comptabiliteitswet.
De wijze van beheer en verantwoording der koloniale geldmiddelen is oorspronkelijk in 1864 tot stand gebracht. Zij is bekend onder den naam van «Indische Comptabiliteitswet".
Het beheer der bezittingen en de gouverneur-generaal.
Namens den koning, als opperbestuurder, worden de bezittingen beheerd door een hoogen commissaris, die den titel draagt van gouverneur-generaal, en die in dat beheer wordt bijgestaan door een lichaam, dat den naam draagt van
Raad van Indië,
maar geen eigenlijk gezegd gezag uitoefent en alleen als raadgevend lichaam dienst doet.



De wetgevende macht.
Een wetgevend lichaam bestaat in Indië niet.
De wetten, voor de bezittingen geldende, worden hier te lande tot stand gebracht op dezelfde wijze als die welke voor het Rijk zelf gelden, dus door samenwerking van regeering en volksvertegenwoordiging.
Is niet het tegendeel uitdrukkelijk bepaald, dan kunnen ook hij koninklijk besluit wettelijk verbindende maatregelen worden genomen.
Wat de gouverneur-generaal zelfstandig kan doen.
De gouverneur-generaal is bevoegd algemeene verordeningen vast te stellen, maar alleen dan, wanneer het onderwerp niet is geregeld door een wet of een koninklijk besluit en ook niet is bepaald, dat dit moet geschieden.
Alleen in dringende gevallen, in spoed eischende omstandigheden dus, mag de gouverneur-generaal ook algemeene verordeningen vaststellen omtrent onderwerpen die bepaaldelijk bij wet of koninklijk besluit moeten geregeld worden, zoolang dit niet heeft plaats gehad, en in elk geval moeten .deze verordeningen dan nader door den koning of door de wetgevende macht bekrachtigd worden.
Verhouding tusschen den gouverneur-generaal en den raad van Indië
De zelfstandigheid van den gouverneur-generaal brengt mede, dat hij van zijne besluiten wel aan den raad van Indië kennis geeft, maar alleen de beslissing neemt.
Het zou echter geen zin hebben, een raadgevend lichaam in te stellen, wanneer dit toch niet werd geraadpleegd.
De gouverneur-generaal is daarom verplicht de meening van den raad in te winnen in verschillende gewichtige aangelegenheden, waarbij de verordeningen omtrent het eigenlijke bestuur der bezittingen in de eerste plaats behooren en verder ook benoemingen tot gewichtige ambten, de begrooting van ontvangsten en uitgaven, enz.
In enkele gevallen wordt bepaaldelijk overeenstemming tusschen den gouverneur-generaal en den raad gevorderd, zoodat in die gevallen dan toch feitelijk niets zonder medewerking van den raad tot stand komt.



Dit laatste geldt voor de algemeen verbindende verordeningen, door den gouverneur uit te vaardigen, tenzij zeer dringende omstandigheden eene afwijking van dit beginsel veroorloven.
Dezelfde overeenstemming wordt gevorderd, wanneer de gouverneur-generaal, in het belang van orde en rust in NederlandschIndië of een gedeelte daarvan, aan iemand het verblijf aldaar wil ontzeggen.
De gouverneur generaal en de heerendiensten
De heerendiensten, welke ten behoeve van ons gouvernement worden gevorderd, zijn bij het regeeringsreglement aan de bijzondere zorg van ons bestuur opgedragen.
In elk gewest worden de aard en de duur der persoonlijke diensten, waartoe de inboorlingen verplicht zijn, de gevallen waarin en de wijze en de voorwaarden waarop zij kunnen worden gevorderd, door den gouverneur-generaal geregeld, in overeenstemming met de bestaande gebruiken, instellingen en behoeften.
De verordeningen omtrent de heerendiensten bestaande, worden in elk gewest door den gouverneur-generaal om de vijf jaren herzien.
De bedoeling dezer bepaling van het regeeringsreglement is om, geleidelijk, tot vermindering van de persoonlijke diensten, welke somtijds tegen betaling worden gevorderd en ook kunnen afgekocht worden, te geraken.
De heerendiensten welke voorheen gevorderd werden door de inlandsche hoofden en dorpsbestuurders en den naam droegen van pantjèndievsten, zijn ten deele afgeschaft en bestaan alleen nog voorzooveel betreft die, ten behoeve der dorpsbesturen, welke betrekking hébben op de al gemeen e veiligheid.
De gouverneur-generaal tegenover de inlandsche bevolking.
Het reglement legt aan den gouverneur-generaal den plicht op om de inlandsche bevolking tegen willekeur te beschermen.
Dit heeft vooral ook betrekking op bescherming tegen de eigen hoofden.
Ofschoon inlandsche hoofden en bestuurders in meerdere of mindere mate aan ons gezag onderworpen zijn, ligt het in den aard der zaak, dat gevallen van onderdrukking en willekeur, die oor-



spronkelijk regel waren, nog wel eens voorkomen, omdat zij hij alle Oostersche volken in de verhouding tusschen de bevolking en hare hoofden worden aangetroffen.
Do departementen van algemeen bestuur.
In Indië zijn wel geen verantwoordelijke ministers, die raadslieden van de kroon zijn, en dientengevolge ook geene ministeriëele departementen, maar toch is het bestuur er ook in verschillende afdeelingen of departementen gesplitst.
Volgens de regeeringsreglementen worden deze departementen, onder de bevelen en het oppertoezicht van den gouverneur-generaal, door directeuren beheerd, welker getal, werkkring en bevoegdheid door den koning, dus door de Nederlandsche regeering vorden bepaald.
Deze directeuren zijn dus ambtenaren, welke door den gouverneur-generaal worden benoemd.
Volgens de tegenwoordige regeling zijn er vijf van die departementen en dus ook directeuren, namelijk: 1. van justitie, 2. financiën, 3. binnenlandsch bestuur, 4. onderwijs, eeredienst en nijverheid en 5. burgerlijke, openbare werken.
Afzonderlijke departementen voor leger en vloot zijn er niet. De kommandanten der zee- en landmacht zijn met het beheer der zaken belast.
De raad van directeuren
Kr is natuurlijk in Indië geen ministerraad, maar er is een raad van directeuren. De directeuren der departementen namelijk vereenigen zich volgens het regeeringsreglement tot eenen raad, zoo dikwijls de gouverneur-generaal hunne samenwerking beveelt. In die vergadering worden dan natuurlijk de algemeene belangen besproken, waarvan de overweging den gouverneur-generaal wenschelijk voorkomt.
De algemeene rekenkamer.
Ook voor Oost-Indië bestaat eene algemeene rekenkamer, voor welke bij koninklijk besluit de wijze van werken is vastgesteld,



in overeenstemming met de bepalingen der comptabiliteitswet.
eder die gelden of goederen beheert, aan het land behoorende w aan de kamer rekenplichtig en aan haar toezicht zijn de handelingen van alle ambtenaren onderworpen, belast met het ontvangen of uitgeven van 's lands gelden.
De leden van de algemeene rekenkamer worden door den koning oenoemd, maar de gouverneur-generaal doet de voordracht.
Belastingen
In onze bezittingen is het belastingstelsel op geheel andere wijze geregeld dan hier te lande, waar zij alle worden geheven door tusschenkomst van door den staat of althans op openbaar gezaaangestelde ambtenaren.
De belastingen kunnen alleen geheven worden krachtens algemeene verordeningen. De inning van sommige middelen wordt verpacht, een stelsel dat ook voorheen in Europa algemeen gebruie ijk was. De staatsadministratie en het toezicht worden daardoor zeer veigemakkelijkt, want de staat krijgt zijn geld van de pachters en deze moeten dan maar zien hoe zij de belastingen of inkomsten innen. Het is algemeen bekend dat tegenover het gemak meerdere groote nadeelen staan. Er wordt, dat is algemeen bekend, in lndië verbazend veel gesmokkeld en geknoeid.
In hoofdzaak heeft dit betrekking op den opium, een bedwelmend middel, waaraan vele inlanders verslaafd zijn en dat wel is waar in onze bezittingen niet mag worden geteeld, maar op zeer groote schaal wordt ingevoerd.
Die den hoogsten prijs biedt mag opium verkoopen in een bepaald pachtperceel of pachtgebied. De pachter koopt een vastgestelde oe\et heid tegen den geboden prijs van het gouvernement De pachtsommen zijn zeer hoog en de prijs van den opium dien ten gevolge nog veel hooger. Vandaar dan ook een smokkelhandel op zeer groote schaal.
Verpacht worden ook het hoofdgeld, een belasting die van de Chineezeii, welke vreemdelingen in grooten getale in onze bezittingen wonen, geheven wordt; het vergunningsrecht dat van de Chineesche speelhuizen wordt betaald; de rechten op het slachten van varkens en runderen; de bedrijfsbelasting, die in Batavia en de voorsteden geheven wordt van de inlanders en daarmede gelijk



gestelden; de rechten op den verkoop van sterke dranken in de bezittingen buiten Java en Madura, enz.
Niet verpachte belastingen
Hieronder behooren de zoogenaamde verponding of grondbelasting, de belasting op den overgang van vaste goederen, de successiebelasting, die op de paarden en rijtuigen, bedrijfsbelasting, accijnzen, patentrecht en personeel; verder invoerrechten en — anders dan bij ons — ook uitvoerrechten en de landrente, waarover wij reeds gesproken hebben.
Geen differentiöele rechten.
Wanneer bij invoer uit het eene land meer geheven wordt dan bij invoer uit het andere, dan spreekt men van differentiëele rechten. Rechten van dien aard werden in Indië vroeger geheven. Invoer uit Nederland was begunstigd of lager belast. Thans bestaan dergelijke verschillen sinds lang niet meer.
De zoogenaamde agrarische toestand in Indië
Onder agrarische toestand verstaat men de betrekking tusschen den bodem van een land en zijn bewoners.
Bij ons te lande kennen wij hier en daar nog de zoogenaamde marken, stukken land, in gemeenschap bezeten door allen die er op wonen, zonder dat men kan zeggen welk bepaald stuk aan ieder toebehoort.
Men noemt dit bezit ook wel
communaal bezit,
en zoodanig communaal of gemeenschappelijk bezit komt in het oosten zeer veel voor.
Tegenover het communaal bezit staat het zoogenaamde
individueel bezit,
dat wil zeggen het bezit of den grondeigendom zooals wij dien



kennen, waarbij ieder eigenaar is van een bepaald stnk of althans zulk een stuk van den eigenaar in gebruik heeft.
In overoude tijden heeft een dergelijke toestand wellicht ook in Indië bestaan, maar later schijnt toch het communaal bezit regel te zijn geworden.
De gronden tot een dessa of dorp behoorende, werden van tijd tot tijd door de dorpshoofden verdeeld, zooals thans nog het geval is; maar een groot deel van het land is woest en behoort aan ons gouvernement.
Door de zoogenaamde
Agrarische wet.
dat wil zeggen de wet die den toestand van den grond regelt en die eenige verandering bracht in de oorspronkelijke artikelen van het regeeringsreglement, zijn bepalingen opgenomen, die ten doel hebben, werkzaam te zijn in de richting der ontginning van die woeste gronden.
De gouverneur-generaal heeft de bevoegdheid om, zonder inbreuk te maken op de rechten der inlandsche bevolking, dat wil zeggen zonder te beschikken over gronden tot de dessa's behoorende* of door de inlanders 111 cultuur gebracht, grond in huur af te staan, en ook in erfpacht voor een tijd van hoogstens vijf-en-zeventig jaren, waardoor gelegenheid wordt gegeven om woeste gronden te ontginnen en daarop plantages te stichten, of andere ondernemingen te beginnen.
Waar het individueel bezit bestaat, hebben de inlanders gronden in persoonlijk, erfelijk bezit. Op hun verzoek kunnen die gronden hun in eigendom worden afgestaan; dat wil zeggen hunne rechten daarop worden erkend.
Voor zoover dit niet het geval is wordt, naar de Oostersche rechtsbegrippen, de souverein of vorst, in dit geval dus de staat der Nederlanden, geacht eigenaar van den grond te zijn, zoodat hij het recht heeft om over de gronden, die alleen maar bezeten worden, te beschikken. De erkenning van het eigendomsrecht verandert dit en is dus voor den inlander van het grootste belang. De inlander heeft nu zekerheid en dat zal op zijn vlijt gunstig werken.
Wanneer ooit algemeen individueel bezit in het oosten ontstaat,



dan kan door de erkenning van het eigendomsrecht een toestand geboren worden, geheel gelijk aan den onzen.
Het burgerlijk bestuur.
Vooral op het gebied van het burgerlijk bestuur komt het duidelijk uit, dat de Oost-Indische bezittingen inderdaad bezittingen zijn en geenszins als een deel van het Nederlandsch grondgebied worden beschouwd.
Dat zou ook moeilijk anders kunnen zijn, omdat in het oosten gelieel andere maatschappelijke verhoudingen en begrippen bestaan en een opdringen aan de bevolking van ons stelsel van staatsbestuur, zoo niet onmogelijk, dan toch zeer moeilijk uitvoerbaar zou zijn en waarschijnlijk een hinderpaal voor de rust der bevolking zou opleveren.
Stelsel van bestuur
Volgens de beginselen van het regeeringsreglement wordt de weg gevolgd die in Indië steeds bewandeld is en wordt, zooveel de omstandigheden het toelaten, de inlandsche bevolking gelaten onder de onmiddellijke leiding van hare eigene hoofden, behoudens dat zij door onze regeering worden aangesteld of erkend en behoudens het toezicht van ons hooger gezag.
Gemeentelijk bestuur.
"Wat het algemeen bestuur betreft is het grondgebied bij koninklijk besluit in een aantal gewesten verdeeld, in welke een gouverneur of resident zetelt, met adsistent-residenten, secretarissen en controleurs, die onderdeelen dezer gewesten-besturen of aan wie bijzondere werkzaamheden zijn opgedragen, waarvan de aard reeds eenigszins door den naam wordt aangeduid.
Behalve de residentiën, met hare onderafdeelingen, waarin de eigenlijke hoofdbezittingen, Java en Madura, verdeeld zijn, hebben wij de volgende residentiën in de buitenbezittingen:
Amboina,
Atjeh (waar thans een luitenant-generaal burgerlijk en militair gouverneur is), gesplitst in de afdeelingen Groot-Atjeh en Onderhoorigheden,



Bali en Lombok,
Banka,
Benkoelen,
Billiton,
Borneo s wester-afdeeling met verschillende onder-afdeelingen,
Borneo s zuider- en oosterafdeeling, op dezelfde wijze gesplitst,
Oelebes en onderhoorigheden, eveneens in afdeelingen gesplitst,
de Lampongsche districten,
Menado, met de afdeeling Gorontalo,
Palembang, in verschillende afdeelingen gesplitst,
Riouw en onderhoorigheden met ééne onderafdeeling,
de oostkust van Sumatra, insgelijks met eene onderafdeeling,
Sumatra's westkust, met twee onderaf deelingen,
de Padangsche bovenlanden, zijnde een deel van Sumatra's
westkust, met onderafdeelingen,
Tapanoeli, mede een deel van die kust, met twee onderafdeelingen,
iernate, waaronder thans ook gerekend wordt de ons behoorende helft van Nieuw-Guinea, waar een tijdelijk assistent-resident is, en eindelijk Timor.
Regentschappen.
In verband met het stelsel van bestuur van eigen hoofden, zijn de residentiën van Java in regentschappen verdeeld, welke weder zijn gesplitst in districten, ieder bestaande in een zeker aantal dessa's of dorpen.
Aan het hoofd van het regentschap staat een inlandsch regent, aan het hoofd van elk district een districtshoofd en aan het hoofd van elk dorp een dessa-hoofd.
De regenten en districts-hoofden worden meestal gekozen uit oude of aanzienlijke Javaansche geslachten.
De Nederlandsehe residenten.
De door den gouverneur-generaal aangestelde residenten ontvangen van dezen de instructie, waarnaar zij bij de uitoefening van hun gezag te handelen hebben.



Op Java en Madura worden overal residenten gevonden. Bij deze hooge ambtenaren berust het geheele burgerlijk en finantiëel beheer, terwijl zij bovendien hoofden van politie zijn.
Een zeer gewichtig deel der aan hen toevertrouwde regeertaak, is de zorg voor de cultures.
De vorstenlanden.
In oude tijden was het rijk van Mataram een der machtigste op Java. Er zijn nog twee keizerrijken of sultanaten in de binnenlanden, tlie als overblijfselen van dat rijk worden beschouwd en bekend zijn onder den naam van de vorstenlanden. Het zijn Soerakarta en Djokjokarta, welke landen nog staan onder het onmiddellijk bestuur hunner eigen vorsten. Echter is dit niets meer dan een schijngezag. De soesoehoenan van Soerakarta en de sultan van Djokjokarta genieten van ons gouvernement eene toelage, tot een gezamenlijk bedrag van ongeveer een millioen gulden.
In beide landen is echter ook een Nederlandsch resident gevestigd, die grooten invloed op de regeering der beide gewesten uitoefent.
Een gedeelte van Djokjokarta, namelijk het district Nangoelan, is bepaaldelijk Nederlandsch grondgebied en als zoodanig afgestaan. Het overige der beide sultanaten wordt als onafhankelijk gebied beschouwd.
Secretarissen en controleurs
De secretarissen zijn ambtenaren, aan de residentiën verbonden en geplaatst aan het hoofd van het administratief gedeelte.
De controleurs en adspirant-controleurs zijn meer in 't bijzonder met de zorg voor de cultures belast.
De buitenbezittingen.
In de buitenbezittingen is het burgerlijk bestuur in gouvernementen en residentiën gesplitst, doch komt overigens vrij wel overeen met die op Java en Madura. Op enkele plaatsen zijn adsistent-residenten van politie, terwijl op Atjeh het bestuur nog voorloopig geregeld is en het militair en burgerlijk gezag in één hand zijn vereenigd.



Het bestuur der inlandsche hoofden. Regenten.
De gouverneur-generaal verdeelt de verschillende residentiën in regentschappen, welker grenzen ongeveer overeenkomen met die welke reeds bestonden, toen de Javaansclie rijken nog onder het bestuur der Inlandsche vorsten waren.
De opvolging in de regentschappen wordt, feitelijk althans, als erfelijk beschouwd, omdat men, door de toepassing van den regel der erfelijkheid, de aanzienlijke geslachten der inlandsche bevolking nauwer aan ons gouvernement verbindt. Zij dragen verschillende titels, met daaraan verbonden eereteekenen. Aan enkelen is zelfs den titel van prins (pangeran) toegekend.
De regenten worden door ons gouvernement bezoldigd, zonder meer. Vroeger hadden zij ook zoogenaamde apanages, met andere woorden de beschikking over gronden, maar zoowel deze apanages als de vroeger reeds genoemde pantjèndiensten zijn afgeschaft.
De pantjèndiensten bestaan nu alleen nog maar ten behoeve van het dorpsbestuur.
Districten.
De regentschappen zijn weder in districten verdeeld en aan het hoofd van elk district is een ambtenaar geplaatst, wiens titel wedhono is.
De onderdistricten, waarin de districten verdeeld zijn, bevatten een zeker aantal dessa's of dorpen.
De hoofden zijn eveneens door het Nederlandsch gouvernement bezoldigde personen.
De dessa's.
De dorpen dragen op Java en Madura den naam van dessa. In het westen, de Soenda-districten, komt de naam kaloerahan voor, en is het dorp in verschillende kampongs verdeeld en staat het geheel onder het bestuur van een loerah. Op de bezittingen buiten Java en Madura, komen weer andere benamingen voor.
De dessa of hoe het dorp ook heeten mag heeft het recht om de huishoudelijke belangen zelf te regelen. De dessa's kunnen dan



ook de eigen hoofden kiezen, welke keuze echter aan de goedkeuring van den Nederlandschen resident onderworpen is.
De dorpshoofden verdeelen de gronden (zie boven over communaal bezit) tusschen de verschillende dorpsgenooten, zorgen voor de openbare werken, regelen de persoonlijke diensten, waartoe de dorpelingen voor de algemeene veiligheid verplicht zijn, bepalen het bedrag van de landrente, enz.
Er is ook een soort van raad, bestaande uit de oudste of aanzienlijke ingezetenen en den dorpspriester, die bij de grootendeels Mohamedaansche bevolking een groot gezag heeft.
Europet non, inlanders en met hen gelykgestelden.
Het regeeringsreglement bepaalt, dat de voorschriften daarvan en van alle andere algemeene verordeningen, waarin gesproken wordt van Europeanen en van inlanders, in het algemeen ook toepasselijk is op met hen gelijkgestelde personen.
Het is dus van belang te weten, dat met Europeanen worden gelijkgesteld alle christenen (dus ook inlanders), alle Japanners en alle personen die niet met inlanders worden gelijkgesteld.
Tot de inlanders worden gerekend te behooren: Arabieren, Mooren, Chineezen en alle M ohammedanen en Heidenen (behalve dan de Japanners).
Inlandsche christenen.
De inlandsche christenen zijn ook onderworpen aan het gezag der inlandsche hoofden, en met betrekking tot rechten, lasten en verplichtingen aan dezelfde algemeene verordeningen en instellingen, als de inlanders die het christendom niet belijden.
Het Rechtswezen.
De bevolking van Indië is ten deele gelaten in het bezit van hare eigene rechtspleging, overeenkomstig de zeden en gebruiken van het land.
Overigens wordt, zoowel in strafzaken als in burgerlijke en handelsgeschillen, door Nederlandsche colleges in Indië recht gesproken volgens algemeene wettelijke voorschriften.



In rechtsgedingen waarin de inlanders bij uitzondering voor den Nederlandschen rechter betrokken worden, wordt op de godsdienstige wetten, instellingen en gebruiken, die bij de bevolking in zwang zijn> gelet, voorzoover deze niet in strijd komen met de bij ons recht algemeen erkende beginselen van billijkheid en rechtvaardigheid.
De volgende rechterlijke colleges bestaan:
1. districts- en regentschapsgerechten,
2. landraden,
3. residentie-gerechten,
4. rechtbanken van omgang,
5. raden van justitie,
6. het Hoog Gerechtshof.
Districts- en regentschaps-gerechten
Deze rechterlijke colleges, in de districten en regentschappen bestaande, zijn uitsluitend voor de inlanders. Zij wijzen vonnis in eenvoudige quaesties over burgerlijke en handelszaken.
De eigenlijke rechters zijn het districtshoofd en de regent, maar zij worden als raadgevende personen in hun taak bijgestaan door andere inlandsche hoofden. In het regentschapsgerecht is ook een priester, de panghoeloe, terwijl de ambtenaar van het openbaar ministerie den naam van djaksa draagt.
Aan de kennisneming dezer hoven zijn ook enkele strafzaken onderworpen.
Rechtspraak in de Vorstenlanden
Zooals wij zagen zijn de vorstenlanden onafhankelijke rijken en daarom hebben zij ook eigen rechtbanken. Het gaat er deftig toe. In Soerakarta benoemt de soesoehoenan zooveel prinsen en hooge ambtenaren als hij goedvindt, om geschillen te beslissen tusschen de leden der vorstelijke familie. Ook is er een priesterraad, om in alle zaken, die betrekking hebben op huwelijk, echtscheiding, erfenis, boedelscheiding en dergelijke en waarin de genoemde personen gedagvaard worden, eene beslissing te nemen.
Verder zijn er rechtbanken voor de onderdanen van den soesoehoenan, samengesteld uit den rijksbestierder en eenige regenten.
Doodvonnissen, door deze rechtbanken te vellen, mogen niet



uitgevoerd worden dan met goedkeuring van den gouverneurgeneraal, terwijl den resident van alle andere uitspraken inzage moet worden gegeven.
De vroeger bestaan hebbende straffen, welke lichamelijke verminking tengevolge hebben, zijn onder de Nederlandsche beschaving afgeschaft.
De rechtspraak in Djokjokarta is hieraan in hoofdtrekken gelijk. Bij veroordeeling tot de doodstraf moet daar het gevoelen van den opperpriester worden ingewonnen.
De landraden.
De landraden worden in de hoofdplaatsen van het gewestelijk bestuur gevonden. Aan het hoofd dezer raden staan rechtsgeleerde voorzitters en verder behooren er toe twee door den gouverneurgeneraal benoemde inlandsche hoofden, terwijl de opperpriester inlichtingen geeft omtrent de toepassing van het mohamedaansche recht.
De rechtbanken dienen tot berechting van zaken van meer gewicht tusschen de inlanders onderling of wanneer inlanders door Europeanen worden gedagvaard, terwijl zij vonnis vellen over alle misdrijven die niet bij een hoogeren rechter tehuis behooren en over politie-overtredingen van inlanders.
De residentiegerechten.
In de residentiegerechten is de resident de alleen rechtsprekende rechter over inlanders en met dezen gelijkgestelden in sommige overtredingszaken.
De rechtbanken van omgang.
De rechtbanken van omgang worden hoofdzakelijk op Java en Madura gevonden.
Zij zijn ingesteld om zware misdrijven te beslechten; zij hebben een Europeeschen voorzitter, maar er zijn vier inlandsche hoofden als leden, terwijl de hoofd-panghoeloe of opperpriester een raadgevende stem heeft.
8



De raden van justitie.
De raden van justitie zijn de gewone rechtbanken voor de Europeanen en met dezen gelijkgestelden en voor de inlanders, of met hen gelijkgestelden, die zich vrijwillig aan de Europeesche rechtsmacht onderworpen hebben.
De raden spreken ook recht in zaken van zeerooverij, prijzen en buit en strandvonderij, terwijl de inlandsche vorsten en hoofden voor hen terecht staan, wanneer tot hun vervolging verlof is verleend.
Het hooggerechtshof.
Veel overeenkomst met onzen Hoogen Raad, heeft het te Batavia gevestigde opperste gerechtshof, dat den naam van Hooggerechtshof van Nederlandsch-Indië draagt.
Verschillende hooggeplaatste ambtenaren staan voor dit hof terecht; het houdt toezicht op den geregelden loop en de afdoening van rechtsgedingen en op het nakomen der wetten en andere algemeene verordeningen bij alle rechtbanken en gerechten.
Het kan rechterlijke handelingen, beschikkingen en vonnissen, wanneer die met de wetten of andere algemeene verordeningen strijdig zijn, vernietigen en buiten werking stellen.
Doodvonnissen.
In het algemeen mogen vonnissen, waarbij de doodstraf wordt opgelegd, niet ten uitvoer gelegd worden dan nadat de gouverneurgeneraal in de gelegenheid is geweest om gratie te verleenen.
Het leger en de vloot.
Zooals wij reeds hebben opgemerkt bestaan bij het Indisch bestuur geen afzonderlijke departementen van oorlog en marine. Het opperbevel over de landmacht is opgedragen aan een commandant van het Indisch leger en dat over de zeemacht mede aan een commandant, welke commandanten feitelijk directeuren van de zaken van oorlog en marine zijn.
Het leger is samengesteld uit Europeanen en Inlanders, allen vrijwillig dienenden.



Schutterijen worden mede op verschillende plaatsen gevonden.
Verder bestaan er afzonderlijke inlandsche corpsen, die gebruikt worden voor wachtdienst, voor eerewacht, voor de politie enz.
Voor verschillende diensten bij het leger worden veelal inlandsche dwangarbeiders gebruikt.
Rechten en plichten der ingezetenen.
Deze komen in vele opzichten met die in Nederland overeen.
Niemand kan van zijn eigendom worden ontzet dan ten algemeenen nutte, op de wijze bij algemeene verordening bepaald en tegen voorafgaande schadeloosstelling.
Natuurlijk is voor die onteigening geen wet noodig, maar is een verklaring van den gouverneur-generaal, in overeenstemming met den raad van Indië, voldoende; terwijl in enkele gevallen het vereisehte van voorafgaande schadeloosstelling niet behoeft te worden toegepast.
Niemand kan tegen zijn wil worden gebracht voor een anderen rechter, dan dien de wettelijke verordeningen hem toekennen.
In het algemeen mag niemand worden in hechtenis genomen dan op bevel van het bevoegde gezag.
Het postgeheim is mede gewaarborgd.
Geen straf kan het verlies van alle burgerlijke rechten ten gevolge hebben.
Verbeurdverklaring der goederen van een veroordeelde mag niet worden uitgesproken.
Allen die zich op het grondgebied van Nederlandsch-Indië bevinden hebben aanspraak op bescherming van persoon en goed.
Het recht van petitie is den ingezetenen toegekend en alle godsdienstige belijdenissen zijn vrij.
Vrijheid van drukpers, vereeniging en vergadering.
Deze rechten zijn een weinig beperkt. Het toezicht der regeering op de drukpers is bij algemeene verordening geregeld; de vrijheid van drukpers mag echter niet verder worden belemmerd dan tot verzekering der openbare orde gevorderd wordt.
Vereenigingen en vergaderingen van staatkundigen aard, of waardoor de openbare orde wordt bedreigd, zijn verboden.



Verbluf in Nederlandsch-Indië
Hieromtrent zijn bij het regeerings-reglement bijzondere voorzieningen gemaakt, noodzakelijk voor de rust in zulk een uitgestrekt, door verschillende volksrassen bewoond en door tal van vreemdelingen van allerlei natiën bezocht land.
Aan personen welke niet in Nederlandsch-Indië geboren zijn, en welke gevaarlijk worden geacht voor de openbare rust en orde, kan, in overeenstemming met den raad van Indië, het verblijf aldaar door den gouverneur generaal worden ontzegd. Inmiddels kan de betrokken persoon zelfs in hechtenis worden genomen.
Dit verblijf kan ook worden ontzegd in bepaalde gedeelten van het land. Ook kan aan personen linnen Nederlandsch-Indië geboren, een bepaalde plaats tot verblijf worden aangewezen of het verblijf in bepaalde gedeelten van het land worden ontzegd. ^ Met uitzondering van de personen, welke van Rijkswege naar Nederland worden gezonden (officieren, ambtenaren enz.), mag niemand zich van elders aldaar vestigen zonder de vereischte schriftelijke vergunning.
Bij algemeene verordening is bepaald op welke voorwaarden die vergunning wordt verleend.
Aan Nederlanders welke eenmaal deze vergunning verkregen hebben, kan het verblijf in Nederlandsch-Indië niet worden ontzegd, dan wanneer zij gevaarlijk worden geacht voor de openbare rust en orde.
WEST-INDIË.
Met betrekking tot onze West-Indische bezittingen kan men in zooverre van koloniën spreken, dat zij geen overheerschende inlandsche bevolking hebben, ofschoon het getal Europeanen er ook niet groot is.
Dit feit is echter van grooten invloed geweest op de regelingvan het bestuur. Want in Oost-Indië bestaat volstrekt geen zelf bestuur en dat bestaat in West-Indië wel degelijk.
Wel is waar worden de koloniale belangen in hoofdzaak door den Nederlandschen wetgever behartigd, maar in andere opzichten zijn de koloniale verordeningen van kracht, die door een wetgevende



macht worden tot stand gebracht, terwijl het uitvoerend gezag bij den gouverneur berust.
Wij zullen bijzonderheden hieromtrent het best kunnen nagaan aan de hand der regeeringsreglementen, die nog voor korten tijd zijn gewijzigd en aangevuld.
De kolonie Suriname.
De algemeene beginselen van het bestuur der kolonie bepalen dat in de kolonie als wettelijke regelingen in hoofdzaak geldig zijn:
de wetten die in het moederland voor de kolonie gemaakt of voor haar toepasselijk gemaakt zijn en de voor haar gemaakte koninklijke besluiten; de koloniale verordeningen, vastgesteld door den gouverneur, met goedkeuring van de koloniale staten, en de besluiten, door den gouverneur genomen, na den raad van bestuur te hebben gehoord.
Rechten der ingezetenen. De slavernij.
Voorheen werd alle arbeid in het algemeen in deze kolonie door slaven verricht. Andere arbeidskrachten waren niet aanwezig en dus was de afschaffing der slavernij gevaarlijk; want het was te vreezen dat de geëmancipeerde slaaf zijn vrijheid niet zou waardeeren en in plaats van zich als vrij arbeider te verhuren, tot luiheid en losbandigheid zou overslaan.
Niettemin is in 1862 de vrijmaking gevolgd, waardoor de kolonie een moeilijken tijd doorleefde. De behoefte aan werkkrachten deed zich sterk gevoelen, waarin men trachtte te voorzien door immigratie, dat wil zeggen door invoer van vrije arbeiders uit andere, voornamelijk Oost-Aziatische landen. Nog altijd wordt de arbeid op de uitgestrekte plantages in hoofdzaak door die vreemde arbeiders verricht.
Slavernij wordt thans in het geheel niet meer geduld en allen die zich op het grondgebied der kolonie bevinden zijn vrij en hebben gelijke aanspraak op bescherming van persoon en goed.
Rechten der ingezetenen.
Dat de vrijheid hier grooter is en kan zijn, is een gevolg van de samenstelling der bevolking.



Niemand heeft hier voorafgaand verlof noodig om door de drukpers zijne gedachten en gevoelens te openbaren. Bij koloniale verordening is de verantwoordelijkheid van schrijvers en drukkers in het belang van openbare orde en zedelijkheid geregeld.
Wanneer de koloniale regeering bepalingen wil maken, waardoor de toelating in de kolonie van in Nederland gedrukte stukken belemmerd wordt, dan moeten deze bij eene wet worden goedgekeurd.
Ieder ingezetene der kolonie heeft het recht om verzoekschriften in te dienen bij de bevoegde macht, zoowel in Nederland als in de kolonie (recht van petitie).
De uitoefening van het recht van vereeniging en vergadering, kan in het belang der openbare orde, zedelijkheid en gezondheid, aan regeling en beperking bij de koloniale verordening onderworpen worden. In beginsel bestaat het recht onverkort, dus zijn ook politieke vergaderingen toegelaten.
De gouverneur.
De gouverneur is de door den koning aangestelde ambtenaar, die namens dezen de kolonie bestuurt.
Als zoodanig zorgt hij voor de afkondiging en uitvoering der wetten en koninklijke besluiten, welke hier te lande met betrekking tot de kolonie worden genomen.
Zelf kan hij koloniale verordeningen vaststellen, die echter de goedkeuring van den kolonialen raad behoeven. Het betreft natuurlijk alleen zulke aangelegenheden, waarin niet bij wet of koninklijk besluit is of moet worden voorzien.
De raad van bestuur.
De raad van bestuur bestaat uit den gouverneur, die voorzitter is, een ondervoorzitter en drie leden, die ook allen door den koning worden benoemd.
Deze raad, een soort van raad van State, is een adviseerend lichaam en wordt door den gouverneur gehoord over alle koloniale verordeningen, die deze aan de goedkeuring der koloniale staten onderwerpen wil of die de koloniale staten aan den gouverneur ter vaststelling hebben aangeboden.



Verder wordt de raad over een aantal belangrijke aangelegenheden geraadpleegd en mag niet weigeren om zijn gevoelen schriftelijk aan den gouverneur mee te deelen.
Officieren en ambtenaren kunnen gelast worden de vergaderingen bij te wonen tot het geven van inlichtingen.
De koloniale staten
De koloniale staten vormen de wetgevende macht der staten, in zooverre deze die macht bezit.
Zij zijn niet in kamers gesplitst, zooals in het moederland.
Aantal.
De leden der staten worden door de kiezers rechtstreeks gekozen in verhouding van één op tweehonderd kiezers, doch nimmer minder dan tien, noch meer dan vijfentwintig. Tusschen deze twee cijfers is het getal dus onbepaald en veranderlijk.
Kiesrecht
Om kiesgerechtigd te wezen moet men, naar de daarvoor gestelde regelen, ingezetene der kolonie wezen. Zoowel vreemdelingen als Nederlanders kunnen dat zijn.
De vereischte ouderdom is vijfentwintig jaren.
Verder moet men belasting betalen over een jaarlijksch inkomen van minstens ƒ1400 berekend of een zeker bedrag betalen in de gezamenlijke directe belastingen; dit bedrag wordt bij kiesreglement bepaald en varieert tusschen twintig en honderd gulden.
Wie gekozen mogen worden.
Gekozen mogen worden alle ingezetenen die den ouderdom van vijfentwintig jaren hebben bereikt.
Zoowel de kiezers als de gekozenen moeten in het volle genot hunner burgerlijke rechten zijn.
De gouverneur, de onder-voorzitter en de leden van den raad van bestuur, de gouvernements-secretaris en de krijgslieden in werkelijken dienst mogen geen lid van den kolonialen raad zijn



Tjjd der zitting
De leden hebben zitting gedurende zes jaar en om de twee jaren treedt een derde deel af; welke dadelijk weder herkiesbaar zijn.
De leden der staten en vergaderingen
zij z'jn> evenmin als hier te lande de leden der sta ten-generaal, vervolgbaar voor hetgeen zij in de vergadering hebben gezegd of gedaan.
De gouverneur kan in persoon of door eenen gemachtigde de beraadslagingen bijwonen en eene raadgevende stem uitbrengen.
Hij heeft ook het recht de vergadering te schorsen, te sluiten en buitengewoon bijeen te roepen en eveneens om de staten te ontbinden en nieuwe verkiezingen uit te schrijven.
De macht der staten.
De staten vertegenwoordigen de kolonie, eenigszins op de wijze als de staten-generaal het geheele Nederlandsche volk vertegenwoordigen.
De verordeningen, die men koloniale wetten zou kunnen noemen, welke door den gouverneur worden ontworpen, moeten aan de staten ter goedkeuring worden aangeboden.
Hecht van amondement
De koloniale staten hebben het recht om wijziging in de hun gedane voorstellen te brengen.
De gouverneur behoeft zich met de aangebrachte wijzigingen niet te .vereenigen en stelt in dat geval de verordening niet vast.
Hecht van initiatief.
De staten hebben het recht om ook van hun kant verordeningen voor te stellen, welke evenwel door den gouverneur niet behoeven te worden bekrachtigd.



De begrooting.
Jaarlijks, bij de behandeling der staatsbegrooting in Nederland, worden ook begrootingen vastgesteld voor de West-Indische koloniën.
Ten laste van 's Rijks schatkist komen namelijk de jaarwedde en verblijfkosten van den gouverneur en de kosten van de zee- en landmacht.
Maar de uitgaven ten behoeve van den openbaren dienst in de kolonie, voorzoover die buiten de genoemde vallen, benevens de middelen om daarin te voorzien, worden vastgesteld in de kolonie zelf, bij een koloniale huishoudelijke begrooting, door den raad.
De gouverneur maakt de begrooting op en biedt die aan.
De vastgestelde begrooting behoeft de goedkeuring des konings.
Inwendige verdeelinj van het grondgebied.
De kolonie wordt in districten en gemeenten verdeeld. Verder zijn er ook waterschappen. Deze onderwerpen, benevens de algemeene en plaatselijke politie, worden bij koloniale verordening geregeld.
Het bewoonde gedeelte der kolonie is in districten verdeeld, waarover voor het burgerlijk bestuur een districts-commissaris is aangesteld, aan welken een secretaris is toegevoegd.
Het rechtswezen.
De kolonie heeft hare eigene wetboeken van burgerlijk en stra£recht. Verschillende andere onderwerpen van wetgeving moeten bij koloniale verordening geregeld zijn, zooveel mogelijk overeenkomstig de in Nederland bestaande wetten.
Omtrent onteigening, verbeurdverklaring, inhechtenisneming, postgeheim en dergelijke onderwerpen, de algemeene veiligheid van personen en goederen betreffende, bevat het regeeringsreglement soortgelijke voorschriften als in dat van Nederlandsch Oost-Indië worden aangetroffen.
De rechtelijke macht.
Er is een opperste gerechtshof, onder den naam van hof van justitie, dat ook toezicht houdt op de geregelde afdoening van alle



rechtsgedingen en de behoorlijke vervolging der misdrijven. Het is het hoogste rechterlijk college voor burgerlijke zaken.
Verder zijn er drie kantongerechten en twee omgaande rechters die in strafzaken recht spreken.
De Nederlandsche hooge raad heeft ook rechtsmacht in de zaken der kolonie; de vonnissen van het hof van justitie zijn aan hooger beroep bij den raad onderworpen.
Doodvonnissen.
Behalve in het geval van verklaarden staat van oorlog of beleg wordt geen doodvonnis ten uitvoer gelegd dan op last of met voorkennis van den procureur-generaal bij het hof en na verkregen machtiging van den gouverneur.
Godsdienst.
Op dit gebied bestaan dezelfde milde bepalingen ten opzichte der vrijheid van godsdienst en van de kerkgenootschappen en de aan dezen te verleenen bescherming, als in Nederland zelf worden aangetroffen.
Geldmiddelen
De kolonie heeft verschillende inkomsten, zooals hoofdgelden of hoofdelijke aanslagen, personeel en patent, opbrengst van in erfpacht uitgegeven gronden, zegel en successierechten, in- en uitvoerrechten, enz.
De kolonie Cura<jao.
Voor deze kolonie, die behalve het eiland Cura^ao, ook de eilanden Bonaire, Aruba, een gedeelte van St. Martin, St. Eustatius en Saba omvat, gelden ongeveer dezelfde regelen als voor de kolonie Suriname. Ook hier bestaat een
koloniale raad,
doch deze is samengesteld uit dertien leden, welke door den koning worden benoemd uit de ingezetenen.



Een vertegenwoordigend stelsel bestaat hier dus niet, zoodat men deze kolonie eenigszins als een zoogenaamde kroonkolonie beschouwen kan, tot dat haar zelfbestuur zal verleend worden.
Wanneer de raad een haar voorgestelde verordening goedkeurt, dan moet de gouverneur dezelve vaststellen en anders, heeft hij bezwaar, moet hij dit aan den koning meedeelen.
Ook bij niet goedkeuring door den raad wordt zulks ter kennis van den koning gebracht.
De raad heeft ook het recht van amendement. Na plaats gehad hebbende wijzigingen volgt de gouverneur dezelfde gedragslijn als hierboven is aangegeven.
Het recht van initiatief bestaat ook, maar eenigszins beperkt, want wanneer een lid van zijn kant een voorstel gedaan heeft, dan beslist de raad eerst of het voorstel in overweging zal worden genomen.
In het algemeen is den gouverneur een mindere macht toegekend en staat deze meer rechtstreeks onder den koning. Deze benoemt ook de gezaghebbers, door welke de verschillende eilanden, behalve Cura^ao, worden bestuurd. Overigens zijn zij aan de bevelen van den gouverneur onderworpen.
In de uitoefening van het dagelijksch bestuur wordt de gezaghebber bijgestaan door twee landraden, en deze worden door de stemgerechtigde ingezetenen van het eiland voor vier jaren gekozen.
Al wat de verkiezing dezer landraden betreft wordt bij koloniale verordening geregeld.
Ook is er een
raad van politie,
bestaande uit den gezaghebber en de landraden van het eiland.
De taak van dezen raad van politie, die den gouverneur voorlicht, is zeer eigenaardig.
Hij drijft de schouw over alle wateren, wegen, bruggen en andere openbare werkzaamheden, heeft het oppertoezicht over het woonwezen, houdt toezicht over het onderwijs, maakt plaatselijke keuren van huishoudelijken aard en geeft daarbij voorschriften in het belang van orde, zedelijkheid en gezondheid, zorgt voor den burgerlijken stand en de bevolkingsregisters, enz.



DE PROVINCIËN OF GEWESTEN.
\ oor het burgerlijk bestuur is het grondgebied van den Staat in elf provinciën verdeeld, ook wel gewesten genaamd, welke verdeeling niet opzettelijk is gemaakt, maar grootendeels door toevallige omstandigheden is ontstaan. De grenzen der provinciën toch zijn in hoofdzaak dezelfde als die der voormalige geünieerde gewesten tijdens de republiek. Holland was toen echter één geheel en is eerst bij de grondwetsverandering van 1840 in Noord- en Zuid-Holland verdeeld, terwijl Brabant en Limburg gevormd zijn uit de veroverde gewesten, die voorheen den naam van generaliteitslanden droegen.
Limburg kwam vroeger voor onder den naam van hertogdom Limburg. Thans is die benaming, hoewel nog wel gebezigd, geheel onjuist. Het geheele landschap Limburg was een provincie van het in 1815 vereenigde Nederland en België. Toen bij het tractaat van 1839 België door ons als een onafhankelijk rijk werd erkend, werd bij de grensafscheiding een deel van dit landschap aan ons toegewezen, met bepaling dat de koning van Nederland als hertog regeeren zou over dat deel der provincie, hetwelk gelegen was aan de oostzijde van de Maas. Dit oostelijk deel behoorde toen tot den Duitschen Statenbond. Aan die bepaling is echter feitelijk nimmer ge^ olg gegeven. Het ons behoorende Limburgsche grondgebied werd in zijn geheel een Nederlandsche provincie, maar het werd tevens geheel in den Duitschen Bond opgenomen, met uitzondering \ an de vestingen Maasticht en Venloo en hare kringen.
In 1866 is de Duitsche bond vervallen en tot een nieuw verbond traden wij niet toe, want dan zou ons grondgebied een deel uitmaken van het Duitsche rijk.
Door de vestiging der Bataafsche republiek werden de verschillende gewesten, die slechts door de Unie van Utrecht verbonden waren, samengesmolten tot één ondeelbaren Staat; maar de grenzen der voormalige gewesten bleven toch voor het burgerlijk bestuur ongeveer de hoofdverdeeling van het Rijk.
Hieruit volgt intusschen niet, dat in dien toestand geene verandering mogelijk zou zijn.



Vereeniging en splitsing.
Om de grenzen der gemeenten te veranderen is eene wet noodig en evenzeer voor vereeniging en splitsing van provinciën, maar dit laatste zal zeker hoogst zelden voorkomen.
Wel zou het gemakkelijk kunnen voorkomen, dat twee gemeenten tot een worden vereenigd, welke in verschillende provinciën gelegen zijn; hierdoor zouden de grenzen der provinciën tevens worden veranderd.
De provinciale wet
In enkele hoofdstukken is bij de grondwet bepaald hoe het provinciaal bestuur in hoofdzaak zal zijn ingericht.
Daarbij is echter terstond bepaald, dat het gezag en de macht van het vertegenwoordigend lichaam der provincie, de provinciale staten genaamd, door eene wet moeten worden geregeld, welke wet oorspronkelijk dagteekent van 1850.
Be staten
Het getal van de leden der provinciale staten is door de wet van 1850 als volgt vastgesteld:
Noord-Brabant . . . , 64
Gelderland 62
Zuid-Holland 82
Noord-Holland .... 77
Zeeland 42
Utrecht 41
Friesland 50
Overijsel 47
Groningen 45
Drente 35
Limburg 45
Verkiezing van leden der staten.
Deze worden gekozen in kiesdistricten, waarin de provincie wordt verdeeld en wel ongeveer op dezelfde wijze als de leden der Tweede



Kamer. Bij de bespreking der gemeentebelangen komen wij nog nader terug op de bijzonderheden van het kies- en stemrecht.
Wie gekozen kunnen worden
Om gekozen te kunnen worden tot lid der provinciale staten moet men Nederlander wezen, in het volle genot der burgerlijke en burgerschapsrechten en den ouderdom van vijfentwintig jaren bereikt hebben, terwijl men tevens ingezetene der provincie moet zijn.
Duur der benoeming
De leden der staten worden gekozen voor den tijd van zes jaren.
Om de drie jaren treedt de helft der leden af. De aftredenden zijn terstond herkiesbaar.
De aftreding heeft plaats op den eersten Dinsdag in Juni.
De verkiezing geschiedt op den tweeden Dinsdag in Mei.
Onvereenigbaarheid van betrekkingen Uitsluiting
Niemand kan lid zijn van de staten eener provincie en tegelijkertijd van de Eerste Kamer. De reden hiervan is, dat de leden der Eerste Kamer juist door de provinciale staten worden gekozen.
Bloedverwantschap en zwagerschap in den eersten graad zijn verboden, zoodat vader en zoon, schoonvader en schoonzoon, niet gelijktijdig lid van de staten kunnen zijn.
Overlijdt de vrouw, door welke de zwagerschap of aanhuwelijking ontstond, dan is deze reden van uitsluiting niet langer geldig.
Nu kan het ook voorkomen, dat de aanhuwelijking pas ontstaat gedurende den tijd dat iemand zitting heeft, maar dat is op de zaak niet van invloed, terwijl, wanneer b.v. vader en schoonzoon tegelijkertijd worden gekozen, de oudste in jaren als gekozen wordt aangemerkt.
Bezoldiging.
Het lidmaatschap der provinciale staten is eene onbezoldigde betrekking.
De leden genieten alleen vergoeding voor reis- en verblijfkosten,



ten minste wanneer zij minstens de helft der zittingen van de vergadering hijwonen.
Sa commissaris des konings.
Het is de koning, het hoofd van den staat, die in de provincie regeert, daar deze slechts een onderdeel van het Rijk is; maar er is een hooge ambtenaar, die den naam van commissaris draagt, die de provincie namens den koning bestuurt, de bevelen der regeering uitvoert en belast is met het toezicht over de handelingen der staten. Tegenwoordig zegt men natuurlijk: commissaris der koningin.
Onvereenigbaarheid van betrekkingen Uitsluiting.
De betrekking van commissaris des konings is onvereenigbaar met het lidmaatschap der staten-generaal en van de provinciale staten. Verder met alle provinciale en gemeentelijke ambten en met het lidmaatschap van een waterschapsbestuur.
Tusschen den commissaris der koningin en den griffier der Staten mag geen bloedverwantschap of zwagerschap in den eersten of tweeden graad bestaan.
Wat het lidmaatschap der Gedeputeerde Staten betreft, strekt deze uitsluiting zich zelfs tot den derden graad uit.
Attributen van den Commissaris
De commissaris is voorzitter van de provinciale en van de later te noemen gedeputeerde staten.
In de vergadering der provinciale staten, met welker leiding hij belast is, doet hij voorstellen, en wel met of zonder medewerking van de gedeputeerde staten.
In eerstgenoemd college heeft hij een beslissende stem, maar in de provinciale staten slechts een raadgevende.
Hij teekent alle stukken die van gedeputeerde en provinciale staten uitgaan; ontvangt en opent alle tot hen gerichte stukken, brengt die ter tafel en zorgt voor de uitvoering der daaromtrent genomen besluiten.
In het algemeen is hij belast met de uitvoerende macht en dus met de ten uitvoerlegging van alle besluiten en beslissingen door beide staten genomen.



Natuurlijk moet de commissaris er voor waken, dat er geen besluiten genomen worden, met de algemeene wetten van den staat in strijd.
Weigert de commissaris op dien grond de uitvoering van eenig besluit, dan moet hij daarvan binnen vierentwintig iiren aan provinciale of gedeputeerde staten kennis geven. Eveneens wordt daarvan kennis gegeven aan de Rijksregeering Hij is echter verplicht het genomen besluit uit te voeren, wanneer er binnen dertig dagen na de kennisgeving aan de staten geen Koninklijk besluit tot schorsing of vernietiging van het bedoelde besluit verschenen is.
De griffier der Staten.
De griffier is een hooge ambtenaar, die met de hoofdleiding der provinciale administratie is belast en, uit een voordracht, door gedeputeerde staten te doen, door de provinciale staten wordt benoemd.
De griffier ontvangt zijne instructie van de provinciale staten en woont waar deze staten vergaderen.
De provinciale griffie
De ambtenaren en bedienden ter provinciale griffie, welke onder den griffier werkzaam zijn, worden door Gedeputeerde Staten benoemd op voordracht van den commissaris, welke over de griffie het oppertoezicht heeft.
De gedeputeerde staten
Van dit lichaam spraken wij reeds herhaaldelijk. Het is een klein college, dat in elke provincie bestaat, omdat de provinciale staten niet steeds vergaderd zijn en er zich toch zeer vaak onderwerpen ter bespreking en behandeling voordoen.
De gedeputeerde staten zijn dus, even als wij dat in de gemeenten aantreffen, met betrekking tot burgemeester en wethouders, belast met de dagelij ksche leiding der zaken en de voorbereiding van hetgeen in de vergadering der provinciale staten moet worden behandeld.



Benoeming, aantal leden, bezoldiging
De leden der gedeputeerde staten worden door de provinciale staten voor den tijd van zes jaar gekozen. Om de drie jaar treedt de helft af.
De gewone tijd der verkiezing is de eerste Maandag in Juli, en wel terstond na de opening der zoogenaamde zomervergadering van de staten.
In Drente telt het college vier leden, in alle andere provinciën zes.
Het lidmaatschap der gedeputeerde staten, welke voortdurend werkzaam zijn, is dientengevolge eene bezoldigde betrekking.
De jaarlijksche bezoldiging bedraagt f 2000, maar alleen de helft daarvan is vast inkomen. Het overige wordt beschouwd als zoogenaamd presentiegeld, met andere woorden, het wordt betaald voor het bijwonen der vergaderingen en om de drie maanden verdeeld, naar gelang de leden de vergaderingen hebben bijgewoond.
Buitengewoon lid.
In een college waarin het aantal leden een even getal vormt, kan het zeer licht gebeuren, dat in twee achtereenvolgende zittingen de stemmen over eenig voorstel staken, terwijl een beslissing noodig is. Met het oog hierop wijzen de provinciale staten in de zomervergadering een hunner leden aan, 0111 in dergelijke gevallen in het college van gedeputeerden zitting te nemen.
Zomer- en najaarsvergaderingen.
De provinciale staten zijn betrekkelijk weinig bijeen. De provinciale wet bepaalt dat er twee vergaderingen per jaar worden gehouden, een in den zomer en de tweede in het najaar.
Die vergaderingen hebben plaats op den eersten Dinsdag in Juli en November.
Buitengewone vergaderingen.
Deze kunnen alleen worden gehouden, wanneer de commissaris der koningin het noodig oordeelt en de regeering er machtiging toe verleent. Voorbeelden van zoodanige noodzakelijkheid zijn: het
9



kiezen van een lid voor de eerste kamer of van gedeputeerden, wanneer tusschentijds eene plaats is opengevallen.
Rechten der leden.
De leden der staten hebben als zuivere volksvertegenwoordigers het recht van amendement en van initiatief.
Bijzondere bevoegdheid der staten.
De grondwet zegt, dat de staten de belangen van hunne provincie en hare ingezetenen bij den koning en de staten-generaal kunnen voorstaan.
Schijnbaar is dit iets wat van zelf spreekt, maar de bepaling heeft dan ook eene bijzondere beteekenis.
Vroeger is reeds opgemerkt, dat aan wettig bestaande lichamen het recht is toegekend om zoogenaamde petities aan de bevoegde macht in te dienen, doch alleen over onderwerpen tot hun bepaalden werkkring behoorende. Het is als het ware eene aanmoediging voor die lichamen om, wanneer het te pas komt, de regeering op bijzondere belangen te wijzen.
Zóó ligt het dan ook bepaaldelijk op den weg der staten, om de belangen, ook der particuliere ingezetenen en der gemeenten binnen de grenzen der provincie gelegen, bij de hooge regeering vóór te staan.
De macht en de bevoegdheid der provinciale staten.
Evenals de staten-generaal met het hoofd der regeering de wetten maken die voor het geheele land gelden, de zoogenaamde rijkswetten, maken de staten de provinciale wetten, die den nederigen naam van verordening dragen, maar evenzeer kracht van wet hebben, natuurlijk alleen binnen de grenzen der provincie.
Beperking dezer bevoegdheid.
Tusschen provinciale reglementen en algemeene rijkswetten of koninklijke besluiten mag geen strijd bestaan.
Rovendien mogen de staten niet gaan buiten hetgeen van provinciaal belang is.



Dit is de reden waarom de provinciale verordeningen onderworpen zijn aan goedkeuring van wege den koning.
Hierbij blijft het echter. Voorstellen van wet bij de staten aanhangig maken kan de regeering niet.
Ook moet de beslissing des konings omtrent de verordening binnen twee maanden na hare vaststelling vallen, tenzij dit onmogelijk mocht wezen; maar dan moet een besluit tot uitstel of verdaging toch binnen dien tijd genomen zijn; met opgaaf der redenen waarom dat geschiedt.
De provinciale verordening moet, zooals zij daar ligt, in haar geheel worden goedgekeurd of niet goedgekeurd.
Andere besluiten der staten
Behalve de eigenlijk gezegde provinciale wetten of verordeningen, nemen de staten verschillende besluiten met betrekking tot de regeling der huishoudelijke belangen.
Als die besluiten worden geacht met de wet of het algemeen belang te strijden, heeft de koning het recht om de werking van het besluit te schorsen, dat wil zeggen tot nader uit te stellen en het besluit hetzij terstond, hetzij na die schorsing te vernietigen.
Het daartoe strekkende koninklijk besluit, de reden der schorsing of vernietiging inhoudende, wordt in het Staatsblad geplaatst.
De raad van state wordt vooraf over de zaak gehoord.
Strafbepalingen
De provinciale wetgever heeft de bevoegdheid om strafbepalingen te bedreigen tegen de overtreding zijner verordeningen. Anders zouden zij niet veel waarde hebben.
De verordeningen mogen echter geene zwaardere straffen bedreigen dan die van eene geldboete van hoogstens ƒ 75,— en eene gevangenisstraf van ten hoogste zeven dagen, te zamen of afzonderlijk. De aan den veroordeelde toebehoorende voorwerpen, waarmede de overtreding is gepleegd of die hij door die overtreding in zijn bezit kreeg, kunnen verbeurd worden verklaard.
Deze bevoegdheid van strafbedreiging geldt echter alleen voor zoover niet reeds bij wet of koninklijk besluit daarin voorzien is.



Vrije handel.
Ofschoon dc wetgever in het algemeen de bevoegdheid heeft om den vrijen handel te beperken, mag een dergelijk recht toch niet aan een provinciaal bestuur worden gegeven, daar dan in verschillende provinciën, omtrent dit punt ook verschillende beginselen zouden kunnen worden toegepast, die uitteraard slechts voor het geheele land kunnen gelden.
Vandaar dat de grondwet uitdrukkelijk bepaalt dat de provinciale verordeningen den doorvoer en uitvoer naar en den invoer uit andere provinciën niet mogen belemmeren.
Later zullen wij zien dat eenzelfde noodzakelijk voorschrift voor de gemeenten is gegeven.
Belastingen.
Voor de provinciale huishouding is natuurlijk ook geld noodig.
Dientengevolge moest aan de staten het recht tot belastingheffing worden toegekend.
Om kracht te hebben moeten de vastgestelde belastingen evenwel aan den koning worden voorgedragen. Vereenigt de hooge regeering er zich mede, dan maakt zij er een wetsvoorstel van en dan wordt bekrachtiging der staten-generaal vereischt.
In het ontwerp van wet tot bekrachtiging moeten de provinciale en huishoudelijke behoeften, tot welker dekking de belasting dienen moet, worden aangewezen en tevens de regelen volgens welke de belasting zal worden geheven.
Wijziging dezer belastingverordening behoeft op nieuw wettelijke bekrachtiging.
Middelen van inkomst
De provinciale belastingen bestaan in hoofdzaak in opcenten op de hoofdsom der daarvoor vatbare rijksbelastingen, namelijk grondbelasting en personeel.
Ook bestaan heffingen op het gebruik van wegen en andere openbare werken.



Accijnzen.
Accijnzen of belastingen op voorwerpen van verbruik mag de provinciale wetgever niet opleggen.
Geldleeningen en beschikking over eigendommen der provincie.
Indien voor het aanleggen van openbare werken als anderszins geldleeningen ten behoeve der provincie noodig zijn, of de staten provinciale eigendommen willen verkoopen, verruilen of bezwaren of eenig eigendom aankoopen, dan is daarvoor alleen koninklijke goedkeuring noodig.
De begrooting.
Aan koninklijke goedkeuring is mede de jaarlijksche provinciale begrooting onderworpen; welke in haar geheel wordt goedgekeurd of vernietigd.
Voorzoover de kosten van de huishouding der provincie niet de eigenlijke provincie betreffen, komen zij ten laste van het Kijk.
Deze uitgaven ten behoeve der provinciën komen dientengevolge op de jaarlijksche staatsbegrooting.
Tot deze uitgaven behooren de salarissen der commissarissen, van de leden der Gedeputeerden, den griffier der staten en van het onderhoud der griffie en de vergaderlokalen, met andere woorden van het gouvernement (vroeger heette de commissaris des konings gouverneur.)
Maar er zijn ook uitgaven en daartegenover ontvangsten, welke meer bepaaldelijk elk gewest op zich zelf betreffen en dus met de algemeene staatsbegrooting niets te maken hebben.
Hiervoor moet dus eene provinciale begrooting worden opgemaakt en door de staten goedgekeurd en deze begrooting noemt men,
de begrooting der enkel provinciale en huishoudelijke inkomsten en uitgaven.
De tot deze begrooting behoorende uitgaven zijn onder anderen die van het aanleggen en onderhouden van wegen, bruggen, vaarten en andere openbare werken, voorzoover deze ten laste der



provincie komen; de bezoldigingen van de ambtenaren welke niet op de griffie werkzaam zijn; de renten en aflossingen wegens door de provincie aangegane geldleeningen; de kosten van te voeren rechtsgedingen; die van het provinciaal blad, zijnde het officieel orgaan van het gewest, waarin de beslissingen, besluiten, verordeningen, benoemingen, publicatiën enz. van de verschillende provinciale machten voorkomen, enz.
Op de enkel provinciale en huishoudelijke begrooting komen ook voor de kosten der verpleging van arme krankzinnigen, aangezien, voorzoover niet op andere wijze in de behoefte van dergelijke gestichten voorzien is, het provinciaal bestuur, hetzij afzonderlijk, hetzij in vereeniging met andere provinciale besturen, voor de oprichting en instandhouding van krankzinnigengestichten is aangewezen.
Toezicht op de gemeentebesturen.
De regeling van de huishouding der tot de provincie behoorende gemeenten is aan het toezicht der staten onderworpen.
Wat de provinciale wet hieromtrent voorschrijft
Volgens de provinciale wet zijn alle besluiten der gemeentebesturen, die betrekking hebben op de beschikking over gemeentelijke eigendommen en andere rechtshandelingen, door de gemeentewet nader aangewezen, en de begrooting en verantwoording van het geldelijk beheer, aan de goedkeuring der staten onderworpen.
Jaarmarkten en andere markten kunnen in de gemeente niet worden ingesteld, veranderd of afgeschaft, dan met machtiging der staten.
De staten hebben toezicht over de gemeenteverordeningen, die zij onderzoeken, en wanneer zij strijd ontdekken met het rijks- of provinciaal belang, stellen zij de vernietiging of schorsing der verordening aan den koning voor.
Verkiezingen voor de Eerste Kamer.
In ons overzicht der rijksregeering is er reeds op gewezen, dat de leden der Eerste Kamer door de provinciale staten worden gekozen, zoodat



de provinciale staten een politiek lichaam vormen en van terzijde op de regeering invloed oefenen.
De provinciale staten belast met een deel van het uitvoerend gezag
Volgens de grondwet worden de staten belast met de uitvoering der wetten en koninklijke besluiten, welke betrekking hebben op zoodanige takken van algemeen bestuur, welke door de wet zijn aangewezen en zoodanige welke de koning goedvindt aan hen op te dragen.
Hiertoe behooren het bijzonder waterstaatsbestuur, het onderwijs en het armbestuur, de vereeniging en splitsing van gemeenten, de nijverheid, enz.
De eigenlijke werkkring der gedeputeerde staten.
Veel van hetgeen wij boven hebben medegedeeld «mtrent de macht der provinciale staten, berust feitelijk bij het college van dagelij ksch bestuur.
Wanneer tot uitvoering der wetten of koninklijke besluiten verordeningen en reglementen noodig zijn, dan gëschiedt dit door hen, onder 's konings goedkeuring.
Moet het maken van een verordening bepaaldelijk geschieden door de provinciale staten zelf, dan moet dit door de wet worden verklaard.
Een voorbeeld hiervan geeft de wet op de jacht en visscherij, waarin bepaald wordt dat voor elke provincie door de staten een reglement op de uitoefening der jacht en visscherij wordt vastgesteld.
De gedeputeerde staten oefenen feitelijk ook het toezicht uit over de handelingen der gemeentebesturen en controleeren de keuren of verordeningen der waterschappen.
Aan hen behoort het gestadig toezicht op de provinciale belangen, dat alleen door een college van dagelijksch bestuur kan worden uitgeoefend. Zij beheeren ook de provinciale geldmiddelen en doen alles wat noodig is om de uitvoering van de besluiten der staten voor te bereiden.
Het zijn ook de gedeputeerde staten die de ambtenaren der provincie benoemen. Zij doen de voordracht voor de benoeming



van den griffier, die door de provinciale staten zeiven geschiedt.
Verder staan zij met de regeering in verbinding om deze in alles te raden en voor te lichten en brengen elk jaar het voorgeschreven uitvoerig verslag van den toestand der provincie aan de regeering uit.
Verantwoording der geldmiddelen.
Door gedeputeerde staten wordt over elk dienstjaar verantwoording gedaan van de enkel provinciale en huishoudelijke inkomsten, onder overlegging eener rekening, waarvan de cijfers door de algemeene rekenkamer zijn goedgekeurd.
Administratieve rechtspraak.
Bij ons overzicht van de algemeene rijksregeering hebben wij reeds het een en ander over de zoogenaamde administratieve rechtspraak medegedeeld.
De gedeputeerde staten zijn in de meeste gevallen aangewezen om in zaken van bestuursgeschillen te beslissen, hetzij dan in hooger beroep of met beroep op den koning.
A ooral in quaesties met betrekking tot het waterschapsbestuur en de nationale militie, bestaan hiervan vele voorbeelden.



DE GEMEENTEN.
De gemeenten dagteekenen reeds uit den tijd der staatsomwenteling, uit het laatst der achttiende eeuw.
De ingevoerde eenheid van alle takken van bestuur maakte zulk eene verdeeling noodig. Bij de staatsregeling van 1798 werden departementen en gemeenten ingesteld. Terwijl de naam van departementen later weder verdwenen is, werd die van gemeenten behouden.
Grenzen der gemeenten.
Oorspronkelijk zijn de grenzen der gemeenten niet willekeurig getrokken. Men nam natuurlijk een stad of een dorp of eenige gehuchten, met dat gedeelte van het omringende platte land, dat om welke redenen dan ook met de bewoners van die steden, dorpen of gehuchten het meest in verband stond.
Zóó zijn er ruim elf honderd grootere of kleinere kringen ontstaan.
In sommige provinciën vindt men zeer kleine gemeenten, wat de oppervlakte betreft, in andere, vooral in Gelderland en Friesland, gemeenten van verbazend groote oppervlakte.
Vereeniging en splitsing van gemeenten
De grenzen der gemeenten ten eeuwigen dage onveranderd te laten is onmogelijk. Gehuchten worden aan dorpen, dorpen aan steden vastgebouwd. De belangen der bewoners zijn in sommige streken geheel gewijzigd. De middelen van gemeenschap zijn geheel veranderd.
Vandaar dat het soms noodig is, wat de wet dan ook toelaat, gemeenten te splitsen of gemeenten te vereenigen, of wel, wat vaker voorkomt, de grenzen der gemeenten onderling te wijzigen.
Voor zoodanige vereeniging of splitsing is eene wet noodig.



Vereischte vormen
De voorwaarden waarop de vereeniging of splitsing zal plaats hebben, worden door de gedeputeerde staten der provincie, waarin de gemeente gelegen is, ontworpen, nadat zij daaromtrent den raad hebben ingewonnen van het college van dagelijksch bestuur der bij de zaak betrokken gemeenten.
In den regel gaat de zaak oorspronkelijk uit van één der gemeentebesturen, namelijk van de gemeente die er belang bij heeft.
Vereeniging van gemeenten
De bezittingen en lasten der gemeente, welke door de wet met eene andere wordt vereenigd, komen ten bate en ten laste der vereenigde gemeenten; maar de mogelijkheid bestaat dat eene rijke bij eene arme gemeente wordt gevoegd. Voor dat geval wordt eene andere schikking gemaakt.
Dit geldt ook wanneer een deel eener gemeente met eene andere gemeente wordt vereenigd.
Belangen der ingezetenen
De belangen der ingezetenen bij eene vereeniging of splitsing worden niet over het hoofd gezien.
Wanneer het ontwerp gereed is wordt dit eerst onderworpen aan het oordeel der betrokken gemeenteraden en ook van eene commissie uit de ingezetenen der gemeenten. De verschillende gevoelens worden ter kennis gebracht van gedeputeerde staten, waarna het aan den minister van binnenlandsche zaken is, om te beslissen of een wetsontwerp aan de staten-generaal zal worden aangeboden.
Het gemeentebestuur.
De belangen der gemeente worden in hoofdzaak behartigd door den
gemeenteraad,
welke is samengesteld uit een zeker aantal door de wet te bepalen ingezetenen.



En wel:
7 leden in gemeenten beneden de 3000 zielen
11 » » » van 3000 tot 6000 >
13 » » » » 6001 » 10000 »
15 » » > » 10001 » 15000 »
17 » » » » 15001 » 20000 »
19 » » > » 20001 > 25000 »
21 » » » » 25001 » 30000 »
23 » » » » 30001 » 35000 >
25 » » » » 35001 » 40000 »
27 » » » » 40001 » 45000 >
29 » » » » 45001 » 50000 »
31 » » » » 50001 » 55000 »
33 » » » » 60001 » 70000 >
35 » * » » 70001 » 80000 >
37 » » » » 80001 » 100000 »
39 » » » » 100001 » 200000 »
45 » » » boven 200000 »
K ie sger echtigden.
De leden van den raad worden gekozen door hen die volgens de kiezerslijst tot kiezen bevoegd zijn. Hier gelden ook weder de gewone regelen, behalve dat men ingezetene der gemeente moet zijn en dat men, wanneer men geen censuskiezer voor de kamer is, over het volle laatstverloopen dienstjaar in de gemeente moet zijn aangeslagen in eene plaatselijke directe belasting, tot ten minste het bedrag dat voor elke gemeente bij de kieswet is aangewezen; welke aanslag op den l010 Maart ten volle moet zijn voldaan.
Districten.
De leden van den raad worden ook in kiesdistricten gekozen.
Amsterdam, Botterdam en den Haag,
De districten waarin deze drie groote gemeenten verdeeld zijn voor de verkiezing van leden van de Tweede kamer, zijn tevens kiesdistricten voor leden van den raad.
In elk der districten wordt een gelijk aantal leden van den raad gekozen.



Utrecht.
Utrecht worclt voor de verkiezing van leden van den raad op zoodanige wijze in kiesdistricten verdeeld, dat elk der districten waarin die gemeente voor de kamer-verkiezing verdeeld is, wordt gesplitst in twee kiesdistricten. #
Overige gemeenten boven 15000 zielen.
Deze gemeenten worden in drie kiesdistricten gesplitst.
Gedeputeerde staten regelen, na den raad hierover gehoord te hebben, de verdeeling der kiesdistricten en het getal der in elk district te kiezen leden. Nadere regelen daarvoor zijn bij de wet gesteld.
Gemeenten van 15000 zielen of minder.
Deze vormen één district.
Stemdistricten.
De kiesdistricten kunnen in stemdistricten worden verdeeld. Bij plaatselijke verordening geschiedt deze verdeeling en daarbij wordt tevens het stemdistrict aangewezen, waarin het hoofdstembureau zitting heeft.
Tijdstip der verkiezing
De gewone tijd ter verkiezing van leden van den raad is de laatste Dinsdag der maand Juni.
Alsdan wordt voorzien in de vervulling der plaatsen van de leden, die op den eersten Dinsdag in September moeten aftreden.
Tusschentijdsche vacaturen
De verkiezing ter vervulling der plaatsen, die door ontslag, overlijden of om andere redenen openvallen, geschiedt binnen zes maanden na dat openvallen.
Burgemeester en Wethouders bepalen den dag der verkiezing.



Stemming en herstemming
De dag der verkiezing is eigenlijk de dag bestemd voor het stellen van candidaten.
Is slechts één candidaat gesteld, dan is deze gekozen en is dus geen stemming noodig; anders wel.
Burgemeester en Wethouders bepalen voor elke verkiezing van leden van den raad, de dagen waarop zoo noodig de stemming en herstemming zullen geschieden.
Bij de gewone of zoogenaamde periodieke verkiezingen geschieden de stemming en de herstemming in alle kiesdistricten der gemeente op dezelfde dagen.
De stemming en de herstemming geschieden in alle stemdistricten van het kiesdistrict op dezelfde dagen.
De wijze waarop ten onzent de verkiezingen plaats hebben voor leden der Tweede Kamer, de provinciale staten en de gemeenteraden, noemt men
het couloirstelsel
Couloir beteekent gang en ziet op de wijze waarop de stemming feitelijk plaats heeft, waarbij elk kiezer zich afzonderlijk naar een openstaanden lessenaar begeeft, om daar zijn biljet in te vullen.
Aantal kiezers benoodigd voor de candidaatstelling.
Volgens de kieswet moeten de opgaven van candidaten bij den burgemeester geteekend zijn door ten minste veertig kiezers, bevoegd om aan de verkiezing deel te nemen.
Afwijking van dezen regel wat de provinciale staten en den gemeenteraad betreft.
Het bovenstaande geldt alleen voor de Tweede Kamer.
Wat de provinciale staten en de gemeenteraden betreft is namelijk van dien regel afgeweken door de bepaling dat, als het aantal kiezers minder dan tweeduizend bedraagt, de onderteekening wordt vereischt van ten minste een vijftigste gedeelte van het aantal kiezers. Is het aantal dier kiezers minder dan 150, dan wordt de onderteekening van ten minste drie kiezers vereischt.



Oproeping om te stemmen. Wijze van stemmen
In den regel is meer dan één candidaat gesteld, omdat er ook verschillende partijen bestaan.
Uiterlijk binnen veertien dagen heeft dan de stemming plaats.
De kiezers ontvangen minstens drie dagen te voren een oproeping.
Aan het stembureau gekomen leveren zij daar de oproepingskaart in en ontvangen dan van den voorzitter een stembiljet.
Op dat stembiljet zijn de namen der gestelde en vooraf reeds bekend gemaakte candidaten in alphabetische volgorde vermeld.
Vóór eiken naam bevindt zich een zwart stemvak, waarin zich een wit stipje bevindt.
De kiezer moet zich met het stembiljet naar een der voor dit doel bestemde en ledig staanden lessenaar begeven en daar zijn stem uitbrengen, door het zwart maken met potlood van het witte stipje vóór den naam van den candidaat dien hij kiest.
Hij werpt vervolgens het door hem toegevouwen biljet in de stembus, nadat de voorzitter van het stembureau zich, zonder het biljet in de handen te nemen, overtuigd heeft, dat het aan de buitenzijde de gestempelde handteekening van den burgemeester draagt.
Openbaarheid Waarborgen tegen knoeierij.
De stemming en het openen der biljetten geschieden in het openbaar. Gedurende de zitting van het stembureau zijn de kiezers bevoegd in het stemlokaal te vertoeven, ten minste voor zoover de orde daardoor niet wordt verstoord en de stemming er niet door wordt belemmerd.
De kiezers hebben het recht om tegen de plaats gehad hebbende handelirgen hunne bezwaren in te brengen, waarvan in het procesverbaal van stemming melding wordt gemaakt.
Verkiezing in districten
Wanneer eene gemeente in kiesdistricten wordt verdeeld, bepaalt de gemeenteraad bij loting, met in acht neming van den tijd hunner aftreding, voor welk kiesdistrict elk der zitting hebbende leden geacht wordt gekozen te zijn.



Vereischten voor het lidmaatschap van den raad
Deze zijn dezelfde als voor andere vertegenwoordigende lichamen, maar de vereischte leeftijd is slechts 23 jaar, terwijl men natuurlijk ingezetene der gemeente moet wezen.
Uitsluiting.
Bloedverwantschap of zwagerschap in den eersten of tweeden graad mag niet bestaan tusschen den burgemeester der gemeente en de leden van den raad en ook niet tusschen de leden onderling.
Wanneer echter iemand na zijn verkiezing in den verboden graad van zwagerschap geraakt, behoeft hij niet af te treden vóór den afloop van zijn tijd van zitting.
Sterft de vrouw, waardoor de zwagerschap ontstond, dan houdt het verbod op van kracht te zijn.
Wanneer personen, die elkander in den verboden graad van bloedverwantschap of zwagerschap bestaan, tegelijkertijd mochten worden gekozen, dan wordt de oudste in jaren als gekozen beschouwd.
Onvereenigbaarheid.
Ministers, commissarissen des konings, leden der gedeputeerde staten, griffiers der provinciale staten, commissarissen van politie, ambtenaren aangesteld door het gemeentebestuur of daaraan ondergeschikt, ontvangers belast met het ontvangen of uitgeven van gemeentegelden, onverschillig of zij al of niet gemeenteambtenaren zijn, geestelijken of bedienaren van den godsdienst, onderwijzers van het lager en middelbaar onderwijs en krijgslieden in werkelijken dienst, kunnen in den raad geen zitting nemen.
De burgemeester als raadslid.
De burgemeester der gemeente kan altijd tot lid van den raad worden gekozen; zelfs wanneer hij, als secretaris, ambtenaar der gemeente is.
Dit is dus eene uitzondering op den regel, gemaakt in het belang van zeer kleine gemeenten.



Geloofsbrieven.
Geloofsbrieven zijn de stukken waaruit de verkiezing van een bepaald persoon en zijn bevoegdheid om zitting te nemen op ontwijfelbare wijze blijkt.
De gemeenteraad onderzoekt die geloofsbrieven, door ze feitelijk
ter onderzoek aan eene commissie ter hand te stellen, die dan haar advies uitbrengt.
De raad doet ook uitspraak omtrent de geschillen, welke omtrent de verkiezing of de geloofsbrieven der gekozenen rijzen.
Bezwaren.
Zoowel de niet-toegelatene als ieder lid van den raad en de burgemeester, wanneer deze geen lid van den raad mocht zijn, kan binnen acht dagen na de beslissing bezwaren tegen de uitspraak van den raad bij gedeputeerde staten inbrengen.
Daarna is mede beroep op den koning toegelaten.
Tijd van zitting.
De leden van den raad hebben zitting gedurende zes jaar. Een derde gedeelte der leden treedt om de twee jaar af. De aftredenden zijn ook hier dadelijk herkiesbaar.
Eedsaflegging.
Bij de aanvaarding hunner betrekking leggen de leden van den raad den eed af, waarbij zij trouw zweren aan de grondwet en de wet en verder dat zij de belangen der gemeente met al hun vermogen zullen bevorderen.
Zuiveringseed.
Zij leggen ook den zoogenaamden zuiveringseed af, zijnde een plechtige verklaring dat zij, om de betrekking te verkrijgen aan niemand eenige giften of gaven hebben beloofd of gegeven en ook van niemand iets zullen aannemen.



Provinciale staten en kamerleden
Voor de leden der provinciale staten geldt hetzelfde, maar de leden der Kamer zijn sedert de laatste grondwetsherziening niet meer gehouden om een werkelijken eed af te leggen, maar kunnen met beloften en verklaringen volstaan.
Presentiegelden.
Of de leden voor het bijwonen der zittingen vergoeding of zoogenaamd presentiegeld zullen genieten beslist de raad.
Over de vaststelling van het bedrag beslissen Gedeputeerde Staten, na den raad gehoord te hebben.
Bevordering van onpartijdigheid en zelfstandigheid.
De leden van den raad mogen in rechtsgedingen, waarin de gemeente betrokken is, niet als advokaat werkzaam zijn.
Zij mogen ook niet tegenwoordig zijn bij het opnemen en goedkeuren der rekening eener aan het gemeentebestuur ondergeschikte inrichting, tot welker bestuur zij behooren.
Verder mogen zij, al ware het ook middellijk, dat wil zeggen door tusschenkomst van anderen, niet deelnemen aan onderhandsche pacht van gemeentegoederen of inkomsten, aan leveringen of aannemingen ten behoeve der gemeente en aan het koopeu van betwiste vorderingen te haren laste.
De burgemeester.
De burgemeester is de man die namens den koning de gemeente bestuurt.
Benoeming.
De koning benoemt den burgemeester voor zes jaren en is niet verplicht hem daarna weder te benoemen. De regeering is daarin vrij en kan telkens beoordeelen of de benoemde de geschikte man voor de gemeente bleek te zijn.
10



Vrijheid van keuze.
De grondwet schijnt zich te hebben voorgesteld, dat in den regel een lid van den raad tot voorzitter (de naam burgemeester komt in de grondwet namelijk niet voor) zal worden benoemd; maar feitelijk gaat het geheel anders toe. De regel is zelfs dat iemand wordt benoemd die geen ingezetene der gemeente is, ofschoon de gemeentewet het ingezetenschap der gemeente als regel heeft gesteld, van welken regel alleen in het belang der gemeente mag worden afgeweken.
Vereischten
De burgemeester moet, behalve dat hij aan de gewone vereischten voor alle staatsambten moet voldoen, dat wil zeggen het bezit van het Nederlanderschap en het volle genot der burgerlijke en burgerschapsrechten, den leeftijd van 25 jaren hebben bereikt.
Burgerlijke en burgerschapsrechten
Burgerlijke rechten zijn die, welke de menschen in het onderling verkeer uitoefenen en betrekking hebben op hunne eigene, bijzondere levensverrichtingen; zóó b.v. het recht om allerlei verbintenissen aan te gaan en contracten te sluiten, over hun goederen te beschikken, enz.
Burgerschapsrechten zijn rechten die men bezit, omdat men burger van den staat is en die op het bestuur of de huishouding van den staat betrekking hebben, zooals het recht om vertegenwoordigers te kiezen, een ambt te bekleeden, enz
Indien men deze rechten niet in vollen omvang bezit, b.v. omdat men in staat van faillissement is verklaard, of omdat men bij rechterlijk vonnis tengevolge van een begaan misdrijf daarvan is ontzet, dan kan men voor ambten, waardigheden en bedieningen niet in aanmerking komen.
Om eenig burgerschapsrecht te hebben (voor de burgerlijke rechten geldt dit niet) moet men bepaaldelijk
Nederlander
zijn.



Wie als Nederlanders en wie als vreemdelingen (die in het algemeen geen landsbedieningen mogen bekleeden) worden beschouwd, is bij eene wet van 1892 beslist.
Bij die wet is tevens bepaald hoe een vreemdeling genaturaliseerd wordt, met andere woorden de rechten van Nederlander verkrijgt.
Welk verschil het maakt of de burgemeester al of niet lid van den raad is.
Wanneer de burgemeester lid van den raad is, heeft hij evenals alle andere leden eene beslissende stem. Is hij geen raadslid, dan heeft hij alleen de bevoegdheid om raad te geven.
Maar in de vergaderingen van burgemeester en wethouders heeft de burgemeester altijd eene beslissende stem.
Kan men burgemeester wezen van meer dan eene gemeente
tegelijk?
Dit wordt door de wet toegelaten; maar alleen voor kleine gemeenten, die aaa elkander grenzen en dus om zoo te zeggen een •geheel vormen. Maar geen dezer gemeenten mag eene bevolking hebben van meer dan vijfduizend zielen en te zamen genomen mogen die gemeenten niet meer hebben dan tienduizend zielen.
Het ambt van burgemeester is met verschillende andere betrekkingen onvereenigbaar
De betrekkingen die onvereenigbaar zijn met het lidmaatschap van den raad, zijn ook onvereenigbaar met het ambt van burgemeester, behalve dan dat de burgemeester tevens secretaris kan zijn, hetgeen feitelijk alleen in kleinere gemeenten voorkomt.
De burgemeester mag ook geen lid wezen van de rechterlijke macht. Alleen mag hij optreden als rechter-plaatsvervanger.
Ook mag hij niet zijn ambtenaar van het openbaar ministerie of van de griffie van een rechterlijk college; ambtenaar bij het bestuur van 's Rijks belastingen; ambtenaar bij de provinciale griffie; hoogleeraar of lector bij de instellingen van hooger onderwijs, of deurwaarder.



Verder zegt de gemeentewet dat er nog eenige betrekkingen zijn, die met het ambt van burgemeester onvereenigbaar zijn, doch evenwel voor de vereeniging van <lie betrekkingen met het burgemeestersambt door den koning toestemming kan worden gegeven, na de Gedeputeerde staten daarover gehoord te hebben.
Dit kan echter alleen wanneer het in het belang der gemeente noodig is en het komt hoogst zelden of in het geheel niet voor.
De bedoelde betrekkingen zijn:
ambtenaar van den waterstaat in werkelijken dienst;
ambtenaar bij het bestuur van 's Rijks indirecte belastingen;
praktiseerend geneesheer, heel- of vroedmeester;
notaris, zaakwaarnemer of procureur.
Woonplaats en verblijf van den burgemeester.
De burgemeester moet wonen in de door hem bestuurde gemeente of in ééne ervan, wanneer hij over meer dan eene gemeente is aangesteld.
't Komt echter nogal eens voor, dat dit voorschrift niet wel op te volgen is; b.v. omdat er geen geschikte woning te krijgen is of om andere redenen van persoonlijken aard. Dat kan eigenlijk geen reden wezen om ontheffing van het verbod te verleenen. De gemeentewet toch zegt, dat die ontheffing in het belang der gemeente moet wezen en het belang der gemeente zal wel nooit wezen dat de burgemeester elders woont. Desniettegenstaande wordt aan zeer vele burgemeesters verlof verleend om buiten hun gemeente te wonen en dus zal dit feitelijk wel in hun persoonlijk belang wezen. In ieder geval moeten Gedeputeerde Staten over het verzoek worden gehoord en deze vernemen op hun beurt het gevoelen van den gemeenteraad.
De taak van den burgemeester.
De burgemeester is de man die namens den koning de gemeente bestuurt.
Als zoodanig is zijn taak tweeledig, want hij moet de bevelen uitvoeren, die hij van de regeering ontvangt en tegelijkertijd staat hij aan het hoofd van den raad en van het college van burgemeester en wethouders en als zoodanig is hij de man die de



gemeente vertegenwoordigt, ook hij het voeren van processen; optreedt als hoofd van politie; de gemeentelijke wetgeving in hoofdzaak helpt voorbereiden en tevens uitvoert of helpt uitvoeren waartoe besloten is.
Bezoldiging.
Het is de gemeente, die de bezoldiging van den burgemeester betaalt, maar het zijn de Gedeputeerde Staten die het bedrag er van bepalen en deze bepaling vereischt de goedkeuring des konings ; terwijl vooraf de raad over de zaak wordt gehoord.
Raadsbesluiten in strijd met de wet.
De taak van den burgemeester als vertegenwoordiger van het Rijksbestuur bestaat vooral ook hierin, dat hij moet zorgen, dat geene raadsbesluiten worden genomen, of althans uitgevoerd, die strijdig zijn met de wet of het algemeen belang.
Komt zulk een besluit tot stand, dan moet hij de uitvoering ervan schorsen, dat wil zeggen uitstellen en van zijn besluit daartoe binnen 24 uren kennis geven aan de Gedeputeerde Staten, die daarvan op hun beurt de regeering in kennis stellen.
Ten slotte is het de regeering die beslist, en wanneer binnen dertig dagen na kennisneming van de zaak geen besluit tot verdere schorsing of tot vernietiging is uitgevaardigd, is de burgemeester toch verplicht tot uitvoering van het raadsbesluit over te gaan.
De wethouders.
Evenmin als de provinciale staten steeds te zamen kunnen komen om te vergaderen, evenmin kan het de gemeenteraad.
Daarom is er een klein college van dagelijksch bestuur, waarvan de burgemeester voorzitter is en waarvan de overigen den titel van wethouder dragen.
De raad verkiest de wethouders.
Getal wethouders
In gemeenten die twintigduizend zielen of minder tellen zijn twee, in alle andere gemeenten, naar goedvinden van den raad drie of vier wethouders.



Duur der betrekking.
De wethouders worden voor zes jaar gekozen.
De helft treedt om de drie jaar af.
De aftredenden kunnen dadelijk weer worden herkozen.
Zij treden den eersten Dinsdag in September af en dan heeft ook de nieuwe keuze plaats.
In tusschentijds openvallende plaatsen wordt binnen veertien dagen door nieuwe keuze voorzien.
Onvereenigbaarheid van betrekkingen.
De betrekkingen welke bepaald onvereenigbaar zijn met het ambt van burgemeester mogen de wethouders niet bekleeden.
De betrekking van ambtenaar bij het bestuur van 's Rijks directe belastingen mogen zij echter wel vervullen.
Bezoldiging.
Het wethouderschap is eene gesalarieerde betrekking. De regelen welke voor het ambt van burgemeester gelden, zijn ook in dit geval toepasselijk.
Alleen de helft van het tractement wordt als vast inkomen genoten; de andere wordt genoten bij wijze van presentiegeld, naarmate de vergaderingen van burgemeester en wethouders door hen worden bijgewoond.
Raadsvergaderingen.
De raad moet minstens zes malen per jaar vergaderen.
Feitelijk vergadert de raad zoo dikwijls als de burgemeester of de burgemeester en de wethouders het noodig oordeelen of eene vergadering moet worden belegd. Dit laatste is zes maal, een getal dat in den regel veel te gering is.
Ook kan de raad buitengewoon worden bijeengeroepen, namelijk wanneer een deel der leden daartoe schriftelijk het verzoek doet en wel in gemeenten beneden twintigduizend zielen minstens drie en in de overige gemeenten minstens een vijfde der leden.
Het is de burgemeester die de vergadering belegt.



Openbaarheid.
De vergaderingen zijn openbaar, dus voor het publiek toegankelijk, maar van dien regel kan wel worden afgeweken
Wanneer namelijk de voorzitter of een deel der leden (in gemeenten beneden twintig duizend zielen drie, in de overige gemeenten een vijfde der leden) het noodig oordeelt, worden de deuren gesloten en kan aan de aanwezige leden geheimhouding omtrent het in de vergadering behandelde worden opgelegd.
Wanneer niet van den gewonen regel mag worden afgeweken.
Openbaarheid is en blijft regel. In eene besloten vergadering kan daarom niet worden beraadslaagd en ook geen besluit genomen omtrent de volgende punten :
1°. toelating van nieuw benoemde leden,
2°. de plaatselijke begrooting en rekening,
3n. het doen van uitgaven die op de begrooting niet voorkomen of die de daarop uitgetrokken posten te boven gaan,
4°. het aanwijzen der middelen tot «lekking van zoodanige uitgaven, 5°. het invoeren, wijzigen of afschaffen van plaatselijke belastingen, ti°. het aangaan van geldleeningen,
7°. het geheel of gedeeltelijk vernieuwen en bezwaren van de eigendommen der gemeente,
8'1. het onderhands verhuren, verpachten of in gebruik geven van gemeente-eigendommen,
9het onderhands aanbesteden van werken of leverantiën, 10'. en het aanleggen en opheffen van inijiehtiiigen van openbaar nut.
Commissiën uit den raad en commissiën van bijstand.
In sommige gemeenten is de taak der raadsleden zeer omvangrijk en moeilijk en daarom is de raad bevoegd vaste commissiën uit de leden te benoemen, en aan deze op te dragen de voorbereiding van datgene waarover de raad heeft te beslissen.
Zoo vindt men b. v. finantiëele commissiën, waarin kundige financiers zitting hebben; commissiën van rechtsgeleerden voor de strafverordeningen, enz.
Deze commissiën maken zich dan van de gedane voorstellen



152
eene bepaalde studie, waardoor de arbeid der overige raadsleden en hun oordeel zeer worden verlicht.
Ook kan aan deze commissiën worden opgedragen om burgemeester en wethouders bij te staan in het beheer van bepaalde 'afdeelingen der gemeentelijke huishouding. Deze zoogenaamde cpmmissiën van bijstand worden echter bepaaldelijk benoemd op voordracht van burgemeester en wethouders. Van deze commissiën vin bijstand is de burgemeester of een der wethouders altijd voorzitter.
Andere commissiën
Het bovenstaande belet niet dat er ook andere commissiën voor bijzondere aangelegenheden door den raad kunnen worden benoemd.
Regelen daarvoor geeft echter het door den raad zelf te maken reglement van orde.
Hechten van den raad.
De leden van den raad bezitten het recht van amendement en dat van initiatief. Zij kunnen dus zeiven voorstellen doen of wel veranderingen voorstellen in de ontwerpen van verordeningen of besluiten, die hun worden aangeboden. Zij zijn niet vervolgbaar wegens de in de vergadering door hen geuite stem of meening. Ook hier is de vrijheid van spreken onopzichtelijk gewaarborgd.
De gemeente-secretaris.
Het bestuur der gemeente wordt door ambtenaren bijgestaan, die de eigenlijke administratie voor hunne rekening nemen en daartoe van gemeentewege worden aangesteld en bezoldigd.
Van deze ambtenaren is de voornaamste de secretaris, onder wien dikwijls meer andere ambtenaren of geëmployeerden werkzaam zijn.
Burgemeester en wethouders doen voor de vervulling der betrekking van secretaris een aanbeveling aan den raad, die echter aan deze aanbeveling niet gehouden is.
Het salaris van den secretaris wordt door Gedeputeerde Staten vastgesteld.



De secretaris is de man, die in de zittingen van den raad en in die van burgemeester en wethouders en in den regel van de commissiën uit den raad de pen voert en alle stukken, uitgaande van den raad of van het college van dagelijksch bestuur, met den burgemeester onderteekent.
Onvereenigbaarheid van betrekkingen
De secretaris mag den burgemeester niet in den eersten of tweeden graad van bloedverwantschap of zwagerschap bestaan.
De betrekkingen met het ambt van burgemeester onvereenigbaar, zijn ook onvereenigbaar met het secretariaat, uitgenomen de betrekking van ambtenaar bij het bestuur van 's rijks directe belastingen, en die van gemeente-ontvanger.
De secretaris tevens ontvanger.
Alleen in gemeenten van vijfduizend zielen of daar beneden kunnen echter de bedieningen van secretaris en ontvanger vereenigd worden, onder goedkeuring van gedeputeerde staten.
De ontvanger
De ontvanger, omtrent wiens benoeming en bezoldiging hetzelfde geldt wat hierboven van den secretaris is gezegd, is de man die bepaaldelijk de geldelijke administratie voert, onder toezicht van burgemeester en wethouders.
De bovengemelde wettelijke voorschriften ten opzichte van gelijktijdige waarneming van betrekkingen, gelden zoowel voor den ontvanger als voor den secretaris.
De ontvanger is gehouden om tot zekerheid van zijn beheer een
zakelijken borgtocht
te stellen, dat wil zeggen een borgtocht waarbij hij ten behoeve der gemeente zijne eigene goederen verbindt of een ander dit te zijnen behoeve doet.
Zakelijke borgtochten bestaan in het geven van hypotheek op onroerend goed, of het verbinden eener op het grootboek der nationale schuld ingeschreven som.



Evenwel, in gemeenten waar de ontvangsten gering zijn en de bezoldiging van den ontvanger laag, kan onder goedkeuring van gedeputeerde staten genoegen worden genomen met een
persoonlijkon borgtocht,
welke hierin bestaat dat een derde persoon zich, zonder verband van goederen, in het algemeen verbindt om aan de geldelijke a erplichtingen van den ontvanger te voldoen, indien deze er niet zelf aan voldoet.
Vorm der akte.
De akte van borgtocht moet in ieder geval voor eenen notaris worden verleden.
Betalingen
Door den ontvanger worden alle betalingen uit de gemeentekas gedaan.
De betaling door den ontvanger geschiedt op bevelschriften of zoogenaamde
mandaten,
die hetgeen te betalen is en den post der begrooting, waaruit de betaling moet geschieden, vermelden.
De \ oorzitter van het dagelijksch bestuur en een der wethouders teekenen deze stukken.
Rekening en verantwoording.
De ontvanger doet jaarlijks rekening en verantwoording aan burgemeester en wethouders.
Voorschriften daaromtrent worden door gedeputeerde staten gegeven.
Inzage van boeken en kas.
De ontvanger moet zoo dikwijls als burgemeester en wethouders dit vorderen, inzage geven van de boeken en de kas.



Maar ook Gedeputeerde Staten kunnen, als zij dit noodig achten, opneming der kas van hunnentwege gelasten.
Gemeente-ambtenaren.
In het algemeen is het benoemen en bezoldigen van gemeenteambtenaren de taak van den raad.
Wat den burgermeester betreft, hebben wij reeds gezien dat deze niet als ambtenaar der gemeente kan worden beschouwd.
Evenmin kan dat de
commissaris van politie
Wanneer een zoodanig ambtenaar in de gemeente bestaat, dan wordt hij toch door den koning benoemd en ontslagen, en hoewel zijn tractement ten laste der gemeente komt, wordt het toch door den koning bepaald.
Wat betreft de overige
dienaren van politie,
onder verschillende benamingen, met verschillende rangen en titels, worden deze aangesteld door den burgemeester, behalve de
gemeenteveldwachters
van het zoogenaamde platteland, die benoemd worden door den commissaris des konings.
Hoewel de bezoldigingen door den gemeenteraad worden vastgesteld en uit de kas der gemeente voldaan, kan ook hier niet zoozeer van gemeenteambtenaren worden gesproken, daar de burgemeester het hoofd der politie is.
Ambtenaren die door den raad worden benoemd en ontslagen en uit de gemeentekas betaald en dus gemeenteambtenaren zijn in de wezenlijke beteekenis van het woord, zijn, behalve de secretaris en de ontvanger, de ambtenaren bij de gemeenteadministratie, de raadsboden, de onderwijzers bij de gemeentescholen en de gemeentegeneesheeren. Het tractement wordt door den raad vastgesteld,



voorzoover daaromtrent geene algemeene wettelijke voorschriften
zljn gegeven, zooals met betrekking tot de onderwijzers der lagere scholen. s
Jaarwedden der onderwijzers
Zoowel voor de hoofden der scholen als voor de onderwijzers Is het laagste bedrag of minimum der jaarwedde vastgesteld.'
Het bezit van den rang van hoofdonderwijzer verhoogt voor den onderwijzer het minimum met ƒ 100—, welk bedrag wordt verdubbeld wanneer het bezit van de hoofdakte eene verplichting is.
Het hoofd der school geniet vrije woning of anders vergoeding voor het gemis daarvan, waarvan mede het minimum is bepaald en de mannelijke gehuwde onderwijzers van meer dan 28-jarigen leeftijd ontvangen eene tegemoetkoming in de huishuur. Voor het herhalingsonderwijs ontvangen de onderwijzers eene afzonderlijke belooning.
Pensioenen
In het algemeen hebben de onderwijzers recht op pensioen ten laste van het Rijk. De bepalingen der rijkspensioenwet zijn op hen toepasselijk.
Pensioenen der overige gemeente-ambtenaren.
Er bestaan geene algemeene wettelijke voorschriften met betrekking tot pensioen door de gemeentebesturen aan de ambtenaren der gemeente te verleenen. Bepalingen en regelingen daaromtrent worden aan de gemeentebesturen zeiven overgelaten.
Bevoegdheid der gemeentebesturen. Autonomie en zelfbestuur.
De autonomie der gemeenten is het recht om hare eigene huishouding te regelen.
Heel veel beteekent die autonomie evenwel niet, daar van lieverlede een groot aantal rijkswetten tot stand zijn gekomen, die aan de gemeentebesturen tal van verplichtingen opleggen, waaraan zij zich natuurlijk niet kunnen onttrekken, doch die hare vrijheid van



handelen, zoowel als de beschikking in hare financiëele aangelegenheden grootelijks aan banden leggen.
Het zelfbestuur is het recht om te regelen de taak van agent van het Rijksbestuur.
Het gemeentebestuur moet medewerken tot uitvoering van een groot aantal wetten, provinciale reglementen en koninklijke besluiten en heeft daarbij, binnen zekere grenzen, eenige zelfstandigheid, die in den regel daarop neerkomt, dat de onderdeelen aan zijne zorg worden overgelaten.
Regeling der gemeentelijke huishouding
De regeling en het bestuur der gemeentelijke huishouding is in hoofdzaak aan den raad overgelaten.
De raad heeft het recht om de plaatselijke wetten te maken, om de ambtenaren der gemeente te benoemen, om belastingen te heffen, om eigendommen te koopen, te verkoopen en met schulden te bezwaren, om openbare werken aan te leggen en geldleeningen te sluiten.
Evenals zulks aan provinciale staten is toegestaan, kunnen de gemeentebesturen de belangen van de gemeente en van hare ingezetenen bij den koning en bij de staten-generaal, en ook bij de staten der provincie voorstaan.
Ten deele handelt de raad bij dit alles volkomen zelfstandig; ten deele zijn zijne handelingen aan het toezicht van gedeputeerde staten onderworpen.
Bezittingen der gemeente.
De gemeente is, even als de staat zelf en de provinciën en waterschappen, een zedelijk lichaam, wat beteekent dat het evenals een gewoon persoon en een wettig erkende of wettig toegelaten vereeniging van personen, burgerlijke handelingen kan sluiten.
Nevens deze hoedanigheid is de gemeente, evenals de provincie en het rijk, een zoogenaamd publiekrechtelijk lichaam, ingesteld tot behartiging binnen zijn kring van de openbare algemeene belangen.
In overeenstemming hiermede bezit de gemeente of kan althans bezitten, op tweeërlei wijze eigendommen.



Eigendommen tot den openbaren dienst bestemd.
Dit zijn straten, pleinen, grachten, het raadhuis, de openbare scholen, werkinrichtingen, timmerwerven, gasthuizen, abattoirs enz.
Deze zaken bezit de gemeente als zoodanig. Zij hebben de uitsluitende bestemming om te dienen ten gebruike van het publiek, 0111 het openbare leven mogelijk te maken, om den handel en het verkeer te vergemakkelijken en te bevorderen, of om ten dienste van het bestuur en zijne ambtenaren of instellingen te worden gebezigd.
Onttrekking aan den openbaren dienst.
De zaken der gemeente welke tot den openbaren dienst bestemd zijn, behouden deze bestemming totdat zij uitdrukkelijk aan den openbaren dienst worden onttrokken, waartoe een besluit van den raad noodig is.
Wanneer dit geschiedt dan staan die goederen gelijk met andere, welke de gemeente, zooals men dat noemt,
als privaat-rechtelijk persoon
bezit, met andere woorden, zooals ieder gewoon mensch of ieder ander zedelijk lichaam of rechtspersoon zijne goederen bezit. Zij zijn dan weer in den handel en kunnen door de gemeente worden verkocht, verruild, met schulden en zakelijke, rechten bezwaard, enz., onder goedkeuring der staten.
Dat goederen, tot den openbaren dienst bestemd, daarvoor niet vatbaar zijn, behoeft wel niet te worden gezegd.
V erordeningen.
De gemeentelijke wetten dragen den eenvoudigen naam van keuren of verordeningen.
Zij zijn bestemd om blijvend te werken en hebben meestal de openbare orde, zedelijkheid en gezondheid ten onderwerp of staan in betrekking tot de openbare veiligheid enz.



Eenvoudige besluiten
Dit zijn handelingen welke op zichzelf staande gevallen betreffen en geen blijvend karakter dragen, zooals het benoemen der ambtenaren, het aanleggen van openbare werken, het beschikken over de gemeente-eigendommen, het aanvaarden van aan de gemeente gedane schenkingen of legaten, enz.
Strafverordeningen.
De gemeenteraad heeft de bevoegdheid om straffen te verbinden aan de overtreding zijner verordeningen, die, zonder zoodanige strafbepalingen, in den regel ook weinig uitwerking zouden hebben.
Op de overtreding der gemeentelijke verordeningen mag de raad geldboete stellen van ten hoogste ƒ 25 of hechtenis van ten hoogste zes dagen, alsmede verbeurdverklaring van de voorwerpen, door middel van de overtreding verkregen of waarmede de overtreding is gepleegd, wanneer deze den overtreder toebehooren.
Herhaling van overtreding
Wanneer tijdens het plegen van de overtreding nog geen jaar is verloopen sedert eene vroegere veroordeeling van den schuldige wegens dezelfde overtreding onherroepelijk is geworden of de geldboete daarvoor vrijwillig is betaald, kan de rechter geldboete of hechtenis tot het dubbel van het voor elk gesteld maximum uitspreken.
Commissiën voor de strafverordeningen.
Verordeningen tegen welker overtreding straf is bedreigd, vereischen in hare samenstelling eene speciale kennis. Eene vaste commissie, die zich daarmede bezighoudt is wenschelijk en de gemeentewet zegt dan ook, dat het ontwerpen der verordeningen zooveel mogelijk moet geschieden door een vaste commissie, waarvan de burgemeester voorzitter is.
Mededeeling der verordeningen aan Gedeputeerde Staten.
Elke verordening, die de raad maakt, moet aan Gedeputeerde



•Staten worden medegedeeld, zoodra deze zulks vorderen; maar wat de strafverordeningen betreft, deze moeten bepaaldelijk binnen twee maal vierentwintig „ren nadat zij door den raad zijn vastgesteld, bij afschrift aan Gedeputeerde Staten worden toegezonden Alvorens Gedeputeerde Staten een bericht van ontvangst hebben verzonden, mag geene afkondiging geschieden.
Zijn Gedeputeerde Staten van meening dat de verordening met de wet in strijd is, dan stellen deze de vernietiging ervan aan de nooge regeering voor.
De vijfjarige verordening.
Ten minste eenmaal in de vijf jaren, verklaart de raad bij afzon derlijke verordening, welke strafverordeningen in de gemeente geldig zijn.
Het dagelyksch bestuur
Het college van burgemeester en wethouders is belast met de uitvoering en afkondiging der besluiten van den raad en zorgt dat die uitvoering behoorlijk geschiede.
Het houdt toezicht op het beheer en het onderhoud van alle plaatselijke werken en eigendommen en op de administratie van < en gemeente-ontvanger; het benoemt en ontslaat de ambtenaren op de plaatselijke secretarie en de wijk- en brandmeesters.
Burgemeester en wethouders vormen om zoo te zeggen een voortdurend werkzaam college, dat de zaken gaande houdt. Wat ter overweging en beslissing in den raad wordt gebracht, voor zoover het met van de raadsleden zelf uitgaat, wordt in het college van dagelijksch bestuur voorbereid.
Jaarlijks brengt het college een uitvoerig en beredeneerd versla van den toestand der gemeente aan den raad uit.
De gemeentebegrooting.
Uiterlijk vier maanden voor den aanvang van een volgend jaar wordt eene begrooting van ontvangsten en uitgaven voor dat volgend jaar door burgemeester en wethouders bij den raad ingediend.
"V an die begrooting kan ieder op de secretarie kennis nemen en men kan er zich zelfs een afschrift van verschaffen



Ontvangsten.
Over het algemeen moet de gemeente in haar eigen onderhond voorzien.
Zooals wij vroeger opmerkten kan de gemeente eigen bezittingen hebben, die dan b.v. knnnen worden verhuurd. De opbrengst dier eigen bezittingen komt dus onder de ontvangsten of middelen voor. Overigens dekt de gemeente hare uitgaven grootendeels door
belastingen
en wel belastingen die door haar zelve van de ingezetenen worden geheven, of die haar door het Rijk worden uitgekeerd.
Vroeger bestonden er plaatselijke accijnzen of belastingen op artikelen van verbruik, maar die accijnzen zijn sinds lang afgeschaft en ter vergoeding van het verlies hetwelk de gemeenten daardoor leden, kunnen zij jaarlijks geheel of gedeeltelijk beschikken over eene som, gelijkstaande met vier vijfde gedeelten van de zuivere opbrengst der hoofdsom en rijks-opcenten van de
personeele belasting,
zooals die gemiddeld over de jaren 1882—1883, 1883—1884 en 1884—1885 in de gemeente geheven werd.
Voorts mogen de gemeenten heffen
opcenten
op sommige rijksbelastingen en wel veertig opcenten van de hoofdsom der grondbelasting van gebouwen en tien opcenten van de hoofdsom der grondbelasting van de ongebouwde eigendommen.
Verder een onbepaald aantal opcenten op de hoofdsom der genoemde personeele belasting, die het rijk in de gemeente heft.
In sommige gemeenten bedragen deze laatste opcenten meer dan honderd.
Plaatselijke belastingen.
Het aandeel in de opbrengst der personeele belasting ter ver-
11



goeding van het verlies der plaatselijke accijnzen, is voor sommige gemeenten onvoldoende geweest. In de eene gemeente wordt in verhouding tot het gezamenlijk bedrag der belastingen veel personeele belasting opgebracht en in de andere weinig. Waar dit laatste het geval is ontvangt de gemeente minder en het komt voor dat juist in dergelijke gemeenten zeer veel aan grondbelasting wordt opgebracht, waardoor de gemeente echter weinig wordt gebaat.
Aan sommige gemeenten wordt dan ook nog steeds jaarlijks bij de wet het recht van afwijking van den regel omtrent plaatselijke belastingen toegekend; zooals wij hierna zullen zien.
Algemeene regelen.
De plaatselijke belastingen mogen den doorvoer en den uitvoer naar en invoer uit andere gemeenten niet belemmeren.
Hieruit volgt vanzelf dat plaatselijke accijnzen niet zijn geoorloofd.
Bij wijze van uitzondering wordt echter nog steeds, telkens voor den tijd van twee jaren, toegestaan om voort te gaan met de heffing van
belasting op het gedistilleerd
aan de gemeenten:
Hellevoetsluis,
Helder,
Vlieland en Vlissingen.
Voor plaatselijke belastingen worden gehouden of daarmede gelijk gesteld: de in naam der gemeente gevorderde weg-, straat-, brug-, kaai-, haven-, kraan-, sluis-, dok-, boom- en veergelden, wik-, weeg-, meet- en keurloonen, gelden voor banken of staanplaatsen in hallen, op markten en dergelijke openbare plaatsen, begrafenisrechten en andere gelden voor het gebruik of genot van openbare gemeentewerken, bezittingen of inrichtingen, en dat van door of van we»e het gemeentebestuur verstrekte diensten.
Deze
rechten, loonen en gelden
mogen echter tot geen hooger bedrag worden geheven, dan noodig



is te achten om den betaler, naar evenredigheid van het gebruik of qenot dat hij heeft, in de kosten van aanleg of onderhoud, of e verstrekking van het door hem gebruikte of genotene te doen dragen. Een eigenlijk gezegd middel van inkomsten mogen deze heffingen
voor de gemeente niet zijn.
Ook hier zijn enkele wettelijke afwijkingen.
Telkens wordt voor den tijd van een jaar de bevoegdheid verleend aan de gemeenten Alkmaar,
Edam,
Hoorn en Purmerend,
om
wik- en weegloonen
te heffen, ten hoogste tot een bedrag van zestig cents per honderd kilogram.
De gemeenten mogen verder heffen:
Hoofdelijke omslagen of andere plaatselijke directe belastingen.
Deze belastingen worden geheven volgens vastgestelde grondslagen, die voor een redelijken maatstaf van het inkomen der belastingschuldigen te houden zijn.
Bij het aannemen van zulke grondslagen, waarnaar de ingezetenen als belastingplichtingen worden beschouwd, mag de gemeente niet uitsluitend letten op den aanslag in de rijks directe belastingen.
Deze hoofdelijke omslagen nemen veelal den vorm aan eener bepaalde inkomstenbelasting, dat wil zeggen dat de belastingschuldigen een zeker percent van hun werkelijk inkomen betalen, hetzij dan dat dit werkelijk inkomen door het gemeentebestuur bepaald wordt of de belastingschuldige zelf aangifte doet.
Verband tusschen de heffing van opcenten en de plaatselijke directe belastingen.
De heffing door de gemeentebesturen van opcenten op de hoofdsom der personeele belasting is niet toegelaten, tenzij de opcenten



op de hoofdsom der grondbelasting reeds tot het maximum zijn opgevoerd, en bovendien een hoofdelijke omslag of andere plaatselijke directe belasting wordt geheven, waarvan de opbrengst met het bedrag der te heffen opcenten op de personeele belasting minstens gelijk sta.
Voorts mag de gemeente heffen eene
belasting op de honden
Maar op honden, uitsluitend gehouden ten dienste van den landbouw of eenig bedrijf van nijverheid, of ter bewaking van gebouwen of erven, wordt geene, of althans een mindere belasting dan op andere honden gelegd.
Ook mag belasting op
tooneeivertooningen en andere openbare vermakelijkheden
worden geheven.
Niet geheven mogen worden:
belastingen op voorwerpen van verbruik; pontgelden of recognitiën wegens de uitoefening of aanvaarding van bedrijven of bedieningen.
Onderwij suitkeering.
Door het Kijk wordt elk jaar aan de gemeenten eene bijdrage in de kosten van het lager onderwijs verleend, in het algemeen berekend naar de hoofden der scholen en de onderwijzers en verder vijfentwintig procent van de kosten wegens het stichten, verbouwen of aankoopen van schoollokalen.
V ergunningsrechten
Ten behoeve der gemeente komen de vergunningsrechten wegens de localiteiten waarin verkoop van sterken drank in het klein plaats heeft.



Regelen voor de plaatselijke belastingen.
Geen plaatselijke belastingen mogen worden ingevoerd, gewijzigd of afgeschaft zonder goedkeuring des konings. Het besluit van den raad, op die invoering enz. toepasselijk, moet binnen acht dagen, met de voorschriften, op de invordering betrekkelijk, aan gedeputeerde staten worden ingezonden.
Nadat gedeputeerde staten hun verslag erover hebben uitgebracht, volgt de koninklijke beslissing binnen twee maanden, tenzij die termijn door den koning mocht worden verlengd.
Invordering der belasting.
Ook hieromtrent geeft de gemeentewet eenige algemeene voorschriften; doch verwijst in het algemeen naar de regelen welke voor de invordering van 's Rijks directe belastingen gelden.
Wat de opcenten betreft, die de gemeente heft van grondbelasting en personeel, vindt men die op de biljetten der bedoelde belastingen
en worden deze dus aan den rijksontvanger betaald; terwijl het Rijk
ze aan do gemeente uitkeert en zich desnoods met de invordering belast.
Kohieren en bezwaarschriften
Wat de kohieren of lijsten van aangeslagenen betreft, deze worden onder goedkeuring van gedeputeerde staten door burgemeester en wethouders opgemaakt. Binnen veertien dagen 11a die goedkeuring wordt een afschrift van het kohier gedurende vijf maanden ter secretarie der gemeente voor ieder ter inzage neergelegd.
Binnen twee maanden na de goedkeuring wordt het aanslagbiljet aan de belastingschuldigen bezorgd en de aangeslagene heeft dan drie maanden tijd om zijne bezwaren tegen den aanslag bij verzoekschrift aan den raad in te dienen.
De raad neemt hierop eene beslissing, waartegen echter desnoods de aangeslagene bij gedeputeerde staten in hooger beroep kan gaan.
De belastingschuldige is, hangende het onderzoek, verplicht voort te gaan met de betaling zijner belasting.



Uitgaven
In de gemeentewet zijn in alle bijzonderheden opgenoemd, de uitgaven ten behoeve der gemeente, welke op de begrooting moeten voorkomen. Trouwens komen daarop gewoonlijk nog een aantal andere uitgaven voor welke in de gemeentewet niet zijn opgenoemd.
De begrooting is ook onderworpen aan de
Goedkeuring van Gedeputeerde Staten.
De staten zijn dus bevoegd om die goedkeuring te weigeren, wel te verstaan van de begrooting in haar geheel en geenszins van enkele posten.
Intusschen worden bij verschillende algemeene wetten aan de gemeenten uitgaven opgelegd en dus moet daarvoor ook een post op de begrooting worden uitgetrokken. Weigert de raad dit te doen, dan doen gedeputeerde staten het in zijn plaats.
Kracht der begrooting.
De gemeentelijke begrooting heeft ook niet de strekking om te doen uitgeven juist wat er op vermeld staat. Dat minder mag worden uitgegeven, indien dit voldoende blijkt, spreekt vanzelf! En wat betreft het doen van hoogere uitgaven dan de begrooting toelaat, hiervoor heeft de wet regelen gesteld.
Boven of buiten de begrooting kan namelijk geene uitgaaf worden gedaan dan met machtiging van gedeputeerde staten.
Alleen in buitengewone gevallen, die bepaald spoedeischend zijn, kan de raad tot zulke uitgaven besluiten, maar dan moet daarvan met opgaaf van redenen terstond aan Gedeputeerde Staten worden kennis gegeven en daarbij moet tevens de post van ontvangsten worden aangeduid, waaruit de hoogere uitgaaf moet worden gevonden.
Trouwens, het komt zeer vaak voor, dat er bijzondere uitgaven worden gedaan, die bestreden worden uit posten, welke zijn gebleken niet noodig te zijn of anders uit den post voor onvoorziene uitgaven, die altijd op de begrooting voorkomt.



Er geschiedt dan zoogenaamde
af- en overschrijving;
dat wil zeggen er geschiedt op de begrooting afschrijving van posten of overschrijving van den eenen post op den anderen.
Echter is daartoe noodig machtiging bij de begrooting zelf of anders een bijzonder raadsbesluit, dat dan weer door Gedeputeerde Staten moet worden goedgekeurd.
Is bij de begrooting tot het doen van af en overschrijving machtiging verleend, dan hebben burgemeester en wethouders daartoe toch telkens toestemming van den raad noodig.
Algemeen toezicht van Gedeputeerde Staten.
Hoewel de gemeentelijke huishouding gesteld is onder toezicht der provinciale staten, oefenen de voortdurend vergaderde gedeputeerde staten feitelijk dat toezicht uit.
Somtijds is bepaalde goedkeuring voor de handelingen van het gemeentebestuur noodig. Anders komen zij niet tot stand of missen
verbindende kracht.
De gemeente-begrooting levert hiervan, zooals wij zagen, een
voorbeeld op.
Maar ook verschillende andere burgerlijke rechtshandelingen vercischen die goedkeuring, zooals:
het aangaan van geldleeningen,
het koopen, ruilen, vervreemden of bezwaren van onroerende goederen of inschrijvingen op het grootboek,
het aanvaarden van aan de gemeente gedane schenkingen of
gemaakte legaten,
het onderhands (dus niet publiek) verhuren of in gebruik geven
van gemeente-eigendommen,
het onderhands aanbesteden van werk of het doen van leverantien.
Procedures
De gemeente kan niet procedeeren zonder daartoe door gedeputeerde staten gemachtigd te zijn en de stoten geven geen machtiging, dan nadat hun uit rechtsgeleerden raad blijkt, zoo niet dat de



gemeente het proces zal winnen, want dat is niet wel mogelijk, dan toch dat er billijke redenen voor het recht der gemeente pleiten.
Kermissen of jaarmarkten.
De raad kan geen besluit nemen tot het instellen, veranderen of afschaffen van markten, dan met goedkeuring der staten.
Bekening en verantwoording.
Door burgemeester en wethouders wordt over elk dienstjaar verantwoording gedaan aan den gemeenteraad, onder overlegging van de rekening van den ontvanger.
De rekening wordt overgelegd binnen zeven maanden na afloop van het dienstjaar waarop zij betrekking heeft.
Na voorloopige goedkeuring door den raad, waarbij het dagelijksch bestuur zich van medestemmen onthoudt, wordt de rekening aan gedeputeerde staten opgezonden binnen den door dezen te bepalen termijn. De eigenlijke vaststelling der rekening geschiedt ook door gedeputeerden.
ARMVERZORGING.
Wij hebben reeds herhaaldelijk opgemerkt, dat de gemeentebesturen door de rijkswetten verplicht worden om verschillende zaken, welke bij die wetten geregeld zijn en worden beschouwd als rijkszaken, toch feitelijk in de uitvoering voor hare rekening te nemen en geheel of gedeeltelijk te bekostigen.
Het armwezen is eene der belangrijkste van die zaken.
Het wordt geregeld door een tamelijk oude wet, dagteekenende van 1854.
Grondslagen der armenwet.
De armenwet gaat uit van het denkbeeld dat, weldadigheid uit te oefenen de taak is van de kerk en van particulieren, en de staat



daarom alleen hulp mag verleenen, wanneer van andere zijde geen onderstand te verkrijgen is, omdat de armoede, welke niet gelenigd wordt, een gevaar oplevert voor den staat.
Domicilie van onderstand
De wet regelt het burgerlijk armbestuur in de gemeenten en wijst het armbestuur aan, dat onderstand kan verleenen, wanneer die niet van kerkelijke of particuliere instellingen kan worden verkregen.
Voormaals werd de geboorteplaats aangewezen als domicilie van onderstand, waardoor een ondragelijke last werd gelegd op de schouders der kleinere gemeenten; want tallooze lieden togen naar de groote steden en werden daar armlastig en dan kon de gemeente, die de geboorteplaats van den armlastige was, de kosten restitueeren.
Later is men hierin verandering gaan brengen en thans is het domicilie van onderstand de plaats van het werkelijk verblijf, waar de arme zich dus bevindt op het oogenblik dat hij armlastig wordt.
Instellingen van weldadigheid
De wet onderscheidt vier soorten van instellingen:
1. Instellingen van den staat, de provincie of de gemeente;
2. kerkelijke instellingen;
3. instellingen door bijzondere personen of vereenigingen geregeld en bestuurd;
4. gemengde instellingen, geregeld of bestuurd gedeeltelijk door de burgerlijke overheid en gedeeltelijk door een kerkelijke gemeente of door bijzondere personen of vereenigingen.
Toestand van het armwezen.
Jaarlijks doet de regeering van den toestand van het armwezen van hare werkzaamheden daarop betrekkelijk een verslag aan de staten-generaal.
Om de regeering daartoe in staat te stellen moeten alle besturen van weldadige instellingen de noodige opgaven doen aan den minister van binnenlandsche zaken.



Openbare collecten.
De kerkelijke en particuliere instellingen moeten veelal door de openbare liefdadigheid in staat gesteld worden om hare taak behoorlijk te vervullen.
Daarom zijn zij, om de ingezetenen niet te veel overlast aan te doen, beperkt in de vrijheid tot het houden van openbare collecten.
Zulke collecten mogen niets plaats hebben dan na kennisgeving aan het gemeentebestuur; welk bestuur zelfs, behoudens nadere beslissing der hooge regeering, de inzameling er van kan sluiten.
Vrij zijn alleen de collecten in de kerken en die welke, ten behoeve van de instellingen eener kerkelijke gemeente, gehouden worden alleen langs de huizen der lidmaten van het kerkgenootschap.
Burgerlijke armbesturen.
De burgerlijke armbesturen worden benoemd door den raad der gemeente. Zij zijn aan den raad rekenplichtig.
Het komt somtijds voor dat die besturen bepaalde, daartoe afgezonderde fondsen, voor de ondersteuning der armen te hunner beschikking hebben.
Voor zoover dit niet het geval is, komen de uitgaven van het armbestuur eenvoudig als alle andere uitgaven op de gemeentelijke begrooting.
Natuurlijk wordt door de gemeente ook voor een deel voorzien in de uitgaven der gemengde instellingen van weldadigheid.
Belegging
De gelden van de burgerlijke en gemengde instellingen van weldadigheid, die voor belegging vatbaar zijn, moeten belegd worden op een door de wet aangegeven wijze en wanneer het bestuur over de goederen der instelling beschikken wil, is daartoe noodig machtiging van gedeputeerde staten.
De beschikbare gelden mogen niet anders worden belegd dan in inschrijvingen op het grootboek der nationale schuld.
Verzekering
Alle staats- provinciale en gemeentelijke instellingen van wel-



dadigheid, alsmede die van gemengden aard, zijn verplicht hare gebouwde eigendommen tegen brandschade te verzekeren.
Opgaven aan het gemeentebestuur
Alle instellingen van weldadigheid, van welken aard die ook zouden mogen zijn, zijn verplicht jaarlijks aan het gemeentebestuur verslag te doen van het getal der verpleegden, omtrent het bedrag der uitgaven voor beheer en voor onderhoud van allerlei aard en omtrent het bedrag harer inkomsten, uit vrijwillige bijdragen, collecten enz.
Bij overtreding van dit voorschrift worden de bestuurders gestraft met een boete van ten hoogste f 75.
Het geheel der gezamenlijk opgelegde boete kan op eiken bestuurder worden verhaald.
Weldadige instellingen niet te verwarren met instellingen tot voorkoming van armoede.
Ten allen tijde heeft men begrepen, dat het beter is armoede te voorkomen, dan ze te lenigen. Vandaar dat er tallooze stichtingen tot voorkoming van armoede in ons vaderland bestaan; zooals inrichtingen tot werkverschaffing en vooral in de groote steden hofjes, waar ouden of zij die niet werken kunnen, hun verdere dagen kunnen doorbrengen.
Dergelijke instellingen zijn niet onderworpen aan de bepalingen der armenwet, tenzij zij ook weldadige instellingen mochten zijn, zooals sommige hofjes van kerkbesturen, die aan de daarvoor in aanmerking komende armlastige leden der kerkelijke gemeenten,
vrije woning verschaffen.
Tot de instellingen ter voorkoming van armoede rekent men meestal ook de banken van leening, waarvan eene beschouwing echter meer in het tweede gedeelte van dit werk te huis behoort.



BIJZONDERE ONDERWERPEN VAN STAATSZORG.
Wij zullen thans eenige wettelijke bepalingen en instellingen van meer nabij beschouwen, welke in de voorafgaande bladzijden nog slechts vluchtig werden genoemd, of waarvan een overzicht minder paste in de algemeene schetsen van het staats-, provinciaalen gemeentebestuur.
De meeste daarvan zijn geheel van den nieuweren tijd of werden althans in de laatste jaren op nieuwe leest geschoeid.
De zorg voor de volksgezondheid.
Vroeger bestond op dit gebied alleen een zoogenaamd
geneeskundig staatstoezicht,
uitgeoefend door inspecteurs en adjunct-inspecteurs, maar dat zich meer uitsluitend op geneeskundig gebied bewoog en niet de zorg voor de volksgezondheid in het algemeen omvatte.
Wat het staatstoezicht op de volksgezondheid omvat.
Dit toezicht omvat:
1. het onderzoek naar der staat der volksgezondheid en zoo noodig de aanwijzing en bevordering van middelen om ze te verbeteren ;
2. de handhaving der wetten en verordeningen, welke in verband met het bovenstaande zijn vastgesteld, voor zoover daaromtrent geene andere wettelijke regeling is gemaakt.
Het toezicht is, onder den minister van binnenlandsche zaken, opgedragen aan de volgende
autoriteiten:
1. den centralen gezondheidsraad,
2. hoofdinspecteurs en inspecteurs van de volksgezondheid, en
3. gezondheidscommissiën.



Bevoegdheid.
De leden en buitengewone leden van den centralen gezondheidsraad zijn in het geheele rijk en de inspecteurs en leden van de gezondheidscommissiën alleen binnen hun ambtsgebied, bevoegd om alle openbare gebouwen, scholen en andere tot het geven \an onderwijs bestemde lokalen, kinderbewaarplaatsen, gestichten van liefdadigheid, weeshuizen, herbergen, logementen, slaapsteden, fabrieken, werkplaatsen, magazijnen, winkels, gevangenissen, ziekeninrichtingen en, voorzoover dit voor de haudhaving der wetten en verordeningen op de volksgezondheid noodig is, ook alle particuliere woningen binnen te treden, teneinde zich zooveel mogelijk met den toestand en de inrichting bekend te maken.
Op zondagen en algemeen erkende christelijke feestdagen
wordt van deze bevoegdheid geen gebruik gemaakt.
Verplichtingen der bewoners
De bewoners zijn verplicht het onderzoek toe te laten.
Wanneer tegen den wil van den bewoner eene woning wordt binnengetreden, is daartoe noodig een schriftelijke last van den kantonrechter of den burgemeester.
Het binnentreden geschiedt voorts in bijzijn van den kantonrechter, den burgemeester, eenen wethouder der gemeente of een commissaris van politie.
Processen-verbaal
De leden en buitengewone leden van den centralen gezondheidsraad, de inspecteurs, de leden der gezondheidscommissiën en de secretarissen dier commissiën, zijn bevoegd een proces-verbaal op te maken van de overtreding der wetten en verordeningen in verband met de volksgezondheid.
Gemeentelijke verordeningen.
De besluiten en verordeningen der gemeenteraden betreffende de volkshuisvesting; de verwijdering en den afvoer van vuil; de



reinheid van wegen en wateren; voorkoming, wering en beteugeling van besmettelijke ziekten; drinkwaterleidingen of andere voorzieningen tot verkrijging van drinkwater; gezondheidstoezicht op levensmiddelen en alle overige verordeningen, welke in het belang der volksgezondheid worden vastgesteld, worden niet vastgesteld, aangevuld, gewijzigd of ingetrokken, dan na ingewonnen advies van de gezondheidscommissie, die door de gemeente is ingesteld.
Centrale gezondheidsraad.
Deze is gevestigd te Utrecht en dient de regeering van bericht en raad in alle zaken die de volksgezondheid betreffen; hij houdt zich op de hoogte van den staat der gezondheid en vestigt de aandacht der regeering op maatregelen, die in het belang der volksgezondheid te nemen zijn.
G-ezon dheidscommissiën.
Eene gezondheidscommissie is in elke gemeente die meer dan 18000 inwoners heeft.
Verder in elke gemeente waarvoor dit door de regeering wenschelijk wordt geacht.
Ten slotte voor elke door de regeering aangewezen vereeniging van gemeenten, die in dezelfde provincie gelegen zijn en te zamen niet meer dan 40 000 inwoners hebben.
Werkkring.
De gezondheidscommissiën geven bericht en raad in alle zaken welke de volksgezondheid betreffen, aan den hoofdinspecteur, den inspecteur, de gedeputeerde staten, den commissaris der koningin, den raad en het college van burgemeester en wethouders.
Zij houden zich op de hoogte van den staat der volksgezondheid in elke gemeente waarvoor zij zijn ingesteld en houden aanteekeningen van de verordeningen in het belang der gezondheid in de gemeente vastgesteld.
Zij overwegen ingekomen klachten en vestigen de aandacht der betrokken autoriteiten op maatregelen die van overheidswege in het belang der volksgezondheid zouden kunnen worden genomen.



Zij doen door een of meer harer leden of door deskundigen de noodige onderzoekingen verrichten en nemen verder alle werkzaamheden op zich, die haar krachtens de wet worden opgedragen.
WETTELIJKE BEPALINGEN BETREFFENDE DE VOLKSHUISVESTING.
Hoewel de volkshuisvesting mede betrekking heeft op de gezondheid, moet zij toch geacht worden van wijder strekking te zijn en b.v. ook de veiligheid en de zedelijkheid te betreffen.
Vandaar dan ook dat afzonderlijke wettelijke bepalingen daaromtrent bij de zoogenaamde
woningwet
gemaakt zijn.
Verplichtingen van den gemeenteraad.
Door den raad der gemeente worden verordeningen gemaakt, die voorschriften bevatten, welke moeten worden in acht genomen:
1. bij het bouwen van woningen;
2. bij het vernieuwen (geheel of gedeeltelijk) van woningen;
3. in het algemeen met betrekking tot bestaande woningen, zonder dat van verandering sprake is.
Ook moet de raad voorschriften vaststellen omtrent
behoorlijke bewoning
der woonhuizen.
Voorschriften omtrent bouwen en vernieuwen.
Het spreekt van zelf dat die voorschriften verschillend kunnen zijn naar gelang van den aard, de bestemming en de ligging der woningen.



Intusschen kunnen bij die voorschriften bepaalde eischen gesteld worden met betrekking tot de volgende punten:
zuivering van ongedierte,
afscheiding van slaapplaatsen,
aantal woningen in een zelfde gebouw, in verband met de inrichting van dat gebouw,
aantal bewoners in verband met de ruimte der vertrekken.
Aantal bewoners.
Wat betreft de eischen omtrent het aantal bewoners in verband met de ruimte der vertrekken, deze blijven buiten toepassing ten aanzien van woningen waarin geen andere personen waren dan die er reeds waren toen de gemeentelijke verordening werd ingediend.
Hetzelfde is het geval wanneer het te groot worden van het aantal bewoners het gevolg is van geboorte of van wederopneming, na het tijdstip waarop de woning door het gezin betrokken werd, van tijdelijk elders gevestigde leden van het gezin.
Onder het gezin zijn ook begrepen de bloed- en aanverwanten, die in de woning zijn opgenomen tengevolge van wettelijken onderhoudsplicht.
Voorschriften met betrekking tot nieuw te bouwen, geheel of gedeeltelijk te vernieuwen woningen of als woning in gebruik te nemen gebouwen.
Ten aanzien van deze woningen en gebouwen moet de gemeenteraad voorschriften vaststellen, welke betrekking hebben op de volgende punten:
1. de plaatsing der gebouwen ten opzichte van den openbaren weg en van elkander,
2. het hoogtepeil van den vloer der benedenwoonvertrekken en de hoogte van de gebouwen,
3. de afmetingen der ter bewoning in te richten vertrekken en van trappen en portalen,
4. privaten,
5. beschikbaarheid van drinkwater,
6. voorkoming van brandgevaar,
7. voorkoming van vochtigheid,



8. hechtheid van fundamenten, muren, vloeren, trappen, zoldering en dak,
9. verwijdering van rook, water en vuil,
10. toevoer van licht en lncht.
Bestaande woningen.
Ten aanzien van bestaande woningen, welke niet in de termen van vernieuwing vallen, worden alleen voorschriften gegeven met betrekking tot de punten hierboven onder de nrs. 5, 6, 7, 8, 9 en 10 vermeld.
Vrijstellingen.
Met betrekking tot een of meer der bovenvermelde tien pnnten kan door gedeputeerde staten vrijstelling worden verleend, hetzij voor alle woningen, hetzij, naar gelang van haren aard, bestemming
of ligging, voor sommige.
Gedeputeerde staten kunnen voorts vrijstelling verleenen aan de gemeentebesturen, van de verplichting tot het vaststellen van voorschriften omtrent behoorlijke bewoning.
Deze vrijstellingen worden echter voor niet langer dan vijfjaren verleend op aanvrage van den gemeenteraad en kunnen telkens voor vijf jaren worden verlengd.
Wat men niet zonder vergunning mag doen
Het is verboden om zonder schriftelijke vergunning van burgemeester en wethouders:
1. Een gebouw op te richten of geheel of gedeeltelijk te vernieuwen,
2. een gebouw, of een gedeelte van een gebouw, dat laatstelijk niet als woning werd gebezigd, tot woning in gebruik te nemen of te geven.
Beroep.
Wanneer de vergunning wordt geweigerd of onder zekere voorwaarden verleend, is beroep op den gemeenteraad toegelaten. De
12



regelen voor dat beroep worden bij plaatselijke verordening vastgesteld.
Bevoegdheden aan burgemeester en wethouders bij verordening te geven.
Wanneer de verordening burgemeester en wethouders daartoe bevoegd verklaart, kunnen zij:
1. Nadere eischen vaststellen ten opzichte van in die verordening aangewezen punten,
2. vrijstelling verleenen van het voldoen aan in de verordening gestelde eischen.
In het eerste geval is weder beroep op den raad toegelaten.
Verplichtingen van verhuurders
Verhuurders van woningen welke drie of minder ter bewoning bestemde vertrekken bezitten, zijn verplicht bij het gemeentebestuur binnen welks kring de woning gelegen is, binnen een door het gemeentebestuur vast te stellen termijn, aangifte te doen van:
1. hun naam, voornamen en woonplaats,
2. de ligging, zoo mogelijk met aanduiding van straat en nummer, van het gebouw waarin zich de wonin» bevindt,
3. het aantal vertrekken der woning,
4. het aantal der bewoners, met vermelding van naam en beroep.
Wie verhuurders zijn.
Onder verhuurders worden verstaan de personen, die hetzij voor zich zelven hetzij in eenige hoedanigheid eene woning schriftelijk of mondeling verhuren.
Nieuwe aangifte.
De verhuurders zijn verplicht eene nieuwe aangifte te doen binnen eene maand nadat de woning door een nieuwen huurder betrokken is, tenzij deze inmiddels reeds weer vertrokken mocht zijn.



Formulieren.
Formulieren van aangifte zijn ter gemeente-secretarie kosteloos -verkrijgbaar.
Andere formulieren dan de vastgestelde mogen niet w orden gebruikt.
Verbetering van woningen en overbevolking.
De gezondheidscommissie wijst aan het gemeentebestuur de woningen aan:
1. die ongeschikt ter bewoning zijn, met bijvoeging van eene omschrijving der noodzakelijke verbeteringen, wanneer namelijk de woning nog in bewoonbaren staat kan worden gebracht,
2. de woningen waarbij het aanbrengen van bepaaldelijk aangeduide verbeteringen noodzakelijk is;
3. de woningen waarin meer personen zijn gehuisvest dan de
verordening toelaat.
Rechten der ingezetenen.
Wanneer drie of meer meerderjarige ingezetenen eener gemeente bij het gemeentebestuur een met redenen omkleed bezwaarschrift indienen betreffende een of meer woningen, die blijkens persoonlijk onderzoek ongeschikt ter bewoning zijn, of waarbij het aanbrengen van bepaald aangeduide verbeteringen noodzakelijk is, of wel waarin meer personen zijn gehuisvest dan volgens plaatselijke verordening geoorloofd is, moet het gemeentebestuur daarover den raad der gezondheidscommissie inwinnen.
Het bovenstaande geldt ook wanneer iemand, die hoofd van een gezin of afzonderlijk levend persoon is, zoodanig bezwaarschrift indient omtrent een door hem bewoonde woning.
Verdere loop dezer zaak.
Den eigenaar der woning of den persoon die tot het aanbrengen der vereischte verbeteringen bevoegd is, wordt van het bezwaarschrift kennis gegeven.
Wanneer het bezwaarschrift betrekking heeft op woningen, waarin



meer personen zijn gehuisvest dan geoorloofd is, wordt tevens mededeeling gedaan aan den bewoner, hoofd van het gezin.
Wanneer daarna de gezondheidscommissie adviseert om de woning onbewoonbaar te verklaren, is het dagelijksch bestuur verplicht om eene beslissing van den gemeenteraad omtrent het al of niet onbewoonbaar verklaren uit te lokken.
V er beteringen.
Wanneer burgemeester en wethouders beslissen dat het aanbrengen van verbeteringen noodzakelijk is, geschiedt daartoe eene aanschrijving. Die verbetering, of zoo de betrokken persoon daaraan de voorkeur mocht geven, de staking der bewoning, moet geschieden binnen een door burgemeester en wethouders te bepalen termijn van ten minste een maand en ten hoogste een jaar.
Van de aanschrijving wordt ook kennis gegeven aan den hypothecairen schuldeischer.
Overbevolking.
Blijkt het aan burgemeester en wethouders dat werkelijk meer personen in de woning gehuisvest zijn dan volgens plaatselijke verordening geoorloofd is, dan wordt de bewoner, hoofd van het gezin, aangeschreven om binnen denzelfden termijn als hier boven is opgenoemd, verbetering in dien toestand te brengen.
Verplichting van het dagelijksch bestuur.
Ook burgemeester en wethouders zijn, evenals de gezondheidscommissie, verplicht na te gaan, welke woningen ongeschikt ter bewoning zijn, welke verbetering behoeven of overbevolkt zijn, en zij doen ook zelfstandig aanschrijvingen, na daaromtrent het advies der gezondheidscommissie te hebben ingewonnen.
Voorziening
De gezondheidscommissie en zij die een bezwaarschrift hebben ingediend, kunnen bij den gemeenteraad voorziening vragen, wanneer in het advies der commissie is verklaard dat het aanbrengen



der verbeteringen noodzakelijk is of wel dat in de woning meer personen zijn gehuisvest dan geoorloofd is, en burgemeester en wethouders geen beslissing overeenkomstig dat advies hebben genomen.
De voorziening wordt gevraagd binnen veertien dagen na het verstrijken van den termijn van eene maand, binnen welken burgemeester en wethouders een besluit hadden behooren te nemen.
Eene dergelijke voorziening kan ook worden gevraagd door hen tot wie eene aanschrijving is gericht tot verbetering enz., en wel binnen dertig dagen na de dagteekening der aanschrijving.
De gemeenteraad beslist dan binnen zes weken na den dag waarop de voorziening is gevraagd.
Onbewoonbaarverklaring, ontruiming, sluiting en afbraak van
gebouwen
Indien eene woning ongeschikt is om bewoond te worden en ook niet kan worden verbeterd, verklaart de gemeenteraad haar onbewoonbaar, na de gezondheidscommissie over de zaak gehoord te hebben.
Dergelijke verklaring wordt ook uitgesproken, wanneer de gestelde termijn tot het aanbrengen van verbeteringen is verloopen, zonder dat die verbeteringen zijn aangebracht.
Bij onbewoonbaarverklaring wordt tevens last tot ontruiming gegeven binnen een bepaalden termijn.
In den regel bedraagt die termijn hoogstens zes maanden. Onder goedkeuring van gedeputeerde staten kan die termijn telkens met
zes maanden worden verlengd.
Met duidelijke letters wordt aan de woning een kenteeken van onbewoonbaarheid bevestigd en na dien tijd mogen in het algemeen nieuwe bewoners geen intrek in het gebouw nemen.
Voorziening.
Geeft de raad aan het advies tot onbewoonbaarverklaring binnen
drie maanden geen gevolg, dan kan de commissie in hooger beroep -
gaan bij gedeputeerde staten.
Wanneer de vereischte verbeteringen aan eene woning niet zijn aangebracht en binnen twee maanden na het verstrijken van den



daarvoor gestelden termijn geen verklaring is uitgesproken, dat het perceel onbewoonbaar is, kan mede voorziening worden gevraagd bij gedeputeerde staten door de commissie en door hen, die een bezwaarschrift, zooals hierboven is omschreven, mochten hebben ingediend.
Verder kan binnen dertig dagen na het besluit tot onbewoonbaarverklaring bij gedeputeerde staten voorziening worden gevraagd, door den bewoner, die hoofd van het gezin of afzonderlijk levend persoon is, en door den eigenaar der woning of dengene, die bevoegd is om de woning alsnog in bewoonbaren staat te brengen.
Ontruiming en sluiting.
Burgemeester en wethouders bevelen onverwijld de ontruiming van een onbewoonbaar verklaarde woning, wanneer na afloop van den gestelden termijn de bewoning voortduurt of in strijd met de bepalingen der wet eene nieuwe bewoning aanvangt.
®'j gebleken noodzakelijkheid kan tevens tot sluiting worden overgegaan.
Ook dit geschiedt in tegenwoordigheid van een der daartoe door de wet aangewezen autoriteiten.
Afbraak.
Wanneer een onbewoonbaar verklaarde woning na verloop van den voor de ontruiming gestelden termijn blijkt gevaar of overwegenden hinder te veroorzaken voor de bewoning van andere perceelen, besluiten burgemeester en wethouders, na de gezondheidscommissie te hebben gehoord, tot afbraak van het gebouw, of wel van het gebouw waarin zich die woning bevindt, of wel tot andere maatregelen, waardoor gevaar of hinder wordt weggenomen.
Verkoop.
In het geval van afbraak worden de bouwmaterialen in het openbaar verkocht en wordt de opbrengst na aftrek der kosten van afbraak en verkoop aan den rechthebbende ter hand gesteld.



Onteigening.
Hoewel in het algemeen iemand niet anders van zijn eigendom kan worden ontzet dan bij de wet, in het algemeen nut, hebben de gemeentebesturen de bevoegdheid om onteigening binnen hunne gemeente te doen plaats hebben in het belang der volkshuisvesting.
Tot welke doeleinden die onteigening kan worden bevolen.
1. Ter ontruiming van oppervlakten, waarop ten gevolge van gebrekkigen toevoer van licht of lucht of gemis van andere voor bewoonbaarheid noodzakelijke vereischten, in verband met den onderlingen samenhang of met de ligging der gebouwen, afdoende verbetering der woningen langs anderen weg bezwaarlijk uitvoerbaar is.
2. Ter verwijdering van een of meer woningen, waarvan afdoende verbetering in verband met hare ligging, onderling of ten opzichte van andere woningen of perceelen, bezwaarlijk uitvoerbaar is.
3. Ter verwijdering van een of meer woningen of perceelen, die, al of niet geschikt ter bewoning, of niet ter bewoning bestemd, beletten dat aangrenzende of nabijgelegen woningen in bewoonbaren staat kunnen worden gebracht.
4. Ter verkrijging van de beschikking over gebouwde of ongebouwde eigendommen, ten einde uitvoering te kunnen geven aan een in het belang der volkshuisvesting vastgesteld bouwplan of aan een plan van uitbreiding.
Ten name van wien de onteigening geschiedt.
l)e onteigening geschiedt ten name van, dat wil zeggen, de perceelen gaan in eigendom over, öf aan de gemeente zelve, öf aan vereenigingen, vennootschappen of stichtingen, uitsluitend in het belang der verbetering van de volkshuisvesting werkzaam en als zoodanig door de regeering toegelaten.
Loop vtn de zaak.
De onteigening heeft plaats krachtens een raadsbesluit, dat door de hooge regeering moet worden goedgekeurd.



Zooals wij boven reeds opmerkten is geen wet noodig, zooals in andere gevallen, waarbij verklaard wordt dat het algemeen nut de onteigening vordert.
Hier is alleen sprake van een plaatselijk belang.
Bezwaren.
De belanghebbenden zijn bevoegd om tegen het door den raad vastgestelde plan hunne bezwaren in te brengen.
Is het besluit van den raad eenmaal tot stand gekomen, dan kunnen zij zich nog tot de gedeputeerde staten wenden, of anders tot de regeering zelve, die toch het raadsbesluit moet goedkeuren.
Procedure.
W anneer de partij die onteigent, hetzij de raad, hetzij eene vereeniging, vennootschap of stichting, met de eigenaars geen minnelijke schikking kan treffen, moet de gewone voor onteigening voorgeschreven weg van rechten worden gevolgd en de rechtbank dus de zaak beslissen. Eenige bijzondere regelen zijn hieromtrent door de wet gegeven, wat betreft de
Schadevergoedi ng
Bij de berekening der schadevergoeding wordt niet gelet op nieuwe getimmerten of veranderingen, gemaakt nadat het plan van onteigening ter inzage is nedergelegd.
In het algemeen wordt als de werkelijke waarde aangemerkt de som, die de goederen in het tijdperk beginnende achttien maanden en eindigende zes maanden voor de nederlegging van het plan, elk in het bijzonder hadden kunnen opbrengen, wanneer al de goederen in dat tijdvak ten verkoop waren aangeboden.
Is het gebouw onbewoonbaar verklaard, dan wordt vergoed de waarde van den grond en van de bouwmaterialen, ingeval het gebouw tot geen enkel doeleinde kan worden gebruikt.
Mocht het gebouw nog wel tot eenig ander doeleinde dan tot bewoning kunnen wrorden gebezigd, dan wordt de waarde van den grond en van de bouwmaterialen vergoed, vermeerderd met zoodanig



bedrag, als billijk kan worden geaeht in verband met de meerdere voordeelen, welke de eigenaar uit bedoeld gebruik zou kunnen
trekken.
Wanneer slechts een gedeelte van het te onteigenen gebouw onbewoonbaar is verklaard, wordt bij de bepaling der waarde van het geheel daarmede rekening gehouden.
Indien een aanschrijving was gedaan tot het aanbrengen van verbeteringen, waaraan echter niet wordt voldaan, dan wordt de waarde vergoed die het gebouw zou hebben, wanneer zoodanige verbeteringen waren aangebracht, na aftrek van de kosten ervan.
Wanneer een gebouw door een grooter aantal personen wordt bewoond dan is toegelaten, wordt bij het bepalen van de werkelijke waarde geen rekening gehouden met de vermeerdering van huurprijs, die van de overbevolking het gevolg is.
Vergoeding aan den huurder.
Indien de huurder minder dan een jaar huur had, wordt hem het viervoud van den huurprijs vergoed, berekend per tijdperk waarvoor de huur was aangegaan, tot ten hoogste dien van een jaar, of de waarde der te veld staande vruchten, zoo die meer
b' Wanneer de verhuring of huurverlenging heeft plaats gehad nadat het plan van het gemeentebestuur was neder gelegd wordt door de partij die onteigent geen schadeloosstelling aan den huurder betaalt, maar deze heeft eene vordering tot schadevergoeding tegen den verhuurder, indien daaromtrent tnsschen verhuurder en huurder
geen ander beding is gemaakt.
Is de huur per week aangegaan, dan wordt eene voortzetting
daarvan niet als eene verlenging beschouwd; zoodat dan geen
vordering tot schadevergoeding kan worden ingesteld.
Uitbreiding van bebouwde kommen
I)e gemeenteraad is bevoegd, teneinde eene stelselmatige bebouwing in de gemeente te bevorderen, te verbieden dat gebouwen worden gesteld of herbouwd op den grond die, volgens een voorafgaand raadsbesluit, in de naaste toekomst voor den aanleg van een straat, een gracht of een plein bestemd is.



Plan van uitbreiding.
In gemeenten, welke raeei dan tienduizend zielen tellen, alsmede in gemeenten welker zielental in de laatste vijf jaren met meer dan een vijfde is toegenomen, stelt de raad, wanneer hij daarvan niet door Gedeputeerde staten wordt vrijgesteld, een plan van uitbreiding vast, waarbij de grond wordt aangewezen die in de naaste toekomst voor den aanleg van straten, grachten en pleinen is bestemd.
Bit plan wordt eenmaal in de tien jaren herzien.
Geldelijke steun van gemeentewege
Aan hen tot wie eene aanschrijving tot verbetering van woningen is gericht, kan door den raad een rentgevend voorschot worden verleend, en wel onder hypothecair verband van het gebouw met den ondergrond.
Atlossing
De voorschotten worden alleen verleend onder voorwaarde van aflossing, uiterlijk in twintig jaren, in gelijke jaartermijnen, of bij wege van annuïteiten. In dit laatste geval wordt jaarlijks, van het begin tot het eind, een gelijke som, voor rente en aflossing te zamen betaald.
Bij ontbinding eener vereeniging, vennootschap of stichting en ingeval van faillissement, worden de nog verschuldigde gelden terstond opzegbaar.
Voorschotten aan vereenigingen.
De raad kan aan vereenigingen, vennootschappen en stichtingen, die uitsluitend werkzaam zijn in het belang der verbetering van de volkshuisvesting en die door de regeering zijn toegelaten, voorschotten en bijdragen verleenen ter tegemoetkoming in de kosten in het belang der volkshuisvesting aan te wenden.
Aflossing.
De voorschotten en bijdrageij worden verleend onder voorwaarde



dat het bedrag hetwelk voor rekening der vereeniging enz. blijft, uiterlijk in vijftig jaren wordt afgelost.
Bij ontbinding en faillissement worden ook in dit geval de verschuldigde gelden terstond opvorderbaar.
Beschikbaarstelling van gelden
Bij raadsbesluit kan verder een bedrag beschikbaar worden gesteld:
1. ter uitvoering van een onteigeningsplan,
2. ter tegemoetkoming in de kosten van voorziening in de huisvesting, verhuiskosten hieronder begrepen, der bewoners van na onbewoonbaarverklaring ontruimde en van onteigende gebouwen,
3. tot aankoop van gronden en tot aankoop, aanbouw of verbouw van woningen in het belang der volkshuisvesting voor rekening der gemeente, wanneer dit voor de richtige uitvoering der woningwet noodzakelijk is.
Geldelijke steun van rijkswege
Ook door het rijk kunnen bijdragen worden verstrekt, doch uitsluitend aan de gemeenten, ter bevordering der zooeven genoemde doeleinden, waarvoor de gemeenteraad ook zelve bedragen kan vaststellen.
De aflossing van die voorschotten geschiedt in hoogstens vijftig gelijke jaarlijksche betalingen of annuïteiten; maar het rijk kan tot betaling van die annuïteiten bijdragen aan de gemeenten verzekeren en dus de gelden ten deele voor zijne rekening nemen.
Een college van bijstand onderzoekt de aanvragen om voorschotten en bijdragen en houdt toezicht op het richtig gebruik daarvan.
BEVOLKING.
De kennis van den loop der bevolking kan in verschillende gevallen zeer nuttig zijn.
Die kennis wordt in hoofdzaak verkregen door de



Plan van uitbreiding.
In gemeenten, welke meei dan tienduizend zielen tellen, alsmede m gemeenten welker zielental in de laatste vijf jaren met meer dan een vijfde is toegenomen, stelt de raad, wanneer hij daarvan niet door Gedeputeerde staten wordt vrijgesteld, een plan van uitbreiding vast, waarbij de grond wordt aangewezen die in de naaste toekomst voor den aanleg van straten, grachten en pleinen is bestemd.
Dit plan wordt eenmaal in de tien jaren herzien.
Geldelijke steun van gemeentewege
Aan hen tot wie eene aanschrijving tot verbetering van woningen is gericht, kan door den raad een rentgevend voorschot worden verleend, en wel onder hypothecair verband van het gebouw met den ondergrond.
Aflossing
De voorschotten worden alleen verleend onder voorwaarde van aflossing, uiterlijk in twintig jaren, in gelijke jaartermijnen, of bij wege van annuïteiten. In dit laatste geval wordt jaarlijks, van het begin tot het eind, een gelijke som, voor rente en aflossing te zamen betaald.
Bij ontbinding eener vereeniging, vennootschap of stichting en ingeval van faillissement, worden de nog verschuldigde gelden terstond opzegbaar.
Voorschotten aan vereenigingen.
De raad kan aan vereenigingen, vennootschappen en stichtingen, die uitsluitend werkzaam zijn in het belang der verbetering van de volkshuisvesting en die door de regeering zijn toegelaten, voorschotten en bijdragen verleenen ter tegemoetkoming in de kosten in het belang der volkshuisvesting aan te wenden.
Aflossing.
De \ oorschotten en bijdragey worden verleend onder voorwaarde



dat het bedrag hetwelk voor rekening der vereeniging enz. blijft, uiterlijk in vijftig jaren wordt afgelost.
Bij ontbinding en faillissement worden ook in dit geval de verschuldigde gelden terstond opvorderbaar.
Beschikbaarstelling van gelden
Bij raadsbesluit kan verder een bedrag beschikbaar worden gesteld:
1. ter uitvoering van een onteigeningsplan,
2. ter tegemoetkoming in de kosten van voorziening in de huisvesting, verhuiskosten hieronder begrepen, der bewoners van na onbewoonbaarverklaring ontruimde en van onteigende gebouwen,
3. tot aankoop van gronden en tot aankoop, aanbouw of verbouw van woningen in het belang der volkshuisvesting voor rekening der gemeente, wanneer dit voor de richtige uitvoering der woningwet noodzakelijk is.
Geldelijke steun van rijkswege
Ook door het rijk kunnen bijdragen worden verstrekt, doch uitsluitend aan de gemeenten, ter bevordering der zooeven genoemde doeleinden, waarvoor de gemeenteraad ook zelve bedragen kan
vaststellen. *.
De aflossing van die voorschotten geschiedt in hoogstens vijftig gelijke jaarlijksche betalingen of annuïteiten; maar het rijk kan tot betaling van die annuïteiten bijdragen aan de gemeenten verzekeren en dus de gelden ten deele voor zijne rekening nemen.
Een college van bijstand onderzoekt de aanvragen om voorschotten en bijdragen en houdt toezicht op het richtig gebruik daarvan.
BEVOLKING.
De kennis van den loop der bevolking kan in verschillende ge
vallen zeer nuttig zijn.
Die kennis wordt in hoofdzaak verkregen door de



Bevolkingsstatistiek.
Om flcze samen te stellen wordt elke tien jaren eene algemeene telling gehouden. Het houden daarvan is aan de gemeentebesturen opgedragen.
Ook de bevolkingsregisters bij de gemeentebesturen, welke geregeld en voortdurend worden bijgehouden, strekken om het getal der bevolking en de samenstelling ervan te leeren kennen.
Volkstelling.
Door de volkstelling en de bevolkingsregisters, leert men alle bijzonderheden omtrent de personen kennen, en wel:
1. hun namen en familienamen,
2. hun geslacht,
3. of zij afzonderlijk leven of tot een gezin behooren, in welke betrekking van verwantschap zij tot het gezin verkeeren, of zij alleen maar in dat gezin verkeeren als niet-verwant inwoner, als kostganger of bestedeling, of in dienstbetrekking,
4. dag, maand en jaar van geboorte (waardoor de ouderdom wordt vastgesteld),
5. gemeente en provincie van geboorte of plaats en land van geboorte voor hen die in de koloniën of het buitenland geboren zijn,
6. als men geen Nederlander is, tot welke nationaliteit men dan behoort,
7. dat zij gehuwd zijn of ongehuwd, weduwnaar of weduwe, van echt gescheiden of gescheiden van tafel en bed,
8. dat zij al of niet tot eene kerkelijke gezindte behooren en zoo ja, tot welke,
9. hun ambt, beroep of bedrijf,
10. hoeveel personen in het gezin van elk gezinshoofd samen wonen; hoeveel vertrekken elk gezinshoofd met zijn gezin of elk afzonderlijk levend persoon bewoont; hoeveel van deze vertrekken door een raam of deur in onmiddellijke gemeenschap met de buitenlucht staan (dit voor de kennis der woningtoestanden),
11. waar zij in den nacht der volkstelling aanwezig zijn.
Burgerlijke stand.
Wat hierop betrekking heeft, ofschoon ten nauwste verbonden



met de gemeente-administratie en de bevolkingsstatistiek, wordt geacht tot het burgerlijk recht te behooren. (Alle bijzonderheden hieromtrent worden gevonden in onze vroegere uitgave: het burgerlijk recht voor iedereen.)
Bijzonderheden omtrent de bevolkingsregisters
Bij koninklijke besluiten zijn algemeene voorschriften gegeven omtrent het aanleggen, inrichten en bijhouden van bevolkingsregisters in de gemeenten en het doen der daartoe noodige opgaven
aan hen die de registers moeten bijhouden.
«
Vestiging in eene gemeente-
Personen die hun werkelijke woonplaats in eene gemeente vestigen en van eene andere gemeente hier te lande komen, worden ingeschreven op vertoon van een getuigschrift van verandering van werkelijke woonplaats, van het bestuur der gemeente die zij verlaten.
De meeste bepalingen, omtrent de bevolkings-registers bestaande, zijn alleen van belang voor de ambtenaren en behoeven dus hier geen vermelding.
Vreemdelingen
Met de bevolking staat het onderwerp »vreemdelingen" eenigszins in verband.
Voor de toelating van een vreemdeling hier te lande wordt ver. eischt dat hij in het bezit zij van voldoende middelen van bestaan of het vooruitzicht heeft, zulke middelen door zijne werkzaamheid te verkrijgen, en dat hij voorzien zij van een behoorlijk ingerichte pas of van andere geleibrieven, waaruit blijken kan wie hij is. Een bewijs van bekendheid, afgegeven door twee aan de politie bekende personen, is voldoende.
Uitzetting
Behalve in het geval dat een vreemdeling zich op ons grondgebied bevindt, zonder bewijs van toelating, kan ook uitzetting



geschieden van personen die, nadat zij hier waren toegelaten, zonder voldoende middelen van bestaan zijn geraakt.
De betrokken persoon wordt tot die uitzetting door den kantonrechter veroordeeld.
Vreemdelingen die gevaarlijk zijn voor de publieke rust.
Vreemdelingen, die de openbare orde verstoren of dreigen dit te doen, die dus voor de openbare rust en orde gevaarlijk worden geacht, kunnen door de regeering óver de grenzen worden gezet, terwijl hun ook het verblijf kan worden ontzegd in bepaald aangewezen gedeelten van het land.
Dit is ook op zulke vreemdelingen toepasselijk die, zonder gevaarlijk te wezen voor de binnenlandsche rust, door hunne handelingen, tegen buitenlandsche regeeringen of toestanden gericht, onze verhouding tot vreemde mogendheden in gevaar zouden kunnen brengen.
Uitlevering van vreemdelingen
Tractaten met vreemde mogendheden tot uitlevering van misdadigers, mogen worden gesloten onder voorwaarde dat de uitlevering alleen kan geschieden ter zake van bepaald aangewezen ernstige misdrijven.
Zij die het misdrijf zelf niet begingen, maar een poging ertoe aanwendden, of er aan medeplichtig waren, kunnen worden uitge leverd ingeval de poging en de medeplichtigheid ook hier te lande volgens onze wet strafbaar zijn.
Om staatkundige of politieke redenen, terzake van iemands meening of gevoelen, partijschap of wat dan ook, is ijeeu uitlevering toegelaten.
Landverhuizers.
Er bestaan wettelijke bepalingen met betrekking tot den doortocht en het vervoer van landverhuizers, met het doel aan die vreemdelingen de noodige bescherming te verleenen, waaraan zij vaak groote behoefte hebben.



Te Amsterdam en te Rotterdam bestaan commissiën van toezicht, die zorgen voor de uitvoering dier wetsbepalingen.
In andere gemeenten is het dagelijksch bestuur onder gelijke bevoegdheid met het toezicht belast.
Werkkring der commissiën.
De commissiën beschermen de landverhuizers en geven hun raad en voorlichting; zij trachten als scheidsrechters op te treden in geval van geschil tusschen de landverhuizers en de ondernemers der vervoermiddelen of hun personeel, en zij laten de schepen onderzoeken, waarin de landverhuizers zullen worden vervoerd en de woningen waarin zij worden gehuisvest. Ook houden zij op den gezondheidstoestand der landverhuizers toezicht.
Ook Nederlandsche landverhuizers deelen in de zorgen der commissie.
Doortocht van vreemdelingen.
Aan vreemde landverhuizers wordt de doortocht door ons land verleend zonder dat zij van paspoorten of andere geleibrieven voorzien zijn. Zij hebben alleen aan de grenzen of aan de plaats waar zij het eerst aankomen, aan de politie van het doel van den doortocht te doen blijken.
Het bewijs van doortocht, dat hun door de politie wordt uitgereikt, geldt tevens voor twee maanden als verblijfpas. Als er geldige redenen bestaan kan dit verblijf worden verlengd.
Ondernemers.
Ondernemers van vervoermiddelen voor landverhuizers zijn verplicht om borgtocht te stellen voor de nakoming hunner wettelijke verplichtingen, ten behoeve der bovengenoemde commissie.
Wanneer de ondernemer nalatig is, kan de commissie voor hem optreden en de kosten op hem of zijne borgen verhalen.
Bijzondere voorschriften.
Bijzonderheden omtrent het vervoer en de verpleging zijn in de wet geregeld.



Ook zijn voorschriften gegeven omtrent de inrichting der tot het vervoer te gebruiken vaartuigen, de ruimte daarvan in evenredigheid tot het aantal te vervoeren personen en de benoodigdheden waarvan zij voorzien moeten zijn.
STAATSTOEZICHT OP KRANKZINNIGEN.
Het toezicht van den staat strekt zich uit over krankzinnigen welke niet in hunne eigene woning of in die van ouders of echtgenooten worden verpleegd.
Er zijn krankzinnigengestichten, welke door provinciën of gemeenten zijn opgericht of onderhouden worden, en waarop dus vanwege de provinciale of gemeentebesturen toezicht wordt uitgeoefend.
In het algemeen zijn echter alle krankzinnigengestichten aan het toezicht vanwege den staat onderworpen.
Voor elke opneming in gestichten is rechterlijke machtiging noodig.
Voor de oprichting van gestichten is vergunning der regeering noodig, welke slechts onder zekere voorwaarden wordt verleend en wordt ingetrokken wanneer aan die voorwaarden niet langer wordt voldaan.
Rijks-krankzinnigengestichten.
In de rijksgestichten te Medemblik en te Grave worden krankzinnigen opgenomen, die, armlastig zijnde, ten laste van het Rijk komen en van de zoodanige wier plaatsing in een krankzinnigen gesiicht door den strafrechter is bevolen.
In verband met het bovenstaande zie men ook onze aanteekeningen onder het hoofd Curateele, in ons iverk: het burgerlijk recht voor iedereen.



REGELING VAN DEN KLEINHANDEL IN STERKEN DRANK EN BETEUGELING VAN OPENBARE DRONKENSCHAP.
De voornaamste bepalingen der zoogenaamde drankwet laten wij hieronder volgen.
Vergunning.
Er is vergunning van burgemeester en wethouders noodig voor den verkoop van sterken drank in het klein.
Onder sterken drank in het klein verstaat men hoeveelheden van minder dan twee liter.
Aantal vergunningen.
Het aantal vergunningen mag niet meer bedragen dan: in gemeenten met meer dan 50000 zielen 1 op 500 inwoners, in gemeenten met meer dan 20000 en ten hoogste 50000 zielen 1 op 400 inwoners,
in gemeenten met meer dan 10000 en ten hoogste 20000 zielen, 1 op 300 inwoners,
in de overige gemeenten 1 op 250 inwoners.
Toeneming der bevolking brengt geen verlaging van het maximum mede.
Weigering Tan vergunning.
De vergunning wordt geweigerd wanneer zij gevraagd wordt voor eene localiteit waarin eene andere winkelnering wordt uitgeoefend, of loten worden verkocht in de Nederlandsche staatsloterij, of die met zoodanige localiteit gemeenschap heeft.
De vergunning wordt ook geweigerd, wanneer de verzoeker tolgaarder, brug- of sluiswachter is, of eenig openbaar ambt bekleedt.
V ergunningsrecht.
Het vergunningsrecht aan de gemeente verschuldigd en jaarlijks te voldoen, hangt af van de geschatte huurwaarde van het lokaal
13



en mag niet lager zijn dan f 5. en niet hooger dan f 12.50 voor elke f 50 huurwaarde of een gedeelte daarvan.
Bevoegdheid der gemeentebesturen
De gemeentebesturen zijn bevoegd:
1. wijken, buurten of straten aan te wijzen, waar verkoop van sterken drank in het klein niet of niet dan onder zekere voorwaarden mag worden vergund,
2. eischen te stellen voor de localiteiten waar verkoop van sterken drank in het klein mag plaats hebben.
Aan wie de vergunning niet mag worden geweigerd.
De drankwet is ingevoerd op 1 Mei 1881.
Aan hem die op dat tijdstip daarin het bedrijf reeds uitoefende, kan zoolang hij leeft, de vergunning niet worden geweigerd.
Aan dengene, die op 1 Mei 1901 in de localiteiten het bedrijf uitoefende, mag de vergunning niet worden geweigerd tot 1 Mei 1904.
Gevolg van dezen toestand
Het laatste is in de wet opgenomen bij wijze van overgangsmaatregel, daar anders, volgens de oorspronkelijke wetsbepaling, op 1 Mei 1901 het aantal vergunningen in elke gemeente, waar het maximum overschreden was, tot dat maximum had moeten
worden ingekrompen.
De bedoeling is om vóór 1 Mei 1904 eene nieuwe drankwet tot stand te brengen of de bestaande grondig te herzien.
Deze toestand brengt intusschen mede dat indien iemand, die niet reeds op 1 Mei 1881 het bedrijf in het lokaal uitoefende (en het getal dezer personen is zeer gering), zijn zaak aan anderen overdoet, het maar de vraag is of het maximum in de gemeente
al of niet is bereikt.
Zijn er minder toegelaten localiteiten dan er mogen zijn, dan zal de nieuwe verkrijger in den regel vergunning kunnen verkrijgen, maar indien het maximum is bereikt, dan wordt die vergunning hem natuurlijk geweigerd.



Buitengewone vergunningen.
Door de regeering kan, gedeputeerde staten gehoord, op voorstel van den betrokken gemeenteraad, naar aanleiding van bijzomie)e plaatselijke omstandigheden, eene verlaging of verhooging van het maximum der in eene gemeente te verleenen vergunningen worden vastgesteld.
Verder kunnen burgemeester en wethouders vergunningen boven het vastgestelde maximum verleenen, na machtiging van gedeputeerde staten; doch zulks alleen in bijzondere gevallen.
Die vergunningen worden zoodra zich daartoe de gelegenheid voordoet, binnen de grenzen van het maximum teruggebracht.
ZONDAGSWETGEVING.
Eene oude wet, van 1815, welke in de meeste gemeenten niet of slechts ten deele wordt toegepast, maar evenwel van volle kracht is, bevat eenige bepalingen, welke ten doel hebben de viering van den Zondag te verzekeren.
Arbeid op Zondag.
Op Zondagen en algemeen erkende christelijke feestdagen mogen geene beroepsbezigheden worden verricht, welke den godsdienst {hiermede wordt bedoeld de uitoefening van den openbaren godsdienst) zouden kunnen storen. In het algemeen mag geen openbare arbeid plaats hebben, dan in geval van noodzakelijkheid en met verlof van de plaatselijke regeering.
Uitstallingen.
Op bovengemelde dagen mogen, met uitzondering van geringe eetwaren, geene koopwaren hoegenaamd op markten, straten of openbare plaatsen worden uitgestald of verkocht.
Kooplieden en winkeliers mogen hunne waren niet uitstallen, noch met open deuren verkoopen.



Herbergen.
Gedurende den tijd voor de openbare godsdienstoefeningen bestemd, moeten de deuren der herbergen en andere plaatsen waar drank verkocht wordt, voor zoover die binnen den besloten kring der gebouwen zijn gelegen, gesloten zijn.
Gedurende denzelfden tijd, mogen geenerhande spelen plaats hebben.
Openbare vermakelijkheden
Geene openbare vermakelijkheden, zooals schouwburgen, publieke danspartijen, concerten en harddraverijen, mogen op Zondagen en algemeen erkende christelijke feestdagen plaats hebben.
Het plaatselijk bestuur mag hieromtrent uitzonderingen toelaten, mits na het volkomen eindigen van alle godsdienstoefeningen.



BIJLAGEN.







PROGRAMMA'S
DER
voornaamste staatkundige partijen. A. Vrijzinnig-democratische Bond.
BEGINSELVERKLARING.
De Vrijzinnig-democratische Bond stelt zich ten doel een georganiseerd optreden te bevorderen van alle democratisch gezinde vereenigingen en personen, die zich met de onderstaande beginselen ▼ereenigen:
I. De Vrijzinnig-democratische Bond streeft naar ontwikkeling van onzen constitutioneel-parlementairen regeeringsvorm in democratischen zin en te dien einde naar algemeen kiesrecht voor de vertegenwoordigende lichamen en naar gelijkstelling, ook wat de verkiesbaarheid tot lid dier lichamen betreft, van mannen en vrouwen.
II. De Vrijzinnig-democratische Bond spreekt als beginsel uit, dat door een krachtige sociale wetgeving moet worden aangestuurd op het wegnemen van de maatschappelijke oorzaken, welke tusschen de leden van het volk ongelijkheid scheppen of versterken ten aanzien van hun ontwikkelingsvoorw aarden.
Hij is van oordeel, dat, ter verkrijging van maatschappelijken vooruitgang, tempering, niet verscherping van den klassenstrijd noodzakelijk is. Eenerzijds keurt hij af het streven



naar afschaffing van het persoonlijk eigendomsrecht op de productiemiddelen; anderzijds verwerpt hij de meening, dat de staat in het economisch leven zijner burgers slechts noodgedrongen, schoorvoetend, behoort in te grijpen.
TOELICHTING.
Elke beginselverklaring, die in enkele volzinnen zoowel grondslag als doel samenvat, geeft door haar beknoptheid l^cht aanleiding tot misverstand. Daarom acht het bestuur de bijvoeging van eenige toelichting niet ondienstig.
't Kortst kan het daarbij zijn ten opzichte van het eigenlijk politieke standpunt.
De Vrijzinnig-democratische Bond staat op den bodem van onzen tegenwoordigen regeeringsvorm, zooals die in de Grondwet is omschreven met rechten en verplichtingen van Kroon en volk. Zijn streven is niet gericht op verandering in de verhouding tusschen die beide, maar hierop, dat gansch het volk op den gang van wetgeving en staatsbestuur den invloed erlange, welke totdusver slechts aan een bevoorrecht deel ervan is toegekend. Met andere woorden: zijn beginsel is algemeen kiesrecht voor alle vertegenwoordigende lichamen; het democratische beginsel van gelijk recht voor alle staatsburgers, zoodat de stem van allen worde gehoord over hetgeen allen raakt.
Dat beginsel wordt niet aangetast, wanneer aan bepaalde personen, zoovaak en zoolang zij in nauwkeurig omschreven omstandigheden verkeeren, de uitoefening van het kiesrecht wordt ontzegd. Doch onvereenigbaar er mede is een kiesrechtregeling, die de kiesbevoegdheid bindt aan belastingbetaling, aan bewijzen van bezit, aan een examen, aan het bekleeden van een ambt; en die de vrouw stempelt tot een minderwaardig lid der staatsgemeenschap.
Afgezien van het verder liggende doel, ter bereiking waarvan hij algemeen kiesrecht het onmisbare middel acht, verlangt de Bond de invoering ervan op grond van billijkheid en recht.
Zijn naam reeds duidt aan, dat de Bond in den diepsten grond



zijner beginselen gescheiden is van hen, die den staat dienstbaar willen maken aan kerkelijke oogmerken, of die in een Openbaring bindende regelen meenen te vinden voor de staatkunde. Zijn roeping is integendeel, wanneer pogingen van reactie tegen den vrijzinnigen geest onzer staatsinstellingen worden gedaan, die pogingen te helpen weerstaan. Inzóóver gevoelt hij zich één met de liberalen van verschillende schakeeringen zoowel als met sociaaldemocraten.
Waar het daarentegen voorziening geldt in sociale behoeften, die in het staatkundige leven ook van ons volk meer en meer op den voorgrond treden, staan de vrijzinnig-democraten tusschen de liberalen ter eene en de sociaal-democraten ter andere zijde. De Bond keert zich tegen beide met zijn eigen beginsel, hetwelk tot richtsnoer strekt voor de sociaal-politieke maatregelen, die hij bepleit.
Tegen de sociaal-democraten aan den eenen kant.
Wel ziet de Bond in het eigendomsrecht, evengoed als in elk ander recht, slechts een menschelijke instelling voor menschelijke belangen: hij rekent de wetgevende macht bevoegd, de grenzen van dat recht te wijzigen naar wisselende behoeften, en acht belangrijke wijziging dier grenzen een behoefte van onzen tijd. Doch zijn overtuiging is, dat de belangen der maatschappij door de opheffing van het persoonlijke eigendomsrecht op de productiemiddelen niet gebaat, veeleer zeer ernstig geschaad zouden worden. Daarom wordt het stelsel der sociaal-democraten door den Bond afgekeurd en bestreden.
Wel ook erkent hij het bestaan van den klassenstrijd in dezen zin, dat in onze tegenwoordige samenleving strijd over de voorwaarden van den arbeid, tusschen de werklieden met niets dan hun arbeidskracht en de werkgevers met hun kapitaal, onvermijdelijk is. Hij oordeelt het in hooge mate wenschelijk, dat de werklieden, door vrijwillige aaneensluiting en deugdelijke organisatie, dien strijd zoo krachtig en zoo waardig mogelijk voeren. Doch de Bond ontkent, dat belangenstrijd de eenige drijfkracht voor maatschappelijken vooruitgang is en mag zijn, en acht den staat geroepen om, met de middelen welke dezen ten dienste staan, den strijd te temperer en van noodelooze scherpte te ontdoen.
En aan den anderen kant keert de Vrijzinnig-Democratische Bond zich tegen de liberalen.



Weliswaar toonen de feiten, dat de meesten van hen aan het liberale beginsel niet consequent vasthouden. Maar dit beginsel zelf is, dat de staat zich te onthouden heeft van inmenging in de economische verhoudingen tusschen de burgers onderling, en de ontwikkeling ervan heeft over te laten aan de onbelemmerde werking van de maatschappelijke krachten. Het gevolg daarvan is, dat zij, die onder den invloed van dit beginsel blijven, wel somwijlen daarvan afwijken, doch dan slechts noodgedrongen en Fchoorvoetend, met remmende in stede van stuwende kracht.
Eveneens toonen de feiten, dat velen, die zich nog onder de liberalen scharen, hun medestuwende kracht schenken aan wetgevende daden, die met het beginsel vloeken. Maar juist dit bewijst, dat zij, zoo zij nauwgezet en onbevoordeeld zich rekenschap geven van hetgeen hun denkbeelden hun ten plicht stellen, hun plaats zullen zoeken in de gelederen der vrijzinnig-democratische partij, van wier beginsel zulke daden het uitvloeisel en de toepassing zijn.
Dit beginsel is, dat de staat voor zijn deel de verantwoordelijkheid draagt voor zóódanige ongelijkheid tusschen zijn burgers, die niet in hun lichaamsgesteldheid, niet in hun geestesgaven, niet in hun zedelijke geaardheid haar oorzaak heeft, maar in de maatschappelijke ordeningen. Het is in één woord de ongelijkheid tusschen de leden van het volk ten aanzien van hun ontwikkelingsvoorwaarden — of wil men: ten aanzien van hun kansen op volle ontplooiing van alle lichamelijke, geestelijke en zedelijke krachten — het is die ongelijkheid, welke veel verder gaat, dan de natuur noodzakelijk maakt. Die ongelijkheid wordt ten deele in het leven geroepen, of versterkt, of niet naar vermogen verminderd, door daden en tekortkomingen van wetgever en regeering. Welnu, juist het wegnemen van deze oorzaken der ongelijkheid door een krachtige sociale wetgeving, door krachtige uitvoering ervan tevens, is het doelbewuste streven van den Vrijzinnig-Democratischen Bond.
Hij is de eerste om te erkennen, dat dit grootsche doel misschien nooit ten volle, maar zeker slechts van stap tot stap zal worden bereikt. Doch terwijl eenerzijds staatkunde de kunst is om een beginsel toegepast te krijgen zóóveel en zóó snel als de omstandigheden veroorloven, heeft anderzijds een staatkundige partij aan haar ideaal den wil te ontleenen tot zoo doortastend mogelijk handelen. Het gestelde doel is de inspanning van ge-



slachten waard. Aan het thans levende geslacht de taak om alvast te doen wat het vermag.
Uit' het bovenstaande volgt, dat voor den Vrijzinnig-Democratischen Bond in de gegeven omstandigheden op sociaalpolitiek gebied hoofdzaak is de verbetering van den toestand der misdeelden en de verheffing van den arbeid. Het zijn de daartoe strekkende maatregelen, die hij heeft neergelegd in zijn program.



B. PROGRAM
VAN DEN
Christelijk-Historischen Kiezersbond.
Art. 1.
Wij, leden van den Christelijk-Historischen Kiezersbond, ons bewust, dat wij van God geen stelsel van staatkunde hebben ontvangen, nog eene oplossing van vraagstukken, die een speciaal onderzoek vereischen, erkennen, dat de Nederlandsche Staat is geboren uit den worstelstrijd voor Gods Woord en de Vrijheid des Vaderlands, en dat daardoor zijn nationaal karakter is bepaald.
Art. 2.
Wij bevorderen om die reden eene staatkunde, die het leven van het Nederlandsche Volk ontwikkelt naar zijn aard en geschiedenis, en gaan uit van het beginsel, dat de overheid eene macht is, van God over het volk gesteld.
Art. 3.
Wij wenschen de constitutioneele instellingen te handhaven, met name het constitutioneel Koningschap van het stamhuis Oranje, waaraan wij ons innig verknocht gevoelen en waarmede wij door gemeenschap van geloof, door saamgedragen leed en saamgenoten zegen onafscheidelijk verbonden zijn.
Art. 4.
Wij steunen niet wat leiden kan tot scheiding van Staat en



Godsdienst; tot verkorting van gewetensvrijheid; tot het uitwisschen van hetgeen ons volk kenmerkt als protestantsche natie; tot verkrachting van rechten, op wettige wijze door kerkgenootschappen verkregen; tot het verdringen der Ned. Hervormde Kerk van de plaats, die zij inneemt in het openbare leven.
Wij zijn tegen het herstel van het Nederlandsche gezantschap bij den Pauselijken Stoel en tegen het behoud van den nuntius bij het Hof, dewijl deze alleen specifiek-roomsche belangen behartigt en geen wereldlijk vorst meer vertegenwoordigt.
Art. 5.
Wij wenschen eene regeling van het kiesrecht, waarbij in het algemeen de volksinvloed zich krachtig doet gelden, maar verzetten ons tegen het algemeen kiesrecht, omdat daaraan, in strijd met de Grondwet, de leer der volkssouvereiniteit ten grondslag ligt.
Art. 6.
Wij zijn van oordeel, dat de gewijzigde levensbetrekkingen uitbreiding van staatszorg noodzakelijk maken, maar wenschen, dat daarbij niet uit het oog worde verloren, dat de vrijheid regel en de dwang van het gezag uitzondering zijn moet.
Wij verwachten verbetering der sociale toestanden in de eerste plaats van de geestelijke en zedelijke verheffing van ons volk.
Daarnevens vragen wij nieuwe of verbeterde wettelijke bepalingen betreffende:
Ia. De zondagsrust.
b. De beteugeling van ontucht en dronkenschap.
c. De woningtoestanden.
d. De volksgezondheid.
e. De onteigening en de beperking van den eigenaar in het genot van zijn eigendom, met waarborgen tegen te ingrijpende inbreuken op den eigendom.
Ila. De verhouding van werkgevers en werknemers ten einde de exploitatie van den arbeider te voorkomen.
b. De bescherming van hen, die niet aan werkstakingen deel nemen en van de vrijheid van den arbeid in t algemeen.
c. Het tegengaan van overmatigen arbeid, vooral van vrouwen en kinderen.



d. De beperking van nachtarbeid.
e. De regeling van arbeids- en rusttijden.
ƒ. De uitbetaling van het loon in geld en buiten tapperijen.
g. De vrijwaring tegen gebrek van werklieden, die door ziekte of ouderdom tot arbeid ongeschikt zijn geworden.
h. Het vakonderwijs en het leerlingwezen.
Bij dit alles verwerpen wij het streven naar valsche gelijkheid, en wenschen wij den organischen band tusschen werkgever en werknemer te behouden.
Wij verzetten ons tegen pensionneering van werklieden uitsluitend op kosten van den Staat. Wij erkennen het goed recht van het gemeenschapsgevoel, doch begeeren dat de enkele persoon niet geheel aan de gemeenschap worde opgeofferd.
Art. 7.
Armenzorg blijve in de eerste plaats eene zaak van Kerkgenootschappen, particuliere vereenigingen en bijzondere personen. Overheidsarmenzorg achten wij alleen geoorloofd, wanneer en voor zooverre andere krachten te kort schieten. Wèl verlangen wij, dat de overheid door wettelijke voorschriften, en desnoods ook door subsidies, het streven dier bijzondere krachten bevordere en haar onderling verband in de practijk verzekere. Wij wenschen herziening der bestaande armenwet in dien geest.
Art. 8.
Wij wenschen, dat de inrichting van het lager onderwijs, oiu de toenemende ontkerstening van ons volk tegen te gaan, geheel in overeenstemming worde gebracht met den grondtoon van het Nederlandsche volkskarakter en dat, om dat doel te verwezenlijken, wijziging der bestaande onderwijswetten worde voorbereid.
De wetsbepalingen betreffende het middelbaar onderwijs en het gymnasiaal onderwijs eischen dringend herziening.
Art. 9.
Wij verlangen:
a. Op het gebied van den landbouw en van de veeteelt: dat de overheid zooveel doenlijk zorge voor de instandhouding



van een eigengeërfden boerenstand; dat het pachtcontract worde geregeld; dat de wet op de grondbelasting en de jachtwet worden herzien; dat het land- en het tuinbouwonderwijs worden verbeterd en uitgebreid, en dat de tiendafkoop worde bevorderd.
b. Op het gebied van de nijverheid: dat de overheid zooveel mogelijk alles wat zij behoeft in het eigen land koope en dat ontginning van de minerale hulpbronnen van Nederland en de Koloniën door haar worde bevorderd.
c. Op het gebied van den handel en de visscherij: dat de overheid trachte alles weg te nemen, wat die bronnen van bestaan drukt.
Art. 10.
Wij begeeren op het gebied der justitie: goed, vlug en goedkoop recht; herziening der verouderde wetboeken; niet te angstvallig vasthouden aan het stelsel van codificatie; toelating van het onderzoek naar het vaderschap; handhaving van het burgerlijk huwelijk, hoewel erkennende, dat het huwelijk eene goddelijke instelling is; verbetering der militaire rechtspleging; invoering der administratieve rechtspraak; herziening der Notariswet; beperking der preventieve hechtenis; schadevergoeding voor onschuldig veroordeelden en voor hen, die ten onrechte in preventieve hechtenis zijn gehouden! handhaving, behoudens de noodige verbeteringen, van het cellulaire strafstelsel; toezicht op verzekerings-fondsen en -maatschappijen; uitbreiding van de rechten der vrouw in het huwelijk ten opzichte van het beheer harer goederen, en de beschikking over de inkomsten van het gezin.
Art. 11.
Op finantiëel gebied verlangen wij, zooveel mogelijk, afschaffing van de accijnsen op eerste levensbehoeften en van de belastingen, die de rechtspleging belemmeren.
Wij zijn in 't algemeen tegen bescherming, maar wij kunnen toch toegeven, dat in buitengewone omstandigheden, min of meer beschermende maatregelen, tijdelijk, onvermijdelijk kunnen zijn.
Wij verzetten ons tegen feitelijke onteigening der gegoeden door



overdreven progressie en door te groote uitbreiding van het stelsel van proportioneele tarieven.
Wij begeeren de Staatsloterij te doen vervallen.
Art. 12.
De neiging om de verdediging des lands te verwaarloozen, wenschen wij, binnen de perken der finantiëele krachten van het volk, met kracht bestreden te zien. Ook de verdediging der koloniën dient ernstig te worden voorbereid.
Van bedienaren van den godsdienst wenschen wij geene andere diensten ten behoeve van de verdediging des Rijks te zien geëischt dan die stroken met den aard hunner roeping en de opvattingen daarover van hun Kerkgenootschap.
Het leger moet een volksleger worden. De militaire lasten moeten, zooveel mogelijk, op allen en niet slechts op enkelen worden gelegd. De regeering steune alles wat de zedelijkheid en de godsdienstige belangen der militairen bevordert.
Art. 13.
Het besef, dat het bezit van de Koloniën aan een volk dure verplichtingen oplegt, worde meer en meer openbaar. De regeering verloochene in de Indiën het christelijk karakter der natie niet, maar bevordere de Zending met wijsheid en beslistheid; verbetere den rechtstoestand der inlandsche Christenen; trachte, door opwekking van veerkracht en arbeidzaamheid, den inlander in vrijen arbeid te doen deelen in het partijtrekken van de vele bronnen van welvaart, die onder zijn bereik liggen. Ook zie de regeering toe, dat de eene Christelijke Zendingarbeid niet verstorend ingrijpe op het terrein van den anderen.
Het onderwijs, van regeeringswege aan inlanders gegeven, zij niet op Europeesche leest geschoeid, en trachte niet de goede scholen der Zendelingen te verdringen.



C. Anti-RevoJutionair Programma.
Het anti-revolutionaire Program van Beginselen bestaat uit de volgende 21 artikelen:
Akt. 1.
Richting.
De anti-revolutionaire of Christelijk-historische richting vertegenwoordigt, voorzooveel ons land aangaat, den grondtoon van ons volkskarakter, gelijk dit, door Oranje geleid, onder invloed der Hervorming, omstreeks 1572, zijn stempel ontving; en wenscht dit, overeenkomstig den gewijzigden volkstoestand, in een vorm, die aan de behoeften van onzen tijd voldoet, te ontwikkelen.
Art. 2.
Het Gezag.
Noch in den volkswil noch in de wet, maar alleen in God vindt zij de bron van het souvereine gezag; en verwerpt mitsdien eenerzijds het beginsel van volkssouvereiniteit, terwijl zij anderzijds de souvereiniteit van Oranje eert, als onder de leiding Gods in onze geschiedenis geworteld; door de mannen van 1813 in den Nederlandschen Staat tot ontwikkeling gebracht; en door de grondwet als zoodanig bevestigd.
Akt. 3.
De ordinantiën Gods.
Ook op staatkundig terrein belijdt zij de eeuwige beginselen van Gods Woord.
14



Zóó evenwel, dat het staatsgezag noch rechtstreeks noch door do uitspraak van eenige kerk, maar alleen in de consciëntie der overheidspersonen, aan de ordinantiën Gods gebonden zij.
Art. 4.
De Overheid.
De overheid, zoo leert ze, is als dienaresse Gods, in een Christelijke en dus niet-godsdienstlooze natie, gehouden tot verheerlijking van Gods naam en behoort diensvolgens:
«. uit bestuur en wetgeving alles te verwijderen, wat den vrijen invioed van het Evangelie op ons volksleven belemmert;
b. zichzelve, als daartoe in volstrekten zin onbevoegd, te onthouden van elke rechtstreeksche bemoeiing met de godsdienstige ontwikkeling der natie;
c. alle kerkgenootschappen of godsdienstige vereenigingen, en voorts alle burgers, onverschillig welke hunne denkwijze aangaande de eeuwige dingen zij, te behandelen op voet van gelijkheid; en
d. in de consciëntie, voorzoover die het vermoeden van achtbaarheid niet mist, een grens te erkennen voor haar macht.
Art. 5.
Zij belijdt, dat de overheid regeert bij de gratie Gods, en, hieraan hare regeeringsmacht ontleenende, het recht heeft,
den eed te vragen, en,
ter vrijlating van den dag des Heeren, en alzoo mede in 's volks belang, na wijziging der bestaande Zondagswet, zoowel zelve zooveel doenlijk in al haar vertakkingen op dien dag behoort te rusten, als
in haar concessiën aan maatschappijen van vervoer geheelen of gedeeltelijken stilstand van zaken voor dien dag heeft te bedingen.
Art. 6.
Staatsvorm.
Op zichzelf geen enkelen staatsvorm den eenig bruikbaren keurende, erkent zij het aan de grondwet gebonden koningschap, gelijk zich dit ten onzent geleidelijk uit de republiek der vorige



eeuw heeft ontwikkeld, als den voor Nederland meest geschikten regeeringsvorm.
Art. 7.
De Grondwet.
De Grondwet, gelijk die in 1848 gewijzigd is, aanvaardt zij als uitgangspunt om langs wettigen weg tot een hervorming van onze staatsinstellingen naar eisch der Christelijk-historische beginselen te geraken.
Art. 8.
Volksinvloed.
Zij verlangt daartoe bevestiging van den rechtmatigen volksinvloed, die, krachtens den zedelijken band tusschen kiezers en gekozenen, door de Staten-Generaal, naar eisch van onze historie, op het staatsgezag wordt uitgeoefend.
Art. 9.
Begrootingen.
Het verwerpen van begrootingen, om redenen buiten die begrootingen gelegen, keurt ze, tenzij in zeer buitengewone omstandigheden, als machtsoverschrijding af.
Art. 10.
Centralisatie.
Zij wil dat de gewestelijke en gemeentelijke autonomie, voor zoover deze niet strijdt met de eischen der staatseenheid en de rechten van de enkele personen niet onbeschermd laat, door decentralisatie worde hersteld.
Art. 11.
Staten en Raden.
Opdat de Staten-Generaal in de natie wortelen;
het volk niet slechts in naam vertegenwoordigen; en



in hun samenstellingen niet langer een krenking van het recht der minderheden opleveren;
eischt zij de invoering van een ander kiesstelsel en, ter voorbereiding daartoe,
verlaging van den census.
Art. 12.
Van de Scholen.
Zij wil dat de staat (voor zoover ontstentenis van veerkracht bij de burgerij hiertoe niet noodzaakt) het beginsel late varen, alsof de overheid geroepen zou zijn om van harentwege onderwijs' te doen geven;
voorkome dat de overheidsscholen, voor zoover noodig, tot propaganda van godsdienstige of tegen den godsdienst gekeerde begrippen misbruikt worden; en alzoo ook in zake onderwijs aan alle burgers, onverschillig welke hunne godsdienstige of paedagogische zienswijze zij,
gelijke rechten gunne.
Art. 13.
Justitie.
Van den souverein wil zij, dat door eene onafhankelijke rechtspraak, die onder ieders bereik valle en in verband sta met het zedelijk rechtsbesef der natie, volgens wetten, die op de eeuwige rechtsbeginselen rusten,
le beslissing uitga voor alle geschillen van partijen, zoowel van burgerrechtelij ken als van administratieven aard j
ten 2e vonnis kome tegen een iegelijk, die zich vergrijpt aan de gemeene orde der dingen; en
ten 3e voltrekking van straf aan den gevonniste volge, niet slechts om de maatschappij te beschermen of den overtreder te beteren, maar allereerst tot herstel van de geschonden gerechtigheid.
Desnoods door de doodstraf, waartoe het recht in beginsel aan de overheid toekomt.



Art. 14.
Publieke eerbaarheid.
Op de overheid, zoo oordeelt ze, rust de plicht om te waken voor de publieke eerbaarheid op den weg en in publieke plaatsen; de gelegenheid tot het gebruik van sterken drank te beperken; den uitstal te verbieden van onzedelijke boek-, plaat- en prentwerken ;
verleiding van minderjarigen tot onzedelijke daden strafbaar te stellen en
met de hoererij op geenerlei wijze, noch preventief, nog beschermend, en derhalve anders dan werend, in aanraking te treden.
Onder dien verstande echter, dat ze zich bij eiken maatregel, die uit deze verplichting voortvloeit, stiptelijk verre houde van wat tot het terrein des huiselijken levens behoort.
Art. 15.
Gezondheidsleer.
In het belang der openbare gezondheid acht ze,
dat de overheid te waken heeft tegen vervalsching van levensmiddelen ;
tegen verontreiniging van den publieken weg en tegen vergiftiging van den dampkring of het water;
zorg heeft te dragen voor zindelijkheid in haar eigen huishouding; en een eerbare begrafenis der lijken;
en voorts bij het zich vertoonen van besmettelijke ziekten (behoudens de vrije beschikking van een iegelijk over zijn eigen lichaam en zijn eigen consciëntie) al zulke maatregelen heeft te nemen, als strekken kunnen en onmisbaar zijn om te voorkomen, dat iemand, onwillens of onwetens, met de smetstof dezer ziekten in eene voor hem gevaarlijke aanraking zou treden.
Art. 16.
Financiën.
Zij wenscht, dat bij het financiëel beheer van den staat de verhouding tusschen overheid en burgers niet die van verdrag, maar een zedelijk organische zij, en



dat het evenwicht tusschen ontvangsten en uitgaven geregeld worde, niet door drukkende vermeerdering van de iasten der natie, noch door bezuiniging op het noodige, maar door beperking van staatsbemoeiing;
en dat voorts ons belastingstelsel hervormd worde in den zin, dat de ontwikkeling van het volksleven minder schade lij de, de hooge opbrengst der middelen niet eenige maatstaf;
de druk minder ongelijkmatig zij;
en de kosten van inning afnemen.
Art. 17.
Nationale zelfstandigheid.
Kracht tot handhaving van onze nationale zelfstandigheid zoekt zij in de versterking van het rechtsbesef;
in de bevordering van kennis onzer historie;
in de bevestiging van onze volksvrijheden;
in een ervarene diplomatie;
en voorts in een wettelijke organisatie van de doode en levende strijdkrachten te land en te water, die, na verbetering van het scheeps- en kazerneleven, met prijsgeving der plaatsvervanging, bovenal kracht zoeke in het moreel van den soldaat.
Art. 18.
Koloniaal bezit.
Voorzoo veel het koloniale vraagstuk aanbelangt, belijdt zij, dat de baatzuchtige neiging van onze staatkunde, om de koloniën voor de kas van den staat of van den particulier te exploiteeren, dient plaats te maken voor een staatkunde van zedelijke verplichting;
en diensvolgens in de lijn, herhaaldelijk door anti-revolutionaire staatslieden, wier inzicht op bestudeering der quaestie gegrond was, aangegeven, alle belemmering voor de vrije prediking van het Evangelie dient opgeheven;
bij het lager onderwijs het bijzonder initiatief van het Europeesch bestanddeel aanvankelijk dient gesteund;
tegenover het Mahomedanisme het Christelijk karakter der natie niet verloochend;



en zoo de politieke al. sociale en «economische verhouding m overeenstemming gebracht worde met den eisch der ChristelijkHistorisclie beginselen.
Akt. 19.
De Sociale kwestie.
Zij erkent de noodzakelijkheid om ook door middel van onze wetgeving, beter dan thans, er toe mede te werken, dat de ver
houding tusschen de verschillende maatschappelijke standen zoove
doenlijk beantwoorde aan de eischen van Gods \S oord.
Art. 20.
Staat en Kerk.
Zij verklaart, dat noch voor het rijk in Europa noch vooi- de Indien, door de overheid een staatskerk, van wat Aorm o n ook, mag worden in stand gehouden of ingevoerd;
dat het den staat niet toekomt, zich met de inwendige aang legenheden der kerkgenootschappen in te laten;
en dat, ter bevordering van een meer dan dusgeilaamd sche, ding tusschen staat en kerk, de verplichting, mt art. ibH der grondwet voor de overheid voortvloeiende, na uitbetaling aan hebbenden van het rechtens verschuldigde, dient te w ore en opg
heven.
Art. 21.
Partijbeleid.
Dat zij, om deze beginselen ingang te doen vinden, do zelfstan digheid van hare partij handhaaft;
zich bii geen andere partij laat indeelen;
en slechts dan samenwerking met andere partijen aanhaar , indien die door een vooraf wel omschreven program, me ong krenkt behoud van haar onafhankelijkheid, kan worden \er re8en-
Reden, waarom zij bij eerste stemming gemeenlijk me een tig eandidatuur aan de staatkundige verkiezingen deelneemt, en b J herstemming zich voorbehoudt te handelen naar omstandighecl .



D. Program der Katholieke leden van de Tweede Kamer der Staten-Generaal.
I. Sociale vragen.
^oor de Katholieke leden van de Tweede Kamer der StatenGeneraal is de Encycliek Rerum Novarum op dit stuk de grondwet.
Met haar verwerpen zij het Socialisme als waanzinnig, onrechtvaardig en leidende tot vernietiging van alle recht, alle vrijheid en alle orde.
De sociale vragen zijn in de eerste plaats zedelijke vragen en alleen in den geest van het Christendom kunnen zij tot eene goede oplossing worden gebracht.
Godsdienst, huisgezin en eigendom zijn de van God gewilde grondslagen der maatschappij.
\ oornamelijk in den nood dezer tijden moet de Staat zijn macht op dit gebied doen gelden, altijd met eerbiediging van de natuurlijke rechten van persoon en huisgezin.
De Wetgever heeft dus o. m. zijn aandacht te wijden aan de volgende punten:
Zondagsrust;
Zedelijke en stoffelijke verheffing van den ambachtsstand, voornamelijk met betrekking tot de leerlingen;
Het vraagstuk der arbeiderswoningen;
Verbod of beperking van den arbeid voor vrouwen en kinderen, voor zooveel mogelijk en naar den aard der werkzaamheden en verbod van dien arbeid in fabrieken en werkplaatsen voor vrouwen, met de zorg voor eigen kinderen belast;
Bestrijding van overmatigen arbeid ook voor mannen;
Regeling der uitbetaling van loon:



Verzekering tegen ziekte, ongevallen, invaliditeit en ouderdom. Terwijl het recht van den arbeider op een pensioen van Staatswege als zoodanig beslist wordt ontkend, wordt even beslist erkend, dat de Staat er toe behoort mede te werken, dat het lot van den invalieden en den ouden werkman niet aan de openbare weldadigheid zij overgelaten. Dit brengt zijne roeping mede :>uit het samenstel en uit het bestier van een Staat moet de welvaart van de gemeenschap en van de enkele personen opbloeien." Ene. Rerum
Novarum. •
Verbetering van de Armenwet met behoud van het thans gehuldigd beginsel: »de ondersteuning der armen wordt... m hoofdzaak ... »overgelaten aan de kerkelijke en bizondere instellingen
van weldadigheid.
II. Onderwijs.
Hoofdbeginsel blijft; onderwijs als wezenlijk deel der opvoeding
is plicht en recht der ouders.
Er behoort naar gestreefd te worden de bizondere school regel
te doen zijn. , ,
De rechtsgelijkheid door de pacificatie van 188.» erkend en
bevestigd moet over het geheele gebied van het onderwijs ook over dat van Hooger en Middelbaar Onderwijs worden uitgebreid.
Getuigschriften van bekwaamheid afgegeven door bizondere gymnasia verleenen dezelfde rechten en bevoegdheden als die afgegeven door openbare instellingen van dien aard,
»mits de eischen voor het verkrijgen van die getuigschriften gesteld ongeveer overeenstemmen met die van het programma, bedoeld in het derde lid van art. 11 der Wet op het Hooger onderwijs," art. 85bis Wet H. O. Wet van 23 Juli 188:), 8. 141 en een eindexamen zij afgenomen door de leeraren der genoem e gymnasia in tegenwoordigheid van een Inspecteur en van gecommitteerden door de Regeering te benoemen.
Aan erkende Kerkgenootschappen en Vereemgingen tot bevordering van Hooger Onderwijs, die rechtspersoonlijkheid bezitten, moet het recht tot vestiging van leerstoelen aan de Rijksuniversiteiten en aan de gemeentelijke Universiteit van Amsterdam worden verleend.
Aan bizondere gymnasia en bizondere scholen voor Middelbaar Onderwijs, die aan zekere bij de Wet te stellen voorwaarden vol-



doen, moet van Rijkswege een bijdrage in de kosten van het onderwijs worden verleend.
III. Leger.
V ermindering van flnanciëele en persoonlijke lasten moet richtsnoer en doel blijven.
De vraag moet worden onderzocht of bij den tegenwoordigen stand van zaken een uitgave van meer dan twintig millioen's jaars voor het leger gewettigd is.
Voor miliciens, die geacht kunnen worden geheel of ten deele kostwinners te zijn, wordt schadeloosstelling verleend.
Naar verheffing van het zedelijk leven bij land- en zeemacht moet worden gestreefd.
IV. Zaken van recht.
Als beginsel sta de uitspraak, dat de Overheid, die uit God is, het recht bezit om te straffen met de straffe des doods.
Rijksopvoedingsgestichten en gevangenissen voor jeugdige misdadigers moeten worden toevertrouwd aan erkende Kerkgenootschappen en daartoe in het leven geroepen liefdadige instellingen, behoudens het toezicht van den Staat.
Inzonderheid voor jeugdige beklaagden is kort recht een eisch van zedelijk en stoffelijk belang.
Over het geheel moet naar vereenvoudiging in de rechtspleging worden gestreefd.
Art. 449 van het Wetboek van Strafrecht moet worden afgeschaft en art. 136 B. W. dienovereenkomstig gewijzigd.
De formaliteiten gevorderd bij het sluiten van het burgerlijk huwelijk moeten zooveel mogelijk worden vereenvoudigd.
Schadeloosstelling kan volgens wettelijke regeling worden toegekend aan hen, die uit preventieve hechtenis zijn ontslagen, zonder dat eene veroordeeling gevolgd is, zoomede aan onschuldig veroordeelden.
Toezicht van overheidswege op levensverzekeringen, ziekenbegrafenisfondsen.
Verbod van huizen van verkoop met recht van wederlnkoop.



V. Belastingen.
Geen verdere uitbreiding of verhooging van 's Rijks directe belastingen.
Afschaffing van het recht van successie in de rechte lijn. Versterking van 's Rijks middelen, zoo die noodig is, worde verkregen door indirecte heffingen, o.a. door eene belasting op de transactiën ter beurze.
VI. Landbouw en Nijverheid.
De Regeering behoort den Nederl. Landbouw en de Nederl. Nijverheid te steunen en te ontwikkelen door maatregelen van
overheidswege te nemen.
Met name behoort zij, waar zij optreedt als werkgeefster en aanbesteedster, op de belangen van den Nederl. arbeid te letten en zich niet dan om gewichtige reden te wenden tot het buitenland.
Bescherming van landbouw en nijverheid door herziening van ons Ned. tarief van invoerrechten.
Wederinvoering van octrooien.
Vermindering van lasten bizonder drukkende op den landbouw, als b.v. door afschaffing van tollen op wegen en vaarten; vermindering van kosten van zegel voor pachtcontracten; vergemakkelijking van den tiendafkoop.
Wijziging der grondbelasting.
VIL Koloniën.
Herziening der verordeningen op het toelaten van christenleeraars, priesters en zendelingen in Nederlandsch-Indië.
Krachtige ondersteuning der Missiën.
Bij het inlandsch onderwijs behoort de invloed der erkende Christelijke Kerkgenootschappen langs wettelijke weg te worden verzekerd.
Voorziening in den rechtstoestand der inlandsche Christenen. Verbetering van den financiëelen toestand door krachtiger ontwikkeling der natuurlijke hulpbronnen.
Ten slotte wenschen de Katholieke leden der Tw < ede amer
nog het volgende te verklaren.



De opheffing der Nederlandsche legatie bij den H. Stoel blijven zij afkeuren en betreuren. Voor het belang en de eer des Lands vorderen zij haar herstel.
Zoo spoedig dit herstel met eenige hoop op goeden uitslag kan worden beproefd, zullen zij geen middel ongebruikt laten om daartoe te komen.



E. Aanvulling van het Program der Katholieke leden van de Tweede Kamer der Staten-Generaal
Namen, de dub van katholieke leden de, Tweede Kamer wordt
onderstaande „ededeeling .enige be.taren va»
Mede „aar aanle.dmg van «^» Jee' „
in hoeverre aan-
de Tweede Kame P oTam wenschelijk zou kunnen
™s ïzrs ri:~ r: —*
UekeledenvandeTw^ Kamer der Staten-Generaal" en zijne toelichting.
ftl «iTeHng - — **» °"deta°m ""
invaliditeit behoort in het volgend wetgevend trjdperk een voor-
ge.treefd te worden ï0g0rtl),e„gi»g binnen eigen
g™ ^zooveel' mogelijk gelijk gemaakt worden met die van het
buitenland, bijzonder de verzekering
Zonder deze ^-nn^moet^n^ J
van werklie en g ' aar verdere nitbreiding ot verhoogmg
baar worden geacht, te meer ua<u
van .Rijk» direete ÏÏe Kerkgen.oteohappen
2. Met aandrang vorderen zij voor erfcen « diy rechts.
en vereenigingen tot bevordering van ' d Rijks-
persoonlijkheid bezitten, de vrijheid om leerstoelen



^veTtigen"11 ^ ** Gcmcentelijk Universiteit van Amsterdam
8. Pensioen verzekering van onderwijzers bij het bijzonder lager onderwijs en van weduwen en weezen van de onderwijzers bij
te woTdTn ^ bijZ°nder ***** °nderwijs beh°0rt «Gegeid
4 Regeling van de administratieve rechtspraak achten zij ook met het oog op de sociale wetgeving, dringend noodig.



F. Liberale Unie
De programma's der Liberale Unie luiden aldus: I. Hervormingsprogramma.
De »Liberale Unie",
Overwegende:
dat voor haar de tijd gekomen is tot het vaststellen van een staatkundig programma, geschikt om te strekken tot vereemgmgsnunt voor alle vooruitstrevende vrijzinnigen.
1 voor de gozoode „»twikkeli»g va» o»s .taatk»»d.g leven noodi" blijft de handhaving van onze constitutioneele instellingen en vcdksrechten tegen iederen aanval, van welke» ka», ook«dernomen, maar dat daarmede gepaard moeten gaan ingrijpende hervormingen ter bevordering van de geestelijke en stoffelijke we
vaart van het geheele volk; , .. ,
dat bovenal op het gebied der sociale vraagstukke» krachtig de
hand aan het werk moet worden geslagen, opdat i» de wetgeving "te—.« va» het kapitaal ophonde, de be ange» ja, de» arbeid en de» arbeider tot hu» reoht kome», en in het alge tl voor zoover de w,tgevi»g i»vloed «itoefe»,t op de verdeel,»g der maatschappelijke goederen, meer rechtvaardigheid worde be
tracht;
Besluit:
vast te stellen het volgend
HERVORMINGSPROGRAMMA.
s 1 Ten aanzien van het kiesrecht blijft de Liberale Unie een zoo ruim mogelijke uitbreiding van het kiesrecht, los van eiken band met belastingen, noodzakelijk achten.



wetgever verlangd: * ''' m-iaIe waagstukken worde van den
JCz z£rmz£zm* ™ ^k«
-J^«rjhi'tftscbe,9re verzekepinê va°de
't:i^,irzXTSLr rt è^~m
lijke arbeider, en ' 00,1 v""r "'wasaen manne-
mogelijk den Zondag: 8 * ooveel
wiTl ™'beTd° Ï2 7" r?"4" ****""' **» <"> »«'«len,
inv^eu'en*"olr^T 2t2l" "T—■ ^
0,ttirrtxrez r^~'en
woningtoestanden-, * ln&rypende verbetering van
hef^gTp"^ noodzakelijk niet alleen met
bearbeiding Z olZoZn, °°\ *" ™ P"dnetieve
van de bebouwde kommen de/gemeenten^ d°elmatlge uitbreiding
^rópTTotLvStf r: ?e •**«■»*•* ^ ^ ^
levensmiddelen; " 6 egengaan van vervalsching van
meer ingrijpende maatregelen tegen drankmisbruik;
alle ^^errtkt0t Ver2ekering dGr samenwerking van voortwoekering van het pauperisme te keepen °m
n1 roüSi k1; :tsluir;vitv!oeisei ~^zzes.
S'n XtoS
omtrent arbeidstijd en loon. ' ^ °' a door voorschriften
■tvoerSg Tdj" "^zakelijk,
onderwi's en bèw r ook voor voortgezet of voor herhalings-
uS: V1 * g- ^ onderwyzerstractementen ;
richting bij het onderwijs; **" ^ beVOrdering van een practische



behartiging van het lot van verwaarloosde kinderen, waar noodig onder opheffing of beperking van de ouderlijke macht.
§ 5. Herziening van het personenrecht en van het erfrecht, met
name tot:
verbetering van den rechtstoestand der vrouw, zoo wat haar persoon als wat haar vermogen betreft, en in 't bijzonder tot waarborging van het recht der gehuwde vrouw op de opbrengst
van haar arbeid ;
verbetering van den rechtstoestand van natuurlijke kinderen, in het bijzonder door opheffing van het verbod van onderzoek naar het vaderschap;
uitbreiding van het erfrecht van den langstlevenden echtgenoot; opheffing van de wettelijke erfopvolging van verwijderde bloedverwanten.
§ 6. Behartiging van de ontwikkeling van landbouw, veeteelt, handel en vijverheid, niet door beschermende rechten, maar door andere maatregelen, o. a. door verbetering van verkeers- en gemeenschapsmiddelen, ook tusschen afgelegen streken en de centra van bevolking; en, wat den landbouw aangaat, o. a. door verbreiding van landbouwonderwijs, door samentrekking van de bestuurstaak ten aanzien der landbouwbelangen bij één der departementen van algemeen bestuur, door herziening van de bepalingen op het stuk
van de jacht. . .
§ 7. Ten aanzien van het defensiewezen, — bij welks inrichting rekening worde gehouden met de internationale verhoudingen die in redelijkheid kunnen worden voorzien, en met de financieele lasten, die zooveel mogelijk behooren te worden verminderd
regeling der levende strijdkrachten, met invoering van het stelsel der persoonlijke vervulling van den dienstplicht en met opheffing van de schutterijen in haar tegenwoordigen vorm;
nieuwe regeling van den rechtstoestand van den militair. ^ 8. Invoering van administratieve rechtspraak,
'vereenvoudiging van het procesrecht tot verkrijging van snel en goedkoop recht en tot bespoedigde berechting van lichte vergrijpen.
§ 9. Herziening der gemeentewei ter verzekering van een krachtiger werkzaamheid der gemeentebesturen, vooral op sociaal en
hygiënisch gebied.
§ 10. Op het gebied der financiën:
A. Gemeente-financiën: aan de gemeenten worde van staatswege



tegemoet gekomen in den druk, die het gevolg is van uitgaven, haar in het rijksbelang opgelegd;
haar belastinggebied worde verruimd.
B. Bijks-financiën; een zuinig beheer, ter voorkoming van belastingverhooging, sta op den voorgrond;
mochten niettemin ingrijpende sociale hervormingen versterking van middelen onvermijdelijk maken, dan behooren daarvoor in aanmerking te komen, niet accijnsen op eerste levensbehoeften, maar debietrechten en soortgelijke indirecte heffingen op voorwerpen of verteringen van weelde, alsmede belasting op goederen in de doode hand;
hervorming in het samenstel der belastingen worde voortgezet, door, met verlichting van den druk der minder gegoeden, het beginsel van progressie, ook bij de successiebelasting, ruimer in toepassing te brengen.
§ 11. Op het terrein der koloniale staatkunde:
bevordering van de vrije ontwikkeling der particuliere nijverheid, onder krachtdadige bescherming van de rechten en belangen der iidanders;
hervorming van het bestuur onzer Oost-Indische bezittingen, met name in de richting van overbrenging van een deel der bestuurstaak van het centraal gezag naar onderdeelen;
maatregelen tot verbetering van de welvaart der West-Indische koloniën.
II. PROGRAMMA VAN URGENTIE.
De »Liberale Unie";
Overwegende:
dat het noodig is, eenige der in haar «Hervormingsprogramma" genoemde maatregelen — wegens hunne bijzondere beteekenis voor de welvaart van het geheele volk en voor de verbetering der maatschappelijke verhoudingen — in dien zin op den voorgrond te brengen, dat zij van de te stellen candidaten verlangt, niet enkel dat zij instemming betuigen met de strekking van het geheele Hervormings-programma, maar ook dat zij van na te noemen maatregelen met volle overtuiging de urgentie erkennen;
dat de omstandigheden meebrengen, kiesrecht-hervorming onder de urgente maatregelen voor het oogenblik niet op te nemen,



omdat, hoe onbevredigend de tot stand gekomen regeling van het kiesrecht ook moge wezen, het eisch van goede staatkunde is, niet op eene nieuwe aan te dringen, zoolang de ervaring omtrent de uitkomsten der vastgestelde kieswet met betrekking tot het aantal kiezers nog geen uitspraak heeft gedaan:
Verklaart,
als zoodanige hervormingen te beschouwen:
regeling van het arbeidscontract, tot betere verzekering van
de wederzijdsche rechten en verplichtingen, beperking van overmatigen arbeidsduur, ook voor volwassen mannelijke arbeiders, en verzekering van den wekelijkschen rustdag, zooveel mogelijk den Zondag;
invoering van een stelsel van verplichte verzekering tegen de
nadeelen waaraan de arbeid blootstaat, tengevolge van ongevallen, ziekte, invaliditeit en ouderdom, en zulks, althans voor invaliditeit en ouderdom, zoo noodig, ten deele op kosten van den Staat;
— vaststelling van bepalingen tot ingrijpende verbetering van woningtoestanden en de daartoe noodzakelijke hervorming van het onteigeningsrecht.
herziening der armenwet, tot verzekering der samenwerking
van alle armbesturen en tot erkenning van den plicht der overheid om voortwoekering van het pauperisme te keeren en de armenverzorging niet aan te merken als uitsluitend uitvloeisel van haar politiezorg.
Invoering van leerplicht, ook voor voortgezet of voor her-
halingsonderwijs, en verbetering der onderwijzerstractementen.
verbetering van den rechtstoestand der vrouw, zoo wat haar
persoon als wat haar vermogen betreft, en in 't bijzonder tot waarborging van het recht der gehuwde vrouw op de opbrengst van haar arbeid; behartiging van het lot van verwaarloosde kinderen, waar noodig onder opheffing of beperking van de ouderlijke macht.
maatregelen ter behartiging van de ontwikkeling van landbouw,
veeteelt, handel en nijverheid, niet door beschermende rechten, maar o. a. door verbetering van verkeers- en gemeenschapsmiddelen, ook tusschen afgelegen streken en de centra van bevolking; en, wat den landbouw aangaat, o. a. door verbreiding van landbouwonderwijs, door samentrekking van de bestuurstaak ten aanzien der landbouwbelangen bij één der departementen van algemeen bestuur, door herziening van de bepalingen op het stuk van de jacht.



— regeling der levende strijdkrachten, met invoering van het stelsel der persoonlijke vervulling van den dienstplicht en met opheffing van de schutterijen in haar tegenwoordigen vorm.
HERVORMINGSPROGRAMMA.
§ 1. De Liberale Unie handhavende haar herhaaldelijk uitgesproken meening ten gunste eener regeling van de kiesbevoegdheid, los van eiken band met belastingen, is van oordeel, dat ter verkrijging daarvan wijziging der artikelen 80, 127 en'143 der Grondwet noodzakelijk gebleken is, en dat deze wijziging behoort te geschieden in dien zin, dat invoering van het algemeen kiesrecht voor mannen en vrouwen mogelijk zal worden.
Indien en voor zooverre algemeen kiesrecht wordt ingevoerd, acht zij evenredige vertegenwoordiging door de rechtvaardigheid' geboden.
Herziening van grondwettelijke bepalingen met betrekking tot de verkiezing der leden van de Eerste Kamer der Staten-Generaal acht zij een vereischte.
§ 2. Ten aanzien van de sociale vraagstukken worde van den wetgever verlangd:
regeling van het arbeidscontract, tot betere verzekering van de wederzijdsche rechten en verplichtingen;
nadere regeling van de pachtovereenkomst, ter voorkoming dat de eigenaar alle risico ten nadeele van den pachter brenge en hem rechtmatige vergoeding voor aangebrachte verbetering onthoude;
beperking van ovennatigen arbeidsduur ook voor volwassen mannelijke arbeiders, en verzekering van een wekelijkschen rustdag, zooveel mogelijk den Zondag; .
invoering van een stelsel van verplichte verzekering tegen de nadeelen, waaraan de arbeid blootstaat, tengevolge van ongevallen, ziekte, invaliditeit en ouderdom, en zulks, althans voor invaliditeit en ouderdom, ten deele op kosten van den Staat;
vaststelling van bepalingen tot ingrijpende verbetering van woningtoestanden;
hervorming van het onteigenings-recht, noodzakelijk niet alleen met het oog op woningbouw, maar ook ter bevordering van productieve bearbeiding van onontgonnen gronden en van doelmatige uitbreiding van de bebouwde kommen der gemeenten;



meer afdoende behartiging van de volkgezondheid, ook door toezicht op de volksvoeding en het tegengaan van vervalsching van
levensmiddelen;
meer ingrijpende maatregelen tegen drankmisbruik;
herziening der armenwet, tot verzekering der samenwerking van alle armbesturen en tot erkenning van den plicht der overheid, om voortwoekering van het pauperisme te keeren en de armenverzorging niet aan te merken als uitsluitend uitvloeisel van haar
politie-zorg. , , ,
8 3. Onafhankelijk van wettelijke maatregelen behoort de over-
Md, waar zij, rechtstreeks of middellijk, ah werkgeefster optreedt,
tegen misbruik van werkkrachten te waken, o.a. door voorschriften
omtrent arbeidstijd en loon. _ . ,
§ 4. Ten aanzien van de volksopvoeding zijn dringend nood-
zdkolii k *
invoering van leerplicht, voor voortgezet of voor herhalingsonderwiis, en betere regeling der onderwijzerstractementen;
verbetering van de opleiding voor verschillende beroepen en bedrijven door uitbreiding van vakonderwijs en bevordering van een practische richting bij het onderwijs, alsmede door wettelijke regeling
van het voorbereidend onderwijs;
behartiging van het lot van verwaarloosde kinderen, waar noodig onder opheffing of beperking van ouderlijke macht.
§ 5. Herziening van het personenrecht, en van het erjrecht, met
name tot: i,„„_
verbetering van den rechtstoestand der vrouw, zoo wat haar
persoon als wat haar vermogen betreft, en in 't bijzonder tot waarborging van het recht der gehuwde vrouw op de opbrengst van
haar arbeid;
verbetering van den rechtstoestand van natuurlijke kinderen, het bijzonder door opheffing van het verbod van onderzoek naar
het vaderschap;
uitbreiding van het erfrecht van den langstlevenden echtgenoot, opheffing van de wettelijke erfopvolging van verwijderde bloedverwanten. . , 8 6. Behartiging van de ontwikkeling van land- en tuinbouw,
veeteelt, visscherij, handel en nijverheid, niet door beschermende rechten, maar door andere maatregelen, o.a.: door verbetering van verkeers- en gemeenschapsmiddelen, ook tusschen afgelegen s re-



ken en de centra van bevolking; door bevordering van den afzet van Nederlandsche producten naar het buitenland: en, wat in het bijzonder den land- en tuinbouw aangaat, o.a.: door verbreiding van land- en tuinbouw-onderwijs; door bevordering van ontginning van heidegronden en verbetering van andere minder waardige gronden; door herziening der wettelijke maatregelen tot bestrijding van veeziekten; door herziening van de bepalingen op het stuk van de jacht.
§ 7. Ten aanzien van het defensiewezen, — bij welks inrichting eenerzijds op den voorgrond moet staan de verplichting om de onafhankelijkheid van den staat afdoende te verzekeren, anderzijds moet rekening worden gehouden met de internationale verhoudingen, die in redelijkheid kunnen worden voorzien en met de financiëele lasten—:
regeling der levende strijdkrachten op den grondslag van het stelsel der persoonlijke vervulling van den dienstplicht, aangevuld door algemeene oefenplicht, en met opheffing van de schutterijen in haar tegenwoordigen vorm,
nieuwe regeling van den rechtstoestand van den militair." § 8. Invoering van administratieve rechtspraak-,
vereenvoudiging van het procesrecht tot verkrijging van snel en goedkoop recht en tot bespoedigde berechting van lichte vergrijpen.
§ 9. Herziening der gemeentewet ter verzekering van een krachtiger werkzaamheid der gemeentebesturen, vooral op sociaal en hygiënisch gebied.
§ 10. Op het gebied der financiën:
A. Gemeente-financiën: aan de gemeenten worde van staatswege tegemoet gekomen in den druk, die het gevolg is van uitgaven, haar in het rijksbelang opgelegd;
B. Rijks-financiën: een zuinig beheer, ter voorkoming van belastingverhooging, sta op den voorgrond;
waar niettemin ten behoeve van ingrijpende sociale hervormingen versterking van middelen noodzakelijk moet worden geacht, behooren hiervoor in aanmerking te komen niet accijnsen op de eerste levensbehoeften, maar andere middelen, met name:
debietrechten en soortgelijke indirecte heffingen op voorwerpen of verteringen van weelde;
herziening der regeling van het successierecht en belasting op goederen in de doode hand;



hervorming » «
ginsèl "v'an ^progre^sie, ook bij de successiebelasting, ruimer in toepassing te terrein der koioniale staatkunde:
• i ontwikkeling der particuliere nijverheid,
bevordering van de ] ht en belangen der
onder krachtdadige bescherming van de rechten g
'"^behartiging van de geestelijke en stoffelijke ontwikkeling der
bevolking; Oost-Indische bezittingen, met
^ ?»r - -—
a" w<",Misch,!
koloniën.



G. Sociaal-democratische Arbeiderspartij.
PROGRAM.
Grondwetsherziening om te komen tot algemeen enkelvoudig kiesrecht voor mannen en vrouwen.
Pensionneering van oude en invaliede werklieden op kosten van den Staat.
Inwilliging der eischen, door de vakvereenigingen gesteld aan den Staat, als: uitvoering van rijkswerken in eigen beheer, maximum-arbeidstijd en minimum-loon in bestekken van rijkswerken, afschaffing van nachtarbeid van bakkers en dergelijke.
Schadeloosstelling aan onschuldig veroordeelden en preventief gevangenen. Kostelooze rechtspleging.
Handhaving der vrijheid van denken, spreken, drukpers, vereeniging en vergadering, ook voor ambtenaren en militairen.
Afschaffing van het militairisme en invoering van algemeenen weerplicht. Bezuiniging op de uitgaven van leger en vloot.
Kosteloos verplicht lager onderwijs tot het 14e jaar. Algeineeno invoering van herhalings- en ambachtsonderwijs. Wettelijke regeling van het voorbereidend lager onderwijs. Meerdere zelfstandigheid van den klasse-onderwijzer. Kindervoeding en -kleeding. Bij gebleken bekwaamheid gratis openstelling van inrichtingen voor hooger- en middelbaar onderwijs, ook voor minvermogenden. Gratis verstrekking der leermiddelen.
Betere regeling van het pachtkontrakt ten bate van boeren en arbeiders, berustende op het beginsel, dat alleen pacht behoeft te worden betaald van de netto opbrengst van het bedrijf, dus nadat van de totale opbrengst zijn afgetrokken de noodzakelijke onkosten, waaronder ook een voldoend inkomen voor den pachter en zijn gezin en een voldoend loon voor de arbeiders zijn begrepen.



Uitbreiding der bepalingen van art. 1628 en 1629 B. ^. in het belang van den hnnrder en verbod van schending dezer bepalingen
in de pachtkontrakten.
Recht van den vertrekkenden pachter op vergoeding wegens de door zijn arbeid of kapitaal aan het gehuurde aangebrachte verbeteringen. . . , , , .
Opneming in de pachtkontrakten van het minimum getal arbeiders dat de boer zomer en winter vast in dienst moet houden, te bepalen naar den aard en den omvang van het bedrijf en de
plaatselijke omstandigheden.
Instelling van pachtkommissies in alle landelijke gemeenten, gekozen door en bestaande uit vertegenwoordigers van grondbezitters, pachters en arbeiders, met bepaling dat geen pachtkontrakt gel ïg is dat niet door de gemeentelijke pachtkommissie is goedgekeurd.
Uitbreiding van het onteigeningsrecht der gemeente, zoowel ter verbetering der woningtoestanden als ter voorziening in de werkloosheid en ter verbetering van den toestand der arbeiders, me name wat de landelijke gemeenten betreft, om deze in staat te stellen, aan ingezetenen arbeiders zooveel grond en bednjfsmateriaal tegen den laagst mogelijken prijs in gebruik te geven, dat zij van hun arbeid op dien grond geheel kunnen bestaan
Afschaffing van alle bevoorrechting in zake het jachtrecht.
Belasting van uitwonende eigenaren. Meerdere zelfstandigheli der gemeenten op belastinggebied. Invoering van staatserfrecht in de zijlinie. Sterk opklimmende belasting op vermogensmkomsten. Afschaffing der belasting op de levensmiddelen.
Opheffing der wetsbepalingen, die de vrouw ten achter stellen bij den man. Maatregelen tot bescherming van verwaarloosde kinderen en met het oog daarop beperking der ouderlijke macht. Opheffing van het verbod van onderzoek naar het vaderschap en verplichting van den natuurlijken vader om zijn kind te on er-
Verbetering der bestaande arbeidswetgeving en uitbreiding daarvan tot den veldarbeid en de huisindustrie.
Bestrijding van het drankmisbruik, door aan de meerderjarige mannen en vrouwen van iedere gemeente het recht te geven by meerderheid van stemmen den drankverkoop in de gemeente te beperken of te verbieden (local option).



H. Socialisten-Bond.
BEGINSELVERKLARING.
Tot den Socialisten-Bond kan elkeen behooren, die overtuigd is van en handelt naar de volgende beginselen:
le. Dat ongelijkheid en ellende in de maatschappij bestaat en daaruit moet verdwijnen.
2e. Dat de sociale ongelijkheid, de ellende der groote menigte aan de ééne zijde en de bevoorrechte toestand van enkelen aan de andere, het noodzakelijk gevolg zijn der bestaande ekonomische wanverhoudingen.
3e. Dat het wezen dier wanverhoudingen daarin bestaat, dat de groote meerderheid des volks, de arbeidende klasse, alle goederen voortbrengt, terwijl een kleine minderheid, de kapitalistische klasse, daarover beschikt en de verdeeling der goederen beheerscht.
4e. Dat het loonstelsel — de onderworpenheid van den werkman in de verkrijging van zijn levensonderhoud — de grondslag is van zijn politieke afhankelijkheid en geestelijke onmacht.
5e. Dat deze slechts mogelijk zijn, doordat alle middelen van voortbrenging en verdeeling der goederen aan de heerschende minderheid toebehooren, die als klasse in het bezit daarvan is gekomen.
(ie. Dat de maatschappij een grondige verandering in haar verhoudingen tegemoet gaat, die daarin bestaat, dat in plaats der verschillende klassen, één enkele gemeenschap tot stand komt, die in het bezit is der middelen van voortbrenging en verdeeling der goederen en ze aanwendt op planmatige, genootschappelijke wijze.
7e. Dat het hedendaagsche proletariaat — uit de burgerlijke maatschappij op den voorgrond tredende — op den grondslag der



bestaande maatschappij geen duurzame verbetering kan verwaten
on dat het slechts het werk der proletariërs kan zijn, zichzelf e daardoor de geheele maatschappij te bevrijden \an het j
Dat°de^klassenstrijd, dien de arbeidersklasse heeftte voeren, allereerst is een ekonomische, waaraan de strijd 0111 1
re Ö^Datln^dezen strijd de arbeiders zullen moeten strijden met
-"lor™ tïs— »>>» •— - -
elkander solidair moeten gevoelen.
Nadat ,1c boven.taande programma's in dit werk waren opge^ „omen, i. eene nienwo partij, ondo, don naam Historische Partij", ontstaan door ineensmelting van de vrije anti revolutionaire partij en den Christelijk-Historischen Kiezersbond. Dientengevolge volgt hier:
I. Program der Christelijk-Historische Partij.
Artikel 1.
Zedelijkheid en recht, gezag en vrijheid, en derhalve ookdc instellingen, welke dienen om die te handhaven en te e .
vinden hun grondslag in eene ordening Gods, welke ook op kundig gebied richtsnoer en toetssteen in alles moet wezen.
Die ordening is geopenbaard door hetgeen daarom^en^in de Heilige Schrift gevonden en in de leiding Gods 111 ceei>
der volken waargenomen wordt. m„
De maatschappelijke ontwikkeling mag derhalve met naar *ile keur verwrongen, doch moet bij het licht van Gods Woord verde geleid worden.



Art. 2.
Wij erkennen, dat de Nederlandsche natie is geboren uit den worstelstrijd voor Gods Woord en de Vrijheid des Vaderlands en dat daardoor haar nationaal karakter is bepaald.
Als Protestantsche natie hebben wij derhalve te strijden tegen alles wat zou kunnen leiden tot verkorting van gewetensvrijheid of tot opheffing van de rechtsgelijkheid der verschillende kerken. Geen kerk behoort van haar verkregen rechten te worden beroofd. Maar ook behoort niemand op eenigerlei wijze te worden bevoordeeld om zijne persoonlijke overtuiging of belijdenis, opdat onze Heer Jezus Christus niet om uiterlijke eer of voordeel worde gediend en de Overheid aldus hare roeping om mede te werken tot vordering van het koninkrijk Gods kunne vervullen.
Art. 3.
Het constitutioneel Koningschap, opgedragen aan het Huis van Oranje-Nassau, is de vrucht van de leidingen Gods met ons volk en de natuurlijke ontwikkeling van 's Lands Historie en daarom terecht in onze grondwet bevestigd.
Akt. 4.
De Souverein is als zoodanig alleen voor den rechterstoel van God verantwoordelijk. Evenzeer als allen, die onder den Koning met eenige regeertaak zijn belast, is de souverein gebonden aan de instellingen en bepalingen, die door hem zeiven met gemeen overleg der Staten-Generaal in het algemeen welzijn en ter bewaring en verdediging van de volksrechten en volks vrij heden worden vastgesteld.
Akt. 5.
De Staten-Generaal zijn gehouden ten krachtigste de rechten en ^ rijheden des volks te verdedigen en het landsbestuur te controleeren. Zij hebben zich te onthouden van stelselmatige bevoordeeling van eenig deel der natie boven een ander deel Hoe nauw de band tusschen de leden der Staten-generaal en hunne kiezers ook zijn moge, moet toch bij elke stemming het belang en het recht van allen, niet dat van de kiezers, den doorslag geven.



Akt. 6.
Steeds behoort e, naa, gestreefd te worden, alle "ngerule. Maat schappij ook persoonlijk te doen deelnemen aan do behartiging 21 publieke .aak, opdat het oordeel in en over pohfeke
zaken met de noodige kennis daarvan gepaard ga.
Hoe meer de politieke ontwikkeling des volks toeneemt,
meer het kiesrecht tot samenstelling van politieke en administratieve colleges kan worden uitgebreid. Bij de toekenning van ktesrecht en de inrichting van het kiesstelsel behoort er voor g* waakt te worden, dat niet eenig deel der maatschappij door een ander deel worde overheerscht.
Art. 7.
De rechtspraak sta in verband met het zedelijk rechtsbesef der natie volgens wetten, die op de eeuwige rechtsbeginselen rus . Bij de vaststelling van het strafrecht behoort uitgegaan te wo ™ het beginsel dat de, overheid het reoht om te straffe» van Godswege i. toegekend, niet slecht, om de maatschappij te be.
maar lereerst « bestel van de f sch,
heid, desnoods door de doodstraf, waartoe het recht haar
ginsel toekomt.
Art. 8.
Zooveel mogelijk moet het particulier initiatiefworden aangemoedigd en gesteund, doch niet vervangen worden door directe TZtlmoeiïng. Leiding van de Overheid behoeft; nieto worden uitgesloten en daar vooral waar een te bereiken goed doel met anders dan door eenheid van handelen bereikbaar is, is^ overheidsdwang gerechtvaardigd. Samenwerking van patroon dient te worden in de hand gewerkt en daarop eene ^tge^ng gebouwd, die, met eerbiediging van aller recht, ^zonderheid hun ten goede komt, die vooralsnog het meest aan overheidssteun
behoefte hebben.
Art. 9.
Bij de regeling van het belastingstelsel worde in acht genomen eensdeels, dat zooveel mogelijk allen bijdragen in de algemeene



lasten, anderdeels, dat de lasten van hen, die door evenredige verdeeling daarvan te zwaar zouden worden gedrukt, op de schouders van hen, die tot dragen daarvan beter in staat zijn, worden overgebracht.
Art. 10.
Het onderwijs in al zijne vertakkingen behoort van overheidwege te worden bevorderd. Daaruit volgt niet, dat het steeds van de overheid moet uitgaan; wel dat, waar zij — de overheid — het niet zelve geeft, zij het toch te leiden en te steunen heeft, opdat de vruchten van het onderwijs zooveel mogelijk aan allen ten goede kunnen komen. Zij eerbiedige ten volle de inzichten der ouders omtrent den godsdienstigen en zedelijken grondslag van onderwijs en opvoeding en zorge zooveel mogelijk, dat niet tengevolge van de keuze tusschen openbaar en bijzonder onderwijs, de een boven den ander ftnantiëel worde bevoordeeld.
Art. 11.
Armenzorg blijve in de eerste plaats eene zaak der Kerken en der particulieren. Nochtans behoort de overheid, krachtens wettelijke voorschriften, op verschillende wijzen de vervulling van de taak van kerk en particulieren te steunen en mogelijk te maken en het onderlinge verband en de samenwerking van allen, die zich met die zorg inlaten, te verzekeren.
Art. 12.
De neiging om de verdediging des lands te verwaarloozen wenschen wij, binnen de perken der finantiëele krachten van het volk, met kracht bestreden te zien. Ook de verdediging der koloniën dient ernstig te worden voorbereid.
Art. 13.
#
Landbouw, handel en nijverheid hebben aanspraak op de zorg en den steun der Regeering, van wie verwacht mag worden, dat zij trachten zal datgene weg te nemen, wat deze bronnen van bestaan drukt.



Art. 14,
In onze koloniale bezittingen behoort een onbaatzuchtige staatkunde te worden gevolgd. De regeering verloochene ook daar het Christelijk karakter der natie niet, maar bevordere de zending met wijsheid en beslistheid, verbetere denrechtstoestand^der ^n^ch0 Christenen en trachte door opwekking van veerkracht en arbeid zaamheid den inlander te doen deelen in het partijtrekken van de bronnen van welvaart, die onder zijn bereik liggen Het onderwijs, aan de inlanders te geven, worde zooveel mogelijk aan den ze dingsarbeid verbonden.



Overzicht der Nederlandsche Staatsschuld.
Reeds bij de herstelling van Nederlands onafhankelijkheid, in 1813, bedroeg onze Staatsschuld ruim 1253 millioen gulden.
Later is deze tot ongeveer 1720 millioen gestegen. In dien tijd werd slechts van een derde gedeelde dezer schuld rente betaald.
Door den aanleg van openbare werken, maar ook door den strijd met België, klom de schuld al meer en meer. Reeds in 1829, dus vóór de omwenteling, bedroeg zij 1822 millioen. Eerst na 1844, toen er nog eens een leening van 127 millioen gesloten werd, is verbetering gekomen.
Ook later is nog meermalen geleend, doch voor werken van openbaar nut. Daarentegen is ook veel schuld afgelost, ten deele echter met de op vroeger omschreven wijze uit Indië getrokken inkomsten der cultures. Onze schuld bestaat thans uit het volgende,, in ronde cijfers:
De schuld, rentende 2'/j % ƒ 625,000,000
De schuld, rentende 3 °/0 » 340,000,000
Verder 3 °/0 schuldbekentenissen krachtens
verschillende wetten uitgegeven » 178,000,000
Samen ... ƒ 1143,000,000
Hiervan wordt 31 millioen per jaar aan rente betaald.
Terwijl ongeveer drie millioen per jaar wordt afgedaan (amortisatie).



Model eener Staatsbegrooting.
De inrichting onzer Staatsbegrooting kan niet duidelijker worden gemaakt, dan door een verkort overzicht te geven van de wetten, waarbij de verschillende hoofdstukken der begrooting en de aanwijzing der middelen zijn vastgesteld.
Wij laten daarom den korten inhoud dier wetten hier volgen, zooals een en ander in het Staatsblad staat vermeld, onder opmerking dat dezelfde vorm steeds gevolgd wordt en de inrichting der begrooting voor eenig dienstjaar slechts in de bijzondere posten van die van andere jaren verschilt.
HOOFDSTUK I.
Huis der Koningin.
Art. 1. Inkomen van de Koningin f 600,000,—
» 2. Inkomen van de Koningin-Weduwe. . . - 150,000,— » 3. Onderhoud der koninklijke paleizen . . 50,000,—
f 800,000,—
HOOFDSTUK II.
Hooge colleges van staat en kabinet der koningin
le Afd. De Staten-Generaal f 357,410,—
2e » De Raad van State " 107,260,
3e » De Algemeene Rekenkamer - 126,050,—
4e » De Kanselarij der Nederlandsche Orden . - 19,650,—
5e » Het Kabinet der Koningin - 35,715,—
♦ie » Pensioenen, wachtgelden, gratificatiën, toelagen en kosten voor de vergaderingen van
den ministerraad * 38,317,—
7e » Onvoorziene uitgaven ;>,000,
f 689,402,— 16



HOOFDSTUK III.
Departement van Buitenlandsche Zaken.
Ie Afd. Kosten van het Departement . f 89,530,— 2e » Kosten van buitenlandsche zendingen en
consulaten " 955,680.
3e > Verschillende uitgaven - 44,100,
4e » Pensioenen, wachtgelden en toelagen . . - 36,888,—
5e » Onvoorziene uitgaven 10,000,—
f 1,136,148,—
HOOFDSTUK IV.
Departement van Justitie.
Ie Afd. Kosten van het Departement . ... f 16o,i;20,—
2e » Kosten van de rechterlijke macht... - 1,743,946,— 3e » Kosten van het hoog militair gerechtshof en
de audiëntiën in de milit. arrondissementen - 54,000,—
4e » Gerechtskosten " 362,500,
5e » Kosten van algemeene of Rijkspolitie en in
zake van jacht en visscherij.... - 649,135,— He » Kosten der gevangenissen en Rijksopvoedingsgestichten ' 1,485,624,
7e > Gebouwen, daaronder niet begrepen de rijkswerkinrichtingen " 542,025,
8e » Kosten der Rijkswerkinrichtingen ... - 959,243,—
9e » Pensioenen, wachtgelden, gratificatiën, enz. - 342,001,—
10e > Verschillende uitgaven " 30,500,—
11e » Onvoorziene uitgaven 50,000, -
f 6,384,494,-
Nader verhoogd tot f 6,87/,894,—
HOOFDSTUK V.
Departement van binnenlandsehe zaken.
Ie Afd. Kosten van het Departement. Art. 1—4 . f 238,194,— 2e » a. kosten van het bestuur der provinciën:
art. 5— 8 Noordbrabant . . f 87,113,50 » 9—12 Gelderland . . . - 76,496,50



•2e Afd. art. 13—16 Zuidholland . . » 17—21 Noordholland » 22—25 Zeeland .... » 26—29 Utrecht .... » 30—33 Friesland » 34—37 Overijsel .... » 38—41 Groningen » 42—45 Drente .... » 46—49 Limburg ....
b. Armwezen. Art. 50—52 .
c. Volksgezondheid en volkshuisvesting. Art. 53—69 .
tl. krankzinn. wezen. Art. 70-77bis e. verdere uitgaven betrekkelijk het binnenlandsch bestuur. Art. 78—90 
85,585,— 81,815,— 94,600,— 58,685,— 67,277.— 61,004,— 74,500,— 49,490,— 63.538,50 297,300,—
472,346,— 231,685,—
71,057,—
3e Afd. nationale militie en schutterij. Art. 91—93 . 4e Afd. Onderwijs.
Hooger Onderwijs.
art. 94—97 Rijksuniversiteit, Leiden, f 906,146,— » gy—100 » Utrecht - 802,977,—
s 101 103 » Groningen - 581,765,—
Verdere uitgaven betrekkelijk het hooger onderwijs.
art. 104. Uitgaven voor den dienst der rijksuniversiteiten niet begrepen in de art. 94 tot en met 103, van zoodanigen aard, als volgens beslissing van den minister van binnenlandsche zaken, tot en met het jaar 1878 gekweten zijn uit de opgeheven fondsen, bedoeld bij art 113 der wet van 28 April 1876 (Staatsblad, no. 102) • 500,—
» 105. Kosten der opleiding van leeraren voor het hervormd kerkgenootschap van wege dat genootschap. - 34,273,56
1,872,482,50 64,250,—



art. 10(5. Kweekscholen der godgeleerdheid voor de Evangelisch Lutherschen en Remonstranten, mitsgaders kosten van opleiding van studenten bij de Hersteld Evangelisch
Lutherschen f 10,000,—
» 107. Seminariën voor het Roomsch
Katholiek kerkgenootschap . . - 13,580,— » 1< 8. Toelagen voor en verdere uitgaven in verband met godgeleerdheid en godsdienstonderwijs voor de Israëlitische kerkgenootschappen - 19,600,— » 109. Kosten der gouden eerepenningen voor bekroonde prijsvragen,
uitgeschreven door de Rijksuniversiteiten - 1,000,—
» 110. Beurzen voor studeerenden
aan Rijksuniversiteiten ... - 14,400,— » 111. Beurs ter begeving van den heer van Warmond en uitkeering aan dezen voor de armen dier gemeente, tengevolge van destijds aan de hoogeschool te Leiden gekomen goederen, die later zijn te gelde gemaakt - 390,—
» 112. Jaarwedde van een inspecteur
der gymnasia - 4,000,—
» 113. Reis-, verblijf en bureelkosten
van den inspecteur der gymnasia - 1,200,— » 114. Subsidiën aan gemeenten ten behoeven van hare gymnasia en
pro-gymnasia - '240,000,—
» 115. Reis- en verblijfkosten, vacatiegelden en verdere uitgaven der gecomitteerden bedoeld in artt. 11 en 85bis en der commissie bedoeld in art. 12 der wet van 28 April 1876 (Staatsblad no. 102) laatstelijk gewijzigd bij die van 9 Juli 1900 (Staatsblad no. 113) .... - 17,500,—



Middelbaar Onder trijs.
a. Schooltoezicht.
art. 116. Jaarwedden van drie inspecteurs van het Middelbaar onderwijs f 11,400,— » 117. Reis-, verblijf- en bureelkosten van de inspecteurs van het middelbaar onderwijs - 6,000,—
b. Hoogere burgerscholen.
art. 118. Jaarwedden, verloftraktementen, toelagen en belooningen der leeraren, beambten en bedienden bij de rijks hoogere burgerscholen - 596,190, — » 119. Aankoop van grond en gebouwen, huur en lasten van gebouwen, aanbouw en onderhoud van gebouwen, vuur en licht, hulpmiddelen voor het onderwijs, boeken en leermiddelen ten behoeve van onvermogende leerlingen, lokaalbehoeften, reis- en verblijfkosten, personeele hulp, schrijfloonen en verdere uitgaven ten behoeve der rijks hoogere burgerscholen . - 147,850,— » 120. Subsidiën aan gemeenten ten behoeve van hare hoogere burgerscholen - 234,000,—
c. Polytechnische school.
art. 121. Jaarwedden, toelagen en be looningen der hoogleeraren, leeraren, beambten en bedienden bij de Polytechnische School. . . - 236,162,50
» 122. Aanbouw en onderhoud van gebouwen, aankoop van terrein,
vuur en licht, hulp- middelen voor het onderwijs, lokaalbehoeften, kleeding der bedienden, reis- en verblijfkosten, personeele hulp, schrijfoonen en verdere uitgaven ten behoeve der Polytechnische School - 350,530,—



d. Scholen voor vakopleiding en tee-
kenscholen.
art. 123. Kosten van onderzoek en van maatregelen noodig ter voorbereiding van de eventueele oprichting van eene middelbare technische
school f 20,00 \—
» 124. Subsidie aan de Nederlandsche school voor nijverheid en handel
te Enschede 19,000, -
» 125. Subsidie aan de Kweekschool
voor machinisten te Amsterdam . - 11,000,— » 126. Subsidiën aan scholen voor
zeevaartkundig onderwijs. . . - 46,470,— » 127. Subidiën aan industriescholen
voor meisjes - 53,750,—
» 128. Subsidiën aan scholen voor
ambachtsonderwijs .... - 212,000,—
» 129. Subsidiën aan teekenscholen,
benevens medailles voor leerlingen dier scholen - 67,549,50
e. Subsidiën voor speciale inrichtingen
van middelbaar onderwijs.
art. 130. Subsidiën voor speciale inrichtingen van. middelbaar onderwijs - 34,150,— ƒ. Kosten van examens.
art. 131. Reis- en verblijfkosten en vacatiegelden der leden van de comniissiën tot het afnemen der eindexamens voor de hoogere burgerscholen en de Polytechnische school, benevens verdere kosten
van de examens - 58,500,—
» 132. Reis- en verblijfkosten en vacatiegelden der leden van de commissiën tot het examineeren van hen, die wenschen te ontvangen eene akte van bekwaamheid, ver-



meld in art. 65, of eene akte van bekwaamheid voor het handteekenen, vermeld in art. 65bis der wet tot regeling van het lager onderwijs, benevens verdere kosten van die examens, zoo mede reis- en verblijfkosten, vacatiegelden en verdere uitgaven van de conimissiën aan welke is opgedragen het voor bereiden van voorstellen tot wijziging van de artikelen der wetten tot regeling van het middelbaar en hooger onderwijs, betrekking hebbende op de akten van bekwaamheid tot het geven van middelbaar onderwijs, met uitzondering van die voor het schoolonderwijs in de land- en tuinbouwkunde • f 56,:)0 \
Lager onder/rijs.
art. 133. Jaarwedden van drie inspecteurs van het lageronderwijs . . - 10,500,— » 134. Reis-, verblijf- en bureelkosten der inspecteurs van het lager on
derwijs " 3,400,
» 135. Jaarwedden van de districtschoolopzieners • 65,0 ',
» 136. Reis-, verblijf- en bureelkosten
van de districtsschoolopzieners . - 19,240, » 137. Reis-, verblijf-en bureelkosten of abonnement deswege van en toelagen aan de arrondissementsschoolopzieners " 152,000,
» 138. Kosten der vergaderingen van de ambtenaren, aan wie het toezicht op het lager onderwijs is opgedragen bij art. 17 der wet tot regeling van het lager onderwijs . - 100, » 139. Jaarwedden, toelagen en be-



looningen der onderwijzers en bedienden bij de rijkskweekscholen tot opleiding van onderwijzers en van onderwijzeressen en bij de daaraan verbonden leerscholen, benevens tegemoetkoming in de huishuur van onderwijzers bij de leerscholen f 238,660, —
art. 140. Toelagen voor huisvesting en verpleging van kweekelingen, opgeleid bij de Rijkskweekscholen . - 171,000,— » 141. Aankoop en stichting van gebouwen, huur en onderhoud van gebouwen, vuur en licht, hulpmiddelen voor het onderwijs, lokaalbehoeften, personeele hulp- en schrijfloonen, het gebruik maken van bad- en zweminrichtingen en verdere uitgaven ten behoeve der Rijkskweekscholen en daaraan verbonden leerscholen .... - 66,255,— art. 142. Subsidiën voor kweekscholen tot opleiding van onderwijzers en
onderwijzeressen - 256,000, —
» 143. Rijksnormaallessen tot opleiding van onderwijzers en onderwijzeressen en kosten van opleiding voor het afleggen van het examen ter verkrijging der akte van bekwaamheid voor de vrije en ordeoefeningen der gymnastiek . . - 515,000, » 144. Bijdrage aan normaallessen en aan hoofden van scholen voor de door hen opgeleide personen,
die de akte, bedoeld bij art. 56 onder a der wet op het lager onderwijs hebben verkregen ... - 250,000,— » 145. Subsidiën en toelagen aan de arrondissements-schoolopzieners



tengevolge van art. 22 van het koninklijk besluit van 18 December 1900 (Staatsblad no. 210) . . . f 11,000,— art. 146. Jaarwedden en tegemoetkoming in de huishuur van onderwijzers bij de Rijks lagere scholen te Weststellingwerf, te Steenwijkerwold en te Vledder, benevens belooning dier onderwijzers voor het geven van herhalingsonderwijs . - 14,4tiH,— » 147. Onderhoud van ge-bouwen,
vuur en licht; hulpmiddelen voor het onderwijs ; lokaalbehoeften,
buitengewoon opzicht; personeele hnlp ; schrijfloonen en verdere uitgaven voor de Rijks lagere scholen te Weststellingwerf, te Steenwijkerwold en te Vledder . . . - 5,1 <0, » 148. Subsidiën aan gemeenten tot bestrijding van jaarwedden van onderwijzers en onderwijzeressen bij de lagere scholen .... - 72,42o,— » 149. Bijdrage en vergoeding door het Rijk aan de gemeenten in de kosten van haar lager onderwijs,
ten gevolge van art. 45 der wet tot regeling van het lager onderwijs,
in verband met art. 4 der wet van 24 Juni 1901 (Staatsblad no. 187). -4,800,000,— » 150. Vergoeding door het rijk aan de gemeenten voor de kosten van haar lager onderwijs over 1901 tengevolge van art. 45 der wet tot regeling van het lager onderwijs,
in verband met art. 4 der wet van 24 Juni 1901 (Staatsblad no. 187) - 18,000, » 151. Bijdrage aan de gemeenten in de aan de onderwijzers uit te keeren belooning wegens het geven van herhalingsonderwijs ... - 178,560,



art. lo2. Tijdelijke subsidie aan gemeenten, door de uitgaven tot eene behoorlijke inrichting van haar lager onderwijs vereischt, onbillijk bezwaard (art, 49 der wet tot
regeling van het lager onderwijs), f 350,000, 
» 153. Bijdragen van het Rijk aan bijzondere scholen, ten gevolge van art. 54W.V der wet tot regeling van het lager onderwijs .... -2,035,000,— » 154. Reis- en verblijfkosten en vacatiegelden der leden van de commissiën tot het examineeren van hen, die wenschen te ontvangen een der akten van bekwaamheid,
vermeld in art. 56 onder a en b of eene akte van bekwaamheid voor de handwerken of voor de vrije en ordeoefeningen der gymnastiek, vermeld in art. 656t's der wet tot regeling van het lager onderwijs, benevens verdere kosten van die examens 127,000, 
Verdere uitgaven betrekkelijk het onderwijs in het algemeen.
art. 155. Reis- en verblijfkosten en vacatiegelden en verdere kosten van de Staatscommissie, aan welke zal worden opgedragen het voorbereiden van voorstellen tot reorganisatie van het lager, middelbaar en hooger onderwijs, en van de door die Staatscomm. ter harer voorlichting te benoemen sub-commissiën - 6,000, 
» 156. V erschillende uitgaven aan speciale inrichtingen voor onderw'js, gratificatiën, hulp- en aanmoedigingsmiddelen ..... 13,000,—



»
art. 157. Reis- en verblijfkosten en vacatiegelden der leden van de commissie tot liet examineeren van hen, die een diploma van geëxamineerd en beëedigd landmeter wenschen te ontvangen, benevens verdere kosten van die examens. . f 300,— » 158. Kosten van vervaardiging, inpakking en verzending van pleisterafgietsels ten behoeve van inrichtingen van onderwijs. ... - 500,— » 159. Jaarwedden en verdere belooningen van den bouwkundige en van de opzichters, belast met het toezicht op de gebouwen van onderwijs en van het personeel bij het bureel van den bouwkundige - 39,350,— » 160. Reis- en verblijfkosten van de in het vorig artikel bedoelde ambtenaren, huishoudelijke en verdere uitgaven betreffende het aan hen opgedragen toezicht . 12,300,—
14,238,616,56
5e Afd. Arbeid.
A. Toezicht, bedoeld bij de veiligheidswet en bij de arbeidswet Art.
161-163 • * 113,800,—
B. Kamers van arbeid. Art. 164 — 166 - 32,700,
C. Ongevallenwet 1901. Art. 167—169 - 525,000,
D Verschillende uitgaven. Art. 170—174 - 13,500,-
- 685,000, —
6e Afd. Kunsten en wetenschappen. Art. 175- 210 . - 7/4,86:»,— 7e » Nederlandsche Staatscourant. Handelingen van
de Staten-Gener. en Staatsblad. Art. 215 222 - 80,402, 8e » Pensioenen, toelagen, gratificatiën, wachtgel-
don o»,. Art 215-222 . . . . ■ *>7,555,-
9e » Onvoorziene behoeften. Art. 223. . . • > »—
f 18,831,365,06
Nader «rhcgd tot 7»,168,865,06



HOOFDSTUK VI.
Departement van Marine.
Dit hoofdstuk is voorloopig vastgesteld, omdat er tijdelijk geen minister van marine was.
Ie Afd. Kosten van beheer en administratie . . f 379 
2e » Materieel der zeemacht en van 's Rijks maritieme etablissementen 5 087 411 
3e » Personeel der zeemacht 4*375,'91« 695
4e Afd. Loodswezen, betonning, bebakening en ver-
r lichting. Hydrographie 2,267,885,—
')e * Pensioenen, onderstanden, wachtgelden, enz. - 2,179,299,—
6e » Onvoorziene uitgaven 000 
f 14,349,739,695
HOOFDSTUK Vila.
Nationale Schuld.
Ie Afd. Interesten, enz f31,352,842,78
-e » Amortisatie en aflossing van rentegevende
Nationale Schuld • 3,381,000,-
f34,733,842,78"
HOOFDSTUK VI».
Departement van Financiën.
Ie Afd. Kosten van het departement . ... f 393 715 
2e » Kosten van de grootboeken der nationale schuld, van de rentebetaling en van het agentschap van het ministerie van financiën
Amterdani _ 108 825
3e » Kosten van 's Rijks schatkist ..... 100,448 50
4e » Kosten van het muntwezen 185 241 
5e » Kosten van administratie der directe belastingen, invoerrechten en accijnzen en van den waarborg en de belasting der gouden en
zilveren werken 5,455,140,-
6e » Kosten van administratie van het zegel, de registratie, successie, de hypotheken en het



kadaster, de vermogensbelasting, de staatsloterij, de domeinen onder beheer van het departement van financiën, het geldelijk beheer der groote wegen, vaarten en veren en de visscheriien op de Schelde en Zeeuwsche
stroomen f
7e Afd. Kosten der eerediensten • 1,963,687,08
8e » Kosten van den pensioenraad, pensioenen enz. - 1,280,771,50 9e » Uitkeeringen, verschillende uitgaven, wachtgelden, onderstanden, gratificatiën en toelagen -14,204,366, -
10e » Onvoorziene uitgaven ; 36,000,—
f25,944,731,085
HOOFDSTUK VIII.
Departement van oorlog
le Afd. Kosten van het departement . f 166,2:)0,—
2e » Traktementen en toelagen, mitsgaders schadeloosstelling voor uniformverandering en voor verlies van bagage, voor het aanschaffen en het verlies van dienstpaarden en voor verhuiskosten bij verplaatsing van den staf, de intendance en de provinciale en de plaatselijke staven, alsmede traktementen van opzichters-bureelambtenaar. ... - 262,580,— 3e » Traktementen, toelagen en schadeloosstelling voor uniformverandering en voor verlies van bagage, voor het aanschaffen en het verlies van dienstpaarden en voor verhuiskosten bij verplaatsing van de staven der verschillende wapens, van de officieren der wapenkorpsen en der dienstdoende schutterijen, vergoeding voor onderhoud van rijwielen van officieren, en van opzichters van fortificatiën, tegemoetkoming aan reserveofficieren voor aanschaffing van uniform,
tractementen van opzichters-bureel-ambtenaar der genie en daggelden van militaire wachters " 3,273,587,



4e Afd. Soldijen, toelagen en verdere kosten van de verschillende staven, diensten en wapenkorpsen, in de 2e, 3e en 5e afdeelingen vermeld, met uitzondering van de kosten, in die afdeelingen omschreven, doch met inbegrip van de kosten van instructeurs beneden den rang van officier bij de schutterijen en vereenigingen tot vrijwillige oefening in den wapenhandel en de vrijwilligers van
het reservekader f 7,942,903, 
5e » Geneeskundige dienst 840,876, 
(je » Studie en onderwijs 369,285, 
7e » Artillerie-inrichtingen, aanmaak, aanschaffing, samenstelling, wijziging, herstelling,
onderhoud en verwerken van het materieel der artillerie, der draagbare wapenen, der torpedo's en der pyrothechnische voorwerpen, met alles wat daarop en op het beheer van een en ander betrekking heeft, toelagen aan magazijnmeesters der artillerie, zoomede practische oefeningen en proeven bij het wapen der artillerie, een en ander met inbegrip van al wat de inrichtingen van onderwijs en het wapen der maréchaussée betreft - 2,105,680,—
8e » Dienst der Genie f 982,600,—
9e » Aankoop van brood en kosten van de militaire bakkerijen, van de militaire slachterijen en van de militaire magazijnen van levensmiddelen 2,938,332.—
10e » Kosten van de centrale magazijnen vau militaire kleeding en uitrusting en van de garnizoens-magazijnen van kleeding, benevens van vernieuwing en wijziging van ledergoed en paardetuig en van vernieuwing en onderhoud van kampements-effecten en
van nachtleger 553,210,—
11e » Militaire verkenningen en topographische
inrichtingen 71,098,—
12e » Verplaatsing van personen en goederen . - 324,300,—



13c Afd. Verschillende uitgaven f 123,820,
14e » Non-activiteits tractementen, pensioenen,
gagementen, onderstanden, lijfrenten, toelagen en wachtgelden * 2,593,075,
15e » Onvoorziene uitgaven - 50.000,
16e » Wapen der maréchaussée - 818,870,
17e » Buitengewone uitgaven - 724,770,
18e » Voltooiing van het vestingstelsel . . . - 1,116,500,—
f 25,257,736 —
f 123,820,
HOOFDSTUK IX.
Departement van Waterstaat, Handel en Nijverheid.
Ie Afd. Kosten van het departement, art. 1—4. . f 190,309,
*2e » Waterstaat.
A. Algemeene zaken.
iirt. 5. Kosten van commissiën met inbegrip van het drukken van verslagen en van reiskosten. . . f 3,000,
» 6. Exploten en proceskosten . . - 1,000,
» 7. Druk- en Bindwerk, alsmede
advertentiën " 24,000,
» 8. Telegraphische berichten . . • 6,000, » 9. Opnemingen, peilwezen, proefnemingen en verdere uitgaven, betrekking hebbend op de voorbereiding van werken, aankoop, herstel en berging van instrumenten. - 11.000,
> 10. Herstel van in onderhoud zijnde
werken, van water en stormschade - 60,000,
B. Waterstaat.
» 11. Jaarwedden van het korps
ingenieurs " 185,9o9,
» 12. Jaarwedden en toelagen van het korps opzichters, alsmede jaarwedden en toelagen van adjunctopzichters " 224,930,



art. 13. Reis-, bureel- en verplaatsingskosten; vergoeding voor het verrichten van veldwerk en voor het gebruik van rijwielen ten behoeve van 's Rijks dienst; aankoop van boeken en kaarten ten dienste van het korps ingenieurs en opzichters en het verder personeel van den waterstaat, voor zooveel niet in een der volgende artikelen begre-,
pen, alsmede van den inspecteur
voor de Rijnvaart - 106,050,—
» 14. Bezoldiging en toelagen van het personeel in de bureelen der ambtenaren van den waterstaat . - 109,000,— i 15. Bezoldiging enz. vau de havenmeesters en de overige waterstaatsbeambten - 489,542,—
» 16. Bezoldiging enz. voor de arbeiders bij de wegen, rivieren,
kanalen, haven- en zeewerken, enz. - 225,511,— » 17. Bezoldiging van het personeel en den concierge voor den algemeenen dienst van den waterstaat - 80,000,—
i 18. Waarneming van winddruk en waterhoogten enz., met inbegrip
van materieel - 20,000,—
» 19. Waterstaatskaart .... - 2,000,—
» 20. Rivierkaarten - 12,000,—
» 21. Onderzoek enz. naar den waterstaatkundigen toestand des lands - 7,000,= » 22. Onderhoud enz. der verkenmerken van het herziene Amsterdamsche peil en van de nauwkeurigheidswaterpassing ...- 250,— » 23. Buitengewone correspondentie
enz. bij ijsgang en hoog opperwater - 5,000,— » 24. IJsopruiming - 15,000,—



art. 25. Belooning voor den inspecteur
voor de Rijnvaart f 1,000,—
» '26. Toelage aan den ontvanger der directe belastingen enz. te Lobith,
voor de samenstelling der statistieke gegevens voor de Rijnvaart . . - 1,000,— » 27. Belooning der commissiën van deskundigen voor de Rijnvaart te Amsterdam, Rotterdam en Dordrecht - 6,000,— » 28. Verbetering der rivieren de Rijn
en de Lek - 173,400,—
» '29. Verbetering van de rivier de
Waal • 276,300, -
» 30. Verbetering van de rivier de
IJssel - 97,500,—
» 31. Verbetering van de rivier de
Merwede en van de Killen . . - 127,000,— » 32. Verbetering van de Dordtsche
waterwegen * 68,900,—
» 33. Verbetering enz. van het Hol-
landsch Diep en het Haringvliet . - 77,000,— » 34. Verbetering enz. van de rivier de Maas in Limburg, Noordbrabant
en Gelderland - 228,300,—
s 35. Verleggen van de uitmonding der rivier de Maas, ingevolge de wet van 26 Januari 1883 ^taats-
blad n°. 4) • 185,000,-
» 36—39. Bezoldiging, bureel- en lokaalbehoeften, reiskosten, alsmede kosten van de werkzaamheden voor het uitbakenen, waterpassen, enz.,
ten behoeve van het werk genoemd
sub art. 35 - 29,500,—
s 40—123. Onderhoud en herstel van werken, verbetering van werken,
bijdragen aan de kosten van zoodanige werken, aanleg van nieuwe werken, enz. enz - 8,730,869,93
17



C. Landsgebouwen.
art. 124. Jaarwedden van de beide Rijksbouwmeesters, alsmede jaarwedden en toelagen van het verder vaste personeel, belast met het toezicht op de landsgebouwen en op de bij de departementen van waterstaat,
handel en nijverheid en van financiën in gebruik zijnde gebouwen . . f 38,800,— » 125. Toelagen van het vaste personeel voor het houden van toezicht bij de uitvoering van bouwwerken. - 2,000, » 126. Keis-, bureel- en verplaatsingskosten van het personeel der lands-
gebouwen ' 12,000,—
» 127. Bezoldiging en toelagen van de vaste werklieden bij de lands-
gebouwen " 8,000,
» 128. Onderhoud, lasten, herstel en verbetering van de landsgebouwen en terreinen te 's Gravenhage. . - 69,000, » 129. Brandweer en brandweertelegraaf; duinwater voor de fontein op het Binnenhof; verlichting van
het Binnenhof " 2,750,—
» 130. Huur, inrichting en bewaking
van lokalen tijdelijk in gebruik . - 22,21;), » 131. Voortzetting van het onderhoud en de herstelling van de Grafelijke zalen op het Binnenhof te
's Gravenhage " 125,000,
> 132. Uitbreiding en betere beveiliging tegen brandgevaar van gebouwen, behoorende tot het departement van oorlog te 's Gravenhage . • ' 63,500,-
3e Afd. Spoorwegen.
art. 133. Kosten van commissiën, met in-
* begrip van het drukken van verslagen f 2,000,—



art. 184. Exploten en proceskosten . f 1,000,— » 135. Druk- en bindwerk, alsmede
advertentiën - 1,000,—
» 136. Jaarwedden van den raad en het verder personeel voor het toezicht op de spoorwegdiensten. . - 123,300,— » 137. Reis- en verplaatsingskosten voor het toezicht op de spoorwegdiensten - 19,300,—
» 138. Materieel en arbeidsloon daarvoor • 19,500,—
» 139—148. Verschillende jaarwedden, bureel- en reiskosten, bijdragen, uitbreiding van stations, enz. - 533,450,— » 149—151. Verschillende uitgaven uit aangegane overeenkomsten en wettelijke bepalingen voortvloeiende - 105,000,— » 152. Renten aan België uit te keeren van de kosten van werken tot uitbreiding van het station Esschen - 6,500,— » 153. Uitkeering aan België voor de exploitatie der gedeelten van den spoorweg van Tilburg naar Turnhout, gelegen op door Nederlandsch grondgebied ingesloten, tot Belgisch grondgebied belioorende perceelen - 965,— » 154. Rentelooze voorschotten voor
den aanleg van spoorwegen . . -1,000,000,— » 155. Stortingen op door den staat genomen aandeelen in het maatschappelijk kapitaal der Noordooster-locaalspoorwegmaatschappij. . . -1,200,000,— » 156, 157. Aanleg en onderhoud van havens in verband met tramwegen - 57,000,—
» 158. Werken in verband met den aanleg van stoomtramwegen ingevolge de wetten van 1899 en 1901 - 520,000,—
- 3,589,015,-



4e Afd. Handel en Nijverheid.
A Koninklijk Nederlandsch Meteoro-
' loo-isch Instituut. Art. 159-161 . t 59,475,-
B. Zeevisscherijen. Art. 162—169 . . - 40,86 ,
C. Wetenschappelijk onderzoek der zee.
Art 170-172 " 2.V0U,—
D. IJkwezen. Art. 173-175 . . . - 109.000.-
E. Mijnwezen. Art. 176—183 ..." ' '' '
F. Scheepvaart. Art. 184—193. . . - ' '
G. Stoomwezen. Art. 194 196. . . - '' '
H. Hinderwet. Art 197. . . • • . '''
I. Verschillende uitgaven. Art. 198-20'- • 16,050,
- .'.'Oj/ö')}"-
5e Afd. Landbouw.
art 203-248. Jaarwedden, reis- en verblijfkosten,
kosten en subsidiën voor stichting, uitbreiding,
aanbouw, onderhoud, huur en lasten van gebouwen, aankoop van meubelen, vuur en licht,
hulpmiddelen voor het onderwijs, verschillende inrichtingen van onderwijs, kosten van examens,
aankoop van vast goed, enz. enz.; uitgaven m verband met de boterwet en ten behoeve van het Rijkszuivelstation te Leiden, toezicht op de wijngaarden, boomkweekerijen en broeikassen,
kosten van wering van schadelijke dieren en
plantenziekten enz 1,372,466,50
6e Afd. Posterijen. « „ aq*
A en B. Postdienst. Art. 249—261. . f 7,503,025,
C. Telegraafdienst. Art. 262 —270. . - 3,388,385,
D Vereenigde Post- en Telegraafdienst. Art. 271-276. . . . - 2^7,840,-
E. Vereenigde posten. Art. 277—279. - 12,700,
F. Rijkspostspaarbank. Art. 280—286 - 414,600,— ^ 98(5,550,—
7e Afd. Pensioenen, wachtgelden, gratificatiën, enz. ^
Art. 287 295 " '
8e » Onvoorziene behoeften. Art. 296 . . • ' '—
f 33,087,607,43



HOOFDSTUK X.
Departement van Koloniën.
Ie Afd. Kosten van het Departement . f '245,127,—
'2e » Uitgaven ten behoeve van de kolonie Suriname - 823,704,595
3e » Uitgaven ten behoeve van de kolonie Cura^ao . - 510,783,295 4e » Pensioenen en gagementen van gewezen landsdienaren in de voormalige Nederlandsche bezittingen ter kuste van Guinea en van hunne
nagelaten betrekkingen - 11,668,—
5e » Pensioenen, wachtgelden en gratificatiën, alsmede daarmede in verband staande uitgaven. - 35,316,— 6e » Subsidie aan en regeeringstoezicht op de
Duitsch-Nederl. Telegraaf-maatschappij . . - 750,—
7e » Onvoorziene uitgaven - 40,000,—
f 1,667,348,89
Baming der middelen of inkomsten.
A. Directe belastingen.
a. Grondbelasting f 13,140,000,—
Af: ontheffingen, kwijtscheldingen
en oninbare posten - 36,000,—
-13,104,000,—
b. Personeele belasting f 9,700,000,—
Af: ontheffingen, verminderingen,
afschrijvingen en oninbare posten . - 550,000,—
- 9,150,000,—
c. Belasting op bedrijfs- en andere inkomsten f 7,100,000,—
Af: (i. ontheffingen, verminderingen,
afschrijvingen, teruggaven en oninbare posten . f 185,000,—
b. Uitkeering aan de geldmiddelen van Nederlandsch-Indië volgens de wet van 9 April 1897 (Staats¬
blad no. 84). . . - 361,000,—
546,000,—
6,554,000,



d. "Vermogensbelasting f 7,700,000,
Af: ontheffingen, kwijtscheldingen,
verminderingen, afschrijvingen en oninbare posten, welke in 1902 werden betaald - 35,000,
- 7,665,000,—
B. Accijnzen.
a. Suiker f 16,100,000,-
Wijn * 1,800,000, -
c. Binnenlandsch en buitenlandsch gedistilleerd " 26,400,000,
d. Zout " 1,580,000, -
e. Bieren en azijnen - 1,450,000,
/' Geslacht . • • • • " 3,900,000,—
j. uesiacnt 51,230,000,-
G. Indirecte belastingen.
a. Zegelrechten . . . f 3,540,000, —
50 opcenten op zegelrechten . . . . ■ 570,000,—
4,110,000 —
b. Registratierechten ■ 5,600,000,
c. Hypotheekrechten • 570,000,
d. Rechten van successie en van overgang bij overlijden . f8,670,000,—
38 opcenten op die
rechten . - 3,294,600,—
11,964,600,—
- 22,244,600,—
D. Rechten op den invoer.
a. Rechten op den invoer. . . . f 9,900,000,
b. Formaatzegel. - . . f 12.400,—
50 opcenten op het for-
■ ■ ■_ 6'2°°'~. 18,600,-
9,918,600,-
E. Waarborg en belasting der gouden en zilveren werken.
a. Belasting (hoofdsom en opcenten) . f 330,000,



b. Essaailoon in geval van verbreking
der werken en voor gehalteproeven,
welke geen betaling van belasting ten
gevolge hebben f 850,—
— - 330,850,—
F. Domeinen.
a. Inkomsten van de gewone domeinen,
tienden, enz 11,50^,000,—
b. Inkomsten van het domein van oorlog - 62,000,—
c. Inkomsten van de groote wegen. . - 28,000,—
d. Inkomsten van vaarten, veren en
havens - 90,000,—
— - 1,680,000,—
G. Opbrengst der posterijen -11,760,000,—
H. Opbrengst der Rijkstelegrafen - 2,350,000,—
I. Opbrengst der Staatsloterij - 657,000,—
J. Opbrengst der uitgegeven akten voor de jacht en visscherij • 138,000,
K. Loodsgelden * 2,000,000,—
L Recht op de mijnen.
Vast recht f 300,—
Proportioneel recht - 16,800,—
10 opcenten voor kwade posten . . - 1,710,—
5 opcenten voor collecte-loon . . . - 85;»,—
- 19,665 —
M. Aandeel van het Rijk in de opbrengst van de exploitatie der Staatsspoorwegen * 4,188,150,—
N. Verschillende ontvangsten en toevallige baten.
ii. Haten en inkomsten voortvloeiende uit den dienst der posterijen f 40,000,—
b. Idem uit den dienst der Rijkstele-
grafen - 20,000,—
c. Toevallige baten, het beheer van den gewonen dienst der gevangenissen betreffende - 1,475,—
d. Inkomsten voortvloeiende uit den
arbeid der gevangenen . . . - 448,500,—
e. Idem der Rijkswerkinrichtingen . - 343,000,—







ten op de grondbelasting en op de personeele belasting (over een
vroeger dienstjaar f 190,000, —
?/• Kosten van vervolging tot invordering van directe belastingen aan de schatkist vervallen. . . . - 16,000,— x. Leges aan de schatkist vervallen . • '210,000,—
ij. Verjaarde renten - 15,000,—
z. Inkomsten van den Hoogen Raad van Adel en renten van de te zijnen name op het grootboek der nationale schuld, rentende 2'/2 ten honderd,
ingeschreven kapitalen. . . . - 23,000,— aa. Inkomsten van de grootboeken der
nationale schuld - 21,000,—
bb. Bijdragen voor pensioen van burgerlijke ambtenaren .... - 575,000,— cc. Bijdragen voor pensioen van onderwijzers bij openbare lagere scholen. - 240,000,— dil. Examengelden lager onderwijs . - 39,000,— ei'. Schoolgelden van leerscholen, verbonden aan de Rijkskweekscholen
van onderwijzers - 13,070,—
ff. Schoolgelden van leerlingen aan de Rijksnormaalschool voor teekenonderwijzers - 2,625,—
gg. Schoolgelden van leerlingen aan de
Rijksschool voor Kunstnijverheid . - 1,950,— /(/(. Bijdragen van leerlingen op de Rijks
hoogere burgerscholen. . . . - 70,000,— li. Bijdragen van leerlingen op de Rijkslandbouwschool ■ 11,000,—
ij. Bijdragen van kweekelingen op de
Polytechnische school . - 145,000,—
kk. Bijdragen van leerlingen op de
winterscholen - 1,675,—
II. Bijdrage van de gemeente Rotterdam in de kosten der aldaar bestaande Rijksinrichting tot opleiding van vroedvrouwen . . . - ;>,000,—



mm. Bijdragen voor het volgen der lessen aan de Rijksuniversiteiten en betalingen voor het afleggen der examens, bedoeld bij art. 89 der wet van 28 April 1876 (Staatsblad
No. 102) f 248,000,—
tin. Bijdragen v. kweekelingen der Rijksacademie van beeldende kunsten. - 4,000,— oo. Bijdragen voor de opleiding van cadetten bij de Koninklijke Militaire Academie - 55,000, 
pp. Bijdragen voor de opleiding van
cadetten aan de Cadettenschool . - 22,7C0, 
qq. Bijdragen voor de opleiding van adelborsten bij het Koninklijk Instituut voor de Marine . . . - 33,200,— rr. Bijdragen voor de opleiding v. adspi-
rant-administrateurs te Amsterdam. - 2,800,— ss. Bijdragen voor de opleiding van leerlingen-machinist te Hellevoetsluis. - 12,300,— tt. Teruggaven en renten van voorschotten 2,520,000,—
uil. Opbrengst van verkochte Rijksgoederen en eigendommen . . . 250,000,— vv. Uitkeeringen van België:
1°. volgens art. 18, alinea 3, van het verdrag van 5 November 1842,
goedgekeurd bij de wet van 4 Februari 1843 (Staatsblad no. 3)
wegens de vuurgelden op de Wester-Schelde. . f 10,000,—
2°. volgens art. 10 van de overeenkomst van 31 October 1879, goedgekeurd bij de wet van 22 April 1880 (Staatsbl.
no. 63) voor werken voor de uitloozing der Vlaamsche wateren . . . - 58,300,—
- 68,300,—



icio. Baten van 's Rijksmunt . . . f 75,600,— .rx. Teruggave van uit de Staatsbegrooting bestreden kosten voor de Rijkspostspaarbank - 390,000,—
yy. Teruggaven door gemeenten ter zake van hetgeen door haar ingevolge art. 45 der wet tot regeling van het lager onderwijs over 1901
te veel is genoten - 60,000,—
zz. Ontvangsten wegens houtgeest, gebezigd tot vermenging van gedistilleerd en wegens stoffen, gebezigd tot vermenging van zout. . - 137,000,— aan. Toevallige baten voortvloeiende uit
den aanleg van Staatsspoorwegen. - 42,000,—
hlib. Opbrengst der Rijkslandbouwproefstations - 23,900,—
ccc. Bijdragen uit de geldmiddelen van Nederlandsch-Indië in de kosten van de afdeeling shoogere land- en boschbouwschool" der Rijkslandbouwschool te Wageningen . . - 20,000,— (Idd. Inkomsten van het hengstveulen-
depot te Bergen-op-Zoom . . . - 12,000,—
eee. Baten voortvloeiende uit het beheer
van de Rijksvischhal telJmuiden. - 25,000,— fff. Bijdragen van de gemeenten Goes en Bergen-op-Zoom in de kosten der Rijks hoogere burgerscholen
aldaar - 4,500,—
ygg. Alle andere ontvangsten niet tot de
vorengenoemde behoorende . . - 32:),000,—
7,832,695,
O. Aandeel van de geldmiddelen van Nederlandsch-Indi?
in de uitgaven wegens uitgifte of beleening van bewijzen van vlottende schuld Memorie.
I'. Aandeel van de geldmiddelen van Nederlandsch-Indië in de kosten en aflossing van drie ten honderd rentegevende schuld ' 3,8.>6,7()0,



Q. Bijdrage uit het fonds voortspruitende uit koopprijzen, van domeinen f 300,000, 
R. Aandeel van de» Staat in de winsten der Keder-
landsche bank - 1,,'550,000,—
S. Let/es (kosten van verschillende administratieve werkzaamheden) - 175,000,—
T. Bijdrage van Nederlandsch-India Memorie.
Totaal. . f 156,504,260,—



HOOFDINHOUD
van het wetsontwerp, tot regeling der verhouding tusschen den Staat en de Nederlandsche Bank
Door de regeering is bij de Staten-Generaal een wetsontwerp ingediend, hetwelk de strekking heeft om op nieuw aan de Nederlandsche bank te Amsterdam, na het einde van den loopenden termijn, octrooi te verleenen voor de uitgifte van bankbiljetten.
Dat octrooi zal worden verlengd voor den tijd van vijftien jaren; welke termijn bij niet opzegging van het octrooi telkens voor één jaar wordt verlengd, terwijl minstens twee jaar na de opzegging de bank haar bedrijf als circulatiebank (dus wat de uitgifte van bankbiljetten betreft) niet zal mogen voortzetten.
Volgens de tegenwoordig nog geldende regeling is de Nederlandsche bank verplicht zich kosteloos te belasten met het kassierschap van 's Rijks kas en tevens met het kassierschap van de Rijkspostspaarbank en met de bewaring van alle geldswaarden der spaarbank en van de door deze in pand genomen waarden.
Volgens het ontwerp wordt deze verplichting uitgebreid tot alle instellingen, bij de wet of bij koninklijk besluit in het leven geroepen, waaromtrent de Minister van Financiën het wenschelijk acht, dat het kassierschap aan de bank wordt opgedragen ; welke bepaling in de eerste plaats gemaakt is voor de Rijksverzekeringsbank.
Verder bestaat het voornemen om de muntbiljetten in te trekken en aan de bank de bevoegdheid te geven om bankbiljetten van tien gulden uit te geven.
Het tegenwoordige papieren geld van vijftig gulden zal dus volgens deze regeling geheel vervallen.



De zoogenaamde koninklijke commissaris, die toezicht houdt op de verrichtingen der bank, alle vergaderingen mag bijwonen en daarin een adviseerende stem heeft, doch thans door de bank zelf wordt betaald, zal meer een Rijksambtenaar worden, wiens bezoldiging ten laste van het Rijk komt.
Volgens de bestaande regeling is de winstverdeeiing der bank als volgt: de bank krijgt vijf percent van het kapitaal van twintig millioen. Wat het meerdere der winst betreft, deelen de bank en het Rijk gelijkelijk, totdat de bank zeven percent heeft.
Volgens het ontwerp krijgt de bank percent winst. Van het dan overschietende gaat 3 % af voor directeuren en commissarissen en het dan nog overschietende komt aan de bank voor 1i3 en aan den Staat voor 2/3.



VERKORTE BALANS
der Nederlandsche Bank, zooals die wekelijks in de Staatscourant wordt gepubliceerd.
Disconto-Rekening ... ƒ 59,413,605.73 f 62,233,271.84'/2
Papier o/h Buitenland. . - 6,896,067.— - 6,859,382.28
Beleening-Rekening. . . - 57,610,050 36 - 54,433,853.50
Voorschotten a/h Rijk. . - 3,274,121.19 - 2,027,649.21 V2
Munt: Goud - 29,560,730.— - 29,559,800.—
» Zilver enz. ... - 78,579,294.70 </2 - 77,952,885.65 '/2
Muntmateriaal, Goud . . - 17,719,417.56 • 17,719,417.56
> Zilver. . - 
Belegd Reservefonds . . - 9,167,327.23 - 9,167,327.23
Geb. en meub. der B. . - 752,000.— - 752,000.—
Diverse rekeningen. ... - 2,510,605.20 - 2,580,771.44
ƒ 265,483,218.98 ƒ 263,286,358.72'/2
Kapitaal . . . ... ƒ 20,000,000.— ƒ 20,000,000 —
Reservefonds - 5,181,542.68 - 5,181,542.68
Bankb. in omloop ... - 232,538,010 — - 230,533,740.—
Bankass. in omloop . . - l,377,473.841/2 - 1,013,262.17
Rekening-C. saldo's . . - 4,987,972.91 - 5,034,920.95
Diverse rekeningen. . . - 1,398,219.54 '/2 - 1,522,892.92 '/2
ƒ 265,483,218.98 ƒ 263,286,358.72V2 Beschikbaar metaalsaldo ƒ 30,570,309.51.



VOORNAAMSTE WIJZIGINGEN
eerlang tot stand te brengen in de Gemeentewet
De in de Gemeentewet voorgestelde en bij de verschijning van dit werk reeds ten deele door de Staten-GeneraaJ behandelde wijzigingen, hebben in de eerste plaats ten doel om verandering te brengen in de bepalingen omtrent den burgerlijken stand.
De registers van den burgerlijken stand worden bijgehouden door of onder toezicht en in ieder geval onder verantwoordelijkheid van een of meer onbezoldigde ambtenaren, door den Gemeenteraad uit zijn midden gekozen, onder bepaling dat de burgemeester, ofschoon geen raadslid zijnde, toch ambtenaar van den burgerlijken
stand kan zijn. . , ,
Over het algemeen geschiedt het bijhouden der registers met
"TOOte nauwkeurigheid, maar nagenoeg uitsluitend door de ambtenaren ter secretarie, bij wie de aangiften van geboorte, huwelijken overlijden worden gedaan en die de desbetreffende akten opmaken, terwijl de eigenlijke ambtenaar er geheel buiten blijft en alleen de
stukken teekent. .
De plechtigheid der huwelijksvoltrekking is het eemge wat steeds door den ambtenaar persoonlijk wordt verricht; omdat hij onbezoldigd is en dus geen tijd heeft om zich aan de zaak te wijden Daarom wordt voorgesteld aan de gemeentebesturen de vrijheid te u-even, ook buiten haar midden personen te benoemen tot ambtenaren van den burgerlijken stand, welke betrekking dan behoorlijk
zal worden bezoldigd.
Er zullen in iedere gemeente minstens twee ambtenaren moeten zijn.
Voorts wordt in het ontwerp bepaald dat de hoofdambtenaren der gemeente, de secretaris en de ontvanger, niet tegen hun wil



kunnen worden ontslagen, dan met goedkeuring van Gedeputeerde Staten, terwijl het besluit van den gemeenteraad, waarbij het ontslag wordt gegeven, altijd met redenen zal moeten omkleed zijn.
Een derde wijziging van beteekenis heeft betrekking op het aantal wethouders, dat in elke gemeente kan 2ijn.
In gemeenten van twintig duizend zielen en daar beneden zijn twee, in de overige naar goedvinden van den raad drie of vier wethouders. Voor de zeer groote gemeenten is dit herhaaldelijk te weinig gebleken.
Daarom is nu bepaald dat in gemeenten van twintig duizend zielen of daar beneden, twee, in gemeenten van meer dan twintig duizend en niet meer dan honderd duizend zielen, naar goedvinden van den raad drie of vier, in gemeenten van' meer dan honderd duizend zielen naar goedvinden van den raad vier, vijf of zes wethouders zullen zijn.
De raad die besluit om meer dan twee wethouders te benoemen, zal daarin geheel vrij zijn en niet onderworpen aan de goedkeuring van Gedeputeerde Staten.
18



Voornaamste Drukfouten in de Eerste Afdeeling.
Blz. 10 onderste regel staat: „de vrouwelijke». Men leze: „denvrouwelijken»
12 regel 16 staat: „honderd vijftig duizend" „ » vvlJ ^ alZen
47 2 v onderstaat: „pepitioneeren?" „ « „petitioneeren.
" ' " lip"
„ 48 7 "die" " "
55 onderste regel „ „geviserd" » " "f®"*"!* , . „
61 regel 7 v. onder „ „de buitenlandse» „ „ „der bu, enlandseh
" ,9, 3 „ „rechtelijke maeht» „ „ „reehterhjke maeht
. „van dergelijke" „ . ~ derge*ke»
1K7 9 „ „het" >. » »mj
" 157 " " pn» „ „armwezen en»
i cn fi ,, „armwezen » » "
» 169 " " " u f lt„ „ „betaald»
« " " ï gesticht"
» Lh"
204 Art 1, regel 3 „ „nog » "



Algemeen Register op het eerste gedeelte.







ALPHABETISCH REGISTER.
A.
Abolitie BlaJ
Academie van wetenschappen ....
Adelstand *21
Administratieve rechtspraak ...
Advocaten 62
Afkondiging • ... 18
Algemeene maatregelen van bestuur . .
Ambtenaren 50
» benoemingen . ,.q
» » vereischten 51
* » examens 51
gelijktijdige waarneming van ambten. . . 51
» beëediging 
» benoeming voor het leven .... 52
» bezoldiging ...... 59
» pensioenen ^
» wachtgelden ^
Amnestie 22
Arbeid. Kamers van ...... 9Q
Arbeids- en fabriekswezen .... 70
Armbestuur ....'.
Armverzorging 168
» grondslagen der armenwet .... 168



Bladz.
Armverzorging domicilie van onderstand • . • .169 » instellingen van weldadigheid. . . .169
» toestand van het armwezen . . . .169
» openbare collecten 170
» burgerlijke armbesturen 170
» belegging 17°
» verzekering 170
» opgaven aan het gemeentebestuur . . . 171
» instellingen tot voorkoming van armoede . 171
Arrondissements-rechtbanken 59
B.
Bedelarij ^
Belastingen 
» directe 
» grondbelasting 75
» personeele belasting 75
» bedriifs- en vermogensbelasting .... 75
7*i
» accijnzen 
» indirecte 
» zegelrecht 76
» registratie ....•••• 76
» hypotheekrecht 77
» successie- en overgangsrecht 77
» invoerrechten 78
Benoemingen 52, 50, 18
Bevolking 1®^
» statistiek 187
» volkstelling 187
» burgerlijke stand 187
» vestiging in eene gemeente ..... 189
» vreemdelingen ....•••• 189
» uitzetting 189
» uitlevering 190
» landverhuizers 190
Bezitkiezers 28
Binnenlandsche zaken 64 Buitenlandsche betrekkingen. Opperbestuur .... 19



Bladz.
Buitenlandsche zaken 54
Burgerlijke rechten 146
Burgerschapsrechten......... 146
C.
Capaciteitskiezers 28
Censuskiezers .......... 26
Comité-generaal.......... 37
Consulaat 5(3
Corps diplomatique 54
D.
Departementen van algemeen bestuur 50
fi9
Deurwaarders 
Dienstplicht 
» persoonlijke 
» algemeene 85
» nationale militie 86
Dispensatie 22
E.
Eerste aanleg 58
Eerste Kamer 25
» » wie er lid van kunnen zijn . • . 32
» » hooge en gewichtige openbare betrekkingen . 32
» » verkiezingen ...•••• 34
» » werkzaamheden 37
Eigendom 42
Entrepots ®1
Erkenning als rechtspersoon 48
Examens, die kiesrecht geven ....... 28
F.
Fabrieks- en handelsmerken 91
Faculteiten 68
Financiën 72



C.
Bladz.
Geldmiddelen. Opperbestuur ....... 21)
Gemeenten. ......... 137, 74
» grenzen . 137
» vereeniging en splitsing . . . . .137
» gemeenteraad . . . . . . . 13H
» kiesbevoegdheid . . . . . . .139
» kies- en stemdistricten . . . . . .139
» tijd van verkiezing ...... 140
» tusschentijdsche vacaturen 140
» stemming en herstemming ..... 141
» couloirstelsel . . . . . . . .141
» aantal kiezers benoodigd voor candidaatstelling. 141
» oproeping om te stemmen en wijze van stemmen. 142
» verkiezing in districten ..... 142
» vereischten voor het lidmaatschap van den raad. 143
» uitsluiting . . . . . . . .143
» onvereenigbaarheid ... . . 143
» de burgemeester als raadslid . . . 147, 143
> geloofsbrieven ....... 144
» bezwaren ........ 144
» tijd van zitting 144
» eedsaflegging........ 144
» presentiegelden 145
» de burgemeester 145
» zijn benoeming ...... 146, 145
» vereischten ........ 146
» burgerlijke en burgerschapsrechten . . . 146
» de burgemeester aangesteld over meer dan eene
gemeente ........ 147
» onvereenigbaarheid van betrekkingen . 153, 150, 147
» woonplaats en verblijf van den burgemeester . 148
» zijn taak 148
» zijn bezoldiging 149
» raadsbesluiten in strijd met de wet . . . 149
» wethouders 149
» hun aantal ........ 149
» duur der betrekking 150



bladz.
Gemeenten, bezoldiging 150
» raadsvergaderingen . . . . • .150
» openbare en besloten vergaderingen . . . 151
» commissiën uit den raad en commissiën van bijstand 151
» andere commissiën 152
» rechten van den raad ...... 152
» de gemeentesecretaris 152
» de secretaris tevens ontvanger .... 153
» de ontvanger 153
» zijn borgtocht 153
» betalingen 154
» mandaten 154
» rekening en verantwoording. . . .168, 154
» inzage van boeken en kas 154
» gemeente-ambtenaren ...... 155
» commissaris van politie. ..... 155
» dienaren van politie ...... 155
» gemeente-veldwachters 155
» jaarwedden der onderwijzers .... 156
» pensioenen 156
» bevoegdheid der gemeentebesturen. Autonomie en
zelfbestuur . . . . . • .156
» regeling der gemeentelijke huishouding . . 157
» bezittingen der gemeente 157
» soorten van bezit . . . . . . .158
» verordeningen 159
» eenvoudige besluiten ...... 159
» strafverordeningen 159
» mededeeling aan gedeputeerde staten . . . 159
» de vijfjarige verordening 160
» het dagelijksch bestuur 160
» de gemeente-begrooting 160
» ontvangsten 161
» belastingen 161
» personeele belasting ...... 161
» opcenten ....•••• 161
» algemeene regelen. . . . . • .162
» belasting op het gedistilleerd .... 162
» rechten, loonen en gelden 162



Rladz.
Gemeenten, wik- en weegloonen . . . . . .163 » hoofdelijke omslagen, plaatselijke directe belastingen 163
» verband tusschen de heffing van opcenten en de
plaatselijke directe belastingen .... 163
» belasting op de honden 164
» openbare vermakelijkheden 164
» wat niet belast mag worden . . . ,164
» uitkeeringen voor het onderwijs .... 164
» vergunningsrechten 164
» regelen voor de plaatselijke lasten . . . 165
» invordering der belasting 165
» kohieren en bezwaarschriften . . . .165
» uitgaven 166
» goedkeuring van gedeputeerden . . . .166
» kracht der begrooting 166
» af- en overschrijving ...... 167
» toezicht van gedeputeerden 167
» procedures 167
» kermissen of jaarmarkten ..... 168
Gemeentewet. Voornaamste wijzigingen, eerlang daarin tot
stand te brengen 272
Gerechtshoven 61
Gezondheidswet 172
» geneeskundig staatstoezicht .... 172
» verplichtingen 173
» gezondheidsraad I74
» gezondheidscommissiën. . . . .174
Godgeleerdheid 68
Godsdienst 44
» oefeningen 44
» » buiten gebouwen .... 45
Gratie 22
Griffiers 62
Grondwetten 4 e. v.
Grondwet, hoever die werkt 9
Gymnasia 67
n tot



H.
llladi.
Hendrik, prins, zijn rechten 10
Homogeniteit . . 38, 15
Hooge colleges van staat 23
» en gewichtige openbare betrekkingen .... 32
» Raad 61
Hooger beroep 58
Hoogste ressort 58
Huis des Konings 12
Hulpofficieren van Justitie 60
Hypotheekkantoren .77
I.
Imperatief mandaat 26
Inleiding tot het eerste gedeelte 1
Interpellatiën 38
J.
Justitie 56
K.
Kabinet des Konings 23
Kadaster 77
Kamers, zittingen 34
» » gewone en buitengewone .... 34
» » hoe het in de praktijk toegaat ... 35
» » op reces 35
» » opening 35
» » vereenigde 36, 35
» » » in dubbelen getale ... 36
» » reglement van orde ..... 36
» bijzonderheden omtrent het lidmaatschap . . 36
» vereischt aantal leden om te besluiten ... 38 » wijze van besluiten en stemmen .... 39
» ontbinding 40
» linker- en rechterzijde 40



HladZ:
FvQ
Kantongerechten 
Kerk en Staat
Kerkgenootschappen . 
» toezicht erover. ^ 46
» oprichting 46
op
Kiesrecht. Uitgeslotenen 06
Kiezers , 
Klokluiden ^6
Koloniën. Opperbestuur 92, 20
Koning, zijn meerderjarigheid '-
i> » inhuldiging 
» » macht 
» » onschendbaarheid 
Koninklijk gezag. Waarneming 
Koninklijke besluiten 
» boodschap
Koophandel en fabrieken 
• 1Q9 Krankzinnigengestichten 11 -1
Kroon, erfelijkheid 
» tegenwoordige stand der erfopvolging. ... 10
■» overgang in een ander huis. •
» huwelijk van koning, koningin en prinsen of princessen 11
» inkomen "
» koningin-weduwe
19
» huis des konings 
» en ministers 
» prerogatieven. 
Kunsten en wetenschappen 
L.
Landbouw 
Landlooperij 
Landmacht. Oppergezag 20
Q7
Landweer 
Legatie 
Leger 88> 87
Legitimatie 
Loodswezen 
Loonkiezers ...••••••



M.
1 ladz.
Marine 
» Indische 71
» opleiding 72
Memoriën van toelichting 37
Middelen . '8, 74
QQ
Mijnwezen 
Militair strafrecht 
Militie. Zie Dienstplicht.
Ministeriëele departementen 50, 16, 14
Ministerraad ....••••••
Ministers 
» van Staat 
» verantwoordelijkheid 
» homogeniteit 
Motie van orde 
» van vertrouwen en wantrouwen .
Munt 81, 21
» geld 
» bestuur 
» pasmunt 
WQ
» nj
» depreciatie 
» papieren geld 
» bankpapier 
N.
Notariaat 
Nederlandsche bank, hoofdinhoud van het wetsontwerp tot regeling der verhouding tusschen den Staat en de bank .... 26l> » verkorte balans 271
O.
Officier van justitie 
Onderwijs, openbaar b?
» neutraal 
» vrij 



Bind*.
Onderwijs, lager 65
» » aard ervan 65
» verhouding tusschen openbaar en bijzonder . 66 » middelbaar ........ 66
» hooger 67
Onschendbare woning 43
Onteigening 183, 42
Onvoorziene uitgaven ........ 80
Oorlogsverklaring ......... 19
Oost-Indische bezittingen. Geschiedenis 93
» » Uitgestrektheid .... 95
» » stelsel van exploitatie, verplichte
leverantiën, heerendiensten . 96 » » cultuurdiensten .... 97
» » koffietuinen 97
» » Engelsch tusschenbestuur . . 97
» » vorm der landrente ... 97
» » cultuurstelsel .... 98
» » koffie ...... 98
» » zout ...... 99
» » bosschen ..... 99
» » tin....... 99
» » andere inkomsten. ... 99
„ » koloniale politiek .... 99
» » bestuur ...... 100
» » comptabiliteitswet . . . 100
» gouverneur-generaal . 102, 101, 100
» » raad van Indië . . . 101, 100
» » wetgevende macht . . . 101
» » departementen van algem. bestuur 103
» » raad van directeuren . . . 103
» » rekenkamer 103
» » belastingen 104
» s> agrarische toestand . . .105
» » communaal bezit .... 105
» » individueel bezit . . . .105
» » agrarische wet .... 106
» » burgerlijk bestuur. . . .107
» » vorstenlanden .... 109



Bladz.
Oost-Indische bezittingen, Europeanen en inlanders . . 111
» » rechtswezen 111
» » leger en vloot . . . .114 » » rechten en verplichtingen der ingezetenen 115
Opcenten 77
Openbaar ministerie 62, 59
Oppositie 40
P.
Partijen, programmas 200
» vrijzinnig-democratische bond 
» christelijk-historische kiezersbond .... 204
» anti-revolutionair programma ..... 209 » katholiek program . . . . . .216
» » » aanvulling 221
» liberale unie 223
» » » programma van urgentie . . . 226
» » » hervormingsprogramma . . . 228
» sociaal-democratische arbeiderspartij . . . 232
» socialistenbond ........ 234
» christelijk-historische partij 235
Pensioenen. .......... 53
Petitie 47
Politie 63
Postgeheim 43
Prins van Oranje 13
Procureurs 62
Provinciaal beheer 74
Provinciën 124
» vereeniging en splitsing 125
» provinciale wet 125
» » staten 125
» » » verkiezing 125
» aantal kiezers benoodigd voor candidaatstelling . 141
» wie in de staten gekozen kunnen worden . . 126
» duur der benoeming 126
» bezoldiging 126



Bladz
Provinciën, eedsaflegging 145, 144
» Commissaris des konings .... 128, 127
» onvereenigbaarheid van betrekkingen . . . 127
» griffier 128
» provinciale griffie 128
» gedeputeerde staten 128
» benoeming en bezoldiging 129
» buitengewone leden 129
» vergaderingen 129
» rechten, bevoegdheden en macht .... 130
» verordeningen 13)
» strafverordeningen . . . . . . .131
» inkomsten en belastingen 132
» begrootingen . . . . . . . .133
» toezicht op de gemeentebesturen . . . .135
» werkkring der gedeputeerden . . . .135
» verantwoording der geldmiddelen.... 136
» administratieve rechtspraak . . . . . 136
R.
Raar! van State. ,24
Recht van enquête 39
» » amendement . . 40,25
» » initiatief ......... 25
Rechten. Staatkundige of politieke 41
» bescherming van persoon en goed . . . . 41
» eischen tegenover vreemdelingen . . . . 41
» » » uitlevering ..... 42
» eigendom 42
» onschendbare woning 43
» vrijheid van gedachte ...... 43
» postgeheim ........ 43
» vrijheid van godsdienst 44
» recht van petitie 47
» » » vereeniging en vergadering ... 48
Rechterlijke macht 56
» organisatie 58
Rechtsbijstand, ambtshalve 63
» kosteloos ........ 63



_ . . Bladz.
Kegeeringscommissarissen. • . , # m 00
Regentschap ««
Rekenkamer yo
Ridderorden 2i
Rijksbestuur g
S.
Schatkistbiljetten ™
Schatkistpromessen -g
Schutterijen gg
Secularisatie 
Sociale wetgeving ^
Staat van oorlog en beleg ... , 8S
Staatkundige geschiedenis van Nederland .... 2
Staatsbegrooting 79 73 72
» model er van ...... 241
» memorieposten 80
» verwerping 80
Staats- of publiek recht 57
Staatsschuld gj
» overzicht ervan 940
Sterke dranken, kleinhandel I93
vergunningen en vergunningsrechten . . 193
» tegenwoordige toestand 195
Strafbare feiten _ gQ
Straffen gQ
» bijkomende go
> duur en omvang g]
T.
Tractaten 20
Troonopvolging g
Troonrede g-
Tweede Kamer 25
» wie er lid van kunnen zijn .... 26
» » verkiezingen 32
» aantal kiezers benoodigd voor candidaatstelling 141
» eedsaflegging, belofte en verklaring . . 145
19



U.
Bladz.
Uitlevering 
Uitvoerende macht .17
Universiteiten ®5
V.
Verantwoording geldmiddelen ....... 73
Vereeniging en vergadering 
Vergaderingen ...•••••••
Volksvertegenwoordiging 25
» onschendbaarheid .... 36
Vreemdelingen 49. 41
Vrijheid van gedachte ...••■••
» » godsdienst 44
W.
Wachtgelden 
oq
Waterschappen . 
Waterstaat, handel en nijverheid .... 89
West-Indische bezittingen 116, 96
» » Suriname ..... 117
, » rechten der ingezetenen, slavernij. 117
» » gouverneur 118
„ » raad van bestuur . . . .118
» » koloniale staten . . . 120, 119
» » kiesrecht 119
» » begrooting 121
» » verdeeling 121
» » rechtswezen ..... 121
„ » godsdienst 122
» » geldmiddelen..... 122
» » Curac?ao 122
Wetboeken 
Wetgevende macht 
Wetsontwerpen. Behandeling in de Kamers . . . . 37
» verdediging ervan 39
Wettelijke voorschriften .18



Blaar.
Wetten 57
Woningkiezers 27
Woningwet 175
» verplichtingen van den gemeenteraad. . .175 » wat men niet zonder vergunning mag doen . 177
» beroep 177
» verplichtingen van verhuurders . . . .178
» wie verhuurders zijn 178
> nieuwe aangifte 178
» formulieren 179
» verbetering van woningen en overbevolking 180, 179
» rechten der ingezetenen 179
» onbewoonbaarverklaring, ontruiming, sluiting en
afbraak van gebouwen ..... 181
» onteigening 183
» vergoeding aan den huurder .... 185 » uitbreiding van bebouwde kommen . . . 185 » geldelijke steun van gemeentewege . . .186 » voorschotten aan vereenigingen .... 186 » beschikbaarstelling van gelden .... 187 » geldelijke steun van Rijkswege . . , 187
Z.
Zeemacht. Oppergezag 20
Zondagswet 195
» arbeid op Zondag 195
» uitstallingen 195
» herbergen 196
» openbare vermakelijkheden 196







TWEEDE GEDEELTE.
De wetten en instellingen der maatschappelijke samenleving.
(Sociale Economie.)







OVER DE BEGRIPPEN VAN STAATHUISHOUDKUNDE EN SOCIALE ECONOMIE.
Staathuishoudkunde.
Staathuishoudkunde is eene oude benaming voor de wetenschap die voornamelijk leert hoe de stoffelijke welvaart in de maatschappij ontstaat, hoe haar ontstaan tegengehouden wordt, waardoor die welvaart wordt verhoogd, verminderd of vernietigd.
Voorheen noemde men die wetenschap kortheidshalve
de leer van den rijkdom,
eene uitdrukking die echter meestal geheel verkeerd begrepen werd.
Intusschen is ook de benaming staathuishoudkunde verouderd en is nimmer juist geweest, daar de wijze waarop de huishouding van den staat wordt bestuurd en de wetten waardoor zij wordt geregeerd wel van zeer grooten invloed zijn op de ontwikkeling en vernietiging der stoffelijke welvaart; maar toch die ontwikkeling en vernietiging volstrekt niet alleen en zelfs niet in de eerste plaats bepalen.
De stoffelijke belangen in het algemeen of die van elk volk in het bijzonder, worden beheerscht, niet zoozeer door geschreven wetten, maar veeleer door natuurwetten; door bepaalde verschijnselen, omstandigheden en verhoudingen.
Door zulke verschijnselen en verhoudingen wordt b.v. ook in het gezin, laat dat dan in het klein en op eenvoudige wijze zijn, de stoffelijke welvaart grootendeels bepaald. De oorzaken dier verschijnselen op te sporen, ze in hun werking te leeren kennen, de goede werking er van te bevorderen, de minder goede weg te nemen, ziedaar wat men, met een woord aan het dagelijksch leven ontleend, de



huishoudkunde
noemt, of wel, met een meer vreemd woord (aan de Grieksche taal ontleend), de
economie.
Maar wanneer men zich nu plaatst op een algemeen maatschappelijk, of zoogenaamd sociaal standpunt, dan tracht men diezelfde oorzaken op te sporen en diezelfde verschijnselen te verklaren, met betrekking tot de samenleving, en daarom is, in plaats van de oudere benaming van staathuishoudkunde, welker leerstellingen trouwens in zeer vele opzichten voor nieuwe hebben plaats gemaakt, eene andere en juistere benaming in de plaats getreden, die van
sociale economie,
of met een voor allen verstaanbaar woord,
maatschappelijke huishoudkunde.
De wetten en verschijnselen der maatschappelijke huishouding na te gaan eii te verklaren is het doel der sociale economie.
\ erhouding van staat en wetgeving tot de stoffelijke welvaart.
Over het algemeen hebben, vooral in den nieuweren tijd, de bewoners der aarde, tot welk land of volk zij ook mogen behooren, met elkander zeer vele punten van aanraking.
In sterker mate is dat het geval met personen die, als burgers van denzelfden staat, nagenoeg door dezelfde wetten en instellingen worden beheerscht.
Trouwens, al waren er geen wetten of instellingen, dan zouden toch verschillende pnnten van aanraking tusschen de inenschen bestaan. Zij zouden zich toch in ieder geval tot gezelschappen vereenigen, vaak met elkander in aanraking komen, behoefte gevoelen aan elkanders diensten. Men drukt dit ook wel uit door te zeggen dat, zelfs in den natuurstaat van den mensch, eene maat-



schappij zou bestaan, een leven van onderling verkeer, waarin dus van zelf allerlei instellingen zouden ontstaan, met eigenaardige verschijnselen, die hunne werking op verschillende wijzen zouden doen gevoelen.
Waar nu de menschen in een geordenden staat te zamen leven, spreekt het wel van zelf, dat dit in veel sterker mate het geval is. Elke staat, met zijne eigenaardige wetten en instellingen, kan als een afzonderlijke maatschappij gerekend worden, maar de volken der wereld, met hunne vele punten van aanraking en hun in vele opzichten gelijksoortige instellingen, vormen ook weder eene maatschappij in het groot, de zoogenaamde
cosmopolitische maatschappij.
Het staatsdoel ten opzichte van de maatschappelijke welvaart is vooral, om de wetten en verschijnselen, waarvan wij boven spraken, door de bijzondere wetten en instellingen van den staat tot grooter ontwikkeling te brengen, te trachten ze in eene bepaalde richting te leiden en de welvaart zelve zooveel mogelijk het gemeen goed van allen te doen zijn.
Doel der sociale economie.
Zooals uit het bovenstaande duidelijk volgt, is het doel der sociale economie van stoft'elijken aard: zij tracht de welvaart te bevorderen en te verspreiden.
Maar, en dit is een voornaam
verschil tusschen de oudere staathuishoudkunde en de sociale economie,
zij tracht te bevorderen, dat elk lid der maatschappij zich voorstelt om, naast de zorg voor eigen welzijn, zooveel mogelijk mede te werken tot het algemeen belang.
De sociale economie leert, dat de gemeenschappelijke belangen steeds vóór de bijzondere moeten gaan; dat de zorg voor het eigen welzijn en de behartiging van het algemeen belang niet vanzelf hand aan hand gaan, maar juist het bijzonder belang uit het algemeen belang moet voortvloeien; dat de taak van den staat



daarbij eene bepaald aangewezene is; dat het niet genoeg is, ieder vrij te laten in de behartiging zijner stoffelijke belangen, maar dat het dikwijls noodzakelijk is om in bestaande toestanden in te grijpen, de zwakken te helpen en te beschermen en de vrijheid desnoods te beperken, waar die de vrijheid en welvaart van anderen zou kunnen schaden.
GESCHIEDENIS.
Ofschoon, zoodra zich eenige maatschappelijke samenleving voordeed, zeer vele wetten en verschijnselen, welke men thans rekent tot de wetenschap der economie, zich moeten hebben voorgedaan, kan men toch moeilijk van eene geschiedenis dier wetenschap in oude tijden spreken. Ternauwernood kan van zoo iets nog sprake wezen in de zestiende eeuw, toen, om verschillende redenen, een streven der regeeringen aan den dag werd gelegd, om een grooten voorraad goud en zilver te hebben. De ontdekking van Amerika heeft dit streven grootelijks in de hand gewerkt.
Men verkeerde destijds in de meening dat de edele metalen, die als ruilmiddel werden gebruikt en waarvoor men zich alles kon verschaffen wat men noodig had, den wezenlijken rijkdom van een land uitmaakten.
Het gevolg daarvan was een stelsel, dat langen tijd is toegepast en bekend is onder de benaming van
Handelsbalans.
Dit stelsel bracht mede dat ieder land trachtte zooveel mogelijk zijne producten naar buiten uit te voeren, om daardoor veel goud en zilver te zien toestroomen.
Koopt men daarentegen meer dan men verkoopt, dan vloeit het edel metaal weg en wordt men dus armer.
Ten einde dit stelsel met goed gevolg in toepassing te brengen, trachtte men, door het heffen van hooge invoerrechten, de afgewerkte vreemde goederen buiten de grenzen te houden. Daarentegen stelde men premiën op den uitvoer; terwijl de binnenlandsche handel, als niet aan het doel beantwoordende, niet in eere was.



Op die wijze werd de binnenlandsche toestand niet verbeterd. Om den uitvoer te bevorderen waren de prijzen in het binnenland dikwijls buitensporig hoog en door het beletten van den invoer, waardoor een monopolie of alleen-verkoop door de binnenlandsche handelaren verkregen werd, moest die toestand nog verergeren.
Trouwens, de zucht der vorsten en hunne regeeringen, om veel geld beschikbaar te hebben voor kostbare oorlogen en andere de welvaart niet verhoogende doeleinden, was voor een groot deel van de toepassing van het stelsel der handelsbalans schuld.
En toen ten slotte de verschillende landen onderling hetzelfde stelsel gingen toepassen, was het moeilijk te zeggen, wie met het beste succes het doel nastreefde.
Het stelsel van de handelsbalans is ook wel bekend onder den naam van
Mercantiel-stelsel.
Het is sinds lang bewezen, dat dit stelsel, hoe men het ook beschouwe, en al kan het door zeker land tegenover andere eenigen tijd worden volgehouden, op den langen duur zich zelf moet tegenwerken, daar de groote voorraad edel metaal de waarde van het ruilmiddel zou verlagen en dus de goederen voor den uitvoer bestemd duurder zouden worden, waardoor dus die uitvoer van zelf zou
worden belemmerd.
De kunstmatige bevordering van den uitvoer kan de welvaart van een land nimmer bevorderen.
Eerst in de achttiende eeuw heeft men dit helderder leeren inzien en begon men te begrijpen dat al wat kunstmatig is, op den langen duur nadeelig werkt. Het kan hoogstens als tijdelijk of plaatselijk redmiddel worden te baat genomen.
De vrijhandel, waardoor de binnenlandsche voortbrenging krachtig wordt bevorderd, begon zich, althans in theorie baan te breken, waartoe eenige Fransche economisten het hunne bijdroegen, welke men
de Physiocraten
noemt.
Zij gingen ten onrechte van het denkbeeld uit, dat alleen de bearbeiding van den grond, zooals land- en boschbouw en mijnwezen de



welvaart van een land kan bevorderen, maar verschillende meeningen door hen verdedigd, zijn op den duur proefhoudend gebleken.
Zij veroordeelden alle inmenging der overheid in de productie, die overgelaten moet worden aan haar zelve. (Van daar de benaming physiocraten, dat wil zeggen: die de natuur laten werken). Geen aan banden leggen van de nijverheid, geen beperking van den handel, leerden zij.
Dat hierin veel waarheid gelegen is, wordt nog heden ten dage algemeen erkend. Echter is dit stelsel, waarvan men in het Fransch de strekking kortheidshalve uitdrukte door te zeggen
Laissez faire, laissez passer, (laat gaan, laat loopen),
in lateren tijd veel te ver uitgestrekt, vooral door de zoogenaamde later te noemen Manchester-school.
Eene geheel nieuwe richting aan de economie is gegeven door
Adam Smith,
een Schotsch staathuishoudkundige, die in de 18e eeuw leefde.
Deze heeft een ruimer begrip geleerd omtrent de opvatting van den voortbrengenden arbeid, veel minder beperkt dan die der physiocraten. Hij heeft in zijn beroemd werk over de volkswelvaart heldere leerstellingen verkondigd, onder anderen omtrent de arbeidsverdeeling en het ruilmiddel.
Adam Smith en verschillende zijner volgelingen plaatsten zich echter te veel op het standpunt, dat, waar ieder voor zich zelf tracht zijn eigen belang te bevorderen en zich zelf te helpen en daarin geheel vrij wordt gelaten, dit van zelf ten bate komt van het algemeen. Zij zagen meer den enkelen mensch en zijn pogen in den strijd om het bestaan, als wel de gemeenschap van allen. Zij, die in deze opvatting het verst gaan, worden gerekend tot de zoogenaamde
Manchester-school,
welker leerstelsels door de sociale economie in vele opzichten zijn verworpen.
Deze tracht meer de welvaart van den enkelen mensch, het in-



dividn, te bevorderen door in de eerste plaats de welvaart van het algemeen voor te staan en wil niet alles aan de natuurlijke werking overlaten, waardoor dikwijls het sterkere over het zwakkere zegeviert, maar wil juist het zwakkere beschermen en in de eerste plaats trachten het algemeen peil van welstand te verhoogen.
Tot de volgelingen van Adam Smith behoort o. a.
Thomas Eobert Malthus
Deze Engelsche staathuishoudkundige is zeer beroemd geworden door zijn proeve over de beginselen der bevolkingsleer. Hij leerde dat de bevolking in veel sterker mate toeneemt dan de voedingsmiddelen toenemen, en daarom de vermeerdering der bevolking door verschillende middelen moet worden tegengegaan.
De sociale economie beweegt zich meer op het standpunt, dat, in het algemeen, eene juiste verhouding moet bestaan tusschen de bevolking en de middelen van bestaan en inkomst en streeft er naar, door eene krachtige bevordering van de vermeerdering dier middelen, het bezwaar tegen sterke toeneming der bevolking weg te nemen.
Tegen de school van Smith zijn allengs meer tegenstanders opgestaan, die, vooral uit eene geschiedkundige studie van de maatschappelijke huishouding, de stoffen trachtte te verzamelen voor een beter economisch begrip, en die men daarom tot de
Historische school
rekent, die aanvankelijk vooral in Duitschland vele aanhangers telde en die leert dat men geene stelsels kan opbouwen, geschikt om te dienen als onveranderlijke wetten voor alle eeuwen en alle volken, maar met den tijd en de ontwikkeling rekening moet houden.
De historische school verwerpt de leer, dat de enkele mensch volkomen vrij moet worden gelaten en uit die individueele vrijheid het belang der gemeenschap geboren wordt.
Integendeel neemt zij aan dat te ver gedreven vrijheid tot misbruiken tegenover den zwakkere leidt; dat de gemeenschap en haar belang op den voorgrond moeten worden gesteld en dat de staat zich, de economische volksontwikkeling te bevorderen, in de eerste plaats tot taak moet stellen en nu en dan moet ingrijpen tot bescherming, vooral door de zoogenaamde



sociale wetgeving,
van hen, die door gemis van kapitaal of door andere oorzaken, in minder gunstige omstandigheden verkeeren en voor wie dus afzonderlijke voorzieningen noodig zijn.
De oorzaak van den zwakkeren toestand van sommige klassen wordt door velen inzonderheid toegeschreven aan den zoogenaamden privaten eigendom (hierop komen wij later terug).
Oudere schrijvers over de staathuishoudkunde wilden dien bijzonderen eigendom wel niet afschaffen, maar toch een gemeenschappelijke voortbrenging en een gelijkmatig gemeenschappelijk verbruik bevorderen.
De economen van den nieuweren tijd, die nevens vele andere, in hoofdzaak den privaten eigendom afkeuren, noemt men met eenen algemeenen naam
socialisten.
Zij willen den grond en het kapitaal in handen van de gemeenschap (den staat) doen overgaan, en deze belasten met de productie van al het noodige en de verdeeling ervan.
De leer der socialisten vindt zijn hoogste uitdrukking in de theorieën van den Duitschen socialist
Karl Marx,
den vader van de theorie der
Meerwaarde.
die leert dat de producten hunne eenige waarde aan den daaraan besteeden arbeid ontleenen en wat de kapitalist er meer van maakt, dan het loon van den arbeider, de hoogere of meerwaarde dus, onbetaalde arbeid vertegenwoordigt, waarvan den arbeider zijn deel toekomt.



HET BEGRIP VAN BEHOEFTE.
Een mensch zonder behoeften is natuurlijk een ondenkbaar wezen.
Niet alleen dat ieder voorzien moet in datgene wat noodig is tot onderhoud van het lichaam en door het klimaat, waarin hij leeft, gedwongen wordt om zich verschillende benoodigdheden te verschaffen; maar bij de toeneming van beschaving en ontwikkeling ontstaat ook, hetzij oorspronkelijk, hetzij in nieuwe vormen, behoefte aan allerlei zaken, die de mensch wenscht te bezitten, hetzij om zijne maatschappelijke plichten des te beter naar eisch te kunnen vervullen, het doel dat hij zich voorstelt des te beter te bereiken, of eenvoudig om zich zoo gelukkig mogelijk te gevoelen.
Een gevolg hiervan is dat hij voortdurend streeft naar het bezit van allerlei zaken, en een ander gevolg is dat men onder behoefte niet alleen de noodwendigheden van den mensch begrijpt, maar alles wat hij noodig heeft om te leven en zich te bewegen in overeenstemming met de bijzondere "omstandigheden, waarin hij zich bevindt.
Er zijn verschillende wijzen waarop de mensch in zijne behoeften voorziet en zich in het bezit van de daartoe voor hem noodige zaken stelt.
Dat bezit wordt echter ook wel op andere wijze dan b.v. door arbeid verkregen, onder anderen door
giften en erfrecht.
Over de zaken nu die wij op eene wijze, die als geoorloofd wordt beschouwd of door de wet zelve is ingesteld, in onze macht verkregen hebben, kunnen wij grootendeels naar goeddunken beschikken, en zijn daarin slechts in zooverre door de wet beperkt, als die beschikking niet met de wettelijk verkregen rechten van anderen of bijzondere wetsbepalingen in strijd is.
Wij zijn gewoon dit zoo te noemen, dat de wet
het eigendomsrecht erkent.
Behalve de goederen, welke in het bezit zijn van den staat of zijne onderdeelen en welke in het publiek belang of ten bate van



het algemeen strekken, zijn nagenoeg alle goederen het bijzonder bezit van den enkelen mensch of van vereenigingen van personen of andere lichamen. Zij zijn dus in bijzonder of
privaat bezit.
Hieruit volgt weer dat nagenoeg alle menschen als bezitters of eigenaars zouden kunnen worden aangemerkt, daar zij ook bijna allen iets meer blijvends bezitten, dan hetgeen zij dagelijks voor levensonderhoud noodig hebben.
Bij velen echter is dit bezit zoo gering en wordt ook in het dagelijksch levensonderhoud met zooveel moeite voorzien, dat het bezit voor hen geen beteekenis heeft.
Bij vele anderen echter is juist het tegenovergestelde het geval.
De opheffing nu van alle persoonlijk eigendom, een toestand waarin allen leven in een volstrekte gemeenschap of zoogenaamd
communisme,
vindt weinig verdedigers. Sommige oudere economen hebben verschillende stelsels in dien geest opgebouwd, maar zagen er niet het minste gevolg van.
De groote meerderheid is nog steeds overtuigd, dat eigendom nooit geheel mag worden opgeheven en juist den grondslag der maatschappij, althans een der voornaamste grondslagen moet vormen.
Waarmede de eigendom verdedigd wordt.
De opheffing van het eigendomsrecht wordt beschouwd als volstrekt onafscheidelijk van de opheffing van den voornaamsten prikkel tot voortbrenging, omdat, wanneer de voortbrengselen of vruchten van den arbeid niet ten goede komen aan den voortbrenger of althans slechts voor zoover tot zijn onderhoud kan strekken of een gering gedeelte, niemand zich meer zal inspannen dan strikt noodzakelijk is.
Zij die het privaat bezit geheel of gedeeltelijk willen opheffen, ontzeggen daardoor het recht om te beschikken over de opgespaarde vruchten van den arbeid, met andere woorden over



het Kapitaal.
De kapitaalvorming ontstaat door niet alles wat door de maatschappelijke voortbrenging wordt verkregen tot dadelijk verbruik aan te wenden.
Men kan dit echter op tweeërlei wijze doen, en daarom kennen wij twee soorten van kapitaal, en wel:
le. het oneigenlijk kapitaal.
Wij verstaan hieronder alles wat eenvoudig wordt opgespaard of wat iemand bezit en dat wel waarde kan hebben en dus tot verkrijging van nieuwe of andere zaken zou kunnen worden aangewend, zooals meubelen, sieraden, maar dat toch niet wordt aangewend tot verkrijging van nieuwe voortbrengselen of vruchten. Eerst wanneer dit laatste het geval is, spreekt men van
2e eigenlijk kapitaal,
zooals belegde gelden, grondstoffen, werktuigen en gereedschappen onroerende bezittingen welke tot het een of ander doel worden aangewend, enz.
Ook spreekt men wel eens van
groote kapitaalvorming
Het onderscheid tusschen de gewone en de groote kapitaalvorming is moeilijk aan te geven. Duidelijk is het dat de laatste ontstaat, door steeds zijn eigen bezit te vermeerderen en door er dat van zijn voorgangers bij te voegen en ten deele ook door louter geluk, door huwelijk als anderszins, een en ander in verband met de wetgeving, die dit toelaat.
De onderscheiding is echter ten deele van practischen aard, en dit springt terstond in het oog, wanneer wij weten dat de economische bestemming van het kapitaal is: nuttige aanwending in het belang van nieuwe, vermeerderde en verbeterde productie en om die productie te brengen onder aller bereik.
Zoodra nu het groot kapitaal aan die bestemming minder kan beantwoorden, juist door den omvang dien het verkregen heeft,
20



dan kan het zijne bestemming slechts ten deele bereiken en zou dit wel het geval zijn, wanneer het in verschillende deelen gesplitst, meer tot de menschelijke kracht in verhouding stond en ook de bezitters ervan meer behoefte gevoelden om hun bezit productief te maken.
De bezitter van het groot kapitaal verkeert eenigszins in denzelfden toestand van hen, wien het recht van beschikking over de volledige vrachten van zijn arbeid ontnomen is: de natuurlijke prikkel om voort te brengen ontbreekt.
Begrip van gemeenschappelijk of communaal bezit
Toen de grond nog in overvloed voorhanden en het roerend vermogen daarentegen zeer gering was, bestond veel gemeenschappelijk bezit, daarin bestaande, dat niet elk persoon een bepaald aangewezen stuk van den grond kreeg, maar de grond als het gemeen eigendom van allen werd beschouwd en ieder slechts een deel ervan tot zijn eigen gebruik verkreeg.
In zeker opzicht kan men zeggen dat dit een soort van
Staatseigendom
was.
In allen gevalle zou, wanneer het privaat bezit van den grond bij ons werd afgeschaft, alleen van een bezit door den staat, in naam van allen, sprake kunnen zijn.
De gebreken welke het natuurlijk gevolg zijn van het
onbeperkte grondeigendomsrecht,
bestaan vooral hierin, dat de grondeigenaar, door aan zijn eigendom vast te houden, het algemeen belang grootelijks kan benadeelen, b.v. door te weigeren zijn grond af te staan voor den aanleg van werken van onmisbaar openbaar nut.
Hierin is, zooals uit de eerste afdeeling van dit werk blijkt, door het recht van
onteigening
voorzien.



Men kan dan gedwongen worden zijn eigendom af te staan, en wat vroeger nog maar alleen mogelijk was ten gevolge eener wet, waarbij werd verklaard dat het algemeen belang de onteigening vorderde, kan nu ook geschieden door gemeentebesturen in het belang der volkshuisvesting.
Door deze onteigening wordt echter naar veler meening niet weggenomen, dat het eigendomsrecht nog te veel onbeperkt is.
Verschillende middelen zijn daartoe aan de hand gedaan, waaronder in de eerste plaats behoort de invoering van een
Staatserfrecht,
waarvan de bedoeling is om, wanneer eene nalatenschap vervalt aan zeer verre bloedverwanten of aan vreemden, den staat in de plaats dier erfgenamen te doen optreden of hem althans een deel dier erfenis te verzekeren, omdat het erfrecht ten behoeve van genoemde personen op geen redelijken grond berust en het eigendomsrecht eene veel te groote uitbreiding geeft.
HET BEGRIP VAN WAARDE.
De geschiedenis verhaalt van een krijgsman, die in het bezit was van een buitgemaakt brok zilver ter grootte van een kinderhoofd, en dat wilde afstaan voor een slok drinken, wat hem geweigerd werd, omdat de verkrijger het enorme gewicht aan edel metaal toch niet had kunnen vervoeren en eenvoudig het voorwerp had moeten achterlaten in het vijandelijk land.
Het geheele begrip van waarde is in die weinige woorden duidelijk geschetst.
Wij noemen ons zeiven, althans in economischen zin, geene bezitters van eene zaak, omdat wij die in onze macht hebben, maar omdat wij die op de eene of andere wijze tot voldoening onzer behoeften kunnen aanwenden.
Welke zaken waarde kunnen hebben.
Uit het bovenstaande voorbeeld blijkt voldoende, dat het slechts



van omstandigheden afhangt, of eene zaak waarde voor ons heeft. Te midden eener beschaafde maatschappij zou de krijgsman voor zijn brok zilver zich tal van benoodigdheden hebben kunnen aanschaffen. Is dit niet het geval, kan men eene zaak niet doen strekken tot voldoening aan eene behoefte, dan heeft zij geene of slechts eene zeer geringe waarde, waaruit tevens volgt dat de waarde eener zaak ook kan afhangen van
tijd en plaats.
Niet alle zaken toch hebben eene duurzame waarde en wat op de eene plaats waarde bezit, zal die op de andere niet hebben.
Verder houde men hierbij in het oog, dat in economischen zin alleen
stoffelijke waarde
als zoodanig wordt aangemerkt.
Het zijn echter niet alleen de stoffelijke zaken, die waarde bezitten en dit is zeer duidelijk, indien men bedenkt dat alle zaken, welke de natuur voortbrengt, in den vereischten toestand moeten worden gebracht door den
menschelijken arbeid.
Men kan dan ook zonder eenige overdrijving zeggen, dat de arbeidskracht de meeste waarde bezit; niet in dien zin dat er vergelijkenderwijs de hoogste prijzen voor worden betaald, maar in deze beteekenis, dat al wat waarde heeft geheel of ten deele aan de menschelijke arbeidskrachten die waarde ontleent.
Boven is opgemerkt dat eene zaak, laat ons nu zeggen de arbeidskracht van een mensch, waarde heeft. Nu is het natuurlijk de vraag, waarvan voor den bezitter zeer veel afhangt, hoeveel waarde. Die waarde is altijd in eene zekere hoeveelheid uit te drukken en die hoeveelheid noemen wij
Prijs.
Alvorens hierop nader in te gaan, moeten wij eerst de vraag



stellen, wordt de hoeveelheid benoodigde zaken of de prijs, waarvoor men zijne eigene zaak afstaat, alleen verkregen door die zaak werkelijk aan anderen over te doen of in eigendom af te staan'?
Neen, dit is geenszins het geval. Immers, de werkman geeft tijdelijk het genot zijner arbeidskrachten aan den werkgever, evenals eene dionstbode tijdelijk hare diensten aan hare meesteres verleent.
Men kan dus zijne arbeidskrachten zoowel
verkoopen als verhuren.
Doch, op welke van de twee wijzen dit dan ook geschiede, men krijgt er altijd wat voor in de plaats, hetzij dan eene andere zaak, hetzij geld en in de beschaafde maatschappij bijna uitsluitend geld, het ruilmiddel, dat alle andere zaken vertegenwoordigt en waarvoor men alles bekomen kan wat men wil, zoodat het geld, ofschoon op zich zelf geen zaak, toch daarvoor geheel in de plaats treedt.
Heeft alleen lichamelijko arbeid waarde?
Neen, dit is volstrekt niet het geval. Integendeel zon men kunnen zeggen, dat de bloot lichamelijke arbeid op zich zelf weinig of geen waarde heeft, omdat die arbeid zonder aanwending van het denkvermogen niet te verrichten is, althans zelden of in geringe mateWij noemen intusschen
lichamelijke of handenarbeid
de arbeid, waarbij de aanwending van het denkvermogen slechts bijzaak is en niet de eigenlijke waarde aan den arbeid geeft
Is de aanwending van het denkvermogen, gepaard met een zekeren graad van verstandelijke ontwikkeling, hoofdzaak en volstrekt onmisbaar om het werk zelf voort te brengen, dan noemen wij dien arbeid
arbeid des geestes.
Het is echter niet mogelijk om de grenslijn altijd nauwkeurig te trekken. Het staat vast dat de schrijver van een boekwerk, de



maker van een muzikaal voortbrengsel, arbeid des geestes verricht; maar onder welke afdeeling zal men b.v. den politieambtenaar en verschillende andere ambtenaren en beambten rangschikken?
Men zal ze noodzakelijk tot beide categoriëen moeten rekenen. Men houde intusschen goed in het oog, dat ook zij arbeiders zijn, in economischen zin, even als b.v. de rechters, de geestelijken, de geneeskundigen, de onderwijzers. Zonder den arbeid en de wetenschap dezer personen zou de maatschappelijke arbeid in het algemeen, niet of slechts ten deele of zeer gebrekkig kunnen worden volbracht.
Hieruit volgt dat men alle personen, zelfs de schijnbaar zoo nuttelooze krijgsman, als arbeiders in economischen zin beschouwen moet. Niet omdat de krijgsman in tijden van oorlog vele zaken vernielt of waardeloos maakt, maar omdat hij, hetzij door den vrede te \ erzekeren of de rust te herstellen, den ongestoorden en ordelijken gang van den maatschappelijken arbeid op zijne wijze helpt bevorderen.
Moet hieruit de stelling worden afgeleid, dat
alle menschen arbeiders zjjn?
Door de bevestigende beantwoording dezer vraag zou men weer te ver gaan.
Het staat vast dat alle menschen iets van de maatschappelijke voortbrenging verteren en dus waarde vernietigen, maar het is slechts de vraag of zij ook iets bijdragen om de maatschappelijke voortbrenging te vergrooten of te bevorderen, hetzij dan rechtstreeks, zoodls de werkman die voor het brood werkt, hetzij zijne vrouw, die voor de huishouding en de opvoeding der kinderen zorgt.
In dezen zin kan men dan ook alleen
bedelaars en landloopers
als niet-arbeiders beschouwen; en daar het van zelf spreekt, dat al wat tot voldoening aan de maatschappelijke behoeften noodig is. op de eene of andere wijze moet worden voortgebracht en en daartoe arbeid noodig is, behooren dus allen daartoe iets bij te dragen, namelijk voor zoover zij daartoe in staat zijn.
Behalve de onnatuurlijke uitzonderingen, die wij boven noemden,



zijn er ook natuurlijke, want er zullen altoos ouden en ongelukkigen zijn, die bepaald niet kunnen arbeiden en het zeer groot aantal kleine kinderen is daartoe ook niet in staat.
Hieruit volgt tevens dat door elk mensch, aangenomen een oogenblik, dat door ieder evenveel aan de maatschappelijke voortbrenging wordt toegebracht, meer moet worden voortgebracht dan verbruikt.
Hoe moeilijk het is om met juistheid te onderscheiden, leert ons ook het voorbeeld van den handelaar of den winkelier. Men zou kunnen beweren dat een winkelier geen arbeider is, omdat hij tot de maatschappelijke voortbrenging eigenlijk niets bijdraagt. Hij koopt zijn waren meer of minder in het groot en verkoopt ze weer in het klein, maar de zaken blijven dezelfde.
Zoo redeneerende zouden wij echter uit het oog verliezen
het dool der maatschappelijke voortbrenging
Immers, wat zou het ons baten of ergens in den Kaukasus een petroleumbron dag en nacht groote hoeveelheden petroleum opwerkte ? Op zich zelf heeft niemand daar iets aan.
Er moet iemand wezen, die de stof verzamelt; er moet een ander wezen, die de stof bewerkt of voor het gebruik geschikt maakt; er moet nog een ander wezen, die ze onder ieders bereik brengt.
Het doel van den maatschappelijken arbeid is dan ook geenszins alleen om de zaken voort te brengen of de natuur bij hare voortbrenging te helpen, maar ook om de producten te bewerken en te verspreiden.
Een gevolg hiervan is dat wij bij de beschouwing der productie ook onderscheiden in:
landbouw,
nijverheid en handel.
Eene afzonderlijke beschouwing dezer drie zaken zal ons later bezig houden.



BEGRIP DER ARBEID8VERDEELING.
Zooals vanzelf spreekt kan door ieder werkman slechts een klein deel van den maatschappelijken arbeid worden verricht.
Hieruit volgt vanzelf dat de arbeid tusschen allen wordt verdeeld maar onder arbeidsverdeeling bedoelen wij toch nog iets anders' wat lang niet van zelf spreekt.
Is het doel van de maatschappelijke voortbrenging zooveel mogelijk en zoo goed mogelijk voort te brengen, dan volgt hieruit:
dat de arbeid moet worden opgedragen aan de meest bekwamen en geschikten.
Maar dan staat het tevens vast, dat de maatschappij er belang bij heeft, dat er zooveel mogelijk bekwamen en geschikten zijn en dus op de gemeenschap van allen, door den staat vertegenwoordigd, de verplichting rust om te zorgen d*t er zooveel mogelijk bekwamen en geschikten zijn, om op die wijze de waarde van den maatschappelijken arbeid naar vermogen te verhoogen.
Verder volgt uit het bovenstaande,
dat zooveel mogelijk moet worden gewaakt tegen overmatigen arbeidsduur
en dus, zonder alle bedrijven op eene lijn te stellen of alle omstandigheden gelijk te achten, de krachten van een werkman zooveel mogelijk moeten worden gespaard, hetgeen aan den door hem verrichten arbeid ten goede komt. Door verschillende opzettelijk genomen proeven is herhaaldelijk gebleken dat
vermindering van werktyd, vermeerdering zoowel als verbetering van arbeid ten gevolge had.
Onder verdeeling van arbeid verstaat men intusschen hoofdzakelijk, dat door ieder werkman niet eene geheele zaak, maar slechts een zeker bepaald gedeelte daarvan wordt verricht.
Voor- en nadeelen van arbeidsverdeeling
Arbeidsverdeeling is te verdedigen op grond dat:



1. de werkman een zekere bijzondere vaardigheid verkrijgt in het werk waarmede hij zich voortdurend bezig houdt.
2. dat men steeds voor elk deel van den arbeid geschikte personen kan vinden. Daartegenover staan echter enkele nadoelen, en wel deze:
1. dat de werkman, door steeds hetzelfde werk te verrichten; zijn kennis en vaardigheid in andere deelen van den arbeid verliest en minder gelegenheid vindt om, indien het noodzakelijk is, alom werk te vinden.
2. dat het eentonige van den arbeid op den arbeid zelf minder gunstig werkt, en vooral ook op het zedelijk gehalte van den werkman. Dit laatste bezwaar weegt dubbel, omdat men voor den arbeid die het meest werktuigelijk is, die het minst de aanwending van het denkvermogen vereischt, veelal jeugdige krachten aanwendt.
Middelen om deze bezwaren zooveel doenlijk weg te nemen.
De verdeeling van den arbeid mag nimmer er toe leiden, dat het werk volslagen eenzijdig en werktuiglijk is. Streeft men er naar om dit te voorkomen en tracht men zooveel mogelijk machines te gebruiken voor dien arbeid, welke beslist geheel werktuiglijk is, dan zullen de bezwaren voor een aanzienlijk deel worden weggenomen.
Arbeidsverdeeling en coöperatie.
De coöperatie doet zich in verschillende vormen voor en heeft niet alleen betrekking op het verbruik, maar wel degelijk op de voortbrenging.
Zoo is b.v. de
productieve vereeniging
eene vereeniging van personen, die hetzelfde bedrijf uitoefenen en den daartoe noodigen arbeid, na voor het noodige bedrijfskapitaal een kleine bijdrage te hebben geleverd, gezamenlijk en voor gemeenschappelijke bate en schade verrichten, b.v. eene coöperatieve broodbakkerij.
In dezen vorm is de coöperatie inderdaad ook verdeeling van arbeid, omdat men, gezamenlijk werkende, met minder uitgaven, meer



kan voortbrengen en grooter winst behalen. De productiekosten zijn geringer dan wanneer ieder voor zieh zelf werkt.
Machines.
Werktuigen, waarmede men den arbeid ten deele verrichtte, zijn er waarschijnlijk altijd geweest. Zoo zal men b.v. een omgevallen boom met behulp van een hefboom, in hoe eenvoudigen vorm dit werktuig dan ook was gegoten, hebben voortbewogen. Naar mate de handenarbeid toenam en het werk fijner en ingewikkelder werd, is stellig ook het gebruik van werktuigen toegenomen.
In het algemeen verstaan wij onder een werktuig een voorwerp, dat in de plaats gesteld wordt van handenarbeid, bestemd om dien arbeid sneller te verrichten of om dien beter en gemakkelijker te doen volbrengen.
De uitA inding van den stoom heeft aan het algemeen gebruik van groote machines den stoot gegeven en de oprichting van zeer groote nijverheidsondernemingen mogelijk gemaakt, totdat ten slotte de krachtwerktuigen in gebruik kwamen, dat wil zeggen de machines, die gebezigd worden om andere werktuigen in beweging te brengen.
Zijn de machines nadeelig voor den handenarbeid?
Om die vraag te beantwoorden moet men op het boven opgemerkte nogmaals de aandacht vestigen. Geheel zonder werktuigen, hoe eenvoudig dan ook, heeft men nooit kunnen werken en hieruit volgt vanzelf, dat men bij vermeerdering en bij meerdere ingewikkeldheid van den arbeid, noodzakelijk naar verbeteringen van het bestaande en naar nieuwe vindingen moest omzien. Uit dat oogpunt kan de machine voor den handenarbeid niet nadeelig zijn geweest, want de ervaring leert dat er steeds meer werk gekomen is.
Het groote bezwaar wordt echter in hoofdzaak ingebracht tegen de
stoommachines,
die zeer veel handenarbeid vervangen.
Men moet echter de volgende punten niet vergeten:
1. Het is onmogelijk, bij de tegenwoordige inrichting van den



arbeid, al het werk, dat door machines verricht wordt, door menschenarbeid te vervangen; konden de machines de groots industriëele ondernemingen niet aan den gang houden, dan zon er minder handenarbeid noodig wezen en niet meer.
Om een voorbeeld te noemen: stoombooten en spoorwegen zouden onmogelijk zijn; waterleidingen, electrische inrichtingenen verschillende andere fabrieken eveneens.
2. Met de machine kan niet alleen arbeid in het groot worden verricht, maar dikwijls ook beter. Er zijn zaken die door menschenhanden niet zoo goed kunnen worden gemaakt of bewerkt als met machines.
3. Er zijn duizenden en duizenden machines in allerlei vorm en grootte aan het werk.
Voor al die machines is een ontzaglijke hoeveelheid ijzer noodig, om van andere grondstoffen nog niet te spreken en een verbazende hoeveelheid steenkool, petroleum of electrische kracht, om ze in beweging te brengen.
Al die steenkool, petroleum enz. moet worden te voorschijn gebracht uit de aarde, bewerkt en vervoerd. Al die machines moeten worden gemaakt, onderhouden, gevoed en bestuurd. Hoevele duizenden en duizenden nienschen zouden daarvoor niet noodig zijn.
Met het oog hierop schijnt men veilig te mogen aannemen dat al die arbeid te zamen meer bedraagt dan de arbeid, die door de machines vervangen wordt.
Waarom gebruikt men machines.
Wij gebruiken hier het woord in de nieuwere beteekenis en bedoelen vooral de stoommachine en de andere werktuigen, die veel handenarbeid vervangen.
Is dit laatste de reden van het gebruik? Neen, dit komt slechts een hoogst enkele maal voor. De hoofdreden is dat de werkgever, die vasthield aan het uitsluitend aanwenden van handenarbeid, door zijne concurrenten, die meer en beter voortbrengen, zou worden overvleugeld.
Wanneer het werktuig nadeel kan toebrengen.
Dit is slechts denkbaar in het geval, dat plotseling veel handen-



arbeid door het gebruik van een werktuig wordt afgezegd en de werklieden daardoor tijdelijk werkloos zijn geworden.
Het nadeel kan dus tijdelijk en plaatselijk zijn, maar men gevoelt gemakkelijk, dat dit geen bezwaar tegen de machines in het algemeen kan wezen.
Overproductie
Overproductie is dan aanwezig, wanneer er eene groote hoeveel. van dczelfde zaken aanwezig is en dien ten gevolge, zooals men dat noemt, het aanbod de vraag verre overtreft.
Hoe ontstaat overproductie.
Overproductie kan ontstaan door een buitengewoon grooten oogst,
< oordat plotseling velen zich gaan toeleggen op het verbouwen van dezelfde vruchten of het fabriceeren van dezelfde zaken. Nog komt het voor, dat men zich, zonder bepaalde oorzaak, op meer productie toelegt, in de hoop 'door meer aanbod het verbruik te
< oen toenemen of omdat men meent te kunnen verwachten dat er spoedig veel vraag zal komen. Natuurlijk kan men zich in beide gevallen vergissen.
Gevolgen van overproductie
In geval van gebleken overproductie trachten de afnemers daarvan gebruik te maken, door lage prijzen te bedingen, of worden de goederen voor lage prijzen aangeboden. Wordt niettegenstaande het een of het ander de vraag niet grooter, dan is overproductie schadelijk voor den voortbrenger en daardoor allicht ook voor den werkman, want er wordt in den eersten tijd minder voortgebracht- er is minder werk of het loon daalt.
Het tegenovergestelde kan echter ook het geval wezen.
Goedkoope tijden, die het gewone gevolg van overproductie of van overvloedigen voorraad zijn, brengen de zaken in het bezit van velen voor wie ze vroeger te duur waren. Zóó worden nieuwe beïoeften geschapen. Het toegenomen verbruik blijft grooter dan het



voorheen was en langs een omweg komt dit weer aan de meerdere voortbrenging te stade; want de vraag wordt grooter.
Wat uit een en ander volgt.
De handel en de nijverheid hebben er het grootste belang bij, te zorgen dat er niet te veel overproductie is. Voor het tegenovergestelde behoeft weinig vrees te bestaan. Immers, wordt de vraag naar zekere goederen grooter, dan prikkelt dat de onderneming en de voortbrenging neemt toe. Wel is waar zijn er vele zaken, die men maar niet zoo kan voortbrengen. Mislukt b.v. de graanoogst, dan kan men maar niet terstond zaaien en oogsten; maar men moet waakzaam wezen en bij te verwachten mislukking in tijds maatregelen nemen om de goederen van elders te betrekken; iets wat, bij den tegenwoordigen omvang en de snelheid van het wereldverkeer, weinig moeite meer kost.
Moeilijker is het, zorg te dragen, dat er zoo min mogelijk overproductie zij. Geheel onmogelijk is dit echter in den tegenwoordigen tijd niet meer, inzonderheid door de
Handelsstatistiek.
De handel legt er zich sinds lang op toe, zooveel mogelijk gegevens te verzamelen omtrent de voortbrenging en het verbruik en den aanwezigen voorraad van de verschillende handelswaren in elk land. De verzameling dezer gegevens noemt men de statistiek en tot die verzameling kan ook bijdragen het heffen, in verschillende landen van in- of uitvoerrechten en van accijnzen of belastingen op artikelen van verbruik; omdat men ook daardoor gegevens verkrijgt omtrent de hoeveelheid der geproduceerde, ingevoerde of uitgevoerde zaken.
Hoewel dergelijke cijfers nooit volkomen juist of betrouwbaar zullen wezen, kunnen zij toch als een goed hulpmiddel tot bereiking van het beoogde doel worden beschouwd.



KAPITAAL EN AKBEID.
Boven hebben wij reeds gewezen op den oorsprong van het kapitaal en de bestemming ervan. Wij gaan het kapitaal nu meer in verband tot den arbeid beschouwen.
Het is eene stelling die veelal nadrukkelijk tegengesproken wordt, dat
alle kapitaal door arbeid verkregen wordt.
Toch is die stelling niet onjuist, maar er wordt ook niet beweerd, dat het kapitaal verkregen wordt door den arbeid van hem die het bezit. Het kapitaal bestaat uit opgespaarde vruchten en dat kunnen zeer wel de vruchten van den arbeid van anderen zijn.
Het is zeer wel mogelijk dat, in den natuurstaat van den mensch, men eenvoudig nam wat de natuur voortbracht. Nog lang daarna zullen geweld en willekeur geheerscht hebben en den grond vooral had men maar voor het nemen.
Maar zoodra er eenige meerdere beschaving ontstond, vooral toen er een zekere rechtsorde kwam, moet dit anders geworden zijn.
Gesteld dat iemand rijk wordt door
te spelen in de loterij,
dan verkrijgt hij zijn kapitaal door louter geluk; maar zij die hem daartoe, door mede te spelen, in staat stelden, hebben voor hetgeen zij verloren, wel gearbeid, zij of hun voorgangers.
Zoolang de maatschappelijke instellingen gedoogen dat men, op welke wijze dan ook, het bezit zijner voorgangers bij het zijne voegt, gaat dus de stelling wel degelijk op.
Op zich zelf heeft die stelling geenerlei waarde. Het is tamelijk onverschillig of alle kapitaal door arbeid verkregen is, maar lang niet onverschillig is het, in het algemeen te weten dat
kapitaal door arbeid verkregen wordt.
De zucht naar bezit leeft in elk mensch, en dat is zeer goed te begrijpen niet alleen, maar het is ook prijzenswaardig, omdat zijn levenslot door allerlei omstandigheden onzeker is. Hij wenscht



voorbereid te zijn op mogelijke gebeurtenissen en zooveel mogelijk te zorgen voor de toekomst van zich zelf en van de zijnen.
Vandaar dat
het streven naar het bezit van eenig vermogen ook een vorm van verzekering is
Het is een merkwaardig, maar toch zeer natuurlijk verschijnsel, dat, wanneer iemand er in slaagt, door eerlijken arbeid eenig kapitaal te verwerven (laat het dan kapitaal zijn in den oneigenlijken zin van het woord), dit hem prikkelt om op dezelfde wijze voort te gaan en te trachten het verkregen bezit te vergrooten.
De heftigste vijand van het kapitaal is op die wijze vaak een kapitalist geworden en betreurde niet langer de ongelijkheid der fortuinen.
Behoudens de bezwaren, aan het zoogenaamde groote kapitaalbezit verbonden, kan men dan ook veilig aannemen, dat die ongelijkheid een natuurwet is, waartegen men zich nooit met goed gevolg zal kunnen verzetten en waartegen alle bezwaren nutteloos zijn.
De maatschappelijke ongelijkheid spruit voort iiit oorzaken, van den menschelijken wil onafhankelijk. Wanneer twee mensehen, wat zeer goed mogelijk is, op een gegeven oogenblik juist evenveel bezitten, juist evenveel werkkracht hebben en in volmaakt dezelfde omstandigheden zijn geplaatst, dan zal die gelijkheid toch niet van duur zijn, omdat de menschen zelf niet gelijk zijn en omdat de gelijkheid van levensomstandigheden niet altijd voortduurt.
De maatschappelijke ongelijkheid is het gevolg van de menschelijke deugden en ondeugden, van geluk en ongeluk, enz.
Wij kunnen dan ook veilig een stap verder gaan en aannemen dat
de maatschappelijke ongelijkheid een zegen is;
want in de eerste plaats begrijpt ieder, dat, waar algemeen veel rijkdom gevonden werd, de toestand volstrekt onhoudbaar zou wezen, omdat ieder verplicht zou zijn in eigen behoeften te voorzien, wat hoogstens in den natuurstaat van den mensch mogelijk is geweest.
Maar zelfs al stelt men het minder onmogelijke geval, dat er absoluut geen rijken waren en ieder slechts een zeer matig bezit had,



dan zouden daarvan langzame verarming en algemeene achteruitgang het noodzakelijk gevolg zijn.
Alle voortbrenging in het groot zou eene onmogelijkheid wezen en er zijn zelfs een aantal industriëele ondernemingen die onmogelijk zouden kunnen bestaan, tenzij door middel van coöperatie op reusachtige schaal; maar dan keerde men immers toch weer tot de productie door middel van groote kapitalen terug en zou men dus weer tot de vergrooti-g der ongelijkheid medewerken ?
Denkt men die coöperatie weg, dan zou niets anders gevonden worden dan arbeid op kleine schaal, door ieder voor zich zelf. De handel zou geen de minste beteekenis hebben en wezenlijke landbouw zou niet kunnen bestaan.
Arbeid, geschikt voor ieder, zou stellig niet kunnen gevonden worden; van eigenlijke arbeidsverdeeling zou geen sprake zijn en veel werk zou er wezen, dat te veel van de krachten van den afzonderlijken mensch vorderde.
Als gevolgen van een dergelyken toestand neemt men aan:
1. vermindering van ruilvermogen; met andere woorden: het zou niet zoo gemakkelijk zijn om zich steeds voor de waarde van zijnen arbeid alom al het noodige voor zijne behoeften te verschaffen ;
2. als gevolg van no. 1 vermindering van de waarde der zaken;
3. als een gevolg van beiden ook vermindering van de waarde der arbeidskrachten, waartegen de lagere prijzen der zaken niet zouden kunnen opwegen.
De werking van het kapitaal vertoont zich hoofdzakelijk op drieërlei gebied:
1 • dat van den landbouw;
2. dat van de nijverheid;
3. dat van den handel.
Landbouw.
Bij den landbouw zien wij reeds dadelijk dat haar hoofddoel: de directe verkrijging van natuurlijke vruchten, onmogelijk zou te



bereiken zijn, zonder te kunnen beschikken over een aantal reeds vroeger verkregen en opgespaarde vruchten, dus kapitaal.
Er zijn veel menschelijke hulpkrachten noodig om den landbouw op eenigszins beteekenisvolle wijze uit te oefenen; ook zijn er andere zaken noodig, zooals grondstoffen en vee en bovenal de beschikking over den bodem.
De rol van het kapitaal, dezelfde rol die het trouwens overal vervult, is hier zeer duidelijk aangewezen; het kapitaal is bestemd om
voorschotten te doen,
voor de productie noodig; want terwijl de vruchten eerst langzamerhand worden verkregen, moeten verschillende zaken terstond aanwezig zijn om het bedrijf te kunnen uitoefenen, en moeten vooral de arbeidsloonen terstond worden betaald.
Bij gebreke van kapitaal zou alleen sprake kunnen wezen van de bewerking van zeer kleine stukjes grond door ieder voor zich zelf, met zeer geringe hulpmiddelen. Voortbrenging op groote schaal is hierdoor uitgesloten, wezenlijke handel in landbouwproducten zou niet bestaan. Ook is het te vreezen dat het dikwijls niet doenlijk zou wezen om het noodige te verkrijgen, omdat steeds allerlei omstandigheden mogelijk zijn, die in de noodzakelijkheid kunnen brengen om zich de noodige zaken te verschaffen daar, waar op ruime schaal is voortgebracht. Misgewas en schrale opbrengsten behooren daaronder voornamelijk en nu spreekt het wel van zelf dat een eerste gevolg daarvan zou wezen eene duurte, wellicht van eerste levensbehoeften, maar waardoor toch ook weder de prijs van andere waren zou stijgen. Het trekt vaak de aandacht dat in sommige streken der wereld nog dikwijls van hongersnood sprake is, zooals b. v. in Rusland en in Britsch-Indië Vroeger kwam echter dit verschijnsel veelvuldig voor, al was het dan ook alleen maar in den vorm van groote schaarschte, gepaard met hevige stijging van prijzen.
Dat dit treurig verschijnsel zich alleen nog maar voordoet in streken van zeer groote uitgestrektheid en waar de verkeerswegen nog gebrekkig zijn, is alleen een gevolg van de aanwending van het groote kapitaal. Er zijn zelden te veel levensbehoeften en andere noodwendigheden. Met de zoogenaamde weeldeartikelen is het anders, maar van eerste levensnoodwendigheden is er niet genoeg voor zij door daling van den prijs alom onder elks onmiddellijk
21



bereik zijn gebracht. Zij vinden overal in de wereld eene plaats en het komt maar op de middelen van verkeer aan. Ingeval van mislukking op de eene plaats, moet dat nergens behoeven te schaden. Het weerstandsvermogen moet even groot blijven.
Noodzakelijkheid van grondeigendom.
Ofschoon men door verbetering in allerlei opzichten aangebracht, in lateren tijd zeer goed heeft leeren inzien, dat een kleinere oppervlakte grond zeer wel dezelfde diensten kan bewijzen, waarvoor voorheen eene zeer groote oppervlakte werd aangewend en het dus vooral aankomt op de zoogenaamde
intensieve cultuur.
staat het toch vast dat, om den landbouw op een eenigszins redelijke schaal uit te oefenen, dat wil zeggen meer te produceeren dan men zelf noodig heeft en dus den handel voedsel te geven, de beschikking over een betrekkelijk groot terrein noodig is.
Men kan de natuur niet vervangen.
Ware het anders, men zou uit het kleinste stukje grond alle mogelijke producten in ruimen overvloed kunnen trekken.
Dit echter wordt belet door
de werking der natuurwetten.
De natuur werkt slechts langzaam en blijkbaar naar vaste wetten. Men kan haar te hulp komen en de werking dier wetten in eene bepaalde richting leiden. Daarmede echter is het einde der menschelijke bemoeiingen bereikt.
En nu spreekt het wel vanzelf, dat men niet gaarne zijne zorgen en zijn kapitaal zal aanwenden, zonder althans eenige zekerheid te hebben, dat men voortdurend de vruchten van zijnen arbeid zal genieten en dat, hetgeen eenmaal verkregen is ook kan behouden worden; want indien die zekerheid niet bestaat, alles daarentegen onzeker en wisselvallig is, dan is het ook volstrekt onnoodig zich zoo in te spannen en is het voldoende indien men op



redelijke wijze in zijn onderhoud kan voorzien en daaruit zijn toekomst kan verzekeren.
Velen willen intusschen alle grondbezit bij den staat doen berusten, opdat de voordeelen ervan aan het algemeen ten goede komen Bedenkingen hiertegen.
Wanneer de eigendom van den grond en het daarop gebouwde bij den staat berustte, dan zou staatsexploitatie van het geheel toch eene onmogelijkheid zijn. Ieder begrijpt dit en niemand verlangt ook dezen vorm van gemeenschap.
Er schiet dus niets anders over, dan den staat te doen optreden als verpachter, en het behoeft wel geen betoog dat daarvoor een geheel leger van ambtenaren zou noodig wezen en een kostbare administratie zou moeten worden gevoerd.
Nadoelen van het pachtstelsel
Het is als het ware eene natuurwet dat iemand voor den eigendom van een ander minder gevoelt dan voor den zijnen en dat dus een pachter aan den gehuurden grond niet zooveel zorg besteedt als h>j besteden zou voor zijn eigen grond. Dit heeft ten gevolge dat
bij een algemeen pachtstelsel de productieve kracht van den bodem daalt.
Het algemeen belang wordt er dus niet door bevorderd, en nu kan men wel het bekende middel toepassen en op zeer langen termijn verhuren, maar dit neemt misschien wel den omvang van het bezwaar, maar toch niet het bezwaar zelf weg.
En nu mogen wij hierbij nog wel in het oog houden, dat de staat, zal hij eenigszins in zijn taak slagen, altijd personen moet kunnen vinden, genoegzaam bekwaam en geschikt en van genoegzame gegoedheid. Hoogstvermoedelijk zou men trachten te doen, wat zeer vele pachters Van onverstandige landeigenaars doen, namelijk met onvoldoende krachten beproeven om binnen den kortst mogelijken tijd de meest mogelijke producten aan den bodem te onttrekken.
Het is algemeen bekend, dat deze zoogenaamde



roofbouw
den grond verarmt en uitput en het zal niet mogelijk wezen, daartegen altijd op voldoende wijze te waken.
Hierbij komt nog, dat ook aan het zeer kleine landbezit groote bezwaren verbonden zijn en eene voortdurende splitsing in steeds meerdere en dus kleinere stukken, de productie in het groot tegenhoudt.
Toch is het zeer waarschijnlijk, dat het tot zulk eene splitsing zal komen, want het lijdt geen twijfel of de staat zou aan de voortdurende, tallooze aanvragen niet zonder zoodanige splitsing kunnen voldoen.
Men leide hieruit intusschen niet af dat er geene
voordeelen van het kleine landbezit
zouden bestaan; het tegendeel is waar, maar dan onder voorwaarde, dat de eigenaar zelf bouwt.
De eigenaar houdt de toekomst in het oog en zal dus zeker zijn eigen belang niet verwaarloozen, door tot roofbouw over te gaan. Met eenige middelen, veel werkkracht en vakkennis zal hij het verder brengen dan de groote grondbezitter op zijn uitgestrekt domein.
Maar van den huurder of pachter is dit in het algemeen niet te verwachten.
Vandaar dan ook dat het als een groot voordeel wordt beschouwd, het aantal zoogenaamde
eigen-geërfden
of grondeigenaren te doen vermeerderen.
Nu moet men evenwel de stelling niet omkeeren en niet beweren dat het groote grondbezit opzettelijk ten koste van het kleine moet worden vermeerderd.
Dit is volstrekt niet het geval, omdat de nadeelen aan het bezit van een zeer groot kapitaal voor de economische belangen van den staat verbonden, juist het groote grondbezit in de eerste plaats betreffen.
En wel 0111 de volgende redenen :
1. De grondeigenaar heeft het recht om zijn grond niet te gebruiken.



Hieruit volgt dat hij :
a. den grond aan de maatschappelijke voortbrenging onthoudt en
b. anderen, die willen wonen en werken, dat belet.
2. De grondeigenaar van een aanzienlijk domein kan met een zeer lage rente tevreden zijn. De toeneming der algemeene welvaart behoeft hij op dat domein niet toe te passen, 0111 meer dan voldoende middelen van onderhoud te bezitten. Hierdoor wordt b. v. het omzetten van woeste gronden in vruchtdragend land of bosch tegengehouden, het droogleggen van ongezonde moerassen verzuimd, in het algemeen nagelaten wat gedaan kon worden om de voortbrengende kracht van den bodem te verhoogen.
Het staat vast dat
het recht om niet te gebruiken
een algemeen bezwaar is, aan het groot kapitaal verbonden; maar het voorbeeld van den man of de vrouw, die alle bezittingen aanwendt voor zaken welke niet vruchtdragend of rentegevend zijn, of alle gelden renteloos laat liggen, is tamelijk zeldzaam.
Niet zeldzaam daarentegen is het ongebruikt laten liggen van groote domeinen, welke soms alleen dienen tot jachtvermaak of om het natuurschoon eener streek te bewaren.
Vooral dit laatste zal niemand afkeuren; want naast de waarheid, dat de economie alleen de stoffelijke belangen op het oog heeft, staat een andere, die leert dat niet-stoffelijke belangen ook de stoffelijke kunnen bevorderen. Anders zou men de regels der gezondheidsleer kunnen verwerpen en de menschen in nauwe, ongezonde woningen en vuile wijken kunnen doen verblijven; maar de algemeene achteruitgang van het lichamelijk welzijn, die daarvan het gevolg moest wezen, zou zonder eenigen twijfel ook nadeelig op de welvaart terugwerken.
De bezwaren tegen het groot grondbezit hebben dan ook niet ten doel om met geen enkel ander belang dan het onmiddellijk stoffelijk voordeel rekening te houden, en b. v. alle bosschen 0111 te hakken en alle hoogten af te graven, enz. ; maar alleen om het recht van niet te gebruiken, meer in overeenstemming te brengen met de voordeelen, die door een oordeelkundig gebruik kunnen worden verkregen.



Verplichtingen van den .wetgever.
I)e roeping die de staat in deze te vervullen heeft, is zeker niet om opzettelijk het groote of het kleine landbezit te bevorderen, maar om alle belemmeringen weg te nemen, welke aan den vrijen omloop van het maatschappelijk kapitaal kunnen schaden.
Als hinderpalen van dien aard worden in den regel beschouwd:
le. Belasting op den overgang,
b. v. registratierechten op aankoop van onroerend goed verschuldigd, hypotheekrechten, verschuldigd bij het bezwaren van aangekochte goederen, enz.
2e. Bezit in de doode hand.
Door bezit in de doode hand verstaat men een bezit, waardoor de eigendommen, die er het voorwerp van zijn, aan de vrije circulatie onttrokken worden, of, zooals men dat noemt
buiten den handel geraken.
Verschillende vereenigingen en genootschappen, welke uitteraard een blijvend bestaan hebben, leggen zich toe op de verkrijging van a aste goederen, welke daardoor van zelf de bestemming van onvervreemdbaar eigendom verkrijgen.
Voordeelen van het pachtstelsel.
Het zou eene onjuiste voorstelling zijn, te meenen dat het pachtstelsel, het bebouwen van den grond door andere personen dan de eigenaars, volstrekt nadeelig is.
Dit is niet het geval; omdat vele kleine grondeigenaars geen genoegzame middelen bezitten om behoorlijk te exploiteeren en een v ei standige toepassing van het pachtstelsel door die eigenaren zal juist, in die bijzondere omstandigheden, de productieve waarde van den bodem kunnen verhoogen.



HANDEL.
Wij hebben reeds herhaaldelijk doen uitkomen, dat de mensch zich zelf niet kan verschaffen wat hij noodig heeft. Dit zal ook dan niet het geval wezen, wanneer men zich tot het noodwendige beperkt.
Wat men meer behoeft, koopt men van anderen, zooals men, omgekeerd, aan anderen afstaat, wat men voor eigen gebruik niet behoeft.
In economischen zin opgevat, noemt men dit echter geen koopen, maar
ruilen,
niet zoozeer omdat men in overoude tijden en ook nu nog bij de onbeschaafde volken niet handelt door middel van geld, maar door waren tegen waren af te staan, maar omdat men, koopende en verkoopende, toch ook eene zaak die men verkrijgt, afstaat in ruil voor andere zaken. Hierover later intusschen meer uitvoerig.
Als men iets koopt, dan betaalt men daarvoor
don prijs,
maar het is niet zoozeer om dien prijs te doen, dan wel om, voor dien prijs, als het noodig is, zich weer andere zaken te verschaffen.
Prijs en waarde.
De prijs eener zaak vertegenwoordigt de waarde van eene hoeveelheid arbeid. Om den prijs te kunnen betalen moet de kooper dus eene hoeveelheid arbeid verrichten. Hij of zijn voorgangers; want wij zagen dat dit in zooverre hetzelfde is. De waarde van dien arbeid moet gelijk staan met de waarde van al hetgeen er moest verricht worden om de zaak die hij kocht in den tegenwoordigen toestand te brengen.
Gesteld dat iemand een hectoliter graan koopt, dan is in den koopprijs verscholen de huurwaarde of de rente van den grond waarop het graan is geteeld, de kosten van bewerking en bearbeiding, van het binnenhalen van den oogst, van het vervoer naar



de plaats waar het graan zich thans bevindt, verder alle later verrichten werkzaamheden en de verschillende ondernemerswinsten Voor den prys nu van dat hectoliter graan kan de verkooper, die geld ontvangt, andere zaken koopen, die voorondersteld worden te zamen even veel te kosten als het graan kost.
Het begrip van prijs en waarde
is intusschen slechts eene theorie. Men geeft er een algemeen
enkbeeld door aan van de wijze waarop de zaak zich toedraagt
maar het is wel te begrijpen dat hetgeen de verkooper van het
graan voor hetgeen hij ontvangt niet altijd precies de waarde zal kunnen aankoopen.
Algemeene en doorgaande regel, voor do prijsbepaling zijn ook niet aan te geven
De verhouding van prijs en waarde hangt van omstandigheden
af, dus zal men veelal voor zijne goederen niet den prijs ontvangen
ïen men er op wil stellen, na nauwkeurig de kosten en de ondernemerswinst berekend te hebben, maar wel wat er op eene bepaalde
plaats en onder bepaalde omstandigheden voor gegeven of bedongen wordt; waarbij men dan ook niet uit het oog verlieze dat, wanneer allen hetzelfde betalen, de prijs voor den een toch veel hooo-er is an voor den ander, omdat de zoogenaamde koopkracht van den een grooter is dan die van den ander.
Stellen wij ons iemand voor, die slechts langzaam werken kan, die in zulke omstandigheden verkeert, dat zijn arbeid, als niet Iioodig zijnde, weinig waarde bezit, dan zal die man wat hij noodig ee om zijn arbeid te kunnen verrichten, voedsel, gereedschappen enz., veel duurder betalen dan iemand die in betere omstandigheden verkeert. "
Daar dit louter het gevolg is van natuurlijke oorzaken, kan er mets aan veranderd worden, dat wil zeggen niet aan het feit dat e verhouding tusschen prijs en waarde niet overal en altijd dezelfde is, maar er volgt tevens uit, dat de toestand van den minder bedeelde gunstiger zal worden, hoe meer voortbrenging er is Een hoofddoel der economie is dan ook:



de hinderpalen der voortbrenging weg te nemen en het vrije ruilverkeer te bevorderen.
Het behoeft eigenlijk geen betoog dat, hoe meer er geproduceerd wordt en hoe beter, hoe gemakkelijker het ruilen gaat, anders gezegd hoe grooter het ruilvermogen wordt.
De ruiling zoo algemeen en gemakkelijk mogelijk te maken is de taak van den
Handel.
Men is gewoon den handel als een tak van de nijverheid te beschouwen. Men zou misschien beter doen, te zeggen dat hij het voornaamste hulpmiddel van de nijverheid is.
Hoewel de handel eigenlijk niet tot de productie bijdraagt, is het toch voor ieder duidelijk, dat zonder handel de landbouw en de nijverheid nimmer tot hun recht zouden kunnen komen.
Het helpt weinig of de producten al opgestapeld worden, wanneer men ze toch niet verkrijgen kan. De vruchten en voortbrengselen moeten eerst worden verzameld, zoodat men ook wel eens spreekt van eene verzamelingsnijverheid, en daarna in het groot worden vervoerd en verspreid en in het klein beschikbaar gesteld. Op die wijze ontleeenen alle takken van industrie aan den handel wezenlijke waarde.
Zal de handeling zijn wezenlijke bestemming bereiken, dan is daarvoor weder onmisbaar de werking van
het kapitaal
Immers in het algemeen moet ieder handelaar beginnen met de waren te koopen, hetzij in het groot of in het klein, tenzij voor enkele takken en in enkele omstandigheden de handelaar namens anderen handelt. Dit is de zoogenaamde
commissiehandel.
waarbij men in het algemeen althans en bepaaldelijk in den goederenhandel niet handelt voor eigen rekening.
De koopman die zijne inkoopen gedaan heeft, moet nu trachten



zijne goederen te verkoopen en in den prijs, dien hij er voor ontvangt, verschillende dingen terug te vinden, b.v.:
1. een deel van het gedane voorschot, dat wil zeggen, van den inkoopsprijs;
2. rente van het gedane voorschot;
ii. assurantiepremie;
4. winst.
Het begrip van winst.
Onder winst verstaat men de waarde van den arbeid, dien de koopman verricht heeft. Hij bewijst zekere diensten aan den maatschappelijken arbeid. Dat is zijn werk en dat werk heeft even groote waarde als alle andere arbeid.
Risico.
Het is volstrekt niet zeker dat de koopman zijne waren werkelijk verkoopen zal, wanneer hij ze verkoopen zal, enz. Hij loopt dus zooals men dat noemt risico en die risico moet hem vergoed worden. Hij rekent daarop bij de winstbepaling; want indien hij bij den inslag terstond een winst vaststelde zonder op de risico te letten, zou hij wel eens zonder winst kunnen verkoopen.
Ondernemerspremie.
Wanneer de ondernemer, behalve de door hem gedane voorschotten, de rente daar van of van het door hem opgeschoten geld en van de assurantiepremie of de noodzakelijke kosten tot behoud der zaken gemaakt, nog meer ontvangt dan eene behoorlijke vergoeding voor zijn arbeid en de risicovergoeding, dan noemt men dat de ondernemerspremie. Of die premie groot of klein is (wij zouden haar extra-winst kunnen noemen) hangt af van de bijzondere omstandigheden.
Hoogstwaarschijnlijk zal van die premie geen sprake wezen, waar bestaat eene sterke
mededinging of concurrentie.
Omgekeerd zal die premie zeer hoog worden, met andere woorden de winst buitensporig worden, waar bestaat een



monopolie.
Die, hetzij door de werking van natuurlijke oorzaken, hetzij door de gewone oorzaak van het monopolie, namelijk door
bescherming,
om zoo te zeggen alleen verkoopt (monopolie be teekent alleen-verkoop), die kan natuurlijk bedingen zooveel hij wil, die kan alle redelijke verhoudingen verbreken en misbruik maken. Vandaar dat monopolies gevaarlijk zijn en terecht ook als een hinderpaal der voortbrenging worden beschouwd, terwijl daartegenover de vrije mededinging, ofschoon ook deze hare zwakke zijden heeft, steeds is in het belang der verbruikers en eene neiging vertoont om de prijzen der zaken op hare natuuilijke hoogte te houden.
Nadeelen van het groot-kapitaal met betrekking tot den handel
Bij eiken handel van eenige beteekenis zullen de inkoopen in het groot moeten geschieden, waaruit al dadelijk volgt dat er veel
kapitaal noodig is.
Iemands koopkracht wordt natuurlijk door den omvang van het beschikbaar kapitaal bepaald. Is die koopkracht buitengewoon groot, dan kan men om zoo te zeggen alle voortbrengselen, laat ons aannemen van eene bepaalde soort, alle koffie b.v., die op een gegeven oogenblik aanwezig is, opkoopen en die koffie zoo lang bewaren tot er alom gebrek is, om dan, door het opdrijven der prijzen, buitensporige winsten te behalen.
Dergelijke handel noemt men den
speculatie-handel,
omdat de uitslag met betrekking tot voor- en nadeel onzeker is. Immers, de mogelijkheid bestaat dat de berekening faalt, dat men de goederen niet langer kon bewaren of dat iets anders voorvalt, waardoor men genoodzaakt is om zich ervan te ontdoen. De groote voorraad die dan gelijktijdig aan de markt komt, is oorzaak dat de prijzen dalen en is die daling ernstig, dan kunnen in plaats van winsten groote verliezen worden geleden.



Met het oog op het eigenaardige middel noemt men dezen handel ook wel
bewaarhandel
Voor dezen handel is dikwijls behoefte aan samensmelting van kapitalen, aan vereenigingen van kooplieden, die elk hun kapitaal inbrengen, om de zaak uitvoerbaar te maken; aan welke vereeniging men dan den naam geeft van
consortium.
Onderscheiden van deze tijdelijke ondernemingen, zijn die van meer blijvenden aard, aan welke men den naam geeft van
handelsbenten of trusts
Zij worden in hoofdzaak in de Vereenigde Staten van NoordAmerika gevonden en bestaan in de samensmelting van een aantal handelsvennootschappen, die allen denzelfden tak van industrie beoefenen en door het enorme bijeengebrachte kapitaal, zich van een geheelen tak van industrie meester maken.
Dit is een van de schadelijkste vormen van monopolie of indien men het zoo noemen wil van te ver gedreven coöperatie, daar deze, door de ontzaglijke overmacht, groote belangen op ernstige wijze bedreigt.
NADER BEGRIP VAN MONOPOLIE.
Zooals uit het boven gezegde reeds blijkt is een monopolie de gelegenheid om een zekeren tak van handel of industrie te beoefenen met uitsluiting van anderen en dus 0111 alleen te fabriceeren en verkoopen.
Men heeft een
natuurlijk monopolie,
dat wil zeggen een monopolie dat niet door kunstmiddelen is ver-



oorzaakt, maar een natuurlijk gevolg is eener samenloop van omstandigheden.
Kunstmiddelen bestaan gewoonlijk in maatregelen, van overheidswege genomen, om zekeren tak van handel of industrie te beschermen ; men spreekt dan van een
kunstmatig monopolie.
In elk geval is een monopolie schadelijk; het drukt de koopkracht en het meest die van hen die het minst bezitten. Vooral waar het geen zoogenaamde artikelen van weelde betreft, maar zaken die onontbeerlijk zijn, wordt het gevaar grooter. Moeilijk echter is dit door wettelijke maatregelen te verminderen, tenzij het natuurlijk monopolie den bovengemelden vorm van handelsbenten mocht aannemen of op andere wijze gevaarlijk mocht dreigen te worden voor de algemeene belangen.
In ieder geval is het natuurlijk en spreekt het van zelf, dat in den handel ieder tracht de best mogelijke zaken voor den minst mogelijken prijs te verkrijgen en vervolgens zoo duur mogelijk te verkoopen.
Begrip van goedkoop en duur.
Men noemt eene zaak duur of goedkoop, naarmate van de verhouding tot den prijs dien men er gewoonlijk voor betaalt in dezefde of soortgelijke omstandigheden.
Men leert gewoonlijk dat de prijs der zaken afhangt van
de verhouding tusschen vraag en aanbod.
Dit beteekent: wanneer er veel behoefte is en dus ook veel vraag komt zuilen de prijzen stijgen.
In het tegenovergestelde geval, wanneer de handel met de waren blijft zitten, zullen de prijzen dalen, want de handelaren zullen trachten hunne waren toch af te zetten en door verlaagde prijzen tot koopen te verlokken.
Meerdere of mindere juistheid van de theorie van vraag en aanbod
Dat de prijs der zaken door de verhouding tusschen vraag en



aanbod bepaald wordt, is eene theorie, die in de werkelijkheid niet altoos toepassing vindt.
Natuurlijk is het wel waar, dat wanneer er overvloed is en voortdurend meer aanwezig is dan geplaatst kan worden, de handelaren hunne prijzen zullen verlagen.
Maar zal dit hun wel altijd baten? Bij sterke verlaging van vleeschprijzen b.v. zal er veel meer vleesch worden gebruikt, want daaraan is steeds groote behoefte; maar al was de geheele wereld vol zout en peper en dergelijke artikelen, dan zou er toch niet veel meer van gebruikt worden, om de eenvoudige redenen dat het niet noodig is.
Omgekeerd is het zeker ook waar, dat wanneer zeer groote behoefte aan zeker artikel komt, b.v. papier, en men kan daardoor ieder niet genoegzaam bedienen, de handelaars hoogere prijzen zullen bedingen en verkrijgen.
In beide gevallen zijn de prijzen echter abnormaal en de regel is dat er zijn
normale prijzen.
dat men wil zeggen, dat men op den duur voor de meeste artikelen, in gewone omstandigheden, ongeveer denzelfden prijs betaalt.
Men tracht, en terecht, die normale prijzen te behouden en bij groote voorraden de prijzen op dezelfde hoogte te houden en nieuwe bronnen van afzet, zoogenaamde
handelswegen of débouchés
te vinden.
Normale prijzen en marktprijzen.
Terwijl in vele handelsartikelen zooveel mogelijk vaste prijzen worden gesteld of althans ongeveer vaste prijzen worden besteed, deels een gevolg daarvan, dat er steeds ongeveer zooveel wordt voortgebracht als verbruikt, hebben nu en dan storende invloeden eene afwijking van dien regel ten gevolge. Er wordt meer of minder betaald en dat meerdere of mindere wisselt dikwijls, vooral in bepaalde tijden of onder bepaalde omstandigheden af. Men spreekt dan van den marktprijs.



Een groot aantal handelsartikelen worden op deze wijze steeds teo-en marktprijs omgezet en missen een normaie pnjshepaling.
Het /ou natuurlijk te verwachten zijn, dat op de markt, dat zefgen op de plaatsen waar men bepaaldelijk komt om te verkoopen
of te koopen, de prijs door de verhouding tusschen vraag en aanbod
bepaald werd; maar ook hier is dit met het geval.
Men kan veilig aannemen, dat de prijs
voonal door het aanbod bepaald wordt
Stel bv dat misgewas verwacht wordt door een plotseling opXL onvoorzien toeval. IH» word,
Sr »».geb.de,,, onverschillig of ,1e vraag ,.)•« of , «-t
Wordt daarentegen een zeer overvloedige opbrengt verwacht, dan tracht men alvast den aanwezigen voorraad op te ruimen biedt dus tegen lager prijzen aan, zelfs al neemt de vraag toe.
INVLOED DER REGEERING OP 1)E NIJVERHEID.
Tot dusver spraken wij alleen over het natuurlijk monopolie. Het is de taak der regeeriug om, door middel der wetgeving e door andere gepaste maatregelen, weg te nemen wat de ^jverhe iu kunnen bemoeilijken en den handel belemmeren en er voor te zorgen dat de ruilingen vrij en gemakkelijk kunnen geschu* en inderdaad wordt met het oog daarop steeeds veel ***£* « hracht en zijn vele oude instellingen afgeschaft, die echter, op merkelijk geJoeg, door velen weder geheel of gedeeltelijk worden
tCw1j moetefhier spreken over twee belangrijke,
hebbende instellingen, namelijk die der gilden en der octrooien.
Octrooien van uitvinding. Geschiedenis.
Ongeveer een veertigtal jaren geleden werden bij ons te land de zoogenaamde octrooien van uitvinding afgeschaft.
Die afschaffing is echter geenszins een maatregel geweest, wa v»rde wen-cheljkheid of noodzakelijkheid algemeen werd erkend.



Integendeel hebben zich in lateren tijd stemmen doen hooren, die verlangen dat de octrooien weder worden ingevoerd en heeft zich zelfs met dit doel eene vereeniging geconstitueerd, wier doel het is, het tot stand komen eener octrooiwet te bevorderen.
In vroegeren tijd bestonden de zoogenaamde
Gilden.
Dat waren vereenigingen van personen die hetzelfde bedrijf uitoefenden. Zulk eene vereeniging was wettig samengesteld. Die geen lid van het gild was mocht in zijn vak niet zelfstandig als fabrikant of handelaar optreden.
De gilden sloten alle concurrentie uit van hen die zij niet wilden toelaten en hadden daartoe ook het recht.
Hoewel in latere tijden de vrije mededinging over het gildenwezen de overwinning behaalde, bleef die vrije mededinging nog beperkt ten opzichte van de uitvindingen der nijverheid.
Monopolie.
Een fabrikant b.v., die in zijn vak iets nieuws uitdacht, kon het recht verkrijgen om gedurende eenige jaren het nieuw uitgedacht voortbrengsel alleen te fabriceeren en te verkoopen. Hij verkreeg dus een monopolie (hetwelk letterlijk beteekent: ik alleen verkoop) en wel door het nemen of aanvragen van octrooi of patent voor zijne uitvinding.
Voorbeeld aan den nieuweren tijd ontleend.
Wij kennen die kleine stalen voorwerpen, in den vorm van het bovengedeelte eener schaar, waarmede men de sigaren van de puntjes ontdoet. Zij hebben de eigenschap dat het puntje valt en dus allicht verloren gaat, hetgeen niet het geval behoeft te zijn, wanneer wij de kunstbewerking met een mesje toepassen.
Nu komt iemand die veel op heeft met het verzamelen van sigarenpuntjes tot een weldadig doel, op den inval om een voorwerp te vervaardigen, dat denzelfden dienst verricht, maar tevens de eigenschap bevat van de puntjes te verzamelen.
Ware er nu in dien tusschentijd een octrooiwet gekomen, dan



zou hij octrooi voor zijne uitvinding kunnen vragen en daardoor het recht verkrijgen om gedurende een zeker aantal jaren dat vernuftig uitgedachte voorwerp alleen in den handel te brengen.
Doel der oetrooiwet voor den Staat.
De patenten of octrooien worden niet zonder het betalen van een zeker recht verschaft, en de oetrooiwet is dus voor den staat een middel van inkomsten.
Voordaelen van het octrooi.
Het octrooi wordt gewoonlijk verdedigd uit een oogpunt van billijkheid voor den uitvinder. Die billijkheid brengt mede dat iemand die iets ontdekt, ook de vruchten zijner ontdekking mag plukken.
Bedenking van anderen hiertegen.
Men spreekt niet tegen dat iemand de vruchten zijner ontdekking mag plukken, maar betwijfelt of hij dit met een octrooi in den regel wel doet.
Een nog vernuftiger fabrikant vindt al heel spoedig een voorwerp uit, dat niet alleen de sigarenpuntjes opvangt, maar ze zelfs in den eenen of anderen voim voor het gebruik geschikt maakt.
Natuurlijk neemt ook deze man patent en wordt daarin gevolgd door een geheele reeks van lieden, waarvan de een al vernuftiger is dan de ander; lieden die ten slotte hun eigen uitvindingen gaan verbeteren en alzoo gaan behooren tot de uitvinders van beroep.
Tusschen eene uitvinding of ontdekking en het zoeken naar eene verbetering van het bestaande is een groot verschil; maar eigenlijk kan niemand zeggen waar de juiste grens ligt en is de zaak dus altijd moeilijk uit te maken.
De bedoelde vernuftige lieden krijgen dus wellicht alle een octrooi en zullen elkanders uitvindingen niet in den handel mogen brengen. Ware er geen oetrooiwet, dan zou ieder mede kunnen genieten van de voordeelen, die de uitvinding van den vakgenoot afwerpt. Thans kan ieder alleen van zijne eigene vinding profiteeren, en daar men dikwijls zich zelf bedriegt in de meening,
22



dat men het publiek zal bewegen om zijn uitvinding te koopen, gaat het dus volstrekt niet altijd op, dat het recht van octrooi ook voordeel geeft.
Maar dit was ook oorspronkelijk het doel der octrooien niet.
Niet uit een oogpunt van billijkheid zijn zij ingevoerd. Men was er op uit om het doen van nuttige uitvindingen te bevorderen. De mogelijkheid van groot profijt gedurende eenige jaren, welke mogelijkheid echter dikwijls geen werkelijkheid werd, deed de nijverheid op ontdekkingen uit gaan en bewoog de fabrikanten zich toe te leggen op allerlei verbeteringen en nieuwe toepassingen.
Maar dit doel heeft nu geen reden van bestaan meer, daar het op elk gebied, door de vorderingen der wetenschap, van ontdekkingen en verbeteringen wemelt.
Het verleenen van octrooien kan dus, het voordeel voor de schatkist daargelaten, alleen beschouwd worden als een gunst, waardoor de uitvinder wordt beschermd tegen de concurrentie van anderen.
Wat men eigenlijk ond9r eene uitvinding moet verstaan.
Eigenlijk gezegde uitvindingen, zijn altijd geweest de vruchten van een wetenschappelijk onderzoek, van een bestendig streven om iets van aanbelang tot stand te brengen. In den regel zal die uitvinding veel kosten en tijdverlies en veel studie en arbeid vereischt hebben.
In dergelijke gevallen spreekt de billijkheid zeer luid; maar de moeilijkheid is, hoe zal men al de octrooi-aanvragers, zoowel uit het binnenland als, vooral ook, uit het buitenland, het bewijs kunnen doen leveren dat daarvan wezenlijk sprake is.
Zulke werkelijke uitvindingen zullen echter aan bescherming het minst behoefte hebben.
Zij blijven uitzonderingen en zullen in den regel wel voordeel opleveren, indien de uitvinder ze in exploitatie kan brengen.
Kan hij dit niet, dan moet hij zijn geheim aan anderen verkoopen, wordt daardoor van zelf schadeloos gesteld, maar heeft dan ook aan octrooi geen behoefte.



Gevolgen van allo octrooiwetten.
De octrooiwetten hebben steeds ten gevolge gehad dat de uitvindingen op onnatuurlijke wijze toenamen. Hieruit kwamen dan weer hevige en langdurige geschillen voort over nabootsing en schending van rechten; terwijl vele ondernemingen, juist omdat zij inderdaad slechts het gevolg zijn van een verdichte uitvinding, mislukken.
Ofschoon bij een wezenlijke uitvinding het octrooi een billijk beginsel schijnt, is ook in dat geval de zaak van twee kanten verschillend.
Om winst te behalen heeft de octrooiman natuurlijk zijn medemenschen noodig. Zij zijn het, die hem in staat stellen om het beoogde voordeel te genieten. En nu doet zich het zonderlinge verschijnsel voor, dat, desniettegenstaande, het begeerde voorwerp gedurende geruimen tijd duurder zal wezen, dan het onder andere omstandigheden zou geweest zijn.
Het octrooi toch maakt de zaken duurder.
De fabrikant heeft eenvoudig den prijs te bepalen, gevrijwaard als hij door zijn monopolie is voor mededinging, en nu zal hij den prijs wel niet zóó hoog stellen, dat men van zijne uitvinding niets weten wil, maar ook niet zóó laag als in geval van vrije mededinging. Goedkooper kunnen de zaken dus door de octrooien nimmer worden en daar in onzen tijd ontzaglijk veel van die octrooien zouden worden genomen op elk gebied van kunst en nijverheid, ligt het vermoeden voor de hand dat een groot aantal zaken duurder zouden worden dan ze in geval van vrije mededinging zouden geweest zijn.
Roeping van den staat.
Een octrooi is altijd een persoonlijk voorrecht en de Staat mag alleen dan het belang van bijzondere personen beschermen, wanneer daardoor tegelijkertijd het algemeen belang wordt gebaat, althans in het geheel niet geschaad.



Het is dus de vraag of de Staat door het maken eener octrooiwet niet een belang zou regelen, dat beter aan zich zelf en aan de eigen krachten der industrie kan worden overgelaten ?
VRIJE HANDEL EN PROTECTIE.
Begrip van vrijheid
Vrije handel is slechts eene algemeene benaming. Wij bedoelen er mede vrijheid op elk gebied van productie en handel. Die vrijheid brengt mede, dat men voortbrengen mag wat men wil, zooveel als men wil en het recht heeft om over de verkregen producten naar welgevallen te beschikken.
Deze vrijheid moet in het algemeen belang beperkt worden.
Men zal dit gemakkelijk begrijpen, omdat eene vrijheid, die in het geheel niet geregeld of beschermd was, de vrijheid van anderen schaden zou of gevaar zou opleveren voor het algemeen belang.
Hier treden wij weer op het gebied der regeerkunst en der wetgeving.
Bij voortbrenging en vervoer van verschillende voor de gezondheid of het leven gevaarlijke stoffen is men aan vaste bepalingen gebonden. Er is eene wet houdende maatregelen bij het oprichten van inrichtingen, welke gevaar, schade of hinder kunnen veroorzaken,, het verkoopen van sterken drank in het klein is beperkt. Er bestaan bepalingen met betrekking tot de veiligheid in fabrieken en werkplaatsen en den arbeid van jeugdige personen en vrouwen. De bereiding en verspreiding van een aantal voorwerpen van verbruik is mede gereglementeerd. In grootere plaatsen vooral vinden wij de keuring van een aantal levensmiddelen en andere waren.
Al deze en dergelijke, de vrijheid belemmerende bepalingen, worden aangeduid onder den algemeeuen naam van
bescherming.
Maar dit is geene bescherming die een wezenlijke hinderpaal der voortbrenging is. Zij legt wel vele verplichtingen op en belemmert



wel de volkomen vrije beweging, maar het is uitsluitend eene bescherming, die het algemeen tegen het te ver gedreven persoonlijk belang beschermt en dus hoogst gewenscht is.
In den regel verstaat men onder bescherming een bijzonder soort van
Belastingheffing.
Zooals uit onze schetsen der inrichting van den staat is gebleken vindt men op de jaarlijksche staatsbegrooting, onder de middelen en inkomsten, ook een bedrag geraamd wegens
rechten op den invoer.
Deze rechten worden verkregen door dengene, die van buiten 's lands goederen invoert, den zoogenaamden importeur, in een groot aantal gevallen een klein recht aan de schatkist te laten betalen.
Waarom dit nu bescherming of protectie is.
Omdat die rechten worden geheven van goederen, die ook in het binnenland worden vervaardigd en omdat men dus de binnenlandsche industrie beschermt en in staat stelt om tegen de buitenlandsche, die belast wordt, beter te kunnen concurreeren.
Hieruit volgt dat men, althans in het onderling verkeer tusschen de verschillende volken, niet kan handelen zooals men verkiest.
Men beweert vaak dat dit niets hindert, omdat de maatregel alleen den buitenlander treft; men zou dan ook van sommige zijden de bescherming verder willen uitstrekken, met name tot graan en andere artikelen van den landbouw.
Dergelijke wenschen vinden veelal een gewillig oor, om de eenvoudige reden dat de protectie aan den staat een tamelijk rijke bron van inkomsten kan opleveren.
Daar het aan duidelijke voorstellingen van het wezen en de werking der protectie veelal ontbreekt, zullen wij trachten, na het bovenstaande voorop gesteld te hebben, de voor- en nadeelen van het beschermend stelsel te schetsen.



Het verschil tusschen voor- en tegenstanders.
De voorstanders beweren dat wanneer op goederen, uit het buitenland ingevoerd, rechten worden gelegd, de landbouw en de industrie in het eigen land meer zullen bloeien en dus ook de protectie is in het belang van het algemeen en van dat der arbeidende klassen in het bijzonder.
De tegenstanders (voorstanders van den vrijen handel) zeggen dat de vrije invoer het best de algemeene volksbelangen bevordert.
Toestand van den landbouw
De protectie wordt, zooals wij reeds opmerkten, vooral gewenscht met het oog op den landbouw.
Beweerd wordt dat de landbouw achteruit gaat. Natuurlijk wisselt de bloei van een bedrijf altijd af; maar de hooge vlucht die de suikerindustrie in ons land genomen heeft, toen het met het graan niet zoo goed meer ging, bewijst wel, dat men volstrekt niet het slachtoffer van veranderende tijden behoeft te wezen, wanneer het aan ontwikkeling en ondernemingszin niet ontbreekt.
Daling der prijzen.
Er is een tijd geweest waarin de veeprijzen en de graanprijzen sterk daalden. Het buitenland weerde ons vee om zijn eigen veestapel voor besmettelijke ziekten te vrijwaren.
De graanprijzen daalden, omdat men in Amerika en andere landen zich op groote schaal op de graanproductie begon toe te leggen.
Ook werden door verschillende oorzaken, waaronder vooral het vasthouden der landbouwers aan de oude wijze van werken en het volslagen gebrek aan toezicht, sommige onzer landbouwproducten, en met name de voorheen zoo beroemde boter, van de buitenlandsche markten verdrongen.
oor den landbouw was dat alles natuurlijk nadeelig.
Voordeel voor de verbruikers in het algemeen
De enorme voorraad graan in andere landen gewonnen en door de verbeterde middelen van vervoer met betrekkelijk weinig kosten



en in korten tijd hierheen gebracht, zijn oorzaak geworden dat het geheele volk goedkoop brood eet en dat is niet zonder beteekenis voor een land, waar de binnenlandsche graanbouw in de verste verte niet voldoende is 0111 de bevolking te voeden.
Graanrechten.
De landbouw zelf heeft echter met goedkoop brood de verloren voordeelen niet terugbehaald. Vele landbouwers zijn verstandig genoeg geweest om in verandering van bedrijf heil te zoeken of zich krachtig op verbeteringen toe te leggen. Men mag dan ook veilig aannemen dat de toestand van dan landbouw veel gunstiger is dan eenige jaren geleden. Met hen die aan den graanbouw vasthielden is dit echter niet het geval. Daarom willen de voorstanders van het beschermend stelsel of zoogenaamde
protectionisten,
een inkomend recht heffen op het buitenlandsch graan en meel, b.v. op zoodanige wijze dat een gulden aan de schatkist moet worden betaald van eiken hectoliter graan, die van buiten 's lands komt. Daar de koopman of importeur de door hem betaalde belasting op de verbruikers verhaalt, stijgt de prijs van het hectoliter graan met een gulden (of een deel ervan als de importeur een deel voor zijn rekening kan nemen;.
Het feuitenlandache graan wordt dus duurder,
de concurrentie vermindert en de binnenlandsche voortbrenger, die nu door de wetgeving van het land in zijn bedrijf beschermd is, gaat ook verhoogen en steekt die verhooging in den zak.
Eerste gevolg hiervan.
De broodprijs stijgt, omdat de waarde der grondstoffen stijgt.
Op wie dit het meest drukt.
De belasting drukt uitteraard het meest op den werkman, omdat deze het meeste brood eet in verhouding tot de andere standen.



Er wordt beweerd dat de inkomende rechten den prys niet
verhoogen.
Men gelooft dat de buitenlandsche verbouwer zijn graan naar Holland zal zenden, zonder prijsverhooging te vragen, teneinde de concurrentie met het binnenland vol te houden. De buitenlander, die vroeger b.v. tien gulden vroeg, vraagt nu negen. Het graan kost dan toch f 10, want f 1.— komt in de schatkist terecht; maar prijs is werkelijk .verminderd en nu zal men ook elders, in andere landen, tegen denzelfden prijs willen koopen. De buitenlander zal dus niet goedkooper kunnen geven, waaruit tevens valt af te leiden, dat de prijs door de belasting altijd stijgen moet.
Zal de vooruitgang, door de prijsverhooging van het binnenlandsche graan verkregen, duurzaam zijn?
Men betwijfelt dit, daar de meerdere opbrengst van het land vermoedelijk de vraag naar bouwland zal doen toenemen, waarvan ten slotte het voordeel terecht komt bij de grondeigenaars, in wier belang de beschermende rechten niet waren gevraagd.
Bescherming bevordert het particulier belang, maar niet het algemeen belang.
Ook nog op andere wijze wordt dit door voorbeelden aangetoond.
Er is b. v. een werktuig, dat in een Nederlandsche fabriek vervaardigd wordt en tegen eenen prijs van honderd gulden in den handel wordt gebracht.
Nu wordt ook een dergelijk werktuig in het buitenland vervaardigd en bij ons ingevoerd en wel op zoodanige wijze, dat het buitenlandsche voorwerp, dat even goed is als het binnenlandsche, hier voor negentig gulden wordt geleverd.
De binnenlandsche verbruikers gaan nu buitenlandsche waar koopen en de binnenlandsche fabrikanten, die den prijs niet kunnen of willen verlagen, vragen bescherming en verzoeken aan de regeering om op het buitenlandsche fabrikaat een invoerrecht van ƒ 10.— per stuk te leggen.
Maar dat inkomend recht is te laag; want als het ƒ 10.— bedraagt, zal de buitenlandsche fabrikant met genoegen de helft



voor zijn rekening nemen en dns het werktuig toch nog voor ƒ 95.— leveren. De bescherming, zal zij doel treffen, moet zich zoover uitstrekken, dat concurrentie onmogelijk is. Het is immers om het monopolie van de binnenlandsche industrie te doen?
Gevolg hiervan.
Het zeer natuurlijk gevolg is, dat de verbruikers verplicht worden om het voorwerp in het binnenland voor honderd gulden te koopen. Het buitenlandsche fabrikaat wordt niet meer ingevoerd en is de binnenlandsche concurrentie niet al te groot, dan zal de fabrikant den prijs vermoedelijk nog meer verhoogen.
In ieder geval staat het vast, dat het binnenlandsche fabrikaat, waarvan geen belasting verschuldigd is, ongeveer even duur zal worden verkocht als het buitenlandsche, waarvan wel belasting geheven wordt.
Dus is het niet te ontkennen
dat enkelen hierdoor bevoordeeld worden.
Eveneens staat het vast
dat de schatkist bevoordeeld wordt
Maar wie betalen nu eigenlijk de belasting? Immers, de verbruikers, die den verhoogden prijs betalen, waarin de belasting verscholen is?
Hieruit moet volgen, dat alle invoerrechten ongeveer op dezelfde wijze werken en dat zij allen de strekking hebben om
de artikelen duurder te maken
Natuurlijk kan men niemand beletten om in het buitenland te koopen, maar die dit doen betalen dan ook eene extra-belasting aan den Staat, waarvoor geen werkelijke reden bestaat.
Maar ook aan de binnenlandsche voortbrengers wordt, hoe zonderling het ook schijnen moge, door de verbruikers eene belasting betaald; want daar zij door de wetgeving des lands kunstmatig



worden staande gehouden, betalen zij hun meer dan zonder beschermende rechten het geval zou wezen.
Er wordt evenwel beweerd dat de landbouwer en de fabrikant
recht hebben op bescherming,
omdat hun welvaart met die van het geheele land verband houdt en de regeering verplicht is voor de binnenlandsche welvaart te zorgen.
Dit wordt wederlegd door de volgende opmerkingen:
Gesteld dat de graanrechten worden ingevoerd en het recht op bescherming van den landbouw erkend wordt, dan komen terstond eenige nijverheidsmannen, wier industriëele ondernemingen in niet al te gunstigen toestand verkeeren en wien door de buitenlandsche nijverheid eene geduchte concurrentie wordt aangedaan.
Deze vragen ook bescherming en zij staan al dadelijk op een beter terrein en beweren met recht dat hun niet onthouden mag worden wat aan anderen is gegeven.
Hieruit volgt echter dat men, eenmaal den weg van den vrijen handel verlaten hebbende,
Het beschermend stelsel steeds mear moet uitbreiden.
Terwijl dien ten gevolge eerst het brood in prijs zou stijgen, zouden vervolgens alle waren en beschermde artikelen duurder worden. Ook zij die beschermd zijn, hebben die duurdere artikelen noodig en betalen dus aan anderen een deel van het bekomen voordeel terug.
Het eind is, dat alles bescherming eischt wat er slechts eenigszins vatbaar voor is en dus kunstmatig de meeste artikelen duurder zijn gemaakt, zonder dat men nu zeggen kan wie van de beschermden nog wezenlijk voordeel geniet en in hoeverre.
Men leidt hieruit af
dat alle protectie ten slotte zichzelf vernietigt
en haar doel vervalt, want het voordeel dat de Staat geniet, hoe belangrijk het ook zijn moge, is nimmer doel geweest en bovendien,



invoerrechten hebben dikwijls di.t met accijnzen gemeen, dat zij het meest drukken op hen die het minst betalen kunnen.
Er is nog een ander bezwaar tegen de bescherming. Men heeft namelijk opgemerkt, dat een beschermde industrie op die bescherming blijft teren en niet met den tijd meegaat. Men behoeft zich minder in te spannen; men blijft achter en verzuimt de noodige verbeteringen aan te brengen, terwijl de vrijhandelaar, aan zijn lot overgelaten, energie toont en gretig elke gelegenheid tot verbetering aanvat.
Tot heden kan Nederland onder de landen gerekend worden die het beginsel van den vrijen handel huldigen, want het tarief van invoerrechten is niet drukkend en omvat niet de voornaamste handelsartikelen.
Niettegenstaande deze waarheid leert de statistiek, dat ons land een tiende van den totalen handel van Europa omvat en de handelsomzet per hoofd der bevolking belangrijk hooger is dan in de ons omringende Staten.
De zoogenaamde handelspolitiek.
De vrije handel heeft in Nederland altijd min of meer gebloeid. Hoewel er vroeger in- en uitvoerrechten bestonden, schijnt alleen de lakenindustrie in de achttiende eeuw beschermd te zijn geweest.
Na 1725 is dat echter veranderd en na dat Nederland en België vereenigd waren werd het tarief van invoer verzwaard. Ook werden toen graanrechten ingevoerd.
Maar spoedig is dat veranderd en in 1862 is zelfs een zeer mild tarief ingevoerd. De rechten bij invoer werden gesteld op 5van fabrikaten en op 3°/(, van half-fabrikaten. Grondstoffen werden ten deele vrijgesteld, ten deele belast met een recht van 1%. Later zijn weer verschillende artikelen vrijgesteld, waaronder granen, ijzer, hout, andere grondstoffen, alsmede verschillende gereedschappen en andere hulpmiddelen der nijverheid.
Sedert dien tijd (1877) worden geene invoerrechten meer geheven.



GELD EN MUNT.
Ruiling der zaken
Het ruilen van zaken is een der voornaamste maatschappelijke verrichtingen. Oppervlakkig schijnt dat niet juist; want slechts zelden gebeurt het, dat men iemand eene zaak afstaat en daarvoor van hem eene andere zaak in de plaats krijgt.
Dat komt omdat wij ruilen op een bepaalde wijze en in een bepaalden vorm, namelijk in dien van
koopen en verkoopen.
Vroeger bestond tusschen koopen en ruilen geen verschil, of, beter uitgedrukt, het koopen geschiedde uitsluitend in den vorm van ruilen. Er was alleen ruilhandel.
Waar de ruilhandel nu nog gevonden wordt
De ruilhandel wordt nu alleen nog gevonden bij de wilde of natuurvolken, en, wanneer de beschaafde menschen met deze volken in aanraking komen en zaken met hen willen doen, dan zijn zij verplicht op dezelfde wijze met hen te handelen, zooals ook werkelijk gebeurt.
De oorsprong van het ruilen.
Zoodra zich eenig spoor van samenleving onder de eerste menschen vertoonde, moet zich noodzakelijk de omstandigheid hebben voorgedaan, dat de een wel eens zaken had die de ander niet bezat. Dit zal bij dezen laatste den wensch hebben doen ontstaan om ook iets van de eerst gemelde zaken te bezitten en wanneer de eerst bedoelde iets van het zijne afstond, dan geschiedde dit tegen afstand van andere zaken, die hij wenschte te ontvangen en de ander toevallig bezat.
Tusschen twee personen, die uitsluitend dezelfde zaken van dezelfde hoedanigheid bezitten, is ruilen niet mogelijk, maar bovendien geheel doelloos.



De eigenlijke ruilhandel
Bij het toenemen der menschelijke behoeften moet er reeds zeer vroeg een tijd geweest zijn, waarin niemand geheel in zijn eigen behoeften kon voorzien
Dientengevolge moet de samenleving spoedig één ruilhandel vertoond hebben.
Altijd en onophoudelijk moest de een, om een of meer zaken te verkrijgen, die hij noodig had of wenschte te bezitten, een of meer van zijne eigene zaken afstaan, b.v. vruchten om hout te verkrijgen of wild om visch te bekomen enz.
Het kost weinig moeite om te beprijpen, dat dit dikwijls met groote moeite gepaard ging en vooral wanneer het op kleinigheden aankwam.
Overgang van ruilhandel in koophandel
De moeilijkheid waarvan wij zoo even spraken en die toenam met de toeneming van het aantal menschen en van de menschelijke behoeften, is oorzaak geweest dat de ruilhandel langzamerhand in koophandel overging.
Men begon de zaken die een ander noodig had, aan dezen af te staan niet tegen andere zaken, maar tegen iets wat zaken vertegenwoordigde ; iets waarvoor men goederen van allerlei aard steeds
en overal kon bekomen.
Slechts zeer langzaam is dit gebruik ontstaan en toegenomen. Er werd als het ware, en dit bracht do gewoonte van lieverlede te weeg, tusschen de menschen een overeenkomst gesloten, om zeker voorwerp steeds in ruil aan te nemen, tegen afstand van alle noodige dingen.
Dit voorwerp was
het muntstukje,
of, in het algemeen gesproken, het geld. Om deze reden noemt men het geld: algemeen ruilmiddel.



Wat dit beteekent
Het geld is maar een middel om de ruiling der zaken gemakkelijk en uitvoerbaar te maken.
B.v. iemand koopt met een gulden een flesch wijn, wederkeerig koopt de wijnhandelaar voor zijn flesch wijn een gulden. Maar het is hem niet om dien gulden te doen, maar om »iet dien gulden alweer iets anders te koopen, dat hij zelf noodig heeft. Langzamerhand is dit ruilmiddel, de gewoonte om met geld te koopen, zoo algemeen en onmisbaar geworden, dat men in de meeste gevallen geen zaken meer tegen zaken kan ruilen, al wil men het nog zoo gaarne.
B.v. de bakker komt met het brood. Wij vragen hem een brood van tien cents, maar hebben geen geld en willen hem een fleschje inkt van tien cents geven, dat wij in onzen winkel verkoopen. Maar de bakker weigert dit, daar hij zelf inkt genoeg heeft. Hij wil tien cents, en niets anders, om daarvoor iets anders te koopen, wat hij wel noodig heeft.
Vereisehten voor het algemeen gebruik van het ruilmiddel.
Toen het geld was uitgevonden, kwam het er op aan, te zorgen, dat het overal zijn rol behoorlijk vervulde. Daarom bezigde men bij de. beschaafde volken al spoedig stukjes edel metaal, goud en zilver, die toch ieder gaarne bezat en die een werkelijke en blijvende waarde en bovendien een vrij groote waarde hadden, terwijl men ze zoowel in het groot als in het klein kon vervaardigen.
Handel in edele metalen.
In edele metalen werd steeds een zeer uitgebreide handel gedreven en dit feit heeft het in gebruik komen van het geld zeer bevorderd. Altijd werden vele versierselen van goud en zilver gemaakt en die dit metaal bezat kon er dus muntstukjes van maken en dit geld alzoo tegen afstand van goederen in omloop brengen, waarna het van zelf in omloop bleef.



Munt als regeeringszaak.
De munt, het maken en in omloop brengen van geld, is in den aanvang niets dan een particuliere onderneming geweest, die op zich zelf ook handel was, want er werd steeds voor gezorgd, dat men voor de stukjes edel metaal, eenige meerdere waarde verkreeg dan de eigenlijke waarde van het metaal met de kosten van bewerking bedroeg.
Eerst later is de munt een zaak van de vorsten of regeeringen geworden; maar ook toen had de zorg ervoor nog niet altoos in het publiek belang plaats.
Doel van de munt in den nieuweren tijd
De regeeringszorg voor de zaken der munt mag alleen ten doel hebben om in het publiek belang te zorgen voor het aanwezig zijn, in voldoende mate, van een ruilmiddel, dat aan zoodanige eischen voldoet, dat het volledig vertrouwen verdient en dus alle zaken vertegenwoordigt en men er steeds alle zaken voor kan bekomen.
Nochtans is het vervaardigen van geld, zooals wij later zullen zien, geenszins de uitsluitende taak der regeering.
Ontwikkeling van het muntwezen.
In alle muntzaken speelt vertrouwen, op zekerheid gegrond, steeds de hoofdrol.
Vandaar dat men de stukjes edel metaal, die voor ruilmiddel werden gebezigd, vervaardigde van een vastgesteld gewicht en samengesteld op een bepaalde wijze. Die stukken werden bovendien van vaste kenteekenen voorzien, als kenmerk van echtheid, om zooveel mogelijk gewaarborgd te zijn tegen vervalsching en andere kwade praktijken.
Muntverzwakkingen.
De ervaring van vele eeuwen heeft geleerd, dat men tegen die kwade praktijken niet dan met zeer groote moeite kon waken.



Het waren de vorsten zelf die het recht van de munt aan zich hielden en natuurlijk tegelijkertijd de wettelijke bepalingen maakten waardoor het gebruik van het ruilmiddel werd beheerscht.
Om daaruit in tijden van nood voordeel te halen, deed men minder fijn metaal in de stukken dan voorgeschreven was. Eigenlijk was het dus de regeering zelf die valsche munt maakte.
Ook kwam het wel voor dat men
het gehalte
van de stukken verminderde; met andere woorden een bepaling maakte, dat de stukken minder edel metaal mochten bevatten. Men betaalde dan b.v. een schuld van duizend gulden, met duizend stukken die opzettelijk zoo waren gemaakt, dat zij slechts de halve waarde vertegenwoordigden.
Dit voordeel was echter slechts tijdelijk
Langzamerhand kreeg men toch voor die stukken van minder gehalte ook minder waar; dat wil zeggen dat alles duurder werd. Ten slotte kwam het dus wel weer op hetzelfde neer; maar in het begin had de maatregel toch vele slachtoffers gemaakt en de vorst had zich onrechtmatig verrijkt.
Vroegere praktijken.
De samenstelling der geldstukken was voorheen zeer gebrekkig. Toen het gehalte nog niet zoo met juistheid kon worden bepaald, het wegen der stukken ook niet met juistheid geschiedde, en de vereischte kenteekenen evenmin behoorlijk werden aangebracht,, werd daarvan zeer veel misbruik gemaakt.
Het bicqueteeren
Dit bestond in het uitziften of uitzoeken van de zwaarste stukken, die meer edel metaal bevatten dan de andere, en die werden versmolten. Op die manier bleef alleen de minder waardige munt, die niet van genoegzaam gehalte was, over.



Geldsnoeien.
Het snoeien van het geld bestond in het afnemen daarvan van zeer kleine stukjes, door welke praktijk men zich op den langen duur groote voordeelen wist te verschaffen.
Eigen munt.
In de beschaafde staten is men er ten slotte toe gekomen om voor het eigen ruilmiddel, dat wil zeggen voor de munt van het eigen land te zorgen. V oor zoover noodig, zorgt de regeering dat het ruilmiddel er is, en voorzoover ook particulieren geld kunnen laten maken, zijn zij aan de muntwetten onderworpen en op die wijze is aan alle geknoei zoo goed als een einde gemaakt.
Wat het bestuur der munt betreft, de bestaande soorten van munt en het papierengeld, kunnen wij hier verder verwijzen naar onze schets der daaromtrent bestaande wetsbepalingen op pag. 81 e. v. onze schetsen van staatsinrichting.
Muntéénheid.
Munteenheid wordt niet gevonden. Elke regeering zorgt voor de munt van het eigen land. Algemeene muntéénheid zou groote moeilijkheden opleveren, door de uiteenloopende maatschappelijke toestanden, waardoor hetzelfde muntstuk op verschillende plaatsen een geheel verschillende waarde zou kunnen hebben.
Muntstelsels. De Latijnsche Unie.
In het aangrenzende Duitsche rijk is men reeds sedert zeer lang overgegaan tot het maken van goudgeld. Toch heeft men er den zoogenaamden hinkenden muntstandaard, want het zilver geld is gedeeltelijk in omloop gebleven.
Ook Frankrijk heeft den dubbelden standaard. De verhouding van het goud tot het zilver is in sommige landen dezelfde, waartoe zij een verbond hebben gesloten, de Latijnsche Unie genaamd. Deze landen: Frankrijk, Italië, België, Zwitserland, hebben dus den dubbelen standaard. De vrije aanmunting van zilver is er verboden.
23



Spanje, Griekenland en Rumenië hebben het muntstelsel der Latijnsche Unie aangenomen.
De Vereenigde Staten van Noord-Amerika, alsmede Zweden en Noorwegen en Denemarken, hebben ook gouden en zilveren standaardpenningen. In Amerika wordt echter geen zilver standaardgeld meer aangemunt.
Engeland heeft uitsluitend den gouden standaard, Mexico daarentegen alleen den zilveren.
Vreemd geld
Daar ieder land zijne eigene munt heeft, is vreemde munt bij ons niet gangbaar. Dit beteekent echter niet dat men het geld van een ander land niet in betaling zou mogen aannemen. Men kan het doen als men wil en de grensbewoners hebben er weinig bezwaar in, daar men er in de streek toch overal mee terecht kan. Niemand echter kan gedwongen worden om het vreemde geld in betaling te nemen.
Of er te veel geld kan wezen?
Sommigen meenen van neen en toch is dit een zeer groote dwaling.
Al ware de geheele wereld vol geld, om het te verkrijgen moet men er toch eerst eene andere wraarde voor afstaan, in den regel zijn arbeidskracht, want men koopt ook arbeidskrachten, evengoed als men zaken koopt; terwijl bovendien in de waarde van bijna iedere zaak, de waarde van arbeidskrachten begrepen is.
Het geld toch is een
waardemeter.
De waarde van het geld bestaat eenvoudig in de waarde die men er voor krijgen kan en de overvloed van geld zou die waarde doen dalen. Er zou een streven ontstaan om voor dezelfde stukken minder dan voorheen te geven, er minder voor te verkoopen.
Dit is niets anders dan
Stijging van prijzen of duurder worden der zaken
en dit zou een nadeel opleveren voor hen die de stukken tegen eene hoogere waarde hadden moeten aannemen.



Wanneer een werkman tien gulden per week ontvangt, maar voor eiken gulden minder krijgt dan voorheen, dan zou door dien overvloed van gemunt geld zijn arbeidskracht eene mindere waarde gekregen hebben, wat feitelijk hier op neer komt, dat
de loonen gedaald zijn.
Uit onze populaire schetsen van Staatsinrichting is ons gebleken dat de vrije aanmunting van geld, wat het zilver betreft, bij ons sinds lang niet meer bestaat. Van die vrije aanmunting kan dus geen gebruik meer worden gemaakt, wat bij den tegenwoordigen zeer lagen stand der zilverprijzen al spoedig tot misbruik aanleiding zou kunnen geven en de bovenbedoelde nadeelen tengevolge zou kunnen hebben.
Dit neemt niet weg, dat de inrichting onzer munt niet is wat ze wezen moest en dit zal zoolang duren als de lage prijs van het zilver aanhoudt.
Wij bezitten een verbazend groote hoeveelheid zilver standaardgeld, dat in omloop is tot de oorspronkelijke waarde van 9,45 gram zilver, maar die waarde op verre na niet heeft.
Het zilveren standaardgeld heeft dus feitelijk wat men noemt
een gedwongen koers,
want men is verplicht het bedoelde zilver tegen de oude waarde aan te nemen.
Wanneer nu de Staat een aanzienlijk deel van dat zilver wilde
ontmunten,
dat wil zeggen tot staven zilver versmelten en verkoopen, dan zou dit allicht op een verlies van eenige millioenen guldens te staan komen.
Goud-agio.
Onze voorraad van goudgeld is niet groot, een gevolg van den ontzaglijken voorraad van zilver.
In zoodanig geval is het niet onmogelijk dat er schaarschte aan



gouden munt ontstaat, b. v. omdat het naar het buitenland wegvloeit en dan is het ook mogelijk, dat men, om goud machtig te worden, voor dat goud meer zilver geeft, dan het in verhouding waard is. Men spreekt dan van een goud-agio; met andere woorden het goud doet dan een premie of opgeld.
Voor het geval dat het blijken mocht, dat het goud te schaarsch wordt, is de regeering bij de wet gemachtigd om voor een bedrag van ten hoogste vijf-en-twintig millioen gulden aan zilvergeld te doen versmelten.
Geschikt tijdstip voor ontmunting.
Het beste oogenblik voor ontmunting van zilvergeld is juist het tijdstip eener tijdelijke prijsverhooging. Dit duurt slechts kort, want de ontmunting zou de prijs weer doen dalen. Immers, wanneer een groote partij koopwaar te gelijkertijd aan de markt komt, daalt de prijs bijna altijd.
Wat de regeering zou kunnen doen.
Zoolang de ontmunting niet heeft plaats gehad, zal men moeten trachten er voor te zorgen, dat de aanwezigheid van zooveel geld, dat niet de waarde heeft, die het volgens de wet bezit, geen storenden invloed uitoefent op de maatschappelijke verhoudingen.
Bij gedeeltelijke ontmunting blijft dit even waar.
Daarom zou men het best doen te bepalen, dat het zilver standaardgeld slechts tot zeker bedrag in betaling behoeft te worden aangenomen, en men voor het overige goud kan eischen.
Aanmunting van geld.
Daar de aanmunting van goud geld alleen bij zeer groote partijen mogelijk is en dus slechts voor rekening van groote handelslichamen kan plaats hebben, is dit punt van zeer ondergeschikt belang. Die aanmunting zal natuurlijk nooit anders plaats hebben dan wanneer er winst mede te behalen is, dat wil zeggen alleen wanneer de prijs van het aangekochte goud, tot staven versmolten, met het muntloon, voor ieder stukje iets minder dan f 10.— bedraagt.



Aanmunting van regeeringswege
Deze geschiedt natuurlijk alleen om het publiek belang te bevorderen, ter wille van het gemakkelijk handelsverkeer, met andere woorden, in geval van gebleken behoefte.
Begrip van behoefte aan geld.
Niemand weet met juistheid te bepalen hoeveel geld er in omloop is. Er moet steeds zooveel wezen, dat aan de behoeften van het verkeer gemakkelijk kan worden voldaan, 't Is b.v. lastig als er geen halve stuivers zijn en wanneer het nu blijkt dat die muntstukken zeldzamer beginnen voor te komen, hetgeen aan de vele Rijkskantoren gemakkelijk is na te gaan, dan laat men aanmunten. Van tijd tot tijd is dit natnurlijk noodig, daar de bevolking van het Rijk sterk toeneemt en het handelsverkeer zich uitbreidt, terwijl er nu en dan, b.v. door brand of andere rampen, wel eens geld verloren gaat
Welk muntstelsel de voorkeur verdient.
Het is nog altijd eene vraag van zeer groot gewicht, of wij, en de andere landen die den dubbelen muntstandaard hebben, dien zullen behouden of wel den enkelen gouden standaard zullen verkiezen. Van den enkelen zilveren standaard is weinig sprake meer.
Met het oog op het feit, dat Amerika voor zijne ontzaglijke handelsoperatiën en daarmede gepaard gaande betalingen van zeer grooten omvang goud noodig heeft, terwijl men b.v. in Aziatische landen het best met het eenvoudige zilver af kan, zou men kunnen aannemen, dat het Westen goud, het Oosten zilver behoeft. Toch levert ook dit een bezwaar op; want de onderlinge waarde van beide metalen wisselt zeer af, en van die waardeverhouding zou het b.v. afhangen hoeveel goud men uit Amerika moest verzenden om in Azië een zeker bedrag in zilver te kunnen voldoen.
De dubbele standaard heft dit bezwaar op, maar het is niet te verwachten dat Engeland terug zal komen van den enkelen gouden standaard, noch Duitschland, ofschoon daar feitelijk nog bimetallisme (de zilveren standaard naast den gouden) bestaat.



Het enkele feit dat het goud en het zilver nooit in dezelfde verhouding in waarde rijzen of dalen, is op zich zelf overigens voldoende om te verklaren waarom er voor den enkelen standaard altijd meer te zeggen is dan voor den dubbelen; want indien er eene wanverhouding is ontstaan in de onderlinge waarde der metalen, dan bestaat er altijd gevaar voor een nadeeligen invloed op sommige maatschappelijke toestanden.
Intusschen zal ieder land met zijne eigene en eigenaardige toe. standen rekening hebben te houden.
Hoe men de zaak in Nederland zou kunnen regelen.
Het aannemen van den enkelen zilveren standaard heeft in een land met een tamelijk uitgebreid handelsverkeer altijd nog dit bezwaar, dat het vervaardigen van muntstukken van een groot bedrag zeer lastig is.
Gevoeglijk zou men daarom den enkelen gouden standaard kunnen aannemen met stukken van f50.—, f25.—, f 10.— en f5.—
Het zilver zou dan pasmunt moeten worden, met verplichting om het tot een zeker matig bedrag aan te nemen.
Het gemunt geld is op zich zelf onvoldoende
Hoe men de zaak immer regele, het staat vast, dat bij de tegenwoordige behoeften van het ruilverkeer, het gemunt geld nooit zal kunnen dienen als eenig ruilmiddel.
Alleen de verzending van waarde per post vereischt iets anders-
Aan dat andere helpen ons zoowel de regeering als particulieren ; het is
het papierengeld.
Enkele bijzonderheden omtrent het munt- en bankpapier hebben wij in onze populaire schetsen van staatsinrichting reeds medegedeeld.
Nadere opmerkingen omtrent de Nederlandsehe bank.
De naamlooze vennootschap de Nederlandsehe bank te Amsterdam is eene zoogenaamde circulatiebank, omdat zij ten gemakke van handel en nijverheid papieren geld in omloop brengt.



Bij de tegenwoordige inrichting der maatschappij zou eene dergelijke instelling volstrekt onmisbaar wezen en indien zij niet bestond zou men in de behoefte moeten voorzien door het oprichten eener Rijksbank.
Concurreert de staat met de particuliere nijverheid, wanneer hijzelf een circulatiebank exploiteert?
Zooals men vrij algemeen toegeeft, is het niet de taak van den staat om tegen de particuliere nijverheid te concurreeren. De vraag is echter of dit heilzaam beginsel nergens eene uitzondering toelaat, ook niet waar het betreft eene instelling, die in het publiek belang onmisbaar is en er dus toch zou moeten komen indien zij er niet was?
In lateren tijd is men meer algemeen van meening geworden> dat de Staat wel in het algemeen belang zou handelen, door de exploitatie van een circulatiebank.
Het bankoctrooi.
Den 16'1™ November 1901 is door de regeering aan de Nederlandsehe bank het bij de wet van 7 Augustus 1888 verleende
octrooi opgezegd.
Zonder deze opzegging zou het octrooi, eindigende in 1904, stilzwijgend met tien jaren zijn verlengd. Die stilzwijgende verlenging zal dus in ieder geval niet plaats hebben. Naar alle waarschijnlijkheid zal een nieuw octrooi worden verleend, maar dan op andere voorwaarden, waardoor de Staat aanzienlijker voordeden trekt uit de winsten der bank, in welk geval de moeite van eigen exploitatie zou kunnen worden vermeden.
Winsten van den Staat.
Bij de wet van 1888 is het octrooi der bank voor 15 jaren verlengd, doch tevens bepaald dat de Staat eene uitkeering van winst zou genieten
De aandeelhouders krijgen eerst 5 percent. Van het overblijvende krijgen de aandeelhouders en de Staat ieder de helft, tot dat de aandeelhouders zeven percent hebben ontvangen. Van het daarna



overblijvende ontvangen de aandeelhouders een derde en de Staat twee derde.
Het bankpapier geen wettig betaalmiddel.
Dat het bankpapier geen wettig betaalmiddel is, met andere woorden niemand verplicht kan worden om het in betaling te nemen (met de muntbiljetten is het juist andersom), is eenvoudig een gevolg hiervan, dat de bank een particuliere instelling is. Een bezwaar is hierin echter niet te vinden, daar de Staat er voor zorgt dat men het door de bank uitgegeven papier veilig in betaling kan aannemen, en dat er zekerheid bestaat dat men het steeds tegen standaardgeld of muntbiljetten, dus tegen een wettig betaalmiddel, kan inwisselen.
Uitgebreide werkkring van de Nederlandsche Bank
Om een denkbeeld te geven van den zeer uitgebreiden werkkring der bank, deelen wij mede dat voor ongeveer twee honderd millioen gulden aan bankbiljetten in omloop is.
Van dit in omloop zijnde bedrag moet niet minder dan veertig percent bij de bank aanwezig zijn, in standaardgeld, ongemunt geld of staven goud, voor het ondenkbare geval dat al de houders van briefjes hun geld bijna tegelijk kwamen opvragen.
In de kelders der bank is in den regel veel meer aanwezig dan er volgens de bovenstaande wettelijke bepaling moet zijn.
Onderlinge verhouding tusschen de Bank en den Staat.
Terwijl, door het wettelijk octrooi, de bank het uitsluitend recht verkregen heeft om papieren geld bij hare handelsoperatiën in omloop te brengen, dus een monopolie bezit en concurrentie is uitgesloten, keert zij aan den Staat het bovenvermelde aandeel in de winsten uit.
Verder bewaart zij kosteloos de Rijkskas of de schatkist en helpt de regeering bij het vervaardigen en verspreiden der muntbiljetten.
De zoogenaamde zilverquaestie. Schommeling in de waarde
Vooral in den prijs van het zilver is altijd veel schommeling, hetgeen met het goud minder het geval is. Zoo had b. v. in het



najaar van 1897 een zeer belangrijke daling plaats. Een jaar later was weder verhooging van prijs ingetreden.
Oorzaken der daling.
De daling in 1897 b. v. had een zeer gewone oorzaak. Men had het product zoo lang mogelijk opgehouden, om de vroegere prijzen te handhaven, maar bij de steeds ruime productie der zilvermijnen was dit op den duur niet houdbaar en toen trad eensklaps een snelle daling is.
Verwachtingen voor de toekomst
Uit de omstandigheden dat de voortbrenging van zilver niet vermindert, men steeds voortgaat groote hoeveelheden van dit metaal aan de mijnen te onttrekken en de wereldvoorraad onophoudelijk vermeerdert, leidt men niet zonder grond af, dat verhooging van den zilverprijs tot de vroegere waarde niet te verwachten is.
Schommelingen zullen zich als een gevolg van den handel en van speculatiën van tijd tot tijd steeds voordoen.
Wat eigenlijk de zilverquaestie is
De zilverquaestie lost zich op in deze vraag: of stijging of daling van de waarde van het zilver in verband staat met stijging of daling van de waarde van andere belangrijke handelsartikelen.
Verband met het graan.
De vraag ziet in de eerste en voornaamste plaats op het graan, omdat er geen belangrijker handelsartikel is en dit product over de geheele wereld wordt uit- en ingevoerd.
Onder zekere omstandigheden kan dit verband bestaan.
Gesteld b. v. dat in Amerika vrije aanmunting van zilver was toegestaan; dat men daar koren kocht met geld dat men zelf had laten aanmunten en waarvan elk stuk ƒ 2.— kostte, terwijl het voor ƒ 2.50 gangbaar was, en dat men daarna in Nederland dat koren verkocht tegen betaling, in goud geld, van een prijs berekend tegen eene waarde der bedoelde zilverstukken van ƒ 2.50.



Is het nu niet duidelijk dat men op die wijze voor lagen prijs zou kunnen verkoopen en de concurrentie veel beter zou kunnen uithouden ?
Deze vrije aanmunting bestaat echter niet. Het bedoelde verband bestaat daarom ook niet.
Verhouding in 1897.
Toen in 1897 de zilverprijzen tot den laagsten stand daalden dien zij ooit bereikt hadden, was de Amerikaansche korenmarkt in zeer goeden toestand. In Europa waren de oogsten zeer ontoereikend. In Amerika was het juist andersom.
Er volgde eene verhooging der Amerikaansche graanprijzen; maar deze was alleen een gevolg van de oogstverhouding tusschen Europa en Amerika en niet van de snelle daling van den zilverprijs, die in Maart 1897 begon en veroorzaakt werd door de omstandigheid, dat men in den groothandel het zilver niet langer kon vasthouden.
Een jaar te voren was de waarde der Amerikaansche granen minder; maar dit was ook geenszins het gevolg van de lagere prijzen van het zilver.
Zilver-agitatoren.
Men trachtte in Amerika eene andere meening ingang te doen vinden. Zij die dit deden noemde men zilver-agitatoren, omdat het hun doel was, te geraken tot vrije aanmunting van zilver, om daardoor buitensporige winsten te kunnen behalen Zij hebben echter hun doel niet bereikt en zullen het waarschijnlijk ook wel nimmer behalen.
Slotsom.
Wat de prijzen van het graan betreft lijdt het geen twijfel, dat deze zich voortdurend zullen regelen naar den uitslag van den oogst in de verschillende landen die op groote schaal kunnen produceeren.
Overvloed aan den eenen kant en behoefte aan de andere zijde zullen steeds van den meesten invloed zijn, en verder ook: het



meer of minder gemakkelijke verkeer en het al of niet heffen van hooge inkomende rechten.
Met den prijs van het zilver hebben die verschijnselen echter niets te maken. Die prijs zal in de toekomst vooral afhangen van de vraag of het goud zich zal handhaven op zijn tegenwoordige waarde en of de zilverproductie even overvloedig zal blijven als tegenwoordig het geval is < ongeveer zes millioen kilogram per jaar).
DE BEGRIPPEN VAN LOON EN RENTE.
Loon.
Onder loon verstaat men in het dagelij ksch leven de som, die iemand ontvangt, wanneer hij zijne arbeidskrachten tijdelijk aan een ander afstaat.
Rente
Onder rente verstaat men, mede in het dagelijksch leven, de zonder eenige moeite verkregen opbrengst van belegde kapitalen, zooals de coupons, die men van de effecten af knipt, de dividenden die men van aandeelen in maatschappijen ontvangt, de land- en huishuren, enz.
Deze begrippen zijn niet geheel juist.
Iemand die geenszins in dienst van anderen arbeidt, geniet eveneens loon, voor hetgeen hij toebrengt aan de algemeene voortbrenging van zaken of ten behoeve van anderen, ten dienste van het publiek, enz.
Loontrekkende personen zijn dus ook de werkgevers, voor zoover betreft hetgeen zij zelf toebrengen aan hetgeen uit hun bedrijf verkregen wordt.
In hetgeen de koopman of winkelier voor zijne waren bedingt, zit ook zijn loon verscholen.
Krijgslieden, rechters, geestelijken, zijn in economischen zin allen loontrekkende personen.



Werkgevers en werknemers.
Zij die voor eigene rekening of als geplaatst aan het hoofd van een kapitaal, een maatschappelijk bedrijf uitoefenen, zien zich meestal in de noodzakelijkheid gebracht om daartoe anderen in dienst te nemen; aan werkkrachten is alom en bijna altijd behoefte.
Iemand die anderen tegen loon in dienst neemt, noemt men een werkgever; den werkman, die in zijn dienst treedt, werknemer.
Loon en prijs.
Het loon is de prijs eener zaak. De zaak heet hier arbeidskracht.
Overal wordt het loon op verschillende wijze bepaald. Soms dooide regeering, dan weer volgens gebruik of gewoonte, op eenen anderen tijd bij overeenkomst. Het is soms vast, soms veranderlijk en er is ook groot verschil in de wijze en den tijd van betaling.
Daar het loon inderdaad ook een prijs is, zal vraag en aanbod er steeds van grooten invloed op zijn, hoewel, zooals wij vroeger reeds hebben opgemerkt, en dit geldt ook hier, andere invloeden wel degelijk in het spel komen.
Hooge en lage loonen.
Wat hooge en lage loonen zijn, is in het algemeen niet te zeggen, omdat het geld waarin het loon betaald wordt, veel hooger waarde heeft voor den een dan voor den ander.
Het gebruik, dat iemand van het geld maakt, bepaalt dus de hoegrootheid van het loon niet.
Of een loon hoog of laag moet worden genoemd, zal dan ook alleen kunnen worden bepaald door den aard van het werk, in verhouding tot den arbeid van andere werklieden en naar den daaraan besteden tijd, in verhouding alweder tot den arbeidsduur van anderen. Algemeene regelen daaromtrent zal men nimmer kunnen aangeven en steeds zal men naar de bijzondere omstandigheden moeten oordeelen.
IJl ieder geval staat het vast, dat, behoudens enkele uitzonderingen, die dan nog altijd slechts betrekkelijk als zoodanig kunnen



worden beschouwd, de werkman (wij spreken nu meer bepaaldelijk van .hen die den gewonen handenarbeid verrichten) zijn overeengekomen loon geniet, met of zonder de bijverdiensten of zoogenaamde emolumenten, zooals vrije woning of landhuur, premies enz.
Wanneer dat loon betaald is en de werkgever al zijn verdere uitgaven, voorschotten, risico's, enz. in rekening heeft gebracht, dan blijft al het overige voor hem, als de vrucht van het kapitaal, onverschillig hoeveel het is en op hoedanige wijze het kapitaal daardoor ook moge aangroeien.
Het is het kapitaal van den ondernemer, dat produceert en daarom is de zuivere winst voor hem.
Men is gewoon dit te noemen
de kapitalistische productiewijze
en daartegen worden somtijds vele bezwaren ingebracht.
Men zegt: kapitaal en arbeid zijn de gezamenlijke bronnen van de winst die door het bedrijf wordt afgeworpen. De werkgever mag rekenen zijn eigen arbeid, zijne uitgaven en voorschotten, maar wat dan overschiet als winst, komt niet uitsluitend aan het kapitaal maar ook aan den arbeid, en het behoort door werkgever en werknemer te worden gedeeld. De onderneming behoort beschouwd te worden als een gemeenschappelijk bedrijf, omdat zonder den arbeid het kapitaal niet tot zijn. recht zou komen en de buitensporig hooge winsten die nu somtijds door den werkgever worden verkregen, zonder het werk van den arbeider onmogelijk zouden zijn.
Wat de voorstanders der kapitalistische productiewijze hiertegenover stellen
Zij leeren dat de winst van een ondernemer niets anders is dan de prijs der diensten, door hem aan de maatschappelijke voortbrenging bewezen, dat deze prijs ook bepaald wordt door de verhouding tusschen vraag en aanbod en de verdeeling van de opbrengst tusschen werkgever en werknemer, verder dan door de betaling van loon, geen grond heeft.



Nadere beschouwing van de stelling, dat het bedrijf als een
gemeenschappelijke onderneming moet worden beschouwd
Zooals zij daar ligt zou die stelling voor feitelijke toepassing niet vatbaar zijn. De arbeiders zouden toch altijd willen werken tegen een op bepaalde tijden uitbetaald loon, onder welken naam dit dan ook zou mogen doorgaan. Zij zouden het loon willen beschouwen als op rekening van de winst genoten en als maatstaf 1). v. willen nemem het gemiddelde winstcijfer van een ondernemer. Maar dan zou de werkgever groote voorschotten moeten doen en gevaar loopen van nadeel bij mogelijke verliezen. De risico zou vermoedelijk voor hem alleen blijven bestaan, omdat terugbetaling van het te veel genotene door den werkman of latere verlaging van loon tengevolge van het geleden verlies, feitelijk toch wel onuitvoerbaar zou blijken; daar de werkman niet zou kunnen betalen of eenvoudig den dienst zou verlaten zonder terug te geven wat hij te veel genoot.
Uit dit oogpunt beschouwd is het niet geheel en al te ontkennen dat de schijnbaar eenigszins harde toepassing van het beginsel, dat de winst is voor hem die de risico loopt, nog niet zoo onbillijk is te achten.
Daartegenover echter st?at, dat in den regel meer winst dan verlies wordt gemaakt, dat dus de stelling van den werkgever, met zijn kapitaal gewapend, altijd gunstiger zal wezen dan die van den werkman, en om die reden is er een aangewezen taak voor den Staat, namelijk om door middel der zoogenaamde
sociale wetgeving
de nadeelen zooveel mogelijk weg te nemen, welke uit die minder gunstige stelling van den arbeid tegenover het kapitaal voortvloeien.
Dergelijke maatregelen stellen inderdaad ook
bescherming
daar, maar eene bescherming die in het algemeen belang plaats heeft.



Er moet vooral op gewezen worden, dat deze bescherming niets kunstmatigs mag hebben en zich dus ook geenszins ten doel mag stellen
kunstmatige verhooging van loonen,
waardoor den werkman een grooter inkomen zou worden verzekerd buiten verhouding tot de waarde van zijnen arbeid, doch natuurlijk de prijzen der voortbrengselen mede zouden stijgen, omdat de productiekosten zooveel grooter zouden worden.
Het doel moet vooral wezen om te voorkomen dat de werkman, tengevolge van bijzondere omstandigheden en van overmacht, zedelijk gedwongen is zijn arbeidskracht beneden de waarde te verhuren of op uit andere hoofde nadeelige voorwaarden.
Verder staat het vast dat de werkgever in zijn winst een deel van zijn kapitaal moet terugvinden, anders zou zijn kapitaal gaandeweg verminderen.
Op dezelfde wijze moet den werkman vergoed worden de afneming van zijn kapitaal, dat is, van zijn werkkracht, die met de jaren vermindert.
Daarom zijn noodzakelijk: pensioen-regelingen, ongevallen-verzekeringen, (reeds bestaande), regeling van den arbeidsdag, (zooals hier en daar plaatselijk geschiedt) enz.
Daarom is in de eerste plaats noodig een wettelijke regeling van het
arbeidscontract
De verhouding tusschen werkgever en werknemer moet duidelijk belijnd zijn. Ieder moet weten waartoe hij zich verbindt, voor welken tijd en op welke voorwaarden.
Minimum loon en maximum arbeidsduur.
Verschillende gemeentebesturen hebben in latere jaren, wanneer gemeentewerken in het openbaar werden besteed, in het contract bepalingen doen opnemen in het belang van den werkman; daartoe strekkende dat een aannemer geen arbeiders in dienst mag stellen, dan tegen een minimum-loon en dat hij zijne werklieden niet



kan noodzaken om langer dan een aangegeven getal uren per dag te werken.
De normale arbeidsdag.
Onder normale arbeidsdag verstaat men een stelsel krachtens hetwelk alle handenarbeid in alle bedrijven en in alle seizoenen niet langer duurt dan een bepaald aangegeven getal uren.
De invoering van zulk een normalen arbeidsdag zal vermoedelijk steeds op groote bezwaren van practischen aard stuiten. Men zal steeds rekening behooren te houden met den aard van het werk. In den eenen tak van industrie wordt veel meer verbruik van arbeidskracht vereischt dan in den anderen. Het maakt ook een groot verschil of men bloot lichamelijken arbeid verricht, dan wel of het denkvermogen bij het werk een voorname rol speelt; want in dit laatste geval is het werk veel meer afmattend. Ook zal men moeten letten op de eischen van het klimaat en den lichamelijken toestand van de arbeiders.
Eene juiste regeling van het looncontract bij de wet zal vermoedelijk niet zonder invloed blijven op het in onze tijden algemeen en herhaaldelijk voorkomend en voor den ge regelden gang van den maatsehappelijken arbeid zeer nadeelige verschijnsel der
werkstaking.
Wij bedoelen hier natuurlijk niet het eindigen met den arbeid door een op zich zelf staand werkman, want het staat ieder werkman vrij (ook zedelijk) om zich in dienst van een ander te begeven of ook zonder dat, zijn dienst te verlaten.
Onder werkstaking verstaan wij dat algemeen en plotseling bij onderlinge afspraak neerleggen van den arbeid in eenig bedrijf door allen of het meerendeel der werklieden, waardoor veroorzaakt wordt dat het werk niet geregeld kan worden voortgezet.
Tegenover het middel van verweer, dat men werkstaking noemt, en dat de werklieden dikwijls aangrijpen om in zekere eischen te doen toestemmen, staat een middel van verweer van de zijde van den werkgever, die b.v., wanneer een deel van het personeel staakt, aan allen gedaan geeft en dus van zijn kant het werk opzegt.



Zulk een gedaan geven op groote schaal, noemt men niet, een Engelsch woord,
loek-out.
Het middel wordt soms aangewend om de werklieden in hunne eischen te voorkomen, maar ook soms ten gevolge van geleden verliezen of met het oog op dreigende prijsdalingen. Natuurlijk zijn andere oorzaken mogelijk, b.v omdat een geheele fabriek niet werken kan, wanneer de arbeiders in zekere grondstof staken.
Het is niet te ontkennen dat de plotselinge gedaangeving de belangen der werklieden ernstig kan benadeelen en ook om deze reden een behoorlijk geregeld looncontract als dringende eisch van sociale wetgeving moet worden gesteld.
Rente.
Het is niet geheel juist, zooals wij reeds opmerkten, de rente te beschouwen als de zonder eenige moeite verkregen vrucht van het kapitaal.
Men houde in het oog dat alle werkkracht kapitaal is, dat tevens kennis, wetenschap, vaardigheid en dergelijke eigenschappen eveneens als kapitaal in economischen zin moeten worden beschouwd.
Zoo is b.v. het loon ook de rente van het kapitaal van den werkman, dat is: zijn arbeidskracht. Het loon van den rechterlijken ambtenaar is de rente van het kapitaal, gelegen in zijn werkkracht en zijn wetenschap, enz.
Men heeft dus in zooverre weer tweeërlei soort van kapitaal, namelijk het kapitaal dat aan den persoon verbonden is en dat hetwelk alleen in zaken, opgespaarde vruchten, bestaat.
De rento van het eigenlijke kapitaal komt onder verschillende benamingen voor, zooals rente of interest, huur of pacht enz.
CREDIET.
De rente komt het meest voor als huur voor het gebruik van geld, dat men tijdelijk aan anderen afstaat.
24



Het is eene volstrekte onmogelijkheid, dat de handel en de industrie steeds geheel op eigen krachten zouden kunnen steunen. Het kapitaal van den enkelen mensch is voor alle productie in het groot en voor alle groote handelsondernemingen meestal onvoldoende. Zelfs indien de afzonderlijke personen zich tot maatschappijen vereenigen, is dit nog vaak het geval en zijn leeningen dikwijls noodig. Algemeen wordt, in den tegenwoordigen vorm der maatschappij, gewerkt door middel van het geld dat anderen bezitten maar zelf niet tot eigen voortbrenging aanwenden.
Crediet is het tijdelijk afstaan of verhuren van gelden aan anderen, om die aan te wenden tot uitoefening van eenig beroep of bedrijf.
Is het verhuren of in gebruik nemen van zaken tot hetzelfde doel ook crediet?
Neen, d»t wordt niet als zoodanig aangemerkt. Wel levert dit ook voor den eigenaar vruchten of renten op, maar de regeling daarvan is minder aan algemeene wetten onderworpen en berust meer op de overal verschillende gebruiken en overeenkomsten van partijen.
Bij het in huur of gebruik geven van zaken blijven die zaken, in den regel althans,' bestaan. Zij blijven het eigendom van den eigenaar en er is tamelijk veel zekerheid, dat hij het goed of de
waarde ervan weer terugverkrijgt.
Met het geleende kapitaal is het anders; dit wordt het eigendom van den leener en door dezen verbruikt om later uit eigen middelen zoo mogelijk weer te worden teruggegeven.
Zooals wij uit het burgerlijk recht weten kan daarvoor zekerheid worden bedongen, zooals borgtocht of hypotheek. Dit is echter niet altijd mogelijk en al is het mogelijk, dan bestaat altijd nog eenig gevaar voor verlies.
Renteatandaard.
De rente van geleend geld is hooger of lager, naarmate verschillende omstandigheden zich voordoen. In gewone omstandigheden is zij echter meestal gedurende een zeker tijdverloop even hoog of laag en dan spreekt men van een rentestandaard.
De rentestandaard hangt, als prijs van het gebruik van kapitaal,



ook weer af van de verhouding tusschen vraag en aanbod, maar ook weer niet volkomen.
Wanneer b. v. vele overgangen van onroerende goederen plaats hebben, vele fabrieken en andere nijverheids-ondernemingen worden opgericht en dus zeer veel geld noodig is, dan zou men allicht meenen dat dit ook eene verhooging van den rentestandaard ten gevolge zou moeten hebben en toch heeft de ervaring dikwijls het tegendeel geleerd.
Juist de goede gelegenheid om op vasten voet zijn geld te plaatsen onder verband van onroerende goederen of in blijkbaar betrouwbare ondernemingen, kan aanleiding geven om minder kapitaal te beleggen in schuldbrieven ten laste van vreemde regeeringen en buitenlandsche nijverheids-ondernemingen.
In verschillende andere omstandigheden is echter een tegenovergesteld verschijnsel denkbaar.
Is behoefte aan crediet een gunstig of een ongunstig economisch verschijnsel ?
Over het algemeen kan men veilig aannemen dat het een gunstig verschijnsel is, wanneer de vraag naar geld groot is. In tijden van «terk achteruitgaande productie zal het verschijnsel zich zeker niet voordoen.
Een gevolg van de vraag naar geld is geweest dat de handel een nieuwe bron van welvaart heeft gevonden in het verhuren van de beschikbare kapitalen of zooals men het gewoonlijk noemt, het verschaffen van crediet.
Aan crediet is altijd behoefte geweest, maar vóór het ontstaan van het eigenlijke crediet wezen, was ieder die aanvulling van kapitaal behoefde, genoodzaakt om daartoe de hulp van particulieren in te roepen, indien hij er al in kon slagen een zoodanig persoon te vinden.
Yereenigingen van personen, welke er hun werk van maken, kapitaal te verhuren, noemen wij
credietinstellingen.
of banken; terwijl het ook somtijds voorkomt dat een op zich zelf staand persoon dezen tak van handel drijft.
Oppervlakkig schijnt het vreemd om het crediet ook



handel
te noemen, maar toch is dit niets dan schijn. De kracht van het kapitaal is een artikel van waarde en nu wordt door het crediet wel niet het kapitaal zelf, maar toch een deel van de voortbrengende kracht er van afgestaan.
Het nut der bankinstellingen
De credietinstellingen worden gewoonlijk banken genaamd. Het nut ervan is hoofdzakelijk gelegen in het gemak dat zij veroorzaken, omdat het publiek steeds kan weten tot wien het zich kan wenden; omdat dikwijls snelle hulp mogelijk is en de instelling, omdat zij een vast en onveranderlijk bestaan heeft, op langen termijn gelden kan voorschieten, waardoor het belang van den geldleener zeer wordt gebaat.
Ten deele zijn deze instellingen van
weldadigen aard.
Zooals de hulpbanken, die aan kleine lieden geringe voorschotten doen, maar dan op zeer gemakkelijke voorwaarden, waardoor dikwijls voorkomen wordt dat deze personen in handen vallen van zoogenaamde woekeraars, of zich verplicht zien zich ontijdig van hunne goederen te ontdoen of gebruik te maken van instellingen, als de bank van leening, schijnbaar ter voorkoming van armoede, maar inderdaad de armoede bevorderende. Ook zijn er instellingen welke zijn opgericht door hen die hulp behoeven zelf, de zoogenaamde
coöperatieve voorschotbanken,
waarvan de winst natuurlijk ten bate van de leden zelf strekt, zoodat ook hier van goedkoop crediet sprake is.
Hypotheekbanken.
Hypotheekbanken zijn instellingen, welke aan de eigenaars van onroerende goederen geld leenen onder hypothecair verband van die goederen.



Het benoodigde kapitaal is hier uitteraard zeer groot, omdat de opgenomen kapitalen in den regel ook groot zijn en bijna uitsluitend op langen tijd, veelal tot dertig jaar toe wordt geleend ; het geschoten geld komt dus niet spoedig terug, en het kapitaal zou zonder bijzondere maatregelen spoedig uitgeput zijn.
Die bijzondere maatregelen bestaan hierin, dat men ten laste van de bank schuldbewijzen uitgeeft, welke bekend zijn onder den naam van
pandbrieven,
welke bewijzen eene vaste rente geven. Deze pandbrieven worden om de eenvoudigheid, en de groote zekerheid die de bank aanbiedt, door velen verkozen boven de eigen belegging van geld op hypotheek.
De bank geeft nooit meer aan pandbrieven uit, dan zij aan hypotheken geplaatst heeft.
Terwijl een hypotheekhouder altijd eenig gevaar loopt, dat het verbonden onroerend goed, wanneer het bij wanbetaling voor de schuld verkocht wordt, minder zal opbrengen dan de schuldeischer te vorderen heeft, komt in een dergelijk geval het verlies voor de bank, die voor mogelijke verliezen een reservefonds uit de winsten afzondert. De zekerheid van houders van pandbrieven is dus nog grooter dan die van hypotheekhouders.
Bijzondere credietvormen. Disconto's.
Onder disconto verstaat men het geven van voorschot op wissels en ander handelspapier. Die vroeger dan de vervaldag het geld in handen wil hebben, geeft den wissel in disconto bij eene bankinstelling, die het bedrag, onder de noodige waarborgen, na aftrek van de rente (het disconto) voorschiet, daardoor het handelspapier in eigendom bekomt <door middel van endossement) en op den vervaldag het bedrag invordert.
Beleening.
Onder beleenen verstaan wij het opnemen van geld op koopmansgoederen en effecten.
Wat effecten betreft kan die beleening alleen gesloten worden



op courante effecten, die geregeld op de beurs worden verhandeld. Men kan niet de volle waarde (volgens de prijscouranten) verkrijgen. Er moet altoos een surplus wezen, tot waarborg voor den geldschieter, met het oog op mogelijke waardedaling (b.v. 1/ ). Natuurlijk wordt voor de beleening ook eene rente betaald.
Prolongatie.
Van prolongatie spreekt men, wanneer effecten zijn beleend, op zoodanige wijze dat het geld van de zijde van den geldopnemer, steeds kan worden terugbetaald.
Koers.
Onder koers verstaat men in het algemeen de tijdelijke prijs of waarde van effecten en handelspapier.
Gesteld dat eene obligatie ter beurze verhandeld wordt en dat in dit stuk staat gedrukt dat de houder recht heeft op een bedragvan duizend gulden, dan noemt men dat
de nominale waarde.
Maar die nominale waarde wordt voor het stuk, als het verhandeld wordt, zelden betaald, maar wel meer of minder. Men betaalt er b. v. slecht zes-honderd gulden voor of 60 °/0; dan noemt men het zoo, dat de koers zestig percent is.
Wordt het stuk duurder of goedkooper, dan rijzen of dalen de koersen.
Zoo is er ook een koers van wisselbrieven of handelspapier in het algemeen, in het buitenland betaalbaar.
Deze koers wordt berekend door na te gaan, hoeveel het kosten zou om het geld zelf op de beste wijze over te maken en de munt van het eene land tegen die van het andere land te verwisselen.
Gesteld dat men in Nederland een wissel koopt op Londen, groot twaalf-honderd gulden of honderd pond sterling, en dat men dien koop sloot voor ƒ 1180.—, dan is de koers van den wissel op Londen ƒ 11.80 per pond sterling van ƒ 12.—, en deze koers kan zoowel hooger als lager worden. Gesteld dat men in Nederland groote partijen kaas naar Engeland verscheept, zoodat er uit



Engeland veel geld naar hier moet komen, en dus veel wissels op Londen getrokken worden, omdat men natuurlijk door middel van wissels verrekent, dan wordt de prijs of koers lager en koopt
men den wissel voor minder dan ƒ12.-per pond. Maar men zal iets
meer dan ƒ 12 moeten betalen, wanneer tegenovergestelde omstandigheden zich voordoen.
BELASTINGEN.
Begrip van belastingdruk
Onder belastingdruk verstaan wij niet zoozeer, althans niet in
de eerste plaats, het feit dat de opgelegde heffingen moeten worden
betaald en dus iemands inkomen verminderen.
Trouwens, men beschouwt van een economisch standpunt de belastingen niet zoozeer met betrekking tot het inkomen van ieder persoon in het bijzonder, als wel van de gezamenlijke inkomsten van allen, het zoogenaamde
nationaal inkomen;
zijnde de opbrengsten van den geheelen landbouw, den handel en de industrie en van alle beroepen en bedrijven, benevens de inkomsten van de gezamenlijke bezittingen, anders gezegd
het nationaal vermogen.
Men verstaat onder belastingdruk vooral de belemmering in de aanwending van het nationaal vermogen, tot de algemeene productie. Het zijn echter niet alleen de eigenlijk gezegde belastingen, die
nadeelig kunnen zijn voor de productie.
Een sprekend voorbeeld hiervan vinden wij in de zoogenaamde
Tiendheffing.
De tiendrechten zijn van zeer ouden datum, maar niettemin van groote beteekenis voor het landbouwbedrijf. Sedert eenige jaren



>rdt daartegen een hevige strijd gevoerd, die wellicht de ophefting dezer eeuwenheugende instelling ten gevolge zal hebben, waarom wij er h,er een oogenblik langer bij zullen stilstaan.
Kr bestonden m vroeger tijd een aantal van deze rechten, onder verschillende namen bekend, zooals chijnsen, thijnsen, nakoops-, afstervings- en naastingsrechten. Het zou ons te ver voeren, wanneer wij den oorsprong en de beteekenis van al die verschillende enammgen hier moesten schetsen. Wij kunnen volstaan met de mededeelmg, dat het alle lasten waren uit vroegere eeuwen af-
omstig en die de schuldplichtigen niet vrijwillig op zich hadden genomen.
Van deze en dergelijke rechten was het tiendrecht het voornaamste.
eze rechten werden bij de staatsregeling van 1798 afgeschaft. Desniettegenstaande bestaat het tiendrecht nog altijd.
De redt 11 hiervan is, dat het niet de bedoeling was om er een-
+ 0U iif «dC P8n Cl°0r te haIen ' men wiltle de grondeigenaars, die tiendheffers waren, voor het verlies schadeloos stellen.
Tot eene regeling dier schadeloosstelling en feitelijke vernietiging <ier tienden is men nooit gekomen.
Oorspronkelijke vorm der tienden
In oude tijden schijnen de tienden vrijwillige giften of bijdragen
te zijn geweest, die echter later in gedwongen heffingen overgingen.
Zij bestonden in den afstand van een evenredig deel der vruchten
van een zeker stuk land of van al het land in zekere bepaalde streek L
Tegenwoordige tienden.
Zooals wij de tienden thans kennen bestaan zij in een schuldplichtigheid van een evenredig deel der vruchten, welke een met het recht bezwaard stuk land jaarlijks oplevert. Het is een zoogenaamd zakelijk recht, dat op het land zelf drukt, afgescheiden van den persoon van den eigenaar.
Verschillende soorten.
Men kent groote of korentienden, smaltiend, die van mindere vruchten, zooals aardappelen geheven wordt en ook krijtende tiend,



namelijk van de jongen van beesten, welke op zeker stuk land geboren worden, b.v. lammeren.
Bezwaren tegen de tienden.
Ofschoon het vast staat dat het tiendrecht wettig geheven wordt, is het even waar, dat het een bezwaar is voor den landbouw en dit bezwaar in lateren tijd grooter is geworden.
De tienden houden de verbetering van den bezwaarden grond en de verbetering in de cultuur der vruchten zelve tegen.
Alle verbetering kost geld, doch dit geld wordt alleen betaald door den grondeigenaar. De tiendheft'er draagt er niets toe bij. Niettegenstaande dit laatste trekt de tiendheffer meer, hoe meer de grond opbrengt en er is geen wettelijke bepaling, die in eenig geval den tiendheffer kan noodzaken om bij te dragen in de kosten, waardoor hij zelf beter wordt.
Afkoop.
Nadat in 1849 de gelegenheid opengesteld was om de tienden van het Staatsdomein af te koopen en in 1865 die van het kroondomein, kwam in 1872 een wet op de algemeene af koopbaarstelling der tienden.
Deze wet heeft echter weinig gevolg gehad.
Ieder kan sedert de in werking treding dier wet de schuldplichtigheid af koopen tegen voldoening aan den tiendheffer van het twintigvoud der gemiddelde opbrengst gedurende de laatste vijftien jaren.
Men kan echter den tiendheffer niet verplichten om vrijwillig tot regeling der zaak mede te werken, zoodat, in geval van onwil, er niets overschiet dan procedeeren voor de rechtbank, onder aanbieding eener zekere som voor den af koop, die dan door de rechtbank wordt bepaald.
Groot bezwaar ten aanzien der bloktienden-
Er zijn tienden, welke niet op een enkel stuk land, maar op



eene geheele streek rusten. Dit noemt men blok- of cirkeltienden en deze kunnen niet anders dan in hun geheel afgekocht worden.
Beden hiervan.
De bovengemelde bepaling is gemaakt in het belang van den tiendheffer. De wet heeft niet gewild dat men in zulk een bloktiend de grootste en beste stukken het eerst zou vrijkoopen, omdat dan de overblijvende deelen van het tiend minder in waarde zouden worden.
Door de verspreide ligging toch en door de geringe hoeveelheid van elk gewas afzonderlijk, wordt de inzameling der vruchten omslachtig en kostbaar en dientengevolge dalen de pachtsommen, want zooals bekend is worden de tienden meestal verpacht aan een persoon, die de pachtsom aan den tiendheffer betaalt en dan voor eigen rekening de tienden invordert.
Aangezien nu echter geen samenwerking tusschen al de ver schillende grondeigenaren in één bloktiend te verkrijgen is, blijft de wet te dezen opzichte een doode letter.
Bijzondere bevoegdheid der tiendplichtigen.
De bovenbedoelde moeilijkheid heeft de wet trachten op te lossen, door aan eiken tiendplichtige in een bloktiend de bevoegdheid te geven, om alleen het geheele bloktiend te koopen. Zijn eigen land wordt daardoor vrij en hij zelf treedt als tiendheffer tegenover de overige schuldplichtigen op.
Men bedenke evenwel dat dit in den regel met groote geldelijke bezwaren zal gepaard gaan en dit middel dus in den regel zal falen.
Op welke wijze men aan den last der tiendheffing een einde wenscht te maken.
De in der tijd tot onderzoek der zaak benoemde commissie uit het Nederlandsch landbouwcomité, heeft getracht een middel aan de hand te doen om beide partijen te bevredigen en toch aan de zaak een einde te maken.
Haar wensch is dat bij de wet eenvoudig alle tienden worden vernietigd.



Dit is dus hetzelfde wat de Staatsregeling van 1798 deed; maar ook met dezelfde bedoeling als deze, namelijk om den tiendheffers hun recht te vergoeden en wel door hun in eens toe te leggen eene geldelijke uitkeering van Staatswege.
De tiend zou dan ten behoeve van den Staat worden veranderd in eene vaste jaarlijksche grondrente in geld.
De schadevergoeding, die de tiendheffer voor zijn gemis zou bekomen, zou bestaan in het twintigvoud der gemiddelde jaarlijksche opbrengst en van die som zou de voormalige tiendplichtige dan eene vaste rente aan het Rijk voldoen.
In plaats van den schuldplichtige zou dus de Staat voor hem afkoopen en hem het geld tegen eene matige rente voorschieten.
Door dezen maatregel zou de geheele opheffing van alle tienden worden verkregen. Het land zelf wordt dus vrij. Wel is waar zou daarvoor in de plaats treden de voldoening der rente van den Staat, maar de rentplichtige of vroegere schuldplichtige heeft ten allen tijde het recht om de grondrente af te koopen, b.v. tegen het vijfentwintigvoud van het jaarlijksche bedrag, waartoe hij eenvoudig zijn wil te kennen behoeft te geven.
Belasting op zichzelf geen
hinderpaal der voortbrenging.
In het algemeen is het feit, dat de burgers van een land te zamen de kosten en lasten der Staatshuishouding moeten dragen, volstrekt geen hinderpaal der voortbrenging.
Eerder is het tegendeel waar, omdat de Staat de orde en het recht handhaaft, voor de groote middelen van verkeer en allerlei andere openbare werken zorgt, enz. Zonder dat alles zouden handel en nijverheid zeer weinig beteekenen.
Het is dus zeer natuurlijk, dat men de kosten van een en ander te zamen opbrengt. Alle belastingen drukken, in zooverre dat zij betaald moeten worden, maar zij zijn eerst dan bezwarend, wanneer zij
ongelijkmatig drukken.
Afgescheiden van dien ongelijkmatigen druk, kunnen de belastingen van een land over het algemeen te hoog zijn.



Ook clan is er belastingdruk, die wel is waar op allen neerkomt, maar toch afkeuring verdient.
Dat kan plaats hebben wanneer leeningen worden gesloten voor minder noodzakelijke of minder productieve uitgaven; b.v. om een leger te onderhouden, gevolg van een gespannen toestand met de naburen, of om de kosten te dekken van een gevoerden oorlog.
De Staatsschuld is in den regel zeer gewild en daarom gelukt het vaak, om een te voren tegen hoogere rente aangegane leening later in eene tegen lagere rente om te zetten, dit noemt men
eene convessie
De op het volk drukkende last wordt hierdoor verlicht.
Directe ontheffing van belastingdruk wordt verkregen door bezuiniging, niet voor nuttige of noodzakelijke werken, maar b.v. wanneer de Staatshuishouding te weelderig is ingericht, het lfger en de vloot noodeloos zijn uitgebreid, het getal ambtenaren bovenmate groot is.
Volkomen gelijkmatige belastingdruk is ondenkbaar.
Althans zoolang het onuitvoerbaar is, om ééne enkele belasting in te voeren, of eenvoudig de som van de jaarlijksche kosten en lasten der Staatshuishouding over allen, naar evenredigheid van ieders draagkracht om te slaan.
Zoolang het belastingstelsel nog zoo ingewikkeld is en er een aantal verschillende en verschillend werkende heffingen bestaan, is het nooit met zekerheid na te gaan, wie te veel of te weinig naar eveuredigheid van zijn draagkracht betaalt en hoeveel.
Wat draagkracht is.
Dat iemand de hem opgelegde belasting dragen kan, beteekent niet dat hij ze kan betalen.
Gesteld dat twee personen in volmaakt dezelfde levensomstandigheden verkeeren en beiden de hun opgelegde belasting zeer goed kunnen betalen, maar de een belast is met het dubbel van de heffing die de ander moet betalen. Nu bestaat ongelijkmatige belastingdruk.



Dit is altijd het geval wanneer iemand naar evenredigheid van anderen te hoog of te laag is aangeslagen.
Proportioneele heffing
De proportioneele of evenredige heffing werd vroeger als het billijkste van alle belastingstelsels beschouwd.
Wanneer A. b. v. met een inkomen van ƒ 1000,— 3 °/0 betaalt of f 30,—, dan moet B met een inkomen van ƒ 2000,— het dubbele of ƒ 69,—, zijnde ook 3 °/0 betalen. Hij betaalt meer, doch juist naar evenredigheid van zijn vermogen.
Later is men gaan inzien, dat de bewering, dat A en B nu evenveel betalen, onjuist is, dat er integendeel ongelijkmatige belastingheffing is en A zwaarder wordt belast dan B.
Waarom ?
Omdat de draagkracht van B grooter is dan die van A.
Omdat het inkomen van B grooter is dan dat van A, kan hij niet alleen in evenredigheid, maar ook betrekkelijk meer, b. v. 3 1/„ °0 betalen.
Men noemt dit het
progeasievo stelsel,
of het stelsel van opklimming. Het tarief klimt naarmate het inkomen hooger wordt.
Bezwaren tegen het progressieve stelsel in te brengen.
Tegen het progressieve stelsel wordt in den regel aangevoerd, dat het berust op een verkeerde opvatting van de draagkracht van het grooter inkomen, dat een natuurlijke vermeerdering van behoeften tengevolge heeft. De behoeften van den mensch bestaan niet in wat hij bepaald noodig heeft om in het leven te blijven, maar in wat hij noodig heeft om zijn maatschappelijken arbeid naar eisch te verrichten en de stelling te handhaven, die hij in de maatschappij inneemt door opvoeding, stand, betrekking, enz.
Die een grooter inkomen heeft, heeft ook betrekkelijk meer uitgaven en volstrekt niet alleen in evenredigheid van dat grootere inkomen tot het mindere.



Ook wordt beweerd
dat het op ruimeren voet leven der meergegoeden, in evenredigheid van hun ruimer inkomen, het publiek belang bevordert.
Dit zou namelijk ten gevolge hebben dat de mindere inkomens ten deele ontstaan uit de wijze waarop de grootere worden verteerd en de lagere inkomens dus door de grootere in staat worden gesteld om de belasting te betalen, zoodat wel beschouwd de progressieve heffing om zoo te zeggen reeds door natuurlijke oorzaken zou werken.
In welk geval de bezwaren tegen de progressieve heffing niet gelden
Deze bezwaren worden weinig ingebracht tegen de progressieve heffing van successierecht, omdat het successierecht eene belasting is van hetgeen iemand uit den boedel van een ander verkrijgt en hij dus door bijzondere oorzaken eene vermeerdering van inkomen bekomt, in den vorm van een geschenk. Hij wordt plotseling rijker en hoe grooter die rijkdom is hoe meer men betalen kan.
Dit laatste moet dan echter ook vaststaan en dit is bij de tegenwoordige inrichting der successiewet niet altoos het geval.
Een doorgaande regel is dat rijker worden, in geval van vererving aan verre bloedverwanten of personen die aan den erflater in het geheel niet verwant zijn.
Velen wenschen in plaats van een progressief werkend successierecht een
Staatserfrecht in te voeren,
b. v. door de nalatenschappen, welke aan verre bloedverwanten en vreemden komen, geheel of ten deele aan den Staat te doen vervallen en dus het gemeen eigendom van allen te doen worden of ten bate van het algemeen te doen verstrekken.
Vroegere en latere belastingstelsels.
Voorheen was men er vooral op bedacht, den belastingschuldige ongemerkt, in zeer kleine hoeveelheden te laten betalen of alleen maar bij bepaalde gelegenheden of in sommige omstandigheden.



Hieraan danken vooral de indirecte belastingen en accijnzen hun oorsprong. De laatste verhoogen zooals men weet den prijs der artikelen van verbruik.
Geheel met dit stelsel breken zal men waarschijnlijk niet en zou dit ook moeilijk kunnen.
Zoo zou men b. v., althans in den bestaanden toestand, moeilijk de belasting op gedistilleerd kunnen afschaffen; omdat deze maatregel een sterke toeneming van het verbruik ten gevolge zou heb. ben en dus in het nadeel der volkswelvaart zou zijn.
Voor andere bijzondere heffingen pleit de billijkheid. Wanneer b. v. de verkrijging eener erfenis wordt bezwaard met successierecht ten laste van den verkrijger, dan zou het hoogst onbillijk wezen om dat recht te brengen ten laste van het algemeen.
Langzamerhand evenwel zijn de meeste heffingen op artikelen van verbruik afgeschaft of verminderd.
Accijnzen zijn dan ook in het algemeen af te keuren,
ofschoon zij ongevoelig worden betaald en dus uit dat oogpunt te verdedigen zijn; maar zij verzwaren den ongelijkmatigen druk der belastingen, omdat het juist levensbehoeften zijn, die zij duurder maken en dat komt zeer sterk ten laste van hen die slechts bij kleine hoeveelheden kunnen inkoopen
Langzamerhand is men er toe gekomen, de directe belastingen op den voorgrond te stellen en den weg op te gaan der
inkomstenbelasting,
waarvan het doel is om, met behoud van eenige bestaande heffingen van bijzonderen aard, het overige wat de Staat benoodigd heeft, te vinden in een omslag per hoofd, waardoor ieder getroffen wordt naar evenredigheid van zijn vermogen of inkomen.
Het gevolg hiervan is geweest de instelling der zoogenaamde gesplitste inkomstenbelasting, namelijk van de vermogens- en bedrijfsbelastingen, in ons overzicht der Staatsinrichting geschetst.
Eene dergelijke algemeene percentsgewijze berekende en progressief werkende belasting op het inkomen zal vermoedelijk meer en meer tot het stelsel der toekomst behooren.



ook verteringsbelastingen zijn af te keuren.
De verteringsbelastingen behooren ook nog meer tot het oude stelsel. Een voorbeeld daarvan geeft de welbekende personeele belasting' Zij is eene belasting op den uitwendigen staat en de leefwijze der burgers en daardoor ook eene belasting op de zoogenaamde weelde, waarbij men in den regel niet voldoende onderscheidt en ook niet werkelijk onderscheiden kan tusschen wezenlijke behoefte en overtolligheid, terwijl bovendien de uitwendige schijn een onbetrouwbare maatstaf oplevert voor de draagkracht van den persoon.
NADERE BESCHOUWINGEN OMTRENT VOLDOENING AAN BEHOEFTE EN OMTRENT ARMOEDE EN DAARMEDE IN VERBAND STAANDE ONDERWERPEN.
Het normaal peil van welstand.
Onder normaal peil van welstand verstaan wij een toestand, waarin ieder, naarmate zijner bijzondere omstandigheden, in staat is om zich en de zijnen zelfstandig te voorzien van het noodige tot onderhoud van het gezonde lichaam en het behoud der noodzakelijke arbeidskrachten. Een hoofddoel der economie, die de welvaart zoo algemeen mogelijk tracht te maken, is daarom ook: allen dat peil van welstand te doen bereiken.
Het normaal peil van welstand omvat veel meer dan het noodzakelijke tot levensonderhoud; maar het bevat weer minder dan de menschelijke behoeften in het algemeen, omdat, zooals wij vroeger hebben opgemaakt, die behoefte omvat wat de mensch wenscht te bezitten om zich zoo gelukkig mogelijk te gevoelen in maatschappelijken zin.
Er zijn zeer vele menschen, die het normaal peil van welstand niet kunnen bereiken. In dat geval noemt men deze personen minvermogend of, wanneer hun zeer veel ontbreekt, arm.
Anderen die veel meer bezitten dan noodig is en zich in den ruimst mogelijken zin van alles kunnen voorzien, noemt men rijk;



maar het is duidelijk dat dit slechts namen zonder bepaalde beteekenis zijn en vooral het begrip van rijkdom is een zeer onbegrensd begrip.
Wanneer men een grens aanneemt en b. v. als rijk beschouwt hen, die een kapitaal bezitten, groot genoeg om op ruime schaal mede te werken tot de maatschappelijke voortbrenging, dan zien wij tusschen de armen en de rijken een breede strook liggen, waarin zij geplaatst worden, die men gewoon is te rekenen tot den
middenstand
Door de toenemende samentrekking der kapitalen aan de eene zijde en de toeneming der armoede aan den anderen kant, is er eene neiging in de maatschappij waar te nemen tot oplossing van den middenstand in de beide uitersten, waaruit niet zonder grond is af te leiden dat de oudere staathuishoudkundige stelsels hebben gefaald en waardoor de taak der sociale economie op dat gebied duidelijk wordt aangewezen, namelijk om ook te streven naar behoud van den middenstand.
Waarom de middenstand zoo ge wenscht is voor het maatschappelijk welzijn.
Tot den middenstand kunnen wij verschillende lagen der maatschappij rekenen, maar allen die er toe behooren kenmerken zich door deze eigenschap, dat zij wel genoeg bezitten om zich gemakkelijk te bewegen, dat zij het normaal peil van welstand dus voorbij zijn gestreefd, maar dat zij niet genoeg bezitten om hunne maatschappelijke krachten ongebruikt te laten, juist het groote nadeel van den zoogenaamden rijkdom.
De toestand waarin de middenklassen zich bevinden, is oorzaak dat moet worden gearbeid tot vermeerdering van productie en dat men genoodzaakt is om al het beschikbare daartoe aan te wenden.
Armoede
Daar het vast staat dat het grootste gedeelte van de bewoners der verschillende landen het normaal peil van welstand niet heeft bereikt, spreekt het wel van zelf dat de krachten van wetgevers en van allen die zich met de maatschappelijke vraagstukken bezig-
25



honden of daarop invloed knnnen oefenen, in hoofdzaak behooren gericht te zijn op de verbetering van het levenslot van den zoogenaamden minderen man. Anders zou de sociale economie voor een groot gedeelte slechts in theoriën bestaan, waarvan de waarde voor het practische leven gering zon zijn.
Het vraagstuk der armoede is nauw verwant aan de grenzen
van den Staat.
Men kan dit vraagstuk eigenlijk niet anders beschouwen dan in verband met de grenzen van een bepaald land; omdat in elk geval de levensstandaard verschilt met dien in de omringende landen.
Men noemt
levensstandaard,
de wijze waarop een normaal mensch in gewone omstandigheden zich in eene bepaalde omgeving noodzakelijk moet voeden en kleeden om zijn maatschappelijken werkkring te kunnen vervullen.
De zeden en gewoonten van een volk en vooral ook het klimaat spelen bij de bepaling hiervan een voorname rol.
Zoo is b. v. in Engeland de levensstandaard zeer hoog, terwijl die bij vele Oostersche volken daarentegen zeer laag is, omdat men zich weinig behoeft te kleeden, desnoods in de open lucht kan leven enz
Het behoeft echter wel geen betoog, dat de menschen ook zich zelf een levensstandaard scheppen, dat wil zeggen, dat de een veol meer behoeften schept dan er in werkelijkheid bestaan.
Bij de bespreking van het vraagstuk der armoede zal men dit in aanmerking moeten nemen en alleen waarde toekennen aan zulke omstandigheden, die van den nienschelijken wil onafhankelijk zijn.
De toestand van hen die door eigen schuld armoede lijden zal hier verder buiten beschouwing blijven. Het is niet te ontkennen dat de Staat tegenover deze lieden ook wel een roeping heeft en eene doelmatige wetgeving de ergerlijkste volkszonden wel eenigszins kan tegengaan. Het zedelijk gehalte van het volk tot zulk een hoog peil op te voeren, dat alle misbruiken verdwijnen, kan de wetgeving echter niet.



De sociale economie houdt zich in de eerste plaats bezig met de armoede van hen die kunnen en willen arbeiden, maa "geen middel vinden om hun arbeidskracht voldoende aan te wenden.
Ieder gevoelt dat dit niet anders kan zijn dan een gevolg van maatschappelijke misstanden, b. v. van de wijze waarop de arbeid is geregeld of het kapitaal wordt verbruikt.
Verschillende kleinere oorzaken, die een volk of eene bepaalde groep ervan op den langen duur verarmen, werken mede, zooals oorlogen, die de volken voortdurend met schulden overladen, te geringe zorg der regeeringen voor de bevordering der welvaart, verkeerd werkende belastingstelsels, enz.
Het is eene algemeen heerschende dwaling dat de oorzaak der armoede gelegen is in zoogenaamde
overbevolking.
Wel is het waar, dat eene minder snelle toeneming der bevolkinodikwijls gewenscht zou wezen, indien die door natuurlijke middelen kon worden verkregen en bijvoorbeeld de meerdere beschaving in staat was om van het sluiten van onberaden huwelijken, die zoo vaak voorkomen, te doen afzien.
Het wordt terecht afgekeurd, dat iemand die niet in staat is de zorg voor een gezin op zich te nemen, toch eene verbintenis sluit, waarvan het hebben van een gezin het gevolg kan zijn
Toch is dit meer eene zaak van persoonlijken dan van algemeenen aard. In het algemeen is het bestaan van een groote en toenemende bevolking geen oorzaak van armoede. Die oorzaak is geene andere dan
te geringe voortbrenging.
Onder voortbrenging verstaan wij hier de middelen tot voldoening aan menschelijke behoeften en de middelen van bestaan in het algemeen.
Er zijn niet te veel menschen; maar er zijn te weinig bronnen van voortbrenging en er wordt dus ook te weinig voortgebracht.
Het is trouwens een feit, dat ieder kan waarnemen, die goed uit de oogen ziet, dat in slecht bevolkte streken soms "zeer veel armoede geleden wordt, betrekkelijk veel meer dan in groote middelpunten van bevolking.



Het streven der sociale econoruie moet dus wezen:
de wanverhouding tusschen het aantal verbruikers en de bronnen van bestaan wex te nemen,
en het middel daartoe is:
de voortbrenging van het noodige en de bestaansbronnen te vermeerderen, tot die wanverhouding verdwenen is.
Op dezelfde wijze als het geld zijn doel zou missen, wanneer het op zekere plaatsen werd opgehoopt en niet voortdurend circuleerde, is ook de rijkdom van een land op zich zelf geen voorrecht.
Het bloote bezit van kapitaal geeft ook volstrekt geen waarborg dat het voortdurend zal kunnen worden behouden. Die waarborg bestaat alleen dan, en ook alleen dan is het kapitaal een zegen voor de maatschappij, wanneer het, door eene verstandige en regelmatige aanwending, voortdurend productief wordt gemaakt, onophoudelijk wordt verbruikt, maar ook steeds krachtiger hersteld en aangevuld. Dan alleen kan de voortbrenging het verbruik steeds in voldoende mate overtreffen, dan alleen kunnen de bronnen van inkomst voortdurend toenemen of de bestaande zich uitbreiden.
Men spreekt dikwijls van eene
verdeeling der rijkdommen
Hieronder wordt niet verstaan dat men de eene helft van het menschdom ten behoeve van de andere als het ware aan eene onteigening zou willen onderwerpen; ook omdat dit, hetgeen wij vroeger reeds opmerkten, op zichzelf niemand baten zou. Aan den eenen kant zou de verbrokkeling der kapitalen de algemeene voortbrengende kracht verminderen; terwijl het betrekkelijk kleine bezit, hetwelk zij zouden verwerven die tot dusver niets bezaten, voor hen geen waarborg zou opleveren om nader tot het normaal peil van welstand te geraken.
Onder betere verdeeling der rijkdommen verstaat men iets geheel anders, namelijk het beter brengen der producten onder ieders bereik.
Dit kan op tweeërlei wijze worden bevorderd.
1. door verhooging van de koopkracht' der personen;
2. door verlaging van den prijs der zaken.



Verschillende omstandigheden kunnen daartoe medewerken en dikwijls zal het eene in zeer nauw verband staan met het andere.
Wanneer het kapitaal in de ruimste mate en op verstandige wijze wordt aangewend, wanneer alles wordt weggenomen, wat de ontwikkeling van het kapitaal en de gemakkelijke ruiling der producten verhindert; wanneer de verkeerswegen worden uitgebreid, de staatsuitgaven, die niet direct op de algemeene welvaart gericht zijn, ingekrompen en mitsdien ook de lasten verminderd of beter verdeeld; wanneer de spaarzaamheid, met andere woorden de kapitaalvorming wordt bevorderd en aangemoedigd, de noodige zorg wordt genomen voor den ouderdom en de ongeschiktheid tot werken, dan wordt daardoor op den langen duur de maatschappelijke welvaart verhoogd. De loonen rijzen, dat wil zeggen, komen in betere verhouding tot den prijs der behoeften, de koopkracht wordt dus grooter, het voortbrengend vermogen wordt verhoogd en verbeterd, het aantal dergenen die meer voortbrengen dan verbruiken neemt toe. Omgekeerd neemt het getal af van hen wier lot onzeker is en die met zorg de toekomst tegengaan of gedurig de wisselvalligheden van het lot moeten vreezen.
Wel beschouwd is dit niets anders dan een meer en meer naderen van het algemeen tot een normaal peil van welstand, een wegnemen van de oorzaken der armoede en een vermindering van de reeds bestaande armoede.
Een zeer voorname oorzaak van armoede is de
onkunde.
De onkundige moet noodzakelijk voor den kundige onderdoen. Hoe meer onkunde er in een land heerscht, hoe grooter in den regel de armoede is, hoe ongelijkmatiger de rijkdommen zijn verdeeld.
In deze is de roeping van den Staat veelzijdig. Maar wanneer wij bedenken dat eene eerlijke mededinging in den strijd om het bestaan is uitgesloten voor hen, die niet in de gelegenheid waren om zich eenige kennis te verschaffen en de onwetendheid vooral in eenen tijd als de onze als een der rijkste bronnen van armoede is te beschouwen, omdat de meeste arbeid kennis vereischt, behooren wij elke poging, van welke zijde dan ook aangewend, om die kennis te vergrooten, te waardeeren. Het is niet de vraag waar en op welke wijze zij verkregen, maar wel of zij inderdaad bezeten wordt.



Nu spreekt het intusschen van zelf dat, daar de armoede bestaat en door eene verstandige toepassing van de regelen der sociale economie eerst langzamerhand is weg te nemen, het vraagstuk der
armverzorging
een der gewichtigste vragen van onzen tijd is. Waarbij nog komt dat er ook (hierover later) eene natuurlijke, nooit geheel te voorkomen armoede bestaat. Om dit vraagstuk eenigszins te kunnen beoordeelen is eenige kennis onmisbaar van:
1. de bestaande armenzorg in Nederland;
2. de verbeteringen waarvoor de bestaande armenwet vatbaar schijnt;
3. de armenzorg in den vreemde;
4. de geschiedenis der Nederlandsche armenwet;
5. de denkbeelden omtrent het stelsel van armenverzorging in de toekomst.
Armverzorging in Nederland.
Ernstige en jarenlange onderzoekingen hebben in het licht gesteld, wat men sinds lang vermoedde, maar niet met zekerheid kon worden vastgesteld, dat de toestand in vele opzichten allertreurigst is te noemen.
De burgerlijke armverzorging, dat wil zeggen die van gemeentewege plaats heeft, kenmerkt zich vooral door gebrek aan eenheid. Er is geen onderling verband en ook geen vast stelsel.
De kerkelijke armverzorging heeft altijd met geldnood te kampen en is zeer slecht samengesteld. Haar werkkring krimpt zich in, in plaats van zich uit te breiden.
De verzorging door corporatiën en particulieren is al even onvoldoende en uit den aard der zaak zonder eenheid.
Armverzorging door particuliere personen.
Het behoeft geen betoog dat het onderzoek naar den toestand van het armwezen zich niet uit kan strekken tot de liefdadigheid, uitgeoefend door particuliere personen, wel te verstaan in zooverre dat de omvang dier liefdadigheid onmogelijk kau worden nagegaan.



Voor het overige is de particuliere armenzorg, om dit woord hier te gebruiken van het grootste gewicht, zoodat het noodzakelijk is, ook zonder den grooten omvang ervan nauwkeurig te kennen, na te gaan welken invloed zij op de armoede en hare bijkomende verschijnselen heeft.
Eenige jaren geleden is men na een grondig onderzoek naar den toestand van het armwezen, tot de overtuiging gekomen dat ook met behoud van de bestaande wetgeving, daarin veel verbetering mogelijk is, en wel in hoofdzaak door toepassing van het zoogenaamde
Elberfelder systeem,
vrij algemeen als een der beste stelsels erkend.
In overeenstemming daarmede zou dan de gemeentelijke armenzorg moeten rusten op een grondig onderzoek in elk op zich zelf staand geval. Het beheer zou moeten worden gevoerd door eene kamer van armvoogden, bijgestaan door eene commissie van buurtbezoekers, die controle uitoefenen en zich op de hoogte houden van den toestand en die desverlangd inlichtingen geven aan de besturen van kerkelijke en particuliere instellingen van weldadigheid.
Dit zou gepaard moeten gaan met de oprichting van doelmatig ingerichte
werkhuizen.
Er zou moeten bestaan eene algemeene samenwerking tusschen de verschillende armbesturen,
onder anderen door het aanleggen en bijhouden van stamboeken en registers. Er zou verder moeten zijn, meerdere wettelijke zorg voor
verwaarloosde kinderen,
onder anderen door herziening der bepalingen omtrent de ouderlijke macht en de voogdij, welke bepalingen sedert dien tijd zijn tot stand gekomen, maar nog niet in werking gebracht.
Dit alles zou gepaard moeten gaan met



pensioan-verzekering voor ouden en gebrekkigen door tussehenkomst van den Staat
Het zal wel door niemand worden ontkend, dat door een en ander aanmerkelijke verbetering zou kunnen worden gebracht in ■verschillende maatschappelijke wanverhoudingen.
Behalve op de werking eener verbeterde regeling van het armbestuur, op wetsherziening ook op ander gebied en eene zelfstandige, doortastende houding der plaatselijke besturen, is vooral ook de hoop van velen gevestigd op
krachtige medewerking der plaatselijko politie
In de laatste jaren heeft zich meer en meer de overtuiging gevestigd, dat er aan geen wezenlijke en grondige verbetering der armenzorg te denken valt, zonder voorafgaande maatregelen tot wegneming van een kwaad, waardoor de geheele armenzorg als het ware verlamd wordt.
Deze overtuiging heeft zich uitgesproken in de stelling, dat dringend noodzakelijk is
algeheele wering der openbare en vermomde bedelarij.
Om dit goed te begrijpen lette men op het volgende:
Het spreekt wel van zelf, dat er altijd armoede zal bestaan of nood zal te lenigen zijn. Immers is het niet mogelijk dat er geene ouden zijn, geene hulpbehoevenden uit allerlei oorzaak, zwakken en anderen die niet of slechts ten deele in het onderhoud kunnen voorzien en die in zulke omstandigheden verkeeren, dat niemand tot hun onderhoud aangewezen of in staat is.
Al is het productieve vermogen van het volk zoo hoog mogelijk
opgevoerd en wordt — wij weten nu wat dit beteekent — de
rijkdom zoo goed mogelijk verdeeld, er zullen er steeds een groot
aantal zijn, wie dit op zichzelf niet baat. Wij noemen deze armoede
gewoonlijk de natuurlijke armoede en deze levert geen gevaar
op voor de maatschappelijke orjle en andere doeleinden van den Staat.
Indien er niets anders dan deze natuurlijke armoede bestond,



dan zou bijna overal de verzorging volkomen kunnen worden overgelaten aan de kerkelijke en bijzondere weldadigheid. Er zijn dan ook gemeenten waar van eene geregelde burgerlijke armenzorg geen sprake is en waar nevens de kerk, de afzonderlijke personen en vereenigingen in al het noodige voorzien.
Het is van algemeene bekendheid, dat het vooral de bijzondere
personen zijn, welke weldadigheid oefenen door het uitreiken van aalmoezen.
Het wordt echter met grond betwijfeld of hier sprake is van weldoen in den wezenlijken zin van het woord, dat wil zeggen van een handelen in het algemeen belang.
De gewoonte toch om te geven, heeft langzamerhand geleid tot een bijna werktuigelijke handeling; men geeft meestal gedachteloos,
zonder eemg spoor van onderzoek. En daar dit jaar in jaar uit, van dag tot dag, zoo voortgaat, is langzamerhand een georganiseerde stand van bedelaars ontstaan, die op gezette tijden en in regelmatige orde het land of de streek waar zij zich ophouden
doortrekken en de algemeene menschlievendheid in exploitatie brengen.
Het moet erkend worden dat ook onder de talrijke, zwervende bedelaars, zich velen bevinden, die werkelijk zeer behoeftig zijn.
Ook zij echter kunnen, binnen den kring waartoe zij behooren, ondersteuning bekomen, zoo niet van kerkelijke of particuliere zijde, dan toch van de burgerlijke gemeente.
De aanlokselon van het zwervende leven
zijn het, die velen den kring doen verlaten waartoe zij behooren en waarbinnen zij ondersteuning kunnen bekomen.
W anneer die ondersteuning niet in genoegzame mate wordt verstrekt, dan is dit in den regel een gevolg van den zedelijken toestand waarin de personen verkeeren en deze weten dat de openbare liefdadigheid altijd een achterdeur is die nimmer gesloten wordt. Al kon voldoende hulp worden verkregen, dan nog zou het leven
der vrijheid en der bandeloosheid voor velen een sterk aanloksel wezen.
Inderdaad is dit ook het geval en in hoofdzaak voor de meerderheid der zoogenaamde



beroepsbedelaars,
lieden die werken kunnen en het niet willen.
Ofschoon aan het zwervend leven vele bezwaren verbonden zijn voor hen die gewoon zijn aan eene meer geregelde levenswijze, worden die bezwaren door de bedoelde personen spoedig overwonnen en er staan bovendien vele voordeelen tegenover, zooals algeheele vrijheid en een betrekkelijk ruim levensonderhoud.
\ andaar dan ook dat de bedelaars van beroep behooren te worden gerangschikt onder eene afzonderlijke afdeeling en als het ware een afzonderlijk vraagstuk vormen, naar de oplossing waarvan behoort te worden gestreefd, omdat zij, in hun bedrijf een gewoon middel van bestaan vindende, en dus levende ten koste \an anderen, niets bijdragen tot de algemeene productie en daarvan een aanzienlijk deel voor zich zelf eischen. Zij verhinderen bovendien dat de verzorging der natuurlijke armoede tot haar recht komt.
In lateren tijd heeft zich onder de beoefenaars van het vraagstuk der armverzorging te dezen opzichte eene geheel nieuwe meening gevormd en is men tot de overtuiging gekomen dat hier geenszins sprake is van een noodzakelijk kwaad en dat de maatschappij zeer goed van den last van dezen vorm van armoede of pauperisme kan worden ontslagen; dat dit zelfs dringend noodzakelijk is, omdat anders de toepassing van elk nieuw en verbeterd stelsel van verzorging der natuurlijke armoede moet falen en bovendien het onderhoud van die tallooze zwervende bedelaars, die anderen voor zich laten arbeiden en zelf alleen verteren, een hinderpaal te meer opwerpt aan het productieve vermogen.
Daar de gewoonte, van het werktuigelijk geven de meeste schuld heeft aan de beroepsbedelarij, zij moge dan openlijk of vermomd in den vorm van koophandel — optreden, is het de vraag: op welke wijze daaraan een einde te maken.
Op vrijwillige medewerking der ingezetenen, inderdaad het beste middel om aan het kwaad in zijn vollen omvang een einde te maken, mag zeker niet worden gerekend.
Wanneer men de menschen kon overtuigen, dat in dezen vorm de weldadigheid geen deugd is, omdat zij eene premie is op den lediggang en de ongebondenheid en omdat zij verlokt om het



opnemen van den bedelstaf te verkiezen boven de ernstige poging tot eigen hulp, dan zouden zij inzien, dat het uitreiken van giften aan de huizen der ingezetenen moet ophouden.
Dan zou de wezenlijke armoede — voor zoover daarvan sprake is — geheel afhankelijk moeten worden gesteld van de armverzorging binnen den kring waartoe de betrokken personen behooren of waar zij zich na het ophouden van het zwervend leven vestigen.
Strafbepalingen
De ondervinding heeft geleerd dat de bestaande strafbepalingen niet baten. Integendeel is in sommige streken, en met name op het platte land, het kwaad gedurende hare werking verergerd.
De strafwet tracht het bedelen tegen te gaan door het bedreigen van straf tegen ieder die in het openbaar bedelt.
Uitgaande van het standpunt, dat de Staat, die het armbestuur regelt en als een voorwerp van aanhoudende zorg beschouwt, het recht heeft de bedelarij te weren, zijn die straf bepalingen ook zeer goed te verdedigen; maar ze zijn niet practisch en doelmatig.
Die strafbepalingen toch kunnen alleen dan baten, wanneer de nakoming ervan nauwlettend wordt nagegaan, hetgeen in uitgestrekte plattelandsgemeenten alleen mogelijk is wanneer het publiek medewerkt.
Wanneer nu het feit vaststaat, dat de plaatselijke politie niet bij machte is of niet krachtig genoeg optreedt, om het bedelen langs de huizen te doen ophouden, dan is er slechts één middel, namelijk om de strafbepaling uit te breiden. Dientengevolge zou ook strafbaar moeten worden gesteld
het deelnemen aan de overtreding, door het verschaffen van gelegenheid of het uitlokken tot het plegen ervan
Met andere woorden : hij die bedelt en hij die geeft moeten beiden strafbaar wezen.
Bepalingen van gemeentelijken aard.
Het is eene vrij algemeen aangenomen rechtsleer, dat een gemeentebestuur hetzelfde onderwerp, waarin reeds bij de wet is



voorzien, nader kan regelen, door het maken van voorzieningen, die daarin zijn opgenomen en er niet mede strijden.
In de laatste jaren werden een apntal verordeningen gemaakt, gericht tegen de
vermomde bedelarij, door het verbieden of beperken van den zoogenaamden eolportagehandel
Echter is het ook reeds voorgekomen, dat bij plaatselijke verordening het bedelen langs de huizen verboden werd.
Met grond kan men verwachten dat aan bepalingen, door het gemeentebestuur zeiven uitgevaardigd, strenger de hand zal worden gehouden dan aan de naleving der algemeene rijkswet.
Er zal, indien dergelijke bepalingen algemeen mochten worden ingevoerd, veel van de waakzaamheid en werkzaamheid der plaatselijke politie worden geeischt, maar dan zullen de gemeenten ook worden bevrijd van den zwaren last, dien de ingezetenen zich zelf op den hals hebben gehaald, en hoe meer gemeentebesturen zich aansluiten, hoe meer zich het terrein van den zwervenden bedelaar zal inkrimpen, tot hij zich ten slotte van zelf zal gedrongen ge* voelen om tot het ordelijke leven terug te keeren.
Velen zullen zich dan bij de bijzondere en openbare armeninstellingen binnen den kring waartoe zij behooren aanmelden, maar anderen zullen trachten door eigen arbeid in hun onderhoud te voorzien.
Het noodzakelijk gevolg hiervan moet wezen, dat er een tijd komt, waarin de armoede zich vertoont, in hare ware en natuurlijke gedaante. Alleen zij zullen dan geheel of gedeeltelijk van het overige menschdom afhankelijk zijn, die duurzaam of tijdelijk den strijd om het bestaan niet kunnen strijden, en eerst daarna kan, volgens veler meening, de gewichtige vraag aan de orde komen, hoe in hun onderhoud moet worden voorzien en op zoodanige wijze liefdadigheid te oefenen, dat daarvan werkelijk sprake is zonder strijd met de eischen der huishoudkunde.
Er bestaat intusschen veel strijd over den wettelijken grondslag waarop de armenzorg behoort te rusten.
Zooals reeds vroeger is gezegd, gaat de bestaande armenwet van het beginsel uit dat de zorg voor de armen geen burgerlijke plicht is, en velen meenen dat hierdoor de roeping van den Staat miskend wordt



Wat hiertegenover staat.
De wettelijke grondslag der armenwet vindt zoowel verdedigers als bestrijders, maar het verschil tusschen beiden is meer van theoretischen dan van practischen aard.
Immers, de verdedigers zeggen:
De eigenlijke vorzorging der armen is geen Rijkszaak.
Met die stelling is toch wel vereenigbaar wat van andere zijde is beweerd; namelijk het volgende:
Geheel afgezien van het lijden der armen zeiven is er een groot algemeen belang mede gemoeid, dat het pauperisme niet ongestoord voortwoekere in de onderste lagen der maatschappij, maar zooveel mogelijk worde bestreden en beperkt. De armoede is tot veel geringer afmetingen terug te brengen en de Staat kan hierbij op tallooze wijzen zijne machtige hulp verleenen. Alles wat strekt om de stoffelijke welvaart van het volk te bevorderen en de geestelijke en zedelijke beschaving te verbeteren, komt aan dit streven ten goede. Maar van niet geringe beteekenis in dit opzicht kan ook de burgerlijke armenzorg zijn, de bemoeiing waardoor de overheid in rechtstreeksche aanraking met de armoede als zoodanig wordt gebracht
Wanneer men zegt dat de armenzaak geen Rijkszaak is, dan wordt daarmede alleen bedoeld, dat de Staat niet in de eerste plaats geroepen is om de armen rechtstreeks te verzorgen, maar vooral om langs een omweg, de armoede tegen te gaan, ze binnen hare natuurlijke grenzen terug te brengen en te bevorderen dat de verzorging door kerkelijke en particuliere instellingen, die daartoe in de eerste plaats geroepen zijn, in goede richting worde geleid.
De Staat moet niet alles aan de kerkelijke en bijzondere instellingen overlaten. Integendeel, waar de Staat in sommige gevallen de zorg voor de natuurlijke en onverzorgde armoede op zich neemt, daar moet dit op afdoende wijze en naar vaste regelen, volgens een uitnemend stelsel geschieden en daarom worden dan ook verlangd strafbepalingen tegen het onverstandige bedeelen van zwervende bedelaars; daarom wil men de onnatuurlijke en vermomde armoede met kracht weren en daarom achten velen ook wenschelijk



Staatscontrole op de Instellingen van weldadigheid
Ofschoon het algemeen beginsel der armenwet dus willende behouden, hebben velen bezwaar tegen de bepaling, dat het burgerlijk armbestuur alleen geven mag in geval van volstrekte onvermijdelijkheid.
De ontwerpers der armenwet hebben gewild dat geen onderstand zou worden verleend zoolang de armoede niet een vorm aannam, gevaarlijk voor de openbare orde; want het is licht te begrijpen dat een arme die volstrekt geen hulp bekomen kan, zich gemakkelijk tot minder onschuldige handelingen laat verleiden, of b. v„ om het leven te rekken, tot diefstal overslaat.
Hiertegen kan echter met grond worden aangevoerd dat, al neemt de armoede niet zulk een dreigenden vorm aan, zij toch wel gevaarlijk kan zijn uit een oogpunt van staatsbelang.
Het is trouwens een algemeen bekend feit dat er gemeentebesturen zijn geweest, die, in plaats van zich te houden aan de strenjre letter der wet, tot een geheel tegenovergesteld uiterste oversloegen en b. v. gelden verstrekten tot het stichten van woningen voor ongehuwden die een huwelijk wenschten te sluiten of in de wintermaanden ondersteuning verleenden aan personen die des zomers een zoo ruim inkomen genoten, dat zij er met goeden wil ook des winters ruim van zouden hebben kunnen leven.
Het voorschrift der armenwet is er dus een waarvan men alles kan maken wat men wil en behoorde door doelmatiger bepalingen te worden vervangen.
Verdere bezwaren tegen de armenwet
In de wet worden geene regelen gevonden omtrent het onderzoek der aanvragen om onderstand, omtrent het op de bedeelden uit te oefenen toezicht, omtrent de eischen welke zijn te stellen aan hen wier armoede voortspruit uit luiheid of wangedrag.
Het gevolg hiervan is dan ook, dat veelal een te lage bedeeling verstrekt wordt na een oppervlakkig onderzoek; maar er zijn ook lieden die er in slagen zich giften te doen uitreiken door voorgewende ellende.
De armen van alle klassen te bedeelen zonder voor de luiaards en losbandigen de verplichting tot arbeiden aan de bedeeling te



verbinden, werkt de onzedelijkheid in de hand en is een gevolg van de soms te zachte bepalingen der wet.
In menig geval worden losbandigheid en onmatigheid door de ondersteuning uit de openbare kas zijdelings bevorderd. Aan den nderen kant komt het voor, dat men voor goed armlastig wordt,
2 rkregenm<"' °H°e"de h"'P' 'ij°e
Uitspraak der commissie, indertyd benoemd tot een onderzoek naar hetgeen tot verbetering der armenzorg in ons land is of wordt beproefd.
De conclusie waartoe deze commissie kwam was dezeDe overheid moet hare taak in vollen omvang aanvaarden, en de organen die zij met dit deel van den publieken dienst belast, moeten doordrongen zijn van het besef, dat zij dezelfde roeping hebben als de kerkelijke en particuliere instellingen. Het algemeen doel moet wezen: bestrijding van het pauperisme, door opheffing der armen tot een hooger maatschappelijk en zedelijk peil. De onderstand der burgerlijke armbesturen mag geen Voedsel geven aan lediggang en wangedrag en moet anderdeels ruimer vloeien, waar ondergang van een gezin door tijdige, voldoende hulp kan worden voorkomen. De wetgever moet het beginsel loslaten, dat alleen mag 1 "P<? W°rden, 1Wa:'r vaststaat dat van andere zijde geen onder1Z J7 °nV°ld0e"de 00k' kan worden verkregen en niet langer
g toezicht ontbreken op andere dan openbare instellingen van
weldadigheid en ook aan haar zullen enkele verplichtingen moeten
uontn opgelegd, waaraan zij bij de uitoefening harer taak zullen gebonden zijn.
Meest algemeen aangenomen beginselen eener wetgevicg tot regeling van het armbestuur.
Ofschoon door velen in den door ons hierboven verklaarden zin wordt aangenomen dat de eigenlijke armenzorg als zoodanig geen
J.sel dV!; farmede in strijd worden geacht het be-
aan hen V Tl " °m 0ndersta»d * verleenen
ie nu of niet voldoende worden onderstennd.
oora moet er de klemtoon op worden gelegd, dat de onder-



steuning ook behoort te worden gegeven, waar de kerkelijke of particuliere weldadigheid onvoldoende helpt.
Uit dit beginsel vloeit voort dat ook de ellendige, die door eigen schuld zedelijk zeer laag gevallen is, moet worden geholpen; maar dit is dan ook wel te vereenigen met het algemeen Staatsdoel: bevordering der openbare veiligheid en orde; want die ellendige levert daarvoor wel degelijk een gevaar op.
Bevordert men, in den geest van hot hiervoor reeds gezegde, de afscheiding der natuurlijke armoede van de onnatuurlijke, dau zal de regel zijn dat in elke gemeente de uit natuurlijke oorzaken verarmden, die tot haar kring behooren, bij haar bestuur aankloppen, nadat zij te vergeefs of met ontoereikend gevolg, eerst hebben aangeklopt bij kerk of particuliere instellingen. Wanneer deze niet geven, of te weinig, dan moet de gemeente onderstand verleenen, ook aan hen die het zedelijk niet waard zijn.
Verplichting tot arbeiden.
Is de bedeelde in staat tot werken, dan zal hij voor de ondersteuning in elk geval moeten arbeiden.
Beroep.
Beslissingen van het burgerlijk armbestuur moeten onderworpen zijn aan het beroep op een hoogere macht.
Verhouding tot de vrije liefdadigheid.
Hoewel de armverzorging van overheidswege eene aanvulling van de vrije liefdadigheid behoort te blijven, zal deze toch zooveel mogelijk moeten worden aangemoedigd en in de ware richting geleid.
Door samenwerking van burgerlijke armbesturen, diaconiën en particuliere krachten zou misschien langzamerhand, althans hier en daar een toestand in het leven kunnen treden, waarbij de zorg van overheidswege feitelijk kan worden gemist.
Het is echter niet de bedoeling om aan diaconiën en particuliere vereenigingen voor te schrijven op welke wijze, volgens welke methode en naar welke regelen zij armverzorging moeten uitoefenen, want daardoor zou te veel inbreuk op de particuliere vrijheid worden



uitgX^d H<,t t06ZiCht Van °verhei(lswege moet alleen worden
Daartoe moeten onder de armenwet vallen alle instellingen van
we a ïg eid, die zich leniging van armoede ten doel stellen
Sommigen zouden dit ook willen uitstrekken tot instellingen ter voorkoming van armoede.
Hiertegen worden echter gegronde bedenkingen gemaakt.
ij ie gebruik maken van de voordeelen door eene stichting ter
2l\Tn* ran arm0ede aangeboden, zijn geene bedeelden, en eene regeling van het armbestuur mag niet noodeloos ingrijpen in de particuliere vrijheid van zelfstandige stichtingen.
kerkeHikeWTCh " ^ "eVenS V00rschriften °P de bijzondere en erkelyke armenzorg en op de openbare, kerkelijke en bijzondere inrichtingen, de instelling van eenen
armenraad
he* l6Ven te roePen: die in elke gemeente zou moeten worden gevonden en ten doel zou moeten hebben het bespreken van gemeenschappelijke belangen en het beramen van maatregelen tot evor enng van goede armenzorg, het samenstellen van het jaarverslag van het armwezen in de gemeente, enz.
Recht van verhaal.
et recht van verhaal wegens verleende ondersteuning wordt volgens de bestaande wet aan kerkelijke en bijzondere instellingen oegekend op de naaste verwanten, wanneer het betreft de kosten van verpeging in een godshuis; terwijl alle verdere onderstand (oor c urgerlijk, kerkelijk of bijzonder bestuur kan worden verhaald op den ondersteunde zeiven en op zijne bloed- en aanver-
itr™4-de *■»-«» - -i"* «■ - -
Velen willen een gelijk recht van verhaal geven op de later aan en ondersteunde komende goederen, op ouders, kinderen en echtgenoo en, en zelfs, in bijzondere gevallen op meesters en patroons.
anneer men bedenkt dat volgens de burgerlijke wet zelfs tusschen broeders en zusters geene wettelijke verplichting tot



onderhoud bestaat, dan is deze eisch zeker zeer zwaar en zon vermoedelijk een bron van geschillen zijn.
Werkhuizen
Br is geen beter beginsel van armverzorging dan dat, hetwelk voorschrijft dat aan personen die werken kunnen, geen onderstand verschaft wordt dan tegen levering van werk.
Natuurlijk kan dit alleen voor hen wettelijk worden voorge schreven, die van overheidswege worden ondersteund; maar het behoorde ook een beginsel van particuliere armverzorging te wezen.
U itzonderingen
op den regel zullen er altijd moeten zijn, b.v. ten behoeve van hen die wel werken in de maatschappij, maar niet genoeg verdienen om zich zelf of het geheele gezin te onderhouden.
Het meest aangeprezen werkhuisstelsel.
Volgens de daaromtrent meest aangeprezen beginselen zouden van gemeentewege werkhuizen moeten worden opgericht voor de behoeftigen die wegens luiheid, lichtzinnigheid of slecht gedrag, geen onderstand in anderen vorm kunnen verkrijgen.
Overigens zou, zooveel mogelijk in of voor elke gemeente, gelegenheid moeten bestaan om personen, die voor bedeeling in aanmerking komen en tot arbeid in staat zijn, te werk te stellen.
Verschillende gemeenten zouden in de gelegenheid moeten worden gesteld, zich te vereenigen tot het inrichten voor gezamenlijke rekening van een werkhuis.
De reden waarom men de werkhuizen zou wenschen in te richten voor bovengemelde categorie van personen is hierin gelegen, dat het niet aangaat, dat tal van tot werken geschikte personen een geheel jaar of een geheelen winter door bij het burgerlijk armbestuur aankloppen en het als de natuurlijkste zaak der wereld beschouwen dat zij zich laten onderhouden. Men kan dan ook moeilijk allen naar dezelfde maat meten: hen, die buiten hun schuld en tegen hun zin genoodzaakt zijn 0111 ondersteuning te vragen, en hen die uit



lichtzinnigheid of luiheid, of ten gevolge van wangedrag, op de publieke liefdadigheid teren.
Hieruit zou echter volgens het gevoelen van anderen nog niet behoeven te volgen dat de onmisbare instelling van het werkhuis alleen moet bestaan voor luien, lichtzinnigen en slechten. Wanneer het beginsel zelf, dat, althans aan tot werken geschikte personen, slechts onderstand verleend wordt tegen het verstrekken van arbeid, ook geldt voor de oppassende lieden, dan schijnt er geen reden te bestaan om een kostbaar tweeslachtig stelsel in te voeren: werkverschaffing buiten het werkhuis voor de goeden; het werkhuis voor de slechten. Er is wel aanleiding om den arbeid en de daaraan verbonden verzorging voor den eenen op andere grondslagen en naar mildere regelen te vestigen dan voor den ander; doch, verder dan dit verschil behoeft men niet te gaan.
Het Engelsche werkhuis.
De reden waarom men het werkhuis alleen voor minderwaardigen wil instellen, is hierin gelegen, dat men geen partij wil kiezen voor de invoering van het Engelsche stelsel. In Engeland geldt de regel dat geen onderstand buiten het werkhuis wordt verleend, en dat vindt men hardvochtig en eenzijdig. Hardvochtig wordt dit stelsel genoemd, omdat de tegenzin, juist van het beste gedeelte der arme bevolking, tegen opneming in het werkhuis zoo groot is, dat niet zelden de bitterste ellende wordt geleden om aan die noodzakelijkheid te ontsnappen.
Bedenking hiertegen.
Men voert hiertegen aan, dat men het werkhuis wel als regel kan stellen, zonder te vervallen in de fouten van het Engelsche stelsel, of het eenvoudig na te volgen.
Het stelsel: het werkhuis voor de minderwaardigen; werkverschaffing voor de goeden, schijnt wel zeer goed uitvoerbaar in de grootere gemeenten en vooral in de groote steden, maar levert bezwaar op voor de kleinere die de meerderheid vormen.
Deze zouden vooreerst, in gemeenschap met andere, een werkhuis moeten oprichten en aan den gang houden voor de luiaards enz., en bovendien in eigen kring nog eens eene gelegenheid moeten maken om personen, die voor bedeeling in aanmerking komen en tot arbeid in staat zijn, te werk te stellen.



onderhond bestaat, dan is deze eisch zeker zeer zwaar en zon vermoedelijk een bron van geschillen zijn.
Werkhuizen
ör is geen beter beginsel van armverzorging dan dat, hetwelk voorschrijft dat aan personen die werken kunnen, geen onderstand verschaft wordt dan tegen levering van werk.
Natuurlijk kan dit alleen voor hen wettelijk worden voorge schreven, die van overheidswege worden ondersteund; maar het behoorde ook een beginsel van particuliere armverzorging te wezen.
Uitzonderingen
op den regel zullen er altijd moeten zijn, b.v. ten behoeve vau hen die wel werken in de maatschappij, maar niet genoeg verdienen om zich zelf of het geheele gezin te onderhouden.
Het meest aangeprezen werkhuisstelsel.
Volgens de daaromtrent meest aangeprezen beginselen zouden van gemeentewege werkhuizen moeten worden opgericht voor de l>ehoeftigen die wegens luiheid, lichtzinnigheid of slecht gedrag, geen onderstand in anderen vorm kunnen verkrijgen.
Overigens zou, zooveel mogelijk in of voor elke gemeente, gelegenheid moeten bestaan om personen, die voor bedeeling in aanmerking komen en tot arbeid in staat zijn, te werk te stellen.
Verschillende gemeenten zouden in de gelegenheid moeten worden gesteld, zich te vereenigen tot het inrichten voor gezamenlijke rekening van een werkhuis.
De reden waarom men de werkhuizen zou wenschen in te richten voor bovengemelde categorie van personen is hierin gelegen, dat het niet aangaat, dat tal van tot werken geschikte personen een geheel jaar of een geheelen winter door bij het burgerlijk armbestuur aankloppen en het als de natuurlijkste zaak der wereld beschouwen dat zij zich laten onderhouden. Men kan dan ook moeilijk allen naar dezelfde maat meten: hen, die buiten hun schuld en tegen hun zin genoodzaakt zijn om ondersteuning te vragen, en hen die uit



lichtzinnigheid of luiheid, of teil gevolge van wangedrag, op de publieke liefdadigheid teren.
Hieruit zou echter volgens het gevoelen van anderen nog niet behoeven te volgen dat de onmisbare instelling van het werkhuis alleen moet bestaan voor luien, lichtzinnigen en slechten. Wanneer het beginsel zelf, dat, althans aan tot werken geschikte personen, slechts onderstand verleend wordt tegen het verstrekken van arbeid, ook geldt voor de oppassende lieden, dan schijnt er geen reden te bestaan om een kostbaar tweeslachtig stelsel in te voeren: werkverschaffing buiten het werkhuis voor de goeden; het werkhuis voor de slechten. Er is wel aanleiding om den arbeid en de daaraan verbonden verzorging voor den eenen op andere grondslagen en naar mildere regelen te vestigen dan voor den ander; doch, verder dan dit verschil behoeft men niet te gaan.
Het Engelsche werkhuis.
De reden waarom men het werkhuis alleen voor minderwaardigen wil instellen, is hierin gelegen, dat men geen partij wil kiezen voor de invoering van het Engelsche stelsel. In Engeland geldt de regel dat geen onderstand buiten het werkhuis wordt verleend, en dat vindt men hardvochtig en eenzijdig. Hardvochtig wordt dit stelsel genoemd, omdat de tegenzin, juist van het beste gedeelte dec arme bevolking, tegen opneming in het werkhuis zoo groot is, dat niet zelden de bitterste ellende wordt geleden om aan die noodzakelijkheid te ontsnappen.
Bedenking hiertegen.
Men voert hiertegen aan, dat men het werkhuis wel als regel kan stellen, zonder te vervallen in de fouten van het Engelsche stelsel, of het eenvoudig na te volgen.
Het stelsel: het werkhuis voor de minderwaardigen; werkverschaffing voor de goeden, schijnt wel zeer goed uitvoerbaar in de grootere gemeenten en vooral in de groote steden, maar levert bezwaar op voor de kleinere die de meerderheid vormen.
Deze zouden vooreerst, in gemeenschap met andere, een werkhuis moeten oprichten en aan den gang houden voor de luiaards enz., en bovendien in eigen kring nog eens eene gelegenheid moeten maken om personen, die voor bedeeling in aanmerking komen en tot arbeid in staat zijn, te werk te stellen.



Wanneer men, ofschoon onderscheid makende in het werk zelf, in de behandeling en het loon, toch als regel wil stellen, dat allen werken die werken kunnen, dan is het veel gemakkelijker, minder kostbaar en beter uitvoerbaar om ééne enkele werkinrichting te hebben, waarin gewerkt wordt of waaruit de werklieden zich bij voorkomende gelegenheid ergens heen begeven om arbeid te verrichten.
Het spreekt van zelf dat zieken, oude of zwakke personen die geneeskundige hulp behoeven, lieden die aan zwakheid van vermogens lijden en dergelijke, niet in het werkhuis behooren te worden opgenomen; maar daarom is het nog niet wreed of ondoelmatig om de categorie der ouden van dagen in het algemeen, in het werkhuis onder te brengen. In vele gevallen zal voor hen door bedeeling, uitbesteding of plaatsing in bijzondere gestichten beter kunnen worden gezorgd, maar er zijn er toch ook velen die eenig voor hen geschikt werk kunnen verrichten. Ook in de gewone maatschappij komt het vaak voor dat gezonde oude lieden tot in hoogen ouderdom werken en onder de zwervende bedelaars zijn er zelfs velen, die, blijkbaar gezond, zich nog vlug bewegen.
In de Londensche werkhuizen behoort ongeveer 37 percent der bevolking tot de ouden van dagen.
Kinderen.
Ook het opnemen van kinderen in werkhuizen wordt dikwijls ontraden; maar dit komt omdat men zich het werkhuis niet anders kan voorstellen dan als een slecht verblijf, waar de omgang met de andere verpleegden nadeelig op de kinderen werkt.
Het is echter juist dit wat vermeden moet worden. Op de verbeterde inrichting komt het juist aan.
Het begrip van contra- praestatie.
Contra-praestatie beteekent dat de arme, die bedeeld wordt, daarvoor van zijn kant ook iets moet geven en dat kan alleen arbeid zijn.
Wanneer men aan de noodzakelijkheid van dit beginsel streng vasthoudt, dan kan men moeilijk spreken van de hardvochtigheid die er in zou gelegen zijn, iemand naar het werkhuis te verwijzen. Maar, met het voorbeeld van Engeland voor oogen, is men gewoon



zich het werkhuis voor te stellen als een soort van knekelhuis, waar het uitvaagsel der maatschappij in het leven wordt gehouden; terwijl het streven moest wezen om het juist andersom te doen zijn.
Het streng vasthouden aan het beginsel der contra-praestatie, zal tengevolge hebben dat men al zijne krachten op één punt kan te zamentrekken, en hulp kan verschaffen, die geen afschrikwekkend karakter heeft, maar die ook niet verleidt om de zucht naar eigen hulp op te geven; die den minder goede geene aanleiding schenkt om aan zijne ondeugden toe te geven en den beter gezinde den prikkel doet behouden om zich in te spannen tot andere en betere voorziening in zijne behoeften.
Hecht op ondersteuning.
De arme heeft geen recht om ondersteuning te vorderen.
Had hij dit, dan zou men hem noodwendig ook in de gelegenheid moeten stellen om tegen het armbestuur tot het bekomen van onderstand te procedeeren. Zooals wij opmerkten ondersteunt de Staat alleen uit een oogpunt van publiek belang.
Maar al heeft de arme dan ook geen recht in den eigenlijken zin van het woord, hem zal toch gelegenheid moeten worden gegeven om tegen de beslissing van het armbestuur in hooger beroep te komen, vooral wanneer in sommige gevallen de overheid volgens de wet tot het geven van ondersteuning verplicht is.
Toezicht.
Zeer wenschelijk wordt het geacht om het toezicht over het armwezen op te dragen aan inspecteurs, met verschillende werkzaamheden bekleed; ambtenaren die geen rechtstreeksch gezag uitoefenen, maar in wier handen alle statuten van instellingen van weldadigheid worden gesteld, die dan door hen aan de wet worden getoetst.
Aan deze inspecteurs kan dan ook rechtsmacht worden toegekend, door aan hen de behandeling van het hooger beroep in geval van weigering van onderstand op te dragen.
Deze hoofdambtenaren van het armwezen zullen tevens toezicht moeten houden op alle gestichten van liefdadigheid, zooals weesen oudelieden- doorgangs- en kinderhuizen, opvoedingsgestichten, enz. De werkhuizen behooren natuurlijk mede aan dit toezicht te worden onderworpen.







AANHANGSEL.







OVER EENIGE DER BELANGRIJKSTE HERVORMINGSTELSELS OP ECONOMISCH GEBIED.
De maatschappelijke verschijnselen van onzen tijd, hoewel zij dikwijls van zeer treurigen aard zijn, werden daarin toch door vroegere toestanden zeer verre overtroffen.
De vooruitgang is zeer langzaam, maar de opmerkzame toeschouwer ziet al zeer spoedig dat men in dit opzicht niet bij jaren, maar bij tientallen van jaren, ja zelfs bij eeuwen moet rekenen.
Wanneer men op den maatschappelijken toestand van voor enkele jaren terug ziet, dan aanschouwt men bijna geene verandering, geen merkbare verbetering, maar wanneer men de geschiedenis der vroegere tijden met aandacht volgt, dan blijkt er wel degelijk vooruitgang te bestaan en ziet men duidelijk dat veel meer armoede, ellende, verdrukking en ongelijkheid van lotsbedeeling werd waargenomen dan in onze dagen.
Het is dan ook geen wonder, dat die treurige verschijnselen voor en na de aandacht trokken van hen, die van de maatschappelijke verhoudingen eene meer of minder grondige studie maakten en die meenden, dat op de eene of andere wijze, de samenstelling der maatschappij in gunstigen zin was te wijzigen.
Wij spreken nu in het geheel niet over hen die, hetzij tengevolge van langdurig lijden of ondragelijke verdrukking, of wel door wangunst gedreven, tot oproer en andere gewelddadige middelen hun toevlucht namen om eene andere verdeeling der rijkdommen tot stand te brengen. Voor de menschheid in het algemeen konden dergelijke pogingen in het geheel niets goeds uitwerken.
Opmerkelijk is het echter, dat de welmeenende pogingen van weldenkende personen, die in het minst niet aan eigen voordeel dachten, nooit een wezenlijke hervorming hebben tot stand gebracht.



De oorzaak hiervan is geene andere dan deze: zij bouwden eeu stelsel op en, in het vaste geloof aan de deugdelijkheid van dat stelsel, wilden zij hun geheele omgeving of de geheele wereld daarnaar inrichten. Zij moesten daarin noodwendig falen, omdat de maatschappij niet naar vaste en onveranderlijke regelen te besturen is en overal verschillende toestanden bestaan, ja in alles verschil is, waarmede behoorlijk rekening moet worden gehouden.
Het eenige wat vast en onveranderlijk is, dat is wat uit de natuur der dingen zelf voortspruit en alleen maar, naar omstandigheden, door den mensch is toe te passen.
De St.-Simonisten.
Dit waren de volgelingen van Saint-Simon, een Fransch edelman uit de eerste helft der negentiende eeuw. Het door hem gevolgde stelsel noemt men de school van Saint-Simon
Aan hem schrijft men de verdienste toe van vele ernstige menschen door zijn streven gebracht te hebben tot eene beoefening der sociale wetenschap; maar zijn stelsel zelf was in het geheel niet voor toepassing vatbaar, omdat hij zich de menschen, en dus ook de geheele samenleving, voorstelde niet zooals ze in werkelijkheid zijn, maar zooals ze moesten wezen. Hij vergat, wat zeer vele hervormers hebben vergeten, dat, waar nagenoeg volmaakte toestanden heerschten, verbetering in het geheel niet noodig zou zijn, of althans dat, wanneer de menschen zeiven allen even braaf waren en juist handelden, de toestanden vanzelf anders zouden wezen.
Indien wij de maatschappij op betere grondslagen willen vestigen, dan moeten wij haar beschouwen zooals ze werkelijk is en van het standpunt uitgaan, dat volmaaktheid niet bereikbaar is, als in strijd met de natuur der dingen; maar dat alleen het bestaande voor langzame verbetering vatbaar is, zonder dat men daarbij naar vaste regels, die overal van toepassing zijn en waarvan geene afwijking geduld wordt, kan te werk gaan.
Saint-Simon zag, dat er te weinig menschenliefde was; daaraan schreef hij het toe, dat het lot van den eenen veel gunstiger was dan dat van den anderen, dat het geluk niet een gevolg was van deugd en bekwaamheid, maar dikwijls van list en bedrog Dit wilde hij veranderen en vooral streven naar wat wij tegenwoordig noemen, de verheffing van de minder bedeelde standen tot een normaal peil van welstand.



Ook hij had het gemunt op de verdeeling der goederen, die volgens eene andere wijze moest geschieden.
In de eerste plaats moest het erfrecht worden afgeschaft.
Daar door het erfrecht iemand zonder arbeid rijk kan worden, moest bij het overlijden van een ingezetene het door hem nagelatene aan den Staat komen; maar de Staat moest dan zelf eene w ille keurige verdeeling daarstellen en het op die wijze verkregene bestemmen ten b-ihoeve van hen die daarop door verdienste aanspraak konden maken of in hun streven steun behoefden
De gebreken, welke een te ver gedreven erfrecht aankleven, hebben wij in de voorafgaande bladzijden in het licht gesteld, en ook heden ten dage wenscht men die gebreken, door invoering van een Staatserfrecht weg te nemen.
Geheel iets anders is dit, dan hetgeen Saint-Simon verlangde. Immers, het Staatserfrecht heft niet het erfrecht in zijn vollen omvang op. In het breede hebben wij uiteengezet, dat het beginsel van den eigendom en de vrije beschikking over het verkregene, de belangrijkste prikkel der voortbrenging is.
Zoodra die prikkel ontbreekt, zoodra men te voren weet, alleen te arbeiden, hetzij voor den Staat, hetzij voor vreemden, die door den Staat worden begunstigd, vervalt daardoor alle reden tot bijzondere inspanning en vlijt. Maar zoodra de kapitaalvorming ophoudt, vermindert ook de productie in het groot. De gevolgen daarvan hebben wij reeds vroeger geschetst en wij behoeven hier dus niet in herhaling te treden.
Te verwachten dat iemand dit zal doen uit zuivere menschenliefde, opdat na zijn dood, de Staat het door hem nagelatene verdeele tusschen hen die daaraan het meest behoefte zullen blijken te hebben, berust geheel op eene miskenning van de menschelijke natuur en bovendien zou menigeen geenszins overtuigd zijn, dat hij daardoor werkelijk nuttig werkzaam was.
Immers, wie is de Staat? Er kan hier alleen sprake wezen van eenige personen, die de hooge regeering vormen en die grootendeels moeten afgaan op de rapporten van anderen. Mistasten, willekeurig handelen, gunsten betoonen, dit alles kan onmogelijk uitblijven, ook al weer zoolang wij ons bewegen in een wereld van gewone menschen.
Gesteld evenwel, dat men zoo billijk verdeelen kon en dat men b. v. aan bekwame en ijverige vakmannen kapitaal schonk, om zich



m staat te stellen zich zelf op te werken, zou zich dan niet weer hetzelfde verschijnsel voordoen? Ook zij zouden, indien zij op groote schaal trachtten te arbeiden, het ten slotte toch slechts doen m het belang der gunstelingen van den Staat.
Er zijn nog verschillende andere bezwaren tegen de toepassing van het stelsel van Saint-Simon, die wij hier niet behoeven te ontwikkelen. Zy bevestigen slechts wat reeds uit het bovenstaande voortvloeit.
Van eenige feitelijke toepassing van het stelsel is nimmer sprake geweest; wij vermelden het niet alleen, omdat veel van hetgeen door Saint-Simon werd gepredikt, later in anderen en beteren vorm door anderen is uitgewerkt; maar omdat er duidelijk uit blijkt dat de leerstellingen van den tegenwoordigen tijd geenszins geheel nieuw zijn maar wortelen in hetgeen reeds lang geleden door anderen werd gedacht of geleerd.
Een ander hervormer was Charles Foerier.
Ook deze was een Fransch denker, die leefde in de tweede elft der achttiende en de eerste helft der negentiende eeuw. et stelsel dat door hem verdedigd werd, berustte niet op een onjlusten grondslag. Ook Fourier toch ging van de juiste gedachtengang uit, dat, hoe beter hij in zijn verschillende behoeften kan voorzien hoe beter de mensch ook aan al zijn maatschappelijke verplichtingen naar eisch kan voldoen. Verhooging van de voortbrengende kracht achtte ook hij dringend noodig.
Maar hij faalde in de toepassing; hij wilde zijn stelsel uitvoeren door het stichten van zoogenaamde
phalanstóres
Zijn doel was namelijk, het stichten van groote gebouwen, die een bepaald aantal menschen, b. v. vijftienhonderd, konden bevatten en welke personen daarin gemeenschappelijk zouden worden gevoed en verpleegd. 6
Dit is dus een soort van kolonisatie-stelsel, zooals wij ook in onzen tijd veel zien aangeprezen.
Natuurlijk, want anders zou de geheele zaak niets beteekenen zou men langzamerhand in zulke groote gebouwen of kazernen het



geheele menschdom te zamen hebben willen brengen, en wel met het bepaalde doel om te bezuinigen op het verbruik en dus meer tot de algemeene voortbrenging te kunnen aanwenden.
Den arbeid in deze groote gestichten zou men aan ieder zoo aangenaam mogelijk maken en ook aan ieder de vrije beslissing laten om dat werk te doen, dat hij het liefst verlangde; hetgeen bij de bestaande inrichting der maatschappij niet mogelijk is.
De winsten, door den arbeid in de phalanstères af te werpen, zou ten deele aan de arbeiders komen, ten deele als kapitaal tot de voortbrenging worden aangewend; terwijl men den arbeid zou beloonen naar gelang van het min of meer aangename er van.
Het was volkomen juist gedacht, dat de gezamenlijke arbeid meer vruchten kan opleveren dan de afzonderlijke, terwijl het gemeenschappelijk verbruik meer genot kan verschaffen, tegen minder uitgaven.
Toch was het geheele stelsel weder volkomen in strijd met de menschelijke natuur, die men niet kan veranderen en zeer zeker niet naar een vooraf beraamd en onveranderlijk plan.
Ook in onzen tijd zijn schrijvers opgetreden, die in dat gemeenschappelijk leven een middel tegen alle maatschappelijke kwalen zien.
Zij willen een soort van kazerne-stelsel, met gemeenschappelijke keukentjes, fornuisjes, bleekveldjes en centrale magazijnen Dat kost minder en dan behoeft men ook minder te werken; want er is dan minder noodig en meer tijd voor wat anders. Maar hierin zit juist de fout van de redeneering. In zoo'n modelmaatschappij zouden de menschelijke behoeften toch niet verminderen; ze zouden alleen maar door nieuwe vervangen worden en eene andere gedaante aannemen.
Men wil b. v. aan de phalanstère of aan de gemeenschappelijke straat met gelijkvormige huisjes een mooien tuin en een gemeenschappelijke eetzaal toevoegen; dan zouden de maaltijden beter en goedkooper en het leven der huisvrouwen zou gemakkelijker worden. De huizen zouden dan gezelliger worden en de onderlinge verhouding vriendschappelijker en aangenamer.
Maar men vergeet hierbij ook alweder dat de mensch wel is waar een gezellig wezen is en gesteld op zijn gemak en voordeel, maar wel degelijk ook op zijn vrijheid, zijn zelfstandigheid en zijn rust. De lieden van het gemeenschappelijk leven willen, om eens



een voorbeeld te noemen, één machine die alle messen reinigt; vooral niet meer meubelen in huis, dan dringend noodzakelijk is \ oor het gebruik, enz. Maar zoó wordt het leven een machine. Het wordt een eentonig, eenvormig en vervelend iets en het is een dwaalbegrip, dat men de menschen op die wijze gelukkiger zou maken; gesteld al dat men het denkbeeld algemeen of althans op zeer groote schaal kon toepassen.
Wat men op die wijze wenscht te verkrijgen: gemeenschappelijk wonen en koken, genieten en schoonhouden van eenige noodzakelijkste meubelen, is een soort van coöperatief stelsel, dat geheel ligt in de lijn der gedachte van Fourier; in wiens tijd het beginsel der coöperatie als zoodanig nog onbekend was.
Maar de coöperatie is slechts een geneesmiddel voor een kwaal, uitmuntend geschikt om tot een gezonden toestand terug te keeren, maar zij is toch niet de gezonde toestand zelf. Zij is een overgang tot het betere; maar ook niets meer.
Eigenlijk ging Fourier niet zoover als die coöperators van den nieuweren tijd. Het was hem wel degelijk om meerdere voldoening aan stoffelijke behoeften, toeneming der productie en gemakkelijker bereiking van een redelijk peil van welstand te doen.
Een gevolg van het leven in de phalanstères zou echter zijn, dat men den prikkel tot den arbeid verliezen zou, omdat men toch recht zou hebben op onderhoud, zoodat feitelijk de een voor den ander zou werken en dat zou op den duur toch onuitvoerbaar worden. Zoodra de voortbrengende krachten sterk gingen verminderen, zou de consumptie de productie overtreffen en de instelling zelve daarmede te gronde gaan.
De mogelijkheid, gesteld dat die bestond, om ieder het werk te verschaffen, door hem het meest begeerd of voor hem het meest geschikt, zou toch zeker geen voldoende prikkel zijn om hen tot arbeiden te nopen, die feitelijk niet behoefden te werken.
De eigenlijke vader der coöperatie was een Engelschman, genaamd Robort Owen,
een veel meer practisch man, die groote uitkomsten op zijn streven verkreeg. Men verhaalt van hem, dat hij aan het hoofd stond van een groote industriëele onderneming in eene gemeente, waar de



toestand der arbeiders hoogst rampzalig was. Niettegenstaande de hooge loonen, waren zij arm, als een gevolg van den lagen trap van^beschaving en zedelijkheid waarop zij stonden. Owen slaagde er in, een beteren geest te brengen on(ler de honderden werklieden zijner fabriek. Hij was een model werkgever, die door de kracht van het goede voorbeeld en een minzamen omgang met zijne werklieden, eene geheele herschepping te weeg bracht; zoodat in deze streek welvaart de armoede, ontwikkeling de onknnde, matigheid
de dronkenschap verving.
Op dit schoone resultaat bouwde Owen ook een stelsel. Ziende dat de arbeiders in andere slecht ingerichte fabrieken niet beter werden en in de zijne, zooveel beter ingerichte, wel, meende hij dat het goed zou zijn eene geheel nieuwe samenstelling der maatschappij te beproeven, waarin allen gelijk zouden zijn, gemeenschap van goederen zou heerschen en geen dwangwetten zouden bestaan ; waar alle goed zou geboren alleen uit de macht van het goede voorbeeld.
Owen is een van de weinigen geweest, wien het gelukt is, een stelsel van maatschappelijke hervorming bij aanvang feitelijk ten uitvoer te brengen. Dat het daarbij blijven zou en het stelsel bij die feitelijke uitvoering moest schipbreuk lijden, was te voorzien en is ook niet moeilijk te verklaren; maar bovendien kon eigenlijk van toepassing van het stelsel zelf geen sprake wezen. Het eenige wat men doen kon, was, afzonderlijke maatschappijen in de maatschappij te vormen, een soort van kolonies, van het overige deel der menschheid min of meer afgezonderd, zoodat de resultaten, die men daardoor verkreeg, toch niet het bewijs konden opleveren, dat de
geheele samenleving op dezelfde wijze zou kunnen worden ingericht. * Maar het ergste van de zaak was, dat niet eens goede resultaten
werden verkregen.
Vooral het communisme, de goederengemeenschap, die aan de stichting ten grondslag was gelegd, werd haar noodlottig. Niet minder de afwezigheid van alle strafbepalingen tegen de overtreding der voorschriften.
Wat zich in de maatschappij in het algemeen voordoet, vertoonde zich hier uit den aard der zaak in veel sterker mate. De gelegenheid was schoon voor hen die niet werken wilden, om ten koste van anderen te leven en de vrijheid, door geen strafbaarheid gebreideld, moest tot losbandigheid aanleiding geven.



Er waren ook wel goede elementen, maar deze bemerkten, dat zij meer voor anderen dan voor zich zelf arbeidden en zoo droec de stichting de kiem van ontbinding in zich om.
O wen zelf heeft er zijn vermogen aan opgeofferd, en niets verkregen dan een waarschuwend voorbeeld voor het nageslacht, dat trouwens van groote waarde is.
Wat Owen deed en ervoer is wel geschikt om er ons steeds dieper van te overtuigen, dat de menschen zelf niet door een stelsel kunnen veranderd worden en elke maatschappelijke instelling rekening behoort te houden met het feit, dat er goeden en minder goeden zijn en dat ook de goeden menschen blijven met eigenaardige gebreken en verschillende behoeften en neigingen.
Ook leert het ons overtuigend de groote waarde van het eigendomsrecht kennen. Uit de geschiedenissen van dien tijd blijkt duidelijk dat Owen als verstandig en menschlievend fabrieksbestuurder schitterende resultaten verkreeg, in zooverre als zijne werklieden, onder een mild en zacht bestuur, hun belang begonnen in te zien en door vlijt en matigheid tot meerdere welvaart geraakten.
Indien zij echter geen enkel stoffelijk voordeel voor zich zeiven daarin hadden gezien en dus de prikkel van het eigenbelang geheel ontbroken had, dan zou zulk een uitkomst stellig niet verkregen zijn.
Een van de voornaamste figuren in de geschiedenis der maatschappelijke hervormingstelsels was
Jean Joseph Louis Blanc,
een groot staatsman, die in Frankrijk een zeer belangrijke rol heeft gespeeld. Hij was geboren in 1813 en nam ijverig "deel aan de omwenteling van 1848.
Blanc was een tegenstander van de onbeperkte vrijheid der industrie, omdat hij meende dat de maatschappelijke wanverhoudingen daaruit voortkwamen. Hij meende dat die onbeperkte vrijheid ten gevolge had dat ieder er slechts op uit was, zooveel mogelijk vruchten van zijn onderneming te plukken. Het trok zijn aandacht, dat de groote nijverheidsondernemingen, die in zijn vaderland gevonden werden, er steeds op uit waren, om, met de minst mogelijke kosten, het meest mogelijke voort te brengen; dat men er ook steeds op uit was de loonen der werklieden te veria-



gen, die, gedwongen door hunne afhankelijke positie, namen wat zij krijgen konden en dus een jammerlijk bestaan leidden.
Het trok aan den anderen kant zijne aandacht, dat de concurrentie der grooten tegen de kleinen voor de kleinen doodend was. I)e grootere kapitalen konden om zoo te zeggen alles en de kleinen konden het in den strijd der mededinging niet uithouden. Er was eene nieuwe regeling aan den arbeid noodig.
In deze redeneering is veel dat ons toelacht. Wanneer Louis Blanc begrepen had, dat men, zonder de inrichting der maatschappij zelve te willen veranderen, wat niet mogelijk is, te gemoet kon komen aan verschillende bezwaren en wanverhoudingen, door den zwakke te beschermen, en dat daartoe een stelsel van zoogenaamde sociale wetgeving uitmuntende diensten kon bewijzen, dan zou hij zich bewogen hebben op een terrein, waarop hij met vrucht werkzaam had kunnen wezen.
Nu echter was het anders. Ook hij was de denker van een nieuw maatschappelijk samenstel, niet zoo zwevend en onnatuurlijk als dat van zijn voorgangers, maar dat toch groote waarheden miskende en daarom in de toepassing evenzeer falen moest.
De particuliere nijverheid zou vervangen worden dooreen staatsïndustrie. De Staat zou daar natuurlijk veel geld voor noodig hebben en dat kunnen vinden door het sluiten van leeningen. Met dat geld zouden groote nijverheids-ondernemingen opgericht worden van allerlei aard. Daarin zouden de arbeiders worden opgenomen en allen zouden een gelijk loon genieten, daar zij allen als broeders gelijk behoorden te zijn; terwijl zij stem zouden hebben in de zaken door het benoemen van hunne eigene, gesalarieerde hoofden en bestuurders.
De winsten, door den Staat te maken, zouden door den arbeid zelf worden genoten, na aftrek van rente voor het in de ondernemingen gestoken geld. Er zou een reserve-kas voor de hulpbehoevenden worden aangelegd. Overigens zouden de winsten tusschen de werklieden en meesterknechts worden verdeeld.
Wanneer men dit alles nauwkeurig beschouwt, dan vindt men daarin veel terug, van hetgeen ook in onzen tijd door sommigen op het gebied van den arbeid wordt geleerd.
Door de toepassing van zijn stelsel, meende Blanc te kunnen voorkomen, dat in nijverheids-ondernemingen schatten worden verdiend,, terwijl de werklieden een kommervol bestaan hebben.
27



Vooral het uitzicht op een aandeel in de winst zou een bijzondere aanleiding wezen om vlijtig te arbeiden.
Langzamerhand hoopte hij het stelsel tot alle takken van nijverheid uit te strekken en ontwierp daartoe een plan, met de bedoeling, de openbare meening daarover haar oordeel te doen uitspreken. Het werd door vele werklieden zeer gunstig ontvangen, maar de regeering kon er niet aan denken, te trachten van haar kant tot verwezenlijking van het denkbeeld mede te werken. Toch zou het aanvankelijk tot zoodanige verwezenlijking komen, want toen de Februari-omwenteling in 1848 een einde maakte aan het koningschap van Louis .Philippe en voor korten tijd eene republiek in Frankrijk gevestigd werd, waardoor Louis Hlanc zelf lid der regeering werd, kwamen inderdaad eenige nijverheids-ondernemingen op den grondslag van zijne denkbeelden tot stand.
De staatkundige omstandigheden waren van dien aard, dat aan verdere proefnemingen niet kon worden gedacht. Doch, al ware het anders geweest, de aanvankelijke uitkomsten zouden daarvan toch wel hebben teruggehouden, want het bleek dat het stelsel den ijver der werklieden geenszins aanvuurde. Daar allen evenveel verdienden en de winsten gelijkelijk werden verdeeld, ontbrak daartoe elke prikkel. Zonder te bedenken dat, waar allen zeer vlijtig arbeidden, de winsten des te grooter zouden zijn, dacht men slechts aan hetgeen hier tegenover stond, dat namelijk een zeer groote inspanning geen waarborg opleverde, dat men in evenredigheid daarvan ook meer zou genieten, want ook zij die minder hadden gearbeid zouden toch met die anderen gelijk op in de winst deelen.
In plaats van verhooging van productieve kracht verkreeg men dus juist het tegenovergestelde.
Bovendien bleek het, dat de zoogenaamde uniforme loonstandaard een fout was. De een heeft meer zorgen en behoeften dan de ander en wanneer nu de verdienste in verhouding staat tot den aard van den geleverden arbeid, de hoeveelheid afgeleverd werk en andere omstandigheden van dien aard, dan bestaat de mogelijkheid dat men bij meerdere behoeften, ook meer verdiensten kan verwerven; maar dit is onmogelijk bij een uniformtarief.
Meenende gelijkheid te scheppen, schiep men inderdaad ongelijkheid, evenals het, zooals wij vroeger hebben doen uitkomen, geen volkomen gelijkmatige belastingdruk daarstelt, wanneer men



eenvoudig ieder in zuivere evenredigheid tot zijn inkomen laat opbrengen en geen rekening houdt met de meerdere draagkracht der grootere inkomens
Het is voorzeker niet te ontkennen en het wordt tegenwoordig vrij algemeen ingezien, dat eene wanverhouding tusschen kapitaal en arbeid, oorzaak kan zijn van allerlei maatschappelijke misstanden, en dat door den wetgever veel kan worden gedaan om die wanverhouding weg te nemen.
In den tijd van Louis Blanc meenden zij, welke zich tegenover hem stelden, dat elke willekeurige verandering in bestaande toestanden aan geene der partijen voordeel kon aanbrengen en dat het beter is alles over te laten aan den natuurlijken loop der dingen. De eenige weg, zeide men, om de billijkheid met het welbegrepen belang van werkgever en werknemer te vereenigen, is de zuivere toepassing van het stelsel van vrije ruiling.
Zij vergaten ecliter dat in hetgeen men den strijd tusschen kapitaal en arbeid noemt, vooral in de groot-industrie, waar de werkman staat tegenover de macht van het grootkapitaal, zijne stelling altijd eenigermate zwakker zal wezen dan die van den werkgever. Waar hij niets dan zijn arbeidskracht heeft en de hoeveelheid arbeidskrachten groot is, daar zal zijn ruilvermogen minder wezen; met andere woorden, zijn arbeidskracht zal minder waarde hebben.
Louis Blanc zag dit zeer goed in. Hij faalde dan ook alleen maar in de middelen van verbetering, doch had menige ware gedachte en wat hij overwoog en inzag is voor onzen tijd nog steeds van groote waarde.
Laat ons een oogenblik aannemen, dat iets als door hem gewenscht in zekere nijverheids-onderneming werkelijk tot stand werd gebracht; dat b. v. zij die het geld schoten, zij die de onderneming in werking brachten en daaraan als werkgevers hun kennis wijdden, ten slotte met de werklieden in zekere verhouding de winst verdeelden. Dan zal gebeuren waarop wij vroeger reeds hebben gewezen. Er zullen tijden komen waarin de werklieden, ofschoon aandeel in de winst genietende, feitelijk nog minder genieten, dan wanneer zij alleen een vast loon hadden. Dat vaste loon toch wordt altijd uitbetaald. Gevaar voor verlies loopt de werkman niet en kan hij ook niet. De werkgever, met zijn kapitaal gewapend, ziet vooruit en produceert b. v. veel meer dan er vraaar is
O 7



wanneer toevallig de grondstoffen goedkooper zijn en hij, ofschoon thans geen winst genietende, later door stijging van prijzen, op een des te grooter voordeel meent te mogen hopen.
Met den arbeider is dit een geheel ander geval, die moet met zijn gezin leven en op geregelde tijden zijn loon ontvangen. Hij zou nimmer genoegen kunnen nemen met de uitbetaling van een deel daarvan, in de verwachting van later het ingehoudene met een winstaandeel te ontvangen, maar ook met het gevaar voor oogen om later niets meer te ontvangen.
Er is daarom ook niets tegen te zeggen, dat de werkman een vast, behoorlijk dagloon, zonder bepaald recht op winstuitdeeling geniet. Dit behoeft intusschen niet weg te nemen, dat in goed ingerichte ondernemingen hem in geval van gunstigen toestand der zaken, vrijwillig een winstaandeel kan worden toegekend, en feitelijk geschiedt dit dan ook vaak. Al zal dit vrijwillig afgestaan winstaandeel gering wezen, het heeft voor hem toch zeer groote waarde, omdat alle risico daarbij voor den ondernemer blijft. Verliest deze, dan zal de werkman met zijn gewoon vast loon tevreden moeten zijn. Hij geniet geene extra toelage, maar behoeft ook niets van zijn loon te missen.
Nu wordt hiertegen door anderen aangevoerd, dat de regel toch is, dat een redelijke winst door den ondernemer wordt gemaakt dat die winst dikwijls zelfs zeer beduidend is, maar dat de loonen niet daarop zijn gebaseerd en tusschen deze en het normale winstcijfer van den ondernemer in den regel eene wanverhouding bestaat.
Uit hetgeen wij vroeger daaromtrent hebben opgemerkt, blijkt echter dat de loonen in elk bedrijf door allerlei bijzondere omstandigheden worden beheerscht. Het valt ligt te begrijpen dat de regeling daarvan aan beide partijen moet worden overgelaten en het eenige wat de Staat daarbij doen kan, is, door verschillende wettelijke maatregelen en vooral door eene regeling van het looncontract, den arbeider tegen de natuurlijke overmacht van het kapitaal te beschermen.
Storend ingrijpen en zelf het loon bepalen kan de Staat niet. De wetgever zou zich op geen enkelen grond de bevoegdheid daartoe kunnen aanmatigen en zeer zeker daardoor ook de grootindustrie belemmeren en dus de algemeene productie verminderen.
Erger zou dit zijn op den grondslag van gemeenschap tusschen



werkgevers en werklieden. Het zou altijd daarop neerkomen, dat werkgevers en kapitalisten de groote aansporing tot het oprichten •en drijven van nijverheidsondernemingen en het plaatsen van geld daarin zouden verliezen. Het zou dus ten slotte nadeeUg zijn voor <le productie zelve en daardoor ook voor den werkman en ten slotte voor het algemeen.
Hierbij komt nog iets, dat vooral niet uit het oog mag worden verloren. Het gaat toch niet aan om, in een stelsel van gemeenschap, op welke wijze die dan ook zoude zijn ingericht, alle macht te stellen in handen van den werkgever. Het zou onbillijk wezen aan hem de geheele leiding van zaken te laten en het zou ook eene te groote verantwoordelijkheid op hem leggen. De werklieden zouden in verschillende zaken stem verlangen of wenschen geraadpleegd te worden. Dat zou al dadelijk ten gevolge hebben dat zij gingen meespreken over zaken, waarvan zij geene kennis bezaten of waarvan hun kennis althans onvoldoende was ; zoodat zeer vaak verkeerde maatregelen zouden worden genomen. Bovendien zou dan alle vastheid en eenheid van handelen ontbreken, de geestkracht van den ondernemer verminderen en dus alles ten slotte weder op vermindering van productie uitloopen
Zij die deze bezwaren deelen zijn echter overtuigd, en vooral in tien laatsten tijd is dit denkbeeld meer op den voorgrond getreden en feitelijk hier en daar ook toegepast (zooals boven reeds is opgemerkt), dat, zonder eigenlijke associatiën, het aanbeveling verdient om de werklieden een aandeel in de zuivere winst der onderneming toe te kennen, boven het vaste loon, naar gelang van den aard, de hoeveelheid of de deugdelijkheid van het door hen geleverde werk.
Het is gemakkelijk te begrijpen, dat het niet onverschillig is voor den werkgever, welke verhouding tusschen hem en zijne werklieden bestaat. Heeft hij een geopend oog voor hunne belangen, dan zullen zij het wederkeerig voor de zijne hebben. Vandaar dan ook dat vele werkgevers het groote belang hebben ingezien van het stichten van fondsen, het invoeren van premiën of andere bijzondere belooningen, het verstrekken van goede woningen, het bevorderen van spaarzaamheid, ook met de bedoeling om den werkman vaster aan de onderneming te verbinden en daardoor het eene belang met het andere te vereenigen.



Socialisme en communisme.
De pogingen van enkele bijzondere personen, daarin tijdelijk of meer duurzaam door anderen gevolgd, om het samenstel der maatschappij eene algeheele wijziging te doen ondergaan, worden geacht ineer op zich zelf te staan.
Van de oudste tijden af zijn daarentegen \ erschillende richtingen en stroomingen in de maatschappij waarneembaar geweest, die meer een blijvend en duurzaam karakter droegen en waarvan de vorm in den loop der eeuwen slechts zeer langzaam veranderde en zekere sporen van toenemende ontwikkeling toonde.
Men onderscheidt hoofdzakelijk twee hoofdgroepen, onder de bekende benamingen : socialisme en communisme.
Het is niet wel mogelijk, met enkele woorden een juiste omschrijving te geven, van hetgeen men onder beide uitdrukkingen te verstaan heeft. Tegenwoordig begint men meer en meer aan te nemen, dat beide woorden in hoofdzaak dezelfde beteekenis hebben. Het communisme is misschien meer van theoretischen aard en minder geschikt om als afzonderlijk stelsel feitelijk te worden toegepast; maar er bestaan zeer veel punten van overeenstemming en beide begrippen zijn gericht op het daarstellen van een maatschappelijken toestand, waarin de voortbrengende krachten, in de samenleving aanwezig, worden aangewend naar het beginsel, dat deze het gemeenschappelijk eigendom van allen zijn.
Bij alle verschil van gevoelen en inzicht, schijnt dit wel vast te staan. Dat verschil van gevoelen loopt in hoofdzaak over de vraag, hoever dat beginsel kan worden doorgevoerd en welke zijne voornaamste kenmerken in de toepassing zullen zijn.
Verschillende leerstelsels van vroegeren en lateren tijd kunnen tot het communisme en vooral tot het socialisme gerekend worden. Wil men op grond daarvan trachten een verschilpunt tusschen beiden aan te geven, dan kan worden gewezen op het feit, dat sommige van die leerstelsels het denkbeeld van gemeenschap zoover mogelijk doorvoeren, maar tevens en misschien wel daarom, iets kenmerkend zwevends en denkbeeldigs hebben, iets wat meer of minder buiten de bestaande orde van zaken valt en moeilijk in toepassing schijnt te brengen in die eenmaal bestaande toestanden.
De socialistische leerstellingen staan meer in verband met de



bestaande toestanden zeiven, waartegen zij zich verzetten of die zij willen veranderen.
Het communisme is eigenlijk de eenvoudigste vorm. Zoo ver mogelijk doorgevoerd, beoogt die vorm een volkomen gelijkheid van alles tusschen allen, en daarom gepaard gaande met eene verdeeling van alle bezittingen.
Men mag veilig aannemen en het wordt ook vrij algemeen toegegeven, dat iets dergelijks mogelijk is onder de leden van een gezebchap, dat zich van het overige menschdom zooveel mogelijk heeft afgescheiden, maar de toepassing in het groot volstrekt buitengesloten is. De ervaring leert trouwens dat communistische secten of gezelschappen hun plaats te midden van de overige deelen der samenleving niet konden behouden. Hetzij door de op den duur onvermijdelijke aanraking daarmede, hetzij door gebrek aan inwendige kracht, stortten zij naar verloop van tijden in puin En dit is gemakkelijk te verklaren. De leden dier secten of gezelschappen toch, ofschoon zij zich een ideaal voor oogen stelden en wellicht over het algemeen zeer braaf waren en bezield met uitmuntende bedoelingen, bleven toch menschen, met alle menschelijke deugden en gebreken. Onder hen bevonden er zich ook, die anderen voor zich lieten arbeiden en weer anderen die dat op den duur zeer verdrietig vonden. Dezen werden de zaak moede en eischten terug wat zij in de gemeenschap hadden ingebracht.
De eigenlijke socialistische leerstellingen, hoe verschillend onderling ook nog op menig gebied, gaan meer met de praktijk te rade. Zij nemen de wereld zooals zij is en bepalen er zich meer toe, eene andere verdeeling te willen daarstellen der vruchten van kapitaal en arbeid, of eene meer beperkte gemeenschap, b.v. van sommige productieve krachten.
De beschouwingen, vooral door de oudere staathuishoudkundigen tegenover de verschillende communistische en socialistische leerstellingen geplaatst, zijn op hare beurt niet altijd even juist geweest.
Zeker moet op den voorgrond worden gesteld, dat zij ten deele berusten op eene miskenning van de menschelijke natuur. Het is volstrekt onmogelijk, dat men alle menschen kan leiden in dezelfde richting en steeds kan doen handelen naar vooraf vastgestelde en voor allen geldende grondregels. Hoe meer ontwikkeling er in de maatschappelijke samenleving valt waar te nemen, hoe onmogelijker dit wordt. Ten deele althans zal ieder zich steeds vrijheid van



handelen willen voorbehouden. Ieder heeft bovendien zijne eigenaardige behoeften, die hij op zijne wijze zal willen bevredigen. Niemand kan op den duur aan de stem van het eigenbelang volkomen het zwijgen opleggen; niemand kan op den duur den prikkel tot vlijt en arbeidzaamheid behouden, waar hij bespeurt dat zijn streven hem geen meerdere stoffelijke voordeelen kan verschaffen dan zij genieten die niet of minder arbeiden, leder zal bovendien tot het inzicht komen, dat de verdeeling van alles tusschen allen de voortbrengende kracht van het geheel zoodanig zal verminderen, dat bevrediging in aller behoeften op den langen duur onmogelijk moet blijken.
Aan den anderen kant evenwel heeft men er de socialistische stelsels te veel een verwijt van gemaakt, dat zij zich keerden tegen de onbeperkte vrije mededinging en beweren dat de vrije mededinging volstrekt niet steeds ten gevolge heeft gehad eene ^ erbetering van het lot der arbeidende klassen.
De oudere staathuishoudkundigen zagen alleen de lichtzijden der onbeperkte vrijheid. Zij beoogden daarmede te bevorderen, dat ieder kan voortbrengen wat hij wil en zooveel hij wil en daarover op de volstrektste wijze in eigendom kan beschikken. Daardoor wordt de prijs der voortbrengselen verlaagd, kan dus ieder met denzelfden arbeid meer voortbrengselen dan voorheen verkrijgen en tot verhooging van welvaart geraken. Met zekeren trots wezen zij er op, dat, sedert de vrije mededinging zich uitbreidde, de hoea eelheid beschikbare voortbrengselen oneindig vermeerderd is en alles tegen lageren prijs, dat wil zeggen tegen minder arbeid is te verkrijgen dan voorheen.
ZiJ zelfs zoover van alles wat aan de volkomen vrije
concurrentie in den weg werd gelegd, als een bestelen van den arbeid aan te merken. Zij waren echter gedwongen te erkennen dat, wat het doel betreft, de socialistische stelsels eigenlijk nog de i oorkeur verdienden boven de begrippen van hen die door beschermende rechten den vrijen handel aan banden willen leggen. Zij leerden dat, wanneer tengevolge van beschermende rechten, zeker product duurder wordt dan bij vrije overeenkomst van al de voortbrengers met al de verbruikers het geval zou zijn, de verbruiker meer arbeid moet geven om het genot van dat product te verkrijgn ; dat hij dus met dezelfde mate van inspanning minder in zijne



behoeften kan voorzien en men aan zijnen arbeid de vruchten ontneemt die hem toekwamen.
Zij zouden in die redeneering nog sterker zijn geweest, wanneer zij er vooraf den klemtoon op hadden gelegd, dat beschermende rechten, vooral waar deze drukken op eerste levensbehoeften, even als accijnzen op die levensbehoeften, het meest komen ten laste van hen die het minst betalen kunnen.
Minder gelukkig waren zij in hunne beschouwingen der socialistische stelsels, die in hun tijd nog niet eens tot volle ontwikkeling waren gekomen. Zij beweerden dat, wanneer de wetgever tot den fabrikant zeide: «behalve het ongelijk bedongen arbeidsloon zult gij uwen werklieden een gedeelte der winsten geven," volkomen hetzelfde gebeurt en men aan den arbeid, namelijk die van den fabrikant, de vruchten ontneemt die hem toekwamen. Zij wilden dat men de zaken geheel haren natuurlijken loop liet volgen, zoodat de arbeid eenvoudig verruild werd tegen het bedongen loon.
De nieuwere staathuishoudkundigen evenwel, schoon geenszins de denkbeelden der socialisten omhelzende, hebben ingezien, dat deze redeneering niet in alle opzichten te verdedigen is.
Vooreerst is het onjuist, dat het arbeidsloon steeds vrijelijk bedongen wordt. Zonder dat eenige dwang van de zijde van den werkgever geoefend wordt, is de werkman toch dikwijls in omstandigheden geplaatst, die hem noodzaken aan te nemen wat hem geboden wordt of wat hij verkrijgen kan. Hoewel het kapitaal den handenarbeid niet missen kan, is de laatste toch veel meer van het kapitaal afhankelijk. Ook bestaat er mededinging tusschen de werklieden onderling en dat is nooit geheel weg te nemen, zelfs niet door ruime toepassing van het begrip van
Solidariteit.
Onder solidariteit, een woord dat vooral in onze dagen veel gebezigd, maar dikwijls verkeerd begrepen of onjuist toegepast wordt, verstaan wij een uit gevoel van gemeenschappelijk belang geboren eenheid van handelen
Daartoe is het noodig, dat de leden van eenzelfde vak zich vereenigen en alzoo een aantal afzonderlijke gezelschappen of vereenigingen vormen, wier besturen weder met elkander in onderling verband kunnen staan.



Daar het in groote fabrieken of werkplaatsen onmogelijk is dat ieder werkman voor zich zelf spreekt, bovendien niet alle meeningen tot haar recht kunnen komen en vereenigingen van dien aard veel kunnen doen voor de algemeene ontwikkeling en de vermeerdering van vakkennis, moet aansluiting in het algemeen zeer nuttig worden geacht.
Zij die zich op die wijze aansloten, noemt men in den nieuweren tijd
georganiseerden,
dat wil zeggen, zij zijn tot eene vereeniging of organisatie toegetreden.
Ook die organisaties evenwel kunnen hare schaduwzijde hebben.
Vooreerst moet vermeden worden, dat de meerderheid der werklieden dwang uitoefent op de minderheid, om haar te nopen tot de organisatie toe te treden De persoonlijke vrijheid moet geëerbiedigd worden en het is niet ongewenscht, dat er buiten de organisaties velen gevonden worden die op een geheel vrij standpunt staan. Op die wijze wordt het gevaar van eenzijdigheid vermeden en bestaat de meest mogelijke waarborg, dat alle meeningen zich uiten en geene stemmen worden gesmoord ; want juist uit den strijd der meeningen moet dikwijls de waarheid te voorschijn komen.
Ook is in de organisaties zeiven veelal een streven waar te nemen om de aangeslotenen te bewegen tot een zich volkomen overgeven aan het bestuur of aan zekere leiders, zonder dat ieder zich voorbehoudt, zijne eigene stem of meening te doen hooren ; waardoor het gevaar ontstaat, dat de geheele organisatie slechts dient om zeker doel te bereiken, door die leiders of door bepaalde personen of enkele groepen van werklieden beoogd.
Het behoeft geen betoog dat in vereenigingen of vergaderingen van algemeen zeer ontwikkelde personen voor overheersching altijd minder gevaar zal bestaan.
Terugkeerende tot de vrijheid van handelen aan de zijde van den werkman, meenen wij door het bovenstaande te hebben aangetoond, dat die vrijheid niet moet worden overschat. Tot dusver spraken wij alleen over het loon; maar er zijn andere omstandigheden, waarin vaak is gebleken, dat aan vrijheid ook te veel waarde kan worden gehecht en de natuurlijke overmacht van het kapitaal en de nieuwere wijze van werken op groote schaal en in



groote fabrieken of werkplaatsen, aan de stelling van den werkman niet altijd gunstig is geweest.
Men heeft begrepen, dat de macht der omstandigheden den werkman wel degelijk dwingen kan tot het sluiten van overeenkomsten of het toestemmen in regelingen, die hij niet wezenlijk kan goedkeuren en die ook niet in zijn welbegrepen belang zijn.
De arbeidende stand werd door de bovenvermelde oorzaken langzamerhand geplaatst in een toestand, die duidelijk aantoonde, dat hare maatschappelijke stelling ongunstiger was dan die van andere standen of klassen. Wat men vrije mededinging noemde, die alles vanzelf tot het beste einde zou leiden, bleek geheel iets anders te wezen. Ket was de vrijheid zelf, die de vrijheid doodde. De arbeidende klassen hadden behoefte aan bescherming, door wettelijke, speciaal voor hen geldende maatregelen, waardoor de ongelijkheid, uit de natuurlijke verhouding tusschen het kapitaal en den arbeid voortspruitende, weder zou worden weggenomen en uit deze overweging is langzamerhand een streven ontstaan om die klassen in het genot te stellen eener reeks van wetten, die men te zamenvat onder de benaming van
sociale wetgeving,
omdat die wetten den socialen of maatschappelijken toestand meer opzettelijk ten onderwerp hebben.
Ook de sociale economie verwacht van deze nog lang niet voltooide wetgeving op den langen duur een heilrijk gevolg, omdat zij de belemmeringen wegneemt, die eene bepaalde klasse van personen in hare ontwikkeling belemmeren en verschillende bezwaren opheft waarmede zij te kampen heeft, hetgeen langs een omweg gunstig op den geheelen maatschappelijken toestand moet inwerken.
Reeds in 1874, is men ten onzent begonnen met een wet te maken, houdende
maatregelen tot het tegengaan van overmatigen arbeid en verwaarloozing van kinderen.
Het was een eerste stap, die niet verder ging dan het verbod om kinderen beneden twaalf jaren, anders dan voor huiselijken en veldarbeid in dienst te hebben. Men had toen nog geen wet op



den leerplicht en dns werden de kinderen vaak te vroeg aan alle onderwijs onttrokken en aan het werk gezet tegen een gering loon.
Alle arbeid van kinderen of andere jeugdige personen en van vrouwen is geschikt oin goedkoope werkkrachten te verschaften, maar het voordeel aan de zijde van den werkman is gering of wordt opgewogen door groote nadeelen, daar door den arbeid althans der gehuwde vrouw de belangen van het gezin schade lijden en veel werk te zwaar is voor de krachten van jeugdige personen en vrouwen.
Een uitgebreid onderzoek naar den toestand van den arbeid hier t ï lande, heeft veel aan het licht gebracht, dat dringend voorziening eischte en dit heeft aanleiding gegeven tot de tot stand koruing eener wet,
houdende bepalingen tot het tegengaan van overmatigen en gevaarlijken arbeid bij jeugdige personen en vrouwen.
Onder jeugdige personen worden in den zin dezer wet kinderen beneden den zestienjarigen leeftijd verstaan. Arbeid door kinderen beneden twaalf jaar is, ook buiten fabrieken en werkplaatsen, verboden. Nachtarbeid is voor jeugdige personen beneden veertien jaar en in het algemeen voor vrouwen verboden.
Deze en de verdere bepalingen der wet zouden zeker veelal een doode letter blijven, zonder een middel van controle op de naleving ervan.
Dat middel is de
arbeidsinspectie.
Het toezicht op de uitvoering der wet wordt onder de bevelen van den minister van binnenlandsche zaken opgedragen aan inspecteurs en verder daartoe aangestelde rijksambtenaren.
Toen de zoogenaamde arbeidsenquête, het onderzoek waarvan wij hierboven spraken, werd ingesteld, ontwaarde men sporen van nog andere maatschappelijke misstanden, dan die de bovengenoemde wet tracht te weren.
Er werd dientengevolge eene staatscommissie benoemd, die ten doel had gegevens te verzamelen voor de kennis van de maat-



schappelijke toestanden der arbeiders in de verschillende bedrijven en van den toestand van fabrieken en werkplaatsen, met het oog op de veiligheid en de gezondheid der arbeiders.
Een uitvoerig verslag is indertijd door die commissie uitgebracht, waaruit blijkt dat zij nog niet alles wat tot het vraagstuk van den arbeid behoort in haar verslag kon opnemen, maar daarentegen aan verschillende onderwerpen hare aandacht heeft moeten wijden, welke niet uitsluitend voor de arbeidende klassen van belang zijn.
Uit de door haar aan de regeering gedane voorstellen bleek dat de staatscommissie verder noodig achtte:
1. Uitbreiding te geven aan de hierboven reeds genoemde arbeidswet;
2. Eene wijziging van de toen bestaande wet op de stoomtoestellen;
3. Vaststelling van voorschriften in het belang van de veiligheid, gezondheid en het welzijn der werklieden in fabrieken en werkplaatsen ;
4. Regeling der diensttijden van beambten en werklieden in de stations, loodsen, stallen en remises, op den weg en op de wagens en treinen van alle ondernemingen van vervoer, die met concessie van het openbaar gezag een spoorbaan berijden;
5. Instelling van kamers van arbeid;
6. Wijziging van de wet tot regeling en beperking van het recht van vereeniging en vergadering;
7. Regeling van het arbeidscontract en vaststelling van bepalingen tegen misbruiken bij de betaling van het loon;
8. Regeling van den leerplicht;
9. Wijziging van de wet op het lager onderwijs met betrekking tot het herhalings- en voortgezet onderwijs, in verband met de aanbevolen uitbreiding der arbeidswet;
10. Oplegging der verplichting aan werkgevers tot verzekering hunner werklieden tegen geheele of gedeeltelijke invaliditeit ten gevolge van een ongeval bij den arbeid;
11. Regeling van de onbewoonbaarverklaring van slechte woningen;
12. Wijziging der onteigeningswet in dien zin, dat onteigening mogelijk gemaakt worde om aan publiekrechtelijke lichamen (vooral de gemeenten) den eigendom te verschaffen van gronden, bij kleine perceelen in huur of in erfpacht uit te geven, of, voorzoover het woeste gronden betreft, die te doen ontginnen;



13. Wijziging der wet tot regeling van het armbestuur in dezen zin, dat samenwerking der onderscheidene instellingen van weldadigheid tot ondersteuning der armen zooveel mogelijk worde bevorderd;
14. Regeling der banken van leening, met vervanging der inbrengers bij gemeentelijke banken van leening door hulpkantoren, en, zoo niet met verbod van, dan althans met strenge controle op de pandjeshuizen en soortgelijke inrichtingen.
Uit het eerste gedeelte van dit werk is reeds gebleken dat in veel van hetgeen waarop de commissie de aandacht der regeering vestigde, zij het dan ook in gewijzigden vorm, bij de wet is voorzien.
Eene uitzondering hierop maakt nog altijd de regeling van het arbeidscontract, die zeer zeker de hoofdschotel der sociale wetgeving vormt en waarop nog nader in bijzonderheden de aandacht wordt gevestigd. Verder de regeling van het armbestuur, waarop wij reeds uitvoerig hebben gewezen en ten slotte die der banken van leening.
De staatscommissie heeft verder nog aan de regeering voorgesteld om de volgende punten in overweging te nemen:
1. In hoever in bepaalde takken van bedrijf, ten aanzien van overmatigen arbeid en nachtarbeid van volwassen mannelijke werklieden, misstanden voorkomen, die aanleiding zouden behooren te geven tot tusschenkomst van den wetgever;
2. Welke wijzigingen in de bestaande wetten vereischt zijn om te geraken tot de door haar dringend noodig geachte instelling eener schielijke, eenvoudige en kostelooze procedure tusschen werkgevers en werklieden;
3. Op welke wijze kan worden voorkomen dat bestaande vereenigingen en naamlooze vennootschappen, inzonderheid die welke op het gebied van levensverzekering tegen weekpremie werkzaam zijn, de haar verleende koninklijke goedkeuring als erkenning van hare soliditeit en grond van aanbeveling boven andere doen voorkomen ;
4. De wettelijke regeling van verplichte verzekering van werklieden tegen invaliditeit ten gevolge van ouderdom, met geldelijke bijdragen van de werkgevers, de werklieden en den staat
Voorts wenschte zij aan de hoogere en lagere besturen te doen aanbevelen:



1. Zich te onthouden, rechtstreeks of middellijk, op Zondag arbeid te doen verrichten, die zonder overwegend bezwaar op andere dagen kan geschieden;
2. en voor zoover zoodanig overwegend bezwaar bestaat, zooveel mogelijk te zorgen dat ééns om de twee of drie weken de betrokken personen een geheel vrijen Zondag (of daarvoor in de plaats tredenden rustdag) hebben.
In eerstvolgende tijden zal vermoedelijk do sociale wetgeving zich in hoofdzaak bewegen op het gebied der verzekering (b.v. tegen ziekten en de gevolgen van invaliditeit, en ouderdom) en der regeling van het arbeidscontract, om welk laatste punt als het ware de geheele sociale wetgeving draait. Om die reden hebben wij dit punt ten slotte nog tot een afzonderlijk punt van beschouwing gemaakt.
Wanneer wij de oorzaken en voorloopige uitkomsten der sociale wetgeving, en verder ook andere wetgevende bepalingen die de volkomen vrijheid van beweging belemmeren, aandachtig gadeslaan, dan zien wij dat zij de strekking hebben om te voorkomen dat een te ver gedreven zucht naar eigenbelang de eene klasse der maatschappij opoffert aan de andere. Hare strekking is dus, in evenwicht te brengen, wat, hetzij dan door natuurlijke oorzaken, hetzij door verschijnselen van minder onschuldigen aard, tot elkander in onredelijke verhouding staat.
En hier zien wij in welk een groote fout de oudere staathuishoudkundigen vervielen, door de meening voor te staan dat het eigenbelang van den mensch van zelf de maatschappij in evenwicht houdt en de welvaart doet toenemen.
Vooral de maatschappelijke geschiedenis van de laatste helft der negentiende eeuw heeft vierkant het tegendeel bewezen en den Staat, door middel der wetgeving, een rol toegedacht, die men hem vroeger nooit durfde toekennen.
Onjuist bleek het, dat in alles wat voortbrengen en verbruiken betreft, de loop van al de bijzondere belangen te zamen het belang van het algemeen bewerkt. Wanneer de hebzucht van den een verstoring in den loop der zaken aanbrengt, dan wordt dit volstrekt niet door de hebzucht van den ander verholpen.
De oudere staathuishoudkundigen leerden dat alle stelsels, die



bij eene voorgestelde verandering, als drijfveer der maatschappij op eenen anderen prikkel rekenen dan het eigenbelang, veroordeeld zijn. Juister is het, te zeggen: dat znlke stelsels veroordeeld zijn, die rekenen op een geheele vervorming van den mensch.
Aan dat eigenbelang hechtten zij veel te groote waarde. Het is onvermijdelijk als bron van ondernemingsgeest, vlijt en volharding; maar het brengt niet van zelf evenwicht in alle misstanden der maatschappij; is integendeel van vele misstanden, zoo niet de eenige, dan toch zeker een der voornaamste oorzaken.



BEGRIPPEN OMTRENT DE REGELING VAN HET ARBEIDSCONTRACT.
Waar wij onze schetsen en beschouwingen over de verschillende onderwerpen der sociale economie besluiten met het aangeven der meest algemeen geldige begrippen omtrent de zoo noodzakelijke wettelijke regeling van het arbeidscontract, waaraan de geheele sociale wetgeving haar voornaamste waarde moet ontleenen, moeten wij er in de eerste plaats op wijzen, dat dit onderwerp in het nauwste verband staat met dat der
werkstakingen.
Een zuivere en goed afgebakende verhouding tusschen de werkgevers en werknemers is natuurlijk altijd van het hoogste belang geweest. Maar dit geldt eigenlijk voor alle gevallen, waarin de een zijne diensten ten behoeve van een ander verleent.
Het gewicht en de noodzakelijkheid eener wettelijke regeling van het arbeidscontract zijn met klem op den voorgrond getreden, sedert de bekende werkstakingen een algemeen en blijvend verschijnsel zijn geworden.
Staking, in den zin van nederlegging van den arbeid, door enkele op zich zelf staande personen, is natuurlijk steeds voorgekomen en zal wei steeds blijven voorkomen. Met den algemeenen toestand van den arbeid hebben deze op zich zelf staande gevallen weinig of niets te maken.
Ook wanneer men, wat hier de bedoeling is, onder werkstaking verstaat de staking van den arbeid, plotseling, door
28



geheele groepen van werklieden, met of zonder voorafgaande aankondiging, dan is ook dit niets nieuws.
Toch blijft op dit laatste verschijnsel steeds in hooge mate onze aandacht gevestigd, omdat het zoo dikwijls gepaard gaat met en ook zoo licht aanleiding kan geven tot stuitende tooneelen en openbare ordeverstoring.
Doch ook waar dit niet het geval is, trekt de werkstaking terecht onze belangstelling, zoo niet om de bijzonderheden, die elk geval op zich zelf betreffen, dan toch in het algemeen, ter wille van het maatschappelijk belang.
Karakter der werkstaking. Inmonging van derden
De werkstaking moet beschouwd worden als eene particuliere aangelegenheid tusschen patroon en arbeiders.
Zeer af te keuren schijnt het, zich daarin ongeroepen te mengen en met aangematigd gezag tusschen beide te komen.
Dat zulk eene inmenging van vreemden, hetzij van geroepen of ongeroepen, langzamerhand eene gewone, bijkomende omstandigheid der werkstakingen is geworden, is op zich zelf voldoende om te bewijzen dat de toestand ongezond is en behoefte bestaat aan regeling van hetgeen tot dusver ongeregeld was.
De inmenging van geheel onbevoegden, in elk geval van personen die buiten het geschil staan en die op zich nemen de belangen van eene der partijen te behartigen, zal in den regel aan de wederpartij niet aangenaam zijn, hetgeen het zeer natuurlijk gevolg kan hebben, dat de eene partij, zich sterk gevoelende door de verkregen ondersteuning, hare eischen hooger stelt dan zij in andere omstandigheden zou gedaan hebben, maar ook de wederpartij zich meer ongeneigd betoont tot inschikkelijkheid, dan anders wel het geval zou zijn geweest.
Het zijn de partijen zelf, die het best hare eigene zaken gemeenschappelijk kunnen regelen en in den regel geen baat zullen hebben bij de inmenging van particulieren, die daarbij geene roeping hebben.
Roeping van den Staat.
De Staat heeft in deze aangelegenheid wel eene roeping.
Echter ook niet in dezen zin, dat de regeering of eenige autoriteit storend zou mogen ingrijpen of partij kiezen.



Het is alleen de taak der wet om zorg te dragen dat dergelijke geschillen, die telkens het algemeen maatschappelijk belang benadeelen en het nationaal vermogen verminderen, zooveel mogelijk worden voorkomen. Zij moet een regelmatig, ordelijk en natuurlijk verloop van het .geschil, indien dit niet te voorkomen is, bevorderen.
Aanvankelijk heeft men getracht dit doel te bereiken door de instelling der
Kamers van arbeid, of arbeidsraden.
Men meende dat de instelling der kamers in elk geval dit heilzaam gevolg zoude hebben, dat de werkstakingen, zoo ze al niet voorkomen konden worden, op regelmatige wijze, zonder onbevoegde inmenging van hen, die buiten de partijen staan, haar verloop zouden nemen.
Hierin heeft men zich echter vergist. Zeer zelden wordt de tusschenkomst dezer instellingen tot voorkoming of beslissing van geschillen ingeroepen.
Men behoort dieper, tot den wortel van het kwaad door te dringen. Noch voorkoming van dit treurig verschijnsel, noch bevredigende oplossing van hangende geschillen, is algemeen te wachten zonder de wettelijke voorziening in het arbeidscontract.
liet onvoldoende der burgerlijke wetgeving
De regelen, door onze burgerlijke wet gesteld voor de zoogenaamde huur van werk en diensten, welke op zich zelf reeds hoogst gebrekkig zijn, zijn bovendien niet alleen volstrekt onvoldoende tot voorkoming of tot gewenschte oplossing van die treurige arbeidsgeschillen, welke thans tot de gewone verschijnselen behooren, maar, wat veel erger is, zij werken die in de hand.
De burgerlijke wet bevat wel de geheel noodelooze bepaling, dat men zijne diensten slechts voor eenen tijd kan verhuren, met andere woorden, dat men het genot zijner arbeidskrachten niet op zoodanige wijze aan anderen kan afstaan, dat daaruit een contract zou voortspruiten, dat nooit voor beëindiging of ontbinding vatbaar is, — maar dat die tijd in den regel een bepaalde zou moeten wezen, van een dergelijk voorschrift is niets te ontdekken.
Vandaar dat in de verhouding tusschen werkgever en werknemer



zooveel willekeur bestaat en het eigenbelang den toestand vaak
geheel beheerscht. ..
Het is gemakkelijk te verklaren dat de tot heden nog -vrij a ge meen bestaande gewoonte, om zich zonder eenige andere regeling dan alleen met betrekking tot het loon, in eens anders dienst te
begeven, blijft voortduren. _
Bij totale afwezigheid van wettelijk verbindende voorschriften,
is het niet te verwachten dat daarin verandering zal komen. Geen werkgever, zoo hij het al wilde beproeven, zou er in slagen arbeiders op vast contract in dienst te nemen. De werkman zou dit als eene poging tot inbreuk op zijne persoonlijke vrijheid beschouwen.
Slechts in groote nijverheidsondernemingen kan men er in slagen een soort van particuliere wet vast te stellen, een reeks van voorwaarden, b.v. in den vorm van een reglement, waaraan de werkman dan geacht wordt zich stilzwijgend te hebben onderworpen^
Het is echter van algemeene bekendheid hoe het in de praktij met dergelijke dingen meestal gaat; maar al ware het anders, aan de groote zaak zou dit toch niets veranderen.
De gewoonte om zijne werkkrachten tot wederopzeggens toe te verhuren, blijft in elk geval nagenoeg algemeen bestaan en de werkman heeft er schijnbaar weinig belang bij om naar verandering
teinresommige vakken, vooral in de bouwvakken, komt het meer en meer in gebruik, dat de werkman een soort van zwervend le^ leidt, zich dan hier, dan weer elders bevindtt en telkens, wanner er slechts eenig uitzicht op meerdere, zij het dan ook üj( j verdiensten bestaat, het zoogenaamde contract opzeg ■ P
daardoor geen gevaar. Ware hij voor een bepaal.den jd verbonden o-cweest hii zou den dienst niet mogen verlaten en anders verdiende loon verbeuren, indien hij ten minste iets te vorderen
had. Mocht de werkgever door een of ander in moeilijkheid geraken,
dan moet hij maar hooger loon betalen.
Ook het omgekeerde doet zich thans menigvuldiger dan vroeger voor Voorheen zou een werkgever er buiten hooge^noodzakehjkheid niet aan gedacht hebben om zijne werklieden des winters af te (Vinken Men hield ze, althans een zeker keurcorps, in den reg
aan het werk. Het loon was dan ook geringer maar de verdiensten, dooreengenomen vast, waren daarom voldoende. uitzonde.
Ook deze regel wordt hoe langer hoe meer



ringen vervangen. Het eene staat met het andere in verband en is er een gevolg van.
Moeilijk is het te zeggen, en trouwens ook geheel nutteloos te onderzoeken, aan welke zijde hier de meeste schuld bestaat en het zou wellicht voor de partijen zeiven beter zijn dat zij er ten slotte toe kwamen om hare eigene en gemeenschappelijke belangen beter in te zien. Maar het algemeen maatschappelijk belang lijdt te veel door den cngeordenden toestand, die vroeger hoegenaamd geen bezwaar opleverde, maar, in verband met het veranderde samenstel van het arbeidswezen en de wijze van werken zelve, langzamerhand een onhoudbaar karakter aanneemt.
Men mag bij de beoordeeling van dit punt ook niet alleen letten op de werkstakingen op groote schaal, die met verstoring van orde of gewelddadigheden gepaard gaan, maar wel degelijk ook op die tallooze kleinere, die, schier ongemerkt, bijna dagelijks voorvallen, en, in één woord, op al die op zich zelf geringe stoornissen in den geregelden gang van het werk, die te zamen genomen wellicht nog de meeste beteelcenis hebben.
Laat ons echter nog een oogenblik bij de groote, geruchtmakende werkstakingen stilstaan. Hoe ontstaan zij '? Door geschillen over loon, over toezicht, over kortingen en andere bijkomende omstandigheden, zooals werkuren en dergelijke, die door een goed contract in alle opzichten konden worden vermeden.
Hoe worden zij op touw gezet en uitgevoerd? Meestal onvoorbereid, in een vlaag van ontevredenheid, zonder dat men zich van zijne eigene krachten bewust is. Toegeven na een schijn van bevrediging is meestal het einde. Zelden wordt iets wezenlijks verkregen. Dan zijn duizenden werkuren verloren gegaan, in ledigheid doorgebracht. Het inkomen, het gezamenlijk inkomen van werkgevers en werknemers is verminderd. De algemeene geest en de onderlinge verhouding zijn slechter geworden. Geld om in de behoeften der gezinnen te voorzien, is er meestal niet of niet voldoende. Vaak moeten dan giften worden aangenomen en gelden die bestemd waren om tot de algemeene welvaart mede te werken, worden aangewend om een toestand te bestendigen, die juist het tegenovergestelde bewerkt.
Zeer vaak wordt niets bereikt dan zedelijk en stoffelijk nadeel en dit nadeel wordt niet meer hersteld, ook dan niet, wanneer er eene schikking tot stand komt die de werknemers bevredigt.
Het is dringend noodig, dat de verhouding tusschen patroon en



werkman niet in de lucht zweve, maar duidelijk blijke uit ondubbelzinnige verbintenissen, die de wet tot grondslag hebben.
Wat men voor de vereischte wettelijke regeling onder een arbeidscontract behoort te verstaan.
Onder zoodanige overeenkomst zal men moeten verstaan een contract tusschen een werkman en een werkgever, waarbij de arbeider tegen loon zijn arbeidskracht, geheel of voor een gedeelte van zekeren tijd of tot wederopzeggens toe, ter beschikking van den werkgever stelt.
Wat niet onder deze bepaling valt.
Eene bijzondere regeling is niet te treffen voor de gevallen, waarin iemand op zich neemt voor een ander een of meer bepaalde handelingen te verrichten.
Het arbeidscontract zal dus geen bepaalde regelen stellen voor den lossen werkman, die eene onmisbare schakel in den arbeid vormt, doch wiens verhouding tot den werkgever uitteraard eene geheel bijzondere is.
Schriftelijke verbintenissen.
Dat de looncontracten, in welken vorm dan ook, schriftelijk zullen worden aangegaan, is in het welbegrepen belang van alle partijen en geheel in overeenstemming met het tegenwoordig standpunt van beschaving, daar het getal van hen, die geen handteekening kunnen stellen, of in het algemeen niet kunnen lezen of schrijven, gering is en nog voortdurend afneemt.
Verbintenissen tot wederopzeggens toe
Het is wel wenschelijk, dat de contracten voor eenen bepaalden tijd worden gesloten, doch het moet ook zijn toegelaten om ze te sluiten tot wederopzeggens toe.
Is het contract voor eenen bepaalden tijd gesloten, dan moet worden bepaald de tijd waarover het loopt en de termijn van opzegging.



Aan het contract tot wederopzeggens toe moet de wet bescherming ontzeggen. Willen partijen zich opzettelijk aan mogelijke onaangename gevolgen blootstellen, dan moet hun dat vrijstaan.
Ook zou het aanbeveling kunnen verdienen om het schriftelijk contract als regel aan te nemen en de noodige uitzonderingen voor sommige takken van beroep of bedrijf bij de wet of bij wettelijken maatregel vast te stellen.
Erkend moet worden de moeilijkheid om daarbij volledig te zijn en alle practische bezwaren te overwinnen. Terwijl ook zeer velen de particuliere vrijheid slechts in het noodigste wenschen te beperken.
Inhoud der contracten.
Ook de inhoud der contracten moet op wettelijken bodem berusten. Noch de regeling van het loon, noch die der arbeidsuren mag ontbreken. Niets mag bindend zijn waarvan niet uitdrukkelijk blijkt, zooals wijze van uitbetaling van het loon, kortingen of boeten, bijdragen tot het een of ander fonds; in één woord alles waartoe de werkman zich verbindt of de werkgever gehouden is; zooals ook het toezicht, de tucht en dergelijke aangelegenheden.
Het Staatstoezicht.
Ontstaat over de algemeene uitlegging of toepassing van een contract, dat voor eene geheele werkinrichting of fabriek geldt, tusschen patroons en werknemers eenig geschil, dan ligt het voor de hand dat de kennisneming der zaak door de kamer van arbeid als aangewezen is, maar in den regel zal het het in te stellen toezicht zijn, aan welks bemoeiingen arbeidsgeschillen moeten worden opgedragen, voorzoover namelijk van particuliere geschillen over de nakoming van het contract en over de nakoming der wet op het arbeidscontract sprake is; tenzij de rechterlijke tusschenkomst, indien daartoe termen zijn, terstond wordt ingeroepen.
Strafbepalingen.
Het behoeft nauwelijks opzettelijk te worden vermeld, dat, waar bijzondere wettelijke voorschriften het arbeidscontract en de regeling er van beheerschen, ook bijzondere voorschriften moeten worden



gegeven van strafrechterlijken aard, voor het geval van contractbreuk.
Zeer wenschelijk is het tevens, dat dit gepaard ga met de invoering van een
nieuw stelsel van recht,
van eenvoudig, snel en weinig kostbaar of zelfs kosteloos recht, zoo als de aard der zaak dit vereischt.
Ten slotte zal een volledig toezicht, van wege den Staat door daartoe opzettelijk aangestelde ambtenaren uitgeoefend, de kroon op het werk moeten zetten.
Men is ten onzent dien weg reeds opgegaan; wij bezitten b.v. inspecteurs over fabrieken en werkplaatsen, met het oog op bijzondere, reeds bij de wet voorziene gevallen. Hun werkkring zou wellicht gaandeweg dien kunnen worden, welken wij op het oog hebben en die, na langzame, maar zekere uitbreiding, ten slotte alles en allen zal omvatten.



WETTELIJKE REGELING VAN HET LEERLINGWEZEN.
Dit onderwerp wordt in den regel beschouwd als een onderdeel van de regeling der arbeidsovereenkomst.
Vele patroons van ambachten en fabrieken achten het tot het verkrijgen van goed bruikbare en bekwame werklieden wenschelijk, dat de jongelieden, die in eenig vak wenschen te gaan, in den regel als leerlingen in de werkplaatsen en fabrieken worden opgenomen, met de bepaalde bedoeling, dat de patroon hen zal opleiden in het gekozen vak en dat zij daarentegen voor hem werken ; zij vertrouwen dat daardoor op den langen duur de vaak gegronde klachten over bekwaamheid en geschiktheid van werklieden zouden verminderen en dat het ambacht of handwerk zelf, patroon en werkman beiden en langs dien weg ook de geheele samenleving» daardoor zou worden gebaat.
Toegegeven wordt dat dit in beginsel wel juist is. Zeker zijn er zeer vele onbekwame, onhandige werklieden en dit is een maatschappelijke plaag, die sedert lang hare kwellingen doet gevoelen. Die plaag is oorzaak, dat velen liever niet dan wel met den werkman in aanraking komen en ten gevolge heeft dat vaak alle werklieden — waaronder toch nog altijd zeer vele goede zijn — zooals men zegt over één kam worden geschoren; dat men ze zooveel mogelijk uit zijn woning houdt en fabrikant en patroon met hunne ondergeschikten sukkelen en er vaak veel verdriet van hebben.
Oorzaken van dit verschijnsel.
Men heeft zich vaak afgevraagd, van waar dit verschijnsel afkomstig is.
Er zijn stellig vele oorzaken te noemen en deze hangen ook alweer samen met de algemeene verschijnselen en toestanden der maatschappij,
De naaste oorzaken liggen trouwens wel voor de hand en zijn geene andere, dan die de oorsprong van andere minder gunstige maatschappelijke verschijnselen zijn. Ten deele zijn ze in de voorafgaande bladzijden reeds opgenoemd.
Vooreerst werkte tot dusver het gebrek aan voldoend lager onderwijs mede; doch dit gebrek begint te verminderen. Ook



bestaat veel gebrek aan huiselijke opvoeding. De meerdere mededinging heeft den strijd om het bestaan moeilijker gemaakt en velen zoeken daarvoor eene vergoeding in eene andere leefwijze en in genietingen die hunne krachten te boven gaan en tot uitspatting en verval leiden. De machines hebben eene geheele omkeering in het wezen van den arbeid te weeg gebracht, eene omkeering die zoowel nadeelen als voordeelen heeft opgeleverd. Niet te ontkennen nadeelen zijn ook gelegen in het gebruik van jeugdige krachten, waartegen de wetgever ten deele reeds is opgetreden ; in de verstomping van den geest door het eentonige en bijna geen inspanning van de hersenen vereischende werk ; in den verlagenden invloed dien de omgeving vaak op den werkman uitoefent en in de meer verwijderde betrekking tusschen hem en den meer beschaafden werkgever, die persoonlijk weinig met zijne lieden in aanraking komt.
Waar al die oorzaken niet geheel en vooral niet op eenmaal kunnen worden weggenomen, is het toch zeer goed, te trachten de meest nadeelige gevolgen er van af te wenden.
Beweerde noodzakelijkheid van wettelijke tusschenkomst.
Men beweert dat het toevertrouwen aan de leiding van een patroon van jeugdige personen, als leerlingen, geen algemeen aangenomen gewoonte of gebruik, geen zoogenaamd stelsel zal worden, zonder tusschenkomst der wet.
De wet, zegt men, moet de patroons verplichten om met de ouders en voogden vaste contracten te sluiten omtrent de opleiding. Men is overtuigd dat ouders en voogden, in de zekerheid, die van het sluiten van een contract te wachten is, een lokaas zouden vinden om de aan hun zorgen toevertrouwde personen bij een patroon in de leer te doen en de patroons van hun kant zich daardoor eerder zouden laten bewegen om jongelieden als leerlingen aan te nemen.
Bedenkingen hiertegen.
Hoewel het niet tegen te spreken is, dat het wel aannemelijk kan worden geacht dat de patroons zich door een wettelijk geregeld leerlingstelsel eerder dan thans zouden laten bewegen oni jongelieden



als leerlingen aan te nemen, worden toch tegen het bovenstaande verschillende bezwaren ingebracht.
Men vreest dat de ouders en voogden niet gunstig voor het leerlingstelsel gezind zullen zijn.
Hebben de patroons gegronde uitzichten om jongelieden in het ambacht te kunnen opnemen, waarmee iets is aan te vangen en waarop zij kunnen rekenen, die niet voortdurend van den eenen naar den anderen loopen en altijd toch nog ergens terecht kunnen komen, dan zal dit wellicht voor hen een reden zijn om ze, tegen vergoeding van arbeid, in het vak te onderrichten.
Zoowel van de ouders en voogden als van de minderjarigen zeiven kan men in dit opzicht geen verwachting hebben, omdat het verdienen te veel op den voorgrond staat en omdat zij, bij wie dit laatste niet het geval behoeft te zijn, veelal op andere wijze het noodige onderwijs op ambacht- of vakscholen kunnen verkrijgen.
Maar hoe dat ook zijn moge, achten velen de zaak geheel onuitvoerbaar, omdat eene zoo goed mogelijk ingerichte wet toch geen practisch resultaat zou kunnen hebben.
Vooreerst kunnen ouders en voogden niet willekeurig over hunne kinderen of pupillen beschikken; het contract, hetwelk door de ouders gesloten wordt, hangt af van de uitvoering ervan, door de minderjarigen zeiven. Willen deze het niet vrijwillig uitvoeren, dan kunnen de ouders en voogden daarvoor toch niet aansprakelijk worden gesteld
Minderjarigen kunnen wel zich zeiven verbinden, maar wanneer zij dit hebben gedaan, dan kan men de uitvoering daarvan toch niet langs den weg van rechten van hen eischen. De verhuring van werkkrachten door den werkman is bovendien eene verbintenis, die, wanneer ze niet nagekomen wordt, alleen aanleiding kan geven tot eene vordering tot schadevergoeding; maar in de meeste gevallen kan van zulk eene schadevergoeding toch geen sprake wezen, tengevolge van het onvermogen van de betrokken personen.
Dit alles levert bijna onoverkomelijke bezwaren op voor de praktijk.
Vandaar dan ook dat velen voor het tegenwoordige alleen heil kunnen zien in een goed geregeld en algemeen ingevoerd
ambachtsonderwij s,
en in eene, nu tamelijk algemeen ontbrekende onderlinge vereeniging en samenwerking van patroons tot veredeling van het ambacht.



Behalve de bovenstaande algemeene bezwaren, bestaan er tegen het leerlingstelsel bijzondere bezwaren, welke in hoofdzaak de
bouwambachten
betreffen.
De opleiding van leerlingen toch, als algemeen aangenomen stelsel, is alleen mogelijk in groote werkplaatsen en fabrieken; omdat het werk daar altijd geregeld zijn gang gaat en altijd iets te leeren valt.
Om die reden is daar meer band tusschen patroon en leerling. Zij laten elkaar zoo gemakkelijk niet los, al ware het alleen maar uit een oogpunt van eigenbelang. De patroon weet dat, zoo hij den leerling opleidt, hij er zelf de vruchten van plukt en de leerling weet dat zijn toekomst geborgen kan zijn.
Hoe dit ook zijn moge, in de bouwvakken is het zeker niet zoo. Daar is het: vandaag geen, morgen veel werk. Dat dit zeer slecht zal werken op de opleiding van leerlingen schijnt wel aannemelijk. Hoe toch zal men zich de verhouding voorstellen, b.v. tusschen een timmerman en zijn leerling, met wien of met wiens ouders of voogden volgens de wet een contract zon gesloten zijn, als die timmerman niets te doen heeft.
De geheele grond der overeenkomst, het geven van onderricht en het werken in ruil daarvoor, zakt ineen.
Zal de leerling, als er geen werk is, toch kunnen vorderen, dat hem practisch onderricht en opleiding zal gegeven worden ? Dit is niet aannemelijk; want bij de meeste werkbazen zal de opleiding toch alleen daarin bestaan, dat zij den leerling zijn werk laten doen en daarop toezien. Tot wetenschappelijk onderwijs zijn de meeste werkbazen niet in staat en als zij het wel zijn, zou het nog de vraag zijn of zij er toe gezind zouden wezen. De wet zou toch alleen op practisch onderwijs kunnen doelen.
Het werken van den leerling, die alleen maar kan en moet helpen aan hetgeen er is, en zoo als het er is, kan niet geregeld worden naar zijne krachten en behoeften, zoodat de opleiding bij den patroon nimmer volledig kan wezen.
De patroon zou door dien toestand de lijdende partij wezen, de patroon of baas moet zorgen voor opleiding in het vak en tevens voor zedelijke ontwikkeling. Wil hij goed onderwijs geven dan moet



hij zich aan groote opofferingen blootstellen. Gesteld nu dat hij daartoe in staat is, dan kan hij er toch zijn bestaan niet aan opofferen ?
De last om onderwijs te geven, die in andere gevallen op den staat drukt, mag in deze niet drukken op den patroon, die toch altijd maar eene onvolkomene opleiding kan geven, bovendien door het contract te veel in zijn vrije beweging belemmerd zou worden en er niet het voordeel van zou plukken, waarop hij redelijkerwijs aanspraak zou mogen maken.



BESLUIT.
Aan het einde onzer schetsen van staatsinrichting en economie wenschen wij nog een enkel woord tot besluit daaraan toe te voegen.
\\ ij hebben getracht daarin een duidelijk denkbeeld te geven van de wetten, waardoor de maatschappelijke welvaart wórdt beheerscht; natuurwetten, die niet worden gemaakt, maar uit den aard van het maatschappelijk samenstel zelf voortvloeien en die alleen door menschelijke opvattingen en instellingen in eene bepaalde richting kunnen worden geleid.
Wij hebben daarbij de tegenover elkander staande meeningen geschetst omtrent sommige dier verschijnselen en omtrent den invloed, dien de wetten en instellingen van een land daarop kunnen oefenen.
Wij hebben tevens getracht een denkbeeld te geven van de opvattingen der nieuwere staathuishoudkunde of sociale economie, in tegenstelling met de oudere.
De natuurwetten en verschijnselen waardoor de maatschappelijke samenleving wordt beheerscht, zijn als het ware ontdekt. Men zag telkens de maatschappelijke welvaart af- en dan weder toenemen, en legde er zich op toe, de oorzaken daarvan op te sporen. Het bleek toen, dat die oorzaken ten deele geheel van natuurlijken aard waren, ten deele een gevolg hetzij van door de overheid genomen maatregelen, hetzij van den invloed in het algemeen, dien daarop door den mensch werd geoefend.
Dit is de reden waarom men de maatschappelijke huishoudkunde als het ware in twee deelen splitste
Tot de eerste afdeeling rekende men alles wat betrekking had op de zoogenaamde



leer van den rijkdom,
eene uitdrukking, waarvan wij de verklaring in de voorafgaande bladzijden reeds hebben gegeven.
Al wat betreft behoefte, voldoening aan behoefte, voortbrenging der zaken, ruiling, prijs en waarde, kapitaal en arbeid enz. werd daartoe gerekend.
Op de tweede afdeeling had meer datgene betrekking, hetwelk in verbinding stond tot den invloed van wetgeving en staatsbestuur op de welvaart en dus in het algemeen tot de
regeerkunst,
waaronder men natuurlijk alles rangschikte wat betrekking had op de hulpmiddelen en beletselen van het productieve vermogen, zooals: vrijhandel en bescherming, belastingwezen, staatsschulden, kolonisatie enz.
Voor zoover die verdeeling of splitsing ook thans nog hare waarde heeft, kan men aan dit laatste vooral ook nog toevoegen ■wat behoort tot de zoogenaamde sociale wetgeving, waardoor het arbeidersvraagstuk in hoofdzaak wordt beheerscht.
Het behoeft geen betoog dat alleen, althans in hoofdzaak datgene, hetwelk tot de eerste afdeeling, de eigenlijk gezegde economie gerekend wordt, voor allen van belang en beteekenis is en door ieder althans in de voornaamste trekken behoort te worden gekend.
Toch blijft ook alles wat tot het tweede gedeelte behoort van het uiterste gewicht, vooral in een land als het onze, waar een groot aantal burgers, middellijk of onmiddellijk op wetgeving en staatsbestuur invloed oefenen.
Voor hen vooral komt het vaak op de feitelijke toepassing aan van de regels der economie. Zij kennen die regels, maar moeten tevens weten dat het op de toepassing aankomt en dus op de meerdere of mindere juistheid der wettelijke voorschriften, die er betrekking op hebben.
En hier moeten wij wijzen op een aanmerkelijk verschil tusschen
theoretische en toegepaste economie.
Al hebben wetenschap en ervaring beiden de juistheid van zeker



leerstelsel onomstootelijk aangetoond, dan blijven er nog een aantal vragen te beantwoorden over; b.v. zijn er bijzondere omstandigheden, die de toepassing van het stelsel voor het tegenwoordige onraadzaam maken, die de werking ervan op zeker gebied toelaten en op een ander weer niet; zijn er ook gevallen waarin de algemeene toepassing uitzondering behoort te ondergaan, enz. enz.
Laat ons hier een oogenblik het woord laten aan een der beste staathuishoudkundigen uit de tweede helft der 19de eeuw, een economist van de oude school, die er beslist van overtuigd was dat men niet in de werking der economische wetten moet ingrijpen, dat men de particuliere nijverheidsbelangen geheel aan zich zelf moet overlaten en de vrije mededinging in geen enkel opzicht aan banden leggen.
Deze staathuishoudkundige, onze De Bruijn Kops, die jaren lang in Nederland de meest gezaghebbende persoon was en eigenlijk de staathuishoudkundige wetenschap in Nederland heeft ingeleid en tot ontwikkeling gebracht, zegt in zijn beroemd leerboek:
»De staathuishoudkunde leert ons, door waarneming van het maatschappelijk leven in al zijne uitingen, die algemeen geldende regels op te sporen en te erkennen, die als natuurwet der welvaart zijn aan te nemen; en het is de taak der regeerkunde, voor zooveel de bestaande omstandigheden, de bestaande opiniën en de bestaande hulpmiddelen het toelaten, een gezonden normalen toestand daar te stellen, of althans gaandeweg te bevorderen ; en ziedaar de reden waarom de regeerkunde nimmer zulke absolute regels kan hebben als de staathuishoudkunde. De laatstgenoemde mag en moet zelfs gerustelijk absoluut zijn*), omdat zij. verstandiglijk, de onmiddellijke toepassing van haar ideaal niet verlangt. De eerste, de regeerkunde, is eigenlijk onder geen vaste regels te brengen. Zij is eene zaak van inzicht, van tact.... De staathuishoudkunde toont de normale functiën van de organen des maatschappelijken levens, en dat is natuurlijk één, gelijk elke levenswet, elke natuurwet één is. Maar de regeerkunde, die de duizende klippen moet vermijden, door menschelijke dwalingen in den weg gelegd, kan geen éénheid van regel hebben, juist omdat die dwalingen en driften
•) Zooals wij hebben aangetoond, wordt dit door de ui. uwerc staathuishoudkunde niet geleerd.



honderdvoudig verschillen en op elk oogenblik, op elke plaats weer veranderen."
Deze beroemde schrijver toont ook duidelijk aan,
van hoe groot belang het is, het juiste standpunt der sociale wetenschap in het oog te houden.
Immers, het gebeurt vaak, dat men van zekere maatregelen, op grond van de economische lessen, zekere gevolgen verwacht, die echter aanvankelijk uitblijven, en dan is men spoedig geneigd tot de uitspraak te komen, dat de uitspraken der wetenschap niet deugden.
Niets is evenwel natuurlijker, dan dat de economische wet, dïe door zekere belemmerende bepalingen niet werken kon, niet terstond en volledig werkt, zoodra die beletselen worden weggenomen. Er zijn door die beletselen misstanden ontstaan, die hun invloed doen gevoelen, en die invloed is zoo maar niet terstond weg te nemen.
De economische natuurwet kan na de opheffing der belemmering gaan werken, maar de gevolgen der belemmering doen zich nog steeds gevoelen. Dat laatste is ook een natuurwet en men moet zoowel met het eene als met het andere rekening houden.
Voorbeelden.
fetel dat door het heffen van zeer hooge accfjnzen op wijn, de prijs van dat artikel zeer aanmerkelijk stijgt, hetgeen stellig het geval zal wezen, wanneer de regeering er niet in slaagt om het vervalschen van den wijn, een natuurlijk gevolg van de verhoogde belasting, te voorkomen.
De accijns wordt afgeschaft. Dan is niet terstond de prijs gedaald tot den vorigen stand Integendeel, de verbruikers zijn er aan gewend een hoogen prijs te betalen en bij de verkoopers neemt men een streven waar om althans een deel van den verhoogden prijs te behouden. Hoogstwaarschijnlijk komt de prijs nooit meer op den vorigen stand en zoo dat al het geval mocht zijn, toch zeker niet plotseling.
Een ander voorbeeld:
De accijns op zout is indertijd aanmerkelijk verminderd; die op zeep is afgeschaft.
29



Nu zou men meenen dat het bedrag der voormalige belasting geheel aan de verbruikers ten goede moest komen. Met andere woorden, dat de prijs van deze artikelen juist verminderd werd met het bedrag der belasting, dat de zouthandelaars en zeepfabrikanten vroeger aan den staat moesten betalen.
Het tegendeel is echter gebleken. De verbruikers blijven voortdurend een deel der belasting in den vorm van verhoogden prijs aan de fabrikanten en handelaars betalen en ditzelfde verschijnsel vertoont zich in meerdere of mindere mate bij alle vermindering of afschaffing van accijnzen.
Het opleggen van schadelijke, met de economische wetten strijdige belastingen is dus veel gevaarlijker dan men denkt, omdat het eenmaal bedreven kwaad nooit geheel meer is weg te nemen.
Uit deze en dergelijke voorbeelden blijkt dat men, verkeerdelijk, alleen acht geeft op de onmiddellijke gevolgen van zekeren maatregel, of op het geheel of gedeeltelijk uitblijven der gevolgen die men ervan verwachtte, zonder de oorzaken van een en ander op te sporen en te bedenken dat alle wetten, oorzaken en verschijnselen gelijktijdig werken en daardoor elkanders werking verhinderen, of, zooals men dat uitdrukt elkander neutraliseeren.
De geschiedenis heeft perioden aan te wijzen, waarin verhooging van belastingen met toenemende welvaart gepaard ging; maar hieruit kan volstrekt niet volgen, dat belastingen in het algemeen de welvaart verhoogen. Het is maar de vraag, op welke wijze die beli.stingen drukken. Hoogstwaarschijnlijk hebben zij een tijdelijke vermeerdering van inspanning der industrie ten gevolge gehadf hetgeen in een land met veel hulpmiddelen van voortbrenging zeer goed mogelijk is. Eveneens is het meermalen voorgekomen, dat belastingen op den invoer zekeren binnenlandschen tak van handel eensklaps verlevendigden, maar dit bracht nog volstrekt niet het bewijs mede, dat de algemeene welvaart er op den langen duur door werd gebaat, evenmin als het vast staat dat vervanging van handenarbeid door werktuigen iets anders dan een tijdelijk en plaatselijk nadeel ten gevolge kan hebben.
»Zoo heeft men, om nog eenmaal het woord aan onzen De Bruijn Kops te laten, altijd wel te onderscheiden tusschen de voorbijgaande en de blijvende gevolgen van maatschappelijke feiten. De eerste vallen meer in het oog en treffen dus diegenen sterker die alleen



het onmiddellijk tastbare kunnen vatten en die helaas, juist in dat verwaarloozen der toekomst soms de ware levenspraktijk meenen te vinden.
I)e andere, de blijvende gevolgen, zijn over een reeks van jaren verdeeld en doen zich niet zoo sprekend gevoelen, evenals de allengs zwellende vloed niet zoo duidelijk in 't oog valt als de klotsende golfslag, of gelijk het bij de menigvuldige kronkelingen van een stroom, moeilijk is, de algemeene hoofdrichting te erkennen.
Tot zoodanige erkenning van maatschappelijke hoofdrichtingen is wetenschap noodig . . maar zeker is het ook dat de volkswelvaart juist door die langzaam werkende richtingen het krachtigst beheerscht wordt; men moge ze soms niet willen erkennen, men kan hunnen invloed toch niet ontgaan.
En nu is het eene fout, dat men soms de ware praktijk meent te vinden, door alleen op de allernaaste feiten te letten. Eene regeering die zich daarnaar inricht zal wel tijdelijk veel bijval kunnen vinden, omdat de grofsprekende voor- en nadeelen een ieder in het oog vallen, en vandaar dan ook dat de beschuldiging van «theorie" meermalen aan de economische wetenschap is tegengeworpen, omdat zij juist op die toekomstige, langzaam werkende oorzaken verwijst, tot welker erkenning en waardeering meer moeite £11 studie noodig is."
Einde van het tweede ex laatste gedeelte.







Alphabetisch Register op het tweede gedeelte.







ALl'HABETISCH REGISTER.
A.
Bindt
Ambachtsonderwijs ........ 443
Arbeid. Heeft alleen lichamelijke arbeid waarde? . . 309
» Lichamelijke of handenarbeid 309
» Arbeid des geestes. ...... 309
» Verdeeling ervan ....... 312
» moet worden opgedragen aan de meest bekwamen
en geschikten ....... 312
» zooveel mogelijk moet worden gewaakt tegen over-
matigen arbeidsduur ...... 312
» gevolg van vermindering van werktijden . . 312
» Machines ........ 314
» en kapitaal ........ 318
Arbeiders. Wie het zijn ....... 310
» bedelaars en landloopers . . . . .310
Arbeidscontract......... 434
» werkstakingen ...... 434
* » inmenging van derden . 434
» » roeping van den Staat . 434
» kamers van arbeid of arbeidsraden . . 435
» het onvoldoende der burgerlijke wetgeving. 435
» begrip van arbeidscontract . . . 438
■> verschillende verbintenissen . . . 438



Bladz.
Arbeidscontract. Staatstoezicht ...... 439
> Strafbepalingen...... 439
» nieuw stelsel van recht .... 440
» leerlingwezen ...... 441
» ambachtsonderwijs ..... 443
» bouwambachten ..... 444
Arbeidsduur ......... 312
Arbeidsinspectie ....... 428
Arbeidskrachten, verkoopen en verhuren ervan . . . 309
Arbeidsverdeeling ........ 312
» voor- en nadeelen ervan. . . . 312 » Middelen om de bezwaren zooveel mogelijk weg te nemen .... 313
> in verband met coöperatie . . . 313
Arbeidsraden ......... 435
Armoede .......... 385
» het vraagstuk der armoede nauw verwant aan de
grenzen van den Staat 386
» levensstandaard ....... 386
» overbevolking ....... 387
» te geringe voortbrenging ..... 387
» wanverhouding tusschen het aantal verbruikers en
de bronnen van bestaan ..... 388
» verdeeling der rijkdommen 388
» onkunde ........ 389
» Armverzorging ....... 390
» » in Nederland .... 390
» » door particuliere personen . . 390
» > Elberfelder systeem . . . 391 » » werkhuizen . . . . .391 » * algemeene samenwerking tusschen
verschillende armbesturen. . 391
» » verwaarloosde kinderen . . 391 » » pensioenverzekering voor ouden en gebrekkigen door tusschenkomst
van den Staat .... 392
» medewerking der plaatselijke politie . . . 392 » algeheele wering der openbare en vermomde bede-
la"j 392



Bladz
Armoede, beroepsbedelaars 394
» strafbepalingen ....... 39:»
hij die bedelt en hij die geeft moeten beiden strafbaar wezen 395 » bepalingen van gemeentelijken aard . . . 395 » vermomde bedelarij en colportagehandel . . 395 » de eigenlijke verzorging der armen geen Rijkszaak. 395 » Staatscontrole op de instellingen van weldadigheid. 396 » bezwaren tegen de armenwet .... 397
» onderzoek naar verbetering der armenzorg . . 399 » meest algemeen aangenomen beginselen eener wetgeving tot regeling van het armbestuur . . 399 » verplichting tot arbeiden ..... 400
» beroep. ........ 400
» verhouding tot de vrije liefdadigheid . . . 400
» armenraad ........ 401
» recht van verhaal . . . . . .401
» werkhuizen........ 402
» uitzonderingen ....... 402
» het meest aangeprezen werkhuisstelsel. . . 402
» het Engelsche werkhuis ..... 403
» bedenking hiertegen ...... 403
» kinderen ........ 404
» begrip van contra praestatie .... 404
» recht op ondersteuning ..... 405
» toezicht ........ 405
B.
Bedelaars .......... 310
Bedelarij .......... 392
* beroepsbedelaars ....... 394
Behoefte 303
» voorziening erin ...... 384-803
Belasting op den overgang ...... 326
Belastingen ......... 375
> begrip van belastingdruk .... 375



Bladz.
Belastingen, nationaal inkomen ...... 375
» het nationaal vermogen ..... 375
» op zichzelf geen hinderpaal der voortbrenging. 379
» ongelijkmatige winst ..... 379
» conversie . . . . • . .38.) » volkomen gelijkmatige belastingdruk is ondenkbaar ........ 380
» wat draagkracht is. . . . . . 380
» proportioneele heffing ..... 381
» progressief stelsel ...... 381
» bezwaren daartegen ..... 381
» de zoogenaamde weelde tegenover het publiek
belang ....... 382
» in welk geval de bezwaren tegen de progressieve
heffing niet gelden ..... 382
> Staatserfrecht. ...... 382
s vroegere en latere belastingstelsels . . 382
» Accijnzen in het algemeen af te keuren . . 383
» inkomstenbelasting. ..... 383
» verteringsbelastingen af te keuren . . . 383
Beleening 373
Bescherming ......... 331
Besluit 446
Bewaarhandel ......... 332
Bezit, privaat ......... 304
» gemeenschappelijk of communaal .... 306
» in de doode hand ....... 320
Blanc, J. J. Louis ........ 416
Bouwambachten ........ 444
C.
Communisme ......... 304
Conversie .......... 380
Coöperatie in verband met arbeidsverdeeling . . . 313
> productieve vereeniging ..... 313



lila <17..
Commissiehandel ........ 329
Communisme ......... 4^2
Concurrentie ......... 330
Coöperatieve voorschotbanken ...... 372
Crediet 369
» verhuren of in gebruik nemen van zaken . . 369
» rentestandaard ....... ;'6.t
» behoefte aan crediet een gunstig of een ongunstig
verschijnsel ....... 371
» instellingen . . . . . . • .371
» het nut der bankinstellingen. .... 372
» instellingen van weldadigen aard .... 372
» coöperatieve voorschotbanken. .... 372
> hypotheekbanken ....... 373
» pandbrieven. . . . . . • .3/3
» bijzondere credietvormen, disconto's . . . 373
» beleening ........ "<3
» prolongatie ........ 374
» koers 374
» nominale waarde ....... 374
Cultuur, intensieve ........ 322
D.
Débouchés of handelswegen ...... 334
Disconto's .......... 373
E.
Ejonomie 296
» theoretische en toegepaste ..... 447
Eigendomsrecht. ........ 303
» onbeperkt ....... 306
Eigendom, waarmede die verdedigd wordt .... 304
Elberfelder systeem . . . . . . • .391



F.
Bind/..
Fourier, Charles. ....... 412
C.
Geld en munt ......... 348
» ruiling der zaken ....... 348
» koopen en verkoopen. ...... 348
» waar de ruilhandel nu nog gevonden wordt . . 348
» de oorsprong van het ruilen ..... 348
» de eigenlijke ruilhandel ...... 349
» overgang van ruilhandel in koophandel . . . 349
» het muntstukje ........ 349
» beteekenis van de uitdrukking ^algemeen ruilmiddel". 350
» vereischte voor het algemeen gebruik van het ruilmiddel 350
> handel in edele metalen ...... 350
» munt als regeeringszaak . . . . . .351
» doel van de munt in den nieuweren tijd . . . 351
» ontwikkeling van het muntwezen .... 351
» muntverzwakkingen 351
» gehalte 3r)2
» vroegere praktijken ....... 352
» het bicqueteeren ....... 352
» geld snoeien 353
» eigen munt ........ 353
» muntéénheid ........ 353
» muntstelsels, de Latijnsche Unie .... 353
» vreemd geld 354
» of er te veel geld kan wezen ..... 354
» waardemeter ........ 354
* stijging van prijzen of duurder worden der zaken . 354
» daling der loonen 355
» gedwongen koers 355
» ontmunten ........ 855
» goud-agio 355
» geschikt tijdstip voor ontmunting .... 356



Btadi.
Geld, wenschelijke regeeringsmaatregel .... 356
» aanmunting van geld ...... 3j)6
» » » regeeringswege ..... 3.)7
» begrip van behoefte aan geld ..... 357
» welk muntstelsel de voorkeur verdient . . . 357
» regeling voor Nederland ...... 3a8
» gemunt geld op zich zelf onvoldoende . . . 358
» papierengeld ........ 3o8
» opmerkingen omtrent de Nederlandsche bank . . 358 » concurreert de Staat met de particuliere nijverheid
wanneer hijzelf een circulatiebank exploiteert? . 359
» bankoctrooi ........ 359
» winsten van den Staat . . . .- . 359
» bankpapier geen wettig betaalmiddel 9 360
» uitgebreide werkkring van de Ned. bank . . . 360
» onderlinge verhouding tusschen bank en Staat . . 360
» zilverquaestie. Schommeling in de waarde . . . 361) d oorzaken der daling . . . . • • .361 » verwachtingen voor de toekomst . . . .361 d wat de zilverquaestie is . . . . .361 » verband met het graan . . . • • .361
» verhouding in 1897 362
» zilver-agitatoren ....... 362
» slotsom 362
Geschiedenis 298
» Handelsbalans ...... 298
» Mercantiel stelsel ....•• 299
» de Physiocraten ...••• 299
» Adam Smith 300
» Manchesterschool ...••• 300
» Malthus ...•••• 301
» Historische school . . . . • .301
» sociale wetgeving ...... 302
» socialisten . . . . • • 302
» Karl Marx 302
» theorie van de meerwaarde .... 302
Goedkoop en duur 332
Grondbezit van den Staat 322
Grondeigendom, noodzakelijkheid dezer instelling . . 322



H.
Blliilr.
Handel .......... 327
» ruilen ......... 327
prijs en waarde ....... 327
g » » begrip er van .... 328
» algemeene regels voor de prijsbepaling niet te geven 328
» hoofddoel der economie ...... 329
» het kapitaal ........ 329
» commissiehandel ....... 329
» winst ......... 330
» risico ......... 330
ondernemingsgeest. ...... 330
» mededinging of concurrentie ..... 330
» monopolie . . . . . . . .331
» bescherming ........ 331
» speculatiehandol . . . . . . .331
» bewaarhandel ....... 332
» consortium ....... 332
» handelsbenten of trusts ...... 332
» natuurlijk monopolie ...... 332
» kunstmatig monopolie ...... 333
begrip van goedkoop en duur .... 333
» verhouding tusschen vraag en aanbod . . . 333
i> normale prijzen en marktprijzen .... 334
» handelswegen of débouchés ..... 334
vrije handel en protectie (zie vrije handel)
Handelsbalans ......... 298
Handelsbenten of trusts ....... 332
Handelspolitiek ......... 347
Handelsstatistiek . . . . . . . . 317
Hervormingstelsels ........ 409
Historische school . . . . . . . .301
Huishoudkunde......... 296
I.
Invloed der regeering op de nijverheid .... 3.35



K.
Bladz.
Kamers van arbeid
Kapitaal 305
» vorming ervan ...•••• OXJO
» groote kapitaalvorming 30 >
» onderscheid tusschen groote en gewone vorming . 305
» oneigenlijk ....•••• 305
» eigenlijk ....•••• 305
» en arbeid ....•••• 318 » over de stelling dat alle kapitaal door arbeid verkregen wordt . . . • • • .318
» kapitaalvorming is een vorm van verzekering . 319
» de zegen der maatschappelijke ongelijkheid . . 319
Handel, vermoedelijke gevolgen van het gemis van kapitaal 320 » op welk gebied de werkzaamheid van het kapitaal
zich in hoofdzaak vertoont. .... 320 » bestemming van het kapitaal. . . . .821
L.
Laissez faire, laissez passer ...... 300
Landbouw 320 » bestemming van het kapitaal voor den landbouw
aangewend . . . . • . .321
» noodzakelijkheid van grondeigendom . . . 322
» intensieve-cnltnur ...... 322
» men kan de natuur niet vervangen . . . 322
» werking der natuurwetten ..... 322
» grondbezit bij den Staat, voor- en nadeelen . 323
» nadeelen van het pachtstelsel .... 323
» bij een algemeen pachtstelsel daalt de productieve kracht van den bodem .... 323
» roofbouw 324
» voordeelen van het kleine landbezit . . . 324



Bladz.
Landbouw eigen-geërfden ....... 324
» het recht om niet te gebruiken .... 325
» verplichtingen van den wetgever . . . 326
» belasting op den overgang. .... 326
» bezit in de doode hand ..... 326
» voordeelen van het pachtstelsel .... 326
Landloopers ......... 310
Leerlingwezen ......... 441
» wettelijke regeling ervan .... 441
Levensstandaard ........ 386
Lock-out .......... 369
Loon en rente. Begrippen ervan ..... 363
» » » gedeeltelijke onjuistheid dier begrippen . 363
» » » werkgevers en werknemers. . . . 364
» » » en prijs ....... 364
» » » hooge en lage loonen .... 364
» » » kapitalistische productiewijze, het voor en
tegen ....... 36:)
» » » Stelling dat het bedrijf als een gemeenschappelijke onderneming moet worden
beschouwd ...... 366
» » » sociale wetgeving ..... 366
» » » bescherming ...... 366
» » » kunstmatige verhooging van loonen . . 367
» » > arbeidscontract ...... 367
» » » minimum-loon en maximum-arbeidsduur . 367
» > » normale arbeidsdag ..... 368
» » » werkstaking ...... 368
» » » lock-out ....... 369
» » » rente. . .' . . • • 369
Loonstandaard, uniforme ....... 418
M.
Maatschappij ..... .... 297
» cosmopolitische ...... 297
Machines .......... 314



Bladz.
Machines zijn zij nadeelig voor den handenarbeid ? . . 314
» stoommachines ....... 314
» waarom men ze gebruikt ..... 315
» wanneer het werktuig nadeel kan toebrengen . 315
Malthus, Thomas Robert ....... 301
Manchesterschool ........ 300
Marx, Karl ......... 302
Meerwaarde, theorie van de ..... 302
Mercantiel stelsel ........ 299
Middenstand ......... 385
Minimum loon en maximum arbeidsduur .... 367
Monopolie . .. . . . . . . . . 331
» natuurlijk 332
» kunstmatig ....... 333
» begrip van goedkoop en duur .... 333
» verhouding tusschen vraag en aanbod en juistheid van de theorie er van .... 333
» normale prijzen ....... 334
» handelswegen of débouchés .... 334
» normale prijzen en marktprijzen .... 334
Munt (Zie Geld).
N.
Natuurwetten, werking ervan ...... 322
Nederlandsche bank, opmerkingen daaromtrent . . . 358
» » het bankoctrooi..... 359
» » winsten van den Staat . . . 359
» » bankpapier geen wettig betaalmiddel . 360
» » werkkring der bank .... 360
» » verhouding tusschen bank en staat . 360
Normaal peil van welstand ...... 384
Normale arbeidsdag ........ 368
O.
Octrooien van uitvinding, geschiedenis .... 335
^ gilden ........ 336
30



Bladz
Octrooien, monopolie ........ 336
» voorbeeld aan den nieuweren tijd ontleend . 336
» doel der octrooiwet voor den Staat . . . 337
» voordeelen vdn het octrooi. .... 337
» bedenking van anderen hiertegen . . . 337
» • oorspronkelijk doel der octrooien . . . 338
» begrip van uitvinding ..... 338
» gevolgen van alle octrooiwetten .... 339
» roeping van den Staat ..... 339
Onteigening ......... 306
Organisaties ......... 426
» hare schaduwzijden ..... 426
Overbevolking ......... 387
Overproductie ......... 316
» hoe deze ontstaat ..... 316
» gevolgen ervan ...... 316
» tegenovergesteld gevolg .... 316
» wat uit een en ander volgt.... 317
Owen, Robert ......... 414
P.
Pachtstelsel ......... 322
» voordeelen ervan ...... 326
Pandbrieven ......... 373
Pensioenverzekering ........ 392
Phalanstères ... . . . . . . . 412
Physiocraten ......... 299
Prijs 327, 308
» en waarde. ........ 327
» bepaling ervan ........ 328
» normale en marktprijs ...... 334
Privaat bezit ......... 304
Productiewijze, kapitalistische ...... 365
Prolongatie ......... 374
Progressief stelsel ........ 381
Proportioneele heffing ....... 381
Protectie (Zit; vrije handel). ■



Bladz.
R.
Regeerkunst ......... 447
Rente (Zie Loon).
Rentestandaard 370
Rijkdom, de leer van den . . . . .... 447,295
Risico .......... 330
Roofbouw .......... 324
Ruilen .......... 327
S.
St.-Simonisten ......... 410
Smith, Adam ......... 300
Sociale economie, begrip ervan ...... 296
» » haar doel ...... 297
> > verschil met de oudere Staathuishoudkunde 297
» » wetgeving ..... 427,302
Socialisme.......... 422
Socialisten.......... 302
Solidariteit ......... 425
Speculatiehandel ........ 331
Staathuishoudkunde, begrip ervan ..... 295
Staatscommissie voor den arbeid . . . . .428 » door haar gedane voorstellen . . . 429
Staatsdoel ten opzichte van de maatschappelijke welvaart . 297 Staatsindustrie ......... 417
Staatseigendom ......... 306
Staatserfrecht ........ 382,307
T.
Tiendheffing ......... 375
» oorspronkelijke vorm der tienden . . . 376
» tegenwoordige tienden . . . . .376 » verschillende soorten . . . . .376



B'adz.
Tiendheffing, bezwaren tegen de tienden .... 377
» afkoop ........ 377
» bloktienden ....... 377
» bijzondere bevoegdheid der tiendplichtigen . 378
» op welke wijze men aan den last der tiendhef-
» fing een einde wenscht te maken . . 378
Trusts .......... 332
V.
Yerdeeling der rijkdommen ...... 388
Verwaarloosde kinderen ....... 391
Voortbrenging. Doel der maatschappelijke voortbrenging . 311
Vraag en aanbod ........ 333
Vrije handel en protectie, begrip van vrijheid . . . 340
» beperking der vrijheid in het algemeen belang . . 340
» bescherming ........ 340
» belastingheffing ....... 341
» rechten op den invoer ...... 341
» waarom dit bescherming of protectie is . . 341
» verschil tusschen voor- en tegenstanders . . . 342
» toestand van den landbouw ..... 342
» daling der prijzen ....... 342
» voordeel voor de verbruikers in het algemeen . . 342
» graanrechten ........ 343
» protectionisten ........ 343
» rechten op graan ....... 343
» gevolg hiervan. ....... 343
» op wie dit het meest drukt ..... 343
» bewering dat de inkomende rechten den prijs niet
verhoogen ........ 344
» hoe men bewijst dat bescherming het particulier belang
» bevordert, doch niet het algemeen belang . . 344
» gevolgen hiervan ....... 345
» voortdurende uitbreiding van het beschermend stelsel 346
» bewering dat ten slotte alle protectie zichzelf vernietigt 346
» overeenkomst tusschen invoerrechten en accijnzen . 347
» handelspolitiek ........ 347



w.
Bladz.
Waarde, begrip ervan ....... 307
» welke zaken waarde kunnen hebben . . . 307 > invloed van tijd en plaats ..... 308
» stoffelijke waarde....... 308
» invloed van den menschelijken arbeid . . . 308 Welvaart, Verhouding van Staat en wetgeving tot de stoffelijke welvaart. ........ 296
Werkhuizen ....... 403, 402, 391
Werkstaking ........ 433,368
» roeping van den Staat ..... 434
Winst .......... 330
» verdeeeling ervan . . . . . . .419 » vrijwillige uitdeeling van winstaandeelen . . . 420
Z.
Zaken welke waarde kunnen hebben ..... 307
li
)jn