Het Eerste Principe
Een superieur verhaal verteld door HANS STEENGRACHT
AMSTERDAM. - W. VERSLUYS







Het Eerste Principe
Een superieur verhaal verteld door
HANS STEENGRACHT
' l
AMSTERDAM. - W. VERSLUYS
m 7 5 - 3 8 07







INLICHTING.
Met dezen roman in vertelstijl „een superieur verhaal" te noemen, heb ik bedoeld diegenen te waarschuwen die er van houden om over gemakkelijk verstaanbare en eenvoudige dingen te lezen. „Superieur" heeft hier niet betrekking op den literairen vorm van het verhaal, maar op de behandelde stof. Apologie behoef ik, dunkt my, voor deze pretensie wel niet te bieden, daar het vanzelf spreekt dat de inhoud van elk verhaal de volle pretensie heeft van het leven-zelf, waarvan het vertelt. Het zou dus de „pretensie" zyn van eiken soort-naam.
Schryver is bang dat men deze soort van pretensie, niettegenstaande nadrukkelijk uitgelegd, toch nog al te vaak zal verwarren met een formeel literaire, — (zooals sommigen bijvoorbeeld reeds hebben gedaan). Er ontstaat dan een zekere irritatie tegen den verteller die tegelijk (eventueel: zoo slecht) schrijver is. Alle „vertellen" is echter niet eender. Er is vertellen waarin schrijver en verteller in een persoonlijkheid vereenigd zijn. Zoo bijvoorbeeld in verscheidene van de verhalen van Poe, Yilliers de 1'Isle-Adam, Richepin, de Régnier, de G-ouimont. Maar er is ook vertellen waarin de schrijver, degeen die construeert en styleert, min of meer, soms geheel, verdwijnt, en alleen de verteller de belangrijke man is. Dat is het geval bij veel der tegenwoordig schrijvende Engelschen. Het is juist de reden waarom men zoo graag den vertel-stijl gebruikt: en waarom men hem vroeger in de voor-klassieke en decadente periodes van elke literatuur zooveel heeft gebruikt. Wanneer



men er het mathematische en problematische karakter aan onthoudt dat vooral Poe's verhalen beroemd heeft gemaakt, dan wordt het Verhaal het meest-plausibele stijl-begrip.
Diene in vervolg hierop dus de verklaring, dat in dit verhaal expres de vertel-stijl bruto is gehouden. Omdat men, over welke soort dingen men ook verhaalt, tegenover goed-bekende en intieme hoorders, — zooals, hier natuurlijk gefingeerd is, — altijd een zekere ongemakkelijke, niet exacte, niet literaire manier van zeggen en stellen aanneemt. Over wetenschap, bijvoorbeeld, niet precies en vaak technisch verkeerd; over kunst meestal met individueel-speculatieve uitdrukkingswijzen en op den eersten indruk duister en vaag schijnend. Het is een opvatting. Men kan de opvatting in zijn geheel literair afkeuren, maar binnen de beperkingen of de ruimten der opvatting dient een oordeel relatief te worden.
De schrijver, A. D. v. d. GON NETSCHER.



Les organes de la pensee sont les parties génitales de la nature.
L'usage actif des organes (extérieurs) n'est autre chose que pensée magigue, miraculeust. La volonté n'est autre chose que la faculté de penser, magiquement puissante.
(Un jour) il dépendra probailement de (l'homme) d'animer la matière, il obligera ses sens a produire la forme qu'il désire 
Attendu que notre corps serait alors en notre pouvoir, serait une partie de notre monde intérieur, comme notre ame l'est maintenant 
La nature (n'est qu'un) plan de notre esprit 
Novalis. Fragments. (vert. van Maeterlinck.)
Van-Weideren had, ten spijt van zijn bekende keurige, diplomatische, precieus-beslepen hoffelijkheid, één groote opzichtige onhoffelijke fout: een autoritaire manie om de conversatie niet alleen te willen behéér-



schen, maar ook te over-schitteren. Niets is in de ware, gedistingeerde hoffelijkheid juist zoo een voornaam moment als de zelfbedwongen ingehoudenheid nietwaar? Die voorname bescheidenheid, dat diepere waardebewustzijn dat den mindere, (als hij niet onbescheiden of grof is!), zijn minderheid niet toont en den gelijke geen schitterende goud-vliegen tracht af te vangen. Natuurlijk verwacht men van niemand, den meest geschoolde in beleefdheid ook niet, dat hij deze filosofie van den vormen-cultus elk oogenblik van den dag, of eiken dag, in zijn houding gerëalizeerd zal hebben. Maar Van-Weideren had altijd zoo den naam van de volmaaktste, beschaafdst-gestyleerde diplomaat en levens-aestheticus te zijn van zijn, (jongeren), tijd; en daarom was die fout mij zoo durend en klimmend tot een verwondering. Men kon er, bijvoorbeeld, staat op maken dat hij zeer precies en diepzinnig tot de formule toe zou weten te geven, in een alles samenvattende definïeering, van dat geheele, lastig beredeneerbare aesthetische begrip der hoffelijkheid, der Goede Manier. Ik stel mij voor dat de aristocratische aard dezer formule uitdrukkelijk zou bepalen onder-anderen de hartstocht der ydelheid tot de zeer plebeïsche, kleinburgerlijke zaken. En toch, misschien, zou Van-Welderen zelf bekennen een groote mate van ijdelheid te bezitten; al was ook die eigenschap bij hem eigenlijk geen hartstocht, maar meer een koel-bewuste, nooit tot buiten-zichzelf-treding leidende, artistieke pose. In



elk geval on-waardig, vond ik, voor een waarlijk superieuren geest. — Hij schitterde geestig, beteekenisvolbizar, met een magistralen en, ja, eerbiedwaardigen moed om tot de uiterste, brutaalste, ontstellend-fijnste onbeschaamdheid te durven gaan; en fascineerend tot
de angstigste toppen van ontzinnende magie, 
als men zich liet gaan, en vangen. Maar .... maar ....
men zou geneigd zijn : ja, wat móest dat nu
allemaal eigenlijk! Was het alles after-all wel iets, wel iets ? — vroegen we altijd spottend als hij vertrokken was.
— „Yan-Welderen is een Judas, maar zonder de leelijkheid en zonder de zwakheid," zeide een vrij grof persoon, dien wij indertijd wel eens goeiën-dag zeiden.
-„Yan-Welderen is een vale Londensche gele-mist," placht Dorine Bakhuysen, veel beter, te definieeren met haar gevoelige impressionnistische ver-beeldingen. Maar mijn opinie is, dat het laatste definieerend woord ~ over Welderen's innerlijke persoonlijkheid moeilijk gezegd zal zijn.
Het was vermakelijk hem nu hier, in Breehm's rein-ruwe hout-en-leemen hei-hut, zijn galante en schitterende bagage te hooren uitpakken. We hadden een groot haardvuur van dor hout en massieve kleinere harde blokken aangemaakt in de groote leemen schouw. Het was al Maart en het weer al tamelijk zacht, hoewel nu en dan lastige lange koude regens



vielen. De wind scheen niet in een al te gunstige richting op den schoorsteen te staan zoodat wat grijzige rook in de donkerende hut-holheid was komen te hangen. Maar wij rookten er aldoor pijpen tegen, en alleen Dorine moest zoo nu en dan even kuchen of niezen van de scherpe reuken. — We zaten in een onregelmatigen kring om het blakerende heldere haardvuur heen, Dorine op een klein houten taboeret gezeten haar mooi-stengelige handen voor zich uitgespreid warmende; en de rood-oranje, de magnifieke vuurgloed verlichtte de blonde en bruine koppen en de promineerende bovenlijven. Yan-Welderen had al eerst een heele drie-kwartier tegen Dorine en Craghstone zitten oreeren, maar zoowel het meisje als de Engelschman hadden ongeveer geen woord terug-gezegd noch hadden zij eigenlijk eenigszins laten blijken dat zij naar hem luisterden, Dorine in het vuur starende en de Engelsche aestheticus naar de fraaie fijne omlijningen van Dorine's handen kijkende. Toen was de — ik moet zeggen bewonderenswaardige en spits-sensualistische — „verhandeling," op Breehm en mij af-gewenteld; Breehm die een studieuze schets in pastel nam van het magnifieke vuurgloed-effekt en zoo nu en dan, met z'n pijp in een mond-hoek en zonder af te kijken van z'n werk, een zeer goed gezond antwoord terug zei; en ik die met veel sympathie luisterde en ieder klein oogenblik dat mij vrij leek in discussie of verder uitwerkende be-vestiging uit-viel. Soms had Ru Wessels iets ge-



sproken, met 'n schok het lijf uit 'n gebukte zit-houding van het vuur èf wendende. Soms de droomerige en hautaine Gramsbergen, met z'n bleeke „Kloos-" gezicht en z'n zilverbronze stemklank. Maar de ideeën gang was zoo vlug, de zwenkingen zoo roekeloosgedurfd, de uitbreidende consequenties zoo bizar en onvoorzien, dat van-Weideren altoos weer de leiding behield, het algemeene gesprek langzaam verrimpelde om de geestige, spitse, brillante, intens-gevoelige causerie van dezen bizonderen, negatief-sensualistischen aestheticus.
— „Waardigheid niet waar ? Waardigheid!" wendde hij zich plotseling nu tot Ru Wessels die naast Dorine Bakhuysen zat; schijnbaar zonder eenige reden, maar ik zag z'n vicieus baardeloos gezicht met den sataniesch-luxurieuzen spot-lachenden mond over en over beblinkerd van een önverborgen kalm-gretige superieurkwaadaardige vreugde. „Dat is net als in die legende van de Heilige Elizabeth, van Siënna. Twintig jaren leefde ze op een heuvel ten noorden van de stad; als non; als ascéete; in een kluiske even zoo frugaal en spaarlijk als deze hier van onzen vriend Breehm. En wonderen doende van barmhartigheid en vroomheid." — (Z'n woorden sprak hij met een lichtelijk gestyleerden, eigenaardig-zacht gemanïereerden, en ietwat lispelenden tongval uit; met den rijken cadèns en de gesoigneerde punctuatie die bij zijn manier behoorden). — „Entoen al 't arme volk uit den heelen omtrek, en de rijke



geestelijken en edelen uit Siënna haar hulde brachten,
en pelgrimstochten kwamen doen naar haar hut; 
zooals wij dat op het oogenblik doen, niet-waar, naar de kluiskens van Breehm en Steengracht," (glimlachte hij spottig-guitig met een lichtelijk beleedigende, verkleinerende geringschatting); „toen zag ze plotseling, als in een openbarenden lichtschok, hoe veel lager ze moest wezen in de oogen van God dan de zondigende bruten en elegante decadenten die haar heiligden; hoe veel onwaardiger haar ingehouden, kuische devotie dan de tragische overgave in hartstocht en berouw en aanbidding van die impure menschenmenigte; hoe bevlekt, en riekend van zónde, haar smetteloos leven van meditatie en barmhartigheid, en onthouding, en gebed! Ja zelfs haar boetedoening waar ze niet had gezorgd eerst afgronden diep te zondigen; en haar liefde voor God waar ze nog niet had gezorgd zijn onverbiddelijke straf en decompozeerend leed op zich te trekken door de acte der Heilige Profanatie, die voor het rijk der goddelijke gedachten is wat het Water is voor de Wereld, het voluptueuze, leven-brengende element."
„Want, niet-waar?" — ging hij voort met die hem eigen mystieke, féline glimlach, terwijl z'n bewegelijke grijze oogen rechts en links in den kring uit-tinkelden als met de triomfante hartelooze blijdschap van iemand, die op het punt staat aan onergdenkende, kinderlijkgeruste zielen een afschuwelijk Geheim omtrent de



goddelijke waarheid te vertellen, — „al de waardigheid van haar Gods-verlichte ziels-liouding die twintig jaren lang, al die uitnemende, zelf-opofferende, pieuze daden; en de uit zoogenaamd vertrouwen op God gesproten kalmte des gemoeds; alles bleek ten-slotte op niets anders gebaseerd te zijn geweest dan op de vrees voor leed, de angst voor goddelijke straf; ön-waardige en kleine lafheid. Of het was de zelf-genoegzame trots om dichter bij God te staan dan de zondigende menigte; de eerzucht om zich beter te kunnen noemen dan de hartstocht-slaven. Het was ten-slotte de speculatie op
een ön-bestreden zaligheid En toen," — (daalde
hier de hooge scherpe persuadeer-stem expresselijk; met een zachter-mat, gevoileerd óèn-slaan van de omwonden consonnant-snaren, en een dof-tóngehouden melodieus vibreeren in het alto der afgeronde langevocalen; maar altijd gencoon blijvende in zijn neutrale apprecieering der vertelde dingen, alsof het de meestönopzienbarende, ja ordinairste, gewoonheid was van allen-dag), - „en toen, uitkiezende uit een troep pelgrims die haar kwamen aanbidden het verachtelijkste
en meest-gedemoralizeerde sujet: een bandiét, een
„slachtvelden-hyëna," een verkrachter van overrompelde reizigsters in de Apennijnsche bosschen, (zooals ze van zijn biecht gehoord had,)... gaf de Heilige Elizabeth van Siënna zich aan hem over in de diepstimpudieke losbandigheden, om den hemel te verdienen eer het te laat was, en zich God weer ivaardig te maken."



Er was een schril gelach, de rij langs der gloed-verlichte koppen; opschietende als de wiekende op-vaart van een vuur dat men plotseling met zeer vluchtige verbindingsstoffen voedt. „Göd-allemachtig!" klankte de gulle klare lachstem van Breehm boven-uit den kortaangehouden öp-slag van verrassings-tumultüeus geluid,
„dat zou al verduiveld gemakkelijk zijn, zeg!" 
Alleen Dorine zag ik niet lachen, star blijvend in een zeer koele, ignoreerende onbereikbaarheid. Maar aan de vlijtiger manier waarop ze haar uitgespreide handen bleef warmen tegen-bij den gloed, merkte ik dat het slot-verhaal niet zonder indruk op haar was geweest. Ik zag haar den kleinen, begeerlijken mond eventjes openen, als in gedachten; toen weer dicht doen. Ik zag ook de sataniesch-opgetogen charmant-cynische lach-schitterende oogen van Van-Weideren telkens haar onmerkbaar, in 't voorbijgaan strijken. Wès 'r iets met die twee? Vroeger had 'r een ongelooflijk praatje gegaan van 'n angstwekkend-vreemde, ultra-decadente verhouding tusschen hen; iets waarvan we nooit 'n schaduw te weten waren gekomen. De vrij-groffe geest die Van-Weideren een „Judas" pleegde te noemen „zonder de leelijkheid en de zwakheid," beweerde iets te weten van een grof-sensueele, volstrekt ordinaire perversie; maar we wisten dat noch van-Weideren noch Rine van 'n dergelijk terre-a-terre waren. Ik herinnerde me alleen nog, dat we op 'n goeien dag verwonderd op hadden gekeken toen de oude Bakhuysen ons aan



z'n deur vertelde dat Dorine naar Engeland was gegaan voor haar gezondheid. Het was bekend hoe gezond Dorine altijd was! We kwamen overigens betrekkelijk weinig op haar atelier kijken, en konden er dus weinig van zeggen, van haar wezenlijke gezondheid. De heele zaak was ook al spoedig volkomen uit de memorie: we waren in dien tijd altoos zóó druk met ons jongartistiek gemeenschappelijk-streven. Maar later, toen Dorine al weer lang en breed terug was, herinnerde ik me dat Ru Wessels me eens bij gelegenheid verteld had van een confidentie van Rine, waarin ze gezegd had dat ze soms bang was in haar impressionnistieschartistieke hartstocht krankzinnige dingen te schilderen, en d&t ze wel aanleg had om krankzinnig te worden, na die ziekte in Engeland. En dat alles was gelijktijdig, bedacht ik me nu op-eens, met haar veel-besproken en opzienbarende plotselinge aversie van van-Weideren. „Van-Weideren is 'n vale Londensche gele-mist," hoorden we op 'n goeien dag Rine bitter zeggen; „vertrouw 'em maar nooit; koud-laaghartig, tot het einde toe gewetenloos, en tot in essens rotstof. Het we^ms-bestaan, ons diepste Ik, ons Eerste Principe niet-waar?, dat wat we bij ons positief en als een licht hebben, is bij hem negatieve duisternis. Niet zooals de „Nacht" bij Novalis, of zelfs bij Nietzsche, maar oneindig veel verschrikkelijker; volstrèkt."
— „Kom, kom! Rine! Heb je zóó met 'em gekibbeld!" hadden we lachend geantwoord. „Van-Wel-



deren is in elk geval toch een bizonder superieure geest."
— „Oh, gekibbeld!" was ze driftig doorgegaan. „Juist omdat hij zoo eminent is, is hij zoo gevaarlijk. Hij fascineert je als 'n Egyptische basilisc zou doen; onbewust doorsiepelt z'n geest je met negativiteit, met leeg. Yoor je het goed weet éét-i je ziel öp."
Maar wij hielden van-Welderen's „negativiteit" nooit anders dan voor uitsluitend-artistiek. De man had 'n hart evengoed als 'n ander, zonder-twijfel. Rine was wel eens meer zoo „impressionnistiesch" bevooroordeeld. En het kwam toen eigenlijk heelemaal niet in ons op om die uitlatingen in verband te stellen met eenig ander vreemd precedent welk-ook.
Nu kwam er echter wel een zonderling vermoeden bij mij opdoemen; absurd en huiveringwekkend 
Er was weer discussie gaande om mij heen toen ik uit mijn even-afgetrokkenheid opluisterde. Breehm was heftig aan het beweren, eerlijk en gezond-krachtig. Welderen's stem zocht schei-hoog overtuiging te herwinnen door fijn-geslepen, elegant-onverwondbare scepsis in haar beschaafden vlot-makkelijken toon. Craghstone, uit z'n zwijgzame afgepastheid opgewakkerd, trachtte eclectische verbindingen ingang te doen vinden, die echter geen der partijen bevredigden. — Ik hoorde nu Gramsbergen kalm zeggen: „Maar in elk geval, Weideren, is die legende van jou niet alleen



maar een legende, maar bovendien een persoonlijke en willekeurige combinatie. Je mag natuurlijk zooveel fictieve dingen in je aesthetiesch patroon brengen als je wilt, als je maar blijft onthouden dat ze een willekeurige combinatie zijn, en ze niet plotseling tot psychieschhistorische momenten verheft. In de eerste plaats geef je aan een questieuze zaak den vorm van een „openbaring," dat wil zeggen een onbetwijfelbare mededeeling omtrent een absolute waarheid. Je begint dus met je opponent zichzelf een absurditeit-in-zich te doen opdringen, want het artistiek karakter van het verhaal dwingt den aestheticus in hem om geheel door de oogen van den artistieken componist te zien, en dus de constructie van het verhaal in haar onbetwist geheel te accepteeren. Als aestheticus wordt hij dus al-vast gedwongen om zoo beleefd te zijn je niet op de ethische en metafysische feitelijke thesen te blijven aanvallen; — geleerd als hij heeft om elk tendencieel karakter van een artistiek totaal als accidenteel te erkennen. Maar bovendien wil je hem nog in de tweede plaats imponeeren door te doen voorkomen alsof ook buiten de aesthetieke arëa, met name ook historiesch, het verhaal zijn vitale kracht behoudt! Dat is echter ongeoorloofd," 
— „Mag ik weten w&éxdoor ik aanleiding geef tot jou verdenking van dat „doen voorkomen alsof' ik historie geef?" vroeg van-Weideren gerust en beheerschend.
— „ Aanleiding is 'n goed woord," antwoordde Grams-



bergen even kalm, en ad-rem. „Iedereen hier weet dat je géén historie geeft; maar je suggereert op een subtiele wijze historische analogie. Namelijk door de doorzichtige wouldbe-parallel van de „Heilige Elizabeth" met de bekende historische Heilige Catharina van Siënna."
— „Jawel, maar dat kan ik niet helpen," schoof vanWelderen het zwakke verwijt terug met een vermaakten lach; „die suggestie is geheel onwillekeurig. Men mag het artistieke totaal toch niet laten lijden onder overwegingen, omtrent allerlei suggesties van historie of wetenschap die het zou kunnen opwekken?"
— „Het artistieke totaal niét, neen," antwoordde Gramsbergen weer fyn-analytiesch gevat; „maar je bent weer aan 't vergeten dat de oorspronkelijke verhandelingen die je hield metafysische en ethische thesen betroffen. Elke questie is bij jou altijd zoo verbazend spits en spitsvondig samengesteld, dat men zich,telkens dreigt te verliezen in het complex van sfeeren die zij doorloopt. Daarom wilde ik dit alles eerst goed uit elkaar onderscheiden."
— „Dus, als ik nu goed begrijp," vroeg van-Weideren door, „dan wil je het verhaal 
— „Behandelen als een illustratie op een these, en dus als een these."
— „Daar heb ik volstrekt niets tegen, mijn waarde," antwoordde hij verwonderd.
— „Goed; en dan zijn er twee consequenties te maken,



die het verhaal zijn bewijskracht volkomen ontnemen. Het moest de questie illustreeren van den „negativistischen om-slag" niet-waar? Door den vorm der „openbaring" werd ze echter buiten questie gesteld; 
ja dat zijn zoo van die dingen die bij jou herhaaldelijk voorkomen. Maar bevatte die openbaring waarheid, namelijk: is de „Heilige Elizabeth van Siënna" in al haar voorgaand leven werkelijk door slechte motieven tot haar heilige handelingen geleid geweest, dan was er nooit sprake van een pervertizeerenden om-slag, van een öm-slaan van positief in negatief, van God in Hel; want dan hadden we hier te doen met een gewoon bewustwordings-proces. En bevatte de openbaring géén waarheid, namelijk: is het nonnetje in werkelijkheid overal rein, eerlijk, godvruchtig in geweest, wel, dan was de heele zaak een vergissing natuurlijk, een verschijnsel van sofistische begrips-verbijstering of van eenvoudige hysterie. Het is toch klaar als de dag, dat een dispositie die in waarheid goed is geweest niet plotseling slecht kan gezien worden, tenzij door een breins-verbijstering ?"
Er volgde een hardnekkige verdediging van van-Weideren. De waarheid was, dat Grambergen's redeneering feitelijk geen aanval was. Zij bleef zich, zoo logiesch zij ook scheen, slechts bewegen binnen den kring der zoogenaamd „positieve" grond-begrippen en kon er maar niet uitkomen; terwijl de betwiste „om-slag" eerst ver boven die begrippen kon begrepen worden.



Inplaats van zijn geheele rede en al zijn grond-begrippen vlottend te maken, en dan met de verkregen ontvankelijkheid de woorden te zien in het substantieele licht van de tegenpartij, — en dan de zoo verkregen nieuwe begrippen te vergelijken met de eigene en alles te schrappen wat ze gemeen hebben om ten-slotte over te houden wat hen doet verschillen, — bleef Gramsbergen ongemerkt aan de aprioristiesch-aan-de-woorden-gegeven beteekenissen hangen. Zoo meende hij heel logiesch van-Welderen's standpunt bereikt te hebben en er de armelijkheid van open gelegd, terwijl hij niets anders gedaan had dan er in een kringetje om heen gedraaid. Van-Weideren bleef, juist na de laatste conclusie van zijn tegenpartij, de conclusie die hem had moeten vernietigen, even ongedeerd in zijn stellingen alsof er niets, (letterlijk), tegen ingebracht was. Het was een magnifiek geval van redeneering voor de bewijsvoering van een van van-Welderen's meest geliefkoosde stellingen: dat de gewone, strictgezegde logiek tot in zoo ongelooflijke graden onbruikbaar blijkt zoodra een vraagstuk aan de orde komt van maar éénig essentieel belang.
De bewonderenswaardige subtilist redeneerde overigens ook nooit. Hij vond het zooiets als een grove, plebeïsche zaak: te discussieeren, (in den echten zin); te de-bat-teeren. Het berustte op een fout in het synthetiesch levens-begrip. Daarbij was het angstvallig loopen langs een rede-lijntje, van rede-lijntje tot rede-



dwarslijntje, iets onzegbaar kinderachtigs, naar zijn conceptie; iets dwaas's en absurds. Hij weigerde immer om dit gekke figuur te slaan voor zijn eigen spiegel. Het was de geijkte methode voor een dronken man, {spotte hij graag), maar de vrije, fraaie, fijne geest had ontelbaar veel manieren en wegen om te gaan. — Er was 'n element in zijn denken, had ik opgemerkt, dat de anderen niet hadden, of maar heel zwak aanwezig hadden: een soort geestelijk gehoor voor de intelligibele klank-symbolen. En hij praatte daar nooit over, dat vond ik immer zoo goed; hij scheen het al te eenvoudig te vinden dat dit vermogen wezenlijk bestond; niet alleen in hèm, maar abstract, en universeel. Hij was als een koning die maar niet goed kon begrijpen dat iemand zijn aparte koninklijke wezen op de een of andere wijze serieus in twijfel kon trekken. Tegen het groffe geschut der anderen verdedigde hij zich meestal met zijn precieuze, fijn-scherpe scepsis; of wel door alleen omtrent de aesthetische orde van de zaak te willen spreken, meer bepaald de zuiver artistieke. Men redenéérde evenmin over de blauwe boomen en het groene vuur der luministen. Hiér bijvoorbeeld, in de loutere kunst, werd het vooral recht duidelijk hoe redeneeren behoorde bij nog zoo een erg laag plan van zien, van de-abstractie-van-het-Leven-begrijpen. — Dat er in laatste instantie, in een nog veel hooger orde dan de aesthetische, eenheid bestond tusschen rede en aesthetisch vermogen, en tusschen deze twee en



intelligibel gehoor, was echter een these van mij, die hij soms aarzelde terug te wijzen.
Er was een kleine stilte, prettig door-ritseld met het zachte vuur-geblaas en -geknister in den ruimen schouw. Dan, terwijl hij al de fijnheid en de magie van zijn zeg-kracht vergaderde voor den laatsten beslissenden aanval op onze, toch wel bres-geschoten, geestelijke vesting van dien avond; — met dien zonderling fascineerenden, magistraal-sceptischen glimlach en die mystiek welluidende, geel-ivoren stem die wij zoo rëeel en geducht telden als de beste van zijn kristallen beelden, als de verbazingwekkende eruditie van zijn voordracht; — hernam van-Weideren:
— „Vreemd toch, dat jullie altoos zoo blijft vergeten dat „positiviteit" en „negativiteit" slechts en enkel abstracte begrippen zijn, voor het gemak van het denken uitgevonden; en dus geen bestaande dingen. Als we aan den eenen kant „positiviteit" hebben en aan den anderen kant „negativiteit," wat kan dan de synthese anders zijn dan „Niets"? Noch positief noch negatief?"
— „Of Alles!" riep Breehm heftig onder-naast z'n bengelende pijpje uit, terwijl hij met teekenen door bleef gaan.
— „En 't is zoo eenvoudig! 't Is zoo eenvoudig nietwaar?" ging van-Weideren door zonder eenigen acht te slaan op de interruptie. „Een zekeren toestand-van-



zonde noemen jullie „negatief," en een zekeren toestandvan-deugd „positief'; maar wat, als je het onbevooroordeeld analyzeert, in het zuivere licht van de spontane empyrie, wat is er feitelijk „passiever" en karakterloozer en „negatiever" dan juist de toestand-vandeugd! Het Kwaad is het element van beweging, van groei, van ontwikkeling bij uitnemendheid. Juist het Kwaad is vol van karakter en bestreefdheid. Terwijl de deugd zich verliest in een onvruchtbare en stagnante contemplatie van doode dingen, van dingen, (bedoel ik), die de geest eerst buiten het Leven heeft gebracht, — is het Kwaad de actieve minnaar van het Leven, de eerlijke en ontvankelijke zoeker naar de gods-substantie in de levende wereld; en daarom
is 't het goddelijke principe 
„Het is eigenaardig!" hernam hij fijn-vermaakt lachend toen wij niet meer op zijn stellingen schenen in te willen gaan. „Het is werkelijk heel eigenaardig, hoe de menschen altijd hardnekkig blijven denken dat juist de deugd het goddelijke principe is. Wat is de deugd intusschen anders dan het principe van het behoud en van den stilstand? het element van de apathie en de geestelijke ongevoeligheid? De deugd is een fysiologische en maatschappelijke functie om het tempo van het leven te vertragen en de noodzakelijke eeuwigdurende transformatie van individu, ras, en sociale organizatie tegen te gaan. Maar kan dat God's wil zyn? De Gods-toestand, niet waar?, is de
2



toestand van synthese van wereld en geest, van realiteit en idëaliteit. Is het dan niet zeer duidelijk dat hij een toestand van beweging is? en niet van beweegloosheid? Jullie zult hier misschien willen opmerken dat hij beide momenten in zijn wezen sluit; maar ik bedoel het woord „beweging" hier niet in zijn gewoon redelijk begrip, ik bedoel het in den omtrek van een geheel ander soort van begrippen als die waarmee het grof-gëorganizeerde verstand pleegt te werken. Wij denken altijd zoo analytiesch, maar de geest moet synthetiesch leeren denken en de imaginatie synthetiesch leeren zien. Mijn vizie van deze zijde van het Gods-begrip zou misschien duidelijker uit te beelden zijn in deze tegenstelling: het is geen sfeer van abstractie maar een zelf-concentrische en zichzelf-bedoelende Energie. Maar hoe zouden wij dezen toestand van energie en transformatie kunnen begrijpen of bereiken indien we ons niet begeven in het element van ontvankelijkheid, activiteit, en groei bij uitnemendheid: het Kwaad!... „Het zijn de trillende duistere ruimten en de geheimzinnige tuinen van het heilige Kwaad die ons in elk punt van ons wezen in aanraking brengen met het mysterieuze Leven, God's verschijning niet waar? Want het is met leege handen en een binnenste-buiten gekeerde ziel dat men slechts die groote ijlten kan binnen komen waarin het Gods-licht zichtbaar wordt, en terwijl de deugd zich blijft vastklampen aan haar „gelukzaligheid" en haar „zielsrust,"



is het alleen de Zonde die zich geheel en zonder reserve welke-ook aanbiedt en offert. De meeste menschen vormen zich een beperkte beteekenis van de zonde. De zonde, naar hun meening, vernietigt, beweegt zich achterwaarts, verwijdert van het Leven. Maar de Zonde is integendeel de groote onverbiddelijke rustelooze Strever en Zuiveraar, de moedige en betrouwbare uitvoerder van elk impulsief-gevoeld bevel-teeken van dat Lichaam van God, de Natuur. De Zonde is integendeel de meest-essentieele functie van het Leven, ja, het is strict juist wanneer men zegt dat zij haar vitaliteit uitmaakt! Wat, toch, zouden wij van God afweten, van God voelen, indien wij de Zonde niet hadden! En hoe grooter de duisternis, en hoe zuiverder en meer geconcentreerd die sterke atmosfeer van het Kwaad, des te duidelijker en heller en directer zien we de diaphane stralen van het Gods-licht 
„Zooals ook Novalis zegt: „Le péché est le fond et la vie véritable de 1'amour divin. L'union absolue avec la divinité est le but du péché et de 1'amour."
Hij citeerde uit de vertaling van Maeterlinck, en die vertaling kende ik bijna uit het hoofd. Ik wist althans precies waar alles stond en in elk geval wat er niet stond. Zooals men misschien weet zegt Novalis die sentencies slechts a-propos van de Christelijke godsdienst en niet als zijn eigen absolute idee. En dan vooral ook staat er in de vertaling slechts „attrait",



„Le péché est le plus grand attrait", en niets van „fond" of „vie véritable."— Zoo was echter zijn geheele manier van citeeren. Het kwam er voor hem niet op aan wat een auteur exact zeide, maar wat hij, vanWelderen, met het aangeboden materiaal in zijn eigen wijze kon uitvoeren. Hij placht een idee van Nietzsche, Schopenhauër, of Böhme in haar globale geluid aan-tegeven en er dan een geheel andere, persoonlijke, wezens-constructie aan te geven. De geluids-filosofie van Maeterlinck, de „spontane empyrie" van Novalis gebruikte hij slechts om de lijn te toonen waarin zijn ideeën in liet verlengde lagen van de hunne.
De fijne opmerker werd het dadelijk gewaar dat ik echter de verdraaiing bemerkt had. Wij keken elkaar aan met een blik van spontaan begrijpen, en het maakte, door de zijdelingsche wending van de gedachte, een eind aan zijn apologie. Maar ik bleef er over zwijgen. Men kon niet anders dan bewondering en sympathie gevoelen voor de absolute en methodische manier waarop hij altijd alles onderwierp aan, de juistheid van elke voorstelling verwaarloosde voor, het aesthetisch ideaal van zijn voordracht. Het was zoo volkomen en geoorloofd, wat hij deed; het was het magnifieke bewijs van het absolute bewustzijn, van den geest van het hoogste standpunt ingenomen. Daar waar hij leefde, in die koude pool-streken van den geest, was reeds lang het redeneeren vervangen door het imponeeren, en er was niets meer overge-



bleven wat de geest niet voor zijn doeleinden gébruiken mocht. Practiesch zoowel als theoretiesch, was zijn eenige plicht slechts: de door het souvereine Ik erkende waarheid, de waarheid van het souvereine Ik, met alle middelen aan iedereen te imponeeren.
Een luciede droomerige stilte was ingetreden na het aan-dringende persuadeeren van die magiesch-welluidende stem. Craghstone strekte een lang been naar het knapperende hout-vuur uit, en de beweging was als een rëalizatie van het sentiment dezer stilte. Het was alsof wij door een aantrekkelijken maar gevaarlijken, mooien maar boozen droom waren heen gekomen en nu aan den uitgang van haar tuinen en portalen weer het gemeenzame trouwhartige Leven terug-vonden precies zooals we het verlaten hadden. Zóó vindt men aan het familie-maal een beminde vrouw terug na een middag van schijnbaar belangrijk en zwaarwichtig zaken-werk. — Maar hoe merkwaardig en belangrijk is zoo'n enkele kleine beweging die een geheele stemming als-'t-ware rëalizeert. En hoe dikwijls komen die rëalizaties in ons leven voor, als wij maar aandachtig blijven opletten. Alleen Dorine scheen het neerstrijken van het gemeenzame veilige element niet op te merken en de stilte maakte haar nerveus. Hij scheen haar blijkkaar vijandig en onheilvol toe. De fijne vingers van haar rechter hand waarop ze nu en dan het hoofd steunde, begonnen strijkend en plukkend om kin en wangen en hals te knutselen.



Maar van-Weideren had het herstellen van dezen evenwichts-toestand wèl gevoeld, en zeker wat teleurgesteld door de weinige uitwerking die de schitterende qualiteiten van zijn gesoigneerde voordracht op ons dieper ziels-leven bleken gehad te hebben, begon hij: -„Ik begrijp niet dat jullie dat nu niet ziet; je moet het dunkt me kunnen zienl Het is niet eenvoudig maar een theorie, het is een experimenteerbare realiteit, een bestaande ervarenheid. Ieder die de „substantie" van het Leven bereikte moet het zich tenminste kunnen voorstellen."....
Ru Wessels, met een plotstelingen öp-stoot uit zijn gedroom, wilde bemiddelen, zei:
- „Ja! in-zoo-verre je hebt willen zeggen dat de zonde en het Kwaad als-'t-ware de voorwaarde, den groeibodem voor het bereiken van de gods-substantie zijn, de ruimte voor 't Gods-licht om in te vallen, zoo-ver heb je waarschijnlijk gelijk. Voor zoo ver is de legende, dunkt mij, ook heel eenvoudig en heel juist."
„Ja maar dat bedóelt-i niet," lachte Gramsbergen kalm-hooghartig. „Hij bedoelt niet alleen de groeibodem maar ook de plant, niet alleen de voorwaarde maar ook het bestaan-zelf, niet alleen de ruimte maar ook het Licht. De questie is juist, dat hij in de legende, en in z'n heele verweer, doet voorkomen de zonde als middel, maar dat je aan ieder woord bijna kunt begrijpen, dat hij bedoelt het Kwaad als eind-toestand, als absolute goddelijke stof zoo-te-zeggen.... Nou,



zie 'em nou lachen? Waarom zegt-i niets meer?"
-„Onzinnig sofisme!" bromdeBreehmgeërgerd 
Er was een hevig geknal van het brandende, smokende hout in de schouw. De schaduwen onzer figuren dansten enorme duivels-dansen, op den tegenovergestelden hut-wand, alsof wij de de duivels waren en van-Welderen wezenlijk „Gods Zoon" om wien wij heen sprongen in uitgelaten triumf. De deur, die tón stond voor den rook, piepte even dreinerig door een wind-zucht heen en weer, en denderde dan licht met haar klink tegen den ijzeren post-haak.
Als 'n na-gebleven achterhoede van een huiswaarts keerend leger, reeds gedesinteresseerd en sans-conséquence; zonder hoop op verder succes, hoewel on-overwonnen; kwam het laatste antwoord van van-Weideren in de hut-stilte met het intieme vuur-gerucht treden:
-„In elk geval is er dan geen Dualisme meer. Er is dan maar één Principe: het Kwaad is het goede, en het Kwaad is het gezicht en het lichaam van God. Wat men het Goede noemt is dan eenvoudig de wensch, de neiging liever, van de Natuur om zich te
versteenen, tot stilstand te komen." En hier deed
zich een zonderling, een verbijsterend, een verdoemenswaardig voorval voor: Dorine bèistte in een afgrijzelijkellendig snikken uit;. de onuitsprekelijke wanhoop van een „Heilige Elizabeth van Siënna" die voorgoed haar God verloor 



Als idioot geslagen bleven we elkaar aankijken, gedurende tien seconden geen lid verroerend. Het vuur leek uit te willen dwalmen, en om de schoorsteen klaagde zacht-melodieus een nachtwind, buiten.
Waar niemand op lette, was, dat van-Welderens oogen blonken als twee lumineuze vaal-groene, vaalblauwe basilisken-glanzen, maar vreemd staand in een gezicht van lood-grauwe, doodelijke bleekheid.



II.
Craghstone was de eerste die tusschenbeide dorst te komen. „Come, miss Backhouse," zei hij met z'n trouwhartige vrienden-stem, „whij sijn maar what imbeciel geweest." 
Breehm vloekte zachtjes in z'n zwaren bruinen baard, en stond in beraad, geloof ik, of hij een glas water zou halen, dan wel of hij van-Weideren om de ooren zou slaan. Hij besloot weer te gaan zitten, z'n verlegen-leege handen klungelig rustend op de knieën. Het was alsof er meer angst in het snikken kwam, een ondragelijk on-menschelijk, önder-menschelijk, gesteen alsof een wezen van een on-aardsche orde voor Dorine in de plaats snikte. Het voorover gebogen hoofd glansde glorieus in den gelen gloed dicht over de goudblonde prachtige haren. Het was alsof er 'n levende aureool stond om een ziel in duistere, helsche zondekrankzinnigheid. Toen, daar Ru Wessels, die naast Rine zat, en ook de intiemste met haar was, niets bleef uitvoeren, nog steeds beduusd en verlegen met de onbegrijpelijke zaak, — stond ik op en kwam achter



naar haar toe, met het voorwendsel om haar wat van het vuur weg te schuiven.
- „Kom Rine, beste meid," begon ik met een
zacht-heesche stem;.... „je moet je dat allemaal niet zoo aantrekken,..,. de aarde is nog solide onder onze
voeten, en wij zijn hier allen ook. Pas-op voor 't
vuur, Rine, je zoudt je kunnen branden; kom 'n beetje
achteruit zitten. Wacht, wil ik je helpen?" De
klank stikte me in de keel. Rine, de gezonde, moedige, krachtige en trotsche Rine zoo totaal kapot en week te zien, zoo onmeedoogend overwonnen door een vreemde, verschrikkelijke macht. Dat Rine kon huilen, zóó ellèndig schreien, dat hadden Ru Wessels en Breehm zeker nooit durven vermoeden. In z'n jongere jaren, toen 'm de romantiek nog plaagde in een ThijsMaris'sche nuance, had Breehm haar gepozeerd gehad voor 'n „Ch&telaine"; naar 'n type van Vinciaansche diep-vrouwelijke kracht. Mij ook had ze altijd zoo geleken, zoo in dat geestelijke licht van Breehm's „Ch£telaine." Of soms zelfs, toen ze nog 19 en 20 was en wild-sterk van magnifieke jonge gezondheid, als een herrezen mythische „Brünhilde"; schild en speer, en het schubbejak om, en de vleugelhelm op den haarkop. En hier tilde ik haar nu in mijn armen zoo machteloos als 'n vermoeid kind; 'n vrouw van zeven-en-twintig
jaar, trotsch en rijp! „Ah, dat ik dat niet eerder
heb vermoed, vijf en ^es jaar geleden!" dacht ik huiverend en vol van sterk medelijden. „Onbewust door-



siepelt z'n geest je met negativiteit, met leeg; en voor je
het goed weet éét-i je ziel op"; ik herinnerde me
zelfs nog, waar ze het gezegd had, en naar aanleiding van wat voor gesprek: het was op 'n bank in 't Haagsche Bosch, ik was toen aan Zola's „Curée" bezig en we spraken over de sensibele figuur van Saccard's vrouwtje „Renée"; en van-Weideren was voorbij komen toeren met mevrouw Quarles, zijn zuster. Ru zou 't zich ook nog wel herinneren; Laurenz
was 'r toen bij, en Gramsbergen Daar vóór die
zonderlinge „ziekte"; en de plotselinge omkeer in de verhouding met haar oudelui. Wat waren we blind en stupide geweest, door dat eerzuchtig artistiek egoïsmetje!
En al dien tijd had ze moedig geleden, misschien; flink gewerkt; al haar energie in haar schilderen behouden. Alleen was ze wóester gaan schilderen, vonden wij. Van het studieuze oud-Hollandsche realisme was ze naar de decompozeerende ultra-sensitivisten gegaan; haar mooie gedistingeerde fletse half-kleuren veranderden langzamerhand in het hartstochtelijke tintel-branden, het hevige uit-elkaèr-spatten van zekere Monticelli's. Er was 'n vreemde streek in haar manier gekomen, 'n onbegrijpelijke, averechtsche door-kijk in haar conceptie Maar wat, wèit eigenlijk was er gebeurd!
Was deze biologische beïnvloeding van van-Weideren alles geweest?, vroeg ik mij af. We wisten dat Rine sensitief was, maar voor zoo sensibel dat ze in vijfjaar



tijd geen kracht zou kunnen verzamelen om zich in tegenwoordigheid van van-Weideren in te houden, dat kon niemand een oogenblik in ernst veronderstellen. Zou anders van-Weideren zoo vaal-grauw geworden zijn, hij, de kalme superieure Verwoester?, die z'n creatuur toch moest kennen?
Na een poos bedaarde het snikken van Dorine, en toen, plotseling, hield het in-eens op. Haar gezicht was onherkenbaar verwrongen en rood-opgezwollen. Boven de dicht-geknepen oogleden waren leelijke blauwig-violette vleesch-bobbels om de wenkbrauwen gekomen; haar anders mooie fijne lippen waren zwarterig-paars en pijnlijk verwrongen omgekruld. De gouden korte haartjes aan haar slapen en op haar voorhoofd waren klam-nat van het angst-zweet. — Zij bette zich het gezicht nu, en zei dat ze maar naar huis wou gaan. Breehm had haar, met z'n lieve hartelijkheid, met allerlei hevige moeiten een glas punch-groc gemaakt. Dat zou ze nog eerst opdrinken, drong hij aan, want ze zou nog zoo'n ènd te loopen hebben voor ze thuis was. In 'n flauwen lach van dankbaarheid en vriendschap voor het duidelijke, ernstige medegevoel waarmee wij allen haar omringden, al haar oude goede vrinden, nam ze met 'n bibberende hand het glas aan. Het tikkelde heftig tegen de tanden en we hoorden haar op den glas-rand bijten, 'n Tijdje praatten we, staande en tegen allerlei meubels geleund, over allerlei kleinig-



heden omtrent haar hotel, het dorp, de streek, en den weg over de hei, om Rine wat op haar gemak te brengen.
— „Wil Hans je weg-brengen Rine?" vroegBreehm, „of wil ik 't doen?"
— „Ja, wil Hans 't doen ?" vroeg ze met een zachte verdronken tranen-stem, vermoeid van 't schreien. „Jij bent al op je pantoffels Breehm, en gastheer hier."
— „Never mind de pantoffels," lachte Breehm.
— „Wil ik soms meegaan Rine?" vroeg Ru nog.
— „Nee laat maar, Ru, 't is zoo'n ènd, en Hans is meer dan genoeg voor 'n oud mensch," zei ze met 'n droevigen lach die in 'n heftigen, aan-houdenden ril overging. Maar ze had weer al haar sang-froid, al haar flinken, onbekrompen moed terug gekregen: kreeg vlug haar mantel, zette beslist haar hoed op, en zei zonder aparte particuliere begroetingen in het algemeen het gezelschap goeiën avond met 'n zelf-herwonnen stem. In 'n grooten langen ril van af-gewerkte zenuwen ging ze de deur uit in de stille duisternis.
Buiten was de maan op, maar dunne witte, egaalvlokkige gewolkten dofden het directe licht als met een gespannen linnen scherm tot een zwak-wittig schijnsel. Daaronder lag de hei zwart en zwaar-stil te ademen, en 'n groep pijnboomen stonden op 'n afstandje in 'n doezelige warring van nog weer dieper zwart zacht te zang-wuiven met hun krachtig-melancholieke kruin-hoofden. De knoestige kronkel-streepen



van het diepe karre-spoor in het zand wezen ons tot op 'n vijf meter afstand voor ons uit den weg aan, maar spoedig sloegen we het bosch in en werd het donker om geen hand voor de oogen te kunnen zien. Plotseling voelde ik Rine haar hand door mijn arm steken en de huivering van haar nog-rillende lijf tegen mijn zij aan.
— ,,'t Is zoo donker Hans," verontschuldigde ze haar kleine vrijheid, „ken je zien?"
— „Ja geef me maar 'n arm Rine, dat is goed van je," zei ik blij, „ben je nou al 'n beetje beter? Heb je 't koud?"
-„Nee, 't zijn maar wat zenuwen; met 't loopen gaat het wel over. Ken je hier de weg zoo goed Hans?"
— „O, ja, we loopen hier zóó vaak; we kennen hier alles al van buiten."
— „Heerlijk toch," zei ze zacht, als in eigen gedachten, „zóó op dat groote, veilige Land te leven; vlak bij
de gezonde Moeder-Aarde te zijn! Dat heerlijke
sentiment van Millet" 
'n Poosje was er stilte. De boomen huifden zwakmelodieus en een groote koude druppel, als een reine zegening van 'n koele Hand, pias-spatte op mijn gezicht.
-„Heb je óók 'n druppel gekregen Hans?" vroeg ze weer, lichtelijk zuchtend.
-„Ja," antwoordde ik, en zweeg, want ik voelde plotseling iets gaan komen. Had ze iets te zeggen?
Maar in 'n vlug besluit van gedachten begon ik
onbewust in-eens zelf:



— „Zeg, Rine, waarom als je het sentiment van Millet zelf zoo mooi en groot vindt, en vooral veilig, waarom verdwaal je je dan in die hartstochtelijke plezierschreeuwerij van kleuren van je. Ik vind, het is niet gëoorloofd zoo te werken als jij tegenwoordig doet. Je doekjes lijken wel huizen van plezier somwijlen. Waarachtig Rine, de reine aard-aroma zit 'r niet in; ze brengen je niets, niets. Als je ziel gekenterd is en de groote Herfst met z'n kalme zilver-gezicht in 't land, dan sta je als 'n uitgebrand paleis op de steppen, ten slotte. Al dat branden! O, al dat branden, Rine! Waag je er niet aan"....
— „Och," antwoordde ze met 'n plotselinge diepe zwaarmoedigheid in de stem, „ik ben te lang 'n stadsschilder geweest, ik zal me misschien niet meer van het Millet-sentiment kunnen doordringen. En ook, er blijft te veel van je persoon aan een genre vast zitten, geloof ik."
— „Onzin Rine. Je hebt je leven toch in je wil? Je hebt toch den tijd om te studeeren en te vergeten? En wat het genre aangaat: impressionnisme en impressionnisme kunnen geheel verschillende zaken zijn, in wezen. Ik zeg niet dat je Millet in z'n manier en z'n procédé tot voorbeeld moet nemen; maar dat je z'n sentiment diep genoeg begrijpt dat weten we toch allemaal immers wel."
— „Dus zou je denken," begon ze zacht-schuchter en langzaam, „dat 't goed voor me zou zijn om hier te komen werken?"



Ik moest lachen, even en bescheiden. Zoo'n aarzelende onbekendheid omtrent zichzelf zkt heelemaal niet in Dorine Backhuysen. Er zat zeker wat achter.
— „Je bent toch 'n echte vrouw, Rine!" zei ik glimlachend, en opgetogen over dit trekje dat ik nog weinig zóó bij haar gemerkt had.
— „Nee Hans" begon ze weer zacht.
— „O bèn je geen vrouw?"
— „Banaal Hans; banaal!"
— „Nou ja, we zijn allen maar eenvoudige kinderen
van Moeder-Aarde, immers? Maar Rine, hoor 'es,
wil je hier bij ons komen wonen?.... We zullen je 'n leem-hut bouwen en jij brengt al de gemakken die je noodig denkt te hebben hierheen over. De hei is magnifiek, de menschen zijn prachtig, de stilte en eenzaamheid zijn gezond. Niets meer van de loome, geparfumeerde, decadente atmosfeer van Den Haag. Geen verslapping of overspanning hier Hè ?" 
„Ik zou 't je in gewone omstandigheden niet aanbieden of aanraden," hernam ik weer toen ze bleef zwijgen, „want ik vind dat het niet geoorloofd is, theoretiesch, om zich aan het leven van zijn tijd en de maatschappij van de menschen te onttrekken; zooals bijvoorbeeld Breehm uit egoïsme doet. Breehm is 'n boom van 'n vent; alles heel en gaaf en gezond aan 'em wat je denken kunt. Hij doet 't eenvoudig uit 't felste aesthetiesch-egoïsme. Maar als 'n mensch er naar en ziek en gedemoralizeerd van wordt, van t



leven van de maatschappij; als-i er te zwak voor is after-all; dan mag hij zich conserveeren in de afzonering" 
Toen, daar er nog geen antwoord kwam van naast mij, ging ik nog eens weer door: — „Ik had altijd gedacht dat je erg sterk van zenuw en gemoed was,
Rine Maar je bent 'n beetje overspannen, niet?"
Ik voelde haar nu in haar achterzak naar haar zakdoek zoeken, en 'n paar stappen verder hoorde ik weer haar snik. Ik bleef van verlegenheid en berouw staan en legde mijn arm om haar schouder, vriendelijk, kalmeerend. „Ben ik wat indiscreet geweest Rine?" fluisterde ik bijna. Maar ze ging harder, heftiger snikken, en zwakjes liet ze haar bovenlijf tegen mijn
schouder vallen Ik voelde het als 'n verwarrenden
geluks-schok, in het koele, wijde land-donker.
Stond onze verhouding al zoo ver? 
Ik was altijd heel wel met Rine geweest, maar ik
zou nooit gedurfd hebben iets te denken. Alleen
de schaduw van de gedachte zou me belachelijk gemaakt hebben in mijn eigen oogen. Er waren er verder met veel oudere rechten, en veel natuurlijkere. Dit kon eenvoudig 'n overgave van fysische zwakheid en
verdriet zijn Ik wou al weer als een goede ouwe
vriend tegen haar gaan doen, toen ik plotseling haar
arm om mijn rug voelde 
Het bosch-donker verzwartte voor mijn open-starrende oogen met een rossig-zwartige vuil-fommelende ne-
3



veligheid. Rine was hartstochtelijk tegen mijn schouder aan 't snikken. Haar heele lijf trilde en schokte weer van uiterste verzenuwing. Het was alsof ik in de duisternis voor mij uit haar pijnlijk-verwrongen roodopgezwollen gezicht weer zag, met haar arme glorieusgouden haar in den gloed van het haard-vuur. En plotseling hoorde ik haar persend uit de toegekropte snikkende keel scheuren, met 'n pijn-scheut van eindelooze
wanhoop:
„0, rèd mij Hans; rèd mij; o rèd mij
De verschrikkelijkheid was terug-gekomen. Ik stond lam en radeloos met haar schokkende, weeke lijf tegen mij aan; zwaar en krachteloos en mul. Minuten als eeuwen gingen dreunend voorhij en ik zag mijn trouwe, veilige, vriendelijke duisternis zelfs niet eens meer. Door de hoornen, in de verte, wimperde een lichtje van de eerste boerderij, die van Theijssen. Ik bleef er strak, onder de stormende gedachten in mijn kokenden kop, naar kijken.
Eindelijk zei ik met 'n flink-gemaakte stem bij haar oor, dat we naar de eerste boerderij zouden loopen, dat' ze, al leunend tegen mijn schouder, zachtjes-aan loopen moest. Dat we daar zouden wachten tot ze gekalmeerd was, en dat ze me daar maar wat moest vertellen van wat haar zoo drukte. Zij had mij een
reddings"-liefde gevraagd, en ik was blij haar tenminste een „reddings'Miefde terug te mogen geven.



Maar ik sidderde, ik beefde van geheimzinnige, onverklaarlijke angst voor de consequenties. Het moest verschrikkelijk zijn, dat wat deze eens zoo oer-krachtige, oer-gezonde vrouw zoo totaal had opgegeten, zoo totaal ver-molmd. Niemand van onze heele club die haar goed gekend had zou het gelooven, als hij het van 'n ander bijvoorbeeld hoorde, en 't niet zelf gezien had. Het was alsof 'n geheel-gaaf uitziend, zoo pas nog gëinspecteerd huis met één slag plotseling in mektór puinde achter den rug van dengeen die er zoo-net uitstapte. Als ik niet hier op de trouwe, gróóte, soliede hei leefde, zou ik aan magie gedacht hebben, 'n Stad is bijvoorbeeld zeldzaam verwarrend en suggereerend in zulke omstandigheden. — Na eindeloos veel moeite bereikten we de hofstee.
Theyssen en de vrouw waren nog op; de huis-klok stond op half elf. Of we niet efkes in „'t salon" mochten gaan zitten. Ja, de juffrouw was niet wel; kon zoo niet loopen, met die toeval; moest nog heelemaal naar Baarle-Nassau. Met lijf-schuddende, hand-vouwende welwillendheden werden we in ,,'t salon" gewezen. De goeie boere-vrouw zou wat klaar maken om te kalmeeren, warme goeie drank. — Als we alleen zitten komt de crisis iets tot bedaren, met ups en downs. Rine wil op de grond zitten, tegen de muur aan; ze zakt compleet in-een. Ze begint me te vragen of ik haar lief-heb, of ik bij haar zal blijven, en sidderend begin ik aan krankzinnigheid te denken. De waardige, trot-



sche Rine! O-mijn-God! 'n Misselijke angst klimt in mij op voor van-Weideren. Had hij misschien réchten op Rine? Ook 'n diepe ernstige haat tegen den intenswreeden Verwoester. Maar verachting of geringschatting willen er niet bij mij in; ik blijf eerbied hebben voor zijn enorme krachtige individualiteit: de kracht van een God in een fljn-sataniesch mensch-genie. Deste-erger voor zijn slachtoffers 
- „Hoor nu 'es Rine, lieve kind, is 't van-Weideren ?... Heeft-i je gebiologeerd? — Zoo uit-gezenuwd?" — Ze schudt met haar hoofd van ja.
-„Is 't alléén dat? Is'r niet nog wat anders?"-Ze schudt weer van ja, waarschijnlijk op de laatste vraag. Ik wacht even in stilte, om mijn overhoop-geslagen denken te verzamelen.
- „Wat is die „ziekte" van je geweest Rine, in Engeland, weet-je-niet ?"
-„O Hans, ik ik ben krankzinnig geweest,"
snikt ze op-eens weer uit-barstend uit. Groote-God! Dus dèit is 't toch geweest! Stommelingen die we waren; stommelingen, ellendelingen van egoïsme. Ik voel m'n licht-en-zwaar hoofd dongelen tegen den muur waartegen ik leun, met Rine's zware lijf tegen mij aan, op mijn borst. Het vale licht van de petroleumlamp is als 'n walmende vuile gele-mist, verpestend, langzaam stikkend. Niets is open en er is geen ontsnappen mogelijk uit de benauwenis, van de
kamer.



— „Hoor 'es Rine: door hèm? Weet je 't heel zeker?" - Ze knikt weer heftig met't gouden hoofd van ja. 't Is enorm wat 'n vermogen dat moet geweest zijn, dacht ik nu, kalmer wordend, na. „En is er nog méér?" vraag ik. Ze knikt van ja 
Vrouw Theijssen komt binnen met een kopje warme drank, 't Is goed voor de zenuwen en voor de slaap. Als de juffrouw zoo erg onwel is, en nog zoo ver weg moet, heelemaal naar 't dorp, dan zeit 'er man ook al, dat ze hiér wel kan blijven slapen. Dat is zoo'n moeite niet. Wil de juffrouw dat niet? — Wil Rine dat? Hoe zou 't er mee gaan, kon ze misschien weer 'n
beetje loopen? Ze is uitgeput van het huilen en
van zenuwoverspanning; geheel versuft geeft ze geen antwoord. Ze blijft in een kinderlijk-klagend geween, op 'n hoog, stijgend-en-dalend toontje, half tegen mijn schouder aan liggen. Nu en dan beginnen haar tanden weer te klapperen, haar lijf lang en in grooto golvingen te dreun-trillen, alsof er 'n electrische machine aan 't werk is. Haar dichte gouden haar valt los, dat ik zacht-medelijdend streel. Ik spreek maar voor Rine af met vrouw Theijssen : ze moet maar hier blijven slapen, dat is goed ja; ik zal hier nog wat met haar blijven zitten tot ze kalm genoeg is om naar bed te gaan. Het kopje drinkt ze met kleine zwakke teugjes uit mijn hand uit, als 'n zoet kind dat zichzelf in slaap gaat huilen en graag van moeder bediend wil zijn. O 't is



verschrikkelijk; 'n mooie, zelfbewuste vrouw van zeven-en-twintig! 
Als het twaalf uur is komt vrouw Theijssen zeggen dat ze de kamer in orde heeft. Ik sta op uit mijn pijnlijk-verstijvende houding en help Dorine op haar beenen. Maar als ik haar aan de boere-vrouw over wil geven en afscheid van haar ga nemen, slaat ze haar armen om mij heen en wil dat ik bij haar blijf. Ik moet haar nog-eens zeggen dat ik haar lief-heb, dat ik haar niet aan haar lot zal overlaten, dat ik dadelijk morgenochtend-vroeg weer bij haar zal zijn. Dat we dan beter over haar verleden en haar toestand zullen kunnen praten, en dan alles in orde maken voor haar toekomstig hier-komen-wonen. Breehm en ik en al haar oude goeie vrinden zouden haar wel goed beschermen tegen van-Weideren, als 'n cordon van lijf-gardes. — Dan schijnt ze 'n beetje geruster en laat me los en naar-huis-gaan.



III.
— „Waar ben jij gisteren den heelen dag geweest?" vroeg Breehm mij verwonderd, den tweeden dag daarop. „Was 'r iets ernstigs met Rine?"
— „O allerjammerlijkst Breehm! 'n Helsche droom 1... En ik ben er heelemaal bij in-gewerkt, geloof ik. Ik weet waarachtig niet wat ik er van denken moet.
Breehm stond z'n borstels en penseelen af te terpentijnen, in z'n be-matglas-de schilder-keet. Door de deur in 't houten gangetje naar de woon-hut hoorde ik de stem van Gramsbergen van uit de vliering-diepten naar mij roepen, iets onverstaanbaars. We hoorden haastige voetstappen over de dunne planken zoldering van de hut, hard heen en weer hakkend, als van iemand die zich in aller ijl loopt aan te kleeden. „Wacht even met je verhaal Steengracht," hoorden we nu duidelijk nog-eens-roepen.
Breehm had z'n ruime woon-hut met een kleine vliering gemaakt, waar hij zijn logee's altijd borg, voor den nacht. Z'n „bebouwde eigendommen" bestonden uit de woon-hut, met nogal een hoog dak, twee ramen



aan de achterkant aan weerszijden van de schouw, en één raam vóór naast de deur, — dan het atelier, een luchtig-samengetimmerde houten keet, waar hij ook sliep, — en dan het braad-hok, een kleine schuur die tegelijk voor keuken en bergplaats diende, en op 't oogenblik ook ingericht was voor logeer-kamer. De laatste twee lagere gebouwten stonden als langwerpige vleugels ieder aan weerszij rechthoekig op de voor-zij der woon-hut naar achteren. Het heele gezelschap bedevaartgangers, behalve Rine, had op de vlieringen in het „braadhok" zijn nachtleger opgeslagen. Laurenz was er den vorigen dag nog bij gekomen, maar als bij 'n sensitief instinct giste ik dat van-Weideren al weer vertrokken was. Mijn eigen hut was te nauw om iemand te logeeren, indien die niet op een sofa wou slapen. Zoodat ik altijd bevrijd bleef van die schilders-logeer-druktes, die onze hei periodiek kwamen verontveiligen zoodra het weêr wat zacht begon te worden.
— „Begrijp jij dat van Rine?" begon Breehm na 'n heele poos van sprakeloos-verwonderd wachten, terwijl we onze pijpjes stopten en aanstaken. „Ik moet zeggen, ik hoorde-n-'t in Keulen donderen, eergister-avond. Had jij ooit zooiets van haar gedacht?"
Ik schudde zwijgend met het hoofd langzaam van neen; ging z'n hei-studies aan de wanden in de rondte voor de zooveelste maal nog eens scrutinizeeren. Op de ezel stond een in grond-verf gezet doekje, met den



ruwen aanzet van een kinder-kopje: blonde haren en een teringachtig-fijnbesneden profiel, wonderlijk vréémdfijn van belijning.
— „Hé; 'n kinder-kopje Breehm?"
— „Wel-mijn-hemel, kerel!," riep hij bruusk met z'n harde stem; „en ik heb je al 'n week gelejën zitten te vertellen dat ik zoo slecht op-schoot met dat kinderkopje! En we hebben d'r de heele week-over over zitten praten!"
Ik lachte wat flauwtjes. Het expressieve profiel was wonder belangwekkend. Alleen zaten er bewegingen in de lijnen, hier en daar, die Breehm niet scheen begrepen te hebben. Bij een zekere korte réchte kin-basis, in mooi-zuivere proporties naar boven op hoekend; en bij de in-vallende lijn van de wang, met dezèlfde soort intellectueel-aristocratische schoonheid in de bijna-réchte korte buiging der jukbeenderen als in de kin-buiging zat, — behoorde een mond die tegelijk sensueel èn atoniesch was. Breehm had in de breede, gelijkmatige mond-welving 'n onbewuste, droomende, op-komende sensualiteit aangegeven; maar de lippen moesten hier veel te vol en veel te week-gebogen zijn, dacht ik. Waarschijnlijk waren de lip-lijnen van af de mond-hoek tot onder den neus bijna recht, met ook bijna rechte midden-stukken onder den neus en boven de kin. Ook zou de lip-omkrulling naar binnen, in perspectief wel niet rond of rond-achtig zooals hier, maar waarschijnlijk als recht gesneden-steen zijn, bij



het meisje. — De gedachte was eigenaardig, want ik had het model nog nooit gezien. Maar het kon haast niet missen of er zou harmonie in de werkelijkheid zijn tusschen de contour-atonie en de expressie van den groot-gesneden breeden mond.
— „Ik kan het maar niét heelemaal zuiver krijgen," zei Breehm na een stilte, terwijl hij naast mij door de holle kokeriïïg van zijn öm-gevuiste hand keek naar zijn werk.
— „Wil 't kind niet stil zitten?"
— „O 't kind zit prachtig! 'n Pöze meneer: subliem! Ik begrijp niet hoe 't wezentje dat kan hebben. Je zoudt zeggen 'n geboren model."
— „Yin je de expressie dan zoo moeilijk Breehm ?"
— „Ja, ik weet niet" .... krabde hij zich al grübelend
in z'n dikken baard, „ik kan 'n zeker „vluchtig"
iets er-in niet in m'n penseel krijgen. Ik wor anders bijna nooit moe van 't schilderen, en hier ben ik na 'n uur of twee van 't ingespannen kijken en probeeren dood-of."
Plotseling doorflitste me een onverklaarbaar, absurd gevoel van felle antipathie tegen Breehm; tegen z'n ééuwig gezond, z'n belachelijk geëquilibreerd temperament. De kerel leefde als 'n wild dier, als 'n bóóm, ja als 'n os in de wei: altoos zelf-gerust, magnifiek, en stupide. Het gevoel maakte mij wee en joeg het bloed even in 'n ruk naar mijn voorhoofd en oogen. Breehm was inderdaad mijn beste vriend, intiemer



dan Gramsbergen of Laurenz zelfs; maar wè,s dat nu in-der-daad juist? En in 'n spontane, felle opwelling van wreedheid en geringschatting, met een scherpe koelsnijdende stem, schamperde ik: — „Kerel, je moet die vieze beestachtige baard af scheeren. Of anders niet zulke gevoelige kopjes schilderen. Heusch, dat gaat niet samen."
— „God, zeg jij dat ook al Hans!" lachte Gramsbergen, die al binnen-komend mijn laatste twee zinnen gehoord had. ,,'t Is veel te gevoelig voor de dikke vent. Hij brengt 'r niets van terecht."
— „Heb je het kindje gezien Gramsbergen?" vroeg ik, Breehm vergetend, die ons met verbaasd-en-woeste wrevel, zonder 'n woord, stond te be-oogen.
— „We zijn 'r gister heen gewandeld, ja. 't Is 'n enorm gevoelig kopje, van 'n verontrustende, intensieve, doorschijnige schoonheid. Ze deed me dadelijk denken aan de „Ingewijden" van Maeterlinck, zóó is ze als 'n doorschijnend-marmeren vaas, vol van 'n eeuwige, mystieke ernst. Je moet 'r bepaald eens gaan zien Hans, je komt direct onder den indruk, ,,'t Is of het de Heilige Elizabeth van Siënna zal worden," zei ik op 't eerste gezicht tegen van-Weideren.
— „En wat zèi van-Weideren?"
— „Niets; hij lachte weer z'n glinsterend-opgetogen féline en beteekenis-volle lach."
— „Dat was anders net iets voor hem, om daar bizarre folk-loristische verhalen omtrent te gaan doen. Is-i weg Breehm ?"



— „Maar apropos Hans, wat is er van Rine?" viel Breehm als 'n sluis in de rede. „Jullie bent gèk om zoo te blijven staan kletsen. D'r was iets heel ernstigs zei je."
— „Dat dacht ik wel," zei Gramsbergen vlug, als op 't eind van 'n adem-scheutje. „En? Was 't van-Welderen ?'
— „Ja," antwoordde ik langzaam, m'n verbeelden en denken weer allengs overplaatsend naar het ont-zettende verleden. „Hij schijnt op haar zoo'n diep-gaanden slopenden invloed gekregen te hebben in die ander-half jaar van hun vroegere omgang, dat het ferment niet meer te dooden was, en de eerste oorzaken, door hem in haar zenuw-leven gelegd, later zonder hem zichzelf hébben kunnen voeden en cultiveeren. Vijf jaar lang heeft ze door haar wilskracht getracht haar oorspronkelijke Identiteit terug te krijgen. Als iemand die uiterlijk geen spier vertrekt, terwijl hij een gloeiend stuk ijzer in de hand moet houden, heeft ze al dien tijd geleefd, en d&arom hebben we niets aan haar kunnen ontdekken, en dachten we dat het altijd nog dezelfde oude Dorine Backhuysen was, waarmee we omgingen. Maar onder haar masker van zelf-bedwongen ziels- en gevoelsleven, werd ze stap voor stap en jaar voor jaar langzaam overwonnen door dat ferment, dat van-Weideren en zij altijd vroeger plachten te noemen: de cultus van het Eerste Principe: 'n dogmatiek van 'n mergdoordringend, meer dan helsch alle organen decompo-



zeerend Negatief Vermogen. Ik geloof dat wij ons in ons verbeelden maar half de einde-lijke beteekenis van zijn begrippen-leer kunnen voorstellen. Wij praten er zoo wel over, maar wij hebben van een zeker intelligibel gedeelte van zijn kennis, van een zekere laatste sprong in het Leeg die hij doet, geen begrip. Volgens de uitleggingen van Rine schijnt het een soort van zachte Verschrikkings-leer te zijn; in de ethiek: een Afschuwelijkheids-wellust of een verfijnde savoureering van het xnnig-wreede, zooals soms schijnt gerëalizeerd in de oud-Mongoolsche kunst; in de metafysiek: een aanbidding van het doode Licht, 'n soort van magische religie van het liefde-vol en gelukzalig Vernielende, en niet passief maar actief. In de dogmatiek wordt het dan een oneindig aantal, kategoriesch-ingedeelde, sofismen-schijnende symbolische paradox-figuren, alle bestaande uit de „uiterlijke zijde" en de „revèrs-zijde," en het geheel innerlijk en in-zich-zelf altijd het ééne, monistische „Eerste Principe." Met deze dogmatiek hield hij zich het liefst bezig. Je zoudt hem heel goed eigenlijk een nieuwen godsdienst-stichter kunnen noemen. In zijn metafysiek kon Rine hem meestal op een zekere hoogte, - je zoudt het heel goed de „aesthetische," of verbeeld-bare hoogte kunnen noemen, - niet meer volgen / en dan trachtte hij het haar duidelijk te maken met zijn sublieme, rag-fijne symbolische ver-beeldingen van de mystieke dogmatiek. Hij las ze haar voor met zijn welluidende, gecadenseerde taai-vermogen en liet



het haar dan na-lezen in het juiste sentiment. Zoodat ze langzamerhand doordrongen werd van dat licht, dat eigenlijk nog onbegrepen mystieke sentiment van die herinnerde symbolische verbeeldingen, en dat, toen ze trachtte de heele begrippen-leer af te schudden, ze dat niet kon omdat de gedachte zich reeds in het gezicht had overgeplaatst."
— „Groote hemel! O goede goden!" barstte Breehm hier met een laag-holle bevende stem uit. „O hadden we-n-'et maar geweten! Hadden we maar iets kunnen vermoeden !"....
Er was een lange, verslagen, schrikaanjagende stilte, waarin we als luisterden naar het juiste onvermijdbare moment dat het heele atelier over onze hoofden aan gruzelementen zou moeten slaan. Zelfs de koele klare, „zilver-bronze." Gramsbergen zat met 'n gezicht van bleeke, vale schrik en vast-geslagen afschuw te starren naar mijn mond, nog lang nadat ik gezwegen had. Laurenz kwam binnen en begroette mij luidruchtig-vriendelijk, maar dadelijk toen hij de gezichten zag en mijn zwijgenden flauwen terug-lach voelde hij met z'n fijn instinct de uiterste verbijstering, de catastrofische verslagen verbazing in de atmosfeer en schuchterde dadelijk weer in. „Is 'r zoo iets ergs met Rine, Hans ?" vroeg hij met 'n groot-medelijdende ongerustheid in de frissche, roode stem. Ik knikte even naar hem en toen viel de stilte weer zwaar neer.



Gramsbergen begon nu weer vóór-waarts te denken en vroeg me eenige korte vragen:
— „En was dat de hernieuwde uitbarsting, eergisteravond?, de einde-lijke instorting?" — „Waarom was ze niet dadelijk weggegaan dan?" - „Maar w&arom inGods-naam had Rine zich zoolang geleend tot die gevaarlijke endoctrineering, waarvan ze toch zonder eenige mogelijke twijfel de gevaarlijkheid en perversiteit moest hebben geweten!"
— „O, in de eerste plaats dacht ze dat ze hem zoowel bewonderde als lief-had. Ze maakte zich met zijn woorden wijs, dat dit nu de fijne superieure geur was van een on-gewone eigenaardige liefde. Maar in de tweede plaats dacht ze, — zooals wij allen altijd hebben gedacht, en zooals ik nu eigelijk nog niet nalaten kan te blijven denken, — dat heel die „negativiteits-leer" van van-Weideren zuiver en sléchts aesthetiesch bedoeld was, als een soort sensualistische kunst van zijn fantastiesch verbeeldings-wermogen alleen, sans-conséquence voor het warme, rëeele gemoed. Zelfs tot zijn mystieke, fijn-paradoxale symbolen-dogmatiek vatte zij in den beginne geheel op als een artistieke kunst van het taai-woord, van erudiete en oorspronkelijke verfijnd-superieure voordracht. Je weet, hij is eenig in zijn soort; daargelaten de on-superieure trek van zich-opdringende ijdelheid. Rine baadde zich acht maanden lang in de sensualistische „artistieke" hartstocht van zijn mooi en zuiver talent. Tóen waren ze al zoo ver



gekomen dat haar gemoed begon te vragen, en ze vroeg hem of hij dat eigenlijk ook precies alles zoo begreep voor 't echte, rëeele leven; in ernstige volle werkelijkheid. Hij zei natuurlijk van ja, maar hij kan zich in zichzelf evengoed biologeeren als dat hij dat haar deed. Neem in aanmerking hoe hij het essentieel zwaartepunt van het leven eigenlijk voortdurend in de aesthetiek legt. Zijn ziel schijnt mij soms sléchts aesthetiesch te leven, en wat hem aesthetiesch fraai en mooi en origineel lijkt, schijnt hij immer dan ook metafysiesch voor waar en ethiesch voor goed te houden. In elk geval zal hij ook daaromtrent sofistiesch-filosofische bewijsredenen bij Rine ingang hebben doen vinden. Ook kun je je begrijpen, dat een zóó intens en te goeder trouw gecultiveerde bewondering en „liefde" acht maanden lang, niet zoo gemakkelijk maar in-eens zich bekennen zullen dat ze zich vergist hebben. Ze ging dus met hem er over redeneeren, en daar hij haar meerdere is op dat gebied, raakte ze telkens meer en meer vast in eindelooze sofisterijen en twijfelachtige paradoxen, 'n Yrouw, daarenboven, voelt altijd meer dan dat ze redeneert, en er waren zekere fascineerende verbeeldingen, zekere subtiele manieren om eenvoudige mystiek in diepzinniger en verwarrender hooger orde op te voeren door de symbolen zijner dogmatiek, zekere formale maar wonderlijk-magische klank-combinaties ten-slotte, - die haar gedachte, zooals ik zei, langzamerhand in haar gezicht, haar psychische visie hadden overgeplaatst!..



Maar toen, eindelijk, moest toch de ontbinding van haar moreele organisme zich dan gaan aankondigen in een depressie; en tóen begon de uitputtende, machtelooze, krankzinnige worsteling met den overweldigenden Geest van Negativiteit. Ik zal jullie niet alles vertellen wat ik hieromtrent van Rine heb gehoord, want het is gedeeltelijk te zeer intiem. Ze beproefde bijvoorbeeld allerlei degradeerende hulp-middeltjes om haar geloof en haar liefde in van-Weideren te ont-gloren of te verbrokkelen. Onder anderen trachtte ze het daarheen te brengen, — door suggesties en krankzinnige avances en voorslagen, — dat van-Weideren er toe zou bijdragen hun verhouding tot een eigenlijk-volkomen-platte, walgelijke „liaison" te maken; dan zou ze misschien zich met afkeer en teleurstelling van hem kunnen af-wenden. Maar van-Weideren bleef altijd de rein-cerebrale, werkelijk-superieure, groote Mysticus, seniel wat de sexueele lijfs-dingen betreft, verschrikkelijk in z'n Onaantastbaarheid. Tot ze eindelijk in halve krankzinnigheid besloot zichzelf in een andere hartstocht te werpen fèl genoeg om, — volgens de Spinozistische psychologie, — de bestaande hartstocht en al het deze vergezellende gedachte-leven te overdekken en uit te wisschen. En ze koos, — raadselachtig en naïef, maar zoo natuurlijk door het gemakkelijk procédé, —: om te gaan leeren drinkenl" 
Er was een schuim-witte op-vaart, een schreeuwschraping van angst-wanhopig geluid van de ingespan-
4



nen luisteraars. Een half verstikt en half bevend stamelen van de-eerste-de-beste eigendommelijke uitroeps-term die voor den mond stond. Een kijken van verdwaasde oogen, de pupillen wijd en vol hollen glans. De ruimte, de lucht in de keet hing akelig-veischeurd ons om door de plotselinge luide, oprechte, heftige op-vaart van geroep. Hier, nü, verloren zij iets, verloren zij Rine, de gemeenzame karakter-figuur „Dorine Backhuysen." Onze oude sterke kameraad, de prachtige vrouw en de talentvolle schilderes. En om nu maar niet langer hun spanning te doen voortduren, hun verslagenheid langs kleine trapjes te voeren, deelde ik hun ook maar in-eenen mede, met een luiden ruk en een verhitte versnelling van de stem: „dat die geheimzinnige „ziekte," die zoogenaamde zenuw-overspanning van Rine, in zuid-Engeland, in Sussex doorgebracht om 't gezonde zachte klimaat daar, - dat dat de finale, werkelijke krankzinnigheid was geweest die haar psychische perversie onvermijdelijk moest volgen bij de verzwakking van haai week-gestreden moreele organisme en door-spiritualiën-
bereikte brein."
- „Jullie herinnert je misschien nog," ging ik snel voort, om de zwaar-suizende stilte der gedachten-chaös het lange uitspreiden te beletten, „hoe toen ook vl&k, na die „ziekte" haar angstvallige vermijding en haar methodische verafschuwelijking van van-Weideren begon. De doktoren, aan wie ze alles langzamerhand



verteld had, bij haar beter-worden, hadden haar zekere psychologische, suggereerende hulp-methoden geleerd; hadden haar ook aangeraden veel naar de gezonde natuur te blijven schilderen. In dién tijd leerde ze vertrouwelijk omgaan met de luministen, de „pleinair'isten." Het sentiment van Millet bleef haar aldoor nog te zwaar-krachtig, nog te plechtig en te austeer; ze bleef het slechts van verre deemoedig en eerbiedig be-wönderen. Maar in het helle lachende, tastbaar lévende, zingende en klaterende „plein air" zocht ze en dacht ze te vinden haar gezondheid. En wat meer was: ze dacht, omdat dit de Gezondheid in levenden onloochenbaren lijve moest zijn, dat ze daarmee tegen van-Welderen's ultra-sensualistische symboliek een onfeilbaar wapen zou hebben. Uit dien tijd dateeren o.a. haar twee frissche en, ik zou haast zeggen: al te, forsche schilderijen „Winter-koren" en „Kweekerij"; die we geëxpozeerd gezien hebben in Pulchri, Laurenz, weet-je-niet? Ook die macht Engelsche studies, vroolijk en eenvoudig werk, duinen en lawn's en cottages van Sussex; enfin jullie kent ze natuurlijk. Maar juist door dat vooropgezet principe van tegen van- Weideren's sentiment in werken, moest ze er toe komen: aan den eenen kant om hem onophoudelijk in den achtergrond van haar vizie te houden, aan den anderen kant om haar rëalistische waarneming te forceeren en overmatig te ver-sterken. Dat was 't begin van haar fel-impressionnistische periode waarin we haar het langst ge-



kend hebben. Allengs werd ze zich volkomen bewust van de oorzaken en gevolgen hiervan, maar in 'n heete drift, in 'n halve razernij later, trachtte ze die wetenschap: dat van-Welderen's dogmatiek van het „Eerste Principe" nooit uit den grondslag van haar denken ging, - te overstemmen, te overschreeuwen met fel lawaai; zij dacht: met het w&re, duidelijke leven. Vandaar die „kracht" die wij van haar uit bleven zien gaan, die bloeiende liefde voor het innigfrissche. Alles was ondertusschen vooropgezet principe, voorwendsel, dekkende verf over 'n telkens op-kleurende mystiek-lachende basilisken-kop. Alles, tevens, moest in de hand werken datgene wat ze juist zorgvuldig en methodiesch had willen vermijden! 'n Noodlottige macht, als 't ware, dreef haar weer onherroepelijk naar de krankzinnigheid van de vroeger ingeprente negatieve symboliek der „dogmatiek." 
Dat was toen haar tweede phase. Die van haar wilde, extreeme sensitivisme. In dien tijd viel de confidentie aan Ru waarin ze verklaarde, „dat ze soms bang was krankzinnige dingen te zullen schilderen, en dat ze aanleg gevoelde te hebben om (weer) krankzinnig te worden." Nu en jullie ként de vreemde doekjes die ze soms maakte, toen; bijv. die donkere „Zwavelfabriek," met die zwartig-groen-en-paarsche kikvorsch-gezichten van de werklieden. Ze schijnt toen haar methode niet meer te hebben kunnen beheerschen. Resten van de vroegere „ziekte" waren in haar brein



blijven zitten, hoogst-waarschijnlijk. Langzamerhand veranderde de werkelijkheid weer voor haar oogen in abnormale symbolen, nam averechtsche en vooropgesteld-lugubere aspecten aan. Neem bijvoorbeeld dat „Dias"-achtige doekje van haar dat Laurenz heeft, „Oude Huizen." Waarop die enorme boom die de „oude huizen" met z'n tak-armen en wortel-beenen omstrengelt en onder-woelt, een geheel menschelijk, een symboliesch aspect krijgt. De takken zijn geen takken, de blaeren geen blaeren meer; de heele boom is een symbolische figuur geworden en de voorstelling duidt al geheel op symbolisme. Ik zeg niet dat het fout gezien is: Laurenz vindt het juist zoo mooi om precies dat soort symbolisme, en hij heeft volkomen gelijk. We hebben hier juist dat symbolisme dat bijna intenser en werkelijker is dan de werkelijkheid. Ondanks het „Dias"-achtige in den toon voelen we er nog de zuivere, ontzaggelijke realiteit in. Maar 't is al een afdwaling van den „plein-air'istischen" weg die haar van haar symbolen-dogmatiek weg moest houden. Langzaam komen de symbolen weer in haar gezicht en hun negatieve Licht is zelfs reeds hiér-in merkbaar. Van lichte begint ze ook al in donkere tonen te werken, of in vreemde gele en fosfor-groene. We hebben er nooit zoo op gelet omdat het altijd zooveel samenhang vertoonde telkens met het voorgaande werk. En het vreemde is vooral: dat zij-zelf er zich geheel van bewust was, maar dat haar zich-krachtig-verze-



kerende geest blindelings trachtte het negatieve symbolisme te bestrijden op eigen terrein met het hare: het positieve, would-be. Zoo kon ze zich een langen tijd blijven wijs-maken dat ze nog altijd even gezond en krachtig was, ja dat ze bij den dag sterker werd dan het „Eerste Principe" in den achtergrond van haar vizie.
Totdat, eindelijk, de zachte fletse half-kleuren geheel verdwenen, de klare en frissche tonen verteerden in een diaphanen koude-gloed. Zelfs de hartstochtelijke spatten en vonken, het Monticelli'sche branden in sommige van haar stukjes, doofden vermoeid en uitgeleefd in-een. Nu komen de sombere zwavel-gele en slangachtige, metalliek-groene kleuren geheel op den voorgrond, en er vertoont zich hier en daar een ijl, precies-lijnend, warmte-loos licht als dat van electrische boog-lampen. Maar vooal is er een blauw, een helsch, een doordringend, diaphaan diep-blauw, dat subiet de gedachte wekt aan het sterke, doodende, negatieve licht van het eeuwig Leeg. Hierin heeft zij de verstmogelijke afbeelding bereikt in kleur van van-Welderen's sentiment, dat overweldigende, intense sentiment van ziels-essentieele ijl-heid waarin geen mensch, geen hart, geen adem meer leven kan, waarin de zon verbrandt van koude en de aarde zich oplost en vervluchtigt van louter immaterialiteit. Ze heeft 't in twee stukjes; een heeft Breehm er hier, en een heeft 'n tijd geleden Boussod-Valedon aangekocht. Dat is dat doek waar



jij van zeê, Gramsbergen, dat Breehm „er persé dood van moest gaan" op den langen duur, als hij 't kocht. Jij dacht dat het „doodelijke" van het sentiment in de ijle belijning van de vreemde verre horizon en van de sphynx-achtige vrouwe-figuur zat. Maar ik keek 'r toevallig zooeven nog naar, daar hangt 'et, —: en 'et is het blauw, het intènse, hèlsche blauw. Het is het blauw van van-Weideren en hij leerde het haar. —
- „Ja," zei Laurenz, langzaam knikkend met het hoofd, terwijl zijn gezicht een uitdrukking aannam van matte, treurige, ontzag-hebbende ernst; „er zit een kreitig wit in dat blauw en tegelijk een dood zwart, en een lumineus fel groen er door heen, een magnetiesch dood-licht."
— „Maar waarom kwam Rine in-'s hemels-naam op dien avond!, als ze wist dat van-Wel deren kwam," vroeg Breehm. „Was 't de magie van zijn persoon? De oude gebiologeerde ontzag-verheerlijking van zijn superieure artisticiteit ?"
-„Ja," zei ik nadenkend, „dat is zoo vreemd en zoo onbegrijpelijk. Rine zei, dat ze zich tot het laatste toe volkomen krachtig en gezond voelde en dat ze hem wilde laten zien dat ze hem zelfs niet meer vreesde. Maar ik geloof dat het anders is. Ik geloof dat hier, evenals bij de geheel uitgeputte, de volkomen gedébaucheerde, gepervertizeerde zielen gebeurt, de negatieve övn-slag plotseling had plaats gehad: de ziel



de liefde en de vervoering was gaan voelen in haar ellende, in haar eigen vernieling en oplossing in het Doode Licht. Er was even voor haar komst geen strijd meer, denk ik. Onbewust heeft ze toen naar hem geluisterd met de ingeprente „wellust voor het Afschuwelijk Geheim"; terwijl haar verzwakte en stompgeredeneerde verstand haar ondertusschen wijs-maake, dat ze geheel gepantserd was tegen al zijn sensualistische bokkesprongen en hij haar niets meer kon doen. — En dat laatste was intusschen geheel waar, maar alleen niet in den zin zooals zij het dacht.
„En toen, plotseling, na vijf jaren van methodischen arbeid aan haar moreele gezondheid, kwam de klare bliksemslag van de einde-lijke bewust-wording, geluidloos en verschrikkelijk, eindeloos: — dat zij het „Eerste Principe" al volkomen had aanvaard en beleden, en haar Identiteit zich er reeds in had opgelost."
Ik wendde loom het hoofd af naar naast mij tegen de wand, moe van het lange spreken. Voor mij uit, op den ezel naar mij toe-gekeerd, stond het begonnen meisjes-portret met z'n zeldzame vreemde schoonheid van omlijning. Ja, de atonie, diep-ernstig en sterkverheven, was hier waarlijk problematiesch opgelost. De oogholte-kam bij de wenkbrauwen als gebeiteld steen, zuiver en fijn en toch met die krachtige, breede intellektueele forschheid ver en scherp voor-uitstaand. Men kon het jonge in het gezicht nog duidelijk onder-



kennen, maar er was ook iets in de expressie dat met begrippen als „jong" en „oud" niets te maken had, iets van een dieper en eeuwiger beteekenis, als stonden de contouren direct in een metafysiesch verband tot de goddelijke Essens, als was het er de directe wiskunstige uitdrukking van. Het leek mij even het „moderne Kind Gods."
— „Ja," verbrak ik de droomerig-treurige stilte weer met een zucht; „en nu moet ik jullie een treurig bericht meedeelen: Rina en ik zijn geëngageerd....
„Op diezelfde avond heeft ze me haar liefde geopenbaard, in 'n verschrikkelijke crisis. Maar ik geloof dat het een wanhoops-liefde is."
Er was een angstig op-kijken naar mij en een stilongerust denken. In de woon-hut hoorde men de heldere opgewekte stemmen van Craghstone en Ru, druk tegen elkaar; en daar onder-heen het getinkel en geklik van borden en messen, het hoogere gerinkel van kopjes op schoteltjes. — „Komme jullie zeg? We zitten al te koffiedrinken!" — En we stonden op om te komen.
— „Rine komt nu gauw hier bij ons wonen, Breehm. Ze kan natuurlijk niet langer in dat voor haar gede-
baucheerde Den-Haag blijven We zullen haar hier
goed helpen hè?!"



IY.
— „Zal ik nu m'n baard maar afscheren, zeg lui?" vroeg Breehm lachend in de rondte, een maand later om de thee-tafel voor de hut zittend, 'n Aanmoedigind gekwinkslag volgde het superbe voorstel. Craghstone bood aan hem eigenhandig te scheren, verzekerende dat hij in Australië vaak de schapen had helpen mee-scheren. „Or make a bonfire of it, kherel, foor Rientje!"
— „Hè!" lach-klaagde Breehm, jaloersch het „beestachtige" ding liefkozend met een zachte hand; „hij was al zoo magnifiek zwaar."
Maar het was werkelijk een „beestachtig vies" ding nu. Iets dierlijks was er in die groffe overvloedige haar-groei van Breehm, suggestie wekkende van directe dierlijke afkomst, van kruising met de lagere natuurlijker genus met het doel van ras-versterking. Gramsbergen zei dat men de leêr-stank soms ruiken kon, vooral als hij zat te eten. Breehm was afschuwelijkgezond, Gramsbergen begreep niet dat hij geen plaats in-nam in van Welderen's „Afschuwelijkheids-systeem."



Maar Breehm begon zich 'n beetje beleedigd te gevoelen toen het schud-lachen hierop onbedaarlijk werd. „Ik wed dat ik meer gevoelige werk-kracht heb dan jullie allemaal, met jullie decadente onvruchtbaarheid", zei hij gekrenkt en uitdagend. „Jullie neemt maar airs aan tegenover de scheppende artiesten alsofjullie wonder wat kunt."
— „'t Zit 'em misschien juist in jou eeuwige „boerekool-met-worst" productie, dikke vent; je maakt te veel, en te gedachteloos," zei Gramsbergenkalm-hautain; „'t houdt verband met de groei-kracht van je baard."
— „It is-n't „vruchtbaar" Breehm, confóund your wherkkracht!" zei Craghstone met z'n laconiek-Engelsche ernstigheid en z'n geestig aplomb. „There is this Breehm sloïts himself off van all maatscaplik and intellectual circulation en now hy pretends making „vruchtbaar" even the hei."
— „Ja, tegen zulk Engelsch kan ik niet op," schamper-bromde Breehm boos, om 'r maar 'n end aan te maken. En toen, met 'n goedmoedig-kwaad potsierlijkverhit, zich-maar-goed-heelemaal-luchten: „Ik zet jullie morgen nog allemaal forever op the hei and maïn hut oït! Wat kommen jullie hier eigenlijk doen? Inplaats joviaal en aardig te zijn, zijn jullie maar aldoor grof en onhebbelijk tegen mij, loopt me te pesten van 's morgens tot 's avonds, en hebt te vitten op alles wat ik doe. Ik mag toch schilderen en laten-groeiën alles wat ik wil?"



— „En kan!" zei Gramsbergen kalm hatelijk, „en dat is niet heel veel."
Maar Laurenz kwam tusschenbeide, met z'n eerlijke, frisch-vriendelijke hart. Hoe het met het kinder-kopje stond; en of hij (Laurenz), ook niet tegelijk gebruik kon maken van de pöze. Overmorgen wou hij beginnen, na de drukte voor Rine's inrichting.... Maar waar hij het kindje toch zoo ineens vandaan had gehaald! Hoe kwam 't hier zoo?'t Was natuurlijk geen boeren-kind.
Dat wist Breehm natuurlijk weer niet. Had hij heelemaal nog niet aan gedacht. Hij was een van die dikegoïste, betrekkelijk geborneerde schilders (wat betreft z'n „belangstellings-vermogen"), die altijd belachelijkuitsluitend gepreoccupeerd zijn met hun alleen-artistiek ziels-leven. Nooit stelde hij belang in de menschelijke of maatschappelijke zijde van z'n modellen. Ze gingen en kwamen in zijn leven als leeflooze poppen. Dag in dag uit, en jaar in jaar uit trad hij in zijn kleine cirkeltje van „artistiek zien" den grond plat, vergetend dat daar-buiten het kolossale, heftige, eeuwen-groote Leven er nog was; dat 't om hem heen groeide en lief-had en verstierf en dreigde, en dat zijn beperkt klein streven niets was, banaal, inhouds-loos, onzin vergeleken bij h££r reusachtigen adem en eeuwensterken gang. Als men er zich eens goed in-dacht, dan was het onuitsprekelijk bespottelijk en onnoozel, dit niets dan maar „prentjes-kijken in een prentenboek



waar het Leven in zou zijn afgebeeld" — terwijl hem elk oogenblik van den levens-dag het echte, diepe, wijde, eerbiedwaardige Leven-zelf om-stond. Het was zóó, dat wij in allen ernst onder elkaar de kwestie overwogen: of Breehm eigenlijk wel gevoel voor natuurschoon had. Hij zag altijd slechts: het reflex op zijn paneel, het geschikt zijn om er een studie of een schilderij van te maken. Als hij van een kleur zei: „wat 'n prachtig effect is dat," dan wist men, en voelde men direct dat hij eigenlijk zeide: „wat zou dat goed zijn om te schilderen in die-en-die combinatie met die-en-die omgeving in dat-en-dat motief." Men zag hem ook nooit eens in verloren en droom enthousiaste vervoering, of in eerbiedige zich-klein-makende liefde zijn voor de natuur, die hier zoo mooi was. Hij was altijd verstandelijk en netjes klaar om weer 'es „wat op te steken", redeneerende in zichzelf over allerlei mogelijke compozities en kleur-combinaties en dat alles vast bedachtzaam en handig klaar zettende in z'n verbeelding om dit of dat stukje van ts maken. — En daar was dat groote machtige Leven om hem en hield hem onbarmhartig voor den mal met z'n stukjes.
Plotseling kwam de gedachte bij mij op, of dit kinder-kopje, en nog meer de komst van Rine, hem misschien niet wat zouden gaan ontbolsteren en afflneeren. Zeker zou het voor Rine het beste zijn als ze vooreerst een heele poos eens niets meer aan 't schilderen deed, maar dat was toch 'n onmogelijkheid. Vooral als



ze iedereen om haar heen, Breehm en RuenLaurenz, en misschien, nu en dan, Craghstone zelfs, aan den gang zou zien. En dan de gesprekken die 'n groot gedeelte van den dag over essentieele en technische dingen van schilderen gingen. Ook, noodzakelijk, onvermijdbaar, — bedacht ik mij, — zou ze aan dat vreemd-mooie meisjes-kopje willen mee-schilderen. Het was te bizonder, te zeldzaam, te aantrekkelijk diep van expressie dan dat het haar niet zou passionneeren. De oneindig sympatieke onverbroken ernst in die doordringende jonge trekken zouden al haar onweerhoudbare spontane liefde voor Levens-innerlijke bewustwording spoedig op zich concentreeren. En we konden met geen mogelijkheid tegenover 'n beduidende vrouw als Rine de wee flauwe, onwaardige gedragslijn gaan aannemen, om verrichting, model, en doeken stelselmatig voor haar te verbergen. — Overigens, echter, lag daarin voor haar nu ook alweer zoo héél veel gevaar niet, omdat ze stellig onophoudelijk beïnvloed zou worden door de gezonde, „positieve" opvattingen, in allerlei meer of minder superieure schakeeringen en graden, der anderen. Haar conceptie-vermogen bleek wel uiterst gevoelig en diepzinnig te zijn, maar tegelijk ook uiterst ontvankelijk voor goed-uitgevoerde suggestie of gewone, aesthetiesch-veronderstellende, beïnvloeding van sterkere en gerustere persoonlijkheden. Ze zou die o.a. vinden in Laurenz en Gramsbergen; terwijl het vak-matige rubriceeren en catalogizeeren, het automatische vivi-



secteeren (als 't ware) van de om-wereld dat Breehm deed, misschien juist door het superb-methodische imbeciele er-van, door de machine-automatische eeuwige zékerheid en beslistheid, haar langzamerhand zou kunnen gaan magnetizeeren; — zooals beschaafde maar suggestief-gevoelige naturen dikwijls lage of vieze gewoonten aan-leeren alléén door de zelfgeruste beslistheid waarmee zij ze door de voorbeelden zien gepractizeerd. Het ernstigste-te-vreezene, dacht ik, was voor Rine het eenzame en aan-zichzelf-overgelatene denken. Willekeurige, willekeurig bizarre zelf-suggesties doemden dan op, kregen vat op het verbeeldings-oog, behielden kracht en konden krachtiger worden door het isolement. De suggestief-gevoelige conceptie die zij langzamerhand door de sterke bovennatuurlijke reuken van van-Welderen's sensualisme gekregen had, was het beste te genezen, te normalizeeren, door zorgzaam gekozen aanhoudende suggestie van meerdere, en verschillende, gezonde andere menschen; „verschillende": om haar schichtig-geworden geest keuze te laten. Dit kwam mij op 't oogenblik voor, de rationeelste methode van behandeling en omgang te wezen.
Maar dan, en vooral, aan den anderen kant : — Breehm zou misschien van de aanstaande intieme en aanhoudende omgang het meest profiteeren. In dien zin zelfs nog meer dan Rine, dat zijn algemeen levenspeil, (ten opzichte van het waarachtige groote Leven dat alleen icas,) — eigenlijk absoluut-cultuurlijk zoo veel



hopeloozer dan het hare, wijl zoo blindelings en onverstoorbaar gehandhaafd en zoo kinderachtig en beperkt geraisonneerd, - dat zijn algemeen levens-peil tenminste slechts te stijgen had, terwijl het hare een heelen tijd lang noodzakelijk eerst moest dalen. Het werd hier een bascuul van psychische krachten en invloeden; wat de eene te veel had, had de ander te weinig; en de schaal van Breehm kon wel een goeden schop in de hoogte der zoekende onzekerheid velen.
En Rine, met haar groote, ernstige eerlijkheid tegenover het Leven, 'n principieele liefde die voor niets stond, die geen begrip bezat van 'n mogelijke nuttigheid van ont-spanning der vrees-wekkende tensie der aandachtig-verlangende vermogens; Rine met haar rustelooze psychiesch-colorale experimentaties, haar irritabele gevoeligheid voor valsch-gevoelde en conventioneel soorten van conceptie, haar geniale onderste-bovenhalen-in-één-enkelen-omzwaai van maanden, van jarenlang studieus werk, met een énkele, onvoorzien gedurfde en zeldzaam oorspronkelijke, geheel nieuwe manier van zien en werken; — zij zou hem wel téisteren met de zee-golven van het geweldige Leven dat, direct, haar door 't lijf sloeg; zij zou hem verbazen, vrees aanjagen, op geheimzinnige manieren bekooren, kwellen met oogenschijnlijke absurditeiten, hoonen met onbeschaamde, vrijmachtige, hoogmoedige opvattingen; totdat de „dikke vent," zooals Gramsbergen hem noemde, z'n arme beperkte „artistieke" hoofd zou



hooren kraken en zien draaien en deinen van de kunstfilosofische catastrofes en twijfelingen en de nooiteindende hartstochtelijke aan-stormingen, aandachtige arbeids-inspanningen, om het gewéldige Leven, het Moeder-Vermogen, in zich te hebben, in zich te ontvangen, erdoor te mogen worden beroerd met Haar oorsprongen-geest tot men in de verte de witte bergtoppen ziet van een gods-land. Zij zou hem het door kwantiteiten „goed-werk," — zooals men dat noemt, — allengs verhoornde retina weer gevoelig zalven, zijn ver-boomschorste opvatting weer kaal pellen, zijn dikke geest wat doorschijnend maken en zijn beestachtig haar wat doen uitvallen. En dat alles alleen door de pure innige eerlijkheid van haar liefde, de zuiverheid en ontroerende onstuimigheid van haar verlangen naar die diep-witte innerlijke bewustwording, die naar slechts de poorten van de voor-hoven van onze duister-schimmerende Identiteit voeren. Het zichtbare beven van het bloed door deze intensieve straal-schietingen, het geweldige golven van den veelvreemden levens-rythme zichtbaar in haar heele magnifieke vrouwe-lijf, zouden hem moeten doen ontstellen, verbazen, ontroeren zooals het mij zoo merkwaardig deed toen ik haar intiemer leerde kennen, 'n jaar geleden. Het was toen ik uit Indië, (of eigenlijk uit Mekka dan), thuiskwam met dat versplinterde been, waar ik wel eens van verhaald heb in een ander vreemd verhaal. Ik lag er-voor bij een gezamelijke
5



tante van Rine en mij in huis, omdat dat vrindelijker en opwekkender voor mij zou zijn dan zoo alleen op mijn eigen kamer, en Rine kwam toen toevallig plotseling daar lang logeeren. Maar dan altijd dat hevige, door-zichtigc mee-bewegen van het heele hartstochtelijke lijf met de dingen die ze in haar schilderen doormaakte, dat letterlijk mee-wèrken van al het uiterlijk: haar stem, haar oogen, haar handen vooral, en haar lenden, o haar lenden; en haar dijën ook, haar loop-gang, haar voetzet en haar enkel-élancé die men voelde; en ten slotte haar haér ook, zelfs haar haar, - dat alles werkte letterlijk mee met de nieuw gerëalizeerde conceptie waarvan ze vertelde in de ziekekamer. O vooral die mystieke reuk-wademen van haar immaterieele haar! Soms stroomden ze de sterke elektrieke reuktrillingen uit van een gevaarlijk ver-ijlde tensie van de te ver naar het Licht gewaagde ziel; soms geurden ze zwaar en diep en rijk-wellustig naar den sardus van het rood-hartstochtelijke leven. En soms zagen ze er uit als af-wellend sfeeren van blauwe angstwierook, bléék van 'n nevelend doods blauw, bedwelmend, overweldigend, zacht-verschrikkelijk. En wie dan naar haar handen keek, haar mooie sprekende handen, en naar haar levende lenden en heupen; en haar savanten gang, op en neer in die kamer, in die eigenaardige reiking-en-strekking die Pierre Loti ergens met de overweldigende magie van het eenvoudige aanduidt: .. .„les femmes y avaient le grand balance-



ment des hanches des grdnds fauves"; — — dan zag men dat ze hetzelfde deden wat de haren deden, zóó totaal was ze als van één zelfde substantieele atmosferische stof door-vloeid, con-centriesch in alle bewegingen .... En dat zou Breehm moeten treffen, moeten binden en interesseeren; tot hij vanzelf langs dat prachtige gevoelige organisme tot aan het groote Leven-zelf zou aan-voelen, het groote Ding dat door ons heen en achter ons heen leeft, alleen en enkel in het Bestaan.
Ik hield veel van Breehm, ondanks zijn artistieke beperktheid. In de kleine gewone dingen van het animale leven van hart, gemoed, en zinnen, was hij immer zoo ontvankelijk-open, zoo grootmoedig en zoo recht. Dit was de reden waarom hij altijd zoo geplaagd werd om zijn „artistieke" keer-zijde, want had hij niet een klein gedeelte van zijn innerlijk leven dat daarmee in frappante tegenstelling was, dan zou al dit treiteren om hem hardhandig het gezicht naar het Leven toe te doen omdraaiën, nutteloos en onredelijk geweest zijn. Maar ik leefde slechts bij hem in dat kleinste deel van zijn dag en merkte zoo dus niet hinderlijk hoe hij meestal was. 's Morgens kwam ik hem even goeiën-dag zeggen op mijn morgenwandeling, rustte voor zijn ezel wat uit, en had dan het verdere van ochtend en middag mijn filosofische studies. Of wel ik werkte bij den een of anderen boer als landbouwersknecht en zag hem dan niet eerder dan den avond.



Voor twee of drie keer in de week had ik mij, om redenen van intellectueele en moreele hygiëne, bij verschillende boeren in den omtrek handarbeider gemaakt, waarvoor zij mij hun naïeve achting en goedmoedige belangstelling gaven, of soms wat mooi hakhout voor Breehm's avond-haard. Dan, ook al, gebeurde het vaak dat boeren uit den omtrek ons 's avonds hun bezoek kwamen brengen, en dèn het lange, rustige, zwaar-op-de-handte-woorden-geklets, als herkauwen van koeien, bij dien immer intiemen haard-gloed. Niets belangrijks wordt gezegd, maar onder de beteekenislooze woorden het vriendelijk-naar-elkaar-toeneigenwillen der vereenvoudigde harten. En daarin was Breehm subliem, in die delicate tact om onder de onbeholpen grove uitdrukkingsvormen het juiste, vaak nog zoo groote sentiment te gissen. Men zou dan zeggen dat hij de volleerdste, meest-bewuste practicus was om de ziel te ontdekken, aan te moedigen in het naar buiten komen, niet-bevreesd-te-maken door bruuske dingen; en er is ook eigenlijk zoo weinig voor noodig: niets dan wat geheele open-heid en eerlijkheid. Maar dan ging mijn hart geheel naar hem heen, hem die niemands sympathie ooit noodig scheen te hebben maar die immer aan iedereen zijn beste hart gaf. Was die man groot? in alle onbewustheid? Was hij uit kracht van het kleine, het nederige en eenvoudige, groot? Wat was toch dat verwarrerd-paradoxale in deze begrippen. In die, in zulke uren was hij mijn



liefste vrind, gaf ik hem al zijn „artistieke" onuitstaanbaarheid cadoo. Er was iets, daar niet eens zoo diep onder de oppervlakte, dat er niet toe behoorde en er niet door aangetast werd; en ik was er gewoon aan geraakt ziin daagsche schilderen te beschouwen als zijn „werk", zooals de smid en de timmerman zijn „werk" heeft, afgescheiden van wat zijn ziel misschien het liefst zou doen.
Maar hoe was Breehm er zoo in-eens toe gekomen nu dat meisjes-kopje te gaan schilderen? Zeker had het hem niet om zijn intensieve menschelijkheid getroffen; en aesthetiesch was het zijn genre niet, dat in het „landschap" lag. Waarschijnlijk was het een rein toeval; maar toch, het toeval was vreemd. Vroeger had hij, ook nogal toevallig, ooit maar twee andere portretten gemaakt, en meer omdat de modellen hem als 't ware tegen 't lijf waren geloopen dan omdat hij z'n werk ook maar eenigszins gepréconcepieërd had. Een daarvan was zijn knap-gedane portret van Rine als „Chateleine"; techniesch mooi werk, en ook weergaasch gevoelig, toen. Daarna had hij als 't ware de paden naar deze streken vergeten, maar de gevoeligheid had hij niet weer teruggevonden in het „landschap". Hij was een schilder die zijn genre was misgeloopen, en alleen zijn technische knap-heid deed hem nog den naam van „schilder" behouden. Hij schilderde nu mechaniesch, naar al de opvattingen en prescripten en meeningen die hij zich vroeger in zijn gevoeli-



ger tijd had op-gegaard. Die leefden zichzelf nu zelfstandig voort, met een weinig technische variatie, en daar naast leefde zijn ziel, ook zelfstandig, voort, afgescheiden van waarmee zij vroeger verband hield. — Maar zou hij nu plotseling vanzelf, al was 't ook door een toeval, weer naar die verlaten streken den weg hebben teruggevonden?
Den volgenden ochtend al vroeg hadden we een telegram van Rine dat ze een dag later kwam; en dien middag zouden Laurenz en Craghstone aan het kinderkopje beginnen.
De kleine „Maleine" - (zoo hadden wij haar dadelijk naar Maeterlinck's princes genoemd, omdat ze Magdalena heette) - kwam om half twee, gebracht door een boere-vrouw die beweerde dat zij den achternaam van het kostkind niet wist. Dat wilde zeggen: een tusschenpersoon te Baarle-Nassau, die het haar bezorgd had, had haar een fictieven familie-naam opgegeven voor het kind, althans naar haar vermoeden. Het moest, (natuurlijk), naar haar meening een kind zijn van „groote lui" ergens in „de stad" en die het niet wilden erkennen. We stonden plotseling verbaasd, bij al deze rare, gemoedelijke geheimzinnigheid. De / boere-meid, met haar frissche grove gezicht, stond met een harde vroolijk-hooge-lach-stem het onopgesmukte verhaal te doen, lollig gedesinteresseerd, alsof ze het veel interessanter vond met al die leuke jonge man-



nen te staan kletsen dan zich te verdiepen in de tragieke waarheid van dit lot van een zoo jong kind. We moesten in onzen ernst lachen om het charmante „zolaïstische" sentiment van deze tegenstelling; die charmante lollige, overmoedige boere-meid! en dan dat diep-tragische kindje, dat „moderne Kinds Gods!" O, die magnifieke Geweldenaar die het leven was: die goedmoedige Hans-Knul, en vlak daarop die ernstige
Sphynx! Ru, die fel op boerinnen was, bleef
met de meid gekheid maken aan de deur van de woonhut, en verdween later met haar.
De kleine „Maleine had in het atelier haar pöze al aangenomen. Het was wonderlijk hoe gemakkelijk ze de expressie onverbroken bleef behouden, met die oogen van verre transluciede droomen en tegelijk de pupillen toch zoo klaar, de blik toch zoo bewust en dicht-bij. Wanneer wij haar wat vroegen, antwoordde ze kinderlijk-kort en -bedeesd wel, maar geen oogen* blik verward, geen oogenblik alsof ze uit verre streken van fantazie terugkeerde met haar aandacht. Haar lach-looze kleine geest bleef dtór in dat vertrek, bewust en zwijgend bij al die groote-menschen die naar haar keken en over haar praatten. En langzamerhand kwam het mij voor, alsof haar geest bij elke vraag die wij deden, elk antwoord dat zij gaf, grooter werd dan de onze, grooter dan wij allen te zamen. Er was een beklemd gevoel alsof wij, in zekeren zin, ten opzichte van een Eeuwig Geheim, daar als groote kinde-



ren om haar heen zaten, en dat zij, een kindje van zes jaar, niet de minste moeite hoefde te doen om haar ziel effen en doordringend te houden te-midden van de algemeene aandacht, ons onderwijzend de sublieme pöze van de Ziel absoluut en eeuwig.
Zooals ik zei: er was iets in dien teer-koelen, zachtdoordringenden blik dat leek op een in droomen zien; maar „droomen" is zulk een pover, ellendig-nietszeggend woord, zoo banaal en dik van érge aardschheid. Beter zou zijn, te zeggen: dat ze keek met een gezichts-vermogen van een immaterieele of metafysieke orde; dat ze de metafysieke beteekenis, inplaats van zooals bij ons de „zinnelijk-geestelijke," der dingen en woorden, van het aspect af-las. Haar aandacht was dus, — zooals bij „droomen" altijd gesuggereerd, — niet weg, niet uit de omgeving der rëeele dingen, maar betrok zich dus eigenlijk even direct, even bewustklaar, even ononderbreekbaar als de onze van lager orde op elke zichtbare, hoorbare, tegenwoordige realiteit. Mijn gedachten stonden op dien gedenkwaardigen middag strak, scherp, ijl; als een gespannen heel-dunne draad, heel rag-subtiele draad, waarlangs mijn denken haastig-helder, met de helderheid van een intense preoccupatie in een gevaarlijk moment, voort-voelde, voort-sleep, op gevaar af de draad plotseling bruusk te breken. En ik weet dat ik mij niet vergiste; dat de kinderlijke antwoord-stem geen moment aarzelde, geen moment wankelde als de vlam van een kaars



in een bewogen luchtruimte. Bij elk nieuw experiment kwam die zachte stem, helder in een andere orde van hooren, onmiddelijk het bewijs geven van de directe en dicht-bijë tegenwoordigheid der aandacht. Er was geen twijfelen aan zooals bij de oogen, die nog niet gewend waren stoorloos de zware stoffelijkheid van aardsche menschenblikken te verdragen. De stem had de duisternis in haar voordeel boven de oogen; zij kon onder haar veiligen mantel van woorden handelen.
En zij handelde, zij sprak alsof zij in God's dadelijke nabijheid was.
Het was alles te scherp-ver, te transparant dan dat we lang veel spreken of luide-doen konden. Ik zag Laurenz wel een kwartier lang in de blankste ongelovigheid die sterk onstoffelijke expressie be-wönderen. Dat zes-jarig kind dat deze uiterst-moeilijke pöze zonder de minste moeite aannam, en na elke onderbreking dadelijk weer terug-vond! En dan die expressie zelf, van diepe ernst, van beslist het eindelijk geheim der dingen weten en in alles vóór zich zien; van lachlooze, éénig-redelijke waardigheid; alsof alles in „Maleine" slechts erop was ingericht, slechts ervoor was geschapen om te bewijzen: dat er geen reden was om te lachen, dat er geen reden was om gelukkig of vreugdevol te zijn, dat de dingen niet die overdreven, aesthetische of ethische, beteekenissen hadden waarmee wij ze apprecieerden; — dat al dat volle, grappige, lieve, innige, warme, positieve leven niets was, Niets;



en dat slechts de Pöze was! Allengs begon ik dit te construeeren, te formuleeren, te verifieeren. Er ontbrak geen kenmerk aan. Die kleine roerende schuchterheid van den blik die „wel vergeving lijkt te vragen voor een onbekende zonde"; die haast om in zichzelf terug te keeren; en die voorliefde om in de diepe schaduwen der Identiteit te blijven. Een „Ingewijde," zooals Gramsbergen had opgemerkt? Ja, misschien; gedeeltelijk echter, in de beteekenis die Maeterlinck er aan hechtte. Wel was hier de ziel in verband met het Mysterie, in rechtstreeksch en diepzinnig verband, maar zóó dat het beeld dat het ziele-oog zich vormde van de godssubstantie invers was, door een inverse constructie van de observatie-lens. Of wel zou men kunnen zeggen: dat de waarneming, wat fijnheid en omvang en diepte betrof, geheel die was van een „Ingewijde," maar dat de plek in de hersens waar het bewustzijns-beeld werd gerëalizeerd in de fantazie, werd innerlijk-verzichtigd
in een symboliesch aequivalent, van een vreemde,
onbegrijpelijke, averechtsche gevoeligheids-stof was; een zelfstandigheid die zacht azuur in het krijtig demonische fel-blauw om zou zetten, heroïesch goud in een groot- en diep-tragiesch woest en lichtend zwart, warm en frisch rood in een zwaar- en doodelijk-sulfuriek macaber zwartig-paarsch, en mat-blank hemelzilver in het versteenend-koude, vèr-doorzichtige, heelverlatene doods-wit van de doode zon van den Doemsdag. Ingewijde was „Maleine" wat de einde-lvjke diepte



der eeuwige mysteriën betrof, maar een Satan had haar in-gewijd. Die schuchtere blik die bij de goddelijkingewijden slechts vergeving vraagt voor te weinig liefde voor het tijdsche zonnige leven der aarde, vroeg hier vergeving voor de absorbeerende, de verteerende liefde voor de Bestaans-Ontkenning van God. De „zonde" der ziel was geen aardsche alleen, was een absolute; en wanneer men bij toeval even langs de kruisende straal der oogen in dien klaar-zwarten duizelig-geheimzinnigen afgrond keek van haar sterk mystieke ziel, dan kon het schijnen alsof men de ammoniaccale en fosfoore uit-dampingen rook die wel opstijgen van plaatsen waar veel planten in veel vocht staan te ontbinden. Kleine „Maleine" kon de menschen nog niet in de blikken kijken, zooals ik zeide; haar schuwe kinder-oogen, overigens zoo vol van een doordringende luminoziteit, waren nog te zwak voor het zware licht der „positieve" menschelijkheid. Maar als die oogen ééns, in loop van tijd, wèl die kracht zouden gekregen hebben, wat een verschrikkelijke vrouw zou dit kind dan wezen 
Dit alles zijn eigenlijk maar moeizame woorden. "Welke taai-conventies zouden eraequivalent zijn voor de ijle, borende, sterke irradiëscensie van het mystieke ziele-licht! Zelf had ik op dat oogenblik telkens groote moeite om in begrip de diepte dezer beteekenissen goed vast te houden, den laatsten, ijlsten zin van dit



onzienlijke iets met de reikende en als vooruit-gevoelende voel-horens van een gissende metafysieke speculatie aan te voelen. Wellicht kwam ik nog niet ver, nog niet diep genoeg. Wellicht waren er zekere onoplosbare trekken in dat mystieke gezicht, zekere eigenaardige bewegingen en fluisteringen in den kouden wind van haar zachte lage stem, die overeenkomstig waren met nog dieper en onpijlbaarder, met nog koudere en schrikwekkender geheimen in de onbewuste wetenschap dier van alle stof ontdekte ziel dan ik maar kon begrijpen. Maar dat het alles in het verlengde moest liggen van mijn constructies schijnt mij zeker, en in mijn latere korte omgang met de kleine „Maleine" kwam mij elke dezer gewaarwordingen telkens zekerder en overweldigender terug. Er zijn vooral een soort van plastische kenmerken, of liever teekens in het uiterlijk van sommige zeer doorschijnend levende menschen, teekens van als-het-ware stoffelijk-decoratief verband met de innerlijke, essentieele ziels-bouw: (hoofd-motieven die in bij-komstige versiering zijn doorgevoerd; kleur en vorm van toevalligheden die in de nauwste harmonie zijn met bestemming en abstracte aspiratie van den totaal-bouw) - plastische symboliek dan, waarin men zich onmogelijk k&n vergissen, en waaraan men werkelijk beter deed nimmer te twijfelen al schijnt soms het verband ook al toevallig. En tot deze soort van „decoratieve teekens" behoorden bij „Maleine" twee dingen: de zacht-heesche, gevoileerde



lage alt van de jonge kinder-stem, - en de reeds eerder ontdekte atonie in de intellectueel-schooit rechte lijnen van kin, wangen, mond, en oogholten. Het kon niet anders, dan dat deze dingen door volledige impregnatie van de ziels-substantie in de met haar verband houdende stof waren ontstaan. De geheele ontkenning van de belangrijkheid en inhoudsvolheid van het leven zag men bevestigd in de ingevallenheid van de ernstige wang en de plooilooze rechtheid van den kleinen lachloozen mond. Als er ooit een lachje op dit gezichtje kwam dan was het pijnlijk, als bij een valsch en kwaadaardig verraad afgedwongen. De ziel kende principieel den lach niet, bezat niet het begrip van het wezen van eenige vreugde, zóó als door een lach be-teekend. En daarom ook was noodzakelijk alles in die trekken recht en golf-loos geworden, toen het lichaampje zich samenstelde; zonder de zachte beheuveling en volle voortgezette vleesch-ontwikkeling die de specifieke liefde voor en de bevestiging van het Leven is. Hoe kon de stof de vormen van het Leven aannemen waar de ziel de gods-substantie in het Leven ontkende? En hoe kon de stem helder toonvol, hoog van frisch en vreugdevol leven zijn onder het doode, koude licht van een negatief Beginsel ?, in de zachte, ernstige vermoeidheid van een oneindig Leeg?, in de duizelende, angstige duisternis van een schrikwekkend Niets? Er was iets in die sympathieke kinderlijk-onvaste, gevoileerde alt dat overeenkwam



met de moede concaviteit der wang-lijn, met de duistere ernst der diepe oog-lichten, met de fijne tengerheid der stengelinge handjes en van het expresse-volle lijfje. De austeere atonie van den kleinen mond was zichtbaar in den stillen teeren loop-gang, in het langzame, bedachte, ernst-bewuste reiken van een arm of been, zonder overhaasting, zonder preferentie, zonder verlangen en appreciatie van beweging of doel. O ja, zij was een doorschijnige marmeren en delicate vaas, vol gevuld met diepe, mystieke ernst en fijne, doordringende, bewuste tragiek; schoon door de teere doorschijnendheid der vorm en de innige, zwaarmoedige harmonie van vorm en inhoud — — — — —
Craghstone werkte met sepia, dat hij later „wasschen" zou. Hij had een eigenaardige subtiele, een „pre-rafaëlitische" manier van de trekken te prononceeren door de hoeken te verscherpen, de verhoudingen te elanceeren, de holten te versterken; - waarmeehij vaak uitstekende expressies bereikte. Ook nu zag ik hem goed opschieten, met een fijn-zinnig aplomb vlug werkend; terwijl Laurenz geheel en al studieus had ingezet, zuiver en langzaam analyzeerend en met een heel vlakke, precieuze peinture. Alleen Breehm zat geweldig te knoeien, kleuren kiezend waarvan een kind kon zeggen dat ze absurd waren, en alles weer bedervend wat hij 'n maand lang dag voor dag had samengesteld. De kin was nu te spits, de oogen te ondiep, de wang-lijn zelfs was



weer heelemaal van z'n plaats. De mond was nog altijd niet goed; er zat nog altijd die uitdrukking niet in van gesneden steen, tegelijk hard van stof en fijn en scherp van lijn, die subtiele atonie van fijn-bewerkte steen als zoodanig. Ik stond er hem met Gramsbergen over te onderhouden, maar hij begreep niet. Alleen merkte hij dat vandaag alles verknoeid was; hij had den geest van „Maleine" niet in zich kunnen opnemen. Eindelijk gooide hij er palet en penseelen bij neer, terneergeslagen, uitgeput van de inspanning. Het was of de duivel hier met zijn knappe techniek speelde; geen lijn, geen trek was goed; het was een dikke pop van vleesch en bloed geworden, zijn kopje, volstrekt niets van de doorschijnige vaas die de kleine „Maleine" was. Wij hoorden hem zichzelf geïrriteerd-verwonderd luid-op afvragen, of hij misschien in de laatste tijden niet geheel frisch in z'n hoofd was, wat overwerkt, of „dood-gewerkt" op dat ding.
- „Kijk eens hier, kerel," zei Gramsbergen goedmoedig; „gezondheid is heusch het laatste woord niet van het Leven, en van de Kunst. We hebben'et je immers al zoo dikwijls gezegd: je bent te gezond voor zulk een uiterst gevoelig sentiment. Een sentiment dat iemand niet in zich heeft dat kan-i ook niet geven, en dit sentiment is zuivere ultra-sensualistische negativiteit; het is zuiver van-Welderen-sentiment, het is de meest-vijandige tegenstelling van gezondheid en natuur. Hoe wil je nu een expressie schilderen die je niet begrijpt!''



— „Ja, jou theorieën daar weten we alles van," antwoordde Breehm geïrriteerd; „hoe insaner hoe beter kunst. Als je niet half krankzinnig bent dan kun je het Leven ook niet begrijpen volgens jou."
— „Hou nou maar gauw op vriend," viel de alweer hautain geworden stem vau den criticus in, „dat is heelemtól mijn meening niet. Maar waarom tracht jij dan zoogenaamd „insane kunst te leveren? Je wilt toch hopelijk niet beweren dat elke schilder elke methode van zien kan entameeren? 'n Doctrinair-rëalist zoo maar 'es eventjes iets totaal onstoffelijks als dit kopje volgens z'n rëalistische manier bereiken? Een doctrinair-rëalist als jij gaat altijd uit van de stof, of van de „stoffelijke" geest; ik bedoel: als voorstellingsonderwerp, als reflex-stof voor iets onstoffelijks. Maar wè,t voor stoffelijks kan er hier deze expressie samengesteld hebben? Door welke stoffelijke details, welke eigenaardigheden precies van lijntjes of vleesch-quantiteiten? Kijk de kop van Craghstone 'es: het lijkt al uitnemend. En let nu eens op de absurde on-rëaliteit
van de vormen en verhoudingen Het geheim is
eenvoudig, dat een expressie niet maar de optel-som van de stoffelijke gezichts-details is. In sommige gezichten gaat de ziel geheel schuil, en daarom zullen dié goed „uiterlijk" schilderbaar zijn. Maar hier? Is hier eigenlijk iets anders dan een alles over-lichtende intense ziel?, te lichtend, te groot, en te sterk om besloten te blijven in de conventioneele vormen die



jij je in je hoofd hebt verzameld en vergaerd omtrent hoe het leven er nu eens-voor-al uit moet zien?"
Breehm sprak nog wat tegen. Vroeg, hoe men dan überhaupt nog met stof, met kleur een portret kon schilderen, als een expressie niet de volstrekte optelsom was van stoffelijke gezichts-quantiteiten. Maar het was duidelijk dat hij hier slechts subjectieve technische gezichts-capaciteiten in kwestie waande, en Craghstone vergeleek hem met „Chaine" uit Zola's „1'Oeuvre," die van meening was dat „kunst maar 'n kwestie was van ti/jd" en dan op 'n haar nauwkeurig de Botticelli's uit het Louvre na-schilderde.
Toen ik opkeek naar de kleine pozeerende „Maleine," zag ik haar ons met groote, lichtende, wetende oogen aankijken, kalm en ernstig. Voor mijn ongerusten blik wendde ze haar donkere oogen af en keek met een vermoeiden langen blik naar buiten, maar terwijl de geheele uitdrukking kalm en waardig bleef, alsof ze dingen had gehoord die ze al lang wist en die van geen belang waren. Een klein ernstig kinder-gesprekje met haar wilde heel goed vlotten, geheel zonder verlegenheid als ze was; en we waren spoedig goede vriendjes, 's Avonds na den eten zou ze 'es bij me mogen komen om bij het groote vuur mooie plaatjes te kijken. Dat wou ze heel graag, en bij het antwoord van die zacht-heesche melodieuze alt-stem keek ze me even met haar doordringende donkere oogen aan; en weer wou het mij schijnen alsof ik de ammoniaccale
6



en fosfoore wademen rook van plaatsen waar veel planten in veel vocht staan te rotten.
Dien avond aan tafel ging het gesprek over niets anders dan de kleine princes der stilte die gepozeerd had. Eerst uitweidingen en vergelijkingen, toen formuleeringen van haar „inhoud," haar sentiment. Gramsbergen kwam mijns-inziens het dichtst bij de waarschijnlijke waarheid. Wij begrepen elkaar uitstekend,
Gramsbergen en ik.
-„Wat ben je stil Hans," zei Laurenz tegen mij.
„Wat is jou meening over Maleine?"
-„Ja," antwoordde ik, nog in gedachten; „het is zoo moeilijk iets goeds en dieps te zeggen over die ongenaakbare metafysiek. Het is alles zoo stil en zoo geluidloos, dat men eigelijk geen woord er-op durft probeeren, op gevaar af de gedachte mijlen te ver naar beneden te trekken van waar ze, onuitgesproken, nog tenminste is. 't Is alsof we alles begrijpen zoolang we maar niet gaan spreken, maar als we maar even trachten het verband te leggen naar de lagere streken van wat we ons verstand en ons bewustzijn noemen, dan plotseling breekt alles, stroomt alles weg als door 'n sluis in den hemel die geopend wordt, en we vinden plotseling dat ons begrip leeg is Die kleine Maleine heeft niets anders gedaan dan stil-zitten, kijken, en zwijgen, 't Is verwonderlijk; zoo'n kind!"
- „Ik geloof ook dat het beter is te vergelijken dan



te formuleeren. Door de vergelijking krijgt het begrip meer steun," zei Gramsbergen; „het tast dan niet zoo hulpeloos in de leegte van ons onbewuste metafysieke voelen."
— „Ja, je hebt gelijk," antwoordde ik; „wat mij onder anderen als geweldig en juist trof, was je vergelijking met van-Weideren. Ik had er nog niet aan gedacht maar het is precies d&t. Het is als 't ware de mensch-geworden aesthetiek van van-Weideren, geen aesthetiek meer maar alles: lijf, ethiek, metafysiek. En dan is er nog iets behalve het „eerste principe," iets dat er misschien de laatste consequentie van is in een aardsch leven: namelijk een principe van de Pöze. Ze leeft niet, ze pozeert in wezen; niet alleen in Breehm's atelier maar in elk moment. Het leven, kan men zien, is voor haar één doorloopende, zwijgende en waardige, prindpieele Pose geworden; haar heele essensie is secundair geworden, maar niet in verbeelding of gedachten secundair en dan daarnaast het oorspronkelijke échte leven van de ziel, maar oorspronkelijk, in laatste instantie secundair. De verconcretizeering van van-Welderen's aesthetiek, van zijn „dogmatiekzou noodzakelijk zóó hebben moeten gebeuren: men kan niet meer zeggen of de Pöze het leven, of wel het leven zuiver een Pöze is geworden. Het is alles in-zichzelf één ontzaggelijk Geheel; zooals hij-zelf het verlangde dien avond: geen Duallisme meer, het geheim van het Leven opgelost! 



Er was een aandachtig luisteren, een openvallen van monden, reiken van bovenlijven.
— „Ik verwonder mij! Ik verwonder mij!" hernam ik in de spannende stilte. „Zou het niet de grootste overwinning zijn op het Leven indien van-Weideren dit bijvoorbeeld gedaan had en Maleine bijvoorbeeld zyn kind was?! Is dit niet: een samenstellen, een gieten van een ziel in den vorm van een Abstractie? Hier is een menschelijk lichaam geïmpregneerd van juist zijn „Eerste Principe," zuiver en enkel gevuld van een „aesthetieke levens-substantie." Is er iemand anders die dat gedaan kan hebben? Stel je even de enormiteit voor het begrip van dit feit! We weten hoe enorm en onverbiddelijk zijn vreemde, magische Vermogen is; hij heeft er ons al één bewijs van gegeven. Kan het anders dan dat dit zijn werk is?\ Is er zóó'n groot Toeval mogelijk dat er ergens-heel-anders als 'tware de coticretie is geboren precies van zijn abstracte „Eerste Principe"?!" 
— „Maar Hans, zoo kuisch als van-Weideren altijd leefde!" zei Laurenz ongeloovig hoewel voorzichtig. „En dan: we hebben Maleine nu nog maar ééne keer gezien, nog niet eens met haar gesproken, haar moge-lijke verzameling van gedachtetjes en verlangens nog niet kunnen ontdekken. Is 't niet wat voorbarig van je om zóó zeker dadelijk te zijn van haar geheel-nty/atieve identiteit? Die „principieele pöze" laat ik nu daar; het schijnt mij ook werkelijk toe dat ze zooiets



heeft. Maar dat kan een voorbijgaand en toevallig iets zijn, bij diep-levende kinderen wel veel vaker opgemerkt. Is 't niet wat vlug om daarin dadelijk het verband te zien met van-Welderen's „dogmatiek"? Wie weet hoe jullie je misschien nog wel vergissen in den eindelijken zin van Maleine's ziel. Het is dunkt me uiterst moeilijk, zoodra je op die groote ijle hoogten komt, om de onderscheidingen te blijven maken tusschen „positief' en „negatief." Heeft Maeterlinck ook niet tal van beelden en gedachten die men „negativisme" zou kunnen noemen, terwijl men toch dadelijk aan andere dingen er om heen de beteekenis van zijn Licht, van zijn vizionaire kleur herkent? Misschien staat ook onze kleine Maleine slechts in dat Licht, en niet meer."
Ik zag in dat hij gelijk had, mogelijk; dat ik in mijn levendige verbeelding te ver was gegaan. Hóe spits, hoe scherp mijn gewaarwordingen in het atelier ook geweest waren, was het toch mogelijk dat ik wat te aprioristiesch gezien had; dat ik waargenomen had in het onbewust reeds voorhandene raam van een fantastische theorie. Ik kon me in Maleine vergist hebben, haar ziels-houding verkeerd uitgelegd. Die kenmerken, die atmosfeer, dat onstoffelijke licht waren zoo eindeloos subtiel, zoo uiterst moeilijk substantieel vast te stellen. Het dreef alles als ether door ons zware lompe begrip heen. Men kreeg den indruk alsof men met een scalpel de lucht ontleedde. — En toch....



en toch Daar was de fijn-zinnige Gramsbergen die
het ook had gezien. Was er niet een soort van waarneming, een soort van onbewust zien en weten, dat zich onmogelijk kon vergissen? Was er hier, wat de oorspronkelijke indruk betrof, eigelijk sprake van het meer- groffe „verstandelijke" begrip, of de dierlijke functie der lagere fantazie? Werd er niet immer een verband gelegd tusschen zielen en werden we niet immer onmiskenbaar gewaarschuwd tegen vijandige zielen? Ten slotte waren misschien alleen mijn verstandelijke en aesthetiesch-fantastische consequentiès verkeerd. Ja, dat leek me nu belachelijk, die genealogische veronderstelling. De naam van van-Weideren speelde mij parten. Het had zelfs iets van sentimentalisme, en het joeg me een blos op het gezicht. Het was een aesthetische speleryj. Plotseling liet ik alles varen, meer uit schaamte dan uit overtuiging.
— „En toch.... en toch!" hoorde ik Grams-
bergen plotseling nog zeggen met mijn eigen gedachte woorden, terwijl het gezelschap de tafel op-brak. „Er zijn dingen waarin de ziel zich niet vergist; in dat scherpe, prikkelende negatieve sensualisme allerminst. Men voelt er dadelijk de aanwezigheid in de atmosfeer van aan de electrieke tinteling in de toppen van de' vingers, aan de eigenaardige sterke reuk voor in den neus. Het kan best zijn, dat van-Weideren"....
De April-avond was heerlijk zacht voor het seizoen, de rustige hei prachtig in het late schuine licht. Al



rookende wandelden we slenterend onze intieme avondwandeling, de gedachten geabsorbeerd door die zuivere groote liefde voor onze enorme wijde Moeder-Aarde. Laurenz neuriede onophoudelijk een airtje van-dendag, nonchalant en vertrouwelijk; en het leek me subliem. De hei was vochtig van wat regen en wat lichte nevels, en die veilige regels van Gorter kwamen me in de verbeelding:
„ er is iets dat bekoort
In ieder ding, en die dat weet, hij gaat Altijd langs wat'ren, door jong gras, en laat Zijn nog zijn voeten koel in dauw van wei."



Y
Rine was nu bij ons komen leven en het bracht ons de precieuze weelde van een mooie, fijn-en-hoogontwikkelde vrouw. De heele troep zette in in den langen, gestadigen gang van een breed-intiem, rustig, frugaal natuur-leven, dat is te zeggen: een leven in en met de natuur; groote wandelingen doend,geregeld en vroeg levend, en schilderend, lezend, en studeerend in de open lucht. Alles met die breede langzame rustigheid, veel denken er tusschen in, die het Land geeft en de Hei. Niets heeft haast, elke beweging die in verband gaat met de rustige zon en den langzamen nacht en det wijden hemel; en de boomen die zoo geduldig staan, en de aarde die altijd door staat te groeien. En den avond zaten we om den grooten vlammenden schouw, — zoolang het nog wat koel bleef, en de lange, zakelijke gesprekken die er om opkwamen, over contemporein schilder-werk en de oude kunst. De oude Hollanders die de ronde deden: de guitige, fel-ondeugende Steen, de weergaasch knappe Metzu, de exquize aristocratie van van-der-Helst z'n



portretten; en Terborch met zijn beduidingsvolle kracht, Pieter de-Hoogh met zijn gloed als rijnschen wijn, Weenix met zijn heröische renaissance. Of dan de lange liefdevolle, minutieuze analyzaties van Yelasquez en Vinei of le-Lorrain en Turner; of wel ook de aanbiddenswaardige Primitieven. Breehm had een magnifieke collectie van reproducties-Braun van de bekendste Europeesche musea, en Rine, die onlangs weer in Engeland bij oude vrienden had gelogeerd, was er vandaan terug-gekomen met een compleete verzameling van zeldzaam mooie Engelsche fotografures van meesterstukken uit de Engelsche particuliere schilderijencabinetten. En dan het verheerlijkte langzame kijken, en bepraten en aangeven van „licht-beteekenis" en compozitioneele dingen van meesterschap; het vergelijken der manieren, het rangordelijk prefereeren naar wijdheid en diepte der opvatting, het wèg-loopen met den een of den anderen Prachtige. De fijn-classieke van-Dijk was het wel eens, niet zoo groot wel, maar immer toch van die beminlijke, beschaafde eruditie in een soort van krachtige en ook ruime optimistische levens-wijsheid, die het leven soms zoo uitnemend ongenaakbaar kan maken tegen de valschheden van een Noodlot. Vóór alles: de van geslacht op geslacht aangekweekte, versterkte en verdiepte macht over de ziel, het eerbiedwaardige zelfbedwang in den kostbaren, voornamen lach van de „Princesse de Comte-Croix" Of wel de dof-zijïge fijn-weefschheid der uitdrukking



van soepel-en-slanke, superieur-bescheidene verfijning, van veredelde distinctie in de uiterlijke ziels-houding, — (met het „in het gezicht gekamde haar" als van zeer zuivere en zeer edele ras-paarden), — in dat volmaakte stuk: de jonge „Duke of Buckingham" en zijn broeder. En dan vooral ook de wonderlijk juiste psychologie van die eigenaardige neiging tot vierkant-ivorden in de dikke, (ietwat-willende-gaan-hangen), onvolwassen wangen van de de „kinderen van Karei V", diemen-zou-zeggen-o/técfefe wang-breedte, die, gevoegd bij de kleinheid-in-verhouding van de monden, een zeldzame uitdrukking van correcte „icéll-bred" voornaam heid te-weeg brengt. — Maar vaker onder-anderen was het Yinci, de groote Bewuste; de geestige, universeele Begrijper. De „Italiaansche doctor-Faustus" met zijn vitale, rusteloos-geniale persoonlijkheid die hetintellectueele leven van zijn tijd in de Noord- en MiddenItaliaansche beschavings-centra beheerschte als misschien alleen Dante het hem geëvenaard heeft. Die félle, die zèldzame uitdrukking van de, zyde-waarts afbuigend, zich verdikkende boven-oogholtekammen bij zijn „Mona Lisa". Het fijn-lachende van dien sterken trek die men, hier en telkens elders, terug-vindt in de hoogst-eigenaardige wang-en-mond-formatie-. en die hiér het doordringende gevoel geeft van een zeer persoonlijke opvatting van: dien beet der vrome in den appel der Kennis-des-Goeds-en-des-Kwaads, — van een onverklaarbaar-bekoorlijke, subtiele diablerie maar



van een stille en diepe vrouw. En het wonder vooral van diezelfde sterk-persoonlijke, karakter-diepe wangen-mond-formatie: — een scMiins-opivaartsche rechte moncl-wi)king naar ter zi/jden, zich verlengend in een klein maar expressie-makend trekje van een ingevallen lieve geleefd-heid in de midden-voor-wang, en onder het minder of meer promineeren speciaal van de koon, — datzelfde bizondere, fijn-lachende, dan in allerlei combinaties in een groot aantal van zijn (gespaard gebleven) gezichten geprononceerd herhaald. Het was er zeer geprononceerd, in een expressie van verlangende verteedering, bij een studie-kop van een „Heilige Anna", (een teekening te Weenen), en bij een (ongenaamde) studie-kop in Windsor-Castle. Of bij een beeld-studie van een jong meisje, een teekening te Florence, waar men ook weer die afbuigende verdikking van het wenkbrauwen-vleesch terug-vindt. Het was er minder diep, maar toch nog zeer sterk, in een expressie van genade-vol, smartelijk-lief glimlachen bij een anderen studie-kop eener „Heilige Anna", een teekening in het Louvre. Of in het schilderij-zelf zoowel bij de ,, Moedermaagd" als bij de „Heilige Anna". Het was er bij de bekende „Leda" in de galerie-Borghese te Rome; bij een jonge teekening van een meisje in de Ambroziaansche bibliotheek te Milaan; en, in een expressie van een bacchantiesch raadselig, troubleerend lachen, bij een „Johannes den Dooper", een schilderij in het Louvre. Er, te-recht of te-onrecht dat is moeilijk uit



te maken, in deze trek van gëaflineerde geleefd-heid : van zacht-smartelijke, lieve ervarenheid hier of van diep-en subtiel-lachend weten daar, zagen wij geheel den grooten, vitalen, diepzinnigen, zoekenden en teleurgestelden, fijnbeschaafden en hoogmoedigen, universeelen Mensch-Kunstenaar van zijn belangrijken tijd: van het gistende en vechtende en bloeiende intellectueel en kunstzinnig „Vita Nuova." Behalve in al het vele andere, rees hij in dézen trek vooral boven zijn bizonderen tijd uit, en werd als Rembrand van alle tijden. En hoe moest men dézen Man niet met haast en gretigheid acclameeren tegenover de „barbaarschheid" en het grotesque van Michel-Angelo, met wien hij den spot dreef, en aan den anderen kant tegenover Botticelli en de „kerk-historische decadenten, wier zoetelijkweeke manieren en geest hij superb minachtte!
Een anderen keer was het dan vaak Memlinck of Patenier of van-der-Weyden. Hun wonder-pure, zielslicht afschijnende" contouren, hun volmaakte techniek in de transparancie der expressie zoowel als in de fijnste detail-voering van landschap en gewaden. De „oude", gevoelig-gedempte, bewaarde kleuren van vander-Weyden, de rijke pracht van Memlinck's gloriezingende gewaden; en de onzegbare, lang-vergeten vroomheid der ziels-houding, dat stille stoorlooze branden als lange heilige kerk-kaarsen in den gewijden, hangende open-vallenden nacht der mystiek. — En dan ook veelal was het Rembrand, Rembrand dag aan



avond, avond aan dag, vullend de aandachtige gedachten met de diep-ernstige heroïeschheid van zijn universeele persoonlijkheid. Men voelt zich dan dankbaar en veilig waar nog zulke geesten, zooveel grootheid dit armenlijke leven hebben bewoond, met hun Kunst dekkend de aarde, beschermend de hongerende wereldziel, beschermend Holland voor immer als met een onvergankelijke geestelijke atmosfeer van kracht en ernst en hoogheid. Het Leven heeft misschien slechts enkel noodig dat eenige weinigen zoo eminent en enorm hebben geleefd om die onvergankelijke atmosfeer van abstractie te scheppen. Zij leefden misschien om alshet-ware de zware taak die de menschheid niet heeft kunnen en kan vervullen, op zich te nemen, telkens haar eeuwige schuld te delgen: namelijk het omzetten van alles aan zichzelf in de Absolute Schoonheid. En hun liefde spreidde zich als-'t ware door hun werk heen tot over ons uit die hen na-bewonderden en eerden; ons gedenkend en ons leven insluitend in haar taak, en aan ons meedeelend hun grootheid. — En zoo werd dit eenvoudige hei-leven van een zuiver en verheffend, en ja, van een vroom-sentiment doordrongen; zonder dat besmettelijke nerveuze pedantesque van de groote intellectueele gedrangen van dezen tijd vol slechte en kleinlijke hartstochten, waar de menschen elkaar zoo licht gaan hautainizeeren en haten om „imbeciele" voorliefdes die niet worden gedeeld en „onbevoegde" oordeelvellingen die niet kunnen ge-



duld worden en „onbeduidende" of „bespottelijke" smaak-opvattingen te veel en te opzichtig rond-gedragen. In de „stad" moet alles vroeg of laat botsen, winnen de slechte hartstochten vat door een „openbare meening", verlaagt het in-de-menigte-leven maar al te vaak; zoodat alle opgegaerde wijsheid verloren gaat en het hulpelooze open-liggen der geweten ijdelheid en on-grootheid pijnlijk wordt. Maar hier op het stoorlooze wijde land lei de ziel zich uit, kon zich rein en groot bewaren in zachtheid en vereenvoudiging van oordeel. Alles keerde tot zichzelf in en leerde van den hemel en het land, en van een belangeloos en zuiver-voor-zichzelf beschouwde Kunst, de diepe stille vroomheid weer, de aandacht voor het wondere groote Leven, dat niet-in-'t-minst altijd en alleen maar de „maatschappij" beteekent.
De invloed hiervan scheen mij zeer beduidend aan Rine merkbaar te worden. Ze was niet meer zoo nerveus en scheen aan kracht van besluit en willen weer veel gewonnen te hebben. Met een licht enthousiasme stelde ze allerlei hygiënische en diëtistische hypotheses en gedragsregelen op en volgde die stipt. Er was iets in haar doen en praten als van een verstandig kind dat zich flink persuadeert „dat het nu in-slapen moest en niet meer zoo bespottelijk bang-zijn voor het donker en de eenzaamheid van haar slaapkamertje" Ze had besloten vooreerst niet meer te schilderen en blééf daarin, tot onze lachende verwondering, heel flinkjes



en verstandigjes volharden. Breehm klopte haar dan op den schouder, na eerst met een blik van totaal niet-begrijpen haar te hebben aangekeken, en pleegde te zeggen: „Beste meid hoor Rine! Niet lang of je bent weer de oude kranige werker! Wij zullen je wel normalizeeren, wacht maar." Maar men kon zien dat ze niet meer de oude zou worden; er was ergens iets geschied met haar diepste Identiteit, en dat was voorgóed geschied. Zij was als een ziel die zich door de verstandelijke kracht van een minder diep zetelenden wil, een wil om te leven, om Gods eigen zonnige Geluk nog eens te zien, een wil buiten haar diepste ziels-neiging om, — te verbergen en te vergeten zoekt. En ze rëalizeerde werkelijk daarin nog haar van-oudseigene groote kracht van karakter; zóó groot in haar zwijgende en geresigneerde doen, dat ik nog veel hoop overhad dat ze ééns wellicht wel eindelijk komen zou tot een mooie levens-pöze, tot een zachte en onverbroken, aangeleerde cultus van zelf-beheersching, van meesterschap over haar vervreemde ziel. Dat is ook nog iets van goddelijken oorsprong, en vroom te doén: om, als de ziel, als God verloren is, nog tot het einde toe te blijven handelen alsof al het Licht nog om ons heen is. Geluk beduidt het dan niet, maar toch nog wel Vrede; en Grootheid; en er blijft dan altijd toch nog hoop.
Er was nu ook een groote deemoed in haar doen gekomen, een zacht en dankbaar in overweging nemen



en opvolgen van de raadgevingen die ik haar deed. Het was alsof ze zich onvoorwaardelijk in mijn hoede overgaf, vast vertrouwend dat ik wat voor haar zou kunnen bereiken. Het komt wel vaker voor dat een dergelijke illuzie ten slotte wezenlijke kracht tot zelfleven opwekt en ontwikkelt, en het komt er maar vooral op aan deze illuzie tactvol te cultiveeren, door haar noch te forceeren noch teleur te stellen. Gelukkig was hiervoor onder-anderen de omstandigheid, dat zi/j het was geweest die den ander haar liefde had aangeboden, en niet omgekeerd. Hierdoor was een groote mechanische belemmering buitengesloten: het vooraf winnen van vertrouwen. Een vrouw zal zich nooit in een spontanen élan volkomen aan een man overgeven of zij moet eerst het blindelingsche echte liefdes-vertrouwen in hem bezitten, het vertrouwen zonder beredeneering en zonder wil om te verifieeren. Ik had dit bij instinct begrepen en het kwam geheel uit. Alleen was ik aan den anderen kant doodsbang nu te mislukken in het levend houden dier illuzie dat ik op den duur iets positiefs voor haar zou kunnen bereiken ondanks haar-zelf. In elk geval moest ik beginnen met hddr en mijn gedachte-leven op een-zelfden basis te brengen, op een-zelfde gebied van geestelijk voedsel. Begrepen wij elkaar elk moment aan dezelfde uiterlijke symbolizaties van eenzelfde „innerlijk licht" dan was oneindig veel gewonnen. Want wat was er dan in waarheid gerëalizeerd? —: een andere „symbolen-dog-



matiek," een suggestieve conventie om dit of dat begrip, deze of die realiteit in een zekere speciale, doctrinaire beteekenis, in een zeker aprioristiesch licht van het aspect af-te-lezen. Wanneer eenmaal in de verbeeldings-herinnering, door literatuur of beeldende kunst, een zeker aantal zeer-levende vizies zijn vast-geslagen omtrent een aantal momenten van het Leven, dan is de suggestie niet eens zoo heel moeilijk en zeker niet subtiel meer om, door onophoudelijke vergelijking met de idealiteit, de rëaliteit telkens precies volgens dié viezies te zien. In het dagelijksch intellectueel leven gebeuren dergelijke suggesties, — hoewel niet zeer sterk, en meestal voorbijgaand, — bijvoorbeeld onophoudelijk. Het ligt eenvoudig in de weinige filosofische training van den geest: in het onzuivere of onduidelijke onderscheid maken tusschen het begrip van vergelijking en dat van identifieering. Het is het zelfde procédé als dat wat de-Gourmont het „magiesch vermogen der woorden" noemt; dat wat de taai-notaties tot klank-symbolen maakt, en veel van ons dieper en schooner Levens-begrip tot onredelijk en zoo-te-noemen secundair doctrinair symbolisme.
Naar dit eenvoudige procédé ging ik dus omzichtig te werk; en werkelijk scheen het alsof Rine's verbeeldings-gevoelige geest allengs vat kreeg op deze andere soort „symbolen-dogmatiek." Symbolen waren het eigelijk niet zoozeer dan wel symboliesch licht. De kracht van elk symbolisme zit, bijvoorbeeld ook, min-



der in de uiterlijke vormen die een metafysieke notie in de verstandelijke gedachte of de aesthetieke fantazie aanneemt, dus: in de symbolen-eigelijk-gezegd, - dan wel in het transcendente licht waarin die vormen slechts kunnen leven, waar-door ze om-zoo-te-zeggen op aarde zijn gebracht. Nu is het ook mogelijk, dat wij dit transcendente licht aanschouwen zonder-dat het een bepaalden enkelvoudigen vorm, zónder-dat het dus een naam in ons gedachte-leven aanneemt; maar dat het zich bijvoorbeeld bepaalt tot het overgieten en doordringen van de realiteit der feiten, tot een algemeene vizie namelijk. Dit laatste nu bedoel ik. Wij kunnen natuurlijk de rëeele dingen zien in geen énkel licht welk-ook, dat is: we kunnen ze ook niet zien, er onbewust naast en tusschen leven. Beteekenis krijgen ze voor ons begrip echter slechts in hun transcendentie; om het duidelijke beeld weer te benuttigen: in de metafysieke licht-straal die hen op aarde bracht. Elke literatuur, nu, die werkelijke Kunst wil geven, moet natuurlijk noodzakelijk deze diepere beteekenis, dezen eigelijken zin van het Leven vatten. De Romantiek heeft geen werkelijke Kunst gegeven omdat ze zich niet op het Leven wilde betrekken, maar het wat-iknoem „doctrinair Realisme" kan evenmin werkelijke Kunst geven omdat ze deze transcendente beteekenis van het Leven niet be-grijpt. „Doctrinair" réalisme, slechts-gedacht realisme naar vooropgezette principes van artistieke analyze, is bijvoorbeeld het droog-gehou-



dene, empyrische "verhalend proza" dat van-Deyssel tegenwoordig blijft publiceeren. Het is het zoogenaamde „goed werk," studieus vaak, (niet al te vaak), maar echt dood, leven-loos als een knap plaatje, niet naderendtot en niet vermoedend de bronnen van het Leven. Maar zoodra we komen bij de groote realisten, bij Zola, Flaubert, en Balzac; en bij Shakespeare ook; of, in dézen tijd' bij den zwarten, massalen Heyermans in het beste deel van zijn werk; — dan loopen we dadelijk in die transcendente stralen, in dat „symbolische licht"; dan zien we telkens als bij oog-opslaan, als bij weg-schuiven van gordijnen de mystieke diepten van 's Levens wezen. In een enkele vizie: in een enkelen louter gevoelden zin, in een enkele eigenaardige vermelding in een beschrijving. Daar is het dan! Plotseling staat het Leven zelf, die donkere Sphynx, vóór u, vlak voor uw verhelderd begrip! En eiken anderen keer dat gij het weer zóó, weer in dié omgeving, met dié sieraden of dié wapenen, voor u ziet komen te staan, dan denkt gij aan die ééne zin in Shakespeare of aan die ééne eigenaardige vermelding in een beschrijving in „la Curée" of „l'Assommoir" of „Page d'amour." Het is nooit meer uit te wisschen, het is deel geworden van onze Identiteit. Wij hebben een stuk van het Mysterie gerëalizeerd, en ons geestelijk gezichts-vermogen is getint met een zeker speciaal „symboliesch licht." Dit transcendente licht is vaag, ja is nog geheel onbewust; we weten zelfs



nauwelijks door welk begrip, door welken „naam" ongeveer het zou kunnen worden gesymbolizeerd, in een uiterlijken, enkelvoudiger vorm. Maar het is mtens en het is onvergetelijk, en mèt haar essentieele lichtsubstantie is even intens en even onvergetelijk de accidenteele omgeving, de realiteit die zij toen toevallig be-lichtte. Hier in vindt ons relatieve denken een stoffelijker punt van hou-vast: en de accidenteele vizie wordt tot symbool, tot een teeken met een vaste waarde. Nu wordt het mogelijk de metafysieke waarheden indirect te rëalizeeren in een „symbolen-dogmatiek"; noteer goed en juist, en ge kunt de ziel een sublieme houding leeren, - maar noteer onvoldoende of invers, en ge kunt haar vernielen en verteeren.
In de eerste plaats kwam het er dus op aan zeer omzichtig de boeken te kiezen waarmee Rine te beginnen had. Het schilderen voorloopig uit het leven zettende, had zij besloten haar literatuur, - geschiedkundig, kritiesch, en filosofiesch, - op te brengen tot een wetenschappelijke compleetheid en hoogte, en ze begon dadelijk met een onrustbarende onnadenkendheid (ten opzichte van haar gevaarlijken ziels-toestand) en met een schadelijke overhaasting. Het eerste boek dat ik in haar handen vond, den derden dag na haar aankomst, was mijn oude bundel „Verzen" van Gorter, de eerste, zeldzame, uitgave; en nauwelijks hadden we een paar woorden over literatuur en rythme gepraat of zij vroeg me de juiste beteekenis van zekere beelden



in het „gevaarlijke" lied: „Mijn liefste is dood." Wat of het begrip was van dat eerste vers in het derde gedeelte:
„De avond aamt nu haar goudgroene licht,
waar is uw gezicht, waar is uw gezicht; op aarde staat een altaar opgericht,
groenege takken branden rook en licht,
waar is uw gezicht, waar is uw gezicht."
Het was aandoenlijk dat expressieve gezicht, dat verwachtings-gespannene lijf aan te zien hoe ze dronken waren van het sterke geluid dier regels, van de diepe beeld zinnigheid van dit lied. Maar met zachte handen en een ernstig vleien trachtte ik haar het boek af te nemen: ik kon al zien hoe zij het licht van dat tweede gedeelte noteerde, hoe de vizie getint werd met haar eigen negativiteit. Haar enthousiasme was niet zoo gauw te stuiten, en zij bleef opgetogen met glinsterende oogen doorpraten over de verrassende in-kortende en uit-vallende klank-golvingen, over het uitzinnig schoone van dat „allemaal'' in die regels:
„Zij blazen daar hoog hun koop'ren klaroenen Groene vaandels dragen baroenen
Staan allemaal in avond-licht" ;
en over de overweldigende heroïeke tragiek van den sluitenden regel, als de stervens-zucht uit een glorieus helden-lijf, als het laatste dicht-vallen der oogen van den „Gekruisigde":



„Blazen orkèst naar het Wést gericht."
Ik had al mijn overredingsmotieven op te noemen, had haar zooveel als mogelijk was uit te leggen waarom het zoo gevaarlijk was te beginnen met deze doordringende sensualistische gedichten terwijl ze als 'tware nog geen basis, nog geen dijk van goed, en gezond begrepen, en trouw levens-gevoel in zicb had opgebouwd om de kracht van dezen vloed van goddelijk en geweldig liclit te weerstaan en te keeren in een kalm meer. Maar het eind was toen toch geweest, dat ze zich geheel onderwiep aan een nauwe censuur, door mij op te leggen. We zaten alleen aan de deur van haar ruime, intieme hut, (vlak naast de mijne), en ze onderwierp zich eindelijk dociel en met een lieven glimlach van begrijpen en vertrouwen. Het was een gevaarlijk moment geweest: de zon ging juist als in een gouden geschal van bazuinen op den rossigen
rand der hei onder 
„de wereld lavend gaan zon en avond dood, o dood!" —
en Rine bleef in zware mijmerij ondanks haar pas gedane belofte om zich aan een censuur te onderwerpen, en bleef mij nog wat doorvragen over onbegrepen beelden in andere gedichten uit den bundel. Hoe ik toch de regels uit dat lied „O koele zwarte ademen van den nacht" in de verbeelding rëalizeerde:



„De leege wanden staan rondom,
gevallen fluweel, daar vouicdm zich om de stille plooien verrukkend —
en wat de Dichter eigelijk bedoelde met „de kinderen en de voorouders" in het gedicht „In den zwarten nacht is een mensch aangetreden." Het waren de „gevaarlijkste" gedichten van Gorter, hullende den zwakke in verschrikkings-rillingen, zijn ziel verlammend met Doods-angsten. En ik zag aldaar het fijne sensibele gezicht van Rine in een uitdrukking van aandachtige smart en onrust blijven, terwijl ze nerveus met de vingers van mijn hand speelde. — Maar het einde was toen toch goed geweest, en ze bleef zich heel gewillig en dankbaar naar haar censuur schikken.
En toen hadden zich langzamerhand hoop-volle kenteekenen doen opmerken bij Rine. Ze begon met meer zekerheid en vertrouwen te spreken over de opheffende grootschheid van het Leven, zooals ze dat in Balzac en Flaubert en Zola voelde gedaan. Men kon zien dat het als een lang-onthouden lafenis voor haar ziel was geweest. „Waarom heb ik die boeken toch niet eerder ontmoet op mijn weg?!" zei ze 'nenkele keer verwonderd, verwonderd over de opluchting die ze brachten. Ze was begonnen met „Les Chouans" en „Eugénie Grandet" van Balzac „Madame Bovary van Flaubert had ze ook heel goed gevonden; heel krachtig, en ook wel groot. En toen Mei midden in het land stond was ze diep in Zola, dweepend met



„Joie de Vivre", en uitbundig over „Pot-Bouille", die zuivere, wetenschappelijke „académie" van Zola. Haar enthousiasme spande zich weer, tot onze lachende verwondering die haar vroeger k 1'instar van vanWelderen altoos uit Nietzsche hoorden citeeren over het naturalisme als l'art qui pue." Ze vroeg dadelijk om „La Terre" te mogen lezen, en toen ik het haar beloofde n£ „Bonheur des Dames" kwam ze in een eenvoudige, ver-eerende innerlijke uitbundigheid, zooals een kind soms is bij iets onverwachts.
-„Is het dan niet verschrikkelijk?" vroeg ze naïefongerust. „Ik heb altijd gehoord dat „la Terre" iets van een oneindige, onverbiddelijke, wijde Verschrikking was."
— „Wel nee Rine, wel nee", antwoordde Gramsbergen ernstig lachend. „Integendeel, het brengt ons als 'tware in 'tgrootsche Hart zélf van het MoederLeven; we voelen er den verheffenden rooden aderslag zelfs in de momenten van de diepste tragiek door ons lijf slaan. Zelfs als Franqoise met haar groote zwarte star-open oogen de eeuwige wanhoop van haar doem-dood aan ziet komen, met het krakeel van de aardsche laaghartigheid en bruut-heid om zich heen; zelfs bij het lot van den vervallen ouden Chouan, en bij de namelooze abstracte ellende van het bestaan van menschen als Monsieur en Madame Charles."
-„Maar w&t is het dan dat jullie altijd in die



groote zoogenaamd abstracte smart van jullie voor verheffing vindt. Me dunkt, zuiver genomen moet het toch juist néér drukken."
— „Het geringe van alles, Rine," kwam ik Gramshergen te hulp. „het relatieve uit het absolute gezichtspunt van een mysterie-vol, enorm, levend Vermogen. In dié verhouding wordt het diepste leed kalm, en al de laaghartigheid en misdadigheid een povere grap, al blijft het alles er relatief niet minder smartelijk om. Zijn er niet altijd twee polen van waar uit we het leven moeten beschouwen? En is de beweging van ons leven er niet geheel-en-al op ingericht om allengs het relatieve gezichtspunt te onderwerpen aan het absolute? Is dit niet de oplossing van het moreele probleem: groot te leven onder kleine menschen, ziel te zijn in het moeizame vleesch? En ri/jk te worden zoowel aan de bron der vreugde als aan die der
smart? Maar we zullen „la Terre" wel samen lezen
Rine, dan zal ik dat moment voor moment wel verklaren."
Het groote Klassieke Boek van het Naturalisme kwam spoedig aan de beurt. Rine las verbazingwekkend, en met een zeldzame levendigheid en soepelheid van aandacht. Het was zooals ik gehoopt en verwacht had: elke vizie, elke magistrale conceptie bleef na de lezing als vast-geslagen in de verbeelding; en ze begon reeds over hun transcendante licht te spreken als van een zéker bezit, niet meer vragend of onder-



stellend of twijfelmoedig. Hetgeen er in de tweede plaats voor Rine op aan kwam, was, dat ze vooral veel las. Hoe vaker men haar gedachten kon betrekken op de werkelijkheid door een of ander positief medium héén, des te meer kans had men, haar essentieele „negativiteit" als-'t-ware te overstelpen en af te matten met vijandige vizies, met tegengestelde notaties van licht. Ik had voornamelijk Gramsbergen en Laurenz in vol vertrouwen genomen, en wij plachten dan zooveel als mogelijk was zonder in het oog te loopen de vizie in verband te stellen met een of ander der schrijvers, die zij las of der schilders waarvan onze harten de avonden dikwijls vol waren. „Dat is net als die gelukkige Rubens in National-Galery, weet je niet Rine?; dat groote doek?"— Of: „Herinner je je niet dat magnifieke sentiment van dat samen-baden in die zee van Pauline en Lazare, in „Joie de Vivre?" Op dat strand tusschen de rotsen, met het zout van de zee frisch op de lippen?"
— Of wel: „Wat is nu je oordeel over de plastiek in „Ventre de Paris" Rine? Yin je het niet bijna zoo „académique" als „Pot-Bouille" ?" — En dan was er altijd die dankbare vertrouwende glimlach van enthousiasme; maar toch nog nog meer als van iemand die verstandelijk de kostbare waarde van de geschenken die men haar deed trachtte te apprecieeren door te beginnen met er blindelings in te gelooven, dan wel met de kalme eenvoud van een volkomen principieel



begrijpen, van een wetenschap der ziel. Maar, men kon ook niet alles in-eens hebben, dacht ik.
Het was een onverwacht mooie lente. Het weer was al zoo zacht, in Mei, dat we dag aan dag buiten konden leven; uitgestrekt op ons buik de lange stille middagen liggend lezen, met Breehm of Ru Wessels ver in het verschiet, onder hun schilders-parasols voor hun ezels. En dan nu en dan een groote mijmering tusschen de bladzijden, als natuurlijke lees-teekens. Ru, de frugale, gelukkige rusticus met z'n onverbeterlijk illusionnisme, was vol van groote droomen over dit prachtige leven, dit wijde omhelzen der natuur, 'n Enkelen keer zagen we hem zijn schilders-boeltje even in den steek laten om met ons 'n praatje te komen maken, droomen-praatjes over een tweede rustiek-renaissance, nu niet bucoliesch maar artistiek, niet nationaal maar universeel; een nieuwe, moderne Renaissance, met het geluk en de vrede en de wijdheid verdiept en verfijnd. We lachten, en ik dacht: ja, als het ten-minste maar voor Rine een renaissance wordt. — Na „la Terre," dat haar toch een weinig had aangegrepen, lazen we samen „le Rève", dat haar het evenwicht weer bracht; en toen Juni aanving had ze ook de „Abbé Mouret" alweer uit. Ze las met de haar-eigene aandachtige eerlijkheid met dien volhardenden spoed, dien menschen hebben als ze denken dat hun leven geen tijd genoeg meer aanbiedt om zich te doordingen van al de schoonheid die ze om



zich heen voelen maar niet kunnen begrijpen. Zoo althans kwam het me later voor, toen ik helderder in deze eerste^verschijnselen zag.
Tegen dien tijd echter, Juni, kwam er een lichte verandering in haar van-dag-tot-dag-leven. Ze liet plotseling alle lectuur varen en bleef meer dan vroeger om het werk der schilderenden zwerven. Waar Ru nu weer aan bezig was? Wat deed Laurenz op 't oogenblik? En Breehm klaar met z'n meisjes-kopje? En plotseling kwam de gedachte voor het eerst bij mij op in een bewusten vorm: hoe vreemd het was dat zij in 't geheel den lust niet had getoond om aan Maleine's kopje mee te schilderen. De gedachte verbaasde mij zóó door haar plotseling-heid dat ik een oogenblik twijfelde aan mijn buitengewone conceptie van die fysionomie. Iets later wierp ik het echter op een aangenomen pöze van onverschilligheid om des te sterker aan haar besluit vast te houden om het eerste jaar niet te schilderen. Dit bevredigde mij, hoewel het alle verwondering niet weg-nam. En verder verklaarde ik haar plotselinge belangstelling voor het schilderwerk der anderen en het volledig op-zij-werpen van alle literatuur heel eenvoudig door de veronderstelling van een ingetreden over-verzadiging na dien al te enthousiasten élan die twee maanden lang met zoo'n ingespannen aandacht was op-gehouden. De geest kon voorloopig niet meer absorbeeren. Ik ried haar de



hersen-gymnastiek van het verwisselen van bezigheid aan, en een meer methodiesch inrichten van haar intellectueel-actief en -receptief leven, in de hoop dat ze maar eens gematigd weer aan het schilderen zou beginnen, tezamen met Breehm. Maar ze keek me met een donkeren onrustigen blik aan, en ontweek al mijn uitvragingen door allerlei absurde redenen op te geven. Ik merkte dat ze in dit laatste toch nog veel „vrouwelijker" was dan ik gedacht had en ik voelde er mijn hart plotseling in een heftigen aandrang van liefde om naar haar uit-vliegen, al bleef ik haar nog quasi wat onderhouden over haar onwelwillende on-
openhartigheid.
Maar men kon zien dat de rëactie echt was gekomen, en dat haar oude schilders-hart met haar verstandelijk besluit van onthouding vocht. Dikwijls als ik haar zocht, vond ik haar rond-scharrelen in haar atelier, dat ze in imitatie van Breehm als een vleugel los naast haar woon-hut had laten bouwen. Al haar massa's oude en latere studies, haar schetsboeken, haar aangekochte schilderstukjes stonden en lagen daar in een rommel en op hoopen de aangezichten tegen elkaar en naar de wanden, dat zij ze niet zou kunnen zien. Groote hoopen boeken over kunst en kunstgeschiedenis, portefeuilles met reprodusties, collecties etsen lagen in de hoeken te verstoffen. Ik vermoedde haar dan eens dit, dan eens dat omkeeren en bezien, en een groot meielij den joeg me het bloed in bonsen



uit het hart als ik aan dit tooneel dacht. Dit arme bedorven leven dat zich wilde vergeten, en dat de liefste souvenirs toch in het verleden bezat. Als ik zacht-treurig vroeg „wat ze zich daar nu toch verdrietig zat te maken in al die doode dingen," dan beweerde ze met een blos en wat verwarring in de stem dat ze wat orde wou maken in den rommel en dat de boeken zonder-twijfel zouden lijden door de stof en de verwaarloozing. Er was niet veel aan te doen. Rine had die echt-vrouwelijke, lastige eigenschap van onverklaarbare achterhoudendheid juist in de dingen die ze wist dat toch tot haar eigen schade of ruïne moesten voeren. Onverklaarbaar om de ziende-blindheid er-van èn om de volkomen zichtbaarheid voor elk buiten-staand persoon van de zaak die ze trachtte te verbergen en die ze wist niet meer te kunnen verbergen. Een paar malen trof ik haar aan, zittende midden in het atelier op een taboeret, met doelloos in den schoot af-slappende armen en een gebogen houding van wanhopige verlatenheid; voor zich uitstarende met doffe en moede oogen. En als ik haar dan met een gemaakt-vroolijke stem door de deuropening toeriep: „zit je weer orde te maken in je atelier Rine?" - dan loog ze dom-weg en bespottelijk: „ja," en werd dan daarna 'n weinig boos „omdat ik haar wel leek te bespieden." Maar 'n andere keer kwam ik juist binnen toen ze een schilderij stond te bekijken dat ze in haar handen hield, en in een



verwarde haast die mij den schrik en de onxust reeds om 't hart sloeg verborg ze het voor mij tusschen andere doeken en lijsten in en bleef er vóór staan als om mijn willen-weten te weren. Ik maakte niet de minste poging om achter het geheim te komen maar dit arme doen gaf mij een sensatie van fysische pijn in de borst. Had ik Rine al reeds weer half verloren? Ze bleef mij duister, verward en verlegen, angstig aan-kijken, zonder een woord te durven uitbrengen. De zachtmoedige zorg en het smartelijke medegevoel moeten in mijn gezicht te lezen zijn geweest, want toen ik haar zonder een woord zachtjes om het middel vatte en naar de deur trachtte weg te voeren, sloeg ze de armen om mijn hals en begon te schreien. — O, de eerste tranen reeds weer, na die twee gelukkige maanden!
Ik bereidde me al voor op veel verdriet. Ik heb het zoo vaak in mijn leven gedaan, dat het me bijkans geen moeite meer kost. Een kleine gelukkige tijd had ik de gedachte nu en dan geliefkoosd dat Rine's liefde toch misschien meer mocht zijn dan een wanhoops-liefde. Misschien was ze wel écht, misschien
was ze toch nog wel zonder even diep precedent 
Maar ging hier niet, aan weers-zijden, een desilluzie aanvangen? Was haar leven misschien niet te vol\an groote en scherpe en heftige momenten geweest dan dat er nog een liefde de slag-schaduwen daarvan kon oplossen in zijn licht? En bleef hier niet een geheim



tusschen ons in staan dat grooter was dan haar liefde? Uit delicatesse had ik er later nooit meer op aangedrongen om dat derde geheimzinnige en verschrikkelijke iets te weten dat haar be-lastte en waarvan ze me op dien avond van openbaringen, bij Theyssen, het bestaan had verteld. „En is er nog meer dan dit Rine ?"
Ja er was nog meer! Den volgenden dag had ik
toen gemerkt dat ze er om heen bleef draaien; en mijn directe vragen had ze ontweken met een: „Later zal ik je nog wel meer vertellen Hans; ik ben nu zoo moe en zenuwachtig." En daarna was ik er niet meer op terug gekomen : ik had geen recht haar lastig te vallen; Rine was meester van haar verleden; en het was nu aan h&£r om, uit zichzelf, mij het geheim te komen openbaren. „Later," dacht ik, „als ze weer geheel normaal is; dan is er geen reden meer voor haar om iets te verzwijgen." Maar, stond dat misschien niet juist haar normaal-worden in dan weg? Dat verbergen van een schadelijke bron van angst of verschrikking? Wat was het? Wat kon het zijn? Ik trachtte er methodiesch over na te denken, analystiesch op het spoor er-van te komen. Waar was mijn oude gave van volgens analystiesch-wiskunstige methoden noodzakelijke consequenties en gevolgen uit te rekenen. — Maar Rine's leven was voor mij te veel een duister, een blank. Er waren, (kwam ik tot de slotsom), in de eerste plaats al twee series van velerlei dingen mogelijk. In het geval dat het verbergde schilderij een



geschenk was, kon het geheim gehoudene iets omtrent
een verband met een persoon zijn, en dat na te gaan,
onder al de veel-soortige relaties van Rine, was een
volkomen onmogelijkheid. Zij had kennissen waar ik
haar nog nooit over had hooren spreken, vrienden uit
levens-tijdperken waarvan ik niet het minste idee had
hoe ze voor haar waren ingericht geweest en ver-
loopen. De persoon kon van-Weideren zijn maar het
konden ook evengoed twintig en dertig anderen zijn.
Rine's leven was een woest gecompliceerd iets geweest.
En in het geval dat het verbergde schilderij zelf-ge-
schilderd was, of een aangekocht doek ter herinnering
van het een of andere vizionaire moment, stond ik
even hulpeloos. Zooals ik zei, er was te veel dat ik
niet wist en waaraan ik zonder indelicatesse niet
raken kon. Het kon bijvoorbeeld iets betreffen wat
in verband stond met een moment in dien wanhopigen
tijd vlak voor haar feitelijke krankzinnigheid; dien
tijd van halve krankzinnigheid, waarin ze misschien
wie-weet nog dingen had gedaan die haar nog dieper
hadden bevlekt dan die welke zij mij maar mocht
willen bekennen. We wisten daar geen van allen iets
van; hoe ze geleefd had, waar ze geweest was tijdens
we haar nergens zagen, wat haar levens-gedachten
precies waren geweest. Het mocht best zijn, dat het
gezicht zelf van het geheimzinnige schilderij mij niet
veel wijzer zou kunnen gemaakt hebben omtrent de
eigenlijke questie. Maar in ieder geval*, was het geen
8



zaak om hier tusschen-beide te komen?, direct en beslist te vragen, in naam van haar eigen geluk? Of
was dit indiscreet; indelicaat; ongerechtigd En
die hulpeloos ongelukkige Rine die er alleen het slachtoffer van zou worden! Ik kon niets voor haar doen als zijzelf zich ging sluiten.
Intusschen scheen ik mij echter vooreerst nog niet zoo ongerust te hoeven maken. Rine bleef haar kracht van houding en haar zelfbeheersching behouden, en zelfs al de gedachten van een gezonde levens-opvatting. Wel is waar werd ze stiller en nerveuzer, en liet ze haar literaire plannen nog steeds rusten, maar haar artistieke gesprekken bleven nog vol van den geest van Zola en Balzac. Ze paste hun sentiment nu toe op schilderwerk, op conceptie en techniek. Breehm deed „dit" veel te oppervlakkig, en vooral „dat" veel te conventioneel-techniesch; en 'n andere keer was Ru Wessels wel heel serieus en wel heel beduidend in zijn zware rustiek, maar er zat toch nog niet dat in wat bij Zola bijvoorbeeld het directe verband zou genoemd moeten worden met het „Oorspronkelijk Vermogen": het was nog te veel „gedachte" en geen „ziel"; men voelde nog niet dat plotseling verhelderende tinkelen diep in de diepte, dat het van-aangezicht-totaangezicht-staan beduidde met het Mysterie. Al de termen die bij het zolaïstische sentiment behoorden gebruikte ze beslist en juist, voorbeelden noemend van gelijke vizionaire essensie uit de boeken die ze had



gelezen, de symboliek bloot leggend van wat men oppervlakkig voor puur, beschrijvend „doctrinair-realisme" zou kunnen houden. Ik had mij ten-minste d&ar-in niet vergist; de „positieve", de andere „symbolen-dogmatiek" was ten minste in haar geest verwerkelijkt, zij was er reeds mee vertrouwd-geraakt, haar gedachten liepen onbewust in de banden er-van. Breehm en de anderen waren soms geheel verrast, lachten blij en goedmoedig om haar kranigheid en beslistheid. „Waar haal jij dat allemaal zoo ineens vandaan?" railleerde Breehm, die de meeste vermaningen kreeg. „Ik geloof waarachtig dat ik m'n baard af moet scheeren."
— „Ach, maar Rine, je künt geen parallellen trekken tusschen schilderwerk en literatuur," verdedigde Laurenz zich en de anderen, „ten-minste niet zooals jij dat doet; zoo nauw en zoo streng. De schilderkunst heeft immers 'n andere taék dan de literatuur."
Maar Rine was fanatiesch op dat punt. Wat? Niet dezelfde taak? Ja de „kleine" kunst niet, de kleurenspelerij niet! Dat kwam er van als men zich van het Leven verwijderde om egoïste alleen-aesthetieke genotjes. Maar was alle „groote" Kunst niet van dezelfde divine afkomst, was ze niet overal en in alles dezelfde mystieke „Functie van het Leven"?! Hoe-zóó niet? Was hun geloof in Kunst dan niet een geloof in de „goddelijke substantie der realiteit"? En moest dat zich niet openbaren in precies dezelfde kenmerken in



schilderkunst als in literatuur? Kom-kom, we waren nog geen fotografen hoor; zij had óók nog wel een beetje verstand van scheppend schilderwerk. — De mannen lachten, en maakten genegenheids-gekheid. Die Rine, mijn-hemeltje nog toe! Maar zij wilde geen gekheid maken, wilde serieus over die dingen gepraat hebben. Het was toch maar geen bagatel?!
Daar was bijvoorbeeld Rembrand. Was die geen realist? Was 'r iets zoo klaar en nuchter dan zijn kleur? Natuurlijk niet eene modern realisme, maar dat was maar een accidenteel, geen essentieel verschil. Het sentiment was nog niet de laatste factor in de bëoordeeling van kunst-overeenkomst. In Rembrand zat de „persoonlijkheid van zijn eeuw" en in Zola zat de „persoonlijkheid van een andere eeuw." Maar wat, ja wat, vroeg ze, was het groote, het heldhaftige Schoon in Rembrand? Het „specifiek-overweldigende" zoo-te-noemen? Was het zijn réalisme, zijn kleur? In welk moment van dat complex van kunst zat dat essentieele ? Zat het zonder meer in zijn veelgeroemde karakterastieke-licht-op-vatting?, „licht" coloraal bedoeld? Zat het geheel en al in zijn geweldige constructie zelfs? Of in zijn vrijë manier? En waarin
anders zou het toch mogen zitten als het niet in het, vaag-nawijsbare maar direct-aan-te-kondigen, zoo-tenoemen „transcendente licht" was: het herkenningsteeken van een genie, en van de groote helden onderling! Nee hoor, zij was nog geen „gras-eter"; nog geen



„kleur-materialist." Er was voorzeker nog wat méér dan colorale kleur en uiterlijke vorm, dan „statiesch"aesthetiesch cultuur-genot; o-hoo!
De mannen bleven in een lachen, maar nu ernstig en met een dieper soort genegenheid in het geluid. Nou maar, die „sensualistische" Rine ging hun nu troeven zoo-waar in realisme en naturalisme! Ik ontving blikken van verstandhouding van Gramsbergen en Laurenz, blikken van warme opgetogenheid. Maar, hoewel zelf lichtelijk opgewonden van blijdschap bij dergelijke blijken van Rine's wil-om-zich-öp-te-houden, was er toch altijd, diep in het begrijpen in mij, een zich angstig bedenken, een waarschuwen van een wetende stem. Ik wist het beste hoe het nog maar met Rine's ziels-leven stond; en hoe licht dezesoliede lijkende banden eener nog zóó onlangs aangeleerde „dogmatiek" weg-geworpen konden worden zonder de minste moeite of scrupules. Rine, de heftige, eerlijke ondersteboven-haler die ze was! Ze was in staat om op een goeiën dag de heele moeizame, secundaire, begrippen-cultus een Zola-rommel te noemen, en er mee met de stukken door haar atelier te gooiën, met de stukken van haar eigen arme misleide ziel.



VI.
In het begin van Juli, echter, besloten de schilderslogés op te breken. De hitte maakte lui, enhetHaagsche seizoen, het „strand"- seizoen, lokte hen. Laurenz legde z'n laatste hand aan zijn „Maleine." Op een goeiën morgen toen ik even bij Breehm aan kwam loopen vond ik er Rine in het atelier, ernstig en bleek naast Laurenz toe-kijkende....
Het gaf me weer een lichten schok van verwondering en onrust. Ik merkte heel goed haar ongewone bleekheid op, en op 't oogenblik dat ik binnen kwam even 'n lichte verwarring en gedwongenheid in haar houding en kijken. Ik wist dat ze tot nog toe nooit bij de pöze van Maleine aanwezig was geweest, hoewel de gesprekken er menigvuldig over hadden geloopen en ze alles wist van de belangrijkheid van het vreemde gezichtje. Of dat uit affectatie om verstandelijke redenen dan wel uit angst voor een herinnering en herkenning van haar „negatief sensualisme" was geweest, had ik niet kunnen opmaken. Ik dacht nu wel om het laatste; maar het kwam er hier eigelijk niet op



aan: belangrijk was alleen, dat ze op een rigoureuzen gedragsregel inbreuk had gemaakt, en dat ze er ongewoon ontroerd onder was. Wat beduidde dat? Was
er iets met Maleine speciaal? En heel even, heel
vaag ver onder in het bewustzijn, flitste weer die absurde gedachte „Maleine-van-Weideren - het
Eerste Principe."
Na wat goeie-morgen-zeggen en wat uitroepen over het weer bleef ik zwijgen, ter-sluiks Rine zoo-nu-en-dan even opnemend. Laurenz' portret was uitnemend. De groote diepte en teerheid van Maleine's gezichtje zat er geheel in. Hij had het heel vlak weten te houden, de subtiele contouren als het ware doorschijnend doend lijken volgens het procédé der Primitieven. Wij noemden hem wel eens „de moderne kleine Hollbein"; hij had datzelfde scherpe dunne af-lijnen tusschen gezicht en achtergrond, tusschen de ruimten van verschillende kleur, dat bij Hollbein wel eens de gedachte wekt aan kleur-inlegwerk. Daar was ook het nauwelijks-aanwezig-zijn van reflex-schaduwtjes, van rondtintjes in de contouren zooals men dat in sommige Hollbeins heeft; en evenzoo het „vlak-reliëf' (zoo-tenoemen) der fijne techniek en de groote mate van egaal-heid en glad-heid van den achtergrond. Maar het sentiment was niet Hollbeinsch; het was zuiver-„modern" sensualistiesch. De fijn-doorschijnige vaas was gevuld met de fluoresceerende vloeistof der moderne, naar alle kanten verwijdde mystiek. Er was een min-



der vertrouwen in deze mystiek, maar een grooter diepte; minder rust, minder vrede en grooter pijn, maar een grenzenloozer omvang en een grooter godsbegrip. Laurenz had ook een heel uitstekende innovatie getroffen: hij had als 't ware het gelaat en het haar licht doen uitstralen door een heel-onmerkbare transparante licht-cirkel om den kop te leggen; maar niet als de traditioneele oude „aureolen", met hun groote mate van stoffelijkheid van licht-substantie, doch met de zuiver-,, moderne" immaterialiteit in de kleur. In de eerste plaats was de licht-kleur ongetint; noch goud noch zilver zat er in. Er zat geen warms in, geen heiligheid', zij was koel en kristal-helder en nuchterbewust. Men zou het kunnen noemen: een „profane" aureool. Het geheele sentiment der oude, (Primitieve), goddelijkheid en der oude vroomheid was er niet in te bespeuren. Bovendien, echter zooals ik al zei, mocht men eigelijk niet spreken van een „aureool." De traditioneele „aureool" was zeer zelden anders dan een dp de kleur van den achtergrond gelégd licht, en bij Laurenz was het licht zuiver immaterieel, dat wil zeggen: geheel dóór de kleur (van den achtergrond) héén, als het ware achter den achtergrond. En dit was van een groote, subtiele bereiktheid; het was merkwaardig knap gedaan. En het was niet alleen knap, maar het was wonder gevoelig. Het was zóó, dat als men de licht-cirkel voor-zichzelf scrutinizeerde men nauwelijks iets gewaar-werd, terwijl wanneer men het



ensemble in den blik omving, men het gevoel kreeg van een sterke diaphane irradiës-censie van het schilderij, — niet van de kop alleen, maar van het schilderij.
Het was uitstekend. Met 'n enkel woord tot Laurenz zei ik de fijnste mijner appreciaties zoo goed ik kon.
Maar toch en t.öch was hier Stellig. Dit was
Maleine's gelaat; dit was geheel en rëeel Maleine, het mensch-meisje Maleine, herkenbaar als ze was aan die en die eigenaardige trekken, aan dié houding, en d&t
kijken Maar het was toch juist te veel bestaand,
het was te „positief"; het was een verkeerde conceptie van haar wezen. Het was Maleine zooals Laurenz haar had gemaakt volgens een vooropgezette „Maeterlink'sche" vizie. En zij wè.s niet zoo. Breehm's portret kwam heelemaal niet voor vergelijking in aanmerking; Craghstone had er op den achtergrond om den kop heen met fel-groene verf-letters het Parijsche woord „Infecte" op gekladderd, wat ons een woest, stormachtig humeur van twee dag-lengten van den goeiën geplaagden kerel had bezorgd. Breehm's „Maleine" noemden wij spottend „De Boerin". Maar toch was ook dit van Laurenz niet exact. Hem trof natuurlijk niet het verwijt van de „materialiteit" meer, maar nog wel van de „positiviteit" van Maleine's „bestaan." Het feit was eigelijk, — als men den zin van dezen paradox eens fijn-zinnig wilde door-voelen, — dat Maleine niet „bestond". Ik voelde haar als de ontkenning van zichzélf; en werkelijk scheen het bewijs hiervoor



duidelijk gegeven in het zichtbare omdragen in hetgeheele menschelijk lijfje van Maleine van de wetenschap van een spoedigen dood. Er was geen vergissen mogelijk, dacht ik; haar stoffelyjke vorm scheen zich rëeel te consumeeren door een in hem gegoten abstractie van den Dood als Principe in-ziehzélf. Weer stond mij de heele vizie van haar pozeeren klaar en hel voor den geest. Die ééne kleine verplaatsing van den blik toen, die bijna onmerkbare beweging der pöze van het hoofd, of de hand, - mijn-god, alles lag daarin, de heele ziel kwam bloot; zij voelde haar ziel geheel mèt haar lichaam, en in haar geheele lichaam. Gramsbergen had het ook gezien. Hadden wij ons zóó vergist'? — Breehm's „Maleine" had de vette, vleesch-volle, aardschzware schoonheids-expressie van een madonna van Rafaël of Murillo. Laurenz' „Maleine" had echter nog wat van de al te blijmoedige, al te vredige en vertrouwende smart-ernst van een heilige vrouw bij Kruis-aflegging van Matseys of Memlinck, of een heilige hermiete van Pintu-ricchio of Angelico. Maar Maleine zelf was nog heel iets anders, was überhaupt zonder precedent bij de Primitieven. Zij was ook zonder precedent bij Maeterlinck, bij den Maeterlinck der eerste periode. „Alladine" en „Mélisande" kwamen heelemaal niet voor vergelijking in aanmerking, maar zelfs in „Les sept Princesses", „1' Intruse", en „Les Aveugles", en eindelijk zelfs in „Laprincesse Maleine" was het sentiment, — zoo donker en ver-ijld



en droom-luciede als het ook was, — nog veel te troebel, nog te angsten-ontroerd, nog te bewogen en te onrustbarend dan dat het eenigszins gelijk kon gesteld worden met het helder-donker, het klaar-wakende stoorloos-ernstige van dat koude, verre, diepe, ijle, ijle tinkelen in Maleine's blik, contouren, en houding. O zij waren nog gezegenden, die anderen, die nog weenen, angstig-zijn, en iets verliezen konden; waar de schoonheid der Liefde of der Smart nog tot extazen ontroeren kon; en waar men nog ten minste bleek te weten van een zeker verband met een geluksstaat en een „God", al waren dan ook alle kennis en herinnering aan de wegen die daar heen moesten leiden, voor onafzienbaar langen tijd verloren en vergeten. Hier echter was van niets dan het zuivere, diep bewuste, absolute Leeg sprake mogelijk; van de onverbiddelijke op-geklaarde tvetenschap en de inconcevabele doodskoude van een woeste Zinloosheid. Op deze hoogten geleken de twee sublieme tweelings-kinderen der Goden, de Liefde en het Kwaad, twee misvormde, onnoozele, en hulpelooze gnomen uit een bespottelijk rijk van primitieve fantazie. Verbleekt door het doode licht, vervluchtigd in de sterke doodende ademen van het negatieve afgrondelijke, hadden zij reeds lang hun geduchte wapenen ergens onderweg verloren; het hartebloed van hun grooten Macht „in den Hemel en op Aarde" verstarde, vroor tot korzels; en reeds lang was elke trek op hun gelaat en daarmee elk onder-



scheid tusschen hen beide, spoorloos uitgewischt. Zelfs de zware, troebele nacht-sluiërs van het Noodlot van ginds waren hier tot door-de-ijdelheid-der-Leegte-verteerde lompen gevallen; de duistere groote Sphynx stond te sidderen in de witte koude en klaarheid van den hellen einde-lijken Gods-toestand. En de starre booze oogen, het geduchte, wreede, valsche gelaat van het onlangs nog opperst-machtige Gesternte verglaasden en verbleekte ver in de verten, aan de transen waar de wereld begint, van starder schrik voor de klare roerloze, vast-geslagen Verschrikking van dit Niet, het onherroepelijk uit-gevonden. Niet van alle bestaan in-zichzelf.
Den heelen tijd door zat Laurenz, al schilderend met fijne slappe penseeltjes aan kleine detail-dingen, uitleggend te discoureeren over allerlei technische problemen die hij hier opgelost, en kleine maar belangrijke innovaties die hij gerealiseerd had. Met zijn uitgebreide kennis van de Primitieven en de oude Hollanders, kon hij soms een machtig belangrijk causeur zijn, Laurenz. Al luisterend, kreeg ik hierdoor gelegenheid Rine nu en dan aandachtig op te nemen. Ze was nog altijd uitermate ontroerd-ernstig; als iemand die geweldig geschrikt was van iets maar die zich nu toch wilde dwingen om de schrik-barende tooneelen nog eens koelbloedig in de herinnering terug te roepen en aan te zien. Ik zat op een afstand schuin-achter



haar, en haar zoo gezien ver-afgedraaid profiel had hier juist een merkwaardigerwijs expressieve fijnheid. Theoretiesch be-redeneerd zou dat eenigszins wonderlijk lijken. Men heeft maar een zwart hoekje van het oog, de ronde walling van de koon, en de lichte vleeschheuvels in de midden-wang om den mond-hoek te zien. Ook even een lijntje van den weggedoken neus, een ephemeere lip-opdommeling, en de af- en weg-glijding van een kin, maar dat is niet van belang. De expressie maken de icang-li/jn en de oog-hoek. Wie heeft wel eens een sensibele vrouw zoo van schuins-achter met een bedoeling aangekeken en haar dan niet van onrust zien knipperen met het duistere oog-streepje alsof het heele oog daar in dien kleinen afgekortgezienen oog-hoek lag? Recht van voren in de oogen ziet men vaak niets van wat da&r, op dien zij-hoek, te zien is. En soms is de wang-lijn nog merkwaardiger van expressief vermogen; mits natuurlijk het „vleesch der onbewustheid" er uit is. Of men schaamte, gekrenktheid, ongerustheid, plezier, kalme blijheid, zelfbeheerscht glimlachen, - of men doode wanhoop, zorg, gestrengheid, of het duistere verbergen van een geheim uit de lijn moet noteeren, bij een aantal vrouwen is het nauwelijks te missen. Er was hier in dit geval ook nog iets zeer eigenaardigs in Rine's profiel-contour, iets nog-niet-te-voren-geziens. Men zou zeggen dat er zich een zonderlinge beweging in de trekken aan het voltrekken was; ik bedoel niet



een emotioneele beweging, maar een essentieelpsychieschplastische. Meer nog dan het bleeke, duister-ontstelde kijken in het algemeen, veroorzaakte mij dit zonderlinge, onverklaarbare en on-vindbare iets in Rine's gezicht een durend gevoel van lichte koude beklemming en heimelijke innerlijke zenuwachtigheid; en meteen een artistieke fijn-zinnige nieuwsgierigheid. Welk verband wees dit aan met Laurenz' opvatting met het sentiment van het kopje, of met Maleine zelf? De uitdrukking, de compozitie, waren methodiesch en kategoriesch te ontleden: eerst dit element in den achtergrond, dan dit en dit secondair, dat element substantieel, in een nuance zoo, en zich bewegende naar (een complicatie of een oplossing). Kunst was een wetenschap, al waren de werk-middelen van andere stof dan die der verstandelijke wetenschappen. Wat in dit portret, in deze aesthetische bespiegelingen die wij zaten aan te hooren, wat precies daarin was de aesthetische parellel, ja het aesthetische aequivalent van deze vreemde psychische plastiek, deze onnawijsbare, onfixeerbare, immaterieele beweging der „innerlijke" gelaatstrekken? De analyze was pijnlijk en voerde tot niets. Maar zeker is het, dat ik toen toevallig getuige was van een allengs beslist en voor-goed weg-wisschen van zekere bizondere expressie-makende, essentieele gelaatstrekken en gelaats-vormen, — het allengs versterken en naar-voren-komen van zekere andere, — en het langzaam opdoemen van vreemde, nog niet geziene lijnen,



seniele zinkingen, en atone kam-hoeken Had haar
een waarschuwing bereikt van een onbekende en verschrikkelijke Macht?
Laurenz was nu aan een soort kunstwetenschappelijke „verhandeling" bezig over den „nimbus" en den „aureool." De „nimbus," de oudste vorm voor den aureool, was feitelijk een speciaal Italiaansche vorm en had zich langzamerhand ontwikkeld uit de Byzantijnsche decoratieve „schijf." De primitieve schilderkunst, de „kerk-historische," was, zooals vanzelf sprak, bij-uitnemendheid een (kerk-) maatschappelijke kunst; daarenboven had ze zich ontwikkeld uit het mozaïek. Vandaar het starre, (in verband met het laatste), en het „decoratief-realistische," (in verband met het eerste), van al de mystieke symbolen, insignia, en bijbehoorendheden bij de Byzantijnsch-primitieve eerste Italianen.
De „diadeem" der Madonna, de pracht-gewaden, de „licht-ster" op den ünker schouder, de lelie, de glazen bol met het kruis, de ivoren miniatuur-toren, de stigmata, de troon-zetel en troon-hemel, en ten slotte de „schijf" van licht om het hoofd — droegen om deze hun afkomst van mozaïeke voor-vormen en deze hun zuiver-decoratieve kunst-taak een sterk exoteriesch karakter. Bij Cimabue, Giotto, en Gozzoli vond men nog bijna alleen de massieve, met opgelegde figuren fijn gedecoreerde, „schijf." Bij Gaddi, Fabriano, Angelico, Memmi, Francesca vond men hier massieve schijven, daar fijn-gefiguurde opengewerkte. Allengs werd de



substantie der „schijf" lichter, de rand en de binnenfiguren immaterieeler; bijvoorbeeld bij Lippi, Mainardi, Pinturicchio, en Ghirlandajo. Tot ze eindelijk bij de vroeg-renaissancisten een enkele „cirkel-band" van licht werd en later allengs geheel uit de heilige en bijbelsche voorstellingen verdween. Dezen „cirkel-band" noemde Laurenz den „nimbus"; de latere daaruit ontstane \\c\it-uitstraling noemde hij „aureool." De „aureool" vond men algemeener bij de Vlamingen dan bij de Italianen der renaissance. De van-Eycks, van-der-Weyden, Matseys hadden voornamelijk „aureolen," weinig „nimben. Maar hun aureolen waren nog weer veel te stoffelijk, nog veel te veel op de kleur van den achtergrond gelegd licht. De „aureool" was al heel wat beduidings-voller dan de „nimbus," maar hij was feitelijk bij de Ylaamsche Primitieven nog niet opgelost-, hij moest absoluut transparant zijn, alle exoteriesch en decoratief karakter — (zooals hij dat onder-anderen bij Hubert van-Eyck nog in hoogemate bezat) — verliezen. Hij, Laurenz, had hem hier trachten op te lossen. De immaterieele substantie van het licht, van het boven-natuurlyjke licht was hier, dunkte hem, stoffelijk geheel uitgedrukt. Hoe vonden wij de aureool?, in die beteekenis van technische bereikt-heid gezien ?
Er was een kleine gedachten-volle zwijging; entoen maakte Rine die zonderlinge, onverwachte, onontleedbaar-treffende opmerking die mij eerst later opgehel-



derd werd, en die mij hier tot een droom-luciede
nadenkendheid stemde:
- „ Techniesch is hij wel opgelost, maar in verband
met de feitelijke wezens-expressie had het licht moeten „bliksemen" Ten minste, als ...
-„Bliksemen?*" vroeg Laurenz verwonderd-langzaam; terwijl ook ik vreemd ontstelde.
n ja ik bedoel niet bewegend bliksemen, maar....
vaststaand, als een eenheidlijke toestand."
_ O' "
— „Maar waarom juist bliksemen Rine?" vroeg ik, in de hoop in het antwoord iets van haar geheim te zullen ontdekken. Maar zij keek mij even duister en verward aan en verklaarde de conceptie slechts voor persoonlijk en spontaan; ze wist geen juiste reden op te geven.
Het was alsof er een mist van onuitgesproken duistere waarheden in de ruimte was komen te hangen; en ik voelde dat Rine gelijk moest hebben, al kon ik mij de technische uitvoering der conceptie niet goed voorstellen. Hoe, echter, kwam zij zoo opeens aan dit concieze, wonderlijke treffende vizionaire idee, terwijl ze zich nooit iets aan Maleine gelegen had laten liggen?
Het was juist op dit oogenblik dat de anderen binnenkwamen, Breehm met Maleine aan de hand. Ik
9



trachtte Rine weer van schuins-achter ongezien op te nemen, maar, als voelde ze mijn bedoeling in den rug wendde ze zich opzettelijk geheel naar mij om, het gezicht vlak naar mij en de deur gericht, en ik zag niets dan een uitnemend in bed wang gehouden fysionomie, al scheen mij de schaduw van haar duister warrend oog zich ook met een bijna onmerkbare nuance te verzwarten. Maleine kwam den heelen dag bij ons doorbrengen, omdat de oomes-schilders morgen weg gingen en zij haar in langen tijd niet meer zouden zien. 's Middags zouden we met haar gaan wandelen in het bosch, en 's avonds zouden we met haar platen-kijken, zooals ik haar eens beloofd had. We hadden alle een belangstellende, teere genegenheid voor het doordringend en vreemd mooië kind opgevat, met haar diepe altijddurende ernst en haar beteekenisvolle waardige zielshouding. Craghstone had haar zijn gewasschen-sepiaportret van haar kopje cadeau gedaan, en dat hield ze nu heel voorzichtig en met een kinderlijke gratie in de kleine fijne hand. Toen ik haar vroeg of ze bly was met haar portret, (ik had haar in mijn armen opgenomen!), zei ze met een zacht-heldere koelheid en
bewustheid in haar lage alt-stem: „Ja" —, en ik
moest er weer plotseling van schrikken zoo vol van genadiglijke,relatief-willende-apprecieeren,lachloos-vriendelijke neerbuigendheid haar stem-klank was. Ik moest altijd in zekeren zin schrikken als ik weer die nauwe harmonie van die donkere, teer-trillende alt-stem met



haar heele mystiek-ernstige wezen gewaar-werd. Met een ietwat gedwongen glimlach en een lichtelijk verwarde ontroering zette ik het onrustwekkende kind langzaam weer op den grond neer.
Zij waren nu met Maleine hier-heen gekomen met een doel. Gramsbergen had het idee gëopperd dat Maleine-zelf eens zou zeggen welk portret uit de drie haar het best-gelukt voorkwam. Breehm had geprotesteerd: het was niet goed voor het jonge teer-gevoelige kind! De aesthetici hadden er echter absoluut niets in kunnen ontdekken wat niet-goed kon zijn. Wat ze in zich had, (daar kon de „dikke vent" van op aan), dat was haar-zelf méér bewust dan het aan ons allen te zamen kon zijn. Ru had geargumenteerd: dat Maleine toch niet wist wat „Infecte" beteekende. En Craghstone had in zijn objectie de aanleiding gevonden om Maleine al-vast zijn portret cadeau te doen. — Zij brachten nu het ernstige kind voor de drie portretten. Het liet zich gewillig en kalm leiden en zeggen, zonder eenige belangstelling of verlegenheid te toonen; eerder als met een kleine vermoeide resignatie. Nu moest Maleine eens oplettend kijken, en precies zeggen wat ze dacht, — : welk van de drie portretten vond ze dat het beste leek?
— „Ach kom, wat 'n onzin!" viel Breehm verontwaardigd uit. „'n Kind van zes jaar! En te laten onderscheid-maken tusschen portretten die voor eiken aesthetiesch-niet-geschoolde bijna precies het-zelfde zouden lijken !"



— „Nou, wacht maar even; dan zal je zién dat zij jou „scholing" niet noodig heeft," antwoordde Gramsbergen vinnig.
Het mooië kind keek een poosje naar de twee schilderijen en de sepia-teekening met behoedzaam-vluchtige blikken, alsof ze niet goed dorst, alsof ze vreesde voor een pijnlijke aandoening van haar gezichts-oppervlakken. Toen keek ze een weinigje op-zij weg en deed een bescheiden pasje achteruit, als om te beduiden dat ze niet goed begreep; maar altijd volkomen kalm en stil-voornaam blijvend, gereserveerd en koel. Laurenz suggereerde dat men de vraag gemakkelijker zou stellen. Men moest haar vragen of ze één, 'n apart aangewezen portret het beste bijvoorbeeld uit de drie, niet „heel goed lijkend vond"; dus niet in vergelijking gesteld met de andere. Gramsbergen deed het. „Vond Maleine dit (Laurenz's kopje) niet precies op haar lijken?"
Weer met die behoedzaam-vluchtige blikken, met dat snelle intermitteerende oog-glijden en oog-tasten alsof ze elk oogenblik vreesde op pijnlijk onaangename waarheden te zullen stooten, of haar eigen zelfbewuste waardigheid te zullen verliezen, — bleef Maleine een klein poosje over en langs het zeer voltooide beeld kijken. Toen zette ze weer haar eene beentje bescheiden-zachtjes een stapje achteruit en bleef, het hoofdje recht-op zijdewaarts af-gewend, kalm zwijgen, in de uitdrukking en houding van iemand die een gedachte gron-



dig en koel aan het overwegen was. En toen gebeurde er iets uiterst belangwekkends; voor gevoeligeopmer-
kers iets verbazends en ontstellends Grams-
bergen had zich met een „Nu Maleine! je bent toch immers niet verlegen?" dringend-vragend naar haar voorover gebogen, terwijl hij haar armpje zachtjes vast-pakte; en, met een beweging als van iemand die plotseling alle verdere hoop op een tusschenkomst opgeeft, wierp het kind haar hoofdje in den nek, naar Gramsbergen opziend met dat treffende pijnlijk-verwrongen lachje op haar psychiesch-doorschijnig gelaat, die bekende wrange akelige mondvertrekking van haar die wel de-lach leek die een valsch en verraderlijk vriend haar had hébben willen afdwingen, — en zei ze vragend tegen Gramsbergen met een stroeve verschorring van
haar verontrustende alt-stem: „Dat ben ik
niet, wel?" 
Het kind wist het aspect van haar ziel zóó goed dat ze zich in geen der drie portretten had terug-gevonden !
De omstaande gelaten der aandachtig afwachtenden teekenden ongeloovige, diepe verbazing. Zelfs Breehm scheen nu iets van de waarheid te bemerken, van een vreemde substantialiteit van Maleine's wezen. Ik keek Gramsbergen aan en wij wisselden een langen beteekenisvollen blik. Het was een experiment van Gramsbergen geweest, en wij wisten nu dat onze vizie van het begin af aan juist was geweest; we hadden



nu een diep-gaand, volledig bewijs. Zelfs het uiterst fijngevoelige, ijl-sensualistische kopje van Laurenz, zelfs de trillende, blank-duistere mystiek van dit „Maeterlincksche" sentiment dat de meeste menschen reeds voor uiterst en typiesch „negatief' zouden houden, — zelfs de sterke atoon-prerafaëlitische" kop van Craghstone, — in dit alles kon ze niet begrijpen dat haar Identiteit zou moeten te vinden zijn. Ze wist dat ze er dag aan dag voor gepozeerd had; wist dus dat het haar moest voorstellen. Breehm maakte namelijk later de absurde onderstelling, dat ze, nog zoo een kind zijnde, op dat oogenblik door de verlegenheid tijdelijk haar herinnering van het doek kwijt was. Maar in den stricten zin van verlegen, van in verwarring en verwissching van het bewustzijn verkeeren, was Maleine nooit verlegen. Al was het gezelschap nog zoo groot, al deed het nog zoo wijs- en wetend- en ervaringvolbeschermend tegenover haar, de plompste waarnemer had kunnen opmerken dat Maleine immer haar tegenwoordigheid van geest, haar kalme waardigheid van ziels-houding, haar diep-vizionaire bewustheid behield. Het feit was, dat dit exceptioneele kind met geheel andere soort oogen, met een gezichtsvermogen van een hoogere orde dan de „zinnelijk-geestelijke" van gewone menschen waarnam. Daardoor zag ze de gewone lagere, grovere dingen en woorden, de materieele schijnen, de hulp-teekens van uitdrukking die de menschen gekruiken, geheel voorbij en las ze slechts direct



de absolute beteekenis van hun wezen af. Hier dus ook, wist ze natuurlijk wel dat Laurenz' portret haar voorstellen moest, (het omgekeerde te veronderstellen zou toch krankzinnigheid lijken!); maar wat Maleine feitelijk beantwoordde was de diepere, directere vraag: „vin je dat dit sentiment, deze expressie je diepste wezen, je meest absolute Identiteit verklaart?" En nu was het onbetwijfelbaar bewézen, door het wonderbaarlijke kind zelf bewezen, dat niet alleen haar wezens-beteekenis met dit Maeterlincksch-mystieke sentiment absoluut niet te treffen was, maar ook dat het wezen daar-van, de eigelijke beteekenis dier mystiek voor haar begrip absoluut omvatbaar, van een vreemde inconcevabele substantialiteit was. Maleine was werkelijk, zij was wonderbaarlijkerwijze, de verconcretizeering van een beperkt, van een alleen-aesthetiesch Abstractum, van dat absolute negativisme dat men als theoretiesch, speculatief-filosofiesch stetsel in van-Welderen's „Eerste Principe" instellectueel gerëalizeerd vond.
Was Maleine van-Welderen's resultaat? Was zij van-Welderen's kind?
Die gedachte, die vraag leek mij verder in den loop van den dag langzamerhand weer belachelijk. Waarom die uiterste toevalligheid veronderstellen!.... Maar hoe, toch ook, kwam die zonderlinge en gewaagde gedachte zoo onophoudelijk, hardnekkig, en spontaan al mijn concepties van Maleine tinten ?! 



Op den avond van dien dag echter, gebeurde het verontrustende feit dat haar gerechtvaardigdheid en juistheid zoo goed als bewees. Het was heelentó&l een dag van geestelijke tensie en trillend-innerlijke ontstelling geweest. Op de wandeling met Maleine, in het bosch, had het kind vragen gedaan, die ons welhaast van-zinnen hadden gebracht van uiterste verbazing. Zij was voor haar doen buitengemeen spraakzaam geweest, altijd in die bizonder ernstige mystiek-donkere vreemdheid die overhoofd al haar praten immer karakterizeerde. Een van haar meest zonderlinge vragen was geweest: waarom de boomen „toch niet zwart" waren; — en een andere keer vroeg ze: wat eigelijk bloemen „bedoelden" {te zijn namelijk.) Verbijsterend was vooral ook bij dit laatste, dat, toen Breehm haar goed-en-wel anatomiesch-botaniesch het wezen en de beteekenis van de bloem had uitgelegd, zij — na berustend, en misschien ietwat verveeld, afgewacht te hebben — zonder meer haar vraag herhaalde-, alsof Breehm bijvoorbeeld eerst een ontijdig en oninteressant verhaal had gedaan over een hond of een koe of een ander geheel-onverschillig ding vreemd aan de bedoeling van haar vraag. Breehm stond te kijken alsof hij de zon had hooren praten; met deizend hoofd en een uitdrukking van idiotisme in de oogen en de neerhangende lob-plooien van den mond. Iemand hoorde men zenuwachtig lachen; Craghstone zei spits-geïnteresseerd: „Ah that's astonishingly exact! that's preciously, that's



hugely intent!" En het was dan ook werkelijk niet anders te begrijpen dan in het bizondere, „negatieve" licht eener pre-conceptie zooals Gramsbergen en ik, of Craghstone, ze omtrent Maleine bezaten. — Dien avond zaten we dan, bij twee groote kap-lampen, in het atelier met Maleine platen te kijken. Gramsbergen en Laurenz kozen ze voor haar uit en Craghstone en ik lieten ze haar zien. Gramsbergen koos allerlei verschillende genres methodiesch uit met de bedoeling van een experiment. Portretten en landschappen van Rubens, groepen van de-Braay, de bloemstukken van deHeem, en de vogel-compozities van d'Hondecoeter in de eerste serie. Dan volgden, 'n sentiment hooger, van-Dijcks, Rafaëls, enkele geschikte Titiaans en Correggio's. De donkere oogen keken weer met dat beduidings-volle glijden en tasten over de platen alsof ze eigelijk volstrekt niet begrepen wat al deze „rare", pompeus of zwaar aardsche dingen wel wilden, wat wij wel bedoelden met ze haar voor te leggen. De fijnheid van van-Dijck, de charme van Rafaël, de grootschheid van Correggio — het moet alles een zwaar en ongenietbaar walmen voor dit gezicht geweest zijn. Het was niet het niet-begrijpen van een kind, want dat bewees ze later dat wel degelijk haar bizonder gevoelige geest, kinderlijk en ongeschoold als zij ook was, de elementaire waarde der hooge schoonheden begreep, zij het ook onbewust voorshands. Maleine was een zeer exceptioneel geestelijk verschijn-



sel; dat voelden we welhaast allemaal en dus stelden we onwillekeurig steeds haar intuïtief begrip en haar spontaan voelen met de onze op één hoogte, ook zelfs waar het een cultuurlijk ding als Kunst betrof. Er is overigens nooit zoo'n groot verschil tusschen een gevoelig kind en een gevoelig volwassen mensch als men meestal gaarne voor zichzelf wil gelooven. Een kind rëalizeert zijn gevoel nog niet in een intellectueel beeld, dat is alles. Wij zien soms heel-sensibele kinderen lang en aandachtig naar onze wijze gesprekken luisteren en zij zeggen dan niets en werken het niet onmiddellijk in de gedachte om, en dan denken wij dat zij ons niet begrepen hebben! Hoe kunnen zij die lange en intense aandacht ontwikkelen als zij ons, onbewust, niet volkomen begrijpen? Niet de meer gevorderde jongheid, — maar de zeer vroege jeugd heeft vaak welhaast dezelfde fijnheid van voelen intuitief die de volwassen en rijpe, fijnste aesthetici later bewust en misschien geformuleerd bezitten. En dat, niet-waar?, is, absoluut, een pover verschil. Wat mij-zelf tenminste betreft, ik moet eerlijk bekennen, dat ik elementair nooit eenig verschil heb kunnen ontdekken tusschen mijn ontwikkelde ziels-voelen en het duistere en blinde maar subtiele tasten van een sensibel jong kind. En ik geloof zelfs, dat men daar misschien trotsch op mag wezen.
De eerste positieve kenmerken bijvoorbeeld van een naderen van eenig elementair begrijpen, van eenig,



herkennen der substantialiteit van het sentiment, deden zich bij Maleine opmerken bij de mysterieusvizionaire landschappen van Rembrand en Claude Lorrain. Er is, (ook vooral in die zee-havens van Gellé), een onmiskenbaar bovennatuurlijke atmosfeer daar-uit opstijgende, een woeste of een stervens-tragische vreemdheid; en een als-'t-ware zich-verzichtigen van een vèr vreemd-lumineus mysterie moet hier het „negatieve" gezicht van het kind reeds zijn gaan aanraken, omdat het reeds heen-wees naar die verre grootsch-doode landen waarin haar geest woonde. Zeer eigenaardig was onder-anderen ook: dat deze landschappen van, hoewel diepzinnige en raadselige, toch nog zeer zware, „positieve" substantie en kracht, — evenals sommige Daumiers en Rousseau's die we daarop lieten volgen, — haar „negatieve" geest veel meer schenen te interesseeren en treffen dan wezenlijk decadente kunst met veel duidelijker aspiraties naar levens-negativisme. Gramsbergen had hier-naar een experiment ingericht; om te zien of haar intuïtief begrip wel zuiver aesthetiesch was, en zich bijvoorbeeid misschien niet slechts richtte naar het voorgestelde onderwerp, zooals meestal bij kinderen als ze „plaatjes kijken." Maar de aangename en verfijnde tableau's van Lancret en Watteau, - waarin toch wel reeds die grens zichtbaar is, hier en daar, waar het verlengde en gëaffineerde geluk om-slaat in een woeste vérre leegheid, - hielden de gevoelige kinderlijke aandacht



geen oogenblik bezig; evenmin als bijvoorbeeld de week-vermoeide, kwijnend-zoetelijke wezens der Prerafaëlieten. Er waren zelfs vijvers van Corot, boschinterieurs van Courbet, woeste land-ontwikkelingen van Diaz — al wat men maar onder het rneest-positieve aardsche kon noemen — die Maleine dichter-bij leek te voelen dan deze fijne en wijde, ja deze vaak diep-tragische parken van het Rococo en het laat-Baroque. En eveneens, terwijl ze de engelen van Jan van-Eyck en de madonna's van Francesca en Lippi. (de meer „positieve" Primitieven), zeer belangrijk scheen te vinden, bleek het dat ze het sentiment van Rossetti's ernstig-atone Dante-illustraties in niets aan
zich verwant voelde Het was zeer merkwaardig.
Hier was schijnbaar een tegenstrijdigheid aanwezig, een tegen-bewijs tegen onze strenge pre-conceptie. Maar het was niet meer dan een bewijs voor de stelling: dat groote, ascendente „positieve" Kunst meestal nog veel meer aanwijzingen en elementen van „negatieve" mystiek in zich bevat dan „negatieve" decadente, die meestal reeds te veel verzwakt en te veel „verintellectualiseerd" is voor de noodige spontane intensiteit. Gramsbergen ging zoo ver met er-uit te concludeeren, dat wezenlijke decadence uit haar aard onvatbaar was voor echt negativisme; omdat echte decadence altijd iets triviaals en oppervlakkigs moest zijn. Dit was natuurlijk te rigoureus; waarschijnlijk was zijn bewering er op ingericht om Craghstone in



diens Rossetti-genegenheid te krenken, wat hem overigens volstrekt mislukte. Natuurlijk was het niet het wezen eener decadence die het negativisme niet,— maar was het meestal haar kunst-zwakte die de negatieve mystiek niet (spontaan) kon bereiken. Echter, in onze eind-concluzie stemden we overeen: echte negativistische mystiek was bijna nooit decadence, en kenmerkte zich immer essentieel door een enorme, een bovennatuurlijke kracht.
Maar eindelijk dan bij de Primitieven was het, dat Maleine's glijdende blik vast werd, de kinderlijk-bedeesde en weifelende expressie gretig en donker-intens. „De handen kwamen naar voren," (zooals Gorter zegt), de ziel „wou toebehooren"; verbaasde en verraste kleine geluiden braken door haar zwijgzame ernstigfijne lippen. Zij begon te vragen, wij moesten haar vertellen van de lijdens-geschiedenis van Jezus, van de beteekenis der Madonna en der engelen. Het was verbazingwekkend zoo juist en prompt het jonge kind onbewust de waarde der schoonheden in de platen van van-der-Weyden, Matseys, of Angelico en Francesca noteerde. Voornamelijk ook over de landschappen deed ze stamelende en gretige vragen, duistere en vreemde vragen waar wij soms maar half de bedoeling van vatten konden. „Hier hèb je nou die zwarte boomen, Maleine," zei Gramsbergen tegen haar, „waar je vanmiddag om gevraagd heb;" — en het kind antwoordde haastig: „Ja," met een verheldering van haar kleine



lage alt-stem. „Maar dit is maar 'n plaat van'n schilderij met verf," ging Gramsbergen voort, „en op 't eigelijke schilderij zijn diezelfde boomen toch groen, of blauw zie-je. Dat lijkt hier maar zwart, omdat de lucht daar-achter zoo licht is." Maar Maleine nam daar geen genoegen mee. „Dat kan toch niet?" antwoordde ze ongeloovig vragend naar ons; en het was zoo: de hoogere, mystieke, notatie had niet met de kleur te maken, en was „zwart" zooals ze dat uitdrukte. Het verre landschap: de bergen, de rivieren, de torens en kasteel-muren en huizen, de boomen en de zwartblauwe lucht in het apex, alles was van een doordringende diaphane „zwarte" luciditeit; en daarin slechts het blanke oprijzen der „witte" zielen. Zij had haar eigen notaties en haar eigen vizionaire benamingen, de kleine Maleine, en wij deden maar goed met van haar te trachten te leeren.
Om haar „aesthetiesch mysticisme" nu met ons begrip te benaderen, gingen wij haar nu vragen doen omtrent: wat ze nu van dit of dat ding vond. Onze gecompliceerde en moeilijke woord-benamingen begreep ze echter niet, en we waren spoedig beperkt tot vragen als: „Waar lijkt dit op Maleine?" of „Vin je dit mooi?" of wel „Lijkt dit op jou, Maleine?" Er was niet een onder de Maria's, heilige vrouwen, of engelen die op haar scheen te „lijken"; dat wil zeggen, waarvan zij het sentiment in zich terug vond. Ook de grens tusschen wat ze „mooi" en „niet-mooi" vond,



trok ze op een zeer eigenaardige en treffende wijze, en ik ontdekte al heel spoedig dat deze grens-lijn door het begrip der Póze werd bepaald. Niet het essentieele der expressie vond ze (al of niet) mooi, maar het minder of meer gestyleerde, de póze van de ziel die er in aanwezig was. Zoo kon ze vrij „positieve figuren van zelfs Giotto en Gaddi nog zeer „mooi" vinden door de subtiele stylatie der houdingen en contouren. Een „Heilige Barbara" van Pintu-ricchio, een paar vreemd-weemoedige vrouwen van Botticelli boeiden haar aandacht blijkbaar om dezelfde eigenschappen uitermate. En, na van-der-Weyden tenminste, was het vooral Botticelli ook in 't algemeen die van de Primitieven haar buitengewoon strak impressionneerde, en tot zulk een graad van doordringendheid en tensie, dat de „innerlijke" houdingen van haar lijf en de „innerlijke" lijnen van haar gezicht onwillekeurig, maar zeer en treffend zichtbaar, bij-wijlen exact de Botticelli'sche Pöze aan-namen, ernstig en vreemd-weemoedig. Toen ze de reproducties bezag van zijn twee bekende fresco's die in het Louvre zijn, de „Vier Deugden" en de „Introductie bij een vrouw," vormde zich, onwillekeurig en spontaan, op 't onverwachtst haar teere, gevoelige, flexibele kleine hand naar die wonder-vreemde subtiel-gestyleerde krullend gewrongen hand-pöze die op het tweede fresco, ongeveer in het midden, aangetroffen wordt. En bij de bekende „Venus op de schelp" nam het expressieve fijne kinder-kopje



even ook de gestyleerde houding en expressie over van dat eindeloos-ver-weemoedige zacht-verschrikkelijke droom-kijken. Beide spontane onbewust-imiteerende bewegingen gleden voorbij als een wenk, als de schaduw van een vogel in zijn vlucht, maar niettemin waren ze zoo sprekend, zoo exact, zoo precieus gevoelig dat wij er elkaar allen van aankeken. Merk maar eens hoe moeilijk die pöze van die vreemd gestyleerde hand is, (op de fresco); hoe onzegbaar trillend sensibel de bizarrerie van dat sentiment. Men moet een ziel hebben die volkomen gebaseerd is op de „filosofie der gestyleerde lijn," men moet handen hebben die organiesch deel uit-maken van de ziel, die essentieel het zielsleven leven, om zoo snel-gemakkelijk, spontaan, volkomen, en precies de reproductie te doen als Maleine daar deed. Het was een wonder; een wonder. Haar ziel, dat was duidelijk, kende het sentiment niet meer. De veel-gebruikte vraag: „Lijkt dit nu op jou, Maleine?" werd met een beslist neen-schudden van het hoofd beantwoord. Wat zij als spelenderwijze, uit een zekere aesthetieke nieuwsgierigheid, had gedaan, was niet dan het puur beschouwen, volgen, en overnemen der stylatie, der lijn van aequivalentie. Het was haar „Principe van de Pöze" als eenig elementair levensprincipe, dat hier de maatstaf was van haar strakke belangstelling, van die althans in de Primitieve figuren.
Het bracht ons in een opgewonden ontroering. Rine,



die met Breehm zat te schaken aan een tafel vlak bij, zag ik met een uitdrukking van klamme neer-gehouden ontzetting strak op haar spel kijken, met dien duisteren binnen-waarts gerichten blik. Het platen-kijken hield op; de trillende ontroering goot zich uit in een haastigen stroom van opgewonden praten, verklaren, formuleeren. Over dit merkwaardige, unieke kind; over de ontstellende transparancie en subtiliteit van haar vreemde wezen. Ik zal dat intense tooneel niet licht uit mijn vizioneele herinnering vinden. Buiten streek de schemering langzaam over de zwartende hei neer; de glazen deuren, de breede matglazen ramen stonden wijd open, en de zomer-avond kwam vol naar binnen wellen. De twee groote heldere staande-lampen, met hun eclatante roode kappen, vermengelden hun intieme dènse binnen-licht in de verdere en uiterste lichtcirkels met het nevelend aan-zwevende schimmerende bleek van de late spectrale schemering. In de verte duisterde het dennenbosch scherp-massief af tegen het zwart-groezelige schimmige groen-geel van de lage horizon-luchten. Maar dan hier, vlak om den witschellen lamp-cirkel, de zwart- of wijn-roode reflexen van de kappen glijdende over de fel-bewegende hoofden, de fel-pratende gezichten, wij als een troep verschrikte, heftig raad-slaande groote vogels wien een bedenkelijk gevaar naderend is komen bedreigen. Alleen het mooie fijne kind, achteruit geleund in de ruime perzische divan, zat stil en ernstig en hoog-kalm te kijken, het
10



blonde hoofdje stralende van vlos-gouden zacht-gloriënd licht. En om ons, in de open atelier-ruimte, het volgeheimzinnige sidderende wellen van den zomer-avond.... Wat was het? Wat hoorden wij? 
Toen was het plotseling, - als concluzie op onze ontroering als 't ware, als logiesch gevolg van onze allengs opgehoopte diepe sympathie en buitengewone belangstelling voor de kleine Maleine, — dat die uitnemende Breehm de goed-bedoelde, warm-gevoelde gedachte uitsprak, die, (zooals ik later inzag), juist de catastrafe naderbij-trok, (hoewel van een geheel onvermoede zijde), die zoo vreemd en plotseling in de atmosfeer om ons heen leek te zijn komen dralen.
„Als wij Maleine eens adopteerden! Ze zal
in ons dunkt me goede en oplettende vaders en opvoeders vinden" ....
De woorden rukten beslist en concies uit in een voorbijgaande kleine stilte; met dien besluitenden haast-schok dien het Noodlot zoo wèl kent, en in die bekende „toevallige" (o zoo toevallige!) volle kleine stilte die de onverbiddelijke sterren, als-'t-ware, zoo expresselijk, sluw, en handig te juister tijd voor onze voeten weten neer-te-spreiën. Er was een oogenblik van verwonderd stil luisteren naar die woorden, die daar in het heldere lampenlicht nog zichtbaar leken voort te drijven. Dan, in-eens en bijna gelijktijdig, brak de reflexieve terugwerking der suggestie stormachtig uit; als de spoor-golven die een sleepboot maakt



die öp-gevend breken tegen den wal-oever. Direkt vond iedereen het goed, werkte men het plan tot theoretische volkomenheid uit. Ru Wessels, de onverwoestbare idealist, haalde er van-Lennep's „Klaasje Zevenster" bij, vermaakte zich met de parallellen daar-mee te trekken, beschouwde zich reeds in gedachten met groot zelf-genoegen als een van de zeven benevolente, liberale, hartelijk-geliefde oom-en-voogden van het Klaasje-Maleine. Gramsbergen dreef er natuurlijk dadelijk onbarmhartig den spot mee; maar het blijde ontwikkelen der plannen voor Maleine's toekomst liet er zich niet door stuiten. We zouden een zeer aparte methode van opvoeden op haar toepassen : geen exacte wetenschappen, zoo min mogelijk rekenen, aardrijkskunde, politieke geschiedenis; vakken die haar geest ook waarschijnlijk grenzenloos zouden vervelen. Daarentegen zouden we zoo vroeg mogelijk al beginnen met begrippen-leer en logica; wat later met metafysica en aesthetica. Zonder eenig soliede bewijs werd altijd als vaststaand en onaantastbaar aangenomen dat jonge kinderen nog geen genoegzaam ontwikkelde hersens hadden om filosofie te kunnen opnemen en verwerken. We waren het er allen over eens dat deze veronderstelling niet alleen ook in 't algemeen, maar zeker althans met betrekking op Maleine, absurd en pedantesque, en in elk geval volkomen onbewezen was. Groote denkers hadden herhaaldelijk gewezen op de imminente wenschelijkheid van een grondige elemen-



taire filosofische opvoeding van de opwassende jeugd. Zoodra Maleine voldoende lezen, schrijven, en „woordzeggen" kon, zouden we daar-mee beginnen, en men kon er zeker van zijn dat zij het alles als spelenderwijs zou absorbeeren. Vooral echter nergens schoolschheid: in natuurkunde, scheikunde, en fysiologie niet het grove lompe materialisme; in de talen niet het syntaxiale en grammaticale exoterisme maar vrije literatuur, vrije poëzie; koele objectieve aesthetica liever dan en bóven de bedenkelijke plausibele ethiek, en in ethiek in elk geval slechts wat Maeterlinck noemt de „mystieke moraal". — Ja, al die vèr-strekkende en in uitvoering vèr-verwijderde ideale plannen, die spoedig zoo voorbarig en kortzichtig zouden blijken te zijn!
Maar dat kwam alles in-eens bruusk tot een eind. Laurenz ontdekte plotseling de gedachte, dat Maleine nu ook een uitnemende moeder in Rine zou krijgen. Onze aandacht wendde zich dadelijk vol naar de eenige vrouw in ons midden heen; Rine, die tot nog toe, onopgemerkt door ons, nog geen woord had gezegd.
Hoe vond Rine het idee ? Maar Rine s gezicht
drukte zoo'n akelige, ongereserveerde, totale wanhoop uit, zoo'n transpireerende starre doods-angst, de bleeke gelaatskleur veranderde op onze plotselinge omlijnde suggestie zoo zichtbaar en snel in een afzichtelijk vaal doods-grauw, haar blik en haar lijf vervielen voor onze oogen in zulk een afschuw-bedwelmde einde-lijke wezen-



loosheid, dat wij allen om haar heen als stom en flauw geslagen schenen van een ijskouden doordringenden schrik, en er, evenals op dien afschuwelijken avond met van-Weideren, een betrekkelijk lange poos geen woord door onze geparalyzeerde kelen wou....
Men dacht dat ze plotseling weer in dat cataclistische snikken van toen dien avond zou uitbarsten. Het was een oogenblik alsof men er op wachtte. Toen kwamen hier en daar eenige gewrongen vragen los; Breehm wenschte, geloof ik, maar liever dat ze in huilen uitbarstte inplaats van zoo pijnlijk star-wezenloos te blijven zitten kijken, met die oogen van namelooze verschrikking. Eindelijk brak de ontzettingsverstarring; met een diepen zucht hief ze zich loom in haar fauteuil op en veegde zich, als nog lam van een vernietigenden afgrijzelijken droom, met een ijlmoede droom-beweging van de hand het klamme angstzweet van het voorhoofd. Breehm herhaalde een vraag : wat of er eigelijk was. En belachelijk, imbeciel, - en toch juist daardoor zoo onrustwekkend, - loog ze grof-weg, met een zachten oneindig-smartelijken glimlach: „dat ze zich zoo bodemloos schaamde dat juist zij, een wouw, de laatste was die ons barmhartige en hartelijke voorstel van Maleine's adoptatie zou geconcepieerd hebbeh."
Zelfs Breehm liet er zich niet door dupeeren. De leugen was te piramidaal. Alsof Rine niets gezegd had



vroeg hij haar goedig en naïef: — Willen we het plan laten varen Rine? Hèb je wat tegen Maleine?"
Maar Rine wond zich op tot een verwonderde verontwaardiging. Wat zeurde Breehm?! Was-igek!Wel verbeeld-je; om den dood niet: ze zou integendeel al haar gemis aan goede gedachten omtrent het ongelukkige kind inhalen. Ze zou morgen dadelijk haar moederlijke taak opvatten; morgen dadelijk zou zij, en zij alleen, in eigen persoon de overdracht van het kind aan de nieuwe pleeg-ouders bewerkstelligen. H£é,r hut was de ruimste van de drie: Maleine zou dadelijk bij haar in kunnen komen. Breehm had nog wel een bed voor het kind totdat zij, Rine, een kinder-bedje kon aangeschaft hebben. — We keken elkaar allen onwillekeurig aan. Het was eigelijk beestachtig stom van Breehm om de questie zoo te stellen ; en om de questie h&£r, überhaupt, te stellen. Natuurlijk moest Rine nu haar „waardigheid ophouden"; kon ze niet meer terug. Het was zoo helder als glas dat ze Maleine abhorréérde, dat ze alles deed om het kind te vermijden, de gedachte aan haar bij ons dood te zwijgen als dat kon, althans die permanente préoccupatie finaal te ignoreeren. Ik was op het punt om Breehm naar den kop te vliegen: wel god-nog-toe, was-i heelemaal idioot?! Kon de ellendige dikkop niet beter op z'n half-snikke gedachten passen?! Met een moeizaam ingehouden drift-stem viel ik imperieus uit: „Dat is alles goeden wèl, maar daar gebeurt heelemaal niéts van, Rine!



Maleine kan" Maar in een ommezien had Rine
mij overstemd en mij het woord onmogelijk gemaakt. Naarmate zich mijn zenuwachtige drift verhief, groeide de hare aan tot een paroxisme. Zij wilde zich niet onophoudelijk zoo, als een klein kind, door mij in banden geslagen hebben, (schreeuwde ze met een bevende stem): ze was een zelfbewuste vrouw watdrommel; ik hèd mijn autoriteit niet zoo krenkend haar op te dringen! Ze zou dóen wat ze had gezegd: morgen zou Maleine al bij haar in kunnen komen....
Natuurlijk kwam de stilte van onze zijde pijnlijk en gedwongen. De beschaafde en hoogmoedige Rine „opspelen"? en vloeken? Het geheim van Maleine moest wel een verschrikkelijke beteekenis voor haar
hebben! Gelukkig kwam vlak daarop de boere-
meid van Maleine's kosthuis het kind halen. Ik zag het even nog in haar ernstige, voorname, geheel onverwonderde en koel-duistere houding op de perzische divan zitten; en ik wist werkelijk niet wie van de twee ik geheimzinniger moest vinden, Rine of dit kind. Er werd hartelijk afscheid van haar genomen door de vertrekkende oome's; met beloftes van cadeau tjes voor haar te zullen sturen uit Den Haag. Een oogenblik later voerde de meid haar heen; het teere tragische kind in die armen van een bacchante...,
Rine was verdwenen 



VII.
— „Begrijp jullie daar iéts van?" vroeg Laurenz met een stem zacht en dof van hevige emotie en verwondering.
— „Ja dat is allemaal jóu schuld ellendige ezel die je bent!" luchtte ik nu mijn zenuwachtige drift tegen Breehm. Alsof dat het eenige mogelijke antwoord was op Laurenz z'n vraag.
— „Ik? Mijn schuld?" verweerde zich Breehm verbaasd en hulpeloos tegenover mijn onverwachte heftigheid.
— „Stommeling, merk je dan niet dat er iets moet zijn tusschen Maleine en Rine? Maanden lang heeft ze aldoor een abnormale, al te volstrekte onverschilligheid gëaffecteerd omtrent Maleine en jullie portretten; je ziét haar daar op-eens zoo wit worden als een laken op die vraag van Laurenz aan haar; ben je dan heelemaal met idiotisme geslagen om niet met één donderslag als-'t-ware gewaar te worden dat daar-achter een verschrikkelijk geheim zit?!"
— „Nou maar wat dan?!" vroeg de goede kerel



met hulpelooze verslagenheid. „Ik begrijp er niks van! Wat heb ik uitgevoerd? Ik snap 'r geen jota van!
— „Maar begrijp je dan niet dat ze 't eenvoudig afschuwelijk-en-afschuwelijk moet gevonden hebben om Maleine te moeten verzorgen? als een moe<kr? Maar dat ze na die vraag van Laurenz er niet van af kon zonder harteloos en egoïst te schijnen en zonder allerlei verdachte schijnen op zich te laden? Mijn-god wat
ben jij 'n kerel!"
— „Nou; maar dan is 't toch Laurènz z'n schuld?
En niet de mijne?"
Maar ik gaf het op, geëxaspereerd van machtelooze
dolle drift over dit langzaam-werkende naïeve begrip. J3ramsbergen nam echter de taak van informatie en afstraffing over. Koel-smadelijk, cyniesch-bedaard, langzaam treiterend stootte hij, vlak-bij, den verbouwereerden kerel in het oor:
— Als jij niet zoo'n ezelsveulen was geweest, ... en niet de knullige vraag had gedaan die bij iedereen al dadelijk beantwoord was toen we haar haast zagen bezwijmen van angst, dan had ze zich nog naderhand met de een of andere uitvlucht kunnen verontschuldigen, snap je dat! Maai" nu jij wèl
zoo'n ezelsveulen bent geweest" ....
Gramsbergen kon zijn informatie niet voleindigen: een geweldige oorveeg van Breehm brak haar af. De agitatie waarin ik hem al gebracht had, het ellendige bewustzijn van de schuld te zijn van Rine s ongeluk,



gevoegd vooral bij de opgehoopte spotternijen en koejeneeringen van Gramsbergen al die maanden lang, hadden den goeden armen vent geheel buiten-zichzelf gebracht van zwiepende zenuwachtige woede tegen zijn kalmen treiteraar. Er volgde een kleine heftige gewelddadige scène; maar dat ontlastte gelukkig de zware gedrukte atmosfeer van ingehouden emoties en hartstochten, en we konden nu kalmer de situatie gaan overzien.
— „Nou maar als dat zoo is," hernam Breehm, nog altijd bleek van ingehouden emoties, en met een sidderende stem, „dan zal ik morgen dadelijk naar Rine toe-gaan en haar mijn excuses maken en haar eenvoudig zéggen dat ik haar die dolle zelf-opoffering, of misschien zelf-vernietiging, eenvoudig zal belètten! Dat is de beste oplossing!"
— „Ach denk nu 'es n&," antwoordde Laurenz. „Als Rine zich niet eens door Hans wil laten gezeggen, dan zal ze zich immers nog veel minder storen aan jou."
— „En hoe wou je haar „beletten," vertel me dat eens," vroeg Ru Wessels. „Wou je haar wederrechtelijk, en dan vooral hoogst indelicaat, soms het kind af-pakken? of hoe wou je dat doen?!"
— „Maar daar moet toch iets tegen gedaan worden!" drong Breehm aprioristiesch voort. ,,'tDoet 'r niet toe wèit. Kunnen we haar niet onze medewerking aan de



coöperatief bedoelde adoptatie weigeren ? als zij door
blijft drijven?"
— „Ach Breehm, wees toch niet zoo kinderachtig,
antwoordde ik. „Je kent Rine toch genoeg om te weten dat ze hier-in nu coüte-qui-coüte haar wil zal doordrijven, al zou ze ook alléén voor de onderneming komen te 'staan. En ze zou dunkt me geheel gelijk hebben. Het is verbazend onaangenaam om zoo be-attendeerd, be-raden, en be-zorgd te worden; alsof ze niet op zichzelf kon passen, het recht niet had in haar eigen zaken met rust gelaten te mogen worden. Het beste wat we kunnen doen is, haar zooveel mogelijk te helpen, en misschien haar zachtjes-aan van den onophoudelijken afkeer van het kind te bevrijden door het den geheelen dag te occupeeren op plaatsen buiten haar onmiddelijke nabijheid. We zullen daardoor haar uitgesproken intenties zoo goed als geheel kunnen neutralizeeren, en als ze onze, op die wijze kiesch ingerichte, plannen doorzien zal hebben, zal ze ons zonder twijfel in stilte dankbaar zijn en ons onzen gang laten gaan."
— „Maar, begrijp jij eigelijk wat dat geheimzinnige met Maleine is, Hans?" vroeg Laurenz. „Ik moet zeggen, het is me volkomen duister. Waarom zóó'n enorme afkeer voor het sympathieke kind! Dat levensnegativisme nou-ja, soit, maar een verstandig zelfbewust mensch kan toch dunkt me niet zóó daarvan, als van een bovennatuurlijke wezenlijk onweerstaanbare Macht lijkt-het-wel, den invloed ondergaan, 'n Dergelijke invloed



is beslist en altijd tijdelijk, betrekkelijk, secundair nietwaar? Het is toch bijna onmogelijk, dunkt me, dat het als het ware de essentieele levens-substantie aantast, om kan zetten!"
- „Ach Laurenz," viel Gramsbergen in mijn plaats, bruusk in „de zaak is een veel eenvoudigere. Ik heb jullie al een maand of wat geleden staande-gehouden dat het zeer wel mogelijk was dat Maleine een kind van van-Weideren is. Hans stelde de suggestie. De filosofiesch-psychologische gronden die hij er-voor aanvoerde waren niet alleen aannemelijk, zuiver, en sterk maar mijns-inziens waren ze volstrekte bewijzen. Je hebt het kind nu aan den gang gezien: de vreemde heldere vragen die ze deed, haar eigenaardige maatstaven van appreciatie van de platen. Voeg dat bij wat je vroeger van haar hebt waargenomen: die onverstoorbare ernst en helderheid van het bewustzijn, die voorname wezens-diepe póze, het totaal afwezig zijn van alle blijmoedige, relatieve, kleurige levens-sentiment; en dan dat bizonder-veel-beteekenende incident met jou portret. Het kind is geen gewoon-menschelijk kind; evenmin is ze te vergelijken met een zichzelf bewust geworden, wijs en fijn ontwikkeld volwassen mensch) - zoowel wat het bewustzijn als de manier van leven betreft zijn de begrips-namen kind en volwassen mensch eigenlijk niet op haar van toepassing. Ze is iets volkomen anders, 'n derde iets. Haar begrip heeft de onbewustheid van het kind en de bewustheid



van den intellectueelen aestheticus te-zamen en in n eenheid opgeheven, 'n Begrip en 'n bewustzijn van essentieel andere soort dan de menschelijke. Dat heterogene, niet,waar?, dat relatieve en dikwijls onlogiesch en strijdig-in-zich samengeflanste karakter van dat cmnplex de „menschelijke geest," is volstrekt bij haar afwezig. Het menschelijk wezen is altijd: 'n beetje dit en 'n beetje dat, een eigenschap (of verscheidene) in den achtergrond, meestal eenige strijdige en elkaar neutralizeerende elementen die vernietiging en ongeluk aanrichten, vaak een rommelzoo van totaal onbruikbare organiesch verkregen eigenschappen, - in'tkort: een plus van ongelijksoortige grootheden. Soms is er dan één eigenschap buitengemeen geprononceerd en verfijnd, de andere geheel overheerschend; maar altijd toch is er dat plus daar-önder. Maleine, echter, lijkt eenvoudig één homogene substantie, 'n één-en-ondeelbare absolute Eigenschap geïncarneerd, 'n „aesthetiesch Abstractum" (zooals Hans 't uitdrukt) „verconcretizeerd." - Dat in de eerste plaats; namelijk wat betreft Maleine's afwijking van het gewone natuurlijke en complexe. Maar dan in de tweede plaats: de „negativiteit" van dat „abstractum." Het opmerkelijke gemis van alle begrip van de gewone, de eenvoudigste dingen van het Leven! Het niet-begrijpen van wat een bloem, een plant moet beduiden niet-waar? Het zien van wü als zwart. Het negeeren van de kleur, van den accidenteelen vorm. Het sterk preiereeren, ten slotte,



van het sentiment in van-der-Weijden en in 't algemeen van de Primitieve landschappen bóven het sentiment zelfs in Vinei, Velasquez, Rembrand, of Claude Lorrain. Je hebt haar dat platen-kijken zien doen: mag men zeggen, vindt je, dat dat kind, in wezen, de schoonheden en hun waarde in die platen niet begreep ? Zooals ik zeg: van begrijpen zooals wij dat woord opvatten, verstaudelijk-bewust, is hier natuurlijk geen sprake. Maar er is een dieper en absoluter orde van begrijpen niet-waar ?, een metafysiescli begrijpen. En dan dat zelfde soort van heldere, directe, totale begrijpen zoo treffend en onbetwijfelbaar bewezen in dat incident met jou portret. Het volstrekt niet erkennen, het absoluut desavoueeren van zelfs dat „Maeterlinck"-sentiment als
aan haar wezen verwant! Het is duidelijk het
negativistische sentiment van van-Weideren. Het is onmiskenbaar zijn „Eerste Principe" gerëalizeerd 
„En dan: - als dit nu zoo is, (zooals Haus toen opmerkte), is het waarschijnlijk, is het mogelijk dat het slechts een co-incidentie beteekent? Zou het niet juist uitermate vreemd te noemen zijn wanneer deze twee bestaans-feiten niet met elkaar in verband stonden? Uitsluitend genealogiesch beschouwd, is het bijvoorbeeld reeds zoo'n zeldzaam iets niet dat een kind zuiver den wezens-stempel krijgt van één zekere geestelijke trek, natuurlijk of (zelfs) cultuurlyjk, van den vader, of der moeder. Er is alleen een zekere



mate van geestelijke intensheid en zuiverheid noodig voor de incarnatie. Wat hier, in Maleine's geval, alleen het zeer bizondere ls, is dat zij wel lijkt niet een complex te wezen van nog tal van andere menschelijke eigenschappen, naast en om de ééne geïncarneerde overheerschende. Ze lijkt hoegenaamd geen verband te hebben met de Aarde, de Menschheid, het Leven. Ze is zuiver en alleen, ze is een-en-al woest abstract Negativisme. En als dat van-Welderen's bewust product is, dan heeft-i hier eenvoudig de Materie overwonnen; zooals Hans zegt: abstracte geest eenvoudig gegoten in een mciterieelen vorm. Het zou enorm zijn, waarlijk enorm!"
-„En wilden jullie dan Rine's afkeer en afgrijzen van het kind verklaren als door jalousie en geestelijke afschuw voor van-Weideren teweeg-gebracht ?" vroeg Laurenz. „Ja, 't schijnt wel aannemelijk, 't Is vreemd." En een lichte rilling sidderde door zijn rug en schouders.
Gramsbergen had gesproken in dat zware, egaalrythmiesch, rijk-ononderbroken belangrijke klemmen waarvan men het sentiment terugvindt in het diephèffende mysterieuze en einde-looze ademhalen van den levenden, bloeienden Nacht. De groote verre geluiden, het donkere zuchten van den zomernacht sidderde rijk-onheilspellend, belangrijk-geducht de keetruimte binnen en om ons öm. Daarvan leek Gramsbergen's betoog-zeggen een stem, een donkere breed-



vibreerende nacht-stem. Het ernstige iet-wat gedofde spreken en de luisterrijke zwarte stilte die volgde waren opmerkelijk in harmonie met elkaar. Ons luisteren naar hem zette zich spontaan voort in het luisteren naar den zwaren aarde-nacht, „boordevol vol van de donkere zaden" van het wakende, met verrukkingen bedwelmende Noodlot. Iemand maakte de opmerking, dat het was alsof er buiten, over de hei en in de luchten, iets ging beginnen: een zware, duister-luxurieuze worsteling, met een verrükkenden Lach er in, den enormen Siegfried-lach.
— „Ik begrijp het bijna niet van van-Weideren", zei Ru Wessels zacht voor zich heen, oogen vol nacht-verschrikking.
— „Weet je wat ik alleen niet begrijp Hans," wendde Gramsbergen zich nog tot mij; „dat Maleine's gevoelige doorschijnige wezen niet troubleerend heeft getrild en gefladderd bij de nadering van van-Weideren, toen we haar drie maanden geleden bezochten. En nog zonderlinger is, dat hij toen ook volstrekt on-ontroerd, bijna ongeïnteresseerd door haar bleef Hij zal toch wel van
haar af-weten ? Zijn overigens onverklaarbare visite
aan jullie vond ik namelijk zoo buitengewoon verdacht. Hij kan 't gedaan hebben omdat hij wist dat Rine zich bij ons zou komen aansluiten, maar alleen om Rine is hij stèllig niet gekomen, dat kan je haast uitrekenen."



VIII.
Den volgenden morgen zat ik, nog wat droomerig kauwend over mijn frugaal ontbijt, juist te overleggen hoe ik nu mijn methode van psycho-pathische behandeling zou moeten wijzigen naar Rine's veranderde delicate situatie, toen ik plotseling een stap hoorde en Rine zelf, hoofd om de deur heen, in kwam gluren.
— „Zoo Rientje? Al zoo vroeg op?" hoorde ik mijn stem nuchter en voor 't eerst in den vroegen frisschen ochtend aan-slaan. Er was een tonatie van stroeve verwondering en gedwongenheid in dat eigen geluid die mij zelf verwonderden. Het is soms alsof wij in den eersten vroegen morgen onze ziel nog niet in onze beheersching hebben; of misschien: alsof de ziel, na haar afwezigheid gedurende den slaap, niet dadelijk het lichaam weer volkomen in bedwang kan krijgen.
Zachtjes en bescheiden kwam Rine binnen toen ze me op zag, en na 'n teer en lief klein zwijgen brak ze de nuchter-stroeve ochtend-stemming met in-eens excuus te vragen over haar onzinnige optreden van den vorigen avond.
11



-„Nou-ja, nou-ja, dat is niets lieveling," zei ik lachend, lachend om haar deemoedige zachte maniertjes. Wat kon een vrouw zoo toch ontroerend bekoorlijk zijn. Het maakt 'n man verward en onhandig van ontroering. Eigelijk is het onaangenaam, zelfs irriteerend, maar toch ook zoo zuiver-weelderig verwarmend. Wel, er waren 'n beetje traantjes, en dat drong me om haar op m'n schoot te trekken en haar wat kusjes te geven op de zachte gouden haartjes in den nek. Met den rug zoo naar mij toe zei ze haar plan om dadelijk vandaag die „Maleine-zaak nog te regelen, en of ik haar niet aan haar lot zou overlaten in haar aanstaande taak. Dat is een echte vrouwelijke truc, om zich de onvoorwaardelijke hulp en toewijding van een man te verzekeren door hem veronderstellenderwijs te vragen iets boos's en onsympathieks, door geen van tweeën verwacht of mogelijk gedacht, niet te doen. Rine was soms, met al haar intellectueelheid, zoo zuiver en admirabel vrouwelijk.
Verder vertelde ze dat ze van plan was weer te gaan schilderen, met Breehm gezamelijk, dacht ze. Hé, dat was een plotseling en goed plan van haar, daar moest ze maar dadelijk mee beginnen.... Maar, hoe wou ze dan met het kind doen, vroeg ik lachend; wou ze dat dan maar den ganschen dag aan haar lot overlaten?, aan een stoel vastbinden of zoo-iets? Ik had natuurlijk dadelijk in de gaten dat ze op mij rekende, verweet haar would-be en lachend haar veel-



eischend egoïsme daarin, maar nam deze gelegenheid om haar te ontheffen van haar last natuurlijk met beide handen aan. Maleine zou bij Rine slapen; kleeden en ontbijten kon het kind dan net gedaan hebben wanneer ik mijn morgen-wandeling gemaakt had; verder zou ik haar dan bezig houden met haar te leeren lezen en schrijven, of ze kon bij mij wat zitten plaatjes-kijken of zoo iets anders ernstigs. Dan kon Rine er met Breehm van-door gaan.
Er was besloten niet als ftos^-ouders maar als officieele ^jfeeg-ouders op te treden en daartoe zouden wij, verbonden in een compagnie-schap, een authentieke acte van adoptatie teekenen willen. Rine zou nu daartoe de voorlopige maatregelen treffen met den tusschenpersoon te Baarle-Nassau; waarna het papier naar de respectieve pleeg-ooms ter teekening opgezonden zou worden. De questie was echter: zouden de werkelijke ouders van het kind in zoo'n adoptatie toestemmen. Dat vervulde me met eenige verwachtende onrust. Ik hoopte dat het maar het geval mocht komen te zijn: een immens gevaar voor Rine was dan afgewenteld.
Maar dien avond laat kwam ze werkelijk reeds met Maleine thuis. De tusschenpersoon had geen objecties gehad; de kosfc-menschen waren met een klein sommetje schadeloos gesteld voor de winst-derving die het ontijdig afbreken van het contract hen veroorzaken zou. We waren niettemin toch wat verbaasd over



het ongeloofbaar snelle verloop van de overdracht. Was die tusschenpersoon zóó onafhankelijk in z'n voogdijschap dat hij niet eens de toestemming der werkelijke ouders noodig had? Was Rine daar wel heel zeker van? — Rine was er natuurlijk heel zeker van. Toch was er even in haar spreken en houding een ongeduldige drift, een iets-verradende verwarring op onze klemmende vragen omtrent die ouderlijke toestemming. Het was zonderling. Ik had gedacht dat ik haar laatste geheim zich den vorigen avond had zien ontsluieren, en hier was nog altijd die zelfde geheimzinnige factor in de geschiedenis aanwezig.
Maleine kwam dus nu echter als ons kind bij ons leven. In den eersten tijd gaf het mij een precieus gevoel van fijne warme weelde, 's Morgens als ik terugkwam van mijn morgenwandeling, nog vol bedroomd van de vroege jonge pracht van de bedauwde zomer-ochtenden, hetzij glorieus van zon, hetzij intiem-gedempt van vertrouwde wazige fijne regentjes, dan trof ik daar in mijn hut meestal reeds het mooie kind aan, recht en gracie-vol zittende op een rechte stoel, geduldig wachtende op mijn komst. Als men aldoor zoo alleen heeft geleefd, meestal op allerlei vreemde en eenzame plaatsen, of in het vijandige isolement dat de groote steden altijd om sterk sensualistiesch levenden schept, — men heeft altijd zijn warme en bevende verlangens weer krachtigjes



en verstandigjes moeten wegbergen; ordelijk in rijen om ze toch ook vooral niet te vergeten voor als de zon van ons leven plotseling eens mocht komen, en goed geformuleerd om ze op dat gezegende tijdstip ieder bij hun namen weer op te kunnen roepen; maar allen toch tot-zoo-lang zoo deerniswaardig verlaten, in hun verstandelijke laden, zoo onvruchtbaar en bleekjes hongerig; - en dan komen er plotseling een mooie sensibele vrouw en een mooi, teer, doordringend gracievol kind in dat leven, zonder ook dat er nog vlak vooraf eenig uitzicht op was; dan weten we een tijd lang meestal niet hoe we ons eigelijk wel voelen moeten van een subtiel maar voorzichtig geluk. De weelde is doordringend en angstig, zuiver gesavoureerd en onheilspellend; maar juist door ons filosofiesch wantrouwen tegenover het Leven is ons langzame proeven van het geluk zoo uiterst verfijnd geworden, zoo gedelibereerd en methodiesch genóten door-en-door. Wij hebben in de armoede van ons hart, al dien tijd, geleerd methodiesch het povere weinigje harte-brood in minimale rantsoen-porties te verdeelen, wij leerden onze verlangens kleiner maken wanneer de porties een enkele maal grooter werden dan het gemiddelde ratio; — en nü komt ons onze koele methode en ons voorzichtig geduld rijkelijk ten goede. Wij kijken nu naar ons geluk zooals wij kijken naar een heerlijk schilderij van Asselijn of Moucheron of Hackaert: vervoerd en toch bedaard, delicieus bedwelmd



en toch zoo koel-weldadig bewust, na-kijkend met kennende oogen vol bedachtzame en beschaduwde opgetogenheid de diep-rijke ontwikkeling der landschappen, de zacnt-melodieuze gedempte gamma's dier oud-Hollandsche kleuren, de beduidings-volle structuur der compozities. "Wij gaan er als het ware voor zitten; wij oogen elke beweging en elke nuance van ons geluk den tijd uit, van alle kanten, uit alle windstreken van onzen ziel-hemel, precies zóó als wij, rijkelijk en glorievol gelukkig, zouden scrutinizeeren en genieten elk krachtige verfje in een Cuijp bijvoorbeeld en elk weelderig-zachte intieme toontje in een van-der-Heyden. Wij voelen dat wij diep ontroerd, dat wij zeldzaam en trillend bewogen, bijna wel extatiesch bevangen zijn, — en toch is ons geluk zoo bewaard en bescheiden en voorzichtig, en onze liefdevolle genegenheid zoo kalm en verwachtingloos objectief.
Ik had nooit veel last met Maleine. Men kon er eigelijk zoo-goed-als alles mee doen wat men wou. Al wou men haar den heelen morgen door blijven aankijken en bewonderen om haar eigenaardige soort van doorschijnige mooiheid, dan nog zou het kind niet in het minst verveeld of onrustig zijn gaan worden. Urenlang kon ze rechtop op een stoel blijven zitten, in eenzelfde voorname ernstige pöze, of met onmerkbare en gammatische nuanceeringen overgaande van de eene ernstige pöze in de naast-verwante altijdeven-ernstige. Ik geloof dat haar fysiek dit plechtige



stille pozeeren als éénige bezigheid erkende van haar leven; en parallel, schenen haar gedachten altijd ook vol van even ernstige en passieve meditaties, ja, het kan niet anders: van meditatieve pózes overeenstemmende in grondtoon, nuance, en schaduw geheel met de uiterlijk uitgedrukte pözes van het gevoelige lichaam.
Meestal begon onze dag van ernstig samenzijn met een vriendelijk en kinderlijk-dienzinnig kinder-praatje over levens-dingen in 't algemeen. Ik stelde het mij onwillekeurig tot iets soortgelijks als een dag-taak, en ik had het in elk geval als een nieuwsgierig en heftig verlangen in mij; — om in Maleine te trachten wakker te roepen de misschien slechts verborgen of onontwikkelde functies van den levens-lach. Was dat werkelijk een organiesch en absoluut gemis? dat gemis van den Lach bij haar ? Kon hij misschien niet door een kiesch en tactvol, zachtzinnig en geduldig en vertrouwelijk behandelen en leiden van dien kinderlijken geest allengs en langs filosofischen weg in het begrip gebracht worden? Er is zoo'n gmote veiligheid in het begrip van den Lach, zij hij dan ook slechts lief-treurig of koel-wétend of voornaam-genadevol, of zelfs hautain-sceptiesch. Het is een ding dat komt van uit de directe oorsprongen van het Leven, van het Oer-vermogen; altijd zoo iets onmiskenbaar positiefs en aardsch's. Het behoeft niet altijd iets vroolijks of blijmoedigs te hebben om dat te zijn: het is eenvou-



dig niets anders dan het natuur-wijze gezicht van elke menschelijke gemoedstoestand, in laatste instantie het natuur-filosofische aspect der dingen. Den lach in Maleine tot leven roepen, was: haar negatieve wezen overwinnen, van-Welderen's vermogen neutralizeeren. Met vurigheid en felheid verlangde ik soms ernaar om dat te mogen kunnen, beide lieve wezens, Rine en Maleine, voor het Leven te winnen, voor-goed.
Maar Maleine was organiesch en in wezen ontoegankelijk, onvatbaar voor den Lach. Ze scheen hem meestal niet bij andere menschen te kunnen noteeren, of wel niet anders te kunnen noteeren dan als een toestand van inferieure bewustheids-verwamw^, van emotieve zwakte. Eenmaal in het stricte rijk der finale bewustheid getreden, in die centrieke sfeer waar Maleine's ziel woonde, lachte men niet meer, kon men niet meer lachen. Niet dat er droefheid of smart of melancholie voor in de plaats trad: de uitdrukking was er feitelijk even leedloos als lachloos. Zoo, de madonna's van Filippo-Lippi, de heiligen van Gozzoli en Pintu-ricchio bijvoorbeeld, waren nog veel te veel in de positieve sfeeren van den („divinen") Lach om vlak bij den Gods-toestand geacht te mogen worden. Aan den anderen kant was 't het zelfde geval, maar daar in de sfeeren van de toch nog veel te positieve Smart, met de ernstig-weemoedige madonna's en heiligen van Angelico en vrouwen en engelen van Botticelli, en zelfs met de intense Heilige-Passie-figuren van van-der-



Weijden en Antonello-di-Messina. In den finalen Godstoestand was de Smart zoo-goed als de Lach overwonnen; hoewel natuurlijk in een lach bij Lippi of Pinturicchio of in de groote pijn bij van-der-Weijden of in den zwaar-droomenden weemoed bij Botticelli toch altijd weer de Gods-toestand dichter kon genaderd zijn dan in de effen lach- en leed-loosheid van een ernst bij Memlinck bijvoorbeeld. Anderen, zooals Angelico en Antonello-di-Messina soms, hadden onder-anderen getracht de twee begrippelijke gezichten, den Lach en de Smart, op te heffen in een hoogere eenheid door ze te inter-mengelen, in den Lach van de Smart. Men kreeg daardoor een intense uitdrukking waarvan men niet goed wist te zeggen welke het was, maar waarin zoowel de lach als de smart toch duidelijk apart zichtbaar waren. Uit het gezichtspunt van het godsbegrip dat bij Maleine's wezen moet gehoord hebben, was een dergelijke interfusie echter geen oplossing; geen oplossing in den gods-toestand natuurlijk, maar ook zelfs niet een oplossing in een hoogere Eenheid, van de twee relatieve en tegengestelde elementen van het Leven. Men moet het zich zóó voorstellen, dat, — bij het eventueele stijgen naar dat absolute begrip van volkomen Evenwicht, — men op een zekere hoogte de twee aardsche Gezichten verneveld en verijld beneden zich laat, en niét dat zij zich willekeurig kunnen opheffen om u in elke absolutere sfeer op-waarts te volgen. Dit alles formuleerde zich langzamerhand,



helder en concies, in mijn fel-belangstellend begrip terwijl ik Maleine dag aan dag gadesloeg en peilde.
Zoodat het oplettende geluk en de diepe fijn-gesavoureerde aesthetische vreugde die ik in den eersten tijd altijd gevoelde als ik het fijn-mooië kind in mijn nabijheid had, allengs versomberden naarmate deze waarheid zich beslister en klaarder in mijn vizioneele conceptie uit-vormde. Tot nog toe was Maleine, ondanks mijn zekerste preconcepties, toch nog altijd slechts een theoretiesch probleem voor mij gebleven; een geval waarvan ik toch après-tout de levende realiteit niet zoo als voortdurend en onverbiddelijk mij bleek te hebben voorgesteld. In dezen dagelijkschen intiemen omgang eerst, kwam de einde-lijke, doodelijk-verijlde heele tragiek van haar leven, niet van haar wezen alleen maar van haar leven, mijn vizie overtuigingen en vol vullen, en verkillen. Elke trek, elke nuance in mijn preconceptie zag ik zich eiken dag zekerder en meer volkomen rëalizeeren. Dat groote ononderbroken zwijgen, de eeuwige lachloosheid, de bewustheid van hooger orde, de onverstoorbare kalmte van houding en blik, de klaarblijkelijke notatie van de neutraliteit en beteekenis-loosheid der dingen van het Leven. En dan de Pöze. die Pöze van haar; nooit afgelegd, nooit haar vermoeiend, een essentieel deel van haar geïncarneerde rëaliteit. De geest van elk mensch, van den kunstenaar, den aestheticus, zoekt altijd door zijn Identiteit te ver-beelden in de omringende dingen van het Leven; en dit is zijn



eenige groote bezigheid en taak en hierdoor vormt hij zich zijn symbolen van de gods-substantie. Maar de geest van Maleine, niets te maken hebbende met en geen begrip meer bezittende van al die warme en relatieve dingen van onze Aarde, had niets anders dan dit ééne ding om zich in te ver-beelden: haar eigen gevoelige lijf. Daar deed ze wonderen mee; het heele proces van de kunst had ze op dit subject, op deze stof overgebracht. En met al haar intense aandacht absorbeerde ze zich in deze éénige aardsche bezigheid, en — (wat het wezen er-van beter belicht), — zonder één enkel moment van onderbreking. Het leek me, nu ik er mij van dag tot dag de uitgebreide beteekenis van leerde voorstellen, ongelooflijk. Ik bleef geneigd, juist door den weeromstuit van het zich-allengs-aanons-opdrïngen der waarheid, aan oogenblikken in het leven van het kind te gelooven waarin ze „zichzelf' zou wezen, niét zou pozeeren; oogenblikken dat ze met zichzelf alleen zou zijn (alsof ze ooit anders dan „met zichzelf alleen" was), en waarin alle voorwaarde voor pozeeren: — aanwezig publiek, — verdwenen was. Maar hoe bovenmenschelijk het ook scheen, hoe „uncanny" (volgens een uitdrukking van Craghstone), natuurlijk moest het ten-slotte aangenomen en geloofd worden waar de meest nauwkeurige observatie geen zweem van eenige afwijking ooit vermocht te constateeren.
Wel, natuurlijk moest deze dagelijksche gespannen



atmosfeer van een hopeloos lachloos Pessimisme en een verstijvend, magnetizeerend „Principe van de Ppze" ten-slotte mijn levens-blijmoedigheid en hartswarmte wel doen dalen. Het begon werkelijk op den duur te drukken in die lage nauwe hut. Het was of er uit het ongewone kind zich letterlijk, — door die eeuwige lachloosheid en die intense pöze, — een atmosfeer ontwikkelde, een ijl-en-strakgespannen, vooral vreemde atmosfeer. Mijn denk-werk begon er allengs onder te lijden; het filosofische begrip geraakte dikwijls onder de verwarrende fyn-bedwelmende invloeden van haar negativistische sentiment. Bij de metafysische verbeelding van zekere begrippen van speculatieve filosofie, — bijvoorbeeld van de „Polen"-begrippen van Schelling, waaraan ik toen juist bezig was, — kreeg de vizie hinderlijke en soms-hardnekkige suggesties van negativistiesch-mystieke symboliek. Yan Primitieve verschieten en Beardsley'aansche voorstellingen; van vroeg-Gothieke noties en bizar-Byzantynsche riten van een allervreemdste mystiek. Vage vizies van martelaars van Sodoma, hetairen van Botticelli, hol-oogige Angstwezens van Beardsley schenen bij-wijlen de benauwde, beklemmend kleine hut-ruimte te bevolken; zacht-starre licht-looze reminiscenciën, verloren en verlaten. Zij schenen verband te houden met Maleine's levens-essensen en verijlden en ver-doomden als haar transparancie verminderde. En soms, als op sommige dagen die (zoogenaamde) atmosfeer zich scheen te ver-dichten,



dan werd het in de hut eenvoudig om te stikken.
Toch ontwikkelde zich in 't geheel niet bij mij die irritatie tegen Maleine, die ons anders altijd intuïtief zoo scherp waarschuwt tegen personen wier „fluïdium, 't zij dat dit dan slecht of goed is, ons geluk in gevaar kan brengen. In die sterke gespannen atmosfeer verinnigde en ver-fijnde zich integendeel de genegenheidsverhouding tusschen ons. Soms, wel-is-waar, — wanneer Maleine's „fluïdium" weer in acuten staat van „werking" was geweest, den heelen dag, — betrapte ik er mij wel eens op dat ik luid-op van immense verluchting gezucht had wanneer Breehm of Rine het kind 'n enkele keer in den namiddag hadden komen weghalen voor een wandeling of een paar uurtjes les. Maar mijn toenemende groote liefde voor haar deed mij toch meestal mijn terneergeslagenheid of benauwenis geheel overwinnen, en haar altijd dien lach vertoonen die de bevochten zege is van het Leven op het noodlot, een lach bescheiden en geduldig maar verrtouwend en verzekerd. Wij waren in een week of twee 'n paar uitstekende, intieme vrinden geworden; al deed het volkomen gemis aan eenige behoefte en neiging bij het kind tot vertrouwelijkheid of aanhankelijkheid als een kloof van delicatie réserve en teere koelheid tusschen ons bestaan. Ook van den kant van Maleine werd die vrindschap betoond: aan sommige intensieve en diepzinnige manifestaties kon ik merken dat ze voor mij een niet gewone genegenheid moest voelen.



Alleen bezat deze soort van polaire genegenheid natuurlijk geen warme of emotionneele elementen. Zoo placht het kind, als ik haar iets mooi's had gezegd, verteld, of voorgelezen, naast mij te komen staan en, zonder ooit een woord te zeggen en met de fijn-nervige handjes vlak in-tegen de wangen aan-gedrukt, strak en sterk voor zich uit te staren met een geditaleerden blik. Alsof ze wilde te-kennen-geven, dat de eeuwige Schoonheid die achter deze dingen waar te nemen was wel enorm was, maar dat we daarom zoo-veelte-minder aan onze vage ontroeringen op aardsche wijzen uitdrukking kunnen geven en beter maar roerloos en spraakloos moeten blijven als het Mysterie ons direct heeft aangeraakt. En zóó, van dit intense en stille en zonderling gemaniëreerde karakter, waren al haar verbazingwekkende en diepzinnige manifestaties, (als ze met mij alleen was). Teer- en trillend- maar ytoei-vriendelijk ging het alles in mijn hut immer tusschen ons toe. In eikaars bijzijn werd het leven dadelijk veel te plechtig en te teer-precieus om genegenheid en sympathie en schoonheids-liefde met emotionneele en uiterlijke, met zoo nuttelooze en omslachtige gebaren en bewegingen te plegen. En in dit alles was ik, vol eerbied en aandacht en ontvankelijkheid, vaak de leerling van dit wonderbaarlijke kind, dat zoo direct in verband scheen te staan met het onbenaambare Mysterie.



Ondertusschen was Rine werkelijk druk aan het schilderen getogen. Zij gingen samen, Breehm en zij, iederen morgen al vroeg er op uit. Het weer hield zich nogal goed; op de regenachtige dagen werkten zij hun schetsen in het atelier uit.
Naar Breehm z'n zeggen werkte Rine met veel gezonde energie en normale opvatting. Altijd scheen ze het nog over het verband met de naturalistische literatuur te hebben, en ik kon na een tijdje werkelijk merken dat zich van die theorieën sporen bij Breehm heten ontdekken. De kerel werd werkelijk veel minder oppervlakkig en meer en meer meditatief gestemd, en het gevolg ervan was een aanmerkelijke daling van zijn onverwoestbare blijgeestigheid. Onder Rine's ongedurigen invloed ontbolsterde zich dit natuur-dier eindelijk eens een weinig. Rine was de eenige persoon die dat kon doen. Van-Weideren haatte hij te veel, van-Welderen's sensualisme was natuurlijk ook elk natuur-gezond mensch te kras, wijl te vijandig; Breehm was de eenige van ons die nooit tot eenig nadenken gekomen was over een vreemde gedachte of een onverklaarbare karaktertrek van van-Weideren; instinctief slóót hij zich expresselijk voor alles wat van dien kant kwam. En met Gramsbergen was de verhouding ook veel te veel die van een onophoudelijk hatelijk-tegenelkaar-wezen om hem voor de goede dingen die Gramsbergen vaak genoeg tegen hem beweerde, (alleen op den verkeerden toon,) ontvankelijk te doen zijn. Zoo



was hij de „dikke vent" gebleven, het „bosch-mensch", het hei-wezen; waarvan Gramsbergen in Den Haag, en elders waar Breehm bekend was, in groote kringen rondom zich de legende had rondgestrooid dat hij (Breehm) „leefde in een woeste en dag-reizen-in-'t-rondverlaten streek, slapende op een hoop droge blaren, zich passeerende van water, zeep, kam, en borstel, en ruikende naar dieren-huiden in warm weer." — Voor Rine daarentegen had hij altijd een intuïtieve bewondering gehad; natuurlijk veroorzaakt door de meervoudigheid van datgene wat hij naïvelijk als maar één enkele geniale eigenschap meende te bewonderen. In de eerste plaats was het de vrouw die hem ontvankelijk stemde; in de tweede plaats bewonderde hij van die vrouw de volle en scherpe fysische schoonheid,; in de derde plaats vond de naïveling natuurlijk in een vrouw speciaal bekoorlijk dat ze artiste was, (daar hadden we hem zoo v&ak al over onderhouden!), en ten slotte schilderde en teekende Rine werkelijk ook buitengemeen knap en sympathiek. Hij, echter, dacht dat hij Rine alleen bewonderde om het laatste. Zij was zoo veelzijdig!, had haar techniek zoo totaal onder de knie!, beduidde als kunstenaar zoo veel! Maar ondertusschen. Men kon er wat onder verwedden dat hij ondertusschen dacht: „ze heeft zulke mooie oogen, zulk magnifiek haar!, ze is zoo interessant!" — en dan de beteekenis van haar kunst-ideeën en schilderwerk eenvoudig détë,r van op rekening schreef, van



fysische schoonheid en accidenteele interessantheid.
Hoe 't dan ook zij, hij had een diepe bewondering voor Rine, hij beschouwde haar als verre zijn meerdere, qua kunstenaar. En nu scheen Rine alles met hem te kunnen doen wat ze maar wilde. Ze scheen bezig te zijn z'n heele fundament onderste-boven te halen; en zonder er ook maar iets voor in de plaats te geven. Ik kon zoo nagaan hoe dat op die excursies zou toegaan. Rine aldoor maar overtuigend en fanatiek bewerende, op alles experimenten nemende, tienmaal haar eind-oordeel veranderende; en Breehm goedig maar zwakjes van zich af pratende, ondertusschen zich toch beïnvloeden latende, soms haar navolgende omdat hij onbewust haar wilde bevallen. O het was soms zoo'n uil, die Breehm. De irritatie van Gramsbergen en Craghstone tegen hem was volkomen gerechtigd. Het waren dan ook niet zoo-zeer de hevigheid en intens-heid van Rine's kunst-leven die hem troffen, — (zooals ze hem eenvoudig hadden moeten omver gooien, den tammen gras-eter, onderste-bóven smijten, en doen op-laaiën in zichzelf van verrassing en verrukking), — maar veel-meer de ongedurigheid, opgewondenheid, en roekelooze drift en durf waarmee ze hem telkens op nieuwe paden, ongebaand of weer terug gevonden, mee-sleepte, onstuimig en zonder hem veel tijd te laten tot nadenken en objectie. Zij trad maar autoritair en apodictiesch tegen hem op; en wat hem vooral moet overdonderd hebben was, hoe ze met het meeste
12



gemak en een even groote overtuiging het volgende oogenblik soms precies het omgekeerde staande-hield van wat ze het vorige moment hem reeds had opgedrongen. „Ja maar Rine," lachte hij eens wat verlegengoedig terug, toen ze onder het eten een van hun thesen zaten te herzien, „nu zeg je weer precies het tegenovergestelde van wat we al goed en wel hadden vastgesteld!" En ze antwoordde dit eigenaardige en gewaagde antwoord: „Zeur niet Breehm, dat is het zelfde. En vaststellen ? wüt vast-stellen ? Is er après-tout óóit iets vast te stéllen?"
Aan alles kon men echter zien dat Rine zich eenvoudig „berauschte"; dat ze een oorzaak van onrust trachtte te overstemmen en vergeten door een opgewonden en druk-afmattend en onafgebroken intellectueel geestes-leven. Ze vertelde mij dat ze nu haar nieuwe, haar echt-naturalistische conceptie van de dingen aan het experimenteeren was. Geen tam impressionnisme, geen „goed-gezien" en „knap-studieus' en meer van dat soort „werk," maar het echte groote mysterie-volle Naturalisme. Dieper en wijder dan Breitner's sentiment, feller en grootscher dan Jaap Maris. O ik weet niet hoe bewonderenswaardig en belangrijk en diepzinnig die „echt-naturalistische conceptie van haar al niet moest zijn, naar haar zeggen. Ze gaf formules, duidde nauwkeurig de plaats en de beteekenis uit die de symbolische plastiek in haar compozitie zou hebben, hield verhandelingen over het



„exacte verband" tusschen de kleur strict-gezegd en de geheel-compozitie. Enfin, de heele zaak werd zoo ongewoon hoog opgevoerd en breed uitgemeten dat ik al bijna precies kon zeggen wanneer in de zeer naaste toekomst de radicale reactie zou zijn. Het was Rine's manier wanneer een crisis stond te naderen.
Ze woelde en worstelde en wrong op een onrustbarende manier de dagen door, en dat verstandelijk, (en niet méér dan verstandelijk), begrepen Naturalisme dat ze in de literatuur had leeren liefhebben diende haar als punt van concentratie, als dogmatische voorwaarde van voorwaartsche levens-beweging, als centrum van preoccupatie ver weg boven de gevaarlijke diepten van haar duistere ziels-gedachten. Toen ze het bii andere kunstenaars las, receptief, had ze bet in zijn geheele diepte en breedte door-en-door-gevoeld, maar actief voelde ze het niet, was het haar even vreemd als bijvoorbeeld het Klassicisme ons modernen vreemd is. Ze had het niet in zich, en haar Identiteit weigerde dus natuurlijk zich er in te ver-beelden. Ik zag bijvoorbeeld haar massa's studies er op na. Ik kon er niet veel zuiver naturalisme in vinden. Het was veel-meer vèr-gevorderd impressionnisme en sensitivisme. Men kon er ook overigens in het geheel geen wijs uit worden in welk genre ze feitelijk en meestentijds werkte. Het was hybridiesch en ongedurig werk, vaak dit zelfs tot verrassend toe door het gelijktijdig aanwenden van ongelijksoortige kunst-opvattingen en zelfs ongelijksoor-



tige manieren in de verschillende plans. Soms had ze pastels waarin ze wel op Segantini en Millet leek; veelal, ook, bewerkte ze nog haar oude Diaz-genre, met nu een sterke suggestie er-in van de wilde, somber-woeste behandeling van Delacroix. Maar voor het meerendeel deed haar werk toch sterk aan Manet en Pizarro en Renoir denken, of meer nog aan den krachtiger Hervier en den brandender Monticelli. Alleen, en daarom zou men haar toch niet tot de plein-airisten kunnen rekenen, — alleen zat er altijd zoo iets origineel ongemeenzaams in haar kleur, zoo iets raars en onnatuurlijks. Er zat ook bijvoorbeeld tegelijk iets uitdagends en iets gedempts in. Misschien zou men mij begrijpen wanneer ik dat moment in de kleur vergeleek met het valsch-heldere hard-fletse geluid dat een gebarsten bronzen vaas of schaal zou geven wanneer tegen geklopt. Het was een harde, subtiel-cnverschillige, luxurieus-roekelooze lach. Het beeld van die gebarsten bronzen vaas is misschien toch nog duidelijker.
Dat was natuurlijk maar voor één enkel moment het geval; in de meeste gevallen, (ik bedoel niet alleen in verschillende doekjes maar ook in een-en-hetzelfde), was de kleur ingehouden - haastig en gëagiteerd, of onstuimig verlangend; en soms lang-somber en erg vermoeid. Maar in elk geval kon men wel zien dat zij haar „naturalistiesch" middelpunt van zwaartekracht spoedig zou verloren hebben als ze in deze richting door bleef gaan. Vroeg of laat zou ze tot de weerzin-



wekkende zelf-ontdekking moeten komen dat ze zich in al dat geschilder niet anders dan had zitten be-liegen. Dan zou de reactie er te heftiger om zijn ook. Er was overigens geen praten tegen: ze antwoordde hardnekkig op elke zakelijke opmerking of bewijsvoering van ons beiden, Breehm en mij, met een vloed van haai- „naturalistiesch"-dogmatieke verklaringen en omschrijvingen; die meestal kant noch wal raakten en waarin men toch après-tout wel het verre verband kon gewaar-worden waarin ze haar intellectueel gedachte ideaal stelde tot wat ze in werkelijkheid schilderde. Ik hield me dus dan maar stil. Waarom zou ik haar haar steunpunt, al was dat dan ook een valsch, ontnemen. Ik had het haar bovendien zelf gesuggereerd; en wat zou ik er haar voor in de plaats kunnen geven?



IX.
Dat duurde zoo een goede maand voort, waarin Rine ongeveer alle in de kunst bekende genres de-eenna-de-andere voor „naturalisme" had verklaard. Toen gebeurde er een zeer bedenkelijke co-incidentie; twee dingen waarvan de mogelijkheid van hun verband mij diep trof en verontrustte. Voor mijzelf weet ik zeker dat het geen co-incidentie was, maar dat het hier een verband betrof van de nauwste, diepste, en meest essentieele orde. Maar andere menschen, dan, zouden het een co-incidentie noemen.
Het grootste gedeelte van haar dagelijksch leven bracht Rine dus ver uit de nabijheid van Maleine door; maar, toch, kon het niet verhinderd worden dat zij samen aten en samen sliepen. Deze betrekkelijk korte tijds-periodes schenen Rine echter al meer en meer ondragelijk te worden, te oordeelen naar de pijnlijke verwarring en den angst-gelijken toestand van strakke afgetrokkenheid waarin de aanwezigheid van het kind haar bijna altijd en subiet brachten. Het eenige maal dat wij gezamenlijk nuttigden was bijna



nooit prettig opgewekt. Meestal wond Rine zich op tot een zwaar debatteerend vervolg van de kunst-gesprekken die zij met Breehm onder en bij hun werk hadden gevoerd. Maleine werd dan het kindje van de rekening; slecht geholpen, onachtzaam bediend, bruusk aan haar arme lot over-gelaten. Zoodat ze eindelijk heelemaal en bijna uitsluitend mijn kindje werd. — Maar als ze zich niet opwond, dan verdoofde Rine soms in een ongelooflijk zware afgetrokkenheid. Het was dan alsof ze al wakend nachtmerries had. Breehm die haar een vraag deed kreeg soms tot tweemaal toe geen antwoord. Ze placht schotels aan te vatten en hen, zonder zich te bedienen, op een andere plaats weer weg te zetten. En vooral was er in haar heele doen en houden een perspireerende droom-onrust, een angsten-volle vage préoccupatie, die haar haar oogen wijd deden sperren en vulden met troebele duisternis en haar gevoelige lijf dikwijls zelfs in permanente trillende lichte bevingen zetten konden. Hoewel (wat ik dus in het vervolg maar zal noemen:) Maleine's atmosfeer altoos veel minder werd als er veel menschen en in veel gepraat en geleef tezamen waren, scheen de invloed daarvan op Rine's uiterst gevoelige temperament buitengewoon snel en sterk te zijn. Als het kind niet in de nabijheid was, kon ze nog heel rustig en blij-te-moe zitten praten of werken, maar dan op-eens kwam Maleine in de kamer en haar heele stemming veranderde zoo prompt en volkomen dat



ook wij er soms stil en angstig van bleven, 's Avonds manoeuvreerde ik meestal handig genoeg om haar op een after-dinner-walk mee te troonen, weg uit die atmosferische machts-cirkel; terwijl Breehm dan het kind bezig hield, plaatjes liet kijken, of haar verhalen vertelde waar-naar ze meestal niet geluisterd zal hebben. Maar dan ook kwam er weer een heele verandering in Rine's stemming en werd ze dankbaar-kalm en zacht-stil als de schemeravond die ons omhulde en die wij dronken. Ze praatte niet meer over schilderwerk en nog eens schilderwerk maar de woorden die wij nu en dan wisselden werden eenvoudig en diepzacht-zinnig. En als we ons dan buiten verlaat hadden en in het duister thuiskwamen dan was hetMaleine's bed-tijd geworden en bleef de na-avond vredig en genoten. Breehm had dan thee gezet en om de groote kap-lampen „kletsten" we wat. Totdat de nacht haar verschrikking weer voor Rine kwam brengen en ze in een zware afgetrokkenheid goedennacht-zei en zich retireerde.
Maar inplaats dat deze opmerkelijke subtiele beïnvloeding met den tijd sleet werd ze allengs duidelijker en sterker. Rine's onrust werd soms in het etensuur zoo beslist dat zij ons bedenkelijk suggestief aanstak en het mij vaak scheen alsof Maleine's fluïdium zichtbaar in de hut-ruimte rond-walmde. Ik weet eigelijk niet heel zeker of dit wel suggestie was of wel dat werkelijk Maleine's atmosfeer tegen dien tijd zich reeds



had ver-dicht. Onder „suggestie" moet men misschien ook eenvoudig niets anders verstaan dan een toestand van grootere en fijnere ontvankelijkheid voor zekere rëeele maar voorshands nog onbewuste inter-psychische verstandhouding. Het is natuurlijk (zal iedereen toestemmen) een soort inter-psychische werking, maar men pleegt daar meestal een al te imaginaire en mechanische beteekenis aan te hechten; ik bedoel in laatste instantie ook, en niet alleen voor speciale gevallen. Ik zou het gaarne zóó verklaard zien: dat wij door een „medium" een grootere ontvankelijkheid verkrijgen voor zekere nog-verborgen maar rëeele waarheden.
In elk geval werd de werking van deze atmosfeer betrekkelijk zoo acuut en onweerstaanbaar dat ik mij al had voorgenomen voorstellen te doen om het kind naar Den Haag naar een openbare school te zenden, terwijl ze daar zou inwonen bij Gramsbergen of Laurenz, — toen zij ineens begon te sukkelen. Er was geen merkbare oorzaak voor te ontdekken. Onzienlijke machten schenen haar te roepen en haar langzaam voor te bereiden voor een vertrek van deze aarde. Haar gezichtje drukte een verhoogde ernstige resignatie en een grootere intensieve vermoeidheid uit, en het was werkelijk alsof haar lijfs-deelen doorschijniger werden en een zekere immaterieele zonderlinge nervatuur begonnen te laten doorschemeren die volstrekt iets anders was dan de, ook nog zoo sensitieve en expressieve, fysische lijnen-ontwikkeling. Duidelijk zichtbare



en afgescheiden ziekte-verschijnselen deden zich niet voor; zelfs niet die van de tering-achtige categorieën, ook niet die van organische lichamelijke zwakte (constateerde de geroepen medicus). Door welke fysische oorzaak Maleine weg-teerde hebben we tot heden niet kunnen ontdekken. Het eenige geconstateerde maar overigens geheel onverklaarbare feit was het verslappen en verloopen der bloedcirculatie, en daarmede gelijken tred houdende het langzaam ophouden, het „in-slapen" als-'t-ware van de ademhaling. De medicus, uit Rotterdam geroepen, had zoowel de longen als het darmenstelsel in volmaakten toestand van gezondheid verklaard. Evenmin was er aan de normaliteit van het hart anders dan vermoedens- en gissens-wijze te twijfelen. Dat het arterie-stelsel of het hart plotseling en graadsgencyze een verlammings-proces waren ingetreden, scheen nogtans aan-te-nemen onvermijdelijk. Een droge en dalende chronische koude verspreidde zich langzaam over het tengere lichaampje, eerst in de voeten en handen, dan op kruipende in de ledematen. Een verslappen van den eetlust en een periodiek verergeren van een slapeloosheid waren nog de traditioneele verdere gevolg-verschijnselen van deze zonderlinge plotselinge, vermoede arteriestelsel-verlamming.
Als men mij vroeg zou ik zeggen: wat men noemt „geest" en „lichaam" zijn twee dingen die zoo volkomen en direct met elkaar in verband staan, dat, indien de „geest" werkelijk definitief wil veranderen of ver-



nietigen zekere eigenschappen of behoeften van zichzelf, of andere wil verkrijgen die in strijd zijn met de bestaande constitutie van het „lichaam," dat dat „lichaam" dan beslist en uit zich zelf in de overeenkomstige fysische verandering moet meegaan of anders (indien de nieuwe toestand onbereikbaar is) in de moeizame evolutie onder gaan. De „geest" van Maleine was één absorbeerend verlangen naar de finale oplossing in het absolute Abstracte, en daarbij was de notie van dit verlangen extreem negatief. De vizie van de gods-substantie was bij-voorbaat abnormaal getint, was een perversie; de beweging van het leven moest dus op de vernietiging van dat leven gericht zijn, zooals het kenmerk van alle perservie in wezen ('t zij direct of indirect) is. Tot op een zekeren leeftijd had Maleine's geest nog niet genoeg intensiteit verworven om de zwaarte van de stof te overkomen. Nu echter begon het lichaam te wijken en zich te desorganizeeren; en dat gebeurde in een snelheid, die ons het imponeerende gevoel gaf van de meest volkomen machteloosheid tegenover dit verschijnsel van onaardsche orde.
Het was nu vooral zoo buitengewoon merkwaardig zoo gevoelig als Rine's intuïtieve wezen dadelijk bij den aanvang al voor de eerste naderende voorteekens van dit desorganizeerings-proces was. Haar fluïdium hield zich als de vloeibare chemische oplossing in een bekerglas waar-bij men eenige druppels van een vocht heeft gestort die haar onmiddellijk fluoresceerend tinten



en troebelen. Er was den heelen dag niets met Maleine geweest; alleen was Rine in den heel vroegen morgen, met los-hangende haren, in een losse peignoir en op pantoffels, en een geweldige schrik in de wijd-open oogen, zich in mijn hut komen storten met een bevend gestameld en gehijgd verhaal van een akelig ontwaken terwijl ze het kind rechtop in haar bedje had vinden zitten en met dien donkeren hoog-ernstigen langen blik van haar, dien koelen doordringenden blik, naar haar (Rine) kijken. Wel, het is iets verschrikkend vreemds wanneer men, plotseling ontwakende, de blikken van iemand op zich gevestigd vindt in zulk een intense wijze als Maleine gewoon was te kijken. Hoe lang waren wij al aan deze diepe observatie overgeleverd? Wat al diepe geheimenissen van onze ziel hebben die wetende oogen ons weten te ontfutselen terwijl wij niet wisten wat en waar wij waren? machteloos in de zware strengels van den slaap ? 
Maar het gevoel van onrust glijdt gauw genoeg voorbij zoodra we ons weer helder in ons eigene en gemeenzame leven voelen, ons onverbeurlijk en veilig bezit. Het scheen echter bij Rine een blijvende duistere schaduw te werpen over haar heelen dag. Zonder andere reden was ze zenuwachtiger dan gewoonlijk, had niet kunnen werken (vertelde Breehm aan tafel,) en vertoonde onder het eten waarlijk onrustbarende verschijnselen van een soort van intermitteerende geestsverbijstering. Het was weer die droom-zware afgetrok-



kenheid die de angst, de subtiele angst, soms kan teweeg-brengen; zoo gevaarlijk voor de ziel omdat dan niets naar buiten treedt en zich niets langs den bliksemafleider der emotie kan ontladen. Droom-voeten zwaar delvende door mulle massa's aan-hangende aarde, voelt iemand zich aangegrepen door afschuwelijke eeuwigdurende panieken; maar hij voelt zich nauwelijks voort komen en heeft ook den moed of de gedachte niet om zich berustend om te wenden naar de naderende verschrikking, zich kalm te onderwerpen aan het Lot. Tot tweemal toe zagen we tot onze grootste verbazing Rine aandachtig luisteren, als naar een ver geheimzinnig geluid, het hoofd rekkend naar voren gebogen, het heele bovenlijf gespannen over-hellend, en het gezicht een weinig naar op-zij gericht als om de oorschelp beter het gerucht te laten opvangen. Het was een ongelooflijk gezicht. Beide keeren volgde er een subiete ontstelde stilte van onze zijde, een zorgvol vragend kijken; maar dan keek ze ons even terug aan met een blik waarin ze zoo duidelijk als maar mogelijk was zeide: „heb ik 't je niet gezegd?!
Daar heb je het!" 
Men wist waarlijk niet wat men er van zeggen zou, en öf men wat zeggen zou. Maar wel scheen het mij ook toe alsof Maleine's fluïdium dien dag in intensiteit aanmerkelijk toegenomen was. Ik zelf voelde mij vreemd bedwelmd als mij die koele donkere blikken van haar be-raakten, maar waarom dat ongeveer



was, vandaag speciaal erger dan anders, kon ik voor mijzelf niet uitmaken. Mogelijk hebben zich op dien dag zekere plotselinge, hoewel lang voorbereide, innerlijke veranderingen in het kind voltooid, zekere laatste stoffelijke hinderpalen die weggeruimd werden, de laatste reeks gewelddadige om-zettingen van een fysiesch revolutionnair proces die zich voltrokken. Aan dezen onhoudbaren toestand van permanente spanning en onrust moest echter zoo spoedig mogelijk een eind gemaakt worden. Ik besloot Rine den volgenden morgen beslist en onomwonden een opheldering af te dwingen omtrent de exacte verhouding waarin zij tot het kind scheen te staan. En dan moest in-gods-naam het kind maar voor de vrouw en de artieste opgeofferd worden, hoewel het me iets zeer smartelijks en tragiesch's leek te zullen zijn. Toen kwam echter die eerste angsten-nacht, en daarmee het begin van het einde.
In het holst van den nacht werd ik hevig uit den slaap geschrikt door het brekend lawaai van mijn werklamp die van de tafel scheen te zijn afgeslagen, en de waduwende spook-gestalte van Rine kwam in het • schimmig donker naai- mijn bed toe-sluipen. Trillende van schrik schreeuwde ik als een gek „wat er nu weer was." Een woeste irritatie tegen Rine, een blinde angst voor Maleine wierpen mij op dat oogenblik geheel buiten mijzelf.
— „O jezis, Hans, ik kan 't niet helpen, 'tis zoo



verschrikkelijk!" sidderde ze laag-gederapt in een ontzettende angst. Ergens in het donker op den grond hoorde men zachtjes de gebroken petroleum-houder van
de lamp leeg loopen.
— „Hoe kom je zoo heelemaal zonder licht of iets," vroeg ik veel minder wild, maar nog over mijn heele lijf bevende van den eersten schrik. „Wat voor duivelachtigs is er gebeurd? Waarom heb je geen kaars
aangestoken ?"
Ze had in haar angst de kandelaar met kaars van het nachttafeltje afgeduwd en de kaars niet meer in 't donker terug kunnen vinden. De oorzaak van haar paniek was Maleine. In een afschuwelijke nachtmerrie was ze wakker geworden en had toen Maleine weer rechtop in haar bedje vinden opzitten. Haar bedje stond vlak bij het raam en de maan scheen wit-blinkend in en de figuur van Maleine teekende zich zwart tegen het sterke licht af. Midden in haar bedje zat ze daar in dat licht, rechtop en roerloos. En één ding daar was ze zeker van, Rine, — het was niet de sylhouët van Maleine, het leek haar heeledal geen menschelyjke sylhouët. Wat voor verschrikkelijks of er daar had plaats gehad kon ze zich niet voorstellen, maar, verlamd van schrik als ze eerst was, had ze tijd gehad twee maal goed en lang te zien en ze wist zeker dat het niet Maleine's figuur was. Een andere verschrikking meende ze ook gezien te hebben: namelijk dat de oogen van een fosforesceerende luminositeit waren,



een akeligen doods-raatten vaal-strakken af-glans. Maar door het sterke maanlicht kon ze dat niet heel duidelijk zien. Maar toen was ze dan verder zoomaar weggeloopen. Ze wou hier slapen, ze wou hier blijven, ze zou liever in de open lucht gaan liggen dan dien nacht weer daar in haar kamer slapen. Ze wou liever maar den nacht door blijven waken. Lange rillingen voeren haar onder het dringend en haastig fluister-spreken door het schokkende lijf. Meermalen herhaalde ze heele stukken van haar verhaal, belangrijke details toevoegende, met een vloed van zich-onderling-verwarrende woorden zich aan mijn aandacht opdringende, klaarblijkelijk omdat ze vreesde geen geloof te zullen vinden. Eindelijk voelde ik haar koude bloote armen zich om mijn hals slaan, als in een stilzwijgende dringende bede om bescherming; niet alleen voor dezen nacht bescherming maar überhaupt voor 't vervolg, tegen Maleine's helschen invloed.
Het verhaal had me heelemaal overbluft. Roerloos was ik op den kant van mijn lage veld-bed blijven zitten, zonder verder aan Maleine te denken, zonder licht op te steken. Door het linnen gordijn voor het raam schimde wat maan-schijnsel flauw naar binnen, al de om-staande dingen vage loom-grauwe omtrekken gevende. Wat was dat voor een verhaal? Hoe kwam Rine zooiets te vertellen? Ze was toch nog niet in-
saan! Wat een onverklaarbaar verhaal! En toch
betrapte ik er mij op er in te gelooven. Misschien was



het „niet waar" in de beteekenis zooals gewone dingen slechts „waar" of „niet waar" zijn. Wij zijn zoo verdoemelijk star opgevoed in de exacte wijze van beschouwen, in de mathematische, mechanische, fysico-chemische; en daardoor zijn wij bijna allen zulke ellendige dik-huiden geworden dat wij het rijke, duizendvoudige Leven niet meer dan op één enkele bepaalde wijze kunnen aanvoelen en in ons begrip opnemen, dat is: over het getal, de historische vorm, de „stof', de „wetten". Maar misschien hebben wij oorspronkelijk, sluimerend, wel evenveel verschillende organen in ons wezen als het Leven-zelf; als we nu maar niet zoo de wegen verloren hadden. Wie weet met wélke oogen Rine gezien had wat ze verhaalde! Weten we niet bij ondervinding, dat de oogen die ons zoo-nauwelijks uit den slaap terug-keerden geheel andere zijn, o essentieel andere, dan onze oogen van den helderen dag? En zijn de oogen van den morgen niet anders dan de oogen van den avond? Nu wil men dat gaarne oplossen door te zeggen, dat dit alles slechts verschillende afwisselend en causaal bewegende en verdwijnende stemmingen zijn. Maar me-lieve, wat zijn „stemmingen ! Hoe zijn met betrekking tot zekere bepaalde en onveranderlijke dingen en toestanden om ons heen, bij ons verschillende stemmingen mogelijk indien wij niet meerdere, verschillende, gesuperpozeerde vizioneele organen hadden?
Wel, wat mijzelf dien nacht betrof, ik heb niets
13



bijzonders omtrent Maleine's uiterlijk kunnen ontdekken; hoewel ik meermalen in latere dagen in den slaap den straffen magnetischen invloed van haar „atmosfeer" heb ondervonden. Het feit was, namelijk, dat met dezen nacht Maleine aan ernstige slapeloosheden begon te lijden. Zij had ook in dié tijds-periodes haar póze te hernemen, en zij placht dan stil en ernstig rechtop midden in haar bedje te zitten. Urenlang heb ik haar dat zien doen, (als ik zelf door de sterke suggestie van dat klaar-donkere kijken den slaap niet kon vatten), en ik kan mij volkomen voorstellen hoe uiterst angst-aanjagend en onheilspellend dat lange roerlooze starre rechtop-zitten in de duisternis van de kamer en de stilte van den nacht voor suggestief-gevoeligen zal moeten geweest zijn. Ik vroeg haar dien nacht wat haar scheelde; of haar iets scheelde; en ze gaf daarop het merkwaardige antwoord „dat ze zich zoo aangenaam voelde in den mooiën stillen maan-nacht, en dat ze voortaan niet meer wilde slapen." Op mijn herhaalde aandringende vragen, echter, of ze nu werkelijk niets ongewoons in haar lijfje voelde, — (het leek een geruimen tijd voor-dat ze mij begon te begrijpen), — zei ze eindelijk dat ze „het in haar midden voelde trekken" „alsof ze dunner werd." Verder uitleggen kon ze het niet voor mij; ik ben tot de concluzie gekomen dat ze met „dunner worden" bedoeld moet hebben „verijlen", „in een immaterieeler substantie over-gaan." Iets later vertelde ze mij uit zichzelf „dat



zij het in haar lijf hoorde zingen." Een tijd lang begreep ik heelemaal niet wat ze daarmee had willen uitdrukken. „Hoort Leine het in haar oortjes suizen?" vroeg ik haar. Ik dacht aan koorts, het zing-zangende gevoel van zwaaien en zweven van den koorts-toestand. Maar ze voelde blijkbaar noch pijn, noch koorts-hitte, noch eenig ander ongemak. Ze bleek niet gëexciteerd of gëexalteerd te zijn; haar stem, haar woorden, haar kalme doen leken geheel in evenwicht en in bedwang. Aan de helderheid en normaliteit van het bewustzijn was niet in 't minst te twijfelen. Ik denk dat ze met dat „zingen" bedoeld heeft een soort van immaterieel „trillen" of „zweven" van de ziel.
Uiterlijke ongewoonheden heb ik echter niet kunnen ontdekken. Ik heb getracht iets on-aardsch' in haar sylhouët te zien, zooals Rine; iets positief lichtends in haar oogen, of iets spokig nevelends en waduwends in de maan-belichte haren. Maar het was me onmogelijk iets positiefs vast te stellen. Het is makkelijk genoeg om, als men iets wil zien, dat schijnbaar ook wezenlijk te zien. Zoo kan men wel eens 's nachts bij sterk maanlicht allerlei vreemde licht-weerkaatsingen denken waar te nemen, alsof dan soms hetheele land rondom u vol is van bewegende wezens, van verborgen en sluipende vijanden die gij niet ziet maar die ü zien. Het zijn natuurlijk de oogen-zelf die zich bedriegen in zulke (mechanische) gevallen. De eenige uiterlijk waarneembare bizonderheid aan Maleine was



dat haar handjes en voetjes, niettegenstaande de warmte van het seizoen, steen-koud voelden. — En
toch, (en dat deed me op dat oogenblik het hart
als een stoom-zuigpomp kolken en stampen van schrik),.... toch meende ik op 'n gegeven moment bij het weg-nemen van mijn handen van haar lichaam, aan de hand-binnenvlakken even een flauwen fosforischen af-schijn te hebben zien aan-hangen en, als fosfor, weg-nevelen. Allerlei experimenten had ik in dat maan-schijnsel ten opzichte van Maleine's figuur genomen en zonder eenig resultaat. En nu kwam dit zoo plotseling en zoo onverwacht dat het mij tegen wil en dank van haar evidentie heeft overtuigd. Ik zeg „tegen wil en dank," want ikzelf, in mijn redelijke regionen, acht het schijnbaar gebeurde eenvoudig puur onmogelijk. Maar men heeft wel eens zoo van die onwillekeurige sterke beïndrukkingen, - als bliksems die in-slaan, - die ergens achter in ons wezen, heel onder ons denken, een overtuiging achterlaten die tegen alle redelijke opinies bestand blijkt en die ons, onopgemerkt, ons heele leven bij blijft. Op dien nacht, natuurlijk, geraakte ik echter heel verstandig tot het inzicht dat het niet anders dan het effekt kon zijn van het sterke maanlicht; namelijk een nevelend schamp-lichten. Ik deed het linnen gordijn neer en kroop in Rine's bed, na het kind weer tot slapen te
hebben neer-gelegd.
Beproevend in te slapen, merkte ik nu pas hoe inner-



lijk opgewonden ik was. Een luid lang-uitzwevend suizen begon de donkere stilte van de kamer te vullen, (het was Eine's atelier). Mijn hart hield uit-zichzelf aan hinderlijk rumoerig te zuig-sluizen, te slipkolken, te hik-klotsen. Het was een lawaai van belang en hoe langer ik lag hoe klaarder ik begon te waken. De gedachten sponnen zich vanzelf af in een deizende snelheid, wonden zich willekeurig en duizende malen op tot fantasQue speculatieve kluwen, achter-een,
achter-een, en zonder einde, zonder concluzie 
Langzamerhand was ik tot de onbewuste overtuiging gekomen dat dit alles iets zeer belangrijks moest beduiden. Ook al was Rine nog zoo zenuw-overspannen, nog zoo irrationeel vooringenomen tegen het kind, het was eenvoudig onaannemelijk dat een hoog-intellectueel ontwikkeld mensch als zij, zou toelaten dat een iets zonder oorzaak, een suggestie zonder aangezicht zou men zeggen, een kind zwijgend en passief en ongevaarlijk haar zoo-maar terrorizeerde. Ontelbare malen kwam mij die niets-zeggende verklaring met het woord „suggestie" weer in het duister-koortsige denk-brein; vijf, zes, tien maal op-nieuw, en weer weg, en weer terug alsof er nog niets over gedacht was. Maar een „suggestie" moet toch actief zijn; er moet toch een actieve kracht ergens uit vandaan voor werkende zijn n:at-waar? In het geval van haar eerste progressieve brein-verkranking was die actieve kracht waarvan de suggestie uitging de persoon van van-



Weideren geweest. Maar men kan toch van geen „suggestie" spreken waar geen woord gesproken, geen gebaar bedoeld, en in 't minst niet een wil daarop gericht wordt! In de gewone orde der dingen beschouwd was dit verschijnsel van inter-psychische werking werkelijk een nonsens. Er was geen verklaring voor mogelijk. Daarbij kwam nog dat Maleine, zeker bemerkt hebbende hoe een heltigen afkeer Rine van haar had, altijd zorgvuldig en schuchter vermeed, (hoewel ook geheel zonder verlegenheid of verwarring) haar ooit aan te zien, om hulp te vragen, in den weg te komen zelfs. Hoe te-duivel, dan, kon die beïnvloeding plaats vinden indien niet in de strict metafysische sfeer?, op dat plan van het Leven waarin de zielen in algemeene inter-communicatie en volledig verband tot elkaar staan zonder een actie, een middel, of materiaal van uitdrukking te kennen? Voor ieder die niet grof- en lomp-weg aan zwaar-aardsche vooroordeelen vastgekleefd leefde, moest het duidelijk zijn dat zij ook werkelijk boven den wil en het rede-leven, en buiten de zinnen en het emotionneele organisme om tusschen deze twee wezens plaats greep. Het verband tusschen hen scheen onwillekeurig, onmiddellijk, en onfeilbaar. Het „fluïdium" van de een raakte het „fluïdium" van de ander aan, trachtte zich daarmee en vermengen en zette het, bij de hevige afstootende contractiën er-van, in geweldige sidderingen. Dadelijk was het zichtbaar geworden toen Maleine bij ons was komen



leven. Vóór dien tijd had Rine klaarblijkelijk den invloed reeds geducht gevreesd, had elke ontmoeting met Maleine, elk gesprek over haar methodiesch vermeden. Toen er niets meer tegen de adoptatie te doen scheen, had ze getracht zich er met geweld over heen te zetten. Meer dan een maand lang had ze er met betrekkelijk veel gevolg weerstand aan weten te bieden. Er waren zelfs tijden geweest dat er geen werking hoegenaamd te bespeuren was. En nu plotseling, in een paar dagen, was er een progessieve verontrustende verstrakking ingetreden van dat subtiele verband. De contractiën van Rine's fluïdium, — om met deze vizioneele beeld-spraak de diepere beteekenis van de alarmeerende verschijnselen beter te blijven aangeven, — werden slag op slag, en merkwaardig beslist volg-baar, heviger en wanhopiger. Men zag haar heele gevoelige lijf mee-worstelen, en haar gezicht stond meermalen pijnlijk verwrongen. En dit alles gebeurde niet — (en dat gaf juist het buitengewone karakter er zoo geheel van aan) — niet als de bekende, uiterlijke en naar-buiten-tredende, gewone psycho-fysische reflexen op beschouwde schrikwekkende dingen; het gedroeg zich niet als emotionneele figuren; maar het bleef altijd in het plan van een zware, droom-vaste, vèr-vreemde preoccupatie. Wanneer men haar bezorgd-dringend vroeg „wat er was", leek het alsof ze subiet uit een droom wakker sloeg. Precies dezelfde kenmerken daarvan waren op te merken:



de geëffareerde oogen, het versnellen van den
hart-slag, het tragische zuchten:.... de angst voor de verlaten gemengd aan de verwondering voor de nieuwe wereld. Angstig en verwonderd antwoordde ze: „Ik wéét niet wat 'r is! Waarachtig ik weet 'et niet!" en wat dan een andere merkwaardigheid van dezelfde categorie was, is: dat terwijl de volkomen wetenschap omtrent al het onheil dat in aantocht was in haar expressie stond gefixeerd, het
toch leek alsof ze absoluut niet loog 
Duidde dit alles, en deze climax in de laatste
dagen, niet naar belangrijke en vooral onvermijdbare dingen die gingen komen? Dat bereikte hoogtepunt van Rine's luciede afgetrokkenheden, die gepotentiëerde innerlijke angst zichtbaar, en déze nacht: — Maleine daar urenlang in de duisternis star rechtopzitten, en Rine daar direkt op rëageeren ? Dat vreemde verhaal! Ja, zoo vreemd als het was, was het waar. Het moest waar zijn, het was heel natuurlijk dat het waar was. In een dergelijk subtiel verband als waarin zij begrepen was, zoo onmiddellijk, zoo nauw, zoo essentieel, moest zij in deze periode van Maleine's fluïdium, dingen kunnen zien die wij nog niet zagen.
Dingen van grooter diepte, dieper beteekenis 
En wat was het gevolg? Welk onheil kwam er op
ons vallen ? 
Mijn denken werkte zich af en koortsig in de suizende zwarte stilte van den nacht. Stijf lag ik in het



bed van de inspanning van het urenlange gedenk, alsof het heele lijf had mee-gedacht, belang stellend in de concluzie, in de oplossing. Buiten hoorde men het krieken van den morgen. Het moest ongeveer vier uur zijn; grauw daagde het door de witte linnen gordijnen voor de atelier-ramen Branderig broeiden
mijn groot-open waak-oogen, waar de slaap om heen loomde maar er niet in kon komen, alsof er stijve dikke sper-blinden plat op de oog-oppervlakken lagen. Het onbehagelijke koud-lauwe gevoel van de roerlooze, gëexciteerde, vruchtelooze nacht-waak vermisselijkte het lichaam, matte het af met een droge ijl-tintelige branderigheid. Een fijne half-bewuste korzeligheid, een smachtende wee-makende gëirriteerdheid van uitputting drongen allengs tot de gewaarwording door met het rijzen van het vaag-mistende ochtend-licht. En altijd waren er nog geen omlijnde concluzies en nog geen schema van noodzakelijk optreden bedacht 
Het was nog te vroeg om op te staan. Vooral op te staan in zoo'n troosteloozen onheilspeilenden dag, de toekomst zoo zwaar zwanger van onopgeloste, geheimzinnig uit-ziende problemen. De moedeloosheid van een-nacht-doordenkens-zonder-resultaat loomde het lijf week en wanhopig-machteloos neer. Het hitste het denken weer in den pas verlaten tredmolen der vruchtelooze redeneeringen, der vage vragen en halverweegsche antwoorden, magnetizeerde het zoo uitgeput als



het was tot een eindeloos slaapwandelend voort-sloomen, en maalde het mul, bot, dwaas in de ironieke onverbiddelijkheid der altijd-zelfde rondgangen. De spitse ijle questiën boden zich weer aan in dezelfde globale volgorde, in hetzelfde duistere en dubbelzinnige karakter. Het „fluïdium," de „atmosfeer," het verband, de beïnvloeding, de climax, de crisis, het plotselinge buitengewone verhoogen van het vermogen van de pöze, de on-kinderlijke preferentie voor den diabolieken maannacht; en de doorschijnende on-aardsche contour, de ... de fosforescensie. Maar w&t precies was de laatste belangrijkheid voor Rine in al deze dingen? Was het dat onvergetelijke cachet van van-Weideren alleen?, was het algemeener het bijtende absolute tiegativisme?, of was het überhaupt het woeste gerëalizeerde abstractisme, dat in elk van deze verschijnselen de magische machts-stralen uit-scheen waartegen Rine's organisme hier rëageerde? Tegen welk dezer momenten, speciaal en in laatste instantie, moest ons denken, moesten onze maatregelen gericht zijn? Of was het géén van deze nog. Was het misschien in laatste instantie nog iets anders. Indien men zekere kleine vreemde details in haar gedrag, vroeger en nu, in zorgvuldige overweging nam, — zekere voor éénige verklaring onvatbare details, — dan zou men dat werkelijk gaan gelooven. Waarom, onder-anderen, was ze, dadelijk in den aanvang reeds Maleine's gevaarlijke fluïdium herkennende, niet onmiddelijk uit haar nabijheid vertrokken? 



Op mij, dat wist ze wel, kon ze rekenen, en voor haar was het een levens-questie. En waarom deed ze het nu nog niet? waarom vroeg ze mij niet om samen onmiddelijk ergens anders te gaan wonen? of Maleine weg te zenden? Wat was de feitelijke beteekenis van deze onzinnige bravoure? en welke duivel
speelde er met haar lot? 
Toen ik onrustig en gëexaspereerd het hoofd op het broeierige kussen om wierp, zag ik, midden in haar
bedje, weer Maleine rechtop-zitten! Star, stil,
en streng-eenzaam; als een vreemd modern Kind Gods.
Het was enorm, dit vermogen!, en dit austeere nacht-sentiment van haar angst-aanjagende waak-pöze! Hoe lang kon ze daar weer zoo gezeten hebben? Den nacht door?
Maar het was ook ontstellend abnormaal, het was serieus zorg-barend voor dit delicate zesjarige kind. In-eens stond me helder in het hoofd wat mij voorloopig onverwijld te doen stond. Naar Breda gaan, den dokter halen; onmiddelijk op weg gaan; — dan,later, Rine een volledige verklaring afdwingen; haar weer, in Baarle-Nassau of Breda, op kamers zetten; — tenzij Maleine normaal genoeg bleef om naar Den Haag, naar Laurenz, Gramsbergen of Craghstone te kunnen
worden overgebracht.
Ik schokte uit mijn lauw-koude inertie op en bezorgde eerst Maleine. Het kind had doordringend-koude



voetjes en beentjes en haar oogen stonden zeldzaam wijd en schitterden als van een groote exaltatie. De verschijnselen schrokken me geheel en al wakker en nuchter. Zou die slapeloosheid aan-houden? Was het de fysische consequentie van die recente revoluties in haar wezen? Er naar gevraagd, verklaarde ze geen slaap te voelen en niet in het minst onwel te zijn.
Ik stopte de dekens om haar dicht en liet een verbod achter om niet er uit te komen voor iemand haar kwam roepen. In mijn hut, waar ik me stil wou kleeden, vond ik Rine in een hartstochtelijk wanhopig snikken, het hoofd zachtjes heen en weer wentelende in haar van tranen nat-gedruppelde haren op den rand van het onbeslapen bed. Het was een aandoenlijk gebaar van een eindeloozen licht-loozen weedom.



X.
En toen, in veertien dagen, — met een snelheid die ons van-zinnen bracht van ontsteltenis, inden wervelwind van een catastrofe zoo wild en vreemd als ik nog zelden in mijn her-en-der-geslingerd leven heb zien gebeuren, — liep het alles af, liep het è,f, totaal en overweldigend.
De dokter had Maleine reeds den volgenden dag bedenkelijk verzwakt gevonden. Haar pols sloeg bijna onvoelbaar en haar handjes, voetjes en beentjes waren niet warm te krijgen. De algemeene lichaams-temperatuur was ook al gedaald, alleen onder de tong bleef de thermometer normaal aanwijzen. Het vreemde was, in die volgende dagen, dat het kind als gewoonlijk bleef eten en niet te zwak werd om op de been te blijven. De afgang bleef voldoende, en vooral ook deden er zich geen van die nausëa, duizelingen, en bezwijmingen voor die een gewoon fysiesch verzwakkingsproces kenmerken.
Tegen dergelijke zonderlinge verschijnselen kon de medicus weinig anders plaatsen dan zeer zwakke en



indirecte middelen. Veel beweging, koude wasschingen, en wrijvingen; staal-pillen en levertraan; warme kleeding, zon-baden, en tegen de slapeloosheid, soms, niet al te dikwijls, een slaap-drankje. De goede man kon het niet helpen, maar het was eenvoudig belachelijk. Men kon evengoed de gele-koorts in den weg treden met een lavement of de kinkhoest met een snuifje. Wij hebben drie knappe doktoren bij het geval gehad en zij zagen geen gat waar-door-heen ze de „ziekte" konden bereiken. Zij zijn tot de overeenstemming gekomen dat de „zenuwen" en de slapeloosheid het lichaam moesten ondermijnen, maar waaruit die slapeloosheid nu weer voortkwam was moeilijk te gissen. Het kind, bovendien, sprak zich nooit uit over haar „ziekte". Zij scheen niet te vinden dat zij abnormaal was en antwoordde op onze vragen altijd dat ze zich niet onwel voelde. Wij hebben later de meest weerzinwekkende dingen met haar laten uitvoeren om haar te behouden. Wij hebben haar gekookt en rauw dierenbloed laten innemen; met het gevolg dat de maag het weer op-gaf. Wij hebben haar laten injecteeren met het stroomend bloed van levende beesten; met het gevolg dat de dieren uit de lichte verdoving, waarin ze gebracht waren, wakker sloegen en door een ontzettende paniek werden aangegrepen zoodra hun levend organisme in verbinding werd gebracht met dat van Maleine. Wij hebben natuurlijk getracht haar te laten biologeeren; met het curieuze gevolg dat de bioloog



bijna zelf gebiologeerd werd. Stimulansen zijn gebruikt om de bloed-circulatie te exciteeren, en electriciteit is aangewend om de levens-energieën op te houden. En bij alles wat wij met haar arme lijfje deden volgden ons haar verwonderd vragende oogen, met een bijna onmerkbare nuance er in van innige verveeldheid en afkeer. Verwonderd is zij nooit geweest over het snelle naderen van den dood, en zij moet het plotseling en onweerstaanbaar afstervings-proces van haar lichaam tot het einde toe normaal en natuurlijk gevonden hebben.
Maar wat het zonderlingste en het ontzettendste was, was toch nog wel Rine's fantasque roekelooze koppigheid om het kind te willen blijven verzorgen, als om het met letterlijk haar lijf te verdedigen tegen den dood die aan kwam stormen. Vier dagen lang, van af haar eerste rëageeren tegen het verhoogde vermogen van Maleine's fluïdium, had ze zich eerst willoos laten afdrijven in een toestand van krimpende doods-angst en rillende wanhoop, rusteloos zich verplaatsende van de eene plek naar de andere, van huis naar buiten, van buiten wel tien keer per dag thuiskomende. Terwiil Maleine, rustig en teer kwijnend, bij mij in de hut zat, als naar haar gewoonte, hoorde ik Rine in haar atelier, vlak-an, &an-gaan: soms plotseling in waanzinnige aan-waaiende stormen van smart uit-vierende, soms hard-op tegen zichzelf pratende, of ineens in een harden hoon-lach losbarstende alsof



ze idioot werd. Dan, na een tijdje, hoorde ik geregeld mijn naam roepen, en als ik haar had bereikt vroeg ze hoe het met het kind was. Ziende hoe nameloos en onverklaarbaar ellendig Maleine's plotselinge weg-zinken haar had gemaakt, had ik haar nog niet naar een verklaring durven vragen van haar geheimzinnig gedrag; maar natuurlijk had ik haar dadelijk, dien eersten morgen reeds, voorgesteld naar Breda of Den Haag te vertrekken. Men kan zich voorstellen hoe groot mijn verwondering was toen het uitkwam dat ze tot geen prijs uit Maleine's onmiddelijke omgeving weg wilde. Wij hebben al het mogelijke gedaan, Breehm en ik, om haar deze willooze en schijnbaar zoo imbeciele zelf-vernietiging te beletten. Maar wat is er te doen tegen die intuïtieve diepzinnige machten die een mensch meestal regeeren! Wij gaven het eindelijk maar op om zonder succes achter haar aan te blijven draven en de machteloosheid van onze rede te beproeven tegen de geheime magische stem van het Noodlot. Vier dagen lang, in welken tijd Maleine merkbaar zonk, bleef Rine, zoo, als een hulpelooze hulk zonder riem of roer op de hooge woeste storm-zeeën van haar noodlot, onder de ( kwade koude oogen van haar gesternte, rond-zwalken. Als een dier tegen een langzaam vergif worstelende was zij; als een vervloekte ziel tegen de lage, onbegrijpelijke wreedheid van haar verdoemenis wringende. Ik sliep in dien tijd in haar atelier, bij het kind, of liever ik waakte daar bij haar waken; en Rine sliep



in mijn hut. En toen, plotseling, trad die verandering bij haar in. Ze wilde het kind weer verzorgen, ze zou het wel alleen verplegen en ik moest nu maar weer wat rust gaan nemen.]
Redeneeringen noch verboden wilden helpen en zij had zich spoedig geheel in haar oude rechten hersteld. Maar met welk een verschrikkelijk gevolg was het dat ze zich obstineerde om de voortdurende nabijheid van dit doodelijk gevaarlijke kind te verdragen!
Het eerste opmerkenswaardige aan haar was, dat al haar uiterlijke smart en emotiën in één slag weer innerlijk werden. Niet een stilte eigelijk, maar een groote gespannen, ingehouden-agonizeerende stomheid trad in de plaats van het wilde luide alarm van haar wanhoop der voorgaande dagen. Toch had ik denvorigen toestand liever zien blijven want de ge-muilde angst, de roerlooze ontzetting, de geknevelde emoties zijn nog veel verwoestender voor lijf en ziel en veel verschrikkelijker om aan te zien dan die zich uit kunnen gillen en gieren of steunen en snikken. Zoolang er nog een opening blijft voor die wilde onder-stroomen van het duistere, dierlijk-smartelijke hartstochten-leven, zoolang ze nog een veiligheidskanaal bezitten waardoor ze zich kunnen ontlasten, - zoolang blijft er niet alleen niets verloren maar zal zoowel het lijf als de ziel er bij winnen telkens als de vibreerende baargolven van die fysiologische overstroomingen over hen heen zijn gegaan en hen met hun bitter slibsel hebben
14



gedrenkt. Maar het is het opgesloten-zijn, niet waar?, de ingehouden smart, de woeste absolute isolatie en de doode stilte, die de lichtkronen van ons hart walmend blusschen en de ziel in duisternissen en bedwelmingen doet stikken. In deze verdoembare toestanden leek Rine op die arme hulpelooze dieren die geen stem en geen geluid hebben voor hun angst: — gekneveld liggen zij op den kouden, onverschilligen onontroerbaren grond en zij weten aan elke kleine nuance van het licht hunner gevangenschap dat de dood ditmaal vast en zeker gaat naderen; maar hun hart bezit niets aan warme, gemeenzame, bloeiende, ontroerende middelen van manifestatie om zich te beschermen tegen de on-emotieve en on-sympathieke dispositiën van de natuur en de dood; - en wie heeft wel niet eens die namelooze, agonizeerende opgesloten ontzetting gezien in hun wijde waanzinnige zwart-troebele dier-oogen? een aspect van den doods-angst, van den oppersten uitings-loozen angst zóóals ons, menschen, voor ons leven als een onovertrefbaar abstractum, onvergetelijk, kan bij-blijven ?
Ze scheen meer in den toestand van Maleine te zien dan wij, ze scheen er met een groote zekerheid de onzienlijke beteekenis van te weten. En het is feitelijk door haar zichtbaar zijnde conceptie daarvan geweest, over haar indrukken heen, dat ik er de belangrijkheid en de diepere beteekenis, zooals hier ontwikkeld en geapprecieerd, van heb kunnen construeeren.



Het decompozitie-proces van Maleine's organisme had een veel te snel tempo en een veel te verborgen voorkomen dan dat wij het, zonder haar „medium", zouden begrepen hebben. Maar de bij den dag klimmende, zich ophoopende angst van Rine voor het klaarblijkelijk zinken der levens-energieën in het kinderlijfje was zoo expressief en overtuigend dat ze ons de oogen allengs opende voor de serieuze waarheid van den toestand. Elke occupatie had ze terzijde geschoven om maar elk oogenblik met haar volle aandacht bij Maleine te zijn, haar verergerenden toestand bespiedende, stap voor stap het zich-terugtrekken van den levens-vloed beloerende; misschien met de hoop om nog op het laatste moment den dood met haar leven terug te werpen, het stervende lijf met haar vitale energieën te induceeren. En hoe verder de decompozitie voortschreed, hoe grooter die vitale energieën in haar werden, hoe meer ze haar vroegere afkeer en afschrik van Maleine overwon, om slechts in doodsangsten te zijn voor het onvermijdbare naderen van den dood. Uur aan uur kon ze gelijken op een wild dier dat men haar welp wil afnemen, gereed in elke gespannen spier om den aanvaller te bespringen. Ze placht het bedreigde lijf zonder eenige uiterlijke reden in de armen te nemen en er mee door de kamer heen en weer te loopen. Zelfs in die gevaarlijke doordringende oogen van het kind, in die peillooze duistere en leege afgronden waarvoor ze vroeger altijd terug-



sidderde, keek ze nu lange tijden met een groote wilsuitdrukking, als om er met dien sterken levens-wil den eindelijken bodem van te doen op-doemen en er het magische levens-criptogram in af te drukken. De starre intensheid van die tooneelen was op den duur onduldbaar. Nooit kwam er eenige zachtheid in haar sterken blik, nooit eenige verweekende genegenheid of melancholie, eenig losbrekend verdriet; uit welke zou kunnen gebleken hebben dat haar bovenaardsche wilspogingen slechts het leven van het kind golden. In alles, in elk vezeltje van haar lichaam stond slechts de roerlooze angst als steen omhoog, lag niets dan namelooze wilde ontzetting zwaar-verstard öp. Het leek alsof ze slechts voor haar eigen leven streed: alsof het leven van Maleine, - een afschuw en een vervlóeking als het voor haar, Rine, was, echter de voorwaarde was voor het hare.
Wild, woedend, wanhopig heb ik tegen dat krankzinnige waan-denkbeeld gevochten, dat denkbeeld dat ik toen voor een waanzinnige, voor dè desorganizeerende, zelf-suggestie hield. Breehm deed even dringend het zijne om haar te overtuigen het kind aan onze zorgen over te laten; en samen met hem heb ik zelfs getracht haar met een slaapdrank bewusteloos te maken en haar tegen wil en dank naar een gesticht voor zenuw-zieken weg te voeren. De slaapdrank had echter reeds zijn invloed op haar zenuw-organisme verloren en ze sloeg onmiddelijk wakker toen we haar



wilden opnemen tot het doel. Na die aanslag op haar * vrijheid van wil vloog ze bij het minste woord van drang of bede op in paroxismen van drift. Ze werd onhandelbaar, onredelijk, valsch als een in het nauw gedreven wild dier. Zelfs ook de doktoren hadden niet den minsten vat op haar. Als zij haar te dicht naderden met hun medische argumenten en adviezen werd zij grof tegen hen, smaalde hen uit om hun machteloosheid in het tegengaan der lichaams-verzwakking van Maleine, hen tutoyeerende als grove weet-nieten en bemoei-allen. „Maak haar dan béter!" schreeuwde ze eens tot mijn ontsteltenis tegen den zenuwziektenspecialist die we bij het geval hadden. „Als je het kind beter kunt maken dan verzeker ik je dat ik onmiddelijk weg zal gaan! Waarheen je maar wilt!" „Maar dat kan jullie niet," smaalde ze voort, meteen innige, wanhopige bitterheid in haar bevende stem. „Jullie bent veel te dik om de ziel te begrijpen." De medici gaven ons den dringenden raad om van een attest van ontoerekenbaarheid gebruik te maken, de familie-toestemming te vragen voor een gewelddadige vervoering naar een ziekengesticht. Wij hadden het zeker gedaan: geen dag hebben wij erover nagedacht en het dringende verzoek naar de familie is direkt verzonden. Maar zooals ik zei: het verzwakkings-proces geschiedde in zulk een overweldigend snel tempo, dat we bijna geen tijd hadden een gedachte goed uit te denken en een maatregel uit te voeren of



reeds was de toestand weer geheel veranderd.
Het was toen reeds in het midden der tweede week van Maleine's zinking, van af den onheil-vollen nacht van Rine's on-aardsche vizioen af, en we konden aan alles merken dat het einde naderde. De lichaams-koude had reeds de maagstreek bereikt: de maag weigerde alle vaste voedingsstoffen op te nemen. De pols-slag was volstrekt on-voelbaar; met groote inspanning voelde men slechts den zwakken slag van het hart; en alleen de slagaderen in den hals gaven nog duidelijk blijk van bloed-circulatie. De gevoelige spiegel duidde geen zweem meer van de waterdamp der exhalatie aan. Klaarblijkelijk had het middenrif zich reeds verlamd en de spieren der onderste long-lobben moesten het nu ook wel spoedig afleggen. Stukje voor deeltje, adem op adem-zuchtje stierf daar dat lichaam af. Voor menschen die zich gauw door uiterlijke dingen laten beïnvloeden, voor Breehm en de doktoren bijvoorbeeld, moet het een schrikaanjagend en onbeschrijfelijk verwarrend schouwspel zijn geweest.
Maar het merkwaardige en wonderbaarlijke, voor mij, was eerst het verschijnsel van geestelijke potentïeering en ver-stèrking al naar gelang het lichaam zich decompozeerde. Men kon ook aan eenige uiterlijke verschijnselen merken dat de ziel bezig was zich te „localizeeren", (zooals Novalis het uitdrukt). De bloedslag naar het hoofd, dus naar de hersens, bleef tot



het laatste oogenblik waar te nemen; en toen op den laatsten dag van haar leven de nagels van vingers en teenen van het vleesch los-lieten bleef Maleine's mooie zachte, vlos-gouden haar intact. Dit waren echter maar uiterlijke, stoffelijke parallellen; wat iedereen overweldigend in-het-oog-viel was de intensheid en de kalme klaarheid, de diepe sterke bewustheid van haar ziels-houding. Er was natuurlijk geen denken meer aan één uurtje slaap van Maleine: uur aan uur, dag en nacht zat ze nu in haar bedje overeind in die doodsstille angstwekkende waak-pöze; en de „atmosfeer" door die sterke houding meer en meer ontwikkeld werd nu itxfernaal. Ik spreek nu maar altijd van „atmosfeer" en „fluïdium" en geestelijk „contact" tusschen aanhalingsteekens uit beleefdheid, en inderdaad zijn die woorden dan ook slechts béélden, stoffelijke parallellen. Een atmosfeer en een contact duiden slechts op stof, en een fluïdium is ook slechts een naam voor stof; maar de aesthetica bedoelt natuurlijk de „mathematizeering" en systematizeering van de metafysische conceptie, en de aesthetieke beelden zijn natuurlijk aequivalenten van iets dat toch een dieper en rëeeler bestaan heeft. Als ik dus spreek van „atmosfeer" en „fluïdium" wil ik volstrekt geen grof-bijgeloovige suggesties wekken aan sfo/-wonderbaarlijkheden, en toch, tegelijkertijd, bedoel ik wel-degelijk en zeer bepaald een sfeer van „substantie en invloed. Voor menschen die altijd gewend zijn analytiesch te



denken, die in alles gewoon zijn een essentieel onderscheid te maken tusschen „stof en „geest"; zoodat het bijna dingen zijn gaan worden en zij gaan zeggen: „het ding „stof kunnen wij helder en direct als bestaand erkennen en het ding „geest" niet, ergo bestaat waarschijnlijk alleen het eerste ding",- voor die zal mijn bedoeling wellicht duister blijven. Toch vergeten zij dat zij in hun natuurkundige wetenschap reeds bet begrip van den ether bezitten, die stof die geen stof en toch substantie is. Van het materialistische standpunt bezien, is dit reeds een inconsequentie, of in elk geval een onzuiverheid; evenals de meeste essens-begrippen omtrent licht, warmte, electriciteit, en magnetisme bij de fysici onzuiver zijn. De ware natuur-filosofie kan geen oogenblik haar synthetiesch gezicht op de wereld als levend organisme ontberen, of alles wordt duister en verward.
Zoo ook wat die „atmosfeer" betreft. Komt het niet herhaaldelijk voor dat het instinct der zoo gevoelige dieren onmiddelijk, en zonder dat een blik gericht, een beweging gemaakt is, de dispozitie herkennen van een vreemd individu? Vooral is de herkenning soms zoo ongelooflijk prompt wanneer de dispozitie slecht is. Een gebrekkig, door smart en ontbering diep vernederd landlooper strompelt met onzekere bewegingen en zwaar-vermoeiden gang over den landweg langs uw erf en de hond rènt er als een Cerberus op af, alsof het de meest energieke en vitale, de actiefste



en gevaarlijke misdadiger van het werelddeel geldt. Toch heeft de man als in een zwaren smartelijken droom de oogen niet anders dan strak voor zich uit en den blik binnenwaarts gericht gehad, en het lichaam is zoo zwak en zoo filosofiesch onhandig dat hij zich nauwelijks tegen den hond kan verdedigen. Dacht men dat dit mogelijk was indien er zich geen atmosfeer ontwikkeld had die de ziel verried? En tot welk een ongemeenen radius strekte zich deze transper<jante machts-sfeer uit! Later ontdekt ge in den blik het on-sympathieke en koele bewustzijn van een standpunt boven recht en moraliteit, en in de schuchtere en sluiksche houding te uwen opzichte ziet ge onverborgen de dispozitie om u zonder de minste consideratie alle denkbare kwaad aan te doen, indien het nuttig en practiesch-mogelijk ware — Of wel, gij krijgt een onverwacht bezoek van iemand die uw hulp of uw cooperatie noodig heeft en komt vragen en de goedige huishond, de speel-makker uwer wilde kinderen en de alle-mans-vriend die „niet bijt," stormt op het eerste gezicht gevaarlijk en vijandig op hem los en zal zijn tanden gaan probeeren. Gij weet echter niets ten nadeele van den bezoeker; hoewel particulier een vreemde, is hij bij u bekend als een respectabel, rechtschapen, en aangenaam beschaafd man. Alleen hebt gij opgemerkt dat hem de vijandige aanval van het dier in een bijna onmerkbare nuance verwarde, en uw vrouw, onverklaarbaar, vindt het noodig evenzeer ver-



ward eenige ontwijkende excuses te maken over de onbescheidenheid der antipathieke betooging. Gij weigert hem, zonder reden, uit voorzichtigheid of uit een „sens du hasard", maar beleefd en openhartig de gevraagde dienst; en een maand later hoort gij dat hij een meer dan gewone schurkenstreek heeft begaan.
Soms worden er felle, verfoeilijke misdaden bedreven door menschen die geestelijk echter weinig sterk leven. Er zijn gansche tijden dat de dispozitiën bij de menschen latent blijven en waarin we een vriend voor een vijand en den vijand voor een vriend zouden kunnen houden. Als we dan heel gevoelig zijn, verwonderen we er ons over dat het intuïtieve gevoel ons in deze gevallen zoo vreemd ontbrak. Wij noemen dat bekende soort voelen zonder voorafgegane waarneming: intuïtie, maar is de rare voorstelling die wij er op deze manier aan geven niet veel irrationeel-wonderachtiger en onaannemelijker dan de voorstelling van een zichontwikkelende „atmosfeer" door het sterke leven van den geest? een verdichten of verijlen van een „fluïdium" door de meer of minder sterke en directe relaties waarin de ziel zich bevindt tot zekere bepaalde objecten in de realiteit om zich heen? Het is overigens een oud en welbekend idee in het oude rijk der literaire filosofie, en menig fijngevoelig kunstenaar heeft er direct of indirect op gewezen. En denkt men dat de stralenkrans van Jezus een mythe is?
Maar het lijkt wel alsof ik er prijs op stel om men-



schen van theorieën te overtuigen; terwijl toch niets verder van de bedoeling af kan zijn dan dit bij ieder die het voorrecht gehad heeft een zoo overtuigend verschijnsel in zijn ontwikkeling en werking bij te wonen als Maleine's intensifiieering. De algemeene uitwerkingen op het zenuwleven der omringende raenschen waren buitengewoon prompt en faalden bij niemand. Zoodra men de ziekenkamer binnen trad kreeg men een onweerstaanbare neiging om te fluisteren, hoewel er niet de minste reden was tot een veronderstelling dat geraas of geluid hinderlijk was aan deze zieke die niet ziek was. Maleine klaagde nooit over dofheid of vermoeidheid; haar oogen stonden altijd helder en ze bleef onafgebroken haar vermoeiende pöze rechtop in haar bedje bewaren. Men kon merken dat, niettegenstaande haar delicate lijfje al z'n krachten de een na de ander op-gaf, de enorme vrijgemaakte energieën van den gepotentieerden geest meer dan genoeg vitaliteit ontwikkelden om ze voorloopig te vervangen. Het moest een inductie van den anderen kant zijn, een levensontwikkeling van boven af. Wij konden de rust, de kalmte, de klaarheid duidelijk zien en toch deden wij zoo angstvallig, dempten onzen stap, spraken alsof het kind dat ons in vitale kracht ver overtrof een doodelijke zieke was die geen geluid kon verdragen.
En niet alleen bij ons drieën was deze neiging opmerkelijk, maar zelfs, en misschien in nog sterkere



mate dan bij ons, bij de doctoren; dus bij hen die gewoon waren te denken en te leven in de abnormale en aberratieve verschijnselen van het leven, en die die verschijnselen gewoon waren volgens een koele, objectieve, en meestal alleen fysiologische methode te beschouwen en te classeeren. Eén vooral, (onder de operaties), een handig assistent en misschien een uitnemend anatoom, maar een zeldzaam bruut van een kereltje in zijn beschouwingen en handelen, - heb ik het pijnlijkst door deze neiging beïnvloed gezien. Terwijl wij anderen er eenvoudig geen weerstand aan plachten te bieden, trachtte hij er zich integendeel herhaaldelijk tegen te verzetten. Luid-op gaf hij zijn materialistische opinies over dit en dat, maar op een toon die veel meer dan noodig en gewoon luid en ruw was en met een blijkbare inspanning om zichzelf en de anderen toch vooral te overtuigen welke hem het zweet op het voorhoofd brachten. Maar het was, alsof hem de uitgesproken woorden, als door een lucht-druk, weer in de hersens terug werden geperst; alsof de ruimte in de ziekenkamer reeds gespannen vol was van een substantieele waarheid die geen ander leven toeliet binnen te dringen, en die elk oogenblik als een homogene massa van goddelijke stof zich in elk ruimtedeel van de kamer dreigde te zullen versteenen. Ik kon niet nalaten mij in mezelf vroolijk te maken om den zeldzamen gek dien dit jonge grove assistentje van zich zelf maakte, zooals hij met een al te ge-



maakte aisance allerlei wijze diagnotische sentencies aanbood waar niemand om vroeg, quasi-pientere gegezichten van vorscher trekkende waar hij niets anders had te doen dan zijn dokters helpen, zich trachtende gerust te stellen met geluid en beweging; totdat dan plotseling, - als de onweerstaanbare omringende atmosfeer zijn wouldbe geruste drukte terug drukte! — met elke weer-gekeerde stilte, een uitdrukking van onverklaarbare inspanning en schaamte in houding en gezicht kwamen, een verwonderd vragen aan zichzelf wat hem zoo-net toch zoo dwaas deed dazen. Zeker; het is nooit ongestraft dat men de groote levende machten die de naderende dood in beweging zet met lompe leuterplaatjes tracht te ignoreeren. Ik denk dat deze man bovendien juist doordat hij nog zooveel dichter bij het dier stond de invloeden van Maleines sterke fluïdium zoo veel acuter ondervond dan zijn collega's.
Yan slapen in dezelfde kamer waarin Maleine als een versteende hemel-bloem den nacht bewaakte was natuurlijk geen sprake meer. Zelfs Breehm, die ik Rine wel eens een halve nacht deed aflossen, en die anders placht te slapen als een os, is nooit in staat geweest dan een oog dicht te doen. Daar Maleine s nachts bijna niets noodig had was waken geen vereischte; maar daar het kind toch in dezen toestand niet geheel alleen gelaten kon worden moest er wel iemand in de hut blijven slapen, en zelfs in de eige-



lijke hut, met Maleine naast-an in het atelier, was geen rust mogelijk. De deur moest natuurlijk open blijven; juist dat er zoo weinig positiefs met het kind gebeurde, was zoo zorg- en angst-wekkend. Met niets konden we haar helpen, en ons hart hunkerde er letterlijk naar dat er iets „echts" met haar gebeuren mocht om haar te kunnen helpen, om de „ziekte" beter te kunnen aanvatten. Soms moest zij dan opgeven. Het voedsel, de drankjes, alles gaf ze 's nachts weer op. Dan hoorden we haar zwakke zacht-lage alt-stemmetje even roepen; of 'n vibreerende, eigenaardig heldere zucht drong tot ons door, als teeken dat er iets was; maar al ging de nacht ongestoord voorbij, het was alsof haar oogen ons in den rug stigmatizeerden, haar gepotentieerde geest ons doordrong, en ik ben er zeker van dat de nacht de tijd bij-uitnemendheid was voor het werk der localizatie van haar geest, dat ze in den nacht al de krachten van haar wezen bijeen gaarde. In die dagen kwam ik ook op de vreemde gedachte, (die een voorwetenschap was), dat zij in den nacht zou sterven. Men is er altijd zoo zeker van dat de nacht een zelfde soort tijd is als de dag, van een zelfde substantieel leven, alleen dan zonder zon en waarin het lichaam vermoeid is van daagschen arbeid! Maar wie weet welk mysterie misschien het echte wezen van den Nacht is! Wie weet welke krachten dan op onze ziel aan het werk worden gezet! Dacht men dat het niet reeds van be-



teekenis is dat het lichaam juist in den Nacht van vermoeienis moet uitrusten ? Evenals onze Moeder-Aarde doet? Meent men dat er dan niets gebeurt?
Wat mijzelf betreft: ik heb in die infernale waaknachten, als Rine even een slaapje deed in mijn hut, vaak gevoeld alsof mijn haren recht overeind stonden van de sterke electrische atmosfeer die hen doorstroomde. Het was ongeveer dat „potentieerings"-gevoel dat de sterke ophooping van electriciteit in een kamerruimte veroorzaakt, maar het was niet zoo gespannen, niet zoo constant. Het welde aan en om in bevende golven, verstrakte en verijlde op een zwevende manier, en hoewel niet zoo sterk en „materieel" als het mechanische electriciteits-fluïdium was dit intermitteerende dierlijk magnetisme, (waarvoor ik het in zekeren zin houd), toch veel doordringender te voelen. Het versnelde den hartslag en gaf een eigenaardige, smartelijkwellustige, tegelijk schijnbaar bedwelmende en toch ten uiterste exciteerende sensatie door het lijf heen, waarschijnlijk uitgaande van een doordringend gevoel ergens in het beneden-ruggemerg. Dat gevoel dat ons zoo vlijmend en wellustig kan doorrukken en doorvéren wanneer wij een zeer belangrijke gebeurtenis afwachtende zijn in een toestand van machteloosheid en gebondenheid van beweging. Die bedwelmende en toch, in een andere orde, zoo diep-klare verrukkingen die ons in de substantie-zelf schijnen over te zetten van het Leven. Ook dan potentieerde zich bij ons de



geest, en we hadden dat pijnlijk-wellustige lijfs-gevoel in parallelie. Dit moest het gevoel zijn dat Rine, met haar veel gevoeliger instinctieve organisatie, reeds van het begin af aan moet ondervonden hebben bij contact met Maleine's fluïdium, en die die gevaarlijke, verschrikkelijke ver-innerlijking bij haar te-weeg zal hebben gebracht van al het sensationeele leven.
Misschien, juist door zooveel mogelijk alleen de omhulsels der sensaties te geven, (moeilijk als het is precies de orde aan te duiden van de waarneming), heb ik nu wellicht weer aanleiding gegeven tot het vormen van een al te grove en „materieele" voorstelling van wat daar die nachten gebeurde. Door de duidelijke en zeer omschreven stoffelijke beelden die ik wel gebruiken moet, die mij hier slechts ten dienste staan, zou men mogelijk kunnen meenen dat ik dat be'invloedings-gevoel wilde voorstellen als empyriesch zoo klaarblijkelijk dat er heelemaal niet aan te twijfelen viel. Natuurlijk was het echter uit den aard een zeer zeer fijne, verijlde gewaarwording; zooals men trouwens in een gesloten kamer waar sterke batterijen hun kracht in de ruimte staan uit te stroomen ook maar nog een zeer zwakke en vage gewaarwording heeft van de zich ophoopende electriciteit. Dergelijke stoffelijke beelden als „golven die aan en om welden" of een „bedwelmend gevoel", en überhaupt de vergelijking met mechanische electriciteit, dienden slechts om gedachten te wekken die dieper gingen dan zij-zelven,



de beelden. Mijn haar had ook niet de minste neiging om overeind te staan; dat leek maar van heel uit de verte zoo; en als ik een oogenblik van „dierlijk magnetisme" gesproken heb dan was dat slechts een voorwendsel om iets te benaderen waarvan dierlijk magnetisme slechts één onder de uiterlijke aspecten is, iets dat tot dierlijk magnetisme staat als het verschijnsel van den wil tot een hand of een spier, of als de menschelijke geest staat tot een stoommachine. Maar aan den anderen kant, moet men toch ook vooral niet denken dat ik deze zonderlinge atmosfeer niet duidelijk, niet positief voelde. Duidelijk was de waarneming echter in een andere dan materialistische en grof-zintuigelijke orde, hoewel ze niettemin zintuigelijk bleef; en positief was ze omdat ze in de ruimte experimenteerbaar was, wat dus elke mogelijkheid uitsluit van auto-suggestie of vizioenen door fysische overspanning te-weeg-gebracht. Evenals de invloed zich over-dag direkt bij het binnenkomen deed voelen in een neiging om alles zoo geruischloos mogelijk te doen, evenzoo declareerde zij 's nachts zich direkt bij het binnenkomen als dat wouldbe-electrische „potentieeringsgevoel. Ik ging de kamer uit en deed de deur achter mij dicht, en het verliet, en iets verliet mij onmiddelijk; ik herhaalde het binnenkomen en onmiddelijk was het er weer. Een kat, — het beest bij uitnemendheid van de vitale en mystieke energieën, van het „aqua vitae", - in de kamer gebracht en de
15



deur gesloten, deed niets dan jammerlijk en angstig miauwen en zoeken naar een uitgang om te vluchten. Een raam opengezet, sprong hij als uit een catapult geschoten in een ommezien weg, en we zagen hem met een dikken staart recht in de hoogte van panische schrik over de hei weg-rennen, als door duivels achternagezeten. En dan was er vooral ook nog een zekere acute metaal-smaak die mij in den mond kwam op de momenten dat het aan en weg golvende, zich verijlende en verdichtende fiuïdium zijn hoogtepunten van intensiteit bereikte, een af keerwèkkende smaak die ik van uit mijn heftige tropische koortsen kende en die veroorzaakt wordt door het vele plombeersel dat ik in mijn gebit heb, — die voor mij persoonlijk het treffendste en onvergetelijkste uiterlijke herkenningsteeken was van dat schrikbaar mysterie. Ik heb stellig de diepere beteekenis van Rine's wanhopige worstelen tegen haar magischen invloed schematiesch gerëalizeerd; ik heb het oneindige stil-verschrikkelijke terug-sidderen en terug-vallen gezien dat ze deed bij elk volgend binnenkomen in de ziekekamer, en waarin ze dan moet gevoeld hebben hoe telkens het fiuïdium intenser, de atmosfeer strakker werd van dag op dag, van uur op uur; maar niets brengt mij duidelijker en sterker al de infernale abstracte ontzetting van die supreeme dagen voor de metafysische verbeelding terug dan die verfoeilijke, on-menschelijke metaal-smaak, die valsch-vlijmende doods-smaak.



Men zal begrijpen dat, met zulke bewijzen, ik nooit een oogenblik heb kunnen twijfelen aan de eenvoudige rëaliteit van dit enorme mystieke verschijnsel, al was ik ook nog zoo bewust van de ongemeen subtiele qualiteit der gewaarwording, en al scheen alles ook aan het grove verstand nog zoo fantasque-bedriegelijk. Ik weet nu dat wij allen even gemakkelijk subtiel kunnen waarnemen als grof-zintuigelijk en plat-verstandelijk, wanneer wij maar beginnen met geen ingeboren twijfelaars te zijn en ons hart voor elke groote mogelijkheid open houden. Er is ook maar een kléin toeval noodig om elk van ons ziende te maken en niet eens zoo heel veel methode om de juiste richting te behouden waarin het ware oog moet gericht blijven. Zoo is het dat elk geheim van het Leven enorm en overweldigend wordt juist door de uiterste eenvoudigheid van haar karakter en de al te gemakkelijke mogelijkheid achter haar waarheid te komen. De meesten nemen echter waar met een verkeerd orgaan.
Plotseling was het, na een nacht van blijkbaar onduldbaar innerlijk martelen, van zacht-stil wentelen als-'t-ware in de onverbiddelijk opgesloten waanzin-angst voor Maleine's ontbinding, dat Rine haar eerste zenuwtoeval kreeg. De doktoren waren net vertrokken en alleen een assistent was nog achter gebleven. Zij hadden tegenover ons, Breehm en mij, reeds alle hoop opgegeven. De „ziekte" ging hun geheel boven hun



ervaring en hun verstand maar zij konden wèl zeggen dat de verlamming van het hart niet meer dan een questie van uren was. Ook was er een zeer bedenkelijke en onverklaarbare plotselinge afscheiding geweest van sterke fosfaten en fosfor in de urine. Die overvloedige uitwerpselen ook überhaupt!; waar kwam dat vandaan waar Maleine ongeveer geen voedsel kon binnen-houden ? Hoewel lang verwacht, verkilde het
me van afgrijzen en schrik. Die fosfor-afscheiding! 
Die eerste maan-nacht!.. Toch fosfor ?! fosfor?... En toen als een donderslag daar-boven-op Rine's zenuwtoeval.
Tegen acht uur in den morgen was ze zwaar uitgeput naar mijn hut gegaan om een slaapje te doen. De doktoren zou ze maar niet afwachten; ze wisten er toch niets van. En trouwens er was toch niets meer aan te doen, het was afgeloopen, zei ze, en met zoo'n doodelijk vermoeide stem, in zoo'n doffe zware eindelijke wanhoop, dat ik nog eens al mijn overredingskracht had gebruikt om haar te overtuigen Maleine aan ons over te laten en zelf zoolang weg te gaan. „Goed", had ze dof en koel alleen maar geantwoord, als tegen een vreemde; en toen daarop, met een zachten, vreemd glunderen waanzin-lach vol van een geheim-gehouden fijn-diabolieke vreugde: „'t Is toch te laat." De plotselinge omkeering, de onverwachte toestemming hadden me al getroffen als de onheilspellende teekens van een naderende insaniteit. Ik dacht niet dadelijk aan krankzinnigheid, maar aan serieuze zenuw-



storingen. De laatste drie dagen waren we nu in gespannen afwachting geweest van de familie-toestemming tot Rine's gewelddadige wegvoering, en zij kwam dan ook dien volgenden morgen in onze handen. Maar op het oogenblik was ze door haar vrijwillige toestemming reeds overbodig geworden, en ik besloot haar denzelfden avond nog in eigen persoon weg te brengen.
Het was nu ook onnoodig geworden om de doktoren haar geestesstaat te laten onderzoeken. Zij kwamen om tien uur voor Maleine. Ik deelde hun Rine s bewilliging in onzen wensch mede en zij namen op zich om dadelijk uit Baarle-Nassau om een verpleegster te telegrafeeren, voor de verpleging van het kind. — Maar inplaats den tijd te gebruiken om te slapen, was Rine zich, (zooals later uit haar antwoorden bleek), in een dof-smartelijk, wezenloos gedenk gaan verdiepen. De slaap moet haar moeilijk zijn geweest, en indien ze voor zich in den toestand van Maleine reeds toen de heldere zekerheid had gezien dat „alles afgeloopen was," dan zal de absolute beteekenisloosheid van alle verdere fysische, en aardsche dingen haar vizie ook onvermijdelijk bereikt moeten hebben. Toen, uit een impuls van uiterste sceptische levens-verveling, had ze naar een willekeurig boek uit mijn bibliotheek gegrepen, en door een instinct en een oude herinnering waren het Gorter's „Verzen" geweest, (dezelfde bundel die ik haar vroeger eens zacht-dringend af had genomen, in een hoopvolleren tijd), was het dit mystieke Boek



van diepzinnige abstracte Gods-aequivalentie geweest die haar handen hadden ontmoet.
Zij blazen daar hoog hun koop'ren klaroenen, Groene vaandels dragen baroenen,
Staan allemaal in avondlicht,
Blazen orkest naar het Wést gericht.
De wereld lavend
Gaan zon en avond
Dood, o dood - waar is uw gezicht!
Het wordt zoo donker onder de boomen.
Zult ge nu komen, zult ge nu komen?
Waar is uw gezicht!
O doordringend-treurige reminiscencies, met hun groote stervens-geluid, met het vergeefs-geweten zoeken van de nevelend zachte blinde weemoed dier herhalingen „Zult ge nu komen? Waar is uw gezicht!" De arme gepervertizeerde geest deed haar delicieussmartelijke werk van omkeering, van noteering in een absolute sceptiek. De zoet-vergiftige likeuren die de herinneringen van een gebroken en onherstelbaar leven zijn, dronk ze uit dezen magischen aesthetischen beker: Gorter's transcendente poëzie. Op elke plaats, (kon ik zoo nagaan), vond ze van het geluid den negativistischen Tegenslag en hechtte er de literair-vizionaire



omgeving aan vast van het oorspronkelijke sentiment. Zoodat elk beeld, elke klank, elke rythme het abstracte symbool werd van het een of andere doordringende en funeste moment van haar verspeelde leven. Van haar verlangen, dringen, worstelen om de vervüetende energieën van het veilige gemeenzame Leven; van haar op-staan en haar weer vallen, en den onzegbaren wanhoop om het onverbiddelijk vluchten der gezonde Natuur. Van haar groeiën en krachten verzamelen, en het allengs leeren kennen van haar gesternte, en het zich eindelijk gewonnen-geven aan den fascineerenden Basilisc.
En het bloedproeven begon,
het wijnroodbloede,
en het volgroeien begon,
het hartstormwoede,
en het heenloopen en het wederkeeren,
en het wrang gepijn, het diepe zeere
leeg zijn en hongeren heel alleen.
en het liggen neer,
en het wreede levensbegeer 
Maar hoe ook over de diepe perspectieven dezer tragische vers-landschappen het tot krankzinnigheid stil verrükkende, subtiel-diabolieke Negatieve Licht van haar „Eerste Principe" stond, - de spontane en



delicieuze geur der klank-bloemen, de wonderlijk nauwe en gevoelige transcendentie der beeldzinnige perken en rythmieke landen-ontwikkeling hadden ten slotte zooveel uiterlijke levenskracht, zooveel natuurlijke emotie en verbeelding vrij-gemaakt, dat in-éénen al de ingehouden smart, al de opgesloten verschrikking van een onduldbare week in een enormen vuur-kolom van hartstocht was uitgeslagen, smeltend de wanden van het psychiesch leven als een electrische straal tin zou doen; en zij in een woeste, schreeuwende, tierende aanval van dolheid werd gevonden zonder wedergae.
Toen wij in een paniek van schrik aan kwamen rennen, was ze bezig al den boel in mijn spaarlijke hut kort en klein te slaan wat haar onder de handen mocht komen. Een geknakte rieten stoel met aanbungelende gebroken pooten vonden wij half door het ingeslagen te-kleine venster gewrongen. Boeken lagen onmeedoogend door-midden-gescheurd op den grond, de banden vertrapt, het kostbaar witte papier vermodderd. Mijn ongelukkige werklamp had het weer moeten ontgelden; men vond er ongeveer niets meer van over dan een in-mekaar-gedraaiden koperen stang, met zulk een losgelaten-duivelsche dolle kracht was ze aan den gang geweest. De tafel lag onderste-boven met een gebroken poot, en toen wij hulp konden bieden was ze bezig met handen en tanden de lakens van het bed te verscheuren.
Gelukkig dat wij den assistent nog hadden. Hij



ontwikkelde een buitengewone energie en tegenwoordigheid-van-geest. Rine moest met hard geweld bedwongen worden; een uur lang worstelden we met haar bovenmenschelijk krachtige lijf, zij aldoor schreeuwende en brullende als een dier in doodelijke angstagonie. Toen begon er een hevige hersen-koorts en het afgrijzelijke ijlen duurde onafgebroken tot den avond door. Het waren nu de ontzetbare beelden der oude „Dogmatiek" die haar in de aesthetische omgevingen van Gorter's Yers verschenen. Soms woest en op-jagend, soms star en verlammend, soms ernstig en doods-groot heröiesch. De transluciede hol-oogige fijn-lijnige Leegte-bloemen, de zwaar geslepen koudluxurieuze kristallen beker-kelken gevuld met het ijskorrelend geronnen bloed, de loerende blauwe edelsteenen Uilen der Magie, de infernale stil-brandende immaterieele toorts-vuren van transparant amber en vermiljoen.
Ziet ge het flonkerend zware róóde wijnvocht de kan uit, de roodgoude,
vallen dwars door den zwarten nacht;
ijlde ze, sidderend voor de verdoemde beelden die zij alleen er door-heen kon zien.
Dat is de sombere, róóde óude opgegravene blóedenddóóde wijn! 
en met een ontzettings-gil die ons de haren te-bergen deed rijzen vloog ze van het bed op en krampte zich



aan ons vast als om zich tegen iets met onze levende lijven te beschermen. Wat was het dat ze er inzag? Was 't het ont-zinnende wijd-zwevende cauchemaar van Beardsly's eeuwig-zwijgende en zacht-starre verdoemde wezens der absolute Zinloosheid? De wreede vrouwen-lippen als juweelen bloemen, de borsten en ledematen met suggesties van onbekende en vicieuze orchidaeën; de hooge angst-verklamde voorhoofden, de holle koele valsche weet-oogen; en het doodelijke duistere trillend-mysterieuze haar ? Het zwarte Vang-haar,
het Worg-haar? Zag ze die hideuze foetussen en
menschen met ongeborene gezichten, in hun walgelijke atmosfeer van valen fosfor en smaak-suggesties wekkende van rottend bloed?, als ze klappertandend rilde:
En de kinderen die ze had willen baren kwamen rondöm
tegen de boomen staan, ze waren kléin en stom ?
Eén ding vooral, dat in al de vizioenen scheen terug te komen, joeg haar onophoudelijk groote rillende angsten aan. Het scheen een schilderij te moeten bevatten. Telkens, onder wilde oprispingen van ontzetting, schuimde en gruisde het woord „schilderij" uit de dolle krijsch-mond, spoot het witter op te midden van den zwart-bloedenden chaos van beelden. Bedoelde ze het schilderij van Laurenz, het portret van Maleine?



Was Maleine in dit alles? Wij dachten dat het wel niet anders kon. Het schilderij was bij Breehm achter gebleven om te drogen; hoewel we niet begrepen waarom ze in haar vizioenen banger was voor dat schilderij dan voor Maleine zelf. We hoorden haar de naam van het kind niet éénmaal uitspreken.
Wat een ellendig geheim was dat alles; wat een vloekbare duisternis. We voelden er ons des te hulpeloozer door. Waarom die bovenmenschelijke vrees voor Maleine's dood überhaupt! Een wezen dat ze abhorreerde, waar ze anders voor terug-kromp! En waarom duidde ze nooit, met geen enkel woord, het bestaan van het kind als de oorzaak van haar agonie aan! Had het geen naam voor haar? Was het het namelooze Absolute? En was dat „schilderij" dichter bij haar door zijn concreete werkelijkheid?, als ware het het „medium" tot Maleine en tot het Verschrikkelijke dat daar nog weer achter moest staan?
Tegen den avond schenen de angst en de vertwijfeling te bezinken en eindelijk viel ze in een zware verdooving. Alleen groote diepe zuchten verlieten van tijd tot tijd het uitgeputte lichaam en stelden ons een weinig gerust omtrent haar toestand. Onze gewone dokter, onmiddellijk bij Rine's eerste aanval teruggeroepen, had de crisis in haar laatste phase nog bijgewoond en verklaarde een vervoering naar een ziekenhuis voor onmogelijk. Een tweede en een derde crisis konden, en zouden waarschijnlijk, komen. De verpleeg-



ster voor Maleine was nog niet aangekomen, en ik was blij toen hij vrijwillig aanbood zoolang voor de twee zieken bij ons te blijven tot tenminste Rine buiten onmiddelijk gevaar zou zijn. De gelijktijdigheid en de diepe buitengewone beteekenis van de twee gevallen, de raadselachtigheid van hun klaarblijkelijk verband, wierpen ons, zoowel Breehm als mij, in een draaikolk van zorg, angst en wanhopige verwarring. Beide wezens, onze mooie arme oude kameraad en ons fijne sympathieke tragische pleegkind, waren ons bijna even na aan het hart. We wisten dat uur op uur de levens-vloed in Maleine weg ebde, en hoewel het ernstige stille kind zich om niets beklaagde durfden we haar toch geen kwartier aan haar lot over laten. Zooals altijd: de liefde verwacht wonderen en blijft weigeren te erkennen dat haar werk gëeindigd is waar dat van het Lot of de Dood begint. Maar ook over Rine dreigde het inmense gevaar, en de verschijnselen waren daar zóó smartelijk en hevig dat we nauwelijk een voet van haar bed dorsten te verzetten. Daarbij kwam dan de hulpeloosheid van onzen toestand hier ver op de hei: uren van de naaste bewoonde streken af, met niemand dan voorlopig Breehm's huishoudster en een boeremeid tot hulp, en in de meest primitieve materieele omstandigheden. Zoo vond ons Gramsbergen, dien we voor Maleine over hadden getelegrafeerd; en we ontvingen dien kalmen sterken kerel met een zucht van dankbare verlichting.



Het was tegen negen uur in den avond dat Rine in een schrik wakker werd. Breehm en de dokter waren bij Maleine bezig, waar de verpleegster geïnstalleerd werd, en, bij het zwaar gedempte lamplicht in mijn hut, had ik fluisterend aan Gramsbergen mijn inzichten in den algemeenen toestand dezer twee zonderlinge zieken zitten vertellen. Een nieuwen aanval vreezende, waren wij in een oogwenk bij haar bed; maar ze scheen bij haar bewustzijn te wezen, begreep onze plotselinge bewegingen en begon te schreiën als een diep bedroefd lief kind. Ik trok haar tegen mij aan en trachtte, zwijgend, haar met enkele warme kleine bewegingen een gevoel van veiligheid te geven. Na een tijdje hield ze op.
Maar ze wilde niet rustig gaan liggen, begon mij met een vermoeide stem allerlei vreemde vragen te doen, onbegrijpelijke dingen te zeggen, nu en dan treurig herhalende dat ze geen tijd te verliezen had. Ik moest geen slechte dingen van haar denken, als ik eenmaal alles wist; ik moest al haar schilderijen tot aandenken bewaren, behalve een waar ik achter op het paneel met zwarte lettters zou vinden staan „het Eerste Principe", en dat moest ik verbranden zonder te kijken wat het voorstelde. Ook al de cahiers die ik zou vinden tusschen de boeken en platen waarop ik aanwijzingen zou vinden als: „Oefeningen in de Dogmatiek", „Commentaren op de Symboliek", „Toepassingen van het Licht". Ze zou ze graag wel zelf



hebben vernietigd als alles niet zoo snel was gegaan. Maar ze voelde er zich nu te moe en te zwak voor. — Ik kon mijn oogen nauwelijks droog houden onder het weemoedige vermoeide weenen van haar stem. Ze vroeg mij of ik wel zeker was dat ik haar echt lief had; of een groote liefde en het medelijden van veel vrienden iemand niet behoeden konden tegen de eeuwige martelingen van het Negatieve Licht. Ze vroeg of ik in een Hel geloofde, in die luciede Hel van vanWelderen; dat ontzaggelijke intensieve pijnen zonder ooit de bovenmenschelijke kracht te verliezen die tot het dragen ervan noodig is. Wat moest ik daar op antwoorden! Zeer zeker is er een Hel; het zou maar al te gemakkelijk wezen als er geen was. Maar even zeker was het dat zij er niet zoo uit zag, noch in die regionen te vinden was, als de verwilderende symbolen harer negativistische „Dogmatiek" haar voor beeldden. Onze Hel hebben we midden tusschen ons in en midden in ons; haar energieën zijn de smartelijke dierlijke en maatschappelijke passies en haar substantieele wezen is dat van het Gesternte. Alles wat vast en blind en willoos en gepredestineerd is, — de idiosyncrazieën, de geslachts- en ras-beperkingen, de afhankelijkheid van de moeizaam bewegende maatschappelijke cultuur, — behoort tot het substantieele leven van de Hel. Ma a r onze vrije Wil is de wil van God en onze geest is gedachte, en wat op deze categorieën lijkt kan nooit het substantieele leven hebben van wat men „hel" noemt.



„Hoor 'es lieve Rine", kwam Gramsbergen mij te hulp, met die kalme zilver-bronzen stem-klank die tegenover vrienden zoo innig en rustgevend werd; „is het nu niet veel beter dat je ons, je oude vrinden, al het geheimzinnige vertelt dat je op je leven drukt en je geest zoo in angsten dooft, inplaats van in theorieën te blijven spreken over die belangrijkste metafysische dingen ? Wie weet hoe veel dingen wij niet beter inzien, hoe veel volkomener begrippelijke voorstellingen wij niet hebben dan jij." — Maar ze zei dat ze dat niet kon. Dat er toch ook niets aan te doen was. Haar leven was zoo'n donker labyrinth van het Noodlot geweest, zoo onbegrijpelijk voor haar zelf. Wanneer ze er één ding van vertelde, dan moest ze dadelijk opheldering trachten te geven van allerlei antecedenten, intuïtieve gevoelens, en omringende omstandigheden. En als het geheel ons dan daarna nog duister bleef, dan zouden wij haar haar arme zonden nog maar zwaarder aanrekenen.
-„Maar veronderstel dan dat wij er het voornaamste al van weten, Rine," ging Gramsbergen er zacht op door, met tact de questie benaderende. „We hebben natuurlijk niet anders kunnen doen dan je observeeren, en de concluzies waren ook niet zoo heel moeilijk op je gedrag te trekken Wij weten bijvoorbeeld van wie Maleine een kind is."
Een groote angst kwam er in Rine's oogen. 'n Paar malen deed ze den mond open om iets te



vragen, maar er wou geen geluid uit komen. De troebele duistere blik trachtte onze zielen aan te voelen, om te peilen tot hoe diep onze wetenschap ging. Eindelijk kwam er met een geforceerde stem uit: „Wie dan?"....
— „Lieve Rine, het is niets om zoo erg angstig om te zijn. Zijn wij nu niet je goede vrinden ? Wij denken dat Maleine een kind is van van-Weideren."
— „Van-Weideren??" klonk de vraag schor terug. De veronderstelling scheen haar eerst te verwonderen, toen te verschrikken, eindelijk te ontzetten. „O nee van-Weideren niet, om-gods-wil van-Weideren niet altijd! Hoe kwamen jullie op die gedachte! Mijn-Göd!" protesteerde ze heftig. — Wij zagen elkaar verbaasd en verslagen aan. Wat? Yan-Welderen niet de vader? Had de Duivel in eigen persoon dat kind dan gemaakt? Er was geen twijfel aan de echtheid van Rine's ontkenning. Al hadden wij maanden achtereen gerust het hoofd neergelegd in het zekere bewustzijn dat vanWelderen de sleutel was tot het heele geheim van Maleine's wezen en Rine's afschuw, aan één enkel woord hadden we nu echter kunnen merken dat we ons vergist moesten hebben. Maar wat de duisternissen zich nu om ons heen vergaêrden! Wat werden wij elke keer hulpeloozer, machteloozer om Rine te redden! Te redden uit wélke gevaren? Tegen welke machten stonden wij dan over? Het leek alsof we daar wel een kwartier lang zoo bleven zitten, ver-



baasd, zwijgend, nadenkend. We voelden dat een groote slag was verloren; op dat oogenblik begon bij ons de psychische déroute.
— „Maar 't móet vanWelderen zijn," zei Gramsbergen nog; „wie is 't dan als het vanWelderen niet is!"
— „O in-Göds-naam vraag me niet meer! Ik kèn het alles niet zeggen!" riep Rine uit met een grooten wanhoop in haar stem. En plotseling kwam de tweede crisis.
Wel, ik zal niet al de wezen- en wil-looze verschrikking kunnen neer-schrijven van dezen supreemen nacht van groote beslissingen en apotheozen. Het is geen onmacht, en geen gemakzucht, maar evenals wijzelven ons na een week van uiterste spanning, vrees, zorg, en slapeloosheid ten laatste geheel uitgeput en versuft voelden toen de twee verliezen ons gelijktijdig troffen, evenzoo zou ook de actie van dit verhaal-einde er uit moeten gaan zien. De tijds-duur van de groote gebeurtenissen in ons leven is altijd, betrekkelijk, (in vergelijking met het levens-geheel), zoo kort; — een paar weken, eenige maanden, een jaar misschien; — maar de oneindig lange, voort vliegende treinen hunner hen vullende gedachten en sensaties zijn misschien veel minder goed te overzien dan het heele leven van de schoolbanken af tot ons eind-gesprek met den genadevollen Dood toe.
16



De tweede crisis van Rine hield, wat betreft alleen de fysische contorsies, niet zoo lang aan als de eerste, maar het ijlen bleef zeven uren aan een stuk duren, de oogen uit puilend, het gezicht verwilderend en verpaarsend, de tong droog koortsend in den kleef-drogen mond. En in dien tusschentijd liep het met Maleine af. Omstreeks half drie zond de dokter de verpleegster om ons, en we lieten deze voor een poos de zorg voor Rine over. Het kind had haar pöze nu afgelegd; hoog in de kussens overeind geleund lag ze stoorloos met haar klaren bewusten blik het groote einde tegemoet te zien. In het duffe atelier waren suggesties van de reuken van fosfor en ammoniac, en weer dat vreemde trekkende strakke gevoel dat aan-deinde en weg-dreef kwam over ons. — Het sterven van Maleine, het eigenaardige weg-vagen, uiteen-trillen van haar geest, is ons een plechtige herinnering. In ons verdween toen voor een tijd alle emotie, en alleen een diepe zuivere sensatie was de atmosfeer waarin de ziel kalm en eerbiedig binnen dreef. Zonder een smart, zonder een wensch, zonder een verwondering hebben wij zwijgend van haar afscheid genomen, haar koude fijne handje in de onze genomen en haar tragischen maar zoo onpeilbaar ernstig-kalmen blik ontmoet. Het was zoo geheel buiten de conceptie van aardsch gebeuren; het was geen aspect van ons menschelijke sterven. Op het eene oogenblik was haar kijken nog klaar en gewoon geheel tegenwoordig in deze wereld van ons, en het



volgend oogenblik was de geest ongemerkt heen gegleden als een lieve ernstige wenk. Zóó zal een goden-kind gestorven hebben. Het was voor ons wonderbaar en onverwacht, dit afwezig zijn, dit niet kunnen leven van een lager sentiment bij Maleine's doodbed, in dezen wervelwind van ongeluk.
In een plechtige, dankbare stemming, met alle onrast en angst verdwenen keerden we naar Rine's ijlen terug; en, vreemd, (en toch zoo eenvoudig), ook over haar was het sterven heen gegleden als een vluchtige koele, verlossende Kus. De koorts daalde in de uren van den dageraad aanmerkelijk, de beelden in de vizioenen werden allengs stiller, somberder, weemoediger. Met biddende handen en in bevende prevelingen kwamen haar nu telkens en telkens-over die plechtig zinkende, in zware heröische schaduwen zich blusschende regels van Gorter's vers van den weemoedigen mond:
Die roode kersen, die roode drank stroomde en viel vergeefs, die rank bleef eenzaam in den dorren nacht,
heeft den vogel niet weergebracht.
Tegen zes uur in den morgen viel ze in een zachten sluimer van eenige uren, maar bij haar ontwaken constateerde de dokter de teruggekeerde krankzinnigheid,.... zooals hij gevreesd had.



O het was een overstelpend ongeluk. De Dood is de weldadigste verlosser; wat hij in zijn zorg neemt dat is veilig voor alle kwaad. Maar wie weet de zonden en de martelingen van de krankzinnigheid? Een intiem gekend, gevoelig wezen te zien ontsnappen aan de machten van onze sympathie en onze liefde, ons te zien ignoreeren en brusqueeren; het lichaam onaangetast maar zonderling voort te blijven zien leven terwijl men de ziel opgesloten weet in de ondoorbrekelijke duisternis van wie-weet-welke ignobele gevangenissen; - is er iets jammerlijkers denkbaar?
Handenwringend hebben wij daar gestaan, het koude angst-zweet teruggekeerd op onze voorhoofden, m onze rillerige ruggen; hoorende met nieuwe, nog niet gekende ontzettingen naar haar krankzinnige verbeeldingen en haar hard-fletse valsch-klankende stem als gebarsten brons. Inplaats van in dezelfde angsten terug-te-krimpen als waarin ze de waanzinnige symbolen in haar ijlen had zien opdoemen onder de schijnbare beelden en rythmen der gereciteerde vers-fragmenten van Gorter of Stefan George of Swinburne of Mallarmé, streelde zij ze als-het-ware nu met een innige liefdevolle bewondering, met een vervoerde, zich geheel overgevende wellust. Het „Eerste Principe" had zijn volkomen heerschappij over haar ziel herwonnen; het was weer met haar wezen één geworden en het ideaal der liefdevolle zelf-vernieling had alle andere levende gedachte weer geabsorbeerd, zooals het



ééns was geweest. En nu was er niets meer tegen uit te richten: van-Weideren bleef ten slotte de groote overwinnaar in dit lange levens-gevecht,.... door dat onverklaarbare noodlottige toeval van het binnendringen van Maleine's mysterie in ons leven.
Nu begon ze ook te vragen om „het schilderij," hetzelfde waarvoor ze eerst in schuimende op-vaarten van doodsangst was opgevlogen van haar bed, het geheimzinnige ding dat wij moesten vernietigen zonder te kijken wat het was. „Geef mij het schilderij,' smeekte ze telkens dringender in haar verblinding; „o jullie willen me laten verhongeren, jullie willen me martelen. Jullie hebt het verstopt, hartelooze ellendelingen!" schreeuwde ze eindelijk met een woesten haat-blik in haar zicht-looze oogen; en dan weer wrong ze de handen in stille biddende wanhoop. Wat moesten wij doen? Was ook dit alleen krankzinnigheid?, of was het een souverein verlangen, een wérkelijke wensch die door het voorwerp bevredigd kon worden ? Wij geloofden zoo gaarne nog aan eenige overgebleven luciditeit in haar verbijsterden geest. Haar wensch keerde oneindige malen wéér, werd telkens hartstochtelijker en beslister. In haar driftige verblinding liep ze eenige keeren heftig tegen den wand aan, in de meening dat ze daar de open deur voor zich had, en wij kregen weer moeite om haar in bedwang te houden. Koorts bleek er niet te zijn en haar praten had niet het heete chaotische karakter van ijlen. Misschien zou ze het voorwerp



instinctief en op gevoel af herkennen als we het bij haar brachten. Deze haat tegen ons was zoo smartelijk, deze hevige driften zoo schadelijk; de dokter raadde ons ook aan de proef te nemen.
— „Hoe ziet het er uit, Rine?" vroeg Gramsbergen met een kalme besliste stem. „We zullen het schilderij voor je halen. Hoe ziet het er uit?" Maar zij hoorde hem niet, begreep niet wat hij zei; gaf hem in elk geval geen antwoord. Wij moesten het zelf al gissende gaan zoeken. Misschien een heel zonderling doek zou het bewuste geliefkoosde „schilderij" zijn.
In het atelier, met de doode kleine Maleine op het bedje tusschen de hoopen en risten boeken, platen, en schilderijen in was het een somber en onrust-vol zoeken. Er waren verscheidene van die vreemde schilderijen, — niet langer dan een jaar of twee jaren geleden geschilderd, in die periode van langzamen terugval in een macaber symbolistiesch sensualisme, — die ons telkens in beraad deden staan of niet „het" schilderij hier gevonden kon zijn. Daar was onder anderen die woest-sombere „Chandra", een schilderij waaraan wij haar vroeger bezig hadden gezien en dat zij niet had willen verkoopen niettegenstaande het bod van 500 pond tijdens een Londensche expozitie gedaan. Het stelde een vrouw voor die haar zuigeling, vrucht van een verboden liefde, de hersenpan heeft ingeslagen en met een donker-luxurieuzen langen blik van misdaads-dronkenschap blijft toekijken op de bloe-



derige brijzeling; haar minnaar wat verder af met een uitdrukking van afgrijzen en schrik over het heele lijf. De voorstelling, het sentiment van een wild-duistere duizend-en-één-nacht-mystiek, en de mysterieus-nevelende, toch zeer subtiele vormen-behandeling, maakten dit doekje vóór alles intens fascineerend. Wij hadden er eertijds niet veel idee van gehad omdat we het te weinig doorwerkt hadden gemeend; maar hier kwamen we op ons oordeel terug en bleven er met diepe verbazing en ontsteltenis op staan staren. Dit en vooral ook twee Poe-illustraties, twee groote fijn-afgewerkte pastèls, deden ons de een na de ander gelooven dat wij het verlangde doek in hen gevonden hadden. Het eene der pastèls was een illustratie van het kleine verhaal „Metzengerstein": de „Poussin" achtig gesluierde grauwe gevel van een enormen vleugel van het uitgestrekte landhuis Metzengerstein, in de verte het heroïsche branden van het trotsche kasteel Berlifitzing, het stijgerende geweldige bovennatuurlijke paard, waren met een diepzinnige kracht en gedragenheid gedaan die volkomen dat grootsch-sobere sentiment van Poe's constructieve stijl uitdrukten. Het andere pastel illustreerde het in alle opzichten wellicht meest volmaakte „Morella"; het stelde een vrouw voor, stervende in de nevelend duistere boekerij van een oud gebouw; en ook hier was die vreemde, schrikwekkende maar toch oneindig krachtige mystiek, die Rine eerst in haar ijlen in zulke panieken moet hebben geworpen



en waarin ze zich nu in haar finale krankzinnigheid als-het-ware bétódde met groote rillingen van zich overgevende extaze. Echter, nog onzeker, nog niet geheel kunnend begrijpen, bleven we doorzoeken naar iets dat misschien nog weer verrassender mocht blijken te zijn dan deze drie doekjes die we op-zij hadden gelegd maar waaruit we moeilijk een keuze konden doen. En zoo was het dat we eindelijk vonden dat verschrikkelijke en verdoembare schilderij, dat infernale portret van de hand van van-Weideren, — met haar zoo treffend gekozen naam in zwarte letters achter op het paneeltje: „het Eerste Principe", — dat in één enormen slag aan de opgehoopte duisternissen van dit onbegrijpelijke geheim een einde maakte en ons als met plotseling weg-vallen van zware gordijnen de geduchte waarheid voor het verbijsterde begrip zette van Rine's jammerlijk verbruikte leven, haar arme zonden en haar tragische, onverbiddelijke lot.
— „Denk je niet dat het die „Morella" is, Gramsbergen?" had ik, vermoeid en zenuwachtig van het spannende zoeken, al gevraagd; „zullen we het voorlopig maar hierbij laten, en dit eerst bij Rine probeeren?",— toen ik hem plotseling uit den anderen hoek van het atelier verbaasd hoorde uitroepen: „Wè,t? Maléine?! .... Hoe kan dat!"
— „Wanneer heeft ze die aMaleine" geschilderd ?" herhaalde hij toen ik naar hem toe was geloopen, met



een hoofdbeweging naar het schilderij wijzende dat hij in de handen hield. Maar ik zag het dadelijk: het was Maleine niet. Het was zij-zelf, Rine als jong-meisje, uit den tijd van haar twintigste of negentiende jaar. Achter-op, op het hout, stond met zwarte letters „het Eerste Principe", en het monogram was dat van vanWelderen. Maar het was óók zoo: de gelijkenis met
Maleine was, in zekeren zin, trèflfend! 
Woest stormden de gedachten door mijn brein terwijl we elkaar daar sprakeloos stonden aan te kijken. Het schilderij was van een expressie zoo sterk, zoo doordringend en gevoelig als ik nog zelden heb gezien. Er was die vreemde gestyleerde lijn in van een ontuchtige atonie waarmee van-Weideren zoo gewoon was te werken. Dat intense effect dat hij immer veroorzaakte door de dooreen-mengeling van een passieve naïveteit en een vicieuze bewustheid. Het onzegbaar sympathieke, ook, van Maleine's gelaatskleur, die haar op een doorschijnige fijn-porseleinen vaas had doen gelijken vol gevuld van een precieuzen fluoresceerenden mystieken witten wijn. En die donkere, onpeilbaar ernstige oogen, star starend in het inconcevabele groote Leeg van de merkwaardige Dogmatiek; wijdopen en boorde-vol van die ons zoo bekend geworden vast-geslagen ontzetting maar die zich reeds lang verdiept en ver-ernstigd had en oneindig kalm en krachtig was als het draag-vermogen van een God. De subtiele reminiscenciên van uit den tijd van Maleine's pozeeren



voor Breehm's en Laurenz' portretten, kwamen ons onwillekeurig overstelpen. Hoe verrassend zonderling dat wij hier geheel Maleine's psychologie terug-vonden in een vroeg portret van Rine. Ja, dit moest „het" schilderij zijn. Zóó had Maleine moeten geschilderd worden; zóó was precies haar sentiment. Hier waren die contouren als van fijne gesneden steen; hier ook het „Principe van de Pöze" zuiver uitgedrukt in de houding van de handen, het bovenlijf, het hoofd. Handen als bleekwellustige orchidaeën, in elke lijn de verrukkelijke wetenschap van den dood. Het lijf stil doordrongen van de diepe beeldzinnigheid van haar Lot, van het wellustige Doods-water. Het hoofd met dien translucieden krachtigen en klaren Weemoed; in-de-lijn-waarvan de droom-intense expressie van Botticelli's Yenus nog het begin is. En het waren ook héér kleuren, de kleuren van Maleine's wezen. De aesthetische aequivalenten van héér, negativistische, mystiek. Het macaber zwartig-paars; het woeste lichtende zwart in de achtergronden; de vale fosforische af-glanzen in al de licht-weerkaatsingen. Maar vooral! — vooral: het infernale krijtige fel-blauw van de lucht, het blauw van van-Weideren; het bewonderenswaardige sterke blauw der Primitieve landschappen maar dat enorm geïntensifieerd. Een fel-lichtend-zwart diep-azuur dat zich samentrekkend verdichtte om het sublieme hoofd tot een bovennatuurlijke atmosfeer; en een atmosfeer— o verrukkelijke ontsteltenis!, o diep-beeldzinnige open-



baring! — een atmosfeer die „bliksemde" 
Het was Rine's technische benaming. Wilde de transparante aureool om Laurenz' kinder-kopje van Maleine in juiste overeenstemming zijn met wat het moest uitdrukken, dan had zij moeten „bliksemen",— had zij daar in Breehm's atelier gezegd. En hier was dit, als een vast-geslagen toestand, als een versteende licht-beweging, techniesch uitgevoerd, en bereikt. Wanneer men er zich aandachtig in zag, dan was dit het verblindende, decompozeerende electrieke licht van den bliksem-slag in al zijn tijdsmoment tot één ondeelbare gezichts-indruk samengetrokken. En deze beweeglooze statiek van een felle, trekkende licht-beweging gaf aan het blauw juist die diabolieke subtiliteit en die ongekende uiterste gespannenheid die er het bewonderenswaardige en fascineerende wezen van uitmaakten.
En wien zou het nu niet duidelijk zijn geworden, dat geheimzinnige verband tusschen Rine en Maleine, tusschen Maleine en van-Weid eren, en de wijze waarin deze drie wezens één waren in dat geduchte „Eerste Principe" Yan-Welderen die acht jaar geleden de toen ongeborene Maleine schilderde, en Maleine die acht jaar na de schepping van het portret de intrinsieke trekken van Rine en het wezen van het „Eerste Principe" had aangenomen! Het portret van Rine dat de „atmosfeer" van Maleine vertoonde, en de gerëali-



zeerde atmosfeer van Maleine die de geest van Rine in de macht van het „Eerste Principe" had gehouden! En eindelijk deze schijnbaar zoo onbegrijpelijke coïncidentie: de zelf-ontbinding van de in-zich tot volmaaktheid gekomen Maleine en de terugkeer tot de krankzinnigheid van de moeder, Rine! Niét het kind van van-Weideren was zij, Maleine, en toch zijn kind. Het kind van een ander maar zijn resultaat. En toen de afscheiding van het abstracte principe in het lichaam van een levend organisme, door den dood van Maleine opgeheven werd, moest, consequent, de oude, de onveranderbare toestand zich herstellen: het was het geboorterecht van Maleine.
O Mysterie en Magie! Wat bleef er nu van het Leven over; of liever: wat was dat Leven! Lang bleven we elkaar aankijken in het stille atelier, Gramsbergen en ik, en in dien langen, verslagen, donkeren blik was het elkaar-volkomen-begrijpen.
-„Mijn-god, Hans, het kind moet in haar krankzinnigheid geboren zijn.1" sidderde de anders zoo bedwongen en gelijkmatige stem van Gramsbergen laag en schor. „De leeftijd van Maleine komt daarmee overeen En vandaar dat geheimzinnige, dat nauwe en
directe verband! Die afschuw en desniettegenstaande die adoptatie! Dat woedende vechten om haar leven!" 
-„"Van-Weideren zal er niets van afgeweten hebben," vervolgde de verstikte, verdrinkende stem na een in



groote diepten weg-zinkende stilte. „Maar dat wij, die hen eiken dag konden vergelijken, de diepe gelijkenis tot op het laatste moment niet hebben bemerkt, Hans! Wat een jammerlijke oogen hebben wij toch, wat een jammerlijke manier van zien."....
En in de looden stilte van die dooden-kamer drong van uit de andere hut de arme krankzinnige stem van Rine door, de smartelijke gebarsten klank waarin ze van Swinburne reciteerde:
Before the beginning of years There came to the making of man Time, with a gift of tears,
Grief, with a glass that ran,
Pleasure, with pain for leaven,
Summer, with flowers that feil,
Remembrance fallen from heaven,
And madness risen from heil.
Strength without hands to smite,
Love that endures for a breath,
Night, the shadow of light,
And life, the shadow of Death.
EINDE.