ARTIKEL XXXVI
ONZER
Nederduitsche Geloofsbelijdenis
t\v \ TTTTTTPI?,"W ocp'hviTrl'ha'.if.i.
bogüilUVDl U • .J.vu xw x 
(Beocrdeeling van de opstellen in de „Heraut over Kerk en Staati
DOOR
D- PH. J rlÖEDEMAKER.
Amsterdam,
J. H. VA N D A M. 1901.















ARTIKEL XXXVI







ARTIKEL XXXVI
ONZER
Nederduitsche Geloofsbelijdenis tegenover Dr. A. K IJ IJ P EU gehandhaafd.
(Beoordeeling van de opstellen in de „Heraut" over Kerk en Staat.)
DOOR
DR. PH. J. HOEDEMAKER,
Amsterdam, J. H. VAN DAM. 1901.



In ónze Confessie staat het desbetreffend Artikel te worden herzien.
Dr. A. Kuyper. Zes Stonelezingen. Blz. p/.



WOORD VOORAF
De vraag : of eene in onze Confessie uitgedrukte overtuiging schriftmatig is ? brengt ons op Godgeleerd terrein.
Zij ligt buiten het gewoel der partijen op Kerkelijk en Staatkundig gebied.
Eene onwaardeerbare winste voor hen die tot groote schade voor hun geestelijk en Kerkelijk leven, alsmede voor den arbeid in dienst van denzelfden Heer, van elkander gescheiden zijn, omdat zij niet hetzelfde antwoord gaven op eene geheel andere vraag: Hoe hebben wij in deze abnormale omstandigheden waarin de Kerk en de Staat ten onzent verkeert, te handelen en te wandelen ?
Het zou ons dus leed doen, indien het onderzoek, dat wij op het voetspoor van Dr. Kuyper in zijne Heraut-artikelen hebben ingesteld, in den zin der partijschap werd uitgelegd.
Dezelfde beweegkracht, die uit elkander dreef, wat één had moeten blijven en in den grond één bleef, heeft de tegenstellingen vervalscht.
Wij verwerpen ze van ganscher harte en houden de



broeders vast óók waar zij in het Kerkelijke gedeeld zijn, en in de Politiek uiteengaan.
De waarheid vereenigt.
Dat zal blijken zoodra men de Jielijdenis recht laat wedervaren.
Het is daartoe zelfs niet noodig, dat men het geheel en in alles met die Belijdenis eens is, indien men slechts Gereformeerd is in dien zin, dat men zich ingeval van afwijking van de Belijdenis op het Woord beroept, maar dan ook vóór alle dingen medewerkt tot het naast voor de hand liggend doel, om de Kerk in de gelegenheid te stellen tot dit onderzoek saam te komen.
Het gaat, ten slotte om „Heel de Kerk en Heel het volk 1"
Pil. J. Hoedemaker.
Amsterdam, 9 April 1901.



Art. XXXVI UTed. Geloofsbelijdenis.
Het is vrij algemeen bekend dat artikel XXXVI van de Nederlandsche Geloofsbelijdenis voor vele zich noemende Gereformeerden een steen des aanstoots is.
Men weet ook dat de geloofsovertuiging die in bovengenoemd artikel eene ondubbelzinnige uitdrukking vindt, min of meer afwijkt van de beginselen die de, als politieke partij opgetreden Gereformeerden op staatkundig terrein in toepassing zoeken te brengen.
Maar verder bestaat er met betrekking tot de meeste, uit dezen stand van zaken voortvloeiende vragen en vraagstukken onzekerheid. Uit allerlei oorzaak.
Het staat voor menigeen bijv. niet vast in hoever men hier met kwesties van redactie te doen heeft, en in hoever men aan een meer principieel verschil heeft te denken. En men heeft blijkbaar nog nooit nagedacht over de vraag, of dit verschil, aangenomen dat het bestaat, ook van zoo ingrijpenden aard is, dat het kan worden gezegd met andere principieele afwijkingen saam te hangen.
Voor hen, die geen bezwaar zouden hebben bovengenoemd artikel te onderschrijven, kan dit eene aanleiding worden, eene bijzondere studie van dit onderwerp te maken, en een opzettelijk betoog hierover te leveren.
Hiertegen bestaat evenwel, een tweeledig bezwaar.
i°. Het onderwerp is niet actueel.
2°. En de vraagstukken waarom het hier gaat zijn in



de verste verte niet rijp om in eene ter zake doende discussie te worden gebracht.
I. Het onderwerp zou niet actueel zijn ? Hoe kan men zoo iets zeggen ! Hebben wij misschien vergeten dat er ten onzent sedert de dagen van Groen van Prinsterer vrij wat beweging op politiek terrein is ontstaan ?
Integendeel.
Er is naast de bestaande politieke partijen ongetwijfeld plaats voor eene partij, die hare reden van bestaan in artikel XXXVI van de Nederlandsche Confessie vindt, d. i. voor eene partij, die hare beginselen, haar program, hare drijfveeren en motieven ten slotte aan dat door velen niet begrepen, door anderen verworpen, door allen verontachtzaamd artikel, ontleent.
Men zou in d i t geval niet langer kunnen zeggen dat het onderwerp in kwestie niet actueel was.
Ieder, die zich op politiek terrein beweegt, of die in hetgeen op dit terrein voorvalt belangstelt, zou dan kennis hebben te nemen van hetgeen voor en tegen dit standpunt te zeggen viel.
Maar, nu het eenvoudig gaat om de vraag : wat zegt de belijdenis en wat leert de Heilige Schrift ? staat men met deze vragen geheel buiten de practijk en kan men voor eene behandeling van zaken die tot het Dogmatisch-exegetisch gebied behooren, ten minste bij het groote publiek, geene belangstelling vinden.
Wat geeft het, of men al weet in welken zin men dat „weeren en uitroeien van alle afgoderij en valschen godsdienst" heeft te verstaan ? Wat baat het, of men al bewijst dat de ovt-rheid het Koninkrijk van Christus heeft te bevorderen, het woord des Evangelies heeft te doen prediken en het Rijk van den Antichrist heeft te gronde te werpen ?
Neen, — dit nemen wij terug. Zeker zou dit iets geven.
Het betoog dat artikel XXXVI zóó en zóó te verstaan is en dat uit dit artikel consequent toegepast dat en dat voor de practijk van het leven in den Staat zou



voortvloeien, geeft inderdaad iets. Iedere principiëele uiteenzetting van zaken moet vroeger of later eenen machtigen invloed uitoefenen en hierdoor ten slotte, blijken, zeer praktisch te zijn. Maar, er bestaat geen aanleiding voor hen, wier studie en sympathie op een geheel ander terrein liggen om zich onder zulke omstandigheden speciaal met d i t onderwerp bezig te houden.
vraagstukken — dit was het tweede bezwaar 
zijn niet rijp voor discussie.
Het gaat niet aan een artikel uit eene belijdenis en een staatkundig program tegenover elkander te stellen. Zij vertegenwoordigen twee zeer onderscheiden stadiën in de ontwikkeling der waarheid.
Om goed te discussiëeren en niet bloot te staan aan allerlei drogredenen, plaatse men belijdenis tegenover belijdenis, beginselen tegenover beginselen en stelsel tegenover stelsel.
Er zijn, namelijk, steeds in de ontwikkeling en uiteenzetting der waarheid deze drie stadiën :
i°. De Kerk vat in hare belijdenis als in een brandpunt samen wat te dezer of te dier zake in de Heilige Schrift wordt geleerd. ö
2°. Uit die b e 1 ij d e n i s worden daarop de beginselen afgeleid die haar vruchtbaar maken voor het leven en haar tot heerschappij brengen op ieder terrein des levens, niet het minst ook bij het wetenschappelijk onderzoek.
3°. Naar en met die beginselen wordt dan al naar het geval meebrengt de theorie gevormd, het program uitgevaardigd, het stelsel opgebouwd.
1 laatst men nu eene geloofsovertuiging tegenover een stelsel dat de vrucht van veel nadenken en veel onderzoek is, dan geraakt men licht in verwarring en geeft men aanleiding tot allerlei verkeerde gevolgtrekkingen. Men krijgt dan, om een voorbeeld te noemen, eene merkwaardige gevolgtrekking als de volgende : de overheid bevordert het Koninkrijk van Christus het best door er zich niet mede in te laten.



De waarlijk neutrale overheid handelt dus het meest in den geest van onze b e 1 ij d e n i s."
Het is in zulke gevallen ongtwijfeld zeer nuttig, de drogreden in het betoog aan te wijzen; maar dit is een zeer ondankbaar werk, wanneer men te doen heeft met hen, die er geen belang bij hebben op dit punt van ongelijk overtuigd te worden.
Hij, die de mannen van het derde naar het eerste stadium, anders gezegd, van hun eigen voorstellingen naar de Schrift zoekt terug te brengen, is voor hen, uit den aard der zaak, een sta in den weg. Indien hij de uitspraken van het geloof tegenover een uit den nood van het oogenblik en den eisch van de practijk geboren stelsel plaatst, stuit hij bij iedere schrede op nieuwe moeielijkheden, eerst op het terrein van de bedoelingen, dan op dat der exegese, straks op dat van de practijk waar het utiliteitsbeginsel den scepter zwaait.
Wat, toch, is het fatale van de afwijking die zoo velen zich noemenden Gereformeerden belet in Artikel XXXVI der Nederlandsche Geloofsbelijdenis, de uitdrukking van hunne overtuiging te vinden ?
Dat zij niet de vrucht is van nieuwe inzichten in de waarheid, geen gevolg van de eene of andere bijzondere opvatting van bepaalde texten of gedeelten 4er Heilige Schrift, in één woord niet de uitkomst van een voortgezet Schriftonderzoek maar uitsluitend van oorzaken, die in dezen tijd en in den afval van den levenden God gelegen zijn. Men komt er zoo licht toe voornamelijk of uitsluitend te vragen op welke wijze die en die bezwaren het spoedigste en op de het meeste voordeel belovende wijze kunnen worden opgeheven. Terwijl men vóór alle dingen had te vragen en zoo mogelijk vast te stellen wat God dienaangaande in Zijn Woord heeft geleerd, en de stelsels, de beginselen, de inzichten van menschen eenigen alleen van het woord van God heeft ter toetse te brengen.



Wanneer nu echter op het onverwachts de gelegenheid wordt geopend de grondbeginselen, waarvan eene beweging op staatkundig terrein uitgaat, aan de Heilige Schrift te toetsen, vervallen hiermede de hier bovengenoemde twee bezwaren tegen een meer opzettelijk onderzoek van Artikel XXXVI Ned. Conf. in verband met de afwijkende meeningen van zich noemende Gereformeerden, die hierals leiders op politiek terrein optreden.
Oók het nog niet genoemde bezwaar vervalt, dat zij, die het van harte met genoemd artikel eens zijn, zich nog niet bevoegd behoeven te achten, en stellig nog geen roeping behoeven te gevoelen, om van theologisch op staatkundig terrein over te gaan.
Men behoeft geen deskundige, geen vakgeleerde te zijn, om zijn bijbel te raadplegen en de waarheid te belijden.
Wat meer zegt, in het nu gesteld geval kunnen en mogen zij zich aan het onderzoek in kwestie zelfs niet onttrekken.
In de eerste plaats uit eerbied voor hen die wij hierboven als »zich noemende Gereformeerden" hebben aangeduid, niet om te kennen te geven dat zij zich ten onrechte al zoo noemen, maar om geheel in het midden te laten of zij dit hetzij terecht, hetzij ten onrechte doen.
Ontrouwe belijders zijn er ten allen tijden geweest; zich noemende Gereformeerden waren ook de Remonstranten in de XVIIdü eeuw: bouwmeesters, die hout, stroo en stoppelen aanbrachten om hiermede op den waren grondslag een gebouw op te richten, behooren helaas! niet tot de zeldzaamheden. Maar onder hen die Artikel XXXVI verwerpen zijn in de eerste plaats ook te noemen de mannen die het zich tot een taak hadden gesteld ons volk, tot de door de vaderen betreden, door de kinderen verlaten paden des Woords terug te leiden, en daarin tot op zekere hoogte werkelijk zijn geslaagd.
Velen hunner zijn leden van kerken die uit de reactie tegen de in de Hervormde Kerk bestaande leervrijheid geboren zijn.



Zij zijn leiders van de openbare meening, die zeer goed inzien, dat voor de zuiverheid van het wetenschappelijk onderzoek en zijne uitkomsten niet kon worden gewaakt, tenzij men het vermogen bezat de uit de belijdenis afgeleide beginselen te controleeren en die daarom »de wacht bij het beginsel" hebben betrokken.
Er is slechts ééne overweging die ons zou kunnen terughouden een nader onderzoek op dit punt in te stellen: de gedachte dat het hier eene kwestie van woorden en uitdrukkingen geldt.
Voor dit denkbeeld bestaat echter, geen enkele grond.
De Christ. Gereformeerde Kerk heeft al het aanstootelijke in artikel XXXVI voor zoover dit door eene bloote redactie kon geschieden, weggenomen.
Hunne synodale besluiten (1836—1877 D. J. VanVelsen Kampen 1859) bevatten op dit punt het volgende :
»Nadat gevraagd is : eene duidelijke verklaring van den zin van Art. 36 onzer geloofsbel. en het doel van die vraag toegelicht door de deputatiën van NoordHolland en Utrecht, wordt het artikel zelf tot dat einde eerst voorgelezen.
De vergadering oordeelt dat de bedoeling van dit artikel is, dat het der overheid als zoodanig betaamt dat zij als Gods dienares de ware leer en godsdienst beschermt, en met de macht haar van God gegeven alle valsche godsdiensten en afgoderijen behoort uit te roeijen door zulke middelen als zij recht en billijk zal oordeelen overeenkomstig Gods woord. (Syn. 1857 pag- 73 : 74 Art. 160.)
In 1861 werd voorts onder den invloed der Vereen. Schotsche Kerk die, zooals men weet, uit de oppositie tegen de staatskerk geboren en daarom ten zeerste van den geest onzer vaderen, t. w. op politiek terrein vervreemd is, uitdrukkelijk uitgesproken dat de wereldlijke macht niets over of in de Kerk te zeggen had.
Men voegde er evenwel dadelijk bij :
«Evenwel zeggen wij hierdoor niet dat de overheid
in seenen deele haren invloed ten aanzien der Kerk Ö



moet doen gelden. Integendeel wij verlangen dat de Overheid de Kerk mocht beschermen, en dat zij alom haren invloed mocht doen gelden om het kwaad te weren en hetgeen heilzaam is voor te instaan volgens Art. 36 van onze geioofsbel. Maar wij kennen haar geen heerschende macht of gezag in of over de Kerk toe, want de Heere is onze Richter, de Heere is onze wetgever, de Heere is onze Koning." 1)
Er is dus wel degelijk kwestie van eene afwijking van de belijdenis, die zeer diep in het leven der Kerk ingrijpt en door allerlei bezwaren wordt gedrukt.
In de eerste plaats door een bezwaar van kerkrechterlijken aard.
Het recht om tegen één artikel op te komen sluit hetzelfde recht ten aanzien van andere artikelen in zich.
De kerkelijke positie der Modernen was door de oppositie van de Gereformeerden tegen Artikel XXXVI gedekt.
Dit bezwaar drukt te meer omdat de afwijking van de belijdenis eene afwijking in de hiermede samenhangende wetenschap ten gevolge heeft.
Artikel XXXVI bevat het architectonisch beginsel waarnaar een hiermede overeenkomend stelsel van staatsstraf, en ieder ander recht moet worden opgetrokken.
Maar de afwijking van dit artikel stelt hiernaast en tegenover een beginsel van dezelfde soort.
Zij op wie wij hier het oog hebben zijn de eersten om dit verband aan te wijzen. V andaar deze valsche-» positie dat mannen,wier Kerkrechterlijke positie in gewone omstandigheden die van ,.gedaagden" zou zijn, als reformatoren optreden, die de afwijkingen van anderen met verbanning van het gemeenschappelijk erf weten te straffen. Het gevaar schuilt hier in de eigenaardige gesteldheid van de Kerk en den Staat, ten onzent, in
1) Kerkelijk handboekje opnieuw uitgegeven door de Synode der Afg. Geref. Gemeente gehouden te Hoogeveen 1861, Zalsraan Kampen.



de desorganisatie, de bandeloosheid, het partijwezen — rechtstreeksche en zijdelingsche gevolgen van den afval waarin ons volk meer en meer wegzinkt. Het oogenblik is zoo bijzonder geschikt om een privaat gevoelen aan de Kerk op te dringen, en om gebruik te maken van de daartoe voor de hand liggende middelen, ten einde de macht in handen te krijgen in de hoop langs dien weg den zegen te verspreiden, dien ieder van de toepassing zijner beginselen en de verwezenlijking zijner denkbeelden wacht.
Indien uit de belijdenis de beginselen worden afgeleid die de bron, de stof, en de richting van eene wetenschap bepalen, moet, zooals reeds is opgemerkt, iedere afwijking van de belijdenis zichtbaar worden in de wetenschap die onder haren invloed staat. Hieruit volgt weer dat met name de Kerk en de Staat en nader de dogmatiek alsmede het Kerk- en Staatsrecht, onder de bestaande omstandigheden, wel degelijk onder dezen invloed min of meer gereconstrueerd worden.
Dit is reeds vóór de doleantie gezien en gezegd.
In eene openbare les bij den aanvang van den cursus aan de Vrije Universiteit naar aanleiding van pogingen om deze school en het onderwijs daar gegeven een niet kerkelijk karakter te geven. „Gereformeerd" zoo heette het toen.i) Gereformeerd is Ge-re-formeerd, d. i. „christelijk" van dwalingen gezuiverd. Wij hebben dus alle gezuiverde Kerken, die van Rome zijn uitgegaan, ook de Luthersche voor (min of meer) Gereformeerde d. i. voor zusterkerken te houden.
Op dien grond werd gezegd, dat de Universiteit op Gereformeerden grondslag niet uitsluitend als eene pepiniére voor de Hervormde Kerk kon worden beschouwd.
Terecht, wanneer niet meer en niets anders dan dit, hiermede werd bedoeld.
1) Op het fundament der apostelen en profeten 1885 bladz. 211—213.



Maar men bedoelde iets anders. Men bedoelde, dat de Vrije Universiteit of liever de Vereeniging voor Hooger Onderwijs, zich geen partij stelt in de kwestie tusschen ons en de Christelijk-Gereformeerden.
Dit nu, is m. i. eene noodlottige vergissing, die onze Universiteit niet het minste voordeel aanbrengt en haar op den duur den dood kan doen.
Het is noodig, dit eens onomwonden uit te spreken of de oogen hiervoor mochten opengaan.
De Vereeniging van alle Gereformeerden in den lande: wie zou haar niet van harte begeeren ? — Maar bedoelt men hiermede Gereformeerden in den hier bovengenoemden zin ? Neen. Men heeft het oog op de Christelijk-Gereformeerden, wier belijdenis — zooals men zegt — de onze i s. Is zij dit ? — Dat de Christelijk-Gereformeerde Kerk in menig opzicht dichter bij ons staat dan eenige zusterkerk, zal niemand betwisten. Maar gaat de kwestie, die ons scheidt, ten slotte buiten de b e 1 ij d e n i s, de Dogmatiek, de Theologie om ? Dit is de stilzwijgende vooronderstelling o. a. van de GereformeerdePredikantenconferentie, en omdat zij dit is, heb ik, sedert de bijeenkomst in „de Vrede" te Amsterdam, waar een voorstel, dat ten doel had het verschil te constateeren, werd verworpen, haar niet bijgewoond, gelijk ik ook niet voornemens ben haar bij te wonen, totdat er uitzicht bestaat op eene zuivere positie in dezen.
De gronddwaling ligt m. i in de stelling: „In de belijdenis zijn wij het eens ; niet in de practijk van het kerkelijk leven."
In de belijdenis zijn wij het niet eens en ik vrees, dat wij het ook nooit eens zullen worden, tenzij het God in Zijne genade behage, onze (niet „oudere") maar historische en ware, ofschoon diep gezonken Gereformeerde Kerk, weder op te richten.
Het verschil ligt vooral in de Artikelen van de Kerken de verhouding van Kerk en Staat.
Geen Synode heeft dat verschil nog geconstateerd.



Het is velen nog niet tot bewustheid gebracht. Maar het ligt in het hart en in de ervaring van een groot gedeelte van het volk des Heeren in dezen lande, dat niet uit nevensbedoelingen en niet uit conservatisme, maar uit een richtig theologisch instinct de verzoeking tot afscheiding heeft weerstaan en met daden gesproken heeft: Wij gaan niet naar Ulrum ! Laat mij er bijvoegen : het ligt in de formulieren van eenigheid, zooals de inhoud van de vijf artikelen tegen de Remonstranten daarin lag.
Ik vergeet niet, dat er twee elementen zijn in de Christelijk-Gereformeerde Kerk, al is de vereeniging, die in deze benaming is gedocumenteerd, eenige jaren geleden tot stand gekomen. Ook weet ik zeer wel. dat men „Hervormd" kan zijn en toch met beide voeten in „de scheiding" kan staan.
Maar zoolang dit beginsel niet principieel d. i. op theologische gronden overwonnen is. acht ik de toekomst van „de Vrije Universiteit-' niet gewaarborgd.
De stichting van Marnix, de poging tot oprichting van een eigen gymnasium en zooveel meer, wordt miskend, zoolang men daarin slechts „Kerkisme" d. i. iets niet noodzakelijks, iets persoonlijks, en niet de consequentie van een beginsel ziet, dat sterker is dan de goedwilligheid, de geestelijke sympathieën en alles wat wij den broeder gaarne toekennen.
Wij kunnen uit hetgeen wij daar noemen, leeren, dat het Gereformeerd beginsel, waarop wij onze Universiteit hebben gesticht niet een neutraal terrein is tusschen ons en „de scheiding" maar het gebied, dat wij op haar hebben veroverd."
Toen de Hoogleeraar J. H. Gunning alle Gereformeerden in zijn »medegetuigenis in zake het kerkelijk incident te Amsterdam" verantwoordelijk stelde voor hetgeen door Dr. Kuyper c. s. in naam van hunne belijdenis werd gezocht, wees ik deze medeplichtigheid af.
Ik antwoorde :
»Ofschoon dit schrijven meer bepaald ten doel heeft



u dank te zeggen voor de toezending van uwe «medegetuigenis", en ik hierbij alleen eenige op- en aanmerkingen vvensch te voegen, die u het bewijs zullen leveren, dat ik getracht heb mij in uw gedachtengang te verplaatsen, acht ik én uwe veronderstelling en uwe conclusie zóó bedenkelijk, zóó schadelijk voor den broederzin, dat gij mij wel zult willen veroorloven, u medetedeelen waarom ik én het eene én het andere zeer beslist moet afwijzen.
Laat ^ mij u dan mogen zeggen dat ik, als lid eener Kerk, wier belijdenis ik van harte ben toegedaan, niet gezind ben mij bij eene «partij" te laten indeelen.
Indien het waar is, zooals gij beweert, dat Dr. KUYPER als partijhoofd in onze Kerk is opgetreden, meen ik veeleer te kunnen eischen, dat hij zich naar mij, dan dat ik mij naar hem voege.
Hij heeft, immers, niet verborgen dat zijne beschouwing omtrent de roeping der overheid, althans in één punt, afwijkt van hetgeen onze belijdenis in Art. 36 heeft geleerd.
Nu betwist ik, wel is waar, hem noch iemand het recht te beweren, en zoo mogelijk aan te toonen, dat Gods Woord iets anders leert dan de Kerk daarin tot hiertoe meende te lezen. De Heilige Geest kan uit dezen schat «nieuwe dingen" aan de kinderen onzer eeuw hebben medegedeeld :
mjiar afdoend gezag kan noch aan dit beweren, noj'"San iets wat hier mede samenhangt worden toegekend, want het zou kunnen blijken, dat de geheele belijdenis in alle deelen één onverbreekbaar geheel vormde, zoodat ééne afwijking, in hare uiterste consequenties beschouwd, alle andere afwijkingen in zich sloot.
Ofschoon ik dus niet aarzel te erkennen wat God onze Kerk in Dr. K. heeft geschonken, en volkomen bereid ben den smaad te dragen, in hem op het beginsel dier Kerk geworpen; hiervan zelfs niet wil aftrekken hetgeen daarin, meer bepaald, voor rekening van den mensch, den zondaar, den redacteur en woord-



voerder zou mogen komen : en ofschoon ik mij niet geroepen acht op te komen, zooals g ij m. i. zeer ten onrechte eischt, tegen alles wat ik in het optreden van Dr. K. verkeerd zou kunnen vinden, d. i. alles wat i k misschien anders zou hebben gezegd en gedaan (dan alleen voor zoover de Kerk, die ik lief heb, hierdoor wordt bedreigd), wil ik noch door u, noch door iemand persoonlijk aansprakelijk worden gesteld voor iets dat niet rechtstreeks uit het kerkbegrip, en dan vanzelf verder uit de collegiale betrekking en den vriendschapsband, naar de algemeene beginselen van het recht en de zedelijkheid, voorvloeit.
Als lid der Kerk, hare belijdenis van harte toegedaan, ben ik uit de strikken van »de coterie" en »de partij" verlost, en ben ik niet bereid, eenvoudig omdat ik Gereformeerd ben, of omdat ik in de practijk eene, naar ik meen, gezonde opvatting van de universitaire wetenschap aankleef, mij een juk te laten opleggen enz. enz." i)
Tot hen die niet buiten maar binnen waren, sprak ik toen en later in denzelfden geest.
B ij w ij z e van protest tegen de middelen waardoor men de Hervormde Kerk van Modernen zocht te zuiveren een bepaalde groep van leden en voorgangers officieel of officieus kerkelijk te organiseeren, of van »onze diepgezonken plaatselijke kerk, die in meerdere of mindere mate de gesteldheid van de Kerk in haar geheel reflecteert, in beginsel eene Gereformeerde Kerk, d. i. onder de omstandigheden, eene Afgescheidene Kerk zocht te maken, b.v. door de onderteekening der drie formulieren, terwijl wij èn niet op ons zeiven staan of willen staan, èn nog kerkelijke gemeenschap met andere kerken oefenen."
»Langs deze lijn komen wij, op. zijn best genomen, tot de afscheuring van zeker deel der Hervormde Kerk,
') T. a. p. bl. 439-441.



dat de Gereformeerde belijdenis met bewustheid aanvaard, met achterlating van een ander deel, dat niet prijs moest worden gegeven.
Wenscht men ditf »Ik wensch het niet."
En nog eens : Wij beamen de drie formulieren van harte, maar wij erkennen ook het recht van een beroep op Gods Woord.
Welnu, zoolang onze Kerk geene gestalte heeft, waarbij eene Nationale Synode mogelijk is, en hiermede de stilzwijgende voorwaardevan de onderteekening niet wordt vervuld, verzetten wij ons ter wille van de broeders en kerken, die gravamina meenen te hebben, tegen iedere anticipatie van een ideaal, dat langs den rechten weg niet onbereikbaar is." 1)
Aan het einde van het opstel waaruit deze woorden worden aangehaald komt de volgende profetie voor, die helaas 1 spoedig stond te worden vervuld."
»Er is zeker een uitweg. — Over het erf der Christ. Gereformeerden. Immers, niets snijdt de mogelijkheid van eene reorganisatie, zooals zij ten vorigen jare nog in de vergadering der synode werd aanbevolen, zóó totaal af, als het aangenaam vooruitzicht, waarin de Modernen zich kunnen verlustigen, dat de uiterste rechterzijde door de kracht van haar beginsel onschadelijk zal worden ge maakt.
Zóó kan dan in het eind de eenig m o g e 1 ij k e oplossing van de kwesties gelegen zijn in de richting, door de gereformeerde leiders ingeslagen. Maar wie zal bewijzen, dat zij de eenig mogelijke was of moest wezen, dat zij de meest w e n s c h e 1 ij k e is, en dat zij der Kerk, het Vaderland het meest ten zegen strekt ?" 2)
Toen daarom de Doleantie gekomen was, de Vrije
') T. a. p. bladz. 15:1, 154.
l) Idem bladz. 156.



Universiteit niet langer in dienst van het oorspronkelijke doel stond, toen ten minste zij, die de Hervormde Kerk lief hadden en bleven liefhebben om hetgeen zij in haar eigenlijk wezen was en in hare openbaring worden kon, niet langer zonder verloochening van hun beginsel als curatoren, directeuren of hoogleeraren, konden werkzaam zijn en de aftredende rector, in zijne oratie, naar het oordeel van een der uitgetredenen, feitelijk ontkende dat er eene principiëele reden bestond om de Universiteit te verlaten werd het volgende onder den indruk van het gehoorde geschreven.
»De drie formulieren van eenigheid worden door u en uwe geestverwanten, zooals bekend is, met ééne exceptie aanvaard. In zake den plicht der Overheid, in Art. XXXVI van onze belijdenis omschreven, meent gij, dat Gods Woord u vrijheid geeft af te wijken van het vrij eenstemmig gevoelen der vaderen. De uitzondering is schijnbaar zoo nietig, dat het in uw oog iets moet hebben van eene kleingeestige plagerij, hieraan herinnerd te worden.
Toch moet ik dit doen, om te doen uitkomen, waar de diepere grond van ons verschil is gelegen.
Hij ligt in uwe afwijking, op dit ééne punt, van de belijdenis en de practijk der vaderen.
Wanneer men het vraagstuk bagatelliseert, herleidt men het gewoonlijk, tot de vraag: of de Overheid geroepen is het zwaard tegen de ketters te gebruiken. Men heeft dan onmiddellijk de openbare meening, ook onder de Gereformeerden, aan zijne zijde.
Maar men moet zich niet aan enkele uitdrukkingen vergapen.
Immers; het is met de leerstukken als met de aarden rotslagen. Op één enkele plaats wordt misschien iets van het onderliggende graniet gezien, dat rechtstandig ten gevolge van de werking der vulkanische krachten door de latere formaties is heengebroken. Maar óók waar men het graniet niet ziet, is het diep onder de kalk en den zandsteen aanwezig.



Of wilt gij een ander beeld ? Het is met eene voor het oog onbeduidende en geheel op zichzelf staande afwijking van de belijdenis als met de uitkomsten van de boeken, bij het opmaken van de balans op het kantoor. Er is een bijna niet noemenswaard verschil. Maar dat verschil veroorzaakt veel hoofdbreken. De boekhouder moet alles weder doorzien en narekenen. Het is mogelijk, datde geringe afw ij king eene veel grootere onregelmatigheid verbergt.
Wanneer ik uw betoog van hedenmiddag naga, waarin, behoef ik het nog te zeggen ? zeer veel is, dat ik van harte beaam, dat mij tevens ook een letterkundig genot heeft verschaft, dan blijkt daaruit, dat gij zelf de draagkracht van het beginsel, dat gij bepleittet, ten volle hebt gevoeld.
Ik gevoelde echter nog meer ; ik gevoelde hoeveel bij die afwijking gemoeid is. Daar ligt het beginsel dat in het geheel der overtuigingen met de quaestie samenhangt waarbij onze wegen uiteengaan. De vraagstukken namelijk, die de Kerk, de Kerkregeering de Reformatie de Universiteit en hare neutraliteit betreffen.
Dit was het wat mij deed ontroeren, toen gij zeidet: »I)e Hoogleeraar Hoedemaker heeft ontslag aangevraagd ; gelukkig niet omdat hij het niet eens is met den grondslag onzer stichting!"
Gij hebt recht gesproken.
Maar juist daarom moet mij, nog eens gezegd, eenig en alleen ter wille van de waarheid, deze vraag van het hart: Hebben gij en ik evenveel recht ons op dien grondslag te beroepen ; evenveel recht te beweren, dat wij getrouw zijn aan de belijdenis onzer Kerk, die zoowel gij als ik met onze handteekening hebben bekrachtigd ?
Ik constateer slechts, dat er tusschen u en mij een verschil ligt.
In belijdenis.
Een verschil, dat wel doorgedacht tot de breuk



tusschen ons én op het terrein van de Kerk én op dat van de School heeft geleid.
Ik denk er niet aan, u het recht te betwisten, de belijdenis op de bedoelde punten aan het Woord te toetsen en met alle hulpmiddelen, die de ervaring, de geschiedenis en de wetenschap aan de hand doet, nader te onderzoeken, en desnoods, behoudens het recht der Kerk om haar te handhaven, ook te weerspreken.
Juist daarom verwerp ik van ganschcr harte het beginsel uwer z.g. Reformatie enz. en uw beroep op de drie formulieren, in verband met dc plaatselijke Kerk of met de Kerken, die, krachtens dit uw foutief en misleidend beginsel, later onder een schijnbaar Gereformeerde Kerkregeering zijn saamgebracht.
Daar ligt juist het nog diepere verschil.
Want ik beweer, dat gij u hebt schuldig gemaakt aan een ontzaglijk husteron proteron in het belang uwer Vrije Kerk; de Kerk, niet van onze Gereformeerde vaderen, maar naar de tijden gewijzigd van Vinet, van De Labadie en van Schleiermacher, toen gij gebruik hebt gemaakt van den abnormalen toestand, om Kerk en School uit elkander te rukken, ten einde des te beter ook Kerk en Staat, Theologie en Staatswetenschap uiteen te doen vallen.
Dat behoefde niet alzoo te geschieden.
Het is geschied onder de bedekking van het valsch beginsel — de neutraliteit, hierboven geteekend.
En dat beginsel maakt dat ik, thans van u uitgaande, het getuigenis medekrijg, waarvoor ik u nederig dank : »De Hoogleeraar Hoedemaker heeft zijn ontslag aangevraagd, gelukkig niet op grond van afkeuring van het beginsel waarop Universiteit en Vereeniging gebouwd zijn."
Niet tuij, misschien, maar de vertegenwoordigers van dc beginselen, die gij en ik belijden, spreken elkander hierover nader, als wij ter ruste zijn, over twintig, vijftig, honderd jaar, indien het strijden nog zoo lang moet duren, met of zonder herinnering aan dit uw zeggen 1"



In deze aanhalingen uit opstellen en tijdschriften dagteekenende uit den tijd vóór de doleantie, tijdens het conflict, en na de scheuring, wordt dus op on dubbelzinnige wijze uitgesproken, dat de doleantie en alles wat hiermede in verband staat of tot dit einde heeft geleid, rechtstreeks of zijdelings een gevolg is geweest, of ten minste onafscheidelijk was van de nog niet kerkelijk onderzochte afwijkingen, die niet weinigen zich noemende Gereformeerden ten laste moeten worden gelegd. _
Het is thans nog niet de vraag, of hetgeen hier beweerd wordt, ook kan worden bewezen. Dat bewijs kan eerst worden geleverd, zoodra er gelegenheid is gegeven uit een te zetten, welke voorstellingen, meer bepaald betreffende de Kerk en de Staat hier gemoeid zijn en op welke wijze deze voorstellingen en de daar aan verwante vraagstukken met de kwestie aangaande de roeping der Overheid samenhangen. Het gaat hier vooralsnog in de eerste plaats alleen om het groot belang van dogmatisch onderzoek naar het goed recht der bezwaren tege?i Artikel XXXVI, in de tweede plaats om de voldoende aanleiding voor schrijver dezes aan dat onderzoek deel te nemen, en in de derde plaats, om het juiste inzicht in den aard en de beteekenis van dit onderzoek, dat buiten kijf, eigenlijk aan de formatie van eene antirevolutionaire partij had moeten voorafgaan.
Laten wij hier in het midden, of zij die reeds zijn overgegaan tot de dogmatische, kerkelijke, kerkrechterlijke en wetenschappelijke toepassing, vooral op staatkundig terrein, van nog niet gelegitimeerde afwijkingen van Artikel XXXVI, de aangewezen en zedelijk bevoegde mannen zijn om het onderzoek in kwestie in te stellen. Nemen wij zelfs aan, dat het hen mogelijk zal zijn om de bedoeide afwijking, het hiermede samenhangend politiek stelsel en de hieruit voortvloeiende scheuring in de Kerk, zelfs nu nog uit de Heilige Schrift te controleeren en te corrigeeren. Het staat in ieder geval
2



vast, dat het bij het onderzoek in kwestie wel degelijk gaat om het bestaan van de antirevolutionaire party en van de buiten het Hervormd genootschap opgetreden kerkformaties. Het gaat, namelijk, om hun recht,
zich uit een zedelijk oogpunt, als de wettige erfgenamen van de Gereformeerde vaderen te beschouwen en strikt genomen den naam „Gereformeerd" te dragen.
Wij komen op dit alles eerst in een „naschrift" terug, omdat het niet rechtstreeks heeft te maken met de behandeling van de bezwaren, die tegen Art. XXXVI worden ingebracht.
Men veroorlove ons alleen ter loops op te merken, dat de bewering die wij, ten slotte, in bijzonderheden hopen waar temaken, blijkens de hierboven medegedeelde aanhalingen die, onbepaald konden worden vermeerderd, niet is geweest het eentoonig refrein van ongemotiveerde klachten, maar dat zij telkens in een ander verband is herhaald. Zij werd de eerste maal uitgesproken naar aanleiding van de pogingen om het kerkelijk en kerkrechterlijk verschil tusschen Afgescheidenen en Hervormden te bagatelliseeren. De tweede maal is zij geuit toen Prof. J. H. Gunning de nog niet teruggenomen beschuldiging uitsprak, dat zij, die Kuyper niet in alles volgden, moesten worden beoordeeld niet naar hunne woorden maar naar hunne daden ; aangezien ieder die zich „Gereformeerd" noemde of in dienst stond van de vereeniging voor het Hooger Onderwijs op Gereformeerden grondslag, zedelijk verplicht was der partij, het partijhoofd, en het partijbeleid zonder uitbeding te aanvaarden !
Zij heeft ook een antwoord op de lippen gelegd van den aftredenden hoogleeraar, op de jaarvergadering der »Vrije Universiteit" toen hij in steê van een afscheidsgroet, in steè van eene betuiging van leedwezen, in steê bijv. van de opmerking hoe jammer, dat verschil van inzicht de harmonie in dezen kring is komen verstoren, de cynische opmerking hoorde, die hem dwong de overtuiging uit te spreken, door het aanhooren van



tegen de belijdenis indruischende beginselen opnieuw bevestigd: juist omdat wij het niet eens zijn in belijdenis gaat hetgeen die belijdenis had saamgevocgd thans uiteen 1"
Zij werd toen voor de derde maal uitgesproken.
De laatst weêrgegeven aanhaling nu, eindigt met een beroep op de toekomst. Niet als gevolg van den wensch om vroeg of laat toch gelijk te krijgen. Helaas ! deze reversie van eene in 1886 uitgesprokene opinie kan de geschiedenis der laatste vijftien jaren niet herroepen ; maar als uitdrukking van het vast geloof, dat de waarheid vroeg of laat aan den dag moet komen.
Spoediger dan men destijds kon voorzien schijnt het hiertoe te zullen komen, üf dit meer dan schijn is zal echter eerst later kunnen blijken.
Genoeg.
Van de zijde der dissenters worden thans pogingen aangewend om zoo mogelijk tot eene revisie van Artikel XXXVI te geraken.
Er bestaat dus voor ons aanleiding, niet in de eerste plaats om op de hiermede samenhangende kwesties terug te komen ; dit zal zooals gezegd is, in een naschrift geschieden; maar om de bezwaren, tegen Artikel XXXVI ingebracht, ter toetse te brengen en hierdoor deel te nemen aan het in te stellen onderzoek.
In 1896, toen de eerste stap in deze richting werd gedaan, hebben wij dit als een hoopgevend teeken begroet.
Men leest in »de Geref. Kerk" van den ioden Sept. van genoemd jaar het volgende, onder het opschrift:
EEN BELANGRIJK BERICHT.
In het dagelijksch verslag van de Synode in zake art. 36 der confessie werd blijkens uitgetredenen de volgende verklaring afgelegd :



»Aan de Synode Generaal van de Gereformeerde Kerken in Nederland.
„Met alle leden der Synode, den i i<len Augustus door den voorzitter opgeroepen, om door het opstaan van hunne zitplaatsen instemming te betuigen met de Formulieren van Eenigheid der Kerken, hebben ook ondergeteekenden aan deze oproeping 'gevolg gegeven zonder daarbij uitdrukkelijk melding te maken van hun gravamen tegen eene zinsnede in art. 36 der Belijdenis. Zij onthielden zich hiervan, overmits zij niet anders onderstellen konden, dan dat dit hun gravamen genoegzaam aan hun medeleden bekend was. Nu echter (ook naar hun oordeel te recht) het voortbestaan van slapende gravamina, als gevaarlijk voor de zuiverheid der leer en mitsdien voor den welstand der kerken, door de Synode is afgekeurd, achten zij deze Synode niet te mogen verlaten zonder bezwaar te hebben ingebracht tegen den inhoud en de strekking van de 3e zinsnede in art. 36 van de Belijdenis der Kerken, als zijnde niet conform den Woorde Gods.
»Zij gaan hierbij uit van de h. i. onbetwistbare waarheid, dat wij, de confessie onzer vaderen belijdende, onder de woorden, waarin zij beleden, niets anders verstaan mogen dan hetgeen zij zeiven, blijkens het stellige getuigenis der geschiedenis, met het bezigen dezer woorden bedoeld hebben ; en dat aldus verstaan en opgevat, deze 3e zinsnede van art. 36 onzer belijdenis, bij oprechte en eerlijke uitlegging, o. m. aan de wereldlijke overheid den plicht oplegt, om afgoderij en valschen godsdienst des noods met het zwaard uit te roeien, en dat het aan de Kerken is opgelegd, de overheid dit als haar plicht te prediken. Zulks nu in strijd met den Woorde Gods achtende, rekenen zij zich in hun conscientie verplicht, deze uitspraak niet



te belijden, maar te verwerpen, en stellen zij mits dezen hun verklaring dienaangaande in handen der Kerken, der Kerken oordeel hierover inroepende en ten alle tijde bereid deze hun verklaring, op grond van de heilige Schrift, gestand te doen.
»F. L. Rutgers, M. Noordtzij, D. Wielenga, L. Lindeboom, H. Biesterveld, A. Kuyper, H. Bavinck, J. H. Donner.
Middelburg, 4 September 1896."
De Synode benoemde ds. T. Bos, A. Littooy, prof. dr. H. Bavinck, prof. dr. A. Kuyper, mr. Th. Heemskerk, dr. D. P. D. Fabius, Tromp van Rotterdam en Wind uit Haren om de e. v. synode over dit gravamen te dienen van een advies, dat een jaar van te voren aan de kerken moet worden toegezonden. Ook de buitenlandsche Geref. kerken zouden in deze aangelegenheid naar behooren gekend worden."
Deze mededeeling is in menig opzicht merkwaardig-
10 Voor het eerst is nu op officiëele wijze geconstateerd, dat eene belangrijke afwijking van de leer der Gereformeerde Kerk in den Gereformeerde Kerken wordt gevonden.
20 Dat zoodanige afwijkingen, voortaan aldaar niet zullen worden geduld.
30 Als gevolg wordt nu verklaard, dat de 3de zinsnede van Art. 36 der belijdenis, die der Overheid opdraagt de eere Gods met hare bedwingende macht, op haar rechtsgebied, d. i. op het terrein van het openbare leven, te handhaven, en alle afgoderij en Godslastering te weren, niet in overeenstemming met Gods Woord zou zijn.
De belijders der waarheid, met name de Gereformeerden in de Hervormde Kerk, moeten het dus voor de belijdenis op dit punt opnemen, zoolang hetgeen door de toongevende mannen in de vergadering te Middelburg werd beweerd, niet is bewezen.



In het dagelijksch verslag der Synode, waaraan bovenstaand bericht was ontleend, werd ook melding gemaakt van het besluit der uitgetredenen om de Buitenlandsche Kerken in deze gelegenheid snaar behooren te kennen." Zóó dacht en sprak de Redactie in 1896.
De wenk van »de Gereformeerde Kerk' dat het laatstgezegde gemakkelijker gezegd dan gedaan was, doet in dit verband minder ter zake ; omdat het wijst op een vraagstuk van kerkrechtelijken aard, waarbij wij thans geen belang hebben.
Genoeg. Men is nu op weg een antwoord te verkrijgen op de vraag: betreffende het goed recht van Artikel XXXVI.
Wij schrijven echter niet 1896 maar 1900.
Het geduld is wel lang op de proef gesteld. Er was zelfs aanleiding om te vreezen, dat de geheele aangelegenheid in het vergeetboek was geraakt.
Dit is gelukkig niet het geval,
Van de in 1896 benoemde Commissie hoort men niets. Maar de Heraut is nu bezig het verlangde bewijs te leveren, dat de vaderen zich ten aanzien van de roeping der overheid hebben vergist.
Niet alleen heeft het gravamen waarvan hier sprake is, gelegenheid gehad te overzomeren en te overwinteren, men kan ook niet zeggen, dat het betoog, waarin de hier bedoelde bewijsvoering tot ons komt, niet breed genoeg is uitgewerkt.
De zaken worden in genoemd blad, niet zoo en passant behandeld.
In afwachting van het slot dier bewijsvoering zullen wij dus de vrijheid nemen in dit „woord vooraf' de beteekenis van dezen arbeid van de Heraut door een sprekend voorbeeld in het licht te stellen.
Een der sprekers op de onlangs te Amsterdam gehouden „buitengewone classicale vergadering", verklaarde niet te kunnnen begrijpen hoe men kon zeggen dat de in zoodanige vergaderingen te houden bespre-



kingen buiten Gods Woord omgingen. Ieder was immers vrij zich op het Woord van God te beroepen !
Op het door dien spreker ingenomen standpunt is het volstrekt overbodig, hetzij op wetenschappelijk terrein, hetzij op het gebied van de praktijk, met de in de gemeenschappelijke belijdenis opgenomen waarheid en de hieruit af te leiden beginselen als punt van uitgang te rekenen, indien men zijn gevoelen slechts door een beroep op een of ander Schriftwoord weet te verdedigen.
Het is daarom niet overbodig eens door een voorbeeld duidelijk te maken hoeveel dank wij Dr. Kuyper schuldig zijn voor het werk dat hij thans verricht om aan te toonen wat uit de Heilige Schrift omtrent die en die met de op het convent te Middelburg ingediende belangrijke verklaring in verband staande punten, kan worden afgeleid.
Dat werk toch was en is broodnoodig. Er is geen andere weg om uit de namelooze verwarring te komen, waarin men op zoo menig maar, vooral op kerkelijkstaatkundig, terrein is gewikkeld.
Er is ook geen ander middel om saam te brengen wat bijeen behoort.
Waarom ?
Laat mij er ten minste iets van zeggen.
Er wordt over en weer over alle mogelijke vraagstukken geredekaveld, zonder dat men er ooit in slaagt tot een goed einde te komen, of de tegenpartij van ongelijk te overtuigen.
Waarom f
Omdat men niet vóór alle dingen heeft vastgesteld wat de Schrift op die en die punten leert.
De theologie heeft opgehouden de koningin der wetenschappen, wat meer zegt, de leidsvrouw tot de waarheid te zijn.
Vandaar zooveel beginselloosheid en onzekerheid.
Iedere discussie wordt op die manier een spel van gevatheid, en de bewijsvoering waarvoor men een oogen-



blik zwicht, maakt den indruk dat men even goed precies het tegenovergestelde had kunnen bewijzen. Of men zich hierbij al of niet beroept op de Heilige Schrift doet niets ter zake. Men kan zijn eigen gevoelen of dat van de partij waartoe men zichzelven rekent, zeer goed in de Schrift inleggen.
Een voorstander van het stemrecht der vrouw vroeg onlangs ter classicale vergadering: of Maria dan niet het goede deel had uitgekozen toen zij aan Jezus voeten neerzat, terwijl Martha zich met uitwendigheden bemoeide, en meende hiermede te hebben bewezen, dat men de vrouw een aandeel moest geven aan de regeering der Kerk ? Immers, dat was volgens hem, aan Jezus voeten neder te zitten !
Wel een bewijs, hoe noodig het bij een beroep op de Schrift is, vooraf vast te stellen wat men uit de Schrift kan, moet en wil bewijzen.
Dit geldt ook van de politiek.
De theologie heeft een bepaald werk te doen, eer de leider van de politieke partij aan het woord mag komen.
Zij heeft vast te stellen wat Dr. Kuyper, aangenomen dat hij gelijk heeft, nu bezig is in de Heraut uiteen te zetten, betreffende de roeping der overheid enz. enz.
Anders bewegen zich de onderscheiden belangen, denkbeelden, stelsels, naast elkander in tegenovergestelde richting, gelijk de treinen van allerlei lijnen eenzelfde station verlatende, ieder op andere rails loopen. Er valt over gelijk en ongelijk anders eenvoudig niet te redeneeren
Er bestaat een verschil ten aanzien van» de gedragslijn in de politiek.
Dat verschil wortelt zooals hierboven is gezegd, naar onze innige overtuiging, in het verschil in belijdenis.
Maar dit kan eerst blijken wanneer men niet van de abnormale werkelijkheid uitgaat, maar van de belijdenis en van de Heilige Schrift, die in deze belijdenis is samengevat
Wij ontleenen een voorbeeld aan hetgeen Dr. Kuyper,



nagenoeg ter gelijker tijd met zijne opstellen over „de gemeene gratie" in de Heraut, ter inleiding van de nieuwe politieke campagne, die op handen is, in de Standaard van den 31sten Januari en in negen volgende artikelen schreef over de tegenstelling „Protestantsch of Christelijk".
Wij resumeeren dit betoog in den vorm van eenige daaruit getrokken stellingen, met een enkele aanteekening onzerzijds hier en daar, ten bewijze, dat zoodanige betoogen, hoeveel schoons en waars zij ook bevatten, uit allerlei oorzaak niets bewijzen en bij gevolg ook niet overtuigen.
De Standaard redeneert als volgt:
De belijders van den Christus vormen zoowel onder als buiten de kiezersde groote meerderheid.
Met deze gesteldheid der geesten is de politieke toestand ten onzent in lijnrechten strijd.
Van daar de vraag:
Of geen ralliement 'van de Christelijke groepen tot stand ware te brengen om de ongel ij kheid weg te nemen.
Het begint ons reeds te schemeren.
Is de meerderheid dan Souverein ? Heeft de meerderheid dan gelijk ? Is de meerderheid dan de sterkste ?
Is dat de leer der Heilige Schrift ? Is dat de ervaring der gemeente ?
Wij vragen naar den bekenden weg.
De Schrift heeft hiermede niets te maken. Het uitgangspunt van deze redeneering is de abnormale werkelijkheid.
De omwenteling heeft de oorsprong en het zwaartepunt van alle macht en alle gezag verplaatst.
Wij leven thans onder de heerschappij van het beginsel: de meeste stemmen gelden!
Men vraagt thans niet meer: wat is recht ? wat is waar ? Wat is Gods wil ? Hoe spreekt de Schrift ? De



kwestie staat over heel de wereld, dood eenvoudig als volgt: zijt gij in de minderheid, gij wordt doodgedrukt. Wilt ge op kerkelijk terrein, op schoolgebied, met betrekking tot diverse christelijke, maatschappelijke, particuliere belangen, met de negatieve of positieve hulp van de neutrale overheid, krachtens het beginsel van „recht voor allen" blijven concurreeren; doet dan uw best op een gegeven oogenblik meerderheid te worden,
door coalitie,
tengevolge van het telkens verbroken evenwicht der partijen,
dank zij een verstandig partijbeleid, waardoor men de kunst verstaat om de activiteit der vrienden door een beroep op hun eigenbelang te verhoogen en de slimheid der tegenstanders op die zelfde wijze te exploiteeren, of hun tegenstand op gelijke wijze te bezweren 1
De voordeelen van dit stelsel zijn velen. Het werkt onmiddellijk.
Velen hopen of vermoeden, dat de belangen van het Koninkrijk Gods hierdoor in het eind zullen worden bevorderd.
Maar — — en dit is het eenige, dat ons in dit verband regardeert, indien men van de Schrift uitging zou men het niet kunnen toepassen, zou het zelfs niet in de gedachte opkomen, om eene voor de hand liggende reden.
Indien men van de Schrift uitgaat, staat men voor de vragen naar den oorsprong van het gezag, den omvang van de taak der overheid, den aard van haren werkkring, de regel van hare handelingen.
En op deze punten gaan de Kerken, en bij de toepassing van de beginselen die zij op het gebied van den Staat uit hunne uiteenloopende belijdenissen afleiden, de richtingen, zoo uiteen, dat van coalitie tusschen hen geen sprake kan zijn.
De verschillen zijn te groot, te ingrijpend; zij hangen



te zeer samen met allerlei kerkelijke of anti-kerkelijke belangen.
En.. . het ralliement, waarvan hier sprake is, zal daarin bestaan dat men die verschillen vergeet f
Wezenlijke verschillen! Verschillen onafscheidelijk van het werkelijk of vermeend eigenbelang ! Gaat dat ? Is dat de les der ervaring bijv. op kerkelijk gebied ?
Daar staan de rechtzinnigen als éénlingen tegenover tien en honderdtallen !
Het betoog van de Standaard zou precies in een strooibiljet van de Moderne Kiesvereeniging : „de Hervormde Kerk'' passen.
Zou men het volk niet beter in beweging kunnen krijgen door een zuiver nationaal met de belijdenis der Hervormde Kerk overeenstemmend beginsel f
Wat moeten wij zeggen wanneer het volk ons vraagt of niet dit ralliement ten slotte Rome en de versplintering in de Kerk ten goede komt ?
Maar des vragens is hier geen einde.
Lezen wij verder.
Zal het ralliement „Protestan tsch" of „C h r i s t e 1 ij k" z ij n ?
Er schuilt hier nog een andere tegenstelling „Calvinistisch" o f „n i e t Calvinistisch"? maar zij kan voorshands blijven rusten.
Het begint ons weer te schemeren.
Valt hier dan te kiezen ? Is de Protestant geen Christen en de Calvinist geen Prostestant ?
Ligt het verschil tusschen deze drie dan niet hierin dat de Protestant den kring waarin hij samenwerking zoekt, wat enger neemt dan hij die alles wat Christen heet wil omvatten ; en dat hij, die zich „de Calvinist" noemt den kring nog veel nauwer neemt?
Maar wij vragen ook hier naar den bekenden weg.
Het zooeven aangehaalde staat rechtstreeks in verband met het volgende, dat men evenwel niet zal kun-



nen begrijpen tenzij men acht geve op eene in bovenstaande uitdrukkingen gelegen dubbelzinnigheid.
Daarom ga deze toelichting vooraf.
Men kan de woorden Christelijk enz. nemen óf in den door het spraakgebruik aangegeven óf in den door de historie geijkten, óf in overeenstemming met het laatstgezegde in den waren, den met de werkelijkheid overeenkomenden zin.
Indien de beteekenis der woorden slechts vooraf door onderlingen afspraak zvordt vastgesteld, is dit ook niet zoo verkeerd.
Maar zonder voorafgaande definitie is hier alle aanleiding om te spelen en te goochelen met begrippen.
Indien men, afgaande op het spraakgebruik, het begrip Protestantisme zoo vaag en het begrip Christendom »zoo positief mogelijk maakt, terwijl men het begrip „Calvinist" buiten de serie houdt, zal men met een weinig beleid iedere conclusie kunnen trekken die men gewenscht acht.
In het betoog van de Standaard wordt alleen den naam Protestant omschreven. De tegenstelling wordt dus op de volgende wijze aangegeven.
Protestantsch is een naam voor hetgeen zich principieel tegen de Roomsche hierarchie keert.
Van verzwakking dier tegenstelling is in geen enkelen kring van beduidenis ook maar van verre sprake.
Op politiek terrein eischt het Protestantisme, in tegenstelling metRome, „v r ij h e i d van c o n s c i e n t i e"
Maar dit verschil valt in de prakt ij k weg, want:
1. DeRoomschen zijnin de minderheid.
2. Zij hebben bij vrijheid van consciëntie het hoogste belang.
3. Zij hebben ten onzent nooit een aanslag op die vrijheid gepleegd.



Nu schemert het ons niet meer.
Er zou een uitvoerig betoog noodig zijn, om de onderscheidene veronderstellingen, die aan deze redeneering ten grondslag liggen, naar eisch te onderzoeken.
Dit gaat vanzelf niet aan.
Weinigen zouden in dit peuterwerk belangstellen, indien een beoordeelaar er al opgewektheid toe had en er al tijd voor kon vinden.
Een voorbeeld.
Is „Protestantsch" een naam die zich in den hierbedoelden zin alleen tegen de Hierarchie keert ? Heeft het Protestantisme bijv. niets met de pretentie van 's Pausen opperhoofdigheid, met de leer der onfeilbaarheid, met die der Kerk in verband met de uitlegging der Schrift enz. enz. te maken ?
Staat de niet Roomsche Christenheid, behoudens de door den schrijver aangewezen uitzondering, principieel tegenover Rome f
Er zijn immers twintig en meer verschijnselen te noemen, waaruit wel ter dege blijkt, dat de tegenstelling, die hierdoor wordt aangeduid, wel terdege is verzwakt; het artikel, waaruit wij nu een en ander aanhalen, de geheele opvatting van Dr. Kuyper bewijst het.
En hoe staat het met de eigenaardige beperking in de laatste alinea van het betoog in de Standaardf
Het is eenvoudig onwaar, dat de tegenstelling zich in het vraagstuk van de vrijheid van conscientie samentrekt. Art XXIX van de Ned. Conf. leert ons iets anders.
Hieruit ziet men al zeer duidelijk, hoe noodzakelijk het in de Heraut ingesteld theologisch onderzoek is.
Het Standaard-betoog is op de volgende wijze te verklaren.
Men wenscht over eenige zetels in de volksvertegenwoordiging, nog liever ook in de regeering, te beschikken, en meent dat dit in het belang van de Christelijke school en de Christelijke Kerk zal zijn.
Maar zal hier iets van komen dan moet het bij de



stembus op die en die algemeen bekende manier gaan. Vandaar dit pleidooi.
De tegenstelling tusschen Roomsch en Protestantsch zou alleen gelegen zijn waar de Standaard haar zoekt 1 Ik dacht, dat Rome een Opperhoofd had die de Koningen aanstelt en afzet, hun zegt wat zij leeren en gelooven moeten. Ik dacht dat het huwelijk volgens Rome een Sacrament was, zoodat een Protestant, strikt genomen, niet wettig gehuwd is maar in hoererij leeft. Maar ik ga niet verder. De tegenstelling wordt door de Standaard met opzet zóó genomen, dat het vraagstuk of onze Staat al of niet naar Roomschen trant zal worden ingericht buiten discussie blijft.
Uit dit betoog blijkt echter duidelijk hoe noodig het onderzoek is dat de Heraut instelt.
De Standaard vraagt niet: Wat zegt het Woord; maar hoe is het in de werkelijkheid ? Het redeneert op deze wijze:
»De meeste stemmen gelden.
Het zal ons weinig voordeel aanbrengen te redeneeren over de vraag of dit goed of kwaad is.
Waar velen grabbelen om de macht in handen te krijgen, en het een of ander te bereiken, wat zij begeerlijk achten, is het voor ons alleen de vraag: of wij ons de gelegenheid zullén laten ontglippen eenig voordeel in het belang van de goede zaak te behalen ?
Dit stelsel heeft verkeerd gewerkt.
Toegestemd. Maar dit neemt niet weg dat wij óók dan alleen hebben te vragen : Hoe is hierin eene verandering ten goede aan te brengen ? enz enz."
Hiermede is de geheele kwestie waarom het hier eigelijk gaat: hoedanig de Kerk, de Staat, de Overheid en de onderlinge verhouding van deze drie moet zijn om aan den eisch van God's Woord te beantwoorden ? afgedaan en eene andere vraag op den voorgrond gebracht : Hoe kunnen wij ons volk het best tot God en Zijn Woord weêrbrengen ?
Hiermede is dan de weg gebaand voor het betoog,



dat Rome aanwijst als de natuurlijke bondgenoot van den Calvinist — Ik vergis mij — »de Calvinist" is tijdelijk uit het gezicht verdwenen — van ieder positief geloovige boven kerkelijke verdeeldheid.
De gang van dit betoog is als volgt:
Men zegt niet: een Protestantsche Staat maar een Protestantsche natie.
De groote tegenstelling in den aanvang onzer eeuw nu was niet Protestantsch ofRoomsch maar Christel ij k of onchristelijk.
In den strijd tegen het antichristendom staat Rome aan onze zijde.
Laten wij het hierbij. Wij zijn nu waar wij wezen moeten.
Het is nu niet om eene wederlegging van de Standaard artikelen te doen, maar om aan te wijzen hoe gewichtig het onderzoek is dat door de mannen van de vrije Kerk in den vrijen Staat zal worden ingesteld.
Hoe worden wij door de Standaard vermaand toch met ernst acht te geven op hetgeen de Herant ons zal leeren aangaande hetgeen de overheid, de natie, de wet, het recht enz moeten zijn naar Gods Woord!
Wij kunnen het overige van hetgeen de Standaard ten beste geeft laten rusten.
Er is nu letterlijk niets in dit en het geheele volgend betoog, hoevele schoone en ware passages het op zich zelf beschouwd ook bevatte, dat de schrijver wanneer men zijne verzekeringen een voor een beziet niet zou verplicht zijn terug te nemen.
Het ware Protestantisme huldigt Christus als het Hoofd der Kerk, en de Koning van de koningen der aarde. Maar, daarom duldt het geen stedehouder van Christus op aarde, kent het aan de Kerk alleen eene bedienende macht toe, en maakt het de Overheid alleen van God afhankelijk.
Het ware Protestantisme buigt zich voor de authoriteit van Gods Woord.



Daarom juist maakt het geen gemeene zaak met, maar staat het tegenover Rome; in de I9de evengoed als in de i6d<= eeuw, want Rome verloochent op allerlei wijze dat Woord waarop de Hervormers zich tegenover haar hebben beroepen.
Het ware Protestantisme hecht geen waarde aan een geloof, dat niet door 's Heeren Geest is gewrocht, dat niet geheel uit eigen beweging werkt. Maar daarom verfoeit het èn het doel waarmede Rome geloof zoekt te wekken èn de middelen waardoor zij dat doel zoekt te bereiken.
En al kon het de klove voorbijzien, die tusschen eene Protestantsche natie en tusschen Rome ligt, de ondervinding heeft ons geleerd dat laatstgenoemde de natuurlijke bondgenoote niet van den Protestant, maar van den ongeloovige is.
Wie hielp onze school ontkerstenen f
Wie heult met het liberalisme in alles wat de kunst betreft ?
Wie profiteert van den invloed en de getalsterkte die zij, ook door ons toedoen, wint ?
Der vragen geen einde.
Deze "vragen liggen evenwel op een terrein, dat wij nu verlaten om ons aan de leiding van de Heraut over te geven.
Het zou ons zeer verbazen indien hetgeen deze uit de Schrift putte bij ons geen instemming vond.
In het tegenovergesteld geval moet het geen moeilijk werk zijn den aard, den omvang en de gronden van het verschil aan te wijzen.



HOOFDSTUK I. Verkenning van het terrein.
De I leraut van den 4^en Pebr. 1. 1. bevatte het eerste opstel van eene nieuwe nog niet afgesloten reeks artikelen, die onder het opschrift „van de Kerk en den Staat" naar de bedoeling van den schrijver, een onderling samenhangend en zooveel mogelijk volledig betoog moeten vormen.
Het gevoelen van Dr. Kuyper ten aanzien van de onderlinge verhouding der beide zooeven genoemde instellingen is algemeen bekend. Hij heeft nog onlangs in „de Stonelezingen" uitgesproken, dat hij altijd voor „de vrije kerk in de vrije staat i) heeft geijverd."
Wij meenen te weten wat dit beteekent. Het is de leus van Cavour, die o. i. alleen in een Roomsch en niet in een Protestantsch land tehuis behoort.
Laten wij dit echter voorshands in het midden.
Hoe dit gevoelen pasklaar kan worden gemaakt voor het Godgeleerd stelsel, dat in Dr. Kuyper zijn pleitbezorger vindt, is ons, evenwel, een raadsel. Wij begrijpen niet, dat, die en die staatkundige beschouwingen werkelijk te rijmen zijn met die en die schriftuurlijke gegevens, en met dat en dat dogmatisch, kerkelijk en kerkrechterlijk beginsel.
1) Dr. A. Kuyper. Het Calvinisme. De Stonelezingen bladz. 192. Amst. en Pretor. Höveker & Zoon.
Art. XXXVI Ned. Geloofsb. ^



In bovenbedoelde artikelen nu, wordt ons eene principiëele uiteenzetting van alle hiermede samenhangende vraagstukken toegezegd.
Reden te over om deze laatste reeks van opstellen over „de Gemeene Gratie," in de Heraut met bijzondere ingenomenheid te begroeten.
Wij zouden dan ook, met een woord van dank, tot het onderzoek en de bespreking van bovenbedoelde opstellen kunnen overgaan, indien niet een en ander in den aanhef van de verhandeling onze aandacht had getrokken, waaruit onmiddelijk bleek dat de schrijver arbeidt met beginselen en begrippen, die men op zuiver Gereformeerd standpunt niet zonder meer voor de aangegeven waarde mag accepteeren.
De schrijver, dit is het eerste dat ons opvalt, heeft zich voorgenomen te spreken over do Kerk en (Ie Staat.
Het begrip „Staat" wordt in de nadere uiteenzetting, door het begrip „Overheid" vervangen en hierdoor op de lijn van Art. XXXVI gebracht, maar het begrip „Kerk" breidt den gezichtskring uit tot de Artikelen XXVII—XXXV van onze Ned. Geloofsbelijdenis.
Dit staat hem wellicht vrij.
Maar het staat hem niet vrij anderen aan deze volgorde te binden.
Vooral niet nu het eigenlijk bezwaar tegen de opvatting des schrijvers op het terrein van Artikel XXXVI ligt.
Immers, indien en voorzoover het nog dieper ligt is het alles behalve gewenscht het zóó hoog op te halen, aangezien het thans niet te doen is een verschil te constateeren maar om zoo mogelijk tot overeenstemming te geraken.
Te minder, omdat men hier te doen heeft met dezelfde verflauwing der grenzen, die zoowel op het terrein van de Kerk en de School als op het gebied van den Staat zulke treurige gevolgen heeft gehad, en met de zelfde verwarring, waaraan men kon hopen eindelijk eens te ontkomen, toen eenige mannen van



naam op de Synode te Middelburg zichzelven wegens onrechtzinnigheid hebben aangeklaagd en een kerkelijk oordeel over zich inriepen.
De zooeven medegedeelde eisch, dat zij, die bezwaar hebben tegen eene als zoodanig gesignaleerde afwijking van de b e 1 ij d e n i s zich van nu voortaan uitsluitend zullen beroepen op eene stelselmatige uit eenzetting van denkbeelden, waaraan die afwijking ten grondslag ligt, moet van meet af worden gewraakt, opdat de laatste dwaling niet erger zij dan de eerste.
Dit is niet wat men, om eene ietwat triviale uitdrukking te bezigen, gewoon is te noemen „spijkers op laag water zoeken".
Het is de bijl leggen aan den wortel der dwaling.
Nu de afwijkende meening in zake Artikel XXXVI eindelijk aan het oordeel der Kerk onderworpen is, houde men voet bij stuk en legitimeere eerst zijn goed recht om op die wijze af te wijken.
Had men vóór 1886 zichzelven geen brevet van getrouwheid en rechtzinnigheid uitgereikt, men zou eene andere en meer normale oplossing van het kerkelijk vraagstuk hebben gezocht.
Immers men kan anderen een recht niet weigeren, dat men voor zichzelven opeischt. Dit geldt dus met name van het recht om af te w ij ken van de confessie.
Dit recht veronderstelt op gereformeerd standpunt én het normeerend gezag van GodsWoord én het Dogmatisch gezag van de kerkelijke vergaderingen.
Is hiermede niet de Afscheiding, zoo niet in Ledeboeriaanschen dan toch in Scholtiaanschen zin, is hiermede niet, vooral de Doleantie geoordeeld? wij mogen dan stellig constateeren, dat een persoon of eene vereeniging het recht mist de uit de belijdenis af te leiden beginselen te willen vaststellen, zoolang de Kerk zich niet heeft uitgesproken over het preliminaire vraagstuk.



Dit raakt dus de kwestie die te Seinpost aan de orde kwam.
Dat eene toepassing b. v. bij de partijformatie op staatkundig terrein, van een systeem dat uit die niet gewettigde beginselen en zelfs uit dat van de Confessie afwijkend gevoelen is opgebouwd, een hors d'oeuvre is, ligt m. i. in den aard der zaak.
Met deze abnormaliteiten als zoodanig hebben wij, evenwel, in dit verband, van zelf, niet te maken. Het noodige is hierover in het „woord vooraf' gezegd. Maar Dr. Kuyper's eisch, dat zij, die zijne afwijking van de Belijdenis, met name van „den bekenden volzin in Art. XXXVI" wraken, zich voortaan uitsluitend zullen beroepen op eene verhandeling, die op een geheel ander terrein ligt, gaat uit van dezelfde veronderstellingen, waaraan de Doleantie te wijten is.
Vandaar bovenstaande herinnering en onderstaand protest.
Wat, toch, heeft Dr. Kuyper in den aanhef van zijn betoog gedaan ?
Hij heeft met groote openhartigheid ontkend, dat Artikel XXXVI „in zijn meest bekenden volzin" door hem werd beaamd.
Hieruit zou dus o. i. volgen, dat hij zijn voornemen te kennen gaf ééns en voor altijd duidelijk te maken, dat hij, van de confessie afwijkende, tot de Heilige Schrift was teruggekeerd.
Maar neen.
Men verneemt nu de klacht dat men hem, een geestverwant van de mannen der Fransche Revolutie heeft gescholden,
de verzekering, dat men, te kennen gevende, dat hij met de Liberalisten liep, eenvoudig heeft voorbijgezien „wat door hem positief hier tegenover werd gesteld."
de mededeeling, dat hij voor twintig en meer jaren enkele minder gelukkig gekozen uitdrukkingen had gebezigd, waarmede men hem thans nog vervolgde en



den e i s c h, dat zijne tegenstanders, nu hij eindelijk aanleiding vindt zich op de vroeger aangegeven wijze over de zaak in kwestie uit te laten, d i t betoog uitsluitend als authentiek en documentair bewijsstuk zullen aanmerken.
Had Dr. Kuyper niet in hetzelfde verband gezegd dat „eene principiëele uiteenzetting van het vraagstuk èn met het oog op de Historie èn met het oog op de tijdsomstandigheden èn met het oog op de toekomst niet mocht ontbreken" en hiermede te kennen gegeven dat in zijn betoog wel degelijk ter sprake zou komen wat met de 1 heologische zijde van het vraagstuk, waarin wij belangstellen, in verband staat, wij zouden op grond van hetgeen de aanhef te lezen geeft, de uitvoerige uiteenzetting voor een verkiezingsmanoeuvre hebben gehouden, die geheel voor zijne rekening moest worden gelaten.
Immers: indien het geheele verschil tusschen ons en Dr. Kuyper neerkomt op hetgeen hij hier zegt en ïntimeert, laten wij de verdere behandeling van deze zaak gaarne over aan hen die behagen hebben in woordenstrijd, aan hen, die er op uit zijn een mensch in zijn eigen woorden te vangen, en aan hen, die hetgeen nabij ligt voorbijzien, om twintig jaren en meer terug te gaan, ten einde zich aan een minder gelukkig gekozen uitdrukking van een tegenstander te goed te doen !
Zóó staat de zaak, echter niet.
Het staatkundig gevoelen van Dr. Kuyper is bekend.
Men kan het evengoed uit „Soevereiniteit in eigen kring" als uit „Ons Program", evengoed uit „Ijzer en leem" als uit „niet de Vrijheidsboom maar het Kruis", „de Stonelezingen" of wat dan ook, dat hij vroeger of later schreef, afleiden. Dat gevoelen raakt de belijdenis vooral op het punt van de roeping en de bevoegdheid der Overheid, alsmede van d e ken bronnen waarvan zij zich heeft te bedienen.
Men zegt dat een dierkundige uit een brokstuk van



het geraamte, den bouw van een volstrekt onbekend voorwereldlijk dier kan leeren kennen. Maar al ware dit niet zoo, ééne enkele stelling aangaande het werk en den werkkring der Overheid, in welken vorm ook geuit, zal hem, die nadenkt, in de gelegenheid stellen na te gaan, wat hieruit bij logische consequentie voor de overige hiermede samenhangende deelen van zijn stelsel voortvloeit.
Aan deze bedenking ligt evenwel een meer principieel bezwaar tegen de strekking van het thans in de Heraut te leveren betoog, ten grondslag.
De schrijver beklaagt zich, zooals wij vernamen, dat zijne beoordeelaars te zeer gelet hebben op zijne bestrijding van Art. 36 Ned. Geloofsbel. en te weinig nota hebben genomen van hetgeen door hem positief hiertegenover was gesteld.
Hij had geen recht iets hiertegenover te stellen, maar vóór alle dingen, zooals reeds is opgemerkt, het bewijs te leveren dat Art. 36 Ned. Geloofsbel. niet in overeenstemming is met de Heil. Schrift.
Wij plaatsen ons nu op Gereformeerd Kerkelijk standpunt. Immers ; de verwarring waarvan hierboven sprake was, bestaat niet hierin dat Dr. Kuyper eene verhandeling levert over de ware verhouding van de Kerk en den Staat onderling, maar dat hij langs dezen weg wil bewijzen dat hij het recht heeft van de belijdenis der Kerk af te wijken, en hen, die dit niet doen, hierdoor van onrecht zoekt te overtuigen.
Men veroorlove ons dit toe te lichten.
Artikel XXXVI Ned. Geloofsbel. handelt niet „van de Gemeene Gratie."
Ook niet „van de Kerk en den Staat."
Maar „van het ambt der Overheid."
Hiermede is het terrein aangewezen waarop wij ons bij dit geding hebben te bewegen.
Dat terrein wordt nog meer beperkt door den aard der bedenkingen die van Gereformeerde zijde tegen dit artikel worden ingebracht.



Alles toch wat hier betrekking heeft op het goed recht of op den oorsprong der Overheid blijft buiten den gezichtskring.
Het wordt niet bestreden.
Maar, het is wel degelijk de vraag : of de Overheid eene taak heeft ten aanzien van „de prediking des Evangelies," „de uitbreiding van het Rijk Gods,' „den strijd tegen de dwaling," „het onderhoud van den eeredienst," enz.
Onafhankelijk van de vraag hoe men die en die uitdrukkingen in Art. XXXVI naar de regelen der grammaticale, historische, dogmatische uitlegging te verstaan heeft, is het feit dat onze Kerk aan de Overheid een en ander opdraagt, waartoe zij naar het oordeel der Revolutionairen en Antirevolutionairen beiden, niet bevoegd is.
Hierover loopt dus het geding. Dit verschil mag niet worden gebagatelliseerd. Het oordeel over het verleden, de gedragslijn voor het heden en de toekomst van de Kerk en den Staat hangt er aan.
Het is enkel de vraag : of zij soms gelijk hebben, die van oordeel zijn, dat onze vaderen zich nog niet hadden losgemaakt van Roomsche invloeden toen zij aan de Overheid een oordeel toekenden over zaken de Religie betreffende.
Hierover nu hadden wij verwacht Dr. Kuyper te hooren, met het doel ons door hem te laten onderrichten, indien het ons na onderzoek mocht blijken, dat hij gelijk had.
Van daar onze teleurstelling.
Het fatale in den geheelen opzet van Dr. Kuyper's betoog ligt dus hierin, dat hij 1° zijne positie en het Gereformeerd Kerkrechterlijk standpunt vergetende, van meet af gaat bouwen op een terrein dat het zijne niet is, en verder dat hij 2° met twee begrippen gaat arbeiden die, op zijn minst gezegd, aanleiding geven tot misverstand en het gevaar doen ontstaan dat



de kwestie waarom het hier gaat feitelijk reeds ten gunste van de meer moderne opvattingen wordt uitgemaakt, door de wijze waarop zij hier gesteld is.
Wil Dr. Kuyper spreken over „de Kerk en de Staat ', misschien krijgen wij ook dan, incidenteel, iets te hooren van de eigenlijke kwestie, hoe zijne beschouwing zich met die belijdenis en in laatste instantie met de Schrift laat rijmen. Maar als hij zegt : ik lever eene principiëele uiteenzetting van dien volzin in de Belijdenis en verlang dat gij u bij uwe beoordeeling uitsluitend op deze uiteenzetting zult beroepen, zijn wij wel verplicht hierop te antwoorden :
Wij willen uw gebouw wel in oogenschouw nemen maar indien men ons te voren zegt: had vroeger op het gebouw gelet, gij zoudt u minder om de fundamenten hebben bekommerd, maant dit ons goed toe te zien of zich ook scheuren in de muren vertoonen.
De slotsom van deze overwegingen is dan als volgt: Wij hebben uit Dr. Kuypers betoog als niet ter zake doende alles weg te laten, wat niet ter rechtvaardiging van zijn standpunt in zake Art. XXXVI dient.
Aangezien het, evenwel, niet billijk en ten slotte, ook niet mogelijk is de afzonderlijke deelen van een stelsel te beoordeelen buiten het kader waarin zij passen, zijn wij wel verplicht het betoog te nemen zooals het hier vóór ons ligt, daarin aan te wijzen wat naar onze meening aan bedenking onderhevig is, en wanneer langs dien weg alle gegevens hiervoor verkregen zijn, op de bepaalde punten waar dit noodig is, een nader onderzoek in te stellen. Wij zouden anders ligt van de hoofdzaken worden afgeleid, en, indien wij niet zeiven het doel uit het oog verloren, groot gevaar loopen anderen te vermoeien. In eene redeneering hangt, evenals in eene voorstelling op doek, voor het effekt zeer veel af van hetgeen men in de schilder- en teekenkunst .,perspectief' noemt.



In de uitlegging van Art. XXXVI i) staan wij vrij wel aan de zijde van den schrijver.
Wij zijn het geheel met hem eens dat de woorden uit genoemd Artikel „en haar ambt 2) is niet alleen acht tenemen 3) en te waken over de 4) politie, maar ook de hand te houden aan de heilige kerkedienst 5); om te weren en uit te roeijen 6) alle afgod e r ij en valsche godsdienst, om het rijk des Antichrists te gronde te werpen 7), en het koningrijk van Jezus Christus te bevordere n, het woord des Evangelies overal te doen prediken, opdat God van een i egel ij k geëerd en gediend worde, gel ij k Hij in Zijn Woord gebiedt 8) „niet kunnen of mogen worden verstaan van de vrijlating der Kerk en van het haar verleenen van zedelijken steun, maar ongetwijfeld doelen op eene verplichting om de ware Kerk des noods met het zwaard te verdedigen."
Wij stuiten hier, evenwel, reeds dadelijk op eene omschrijving, die op rekening van de voorstelling in den geest van den schrijver moet worden geboekt, maar die, hoe onschuldig zij er uitzie reeds dadelijk een tot verwarring aanleiding gevend element in de discussie zou hebben gebracht.
De ware Kerk.
Men kan van „Kerk" in meer dan één zin spreken,
1) Heraut N° 1153.
?) Ambt 1). u. v. 1562 heeft nog : en officie.
3) Acht te nemen. 1): u. v. 1562 heeft: te bedwingen.
4) Over de. I). u. v. 1562 heeft nog: heeft nog burgerlijk regering en.
5) de hand — kerkedienst. D. u. v. 1562 heeft: over de kerkelijke «alen.
6) uit te roeijen. 1). u. v. 1562 heeft: te niete doen.
7) gronde te werpen 1). u. v. I5t>2 heeft: verbreken.
8; in — gebiedt. D. n. v. 1561 heeft: Hij dat door Zijn Woord eischt en vordert.



en onderscheid gewoonlijk de „zichtbare", de onzichtbaren en ,,de geinstitueerde Kerk."
Onze belijdenis spreekt echter van de ware en de valsche Kerk. Deze indeeling gaat evenwel uit van de stilzwijgende erkenning dat de Kerk één en ongedeeld is, en is bijgevolg reeds in tegenspraak met hetgeen zich in werkelijkheid aan ons voordoet, eene Kerk, die haar beginsel heeft verloochend, de Kerk in hare pluriformiteit.
Hier is dus aanleiding tot begripsverwarring.
Daarom zij thans alleen herinnerd i« dat in het artikel niet gesproken wordt van de Kerk maar van het Rijk van den Antichrist en van het Koningrijk van Christus;
2° dat volgens dit artikel niet de aan de kerkelijke belijdenis afwijkende gevoelens, niet de dwalingen, zelfs niet de grove, dwalingen, maar alleen „de Afgoderij en valsche godsdienst-' zijn uit te roeijen en 30 dat v^n het „verdedigen der K e r k" in het Artikel heelemaal" geen spraak is.
Het spreekt van zelf dat de Overheid moet opkomen voor de rechten van hare onderdanen en dat zij hen vooral niet mag beletten hunne plichten te vervullen.
Dit beginsel komt ook der Kerk ten goede.
Hieruit valt zelfs af te leiden, dat die Kerk niet met andere vereenigingen op een lijn staat en dat zij van publiek Recht moet zijn.
Deze gedachte evenwel, is niet en behoefde in de confessie niet in zoovele woorden worden uitgedrukt.
De Staatskerk kan niet met een beroep op onze Belijdenis worden verdedigd, en Dr. Kuyper heeft hier blijkbaar aan de Staatskerk gedacht.
Maar zoo zou men verder kunnen gaan.
De Overhand moet de hand houden aan d e Heilige Kerkedienst en hetWoord des Evangelies doen prediken. Maar dit moet geschieden met het bepaalde en uitgesproken doel „dat God van



een iegelijk gediend en geëerd worde gelijk Zijn Woord gebiedt."
Dit trekt de grens tusschen het oogmerk van de Kerk „de opbouwing van het ligchaam van Christus" in de behartiging van de kerkedienst, en tusschen de roeping van de Overheid.
Blijven wij thans, evenwel, bij het in dit opstel door Dr. Kuyper geopperd bezwaar.
De schrijver is volkomen in zijn recht als hij zegt:
„De Overheid is eene macht van Gods wege, met afgeleide soevereiniteit over alle staatsburgers bekleed, eene macht die „het zwaard draagt" en diensvolgens haar wil met dwang en desnoods met den sterken arm doorzet. Wordt alzoo van zulk een macht gezegd, dat ze iets moet weren en uitroeijen, dan mag dit niet anders worden verstaan dan in een weren en uitroeij, desnoods met den sterken arm."
Kristalhelder.
Indien wij niet wisten dat de schrijver een pleitbezorger van de Gereformeerde beginselen was, zouden wij geneigd zijn hieruit af te leiden dat die helderheid een gevolg was van zijn onafhankelijk standpunt tegenover de confessie. Hoe meer afstootend het in die confessie gewraakte artikel wordt voorgesteld, met des te minder moeite kan zijne verwerping worden gerechtvaardigd!
Deze overweging had den schrijver evenwel kunnen beletten, zoo bijtend scherp op te treden tegenover hen die Artikel XXXVI, pasklaar trachten te maken voor de Moderne denkbeelden, niet door verwerping, maar door uitlegging.
Een niet door den schrijver genoemde, die den moed heeft gehad het denkbeeld te opperen, dat de Overheid de haar, volgens Art. XXXVI Ned. Belijd, opgedragen taak ten aanzien van het koningrijk Gods wellicht evengoed zou kunnen vervullen, indien zij de Kerk alleen haren zedelijken steun boodt, wordt aan de kaak gesteld op eene wijze die geen neiging verraadt om den tegenstander te sparen.



Men hoore.
Die uitlegging, consequent toegepast, leidt tot algeheele verloochening van ons christelijk geloof.
Die uitlegging vraagt niet : hoe hebben de vaderen dit of dat bedoeld, maar hoe moeten wij dit uitleggfen, opdat het conform zij aan ons gevoelen ?
Die uitlegging is in strijd met alle begrip van eerlijkheid en goede trouw.
De onbekende zou o. i. hierop kunnen antwoorden „vreest gij ook God niet, daar gij in het zelfde oordeel zijt ?"
Het is mogelijk de meening te huldigen dat de Overheid de Religie door zedelijke middelen moet bevorderen, zoodat zij door het gebruik hiervan veel beter aan hare verplichting voldoet, dan wanneer zij hare dwingende macht op ouderwetsche manier gebruikt, en zich niet te vergrijpen aan de wetten van eerlijkheid en goede trouw.
Indien onze gezichtskring niet tot de artikelen in de Heraut beperkt was, zouden wij Dr. Kuyper oproepen getuigenis ten voordeele van den ongenoemden af te leggen. Hij schrijft op bladz. 50 van „Eer is teer" aan Mr. W. H. de Beaufort:
„En vraagt Gij mij, of ik dan zou willen dat de Overheid, die immers ook in mijn stelsel een overtuiging bezit, met onverschillig oog de ontwikkeling der religie, der zedelijkheid en der wetenschap aanzag ? Deed ik dat, mijn oude vriend Dr. Hoedemaker, zou volkomen gelijk hebben, dat mijn plaats aan Uwe zijde op het terrein der revolutie was ; nu niet wat de illiberale p r a c t ij k uwer geestverwanten aangaat, maar wat het beginsel betreft.
Maar dit is mijn standpunt dan ook volstrekt niet. Integendeel, m. i. is de Overheid wel terdege geroepen, om zorg te dragen, dat de ware religie bloeie, de van God verordineerde zedelijkheid tiere, en de echte wetenschap in wasdom winne. Bleek dan ook, dat de Overheid door haar actief optreden de



ware Religie bevorderen, de d e g e zedelijkheid besproeie? en de echte wetenschap kweeken kon, ik zou zonder aarzelen achten dat het haar plicht was, dien weg in te slaan."
Dit is vrijwel hetzelfde dat zooeven was gewraakt ?
Maar hij heeft in het eigen opstel, waarin de slagen den ongenoemden worden toebedeeld, een uitnemend pleidooi ten behoeve van Prof. Van Velzen gevoerd, „die de beteekenis van de bekende zinsnede uit Art. XXXVI uit vrome vreeze heeft verzacht" en heeft hierin zeil een bewijs gevonden dat deze bij de belijdenis wilde blijven.
„Tot eere van den zooeven genoemden moet worden gezegd" — en hierin ligt inderdaad een onderscheid tusschen hem t. w. Van Velzen en den ongenoemden — „dat hij in beginsel voor herstel van Overheidsbemoeijing opkwam."
Weren en uitroe ij en geschiedt desnoods met geweld, wij zijn dit dus volkomen j \j met den schrijver eens.
Deze opmerking werpt, evenwel, Dr. Kuypers nu volgend betoog geheel oinver.
Immers; wanneer de schrijver beweert dat „Artikel XXXVI, met name de meest bekende volzin van dit Artikel een vreemd element in de Ned. confessie bracht"ligt hierin opgesloten, dat hetgeen der Overheid, naar dit Artikel wordt opgedragen in aperten strijd met de overige stukken van de .Belijdenis is.
Is dit zoo ?
Wat mag en moet de Overheid volgens de Nederlandsche confessie weren en uitroeijen ?
Aan het slot van dit eerste opstel waar Dr. Kuyper de voornaamste gevoelens in zake Art. XXXVI de revue doet passeeren, schaart hij zichzelven onder hen, die „geweldpleging van de Overheid in geloofszaken in strijd met de Schrift achten."
Hij zegt hiermede dus dat de Gereformeerde Kerk in hare Belijdenis, officieel heeft geleerd „Geweldple-



ging in geloofszaken" is geoorloofd en in overeenstemming met de Schrift.
Deze stelling hebben wij dus te zijner tijd en op zijn eigen plaats te onderzoeken.
Zij rust bij Dr. Kuyper op den volgenden grond :
„Dit, zooeven aangehaald gevoelen was in de dagen toen de Belijdenis werd opgesteld, schier aller gevoelen. Het was het gevoelen der Lutherschen, der Roomschen en der Gereformeerden." Het laatst gezegde wordt bewezen door een beroep op . .. over het doodvonnis van Servet, en op „hetgeen over dit geschilpunt in de oudere dogmatische geschriften van Gereformeerde zijde te lezen staat."
„Geheel dit stelsel" zoo gaat de schrijver voort „was niet een nieuwe vinding der Gereformeerden, maar het algemeen gevoelen van hun tijd waartegen destijds slechts enkele stemmen in verzet kwamen. Het was de theorie van Rome die eeuwen lang had gegolden, en waarvan men het verkeerde nog niet inzag. Men dreef meê af met den stroom van het verleden en men verdedigde het overgeleverd gevoelen met de zelfde bewijsgronden waarmee het steeds beleden w a s."
„Men mag dus niet zeggen dat onze vaderen half gedachteloos dat Roomsche gevoelen hebben nagepraat. Dat is zoo niet. Het was een overgeleverd gevoelen dat zij zeiven beaamden, bepleitten en breedvoerig verdedigden."
Wij hebben de vrijheid genomen enkele uitdrukkingen waarop de aandacht dient gevestigd in de aanhaling te cursiveeren. Thans slechts enkele aanteekeningen.
Calvijn zal geweldpleging in geloofszaken hebben bepleit. — —
Van dit alles is niets of zoogoed als niets aan.
Wij zullen het hierbovengenoemde Tractaat er eens op nalezen.
Mocht de schrijver, des neen! blijken Calvijn op bedoeld punt goed te hebben verstaan, dan krijgen



wij misschien eene verklaring van hetgeen ons steeds een raadsel is geweest van zijne ingenomenheid, ook in politicis, met het Calvinisme.
Hetzelfde geldt van de oudere Godgeleerden.
Dr. Kuyper heeft vergeten te zeggen welke „stemmen" tegen geweldpleging in geloofszaken waren. Wij hebben deze leemte aan te vullen en het bewijs te leveren dat het gevoelen van de dissenters wel degelijk in verband stond met hunne Dogmatiek en dat die Dogmatiek en de hieruit voortvloeiende beginselen op schriftuurlijke gronden door de vaderen werd bestreden.
Blijft over de vraag: of het „de Theorie van Rome, was, die onze vaderen overnamen ?
Indien zij die theorie niet hadden bestreden zou het gevoelen van Dr. Kuyper op dit punt niet van meet af veroordeeld zijn.
Wat toch is hier de zaak ?
Deze geleerde heeft verzuimd het voetspoor van onze Godgeleerden te volgen in hunne onderscheiding van de vrijheid om te gelooven, en om te belijden, om den godsdienst te plegen en om propaganda te maken, om te lasteren, om de grondslagen van de maatschappij en den staat te ondermijnen, om trouw aan een buitenlandsch vorst te beloven, om te regeeren enz.
Eerst als dit verzuim wordt hersteld, is het mogelijk eene verklaring te vinden, voor twee feiten, waarvan de schrijver eerlijk genoeg is hier gewag te maken.
i° „Zij die in die dagen zelve de slachtoffers van dit stelsel dreigden te worden, dachten er desalniettemin allerminst aan deze belijdenis in twijfel te trekken."
Een opmerkelijk verschijnsel. Bij de ketters was juist het tegenovergestelde het geval.
Ook bij de Dooperschen in hunne dagen.
2° „De strijdigheid met hun dieper liggende beginselen is eerst in de praktijk van lieverlede aan het licht gekomen en door het Gereformeerde leven aan het



licht gebracht. Immers ; niettegenstaande onze vaderen Art. XXXVI eenstemmig, ook in dien harden volzin beaamden, is Nederland de bakermat geworden, niet van geloofsvervolging, maar van conscientievrijheid."
Artikel XXXVI leert dus volgens Dr. Kuyper consciëntiedwang.
Het is broodnoodig een en ander aan een nader onderzoek te onderwerpen. Indien wij niet meer van Dr. Kuyper's gevoelen wisten, zouden wij, dit opstel lezende tot onszelven zeggen: zijne verwerping vanArtikel XXXVI Ned. confessie is zuiver een gevolg van misverstand, die spoedig uit den weg te ruimen is.
Wellicht zou daartoe dan ook kunnen dienen het bewijs uit de historie dat onze vaderen niet zooals hij vermoedt „van het schavot tot de plakaten tot een met die plakaten strijdige praktijk gekomen zijn", maar dat hier geen spraak is van evolutie en zelfs niet Van eene veranderde praktijk, tenzij de door hem bedoelde „vaderen" de Libertijnsche en Remonstrantsche Regenten zijn geweest, wier indifferentisme, heulen met het Papisme, en toelaten van heidensche gruwelen a 11 ij d door onze Godgeleerden zijn gewraakt.
Indien nu eens juist uit dien harden volzin van Art. XXXVI bleek, dat hier van geloofsvervolging geen sprake kon zijn !
Wij hopen het bewijs te leveren dat het, ten onrechte aan onze vaderen, toegeschreven gevoelen in strijd was, niet alleen met de dieper liggende beginselen der Gereformeerde Kerk, maar met heel de Belijdenis in hare meest voor de hand liggende leeringen.
Alles wat der Overheid was opgedragen had zij op haar eigen terrein, dat des openbaren levens te vervullen.
Zij was geen heer der conscientie, geen werkmeester des geloofs. De openbare uitlegging der Schrift was haar niet opgedragen. Zij was ook niet de bloote uitvoerder van de bevelen der Kerk, maar maakte van de adviezen der Kerk naar eigen oordeel gebruik.



49
Dr. Kuyper heeft zich vergist toen hij het zooëven aangewezen gevoelen den vaderen toeschr.eef, en bijgevolg ook, toen hij het aankleven van dit gevoelen uit de zucht tot navolging verklaarde. In één woord. Wij hebben hierboven de lijn aangewezen, waarop straks, voor zoover dit zal blijken noodig te z ij n, deze conclusie in allen deele kan worden bevestigd.
Voor zoover het noodig is.
Maken wij ons geene illusies, alsof de opheffing van het door Dr. Kuyper geopperd bezwaar, den weg zou kunnen banen tot een broederlijk samenstemmen van hen, die van de Overheid eischen dat zij zich niet met de Kerk en den godsdienst inlate, en hen die de neutraliteit in zake den godsdienst, óók en niet het minst in den kring waar de Overheid als Gods stedehouderesse heerscht een onding noemen !
Al was het zonneklaar dat de vaderen der Gereformeerde Kefk geene „geweldpleging der Overheid in zaken des Geloofs ', oirbaar hebben geacht, al ware het dat onze argumentatie op dit punt onberispelijk, en onze conclusie in dit geval, zóó klemmend bleek te zijn, dat iedere tegenstander hiervoor moest zwichten, dit zou ons voor het doel, dat wij beoogen, geen nuttigheid geven.
Waarom?
Omdat de e i g e n 1 ij k e bedenking tegen de laatst aangewezen, zich bij Art. XXXVI aansluitende staatkundige beschouwing, en de e i g e n 1 ij k e gronden voor het tegenovergesteld gevoelen met deze kwestie niets te maken hebben.
Zij liggen zelfs buiten de Confessie en zijn van dien aard, dat zij niet alleen buiten de Schrift vallen maar ook het getuigenis rechtstreeks van het Oude Testament, zijdelings van het Nieuwe krachteloos maken.
Is dit niet te veel gezegd ?
Te weinig.
Art. XXXVI Ned. Geloofsb. 4



Wij hebben hier te doen met een stelsel dat zijn opkomst aan een logische fout dankt t. w. aan het vaststellen van de conclusie in den vorm van eene schijnbaar onschuldige begripsbepaling.
Welke begripsbepaling ?
In N° li55 van de Heraut vindt men eene omschrijving van het begrip »Kerk".
De merkteekenen van deze Kerk zijn hier evenwel, niet aan de Schrift, maar aan de abnormale werkelijkheid ontleend.
Dr. Kuyper bedoelt de Kerk niet zooals zij naar Gods Woord moet zijn, maar zooals zij zich thans voordoet. Men hoore:
»Op het terrein van den Staat openbaart zich een verschijnsel, dat zich onder den naam van Kerk aandient, en Kerk door het volk in de volkstaal genoemd wordt.''
»Of men zulk een Kerk, een genootschap, een vereeniging, een maatschappij, of wat dan ook wil noemen, is ons daarbij ten deze onverschillig. Niet alsof wij dit op zichzelf voor de ware en bijzondere beteekenis van het begrip Kerk onverschillig zouden achten, maar in het onderhavig betoog doet dit niets ter zake voor de verhouding wat den Staat aangaat."
Aldus Dr. Kuyper.
Hij heeft dus het oog op de Kerk niet in haar eigenlijk wezen, maar in haar tijdelijken verschijningsvorm.
»De Kerk niet als Organisme, maar als Instituut."
»Onder de Kerk als Instituut verstaan wij een kring van in hetzelfde verband levende personen, die dit verband doen uitkomen in eene geschreven Belijdenis en in eene bepaalde kerkenorde."
Het spreekt van zelf dat hij deze Kerk niet in het Oude Testament vindt.
Niet in het tijdvak der aartsvaders, omdat er geen Belijdenis werd afgelegd, geen lidmaatschap en geen kerkelijk ambt was.
Niet in het Mozaïsch en na-Mozaïsch tijdvak, omdat



er wel een kerkelijk ambt en een openbare dienst was, maar omdat men tot deze Kerk behoorde, niet door belijdenis, maar door de aangehoorigheid van den Israëliet tot het volk Israëls onder het Israëlitisch staatsverband.
Nu heeft de leerling in de Heidelbergsche Catechismus zich kennelijk een geheel andere voorstelling van de Kerk gevormd.
Zij is de gemeente, die Christus door zijn Woord en Geest ten eeuwigen leven verzamelt, eene gemeente, die van het begin der wereld heeft bestaan (Zondag XXI).
Dr. Kuyper bedekt de tegenspraak tusschen de beide opvattingen door de opmerking, dat de «Catecheet hier niet het oog op de Kerk als Instituut kan hebben gehad, aangezien men hiervan niet eeuwig een lidmaat blijft. »De Luthersche, Gereformeerde, en iedere andere Kerk schrapt de dooden van de lijst harer lidmaten."
Dat zal uitkomen '
Maar, wat bewijst dit ?
Dat zijne opvatting niet deugt.
Er heeft eene Kerk bestaan, die niet, in den zin van Dr. Kuyper's definitie geinstitueerd was.
Tegelijkertijd met deze niet geïnstitueerde Kerk bestond er ook eene Overheid.
Wij hebben dus te onderzoeken welke wederzijdsche rechten en plichten deze Kerk en deze Staat tot elkander hadden.
Let wel!
Wij wenschen ons niet buiten de werkelijkheid te plaatsen.
Men heeft óók te spreken over de verhouding der Overheid i tot het instituut, 2° tot de Kerk in hare abnormale conditie, de Kerk in hare pluriformiteit.
Maar deze vragen zijn secundair.
Eerst kome de vraag: Wat heeft de Schrift 10 des Ouden, 2° des Nieuwen Testaments in deze materie te zeggen ?



Wij zijn nu nog met het Oude Testament bezig en zullen vóór alle dingen het bewijs leveren dat de Heraut zich van meet af op een cardinaal punt heeft vergist.
Immers; hij beroept zich op de samenstelling van het Sanhedrin en de inrichting van de Synagoge, alsmede, bij beiden op de verwarring tusschen de kerkelijke en de staatkundige macht. Het is dus zeer gemakkelijk hem op deze punten te wederleggen.
Het beroep op het Sanhedrin en de Synagoge gaan niet op, omdat zij tot de buitenschriftuur1 ij k e ontwikkeling van het Joodsche volk behooren.
In het Aartsvaderlijk, Mozaïsch en na-Mozaïsch tijdperk, daarentegen, valt het onderscheid tusschen de subjecten — burgers en leden de ambten, ambtsdragers, sfeer van werkzaamheid enz. duidelijk aan te wijzen i).
Wij stuiten in de Heraut op dezelfde verwarring tusschen het wezen en den verschijningsvorm van de Kerk, die indertijd tot de Doleantie heeft geleid.
Het is alsof men een onderzoek instellende naar de geschiedenis van de kleeding, zou zeggen : ik denk mij een heer in een «Colbert" of een »Raglan" en eene dame in eene »Robe a la Princesse" of »a la Reine" om hierdoor alle samenhang met de rokken van vellen in het Paradijs af te snijden.
De schijnbaar onschuldige begripsbepaling van de Heraut, in den aanvang van zijn betoog over »de verhouding tusschen de Kerk en den Staat" ligt in het middenpunt van allerlei afwijkingen die bij Dr. Kuyper wellicht geneutraliseerd worden, maar die toch ver van onschuldig zijn. De vereenzelviging van de Kerk en den Staat onder het OudeVerbond is puur Doopersch, de vereenzelviging van den verschijningsvorm en van het wezen der Kerk in het Instituut, zuiver Roomsch.
Dat Dr. Kuyper, om nu alleen bij het laatst ge-
1) Wij hebben dit reeds gedaan in „Truffel en Zwaard" U'.e stuk.



zegde te blijven, hier niet vrij uitgaat, blijkt uit de volstrekte breuk in zijns beschouwing tusschen het Oude en het Nieuwe Testament.
De Kerk, zegt hij, is »als zelfstandig kerkelijk Instituut, eerst ontstaan doordat Jezus zijn twaalf apostelen roepende, hen met ambtelijke macht bekleedde enz."
Zoodra men het Apostolaat op deze wijze tot een ambt 1 n de Kerk maakt, heeft men het Episcopaat met het primaat van Petrus, d.i. het I'ausdom in de kiem.
Wij hopen het bewijs te leveren dat de instelling van het Apostolaat in verband staat met het Koningschap van den Heiland en niet met zijn optreden ats Hoofd der gemeente..
In de begripsbepaling : „men neme de Kerk als organisme, met als Instituut," schuilt dus eene logische fout, die feitelijk het resultaat, waartoe de schrijver wenscht te komen, vooropstelt
i^iCrk a'S Instltuut is <*e Kerk met al hare huishoudelijke aangelegenheden, de Kerk niet alleen belichaamd, maar ook gekleed
Indien men bewijst dat de Overheid zich niet met het huishouden van die Kerk en met hare inrichting en verhouding tot andere kerken mag bemoeien, heeft men dan t e g e 1 ij k e r t ij d bewezen dat zij niet te maken heeft met hare belijdenis, meer bepaald met hetgeen hierin naar buiten werkt?
Zij mag niet voorschrijven wat de Kerk heeft te gelooven, te leeren en te prediken . . . mag zij haar niet beletten te verkondigen dat zij alleen het recht heeft de overheidspersonen aan te stellen en af te zetten de grondslagen van het recht en de zedelijkheid te ondermijnen enz. ?
Wij beweren noch ontkennen iets, maar constateeren alleen dat, de kwestie in de Heraut, óók wat het Nieuwe Testament aangaat niet zuiver wordt gehouden indien zij in overeenstemming met bedoelde^ begripsbepaling op de volgende wijze wordt gesteld : &



*Toen Jezus zijne twaalf Apostelen met ambtelijke macht bekleedde, trad de wereldkerk (?) in haar plaatselijke zelfstandige Instituten op (?) en ontstond de vraag : „hoe de verhouding van deze Instituten tot het Staatsinstituut zou zijn te regelen."
Dr. Kuyper denkt altijd kennelijk aan het vraagstuk van de scheiding tusschen Kerk en Staat.
Wij meenden dat de Kerk naar eene geheel andere aanleiding en op eene geheel andere wijze met de Joodsche en Heidensche Overheid in conflict kwam en dat die Overheid van een „Kerkelijk Instituut" niet afwist.
Wij loopen evenwel telkens gevaar te vergeten, dat wij in dit hoofdstuk alleen de punten van verschil hebben vast te stellen, die straks met het oog op de eindconclusie nader worden onderzocht.
Er is ook zooveel uit Dr. Kuypers betoog en redeneertrant te leeren !
Het gaat hier bijv. ook om de vraag : of er tweeërlei waarheid is : de eene voor de Politiek, de andere voor de Theologie. Of men op Gereformeerd standpunt, (wat zeggen wij ? op het standpunt van hen voor wie Gods YVoord de regel is van geloof en wandel) mag beweren het eene oogenblik : »uwe Kerk is geen Kerk maar een genootschap ! ' het ander oogenblik : »het doet niets ter zake of men de Kerk als eene vereeniging aanmerkt of voor een genootschap houdt!"
Het gaat hier óók om de vraag : of aan het hooger onderwijs en dus aan de wetenschappelijke beoefening van het Staatsrecht de Belijdenis ten grondslag mag worden gelegd.
Gaan wij verder.
Wij betraden nu een terrein waar voetangels en klemmen lagen en ademen weer vrij, nu wij onzen leidsman op een geheel ander terrein, dat vandenStaat volgen.
Wij kunnen het kader waarin hij Kerk en Staat plaatst om aan te duiden waarin beider verschil gelegen is, geheel overnemen.



Met 'Uitgangspunt voor het leven van den Staat ligt in de oorspronkelijk geschapen dingen."
De Staat ligt ook voor ons op het terrein van het natuurlijke leven. Indien God der Overheid het licht Zijner bijzondere Openbaring onthoudt, blijft zij evenwel Overheid, Gods Stedehouderesse, al wandelt ze bij het licht der natuur.
Wanneer Dr. Kuyper evenwel hetWoord voor de Kerk opeischt, en zegt dat haar uitgangspunt, van zelf in onderscheiding van dat der Overheid, in hetWoord ligt, veronderstelt dit eene opvatting van de Algemeene en Bijzondere Genade alsmede aangaande den Staat en de Kerk, waarmede wij geen vrede hebben.
De Bijzondere Openbaring omvat o. i. niet alleen alles wat met de verzoening d. i. met de herstelling der gemeenschap tusschen God en den mensch in verband staat, maar alles wat de verlossing in ruimeren zin raakt, t. w. het herstel, ja de heerlijkmaking van de eerste Schepping. En de Particuliere Genade valt niet zoo geheel saam met den dienst van het Woord en der Verzoening dat men het terrein van den Staat der Gemeene Genade, dat van de Kerk der Particuliere Gratie kan toewijzen. Dit is o. i. te gelijkertijd én te veel én te weinig aan de Kerk toegeschreven : Het eerste is in den grond Doopersch en in de uiterste consequentie Roomsch ; het andere berooft de Kerk van een deel van haar gebied, de roeping om het Woord aan de Volken en de Overheden te bedienen.
Wat het eerst gezegde betreft:
Onze vaderen verstonden onder de uitdrukking „Particuliere Genade ' niet precies het zelfde wat wij onder die benaming telkens in het betoog van Dr. Kuyper meenen te vinden.
W. A. Brakel, bijv. zegt in zijn „Redel. Godsdienst" van de Genade :
„De Genade is ófgemeene ófbijzondere.
De gemeene genade bewijst God alle menschen door mededeeling van lichamelijke weldaden.



Tot deze behoort ook het goed, dat God allen geroepenen doet, hun gevende het Woord, het middel tot bekeering en zaligheid. Hierbij geeft God gemeenlijk verlichting, historisch geloof, overtuigingen, bewegingen om bijna een Christen te worden. Ziet Hebr. 6 : 4—6.
De bijzondere genade is de krachtdadige roeping, den mensch bestralende met het geestelijke wonderbare licht, zijnen wil krachtdadig veranderende, en hem aizoo metterdaad overbrengende uit de duisternis tot het licht, uit den dood tot het leven, uit de heerschappij der zonde en des duivels tot Christus en zijn koninkrijk."
Wat het laatst gezegde aangaat:
God heeft de Kerk geroepen de Overheden voor te lichten. De openbare uitlegging van het Woord is haar daartoe toevertrouwd.
Legt men haar, in deze, het zwijgen op, zonder aan den Staat de bevoegdheid toe te kennen, uit te maken wat waarheid is, men zal hem noodzakelijkerwijze zooveel mogelijk naar het terrein niet alleen van het natuurlijke, het uit de eerste Schepping stammende leven, maar zeer bepaald naar het waarneembare, het buiten den godsdienst liggende moeten terug dringen.
Wij ontwaren deze tendenz zeer duidelijk in de omschrijving van „de s f e e r" „de mach t" (De Heraut spreekt van de Hulpmiddelen), „het k ar a k t e r," „de roeping" en „het einddoel der Overheid."
De Staat heeft volgens de Heraut, met land en water, bruggen en wegen, geld en goed, de bescherming van den eigendom en de eerbaarheid te doen, terwijl de Kerk den mensch als zondaar en verloste aanmerkt.
Het begin van de afwijking ligt in de vaststelling van het uitgangspunt.



Alsof de Overheid niet door het Woord werd inge steld, geroepen en onderwezen !
God heeft den mensch met het rechterlijk gezag bekleed, tot nu toe rechtstreeks door hem uitgeoefend, toen Hij het woord sprak „Wie 's menschen bloed vergiet, zijn bloed zal door den mensch vergoten worden." Gen. 9 : 6.
Er is ook een Noachitisch Verbond.
Dit is Dr. Kuyper ook wel bekend. Hij spreekt het in dit of dat verband ook wel uit, dat de oorsprong der Overheid uit de Bijzondere Openbaring stamt en dat zij niet zóó aan de natuurlijke Godskennis gebonden is, dat zij geen gebruik mag maken van hetgeen uit de Bijzondere Openbaring door tusschenkomst van de openbare meening tot haar komt. Dit belet hem, evenwel niet, de Schrift op het punt van den oorsprong van de Overheid krachteloos te maken door de opmerking, dat het bevel van het Noachitisch verbond samenvalt met de stem van de natuur in de bloedwraak, en dat de belofte van dit verbond alleen het bestaande voor het verderf vrijwaart. Noch het een noch het ander doet iets ter zake. Het meerdere sluit het mindere in zich. Voorts, gaat het hier alleen om den vorm, waarin Gods bevel tot zijne schepselen komt.
Dit alles ligt op het terrein van de begripsbepalingen.
Het tweede gedeelte van het betoog, aanvangende in N° 1159 doet ons echter zien, welke waarde deze begripsbepalingen hebben voor de vraag naar de ware verhouding tusschen de Kerk en den Staat
Wij krijgen hier weer te hooren dat de Overheid bij het licht der natuur kan wandelen, alsmede dat eene heidensche Overheid evenzeer verdient te worden gehoorzaamd als de regenten die Christenen zijn. Maar, daarop wordt gevraagd : welke verandering het in den Staat teweegbrengt indien het licht der »particuliere Genade" in een land gaat schijnen »waarover eene niet christelijke overheid regeert" ?



Uitnemende dingen worden op eene alleruitnemendste wijze op deze vraag ten antwoord gegeven.
„Het Evangelie zegt ons niet alleen wat wij moeten doen opdat wij zalig worden. De Godzaligheid is tot alle dingen nut.
„De Hijbei spreekt zich uit over de grondbegrippen van het staats-, het straf- en het handelsrecht. Het trekt de scheefgetrokken beginselen weer recht."
Maar hoe goed veel van hetgeen in dit verband te vinden is, ook door Kuyper moge gezegd zijn, het is onmogelijk de verplichting van de Overheid om naar het Woord van God te regeeren juister, schooner, scherper belijnd uit een te zetten dan de schrijver het in N° II60 heeft gedaan.
Men had hem nagegeven dat hij het licht der n atuurlijke Godskennis voor de Overheid voldoende achtte en haar bijgevolg, niet aan Gods geopenbaarden wil bond.
Eene vergissing.
Men hoore.
»Met beslistheid moet elke voorstelling worden bestreden, alsof de openbaring Gods haar eisch slechts op een beperkt terrein zou doen gelden ; en nooit is schrijver dezes grooter onrecht aangedaan dan toen men hem de meening toedichtte en nahield, als zou hij beweerd hebben, dat de openbaring van het Woord alleen voor de geloovigen gold, zoodat op staatkundig terrein alleen te rekenen viel met de natuurlijke Godskennis. We weten wel hoe die voorstelling in de wereld is gekomen, maar we verstaan nog niet, hoe kundige schrijvers er toe gekomen zijn om zulk een meening als drukte zij ons ernstig gevoelen uit, ons aan te wrijven , .. Een niet al te oppervlakkige kennis wat wij op allerlei manier publiceerden had ons voor zulk een betichting moeten vrijwaren .. .
Laat niemand Dr. Kuyper nu ooit weer de ongerijmde voorstelling toedichten, dat hij de Overheid,



Gods dienaresse, onafhankelijk zou maken van 's Heeren geopenbaarden wil! Men houde dit voor gezegd.
Wij zouden dus nu kunnen volstaan met de medeling, dat wij het in deze volmaakt met Dr. Kuyper eens zijn, indien hij niet iets te veel had bewezen.
„Lene niet al te oppervlakkige kennis van wat we op allerlei manier publiceerden had ons voor zulk eene betichting moeten vrijwaren."
Aldus Dr. Kuyper. Hij zegt hiermede niet alleen hoe hij thans denkt over den plicht der Overheid om naar Gods wil te handelen, maar ook dat hij die zelfde overtuiging steeds was toegedaan. »Zij die hem eene andere opvatting toeschreven vonden in tamelijk breeder kring bij hen, die ons niet lazen gehoor en geloof."
Hiermede blijkt dus
ie dat het door den schrijver gewraakt gevoelen niet mag worden gerangschikt onder de meeningen die men ten gevolge van „een enkele voor twintig jaren en meer door hem gebezigde, maar minder gelukkig gekozene uitdrukking" niet zonder eenigen schijn van recht, uit het door hem geschrevene heeft afgeleid.
2e dat alles wat in de geschriften van Dr. Kuyper voor dit gevoelen pleit of op dezelfde lijn ligt niet
van den leider der Antirevolutionaire afkomstig is, maar door een ons onbekend interpolator is aangebracht, die wij aan de hand van de geleerden die de moderne Schriftcritiek beoefenen door een letter zullen aanduiden, en wél, de letter L staande voor Liberaal of Libertijn. Deze L heeft dan o. m. in »Ons Program" het volgende geschreven.
»Ze grondt dit beweren niet op de geopenbaarde, maar op de natuurlijke Godskennis (de theologie n a t u r a 1 i s) die is op te maken uit wat van God gezien wordt in de Schepping ; vooral in den mensch, niet het minst ook in het volksorganisme zelf."
»Hierbij betreedt ze met bewustheid het spoor onzer



Gereformeerde Godgeleerden, die aan deze „natuurlijke Godskennis" juist ter wille van wat buiten het Koninkrijk der hemelen viel, steeds onverbiddelijk vasthielden, en tevens werd ze hierbij, om ook dit er nog bij te voegen, nog onlangs door de voorlezingen van Max Muller over den godsdienst, volkomen in het gelijk gesteld."
»Wel deze natuurlijke, niet de geopenbaarde Godskennis, heeft een voor een iegelijken mensch dwingend karakter. De zekerheid aangaande de eerste eischt niet, wat de zekerheid aangaande de tweede eischt, t. w. eene bovennatuurlijke verlichting.
Om die oorzaak is de niet-belijdende Overheid wel bevoegd en verplicht, in volstrekten en rechtstreekse hen zin, de eerste, (natuurlijke) maar niet de tweede (geopenbaarde) Godskennis, als officieel richtsnoer voor zijn optreden te nemen.
Dit laatste zou alleen dan kunnen, indien er eene buitengewone macht, een bovennatuurlijk orgaan bestond, om in elk gegeven geval met stellige verzekerdheid uit te maken, wat de geopenbaarde Godskennis eischt. (!)
Maar dit orgaan ontbreekt. En moet ontbreken, omdat hierdoor óf de Staat verg e e s t e 1 ij k t, óf de godsdienst vcrw e r e 1 d 1 ij k t zou worden.
De Overheid wortelt rechtstreeks in het natuu r1 ij k e leven, en heeft als zoodan g d. i. rechtstreeks, dus ook geen andere dan een natuurlij ke Gods kennis; te'wijl het Koninkrijk Gods een bovennatuurlijk. Rijk is, waarin dien overeenkomstig dan ook onverduisterd de bovennatuurlijke Godskennis schittert.
Door deze natuurlijke Godskennis weet de Overheid: I. dat er een God is; 2. dat deze levende God het lot van al het geschapene, dus ook van den Staat regelt; 3. dat deze albesturende Voorzienigheid, gerechtigheid wil, en dus Wreker is van het onrecht; en 4. dat er onder menschen zonde werkt waarvan alleen hooger tusschenkomst kan verlossen.



En op grond nu van deze geheel uit den natuurlijken godsdienst verkregen wetenschap komt de Staat er toe, in zijn publieke handelingen God te eeren ; Godes heiligen naam in Staatsakten aan te roepen ; den eed te heiligen ; een rustdag Hem te wijden ; bij nationale rampen biddagen te houden; gerechtigheid tot met den zwaarde te oefenen ; en den 1 oop van het Evangelie vrij te laten."
L. heeft niet geaarzeld dit kant nog wal rakende gevoelen „Gereformeerd of Puriteinsch" te noemen, waar hij spreekt van
»De politieke, en toch den levenden God belijdende Staat der Gereformeerde of Puriteinsche volkeren, die den Staat rechtstreeks alleen op de natuurlijke Godskennis bouwen ; en dientengevolge de Overheid in de sfeer der natuurlijke Godskennis actief, maar in de geopenbaarde Godskennis slechts passief als dienaresse Gods te laten optreden." Ons Program blz. 189.
Mocht men deze hypothese niet aannemelijk vinden het zou ook denkbaar wezen, dat Dr. Kuyper sedert 1877 in zake de verhouding der Overheid tot God en de openbaring van Zijnen wil niet van gevoelen veranderd was, maar alleen den vorm waarin hij dit gevoelen voordroeg ietwat had gewijzigd, om zijnen tegenstanders nog minder vat op hem te geven dan zij tot nu toe hadden.
Hier is wel een en ander tegen dat thans niet ter zake doet, maar het is stellig der moeite waard een nader onderzoek in de aangegeven richting in te stellen.
Wij hebben daartoe weer het betoog in de Heraut op den voet te volgen en trekken hieruit eenige stellingen, waarvan wij het onze moeten hebben.
ie. De openbaring van God is niet tot het Woord beperkt. Er is eene kennis van Gods wil ook uit de natuur.
Toegegeven.
2e. »De openbaring in het WooVd of in de Schrift, is een der rijkste stukken die wij van de openbaring



Gods bezitten." Hieruit blijkt dat het wel noodig zal zijn eens. te onderzoeken of Dr. Kuyper en wij het woord „Openbaring'' in denzelfden zin bezigen.
Indien iemand het zonlicht een der rijkste stukken van het licht noemde, zou dit eene wijze van spreken zijn, die aanleiding tot navraag gaf.
Het komt ons namelijk voor dat wij hier weer mooi op weg zijn naar de leer van „ons Program'' in de zooeven medegedeelde aanhaling.
3e. de Schrift geeft een volledig antwoord op de vragen die de zaligheid van de ziel raken, maar voor de beoefening van allerlei kunsten en wetenschappen geeft zij slechts van ter zijde eenig licht, terwijl de natuur hier zeer veel leert.
Nu wordt het ons duidelijk. Dr. Kuyper drukt dezelfde denkbeelden anders uit.
»Heerscher der geloovigen ! sprak een Derwisch, uwe geheele familie zal weldra uitsterven ... en hij ontving honderd stokslagen voor zijne boodschap."
„Heerscher der geloovigen 1 sprak een ander: »Gij zult uwe geheele familie overleven en zeer spoedig in het paradijs zijn .. ." en hij werd met honderd Sequinen beloond.
Er hangt m. a. w. zeer veel van onze wijze van voorstelling af.
Noemt men de Natuur en de Rede de voornaamste kenbronnen der waarheid, men is Rationalist. Maar het schijnt zeer „Gereformeerd" te zijn de Openbaring Gods in de Natuur op deze wijze op den voorgrond te stellen.
Wij meenen ons echter te herinneren dat onze Ned. Geloofsbelijdenis niet spreekt van eene natuurlijke Openbaring waaruit de Architect en de Staatsman te putten, maar alleen zegt hoe men eerst uit de natuur en daarna uit (ie Schrift God leert kennen. C'est autre chose.
4e. In Nos. 1163 en 1164 worden wij tot een negatief resultaat gebracht.



»Er is veel kennis, veel onderzoek noodig om uit de Openbaring te weten te komen hoe de Staat moet worden ingericht en bestuurd."
»De Staatsinrichting van Israël is voor ons geen model." »Wij hebben aan het Evangelie niet genoeg.''
»Het is zeer moeielijk om tot vastheid en zekerheid te geraken omtrent de beginselen."
»De volkomen eenstemmigheid ontbreekt. Er bestaat geen afdoend gezag om uit te maken wat waar en wat niet waar is."
Aldus Dr. Kuyper. Wij hebben dus de vraag te stellen : hoe komen wij, hoe komt de Overheid tot de kennis der waarheid, de kennis óók van Góds wil ?
Indien wij ons niet vergissen he"bben wij hier het keerpunt bereikt waar onze wegen uiteen gaan.
Kuyper kent geen derde tusschen de gezaghebbende uitlegging van Rome en het gebruik der Schrift door A. B. of C. naar eigen goedvinden; geen derde tusschen het citeeren van de Schrift op de klank af, en den wetenschappelijken arbeid aan en buiten de Schrift die aan de vaststelling der beginselen, in dit geval van het Staatsrecht, voorafgaan.
Er is een derde, wij hopen het aan te wijzen.
In No. 1165 van de opstellen die wij nu bespreken, wordt verder de kwestie van de neutraliteit der Overheid ter sprake gebracht.
Al weder een cardinaal punt in het geding over de ware Staatkunde.
Hij zegt: de Overheid moet van zelf voor Gods geopenbaarden wil buigen.
Wij antwoorden : uitnemend !
Hij voegt er bij : maar de Overheid mist de bevoegdheid en het vermogen om dat te doen.
Wij antwoorden : hier gaan onze wegen uiteen !
Hij legt ons uit waarom de Overheid ten aanzien van de godsdienstige overtuigingen niet neutraal kan zijn.
Al het volk zegge «Amen 1"



Wij brengen hem hulde voor de uitnemende en onnavolgbare wijze waarop hij dit bewijs levert.
Geen Overheid is denkbaar zonder rechtsbedeeling.
Geen rechtsbedeeling is bestaanbaar zonder strafwet.
Eene strafwet die in het midden laat wat goed en kwaad is zou geen strafwet zijn.
Wat goed en kwaad is moet worden vastgesteld op die en die wijze. enz. enz. Zonder het te willen stelt zich de Overheid voor een geloofsbeginsel partij i).
Volkomen juist en klemmend.
Maar nu deelt hij ons mede, dat de Overheid onmachtig is een volk anders dan in overeenstemming met zijn eigen overtuiging te regeeren. . . Daar hapert het weer.
Niet omdat wij ontkennen wat in dit betoog over de beteekenis van de uitdrukking ,,1'rotestantsche natie' wordt gezegd.
Ook niet omdat wij het niet eens zijn met de bewijsvoering dat de Liberale Overheid en zelfs de Roomsche bevolking onwillens, onwetens onder den invloed van het Protestantsche Nederland staan. Dit valt eenvoudig niet tegen te spreken. Maar omdat de eigenlijke kwestie hier zoek is.
Wanneer men toegeeft, zooals Dr. Kuyper toegaf dat de Overheid zich voor Gods geopenbaarden wil moet buigen, komt dadelijk de vraag aan de orde : op welke wijze komt de Overheid dien wil te weten ?
Maar in stee van een kort en bondig antwoord op deze vraag, het eenige dat hier ter zake doet, vernemen wij eerst dat de overheidspersonen ook zondaren zijn en als zondaren het antwoord op de vraag : wat moet ik doen opdat ik zalig worde ? alleen aan den Bijbel moeten ontkenen.
Daarna vindt men onder veel dat niet ter zake doet, het bewijs dat de openbare meening zooveel invloed heeft ook op de Overheid 1!
1) De Heraut No. 1169.



Wij kunnen onze resumtie van Dr. Kuypers betoog hier evenwel afbreken. In n°. 1171 van de Heraut, toch, vindt men eene mededeel mg, die het in n°. 1160 met groote plechtigheid uitgesproken beginsel d a t d e Overheid, wel terdege aan den in de Heilige Schrift bekend ge maakten wil van God gebonden is, even plechtig buiten werking stelt.
De verklaring van het raadsel, hoe de pleitbezorger van de Gereformeerde beginselen, op staatkundig terrein eene van de belijdenis afwijkende meening kan zijn toegedaan, en het nader uitgangspunt van ons eigen onderzoek, zijn derhalve beiden hier te vinden.
Wij kunnen nu constateeren dat het verschil loopt over de volkomenheid en verstaanbaarheid (Perspicuitas) der Heilige Schrift;
over het doel waarmede en de wijze waarop de Belijdenis uit die Schrift wordt getrokken, alsmede over de waarde dier Belijdenis;
over het wezen van de Kerk en hare roeping ten aanzien van de Overheid, het volksleven en de wetenschap, meer bepaald met betrekking tot de openbare in onderscheiding van de gezaghebbende uitlegging van het Woord.
Dr. Kuyper is inderdaad anti-revolutionair in zoover hij de bron van alle gezag niet in den metisch maar in God zoekt en derhalve de stelling van Rom. 13:1 »de machten die er zijn die zijn van God verordend" van geheelerharte onderschrijft.
Met de Revolutie heeft hij daarentegen weer gemeen, de afwijzing, om welke reden dan ook, voor de Overheid van het bindend gezag van Gods Woord.
Wij staan dus voor dit merkwaardig gevoelen : de Overheid is wel Gods dienaresse, maar de dienaar is niet bij machte en bijgevolg ook niet bevoegd, den
Art. XXXVI Ned. Geloofsb. 5



wil des Heeren te onderzoeken en dien wil te doen.
In het thans te bespreken opstel van de Heraut i) worden allerlei voorbeelden gegeven van menschen, die zekere plichten te vervullen hebben, maar wien het door de omstandigheden waarin zij verkeeren, wordt belet.
Een vader moet zijne kinderen opvoeden, maar hij kan dit niet doen, wanneer hij om des geloofs wille vervolgd, in de gevangenis zit, of den brandstapel beklom. Een voorbijganger moet trachten den ongelukkige, die in het water viel, te redden, maar indien men hem vastbindt moet hij zich toch maar in het onvermijdelijke schikken en het slachtoffer laten verdrinken.
De Overheid zou, zoo luidt de conclusie, gehouden zijn Gods, in de Schrift geopenbaarden wil te volbrengen, indien zij kon en mocht d. i. indien die omstandigheden, of die redenen haar dit niet verboden.
Men zal met groote belangstelling uitzien naar de gronden waarop een zoo merkwaardig gevoelen rust. Het verheugt ons dus dat ze in de laatste opstellen van deze reeks met de noodige uitvoerigheid worden aangewezen.
In afwachting van het straks in te stellen onderzoek mogen wij echter nu reeds met groote voldoening constateeren, dat het onrecht waarover Dr. Kuyper zich in n°. II60 van de Heraut beklaagde niet zoo bijster groot is geweest. 2)
Men had hem toegedicht, dat hij de Overheid alleen aan de natuurlijke Godskennis gebonden achtte.
Naar het scheen ten onrechte.
Men zou dit, ten minste, hebben afgeleid uit de hierboven aangehaalde volzinnen en vele andere, die even duidelijk te kennen geven dat de Overheid de redevi voor hare gedraging nooit anders dan bij God mocht zoeken.
1) No. 1171.
2) Zie hierboven blz. 58 vv.



Men zou dan tegelijkertijd, tot de overtuiging zijn gebracht dat de verzekering, die Dr. Kuyper als eene zware beschuldiging afwijst, inderdaad van zoo weinig doorzicht getuigde, dat men hierbij veeleer aan boos opzet kon denken.
Eene nog zoo vluchtige inzage van N° 1171 van de Heraut doet evenwel zien, dat Dr. Kuyper alleen eene volkomen onhoudbare voor eene even onhoudbare, maar meer onaantastbare positie heeft verwisseld.
Er is geen zakelijk verschil tusschen de in n° 1160 gewraakte en de in n° 1171 uiteengezette meening. Men beweerde dat de Overheid, volgens het stelsel van Dr. Kuyper, zich alleen op het terrein der algerneene openbaring bewoog. Men had moeten zeggen dat zij, volgens dit stelsel aan den, ook in de Schrift bekend gemaakten wil van God gebonden was, maar dat zij y feitelijk d. i. in de praktijk van het leven, alleen bij het litht der natuur kon wandelen. J
De zaak staat dus zóó: Een concurrent heeft beweerd dat zeker fabrikant alleen met de hand en niet met stoomvermogen werkte, maar is behoorlijk op zijne plaats gezet door het getuigenis van den betrokken industrieel, dat hij wel terdege eene stoommachine naar het beste model van zóó en zóóveel paardenkracht in zijne werkplaatsen had opgesteld. Het is, evenwel, later gebleken dat die mededeeling wat onvolledig was, omdat de eigenaar, om welke reden nu om het even, de stoom had afgesloten, de machine tot stilstand had gebracht, en zelfs de drijfriemen van de raderen had weggenomen totdat zijn personeel talrijk genoeg zou wezen om het werktuig desnoods te kunnen missen.
De Overheid die wel in het afgetrokkene verplicht, maar in de praktijk van het leven niet bevoegd is Gods Woord in de Heilige Schrift te onderzoeken, heeft immers, te wandelen bij het licht van de natuurlijke Godskennis ?
Het eenig voordeel dat hierin voor de vrijheid van



denken, spreken en handelen der burgers had kunnen liggen, gaat geheel teloor, door de hoogst bedenkelijke theorie, dat de verplichting der Overheid om naar het Woord te handelen ieder oogenblik van kracht zou kunnen worden, zoodra de openbare meening, of, om de zaken maar dadelijk bij den rechten naam te noemen, de heerschende partij hare positieve beschouwingen rechtstreeks en zijdelings aan haar weet op te dringen.
Dit gevoelen is in beginsel Roomsch.
De Overheid weet zelve niet wat waarheid is, maar zij komt het langs een omweg te weten door hen die over haar heerschen.
Nog al gevaarlijk !
Wij zijn nu, evenwel, bezig conclusies uit eenjge, in ons oog zeer onaannemelijke, gegevens, te trekken.
Immers; is het wel zoo volkomen zeker, dat de Overheid ambtshalve iets moet doen, dat zij tegelijkertijd niet kan doen ? Zoo zeker, dat zij iets niet kan of mag en, evenwel, op poene van tegen God te hebben gezondigd en een dure plicht te hebben verzuimd, moet doen of weten, of moest gedaan of geweten hebben, öf moest hebben kunnen doen of weten ?
De menschelijke taal heeft geene woorden wier beteekenis zoo kneedbaar en splinterig tevens is, als de woorden kunnen, mogen en moeten. In eene redeneering kan men er wonderen meê verrichten. En indien men de moetende, kunnende en mogende menschen daarbij het eene oogenblik als zoodanig, het andere ambtshalve, het derde onder een bepaald gezichtspunt beschouwt en geen onderscheid maakt tusschen kunnen weten en kunnen uitvoeren, werkt men zich met deze begrippen zeer spoedig vast.
»Mijne hoorders 1" sprak een lid van de Knapenvereeniging, die eene voordracht zou houden over een hoogst belangrijk onderwerp: de vrije wil des menschen: de mensch heeft geen vrijen wil, want anders zou er niemand zijn omgekomen in den zondvloed 1...



Wij hebben, evenwel, nu nog niet te vragen, of het mogelijk is, te moeten en niet te kunnen, aangezien uit den aard der zaak het niet kunnen eerst moet vaststaan.
Waaruit leidt Dr. Kuyper het onvermogen der Overheid om den wil des Heeren te weten, af?
1. Uit den omvang van het onderzoek, dat daaraan voorafgaat.
»Er is »zegt Dr. Kuyper" eene zóó uitgebreide kennis van de natuur, rede, Schrift en Historie, een zoo diepgaand onderzoek en een zoo buitengemeen helder inzicht noodig om den wil van God in elk gegeven geval te verstaan, dat men gerust kan zeggen, dat deze kennis feitelijk buiten het bereik van de Overheid valt 1).
Een kwaad geval.
Wij hebben, indien dit waar is, ons begrip van openbaring te herzien.
Natuur, Rede, Schrift enz., Godsdienst en Wetenschap, een artikel in de Confessie en eene stelling achter eene doctorale dissertatie staan dan op één lijn.
Onze opvatting van de Schrift is dan onhoudbaar.
Indien de Heraut gelijk heeft houdt zij ten minste op de regel voor ons geloof en voor onzep wandel te zijn, want wat Dr. Kuyper hier van de Overheid zegt, is op ieder mensch en iedere handeling des menschen toe te passen.
Men moet alles weten om iets goed te weten.
Ons besef van plicht wordt dan gewijzigd.
Wij hebben in het zooëven aangewezen geval, van zelf niet te handelen naar het licht dat wij hebben en de mate van kennis die ons ten deel viel, maar kunnen de plichtsbetrachting uitstellen totdat het uitgebreide onderzoek, waarvan de Heraut gewaagt, is afgeloopen.
2. Uit het feit dat niet ieder Overheidspersoon een B ij bel heeft.
1) Heraut no. 1171.



»Er zijn duizenden en duizenden Overheidspersonen in Azië en Afrika, die geboren worden en straks sterven zonder ooit één enkel hoofdstuk van de Schrift onder hunne oogen te hebben gekregen."
Antwoord. Rom. 2 : 12 vv.
3. Uit de verduistering van 'smenschen verstand door de zonde.
»Tot het verstaan van Gods wil is nog iets anders noodig dan uitwendig en vormelijk lezen.
Of leert niet de apostel ons dat «de natuurlijke mensch niet verstaat de dingen die des Geestes Gods zijn, en heeft niet evenzoo Jezus zelf het ons aangezegd, dat »wie niet wedergeboren is uit water en geest het Koninkrijk Gods zelfs niet kan zien?" of om een geheel andere uitspraak te nemen : zegt Jezus ons niet, dat het des Vaders welbehagen is geweest deze dingen voor de wijzen en verstandigen, te verbergen?''
Zeker, — maar niet van hetgeen tot het terrein en de roeping der Overheid behoort.
Past men de aangehaalde teksten op geheel de Schrift toe, zouden wij met het oog hierop wel kunnen zeggen : indien het licht, dat God in de Schrift ontsteekt, duisternis is, hoe groot is die duisternis 1
Rome heeft in dit geval toch wel gelijk de Schrift niet ieder in handen te geven en zich de uitlegging van die Schrift voor te behouden.
Wij zouden ieder die ons zegt dat hij naar Gods Woord wenscht te leven, moeten toevoegen : uw leven, uwe regeering naar Gods Woord inrichten ? Neen vriend, dat gaat zoo niet! Zeg mij eerst eens: Zijt gij wel bekeerd ? En h e b t gij wel den Geest ?...
Hoe is Dr. Kuyper er toch toe gekomen deze leer te verkondigen ?
Menschen kunnen hunne bevelen wel in verstaanbare taal aan hunne onderhoorigen meêdeelen, maar wanneer God zijn wil aan zijne dienaresse bekend maakt verbergt hij dien !



Het doel van ons voorloopig onderzoek, de verkenning van het terrein is hiermede bereikt.
Dr. Kuyper gaat nu spreken over de verhouding van de Overheid tot de Kerk, iets dat, zooals gezegd is, eerst in de tweede plaats aan de orde kan komen.
Wij zullen het resultaat van ons onderzoek evenwel volledigheidshalve eerst kunnen vaststellen wanneer wij in dit gedeelte van het betoog hebben aangewezen wat wij straks in een of ander verband moeten bestrijden.
De voornaamste punten van verschil betreffen : ,1. de bewering in n° 1171, dat het politiek beginsel van Artikel XXXVI, dat Dr. Kuyper bestrijdt, juist de logische voortzetting is van hetgeen Constantijn de Groote aan de Kerk opdrong ;
2. dat men ter bepaling van de door God gewilde betrekking tussschen Kerk en Overheid zijn onderzoek niet mag uitstrekken, of, zooals de schrijver het uitdrukt, zijn toevlucht niet mag nemen tot het Oude Testament;
3. dat het Nieuwe Testament (n° 1173) de Overheden der volken geene bepaalde gedragingen jegens de Kerk oplegt (n° 1174) ;
4. dat de Overheid de Kerk desnoods met hare dwingende macht zou moeten steunen indien a het karakter van de Kerk dit niet verbood ; b indien men geen geloof had te oefenen, ten einde het Evangelie dat de Kerk brengt, naar waarheid te kunnen schatten, en indien het geloof geen gave Gods ware; c indien men niet wedergeboren zou moeten zijn om het Koninkrijk Gods te zien, zoodat een onherboren Overheidspersoon hierbuiten valt.
5. dat, indien het onder a, b en c gezegde al niet opging, nu de vroeger ongedeelde Kerk, na de Hervorming in eene veelheid van kerken uiteenviel, de onmogelijkheid om dit beginsel toe te passen op onwederlegbare wijze is gebleken.
6. Dat het der Overheid namelijk niet toekomt tusschen de geïnstitueerde kerken partij te kiezen. Zij



zou het^ zegt Dr. Kuyper,met den besten wil ook niet kunnen doen. De Hervorming toch heeft het leergezag en hiermede de eenheid van de Kerk prijsgegeven.
Het was kort en goed eene illusie van de vaderen dat die eenheid langs anderen weg beter kon worden gehandhaafd dan in de Roomsche Kerk geschiedde (n° ii 86).
De confessie stamt uit een tijd waarin men deze illusie nog niet had prijsgegeven (n° 1185; 1187).
Met die illusie is nu, evenwel, ook het allerlaatste verdwenen dat vóór de in Artikel XXXVI neergelegde opvatting van de vaderen pleit. Men had de eenheid, d. i. het kerkelijk gezag, dat de openbaring van het leven belet, tegen de vrijheid van een christenmensch ingeruild.
Aldus Dr. Kuyper.
Wij zijn het, van zelf, niet met hem en, wat meer zegt, hij is het met zichzelven niet eens. In n° 1188, toch, leest men dat onze vaderen aan de Overheid in de verste verte niet de handhaving van de in naam Gereformeerde Kerk, maar alleen van de Gerefor meerde religie hadden opgedragen.
Volkomen waar.
Maar, tevens, de afdoende weerlegging van veel dat in ditzelfde betoog door denzelfden schrijver wordt gezegd, en onder dit vele ook hetgeen hij zooeven nog had beweerd t.w. dat Artikel XXXVI de conclusie is van hetgeen Constantijn de Groote heeft gedaan, in verband met de illusie betreffende de eenheid der Kerk.
Wij kunnen in het algemeen gesproken van Dr. Kuyper's betoogtrant zeggen dat zijne argumentie dikwerf geheel incidenteel is. d. i. steeds ten doel heeft den tegenstand op een bepaald punt te breken.
Dit heeft een groot voordeel.
Men is dadelijk met het op het oogenblik meest afdoend argument gereed.
In verband met de hierboven geresumeerde redenee-



ring wenschte hij bijv. aan te toonen dat de voorstanders van de als nationale Kerk optredende volkskerk, die het zoo nauw niet nam met haar confessioneel karakter en daarom zoo velerlei kon omvatten, geen recht hadden zich op Artikel XXXVI te beroepen.
Daartoe moest in dit geval de nadruk worden gelegd op de confessie, op de religie, alsof de Kerk in het betoog van Dr. Kuyper niet de geïnstitueerde en ge deelde Kerk ware. Maar dit belet hem niet dit confessioneel karakter straks weer, indien het in de discussie zoo te pas komt, ten eenenmale te verloochenen.
In n° 1187 wordt, namelijk het beroep op ditzelfde artikel weer op eene andere wijze afgesneden.
Vele belijdenisschriften zijn, zooals men weet, opgesteld met het doel om voor de kerk de gunst van de Overheid en met deze gunst de door haar gewenschte steun ten minste, de noodige vrijheid te winnen. Hieruit leidt de schrijver dus af, dat bedoeld Artikel niet in de confessie behoort.
Hij zegt dit, let wel! in dit verband.
Het staat, evenwel, te bezien, of hij, die dit argument aanvoert ook bereid zou zijn, de potestas dogmatica der Kerk te loochenen, en den wetenschappelijken grondslag der Vrije Universiteit te ondermijnen. Laten wij dit evenwel in het midden. Er zijn gegevens in de geschiedenis van het kerkelijk conflict en van de juridische faculteit aan de school op gereformeerden grondslag, die ons op dit punt minder beslist doen spreken dan wij anders zouden doen. Wij nemen voorshands evenwel, liever aan, dat het bedenkelijke in bovenstaande opmerking en het gebruik dat hiervan wordt gemaakt den betoogtrant van den schrijver geldt.
Anders stuiten wij ook hier op een punt van verschil dat diep ingrijpt en een afzonderlijk onderzoek eischt.
Heel lang behoeven wij op dit punt, echter niet in onzekerheid te verkeeren.
Dr. Kuyper komt nu in zijne kracht.



Wil de Overheid tusschen de bestaande kerken kiezen, zij zal hebben uit te maken, wat dan de ware kerkv o r m zij, en wat die andere groepen zijn die zich wel kerk noemen, maar zonder het te wezen.
Men hoore !
»En nu stellen wij aan hen die Art. XXXVI onveranderd willen handhaven — en ze missen elk recht van verder meespreken zoolang ze hierop niet pertinent en concludent hebben geantwoord — deze geheel het verschil beheerschende vraag : hoe moet de Overheid, als ze op haar erf meer dan ééne zichtbare kerk vindt, uitmaken welke onder die velen de e e n ig ware zij "
Zal ze de ware Kerk beschermen en voorthelpen en daarentegen »alle afgoderij en valschen godsdienst uitroeien enz. enz. . . .
Mogen wij den volzin even voor den schrijver afronden ? Misschien bespeurt deze of gene de drogreden die wij niet telkens opnieuw willen aanwijzen .. . Zal ze de ware Kerk beschermen en daarentegen alle a fgoderij en valschen godsdienst uitroeien dan moet zij noodig weten of Luther of Zwingli in de leer van het avondmaal gelijk heeft, alsmede of de kerkelijke orde door classes, superintendenten, Besturen of Bisschoppen moet worden gehandhaafd !
Gevoelt men niet hoe onbetamelijk, hoe in strijd met de geheele opvatting van onze vaderen het is de ware Kerk met een of ander genootschap te vereenzelvigen ?
Leert Artikel XXXVI dat niet de gereformeerde Religie, maar de eene of andere kerkvorm als het kenmerk van de ware Kerk moet worden beschouwd ?
Het nu volgend betoog n° 1188 vv. bevat alleen conclusies afgeleid uit de vermakelijke veronderstelling dat de Overheid uit de hier te lande bestaande kerkgenootschappen, sekten en partijen zou hebben te kiezen en eene opsomming van de moeilijkheden, die men op zijn weg zou ontmoeten indien men >den



hoogen moed" had nu eens in de praktijk op het zooeven aangewezen doel af te gaan.
„Vertrouwende dat zij die ons gravamen tegen Art. XXXVI niet deelen, den hoogen moed zullen bezitten om hun denkbeelden in concreten vorm, voor ons land in dezen tijd, en dan liefst als concept Grondwets-voorstel ter beoordeeling voor te leggen, vestigen wij de aandacht op het bezwaar dat zij moeten ondervangen."
Dat Dr. Kuyper niet neutraal is in den slechten zin van het woord, dat hij niet met de liberalisten loopt en vastelijk overtuigd is dat „zij de Roomsche eenheidsidée (!) vasthouden zonder de Roomsche organisatie" de vrijheid der kerken tegenhouden en allerlei belangen schaden (no. 1193, steil. 20), was ons niet onbekend. Wij hebben dit nooit betwijfeld en behoeven dit stuk thans niet te resumeeren. Het zou de discussie geen stap verder brengen.
Wij kunnen dus nu overgaan tot de bespreking van de gravamina tegen Art. XXXVI, maar nemen de vrijheid ze te brengen in het kader waarin zij passen. Daartoe plaatsen wij stelsel tegenover stelsel.
Wij zullen dus de grondgedachten in het program van grondwets-herziening dat wij hier bijvoegen, met het oog op de in de opstellen over „Kerk en Staat" geopperde bezwaren kort en bondig toelichten.
Wij nemen aan betreffffende :
I. De Souvereiniteit.
a. dat God de eenige Souverein is,Wien het volken de Overheid beiden, als zoodanig hebben te eeren.
b. dat God zijnen wil heeft geopenbaard in de ordeningen der schepping, in de leiding der voorzienigheid, in het geweten der menschen, en zeer duidelijk in Zijn Heilig Woord.
c. dat bijgevolg de wetgevende en uitvoerende macht aan dien Wil gebonden zijn.
II. De Overheid.
a. Dat de Overheid regeert bij «de gratie Gods", en behoudens de waarborgen, door de grondwet, tegen



mogelijke willekeur gegeven, ook uitsluitend aan God verantwoordelijk is.
b. Dat aan de Overheid, evenals aan ieder burger, een privaat oordcel over de Heilige Schrift toekomt, en dat dit oordeel gebonden is, niet alleen aan de consciëntie der Overheidspersonen, maar aan die conscientie, voorgelicht door de publieke uitlegging der Kerk, in hare belijdenis vastgesteld, door de grondwet als zoodanig erkend en onder de waarborgen van de vrijheden des volks opgenomen.
c. dat God de souvereiniteit in dezen lande, behoudens hetgeen voortvloeit uit het zooeven vastgestelde beginsel, in het huis van Oranje heeft neergelegd.
ÏII. De Natie.
Dat onze natie cene Christelijke, Protestantsche, Gereformeerde natie is, en dat alle principiëele gelijkstelling tusschen geloof en ongeloof, heidendom en christendom, èn met het oog op onze historie, èn met het oog op ons volkskarakter, èn met het oog op den eisch van Gods Woord, die voor alle tijden en voor alle volken dezelfde is, van meet af is uitgesloten.
IV. De Landskerk.
a. Dat dit karakter van de natie samenhangt met, en eene uitdrukking vindt in de landskerk, de openbaring van het lichaam van Christus in dezen lande, zooals het zich van dwalingen gezuiverd, als Gereformeerde Kerk vertoont.
b. Dat, mitsdien het publiekrechterlijk karakter van deze Kerk worde erkend onder de bedingen, die in het wezen van de Kerk, van de belijdenis en van de Kerkelijke ambten gelegen zijn.
V. De nationale Instellingen.
Dat alle nationale instellingen, van welken aard zij ook mogen zijn of zij al of niet, rechtstreeks of zijdelings van de Kerk uitgaan of met haar verbonden zijn, behoudens de later te omschrijven rechten van de enkele burgers of groepen van burgers, hetzij al of niet in afzonderlijke Kerken optredende, dit Christelijk, Protes-



tantsch, Gereformeerd karakter der natie hebben te vertoom-n, en derhalve lijnrecht tegenover alles moeten staan, wat, als eene* uitdrukking van de zoogenaamde neutraliteit der Overheid, feitelijk als eene verloochening van den allereersten grondslag van het staatsleven — de onderworpenheid aan den geopenbaarden wil van God — moet worden beschouwd.
VI. De Grondwet.
Dat noch de grondwet noch het volk boven de Overheid staat, maar dat de grondwet de taak dier Overheid omschrijft en afbakent, en dat het volk haar in de uitoefening van die taak bijstaat met alle noodige hulp.
VII. De Volksvertegenwoordiging.
a. Dat het volk daartoe eene vertegenwoordiging heeft, die zijne belangen bij de Overheid voorstaat, en dat het de roeping dier vertegenwoordiging is, niet om viede te regeeren, maar om de onderscheidene belangen van de natie in al hare geledingen te bepleiten, en tot hun recht te laten komen.
b. Dat het volk daartoe zoo zuiver mogelijk moet worden gerepresenteerd, en dat het te minder noodig is, voor enkele groepen van de vertegenwoordiging uitsluitende bepalingen te maken, naarmate het beginsel der souvereiniteit (Art. i) beter wordt gehandhaafd.
VIII. Joden en Roomschen.
a. Dat, in strijd met het hoofdbeginsel van de thans vigeerende grondwet, de Joden geen deel vormen van de Nederlandsche natie, maar eene natie, die ten onzent gastvrijheid geniet, en als zoodanig zelfs het recht heeft, hare vertegenwoordigers te hebben, die hare belangen bij de Overheid representeeren.
b. Dat, in strijd met datzelfde beginsel (Art. 12), de Roomschen, krachtens de belijdenis hunner Kerk, een gezag erkennen, dat boven 's lands Overheid, boven de grondwet, en door zijne gezaghebbende uitlegging boven Gods Woord staat; en derhalve in eene Protestantsche natie niet zonder de noodige restricties tot de bediening



van invloedrijke ambten in den Staat kunnen worden toegelaten.
c. Dat het stelsel waarbij de volksvertegenwoordigers door de meerderheid der stemgerechtigde burgers worden aangewezen, onvermijdelijk leidt tot een onbetamelijk overwicht van de meest talrijke boven de minder talrijke groepen in het volksleven ; dat deze misstand door de vertegenwoordiging van de hoofden der gezinnen niet geheel wordt weggenomen, en dat het algemeen stemrecht, onder den schijn van allen recht te doen, noodwendig den weg baant tot de tyrannie van de nietbezittende, over de bezittende klassen.
IX. Vrijheid van godsdienst.
Dat, krachtens het Protestantsch beginsel, niemand wegens zijnen godsdienst mag worden gemolesteerd. Dat mitsdien volkomen vrijheid van godsdienst worde toegelaten, behoudens hetgeen de publieke orde eischt, hetgeen uit de vrijheid van anderen voorvloeit, en hetgeen in strijd zou zijn met het Christelijk Protestantsch karakter van de natie en hare openbare instellingen.
X. Christelijk karakter van de Overheid.
Terwijl de volkomen vrijheid van godsdienst aan ieder burger individueel verzekerd is, en aan groepen van burgers, door de Overheid kan, en wanneer uit de daartoe overgelegde bescheiden blijkt, dat hetgeen zich als godsdienst aandient, niet strekt tot omverwerping van de grondslagen van den Christelijken staat, moet worden toegestaan, terwijl zelfs op bepaalde punten, uit eerbied voor godsdienstige gemoedsbezwaren, dispensatie van het voldoen aan zekere wettelijke bepalingen door de Overheid kan worden verleend, is z ij, nl. die Overheid zelve, in haar doen en laten gebonden aan de belijdenis der nationale Kerk, en ligt het op haren weg, die Kerk in hare wettige vergaderingen, of, indien het geval dit meebrengt, de Hoogleeraren uit die Kerk als deskundigen, omtrent de beginselen die uit deze beginselen zijn af te leiden, te raadplegen, ten einde in voorkomende gevallen door hunne god-



geleerde adviezen te worden voorgelicht; zoo nochtans, dat z ij geheel vrij blijft in de toepassing van die beginselen op de wetgeving en 's lands bestuur te maken, opdat in dezen zin Kerk en Staat geheel gescheiden worden, d. i. ieder op het hem of haar aangewezen terrein blijve.
XI. De Eed.
Dat de Overheid het recht heeft den eed te vorderen, en wel den eed naar Christelijke begrippen, en aan het afleggen van dezen eed, het bekleeden van ambten en het optreden als volksvertegenwoordigers te verbinden^ XII. De Rustdag.
Dat zij verplicht is den Christelijken rustdag te eeren en zooveel mogelijk te handhaven, niet alleen uit een sociaal oogpunt, maar uit eerbied voor Gods gebod.
XIII. De Zedelijkheid.
Dat zij niet als handlangster mag optreden van hetgeen in Gods Woord verboden is, maar alle ongerechtigheid op publiek terrein moet tegengaan, en voorzoover deze in strijd is met de Christelijke begrippen der zedelijkheid, d. i. met hetgeen Gods Wet en Woord den mensch in zijne openbare handelingen voorschrijven, moet straften.
Met name geldt dit de speelzucht, (de loterij) hetgeen den mensch verdierlijkt (dronkenschap en opiumhandel) en de openbare eerbaarheid (hoererij, de propaganda voor het tweekinderstelsel, Mormonisme, etc. etc.)
XIV. Ongeloof.
Dat het Heidendom niet in het openbare leven mag worden geduld en niet in het openbaar mag worden toegelaten.
XV. De Volksgezondheid.
Dat de Overheid niet mag toelaten eene toepassing van hetgeen de wetenschap als goed en noodig voor het volk en met name voor de gezondheid van het volk voorschrijft, waardoor de godsdienstige overtuiging wordt gekwetst, nl. in de personen, die krachtens



christelijke beginselen, tegen die voorschriften bezwaar hebben (vaccinatie).
XVI. Het zwaard der gerechtigheid.
Dat zij optrede als wreekster, tot straf dergenen die kwaad doen, en zich bijgevolg heeft te wachten voor beginselen in de strafwetten of in de rechtspraak, die met het hier uitgesproken beginsel in strijd zijn, zooals bv. het beginsel: dat de straffen uitsluitend dienen om te beschermen en te verbeteren, of de meening dat redelijke, zedelijke, vrijwerkende wezens, onder den invloed van bepaalde driften, of van zekere invloeden, die in de macht des menschen staan (o. a. misdaden in dronkenschap bedreven, of aan erfelijke strafbare neigingen, als kleptomanie etc. te wijten) ontoerekenbaar zijn.
XVII. Het Lager en Hooger Onderwijs.
Dat de roeping der Overheid ten aanzien van het onderwijs niet valt af te leiden uit het Staatsbelang, met name niet uit het feit, dat zij bekwame ambtenaren en wel onderwezen burgers noodig heeft, ook niet uit het Nationaal belang, d. i. dit eene voorstelling van hare functiën, waarbij alle hoogere gemeenschappelijke belangen, als Kunst, Wetenschap, Onderwijs, Godsdienst, tot haar domein zouden worden gemaakt, maar uit het beginsel, dat zij de burgers in zake de wetenschap, de kunst, den godsdienst, de Kerk, — en inzake het onderwijs, de ouders in staat moet stellen hunne plichten te vervullen, waarbij in het geval van het onderwijs de roeping komt, om voor de rechten der onmondige kinderen tegenover de ouders op te komen.
Hieruit vloeit voort:
a. dat zij zorg heeft te dragen voor voldoend Lager Onderwijs overal in den lande te geven.
b. dat zij de oprichting en instandhouding van scholen zooveel mogelijk aan particulieren heeft over te laten, en bijgevolg dit particulier initiatief heeftte steunen.
c. dat, waar het initiatief niet genomen wordt, scholen door haar worden opgericht onder schoolbesturen uit de ouders gekozen.



d. dat voldoend Lager Onderwijs alleen daar wordt gegeven, waar waarborgen bestaan, dat het Christelijk element in het onderwijs niet ontbreekt.
e. dat het toezicht hierop aan den Kerkeraad dei gemeente wordt opgedragen, met dien verstande, dat het dezen vrijstaat het Bijbelsch onderricht aan den onderwijzer over te laten, of dit van zijnentwege te doen geven.
ƒ. dat het den ouders vrijstaat hunne kinderen al of niet aan dit onderwijs te laten deelnemen.
g. dat het openbaar Hooger Onderwijs van harentwege gegeven wordt, onder de volgende beperkingen.
1. De benoeming van Hoogleeraren worde opgedragen aan afzonderlijke commissiën voor de onderscheidene faculteiten, waarin de mannen zitting hebben, die geacht kunnen worden de wetenschappen,^die aan de Universiteit of Universiteiten vertegenwoordig zijn, te representeeren.
De benoeming van deze commissie of dit curatorium wordt, voorzoover de Theologische Faculteit aangaat, opgedragen aan de Kerk.
2. Het aantal en de benaming der leervakken en leerstoelen in deze Faculteit wordt door de Kerk, of althans op advies van de Kerk bepaald.
3. Het staat groepen van burgers vrij, onder de noodige restricties, met betrekking tot het wetenschappelijk gehalte der docenten, en hetgeen tot een voldoend leerplan behoort, parallel Faculteiten of leerstoelen op te richten, in verband met de Universiteit, ten einde langs dien weg in hunne godsdienstige en kerkelijke behoeften te voorzien.
Aat. XXXVI Ned. (leloofsb.
6



HOOFDSTUK III. Aanwijzing der dwalingen.
In zijne ten jare 1898 te Princeton in deVereenigae Staten van Noord-Amerika gehouden Stone-lezingen noemt Dr. Kuyper het gevoelen dat 's lands Overheid van Gods wege verplicht zou zijn den valschen Godsdienst uit te roeien, „de fatale uiting van een in vroeger eeuw algemeen gangbare dwaling, de uitkomst van een eeuwenoud stelsel dat het Calvinisme had gevonden, waarin het was opgegroeid en waaraan het zich nog niet had ontworsteld." 1)
Deze uitspraak is kennelijk met een bekend, reeds meermalen genoemd artikel onzer confessie in strijd.
Wij meenden dan ook dat dit, in de op de tafel van eene kerkelijke vergadering te Middelburg gelegde verklaring, zonder omwegen was erkend.
Het is evenwel, uit de zooëven genoemde, meer recente lezingen over het Calvinisme gebleken, dat wij ons in deze hebben vergist .... indien namelijk de benamingen „Calvinistisch'' en „Gereformeerd" ongeveer hetzelfde beteekenen.
Dr. Kuyper, toch, sprekende over »het Calvinisme en de Staatkunde", zegt uitdrukkelijk »ter afwering
1) Het Calvinisme. Zes Stone-lezingen, Bladz. 91.



van dit onverkwikkelijk vermoeden (t. w. dat hij tegen het Calvinisme ingaat) „plaats ik den regel op den voorgrond, dat het b ij zonder karakter van een stelsel niet gekend wordt uit wat het met voorafgaande ste 1 s e 1 s gemeen heeft, maar zich teekent in datgene waarin het van die voorafgaande stelsels verschil t."
De meening dat 's lands Overheid geroepen is den valsche godsdienst uit te roeien is iets dat het Calvinisme met andere en vroegere stelsels gemeen heeft. De gevolgtrekking ligt dus voor de hand, dat men dit gevoelen kan verwerpen, zonder hierdoor op te houden, goed Calvinist te zijn.
Wij komen hier in aanraking met een zeer merkwaardigen regel, die ons doet twijfelen aan hetgeen wij zeker meenden te weten, en Dr. Kuyper in staat stelt te herroepen wat zoo kort te voren in het openbaar en op de meest plechtige wijze was uitgesproken.
Wat is dit Calvinisme, zoo mogen wij wel vragen, waardoor met behulp van boven medegedeelden regel, deze kunstbewerking staat plaats te vinden, dat iemand die zichzelven heeft aangediend als een bestrijder en verwerper van een min of meer belangrijk stuk van onze belijdenis, nu in staat wordt gesteld zijne rechtzinnigheid langs den weg der logica boven allen twijfel te verheffen f
Vast staat in de eerste plaats, dat deze regel niet op onze confessie van toepassing is.
In die confessie zijn allerlei algemeen Christel ij k e bestanddeelen.
Dit ligt in den aard der zaak.
De Kerk is niet eerst in de dagen der Dordsche Synode, of zelfs der Reformatie ontstaan. Hare geschiedenis dagteekent ook niet van den Pinksterdag maar van het Paradijs.
Stellen wij ons, op het voetspoor van den apostel Paulus in Eph. IV, die Kerk voor als een lichaam dat



„opwast tot eenen volkomen man" en vergelijken wij de Belijdenis bij het menschelijk gelaat, dan kunnen wij zeggen dat het bloemzoete gelaat van den knaap meer belijnd, meer karaktervol is geworden, maar men kan hetgeen daarin onveranderd is en gewijzigd werd niet van elkander scheiden. De continiteit van het leven is niet verbroken, de identiteit bleef bewaard.
Men kan zelfs zeggen dat het kind „de vader is van den man", dat de man „kind moet worden'' Mare. 10 : 15. of, wat Coleridge als het allervoortreffelijkste aanmerkte dat den mensch kan eeren, „een kind is gebleven".
Wij kunnen dus veilig aannemen dat de door Dr. Kuyper gestelde regel niet kan worden toegepast op de Belijdenis der Kerk.
De apostel Paulus leert dat Abraham door hetzelfde geloof is gezaligd, dat ons onder het nieuwe Testament behoudt.
En de Hervormers hebben de drie Belijdenisschriften der Algemeene Christelijke Kerk als uitdrukking van het geloof der Protestanten, naast de artikelen uit den tijd na de reformatie, onder de formulieren van eenheid opgenomen.
Wij mogen hieruitconcludeeren dat het spraakgebruik van Dr. Kuyper ver van onschuldig is.
Waarom bezigt hij ter aanduiding van zijn gevoelen en dat zijne medestanders, in politicis bij voorkeur de benaming „Calvinisten" en „Calvinisme ? Waarom bewaart hij de designatie „Gereformeerd" voor de Kerk en een deel van hare Theologie ?
Niet, omdat Calvyn op het punt in kwestie, t.w. d e roeping van de Overheid in zake de afgoderij en den valschen Godsdienst, van het in Artikel XXXVI onzer Belijdenis uitgedrukt beginsel afweek.
Niet, omdat er — indien wij den Republikeinschen regeeringsvorm dien de Hervormer niet te Genéve heeft gebracht maar gevonden, uitzonderen, — iets ter we-



reld in zijn stelsel was, dat als aanknoopingspunt voor de door Dr. Kuyper c. s. voorgedragen gevoelens kan dienen.
Maar, omdat het theologisch-vvijsgeerig stelsel dat Calvinisme heet, een kader voor zijne denkbeelden aanbiedt, indien hij mag uitspreken wat wij hem hoorden zeggen : Calvyn heeft dit en dat wel geleerd, maar in strijd met zijn eigen beginsel.
Ééne schrede verder en wij staan voor de stelling : hij, die Calvyn bestrijdt, is de beste Calvinist, omdat hij hem verbetert!
Wij hebben, evenwel, niet noodig, de Institutie van Calvyn op te slaan, om, zoo mogelijk,ietste vinden, waarop de regel van Dr. Kuyper misschien van toepassing zou kunnen zijn, want het eenige dat hij zelve aanwijst, is hier niet van toepassing. Hij heeft bij Calvyn namelijk iets gevonden .... waarmede hij het nog minder eens is, en dat hij bestrijdt.
Na te hebben beweerd, zooals wij vernamen, dat de gewraakte volzin in Artikel XXXVI eene dwaling is waarmede ook Calvyn was behept, gaat hij op deze wijze voort:
„Wil ik weten wat uit het eigen beginsel van het Calvinisme voortvloe t dan is het vraagstuk geheel anders te stellen. Dan dient ingezien en erkend dat dit stelsel om afwijking in religieaangelegenheden onder de crimineele jurisdictie der Overheden te brengen. regelrecht voortvloeit uit de overtuiging, dat de Kerk van Christus op aarde slechts i n één vorm en als één instituut kan optreden. Alleen die ééne Kerk was de Kerk van Christus en al wat van haar afweek, werd geacht vijandig tegenover de ééne ware Kerk te staan. De Overheid had dus niet te beslissen, noch zelf te keuren. Er was slechts é e n e Kerk van Christus op aarde, en die eenig denkbare Kerk had zij tegen schisma, haeresie en sekte te beveiligen."
Het zij ons veroorloofd het geheugen van onze



lezers te hulp te komen. Dr. Kuyper beweerde dat een stelsel niet wordt gekend uit hetgeen het met anderen gemeen heeft. Hij zou dus iets in het Calvinisme aanwijzen waarmede hij het eens was, iets waaruit bleek dat hij Calvinist mocht heeten .. . ende hij wijst op Calvyns kerkbegrip, waarmede hij het nog minder eens is! Wij zullen het bewijs leveren dat hij de feiten hier niet juist heeft voorgesteld. Aangenomen, echter, dat zij juist waren, dan zou uit de mededeeling van Dr. Kuyper precies het tegenovergestelde volgen van hetgeen hij heeft willen bewijzen.
Laten wij de logica van dit stuk echter voor rekening van Dr. Kuyper en constateeren wij op nieuw dat zijn spraakgebruik alles behalve onschuldig is.
Het wortelt in het dualisme tusschen zijne staatkunde en zijne theologie. Het stelt hem in staat allerlei bedenkingen tegen de Belijdenis in te brengen zonder dadelijk tot de orde te worden geroepen. Het verraadt de miskenning èn van de Belijdenis èn van d e Heilige Schrift, maar in die Schrift van het hoofdbeginsel van het Protestantisme.
Als hij bijv. in zijne Stone-lezingen zegt, dat „de roeping der overheid om allen valschen godsdienst uit te roeien de terugslag is geweest op de afschuwelijke vervolgingen door heidensche voorgangers van Constantijn den Grooten op den troon aangewend tegen de sekte der Nazareners", spreekt hij hiermede uit, dat de christenen tot boven drijvende staatspartij geworden, het vervolgen der ketters van hunne heidensche voorgangers hadden afgezien, en dat de Protestanten dit op hunne beurt den Roomschen hebben nagedaan. Hij vergeet, echter ten eenen male dat de beginselen waaruit deze drie groepen te werk gingen, niets, ja niets met elkander gemeen hadden, zoodat hier met het volste recht moet worden herinnerd aan het spreekwoord: wanneer twee hetzelfde zeggen is het daarom nog niet hetzelfde.
De schrijver moet geen hoogen dunk van zijn publiek



hebben, dat hij het waagt het zóó ongelijksoortige op deze wijze te zaraen te brengen, i)
Hij heeft echter, zóó sprekende, tegelijkertijd iets gedaan dat aan nog grooter bedenking onderhevig is.
Dr. Kuyper tast de Belijdenis in haar wezen aan, als hij haar nageeft niet het kort begrip van de Heilige Schrift (repetitio Sacrae Scripturae) maar de echo der openbare meening te zijn.
Niet de oudheid van eene overtuiging, zegt onze Confessie, noch ook hare algemeenheid, allerminst hare afkomst door eene onafgebroken successie van geordende leeraren bewijzen de waarheid van eene stelling.
1) Was het heidcnsche Home niet een voorbeeld van godsdienstige verdraagzaamheid? Was zij in dit opzicht niet op een lijn te stellen met den modernen Staat? Hebben de Christenen dan niet een conflict met den Staat te vreezen, indien zij evenals hunne voorgangers uit den na-Apostolischen tijd, met de staatswetten in conflict komen ?
De godsdienst was in den Roomsehen Staat op allerlei wijze met het openbare leven saamgeweven, terwijl de moderne Staat weinig of niets hiervan heeft. Maar dit raakt het beginsel niet. De Staatswet moet worden gehoorzaamd.
Zouden wij niet met eenig recht kunnen zeggen: dat de meest Liberalistische Overheid nog heden ten dagejiet beginsel van Art XXXVI toepast op een terrein dat in haar belangrijk genoeg is om in het leven en het handelen van de burgers in te grijpen, t w. de zedelijkheid en de volksgezondheid. Is men vergeten hoe men in Zwitserland tegen het heilsleger en het Mormonisme optrad ? Zoo ja, laat mij dan mogen herinneren aan hetgeen in Nederland plaats vindt, t. w het doodverklaren en hierdoor voor zoover het namelijk door menschelijk toedoen, van buiten af kan geschieden, van Christus' Kerk.
De moderne Staat duit de Kerk niet op haar erf. Hij kent alleen Vereenigingen, Genootschappen, en Stichtingen en eischt indien men staatsrechterlijk een bestaan wil hebben, dat men zich in dit kader voege.
Van uitroeien gesproken, het is niet mogelijk een zedelijk ligchaam meer effectief te supprimeeren dan dit onder onze grondwet geschiedt.



Alleen de overeenstemming met de Heilige Schrift levert een bewijs voor de waarheid.
De Gereformeerde Kerk onderscheidt zich juist hierin van de Luthersche, dat het haar niet genoeg is te weten dat hare leer en praktijk niet tegen de Schrift s t r ij d e n, zij eischt dat beide daaruit moeten worden afgeleid.
Indien de Belijdenis dwaalt, moet dat derhalve een gevolg zijn van eene onjuiste Schriftuitlegging.
Wij zijn nu teruggekomen tot de vraag : hoe staat Dr. K. tegenover de Schrift, de Belijdenis, en de Kerk, wanneer wij deze dingen in hun onderling verband beschouwen ?
Wij hebben de hoop opgegeven die door het inbrengen van de meermalen genoemde verklaring, op de vergadering te Middelburg was ontstaan of aangewakkerd, dat wij nu de aan de Heilige Schrift ontleende gronden zouden te weten komen waarop de afwijking in zake Artikel XXXVI rust.
Steeds worden wij tot de zooeven gestelde vraag teruggebracht, waarop wij geen antwoord kunnen geven tenzij wij, en dit doen wij noode, aanvallender wijze te werk gaan.
Doen wij dit noode ?
In zoover het noodig is de zaak tot een goed einde te brengen, het tegenovergestelde. Er is naast hetgeen wij in de opvatting van Dr. Kuyper openlijk moeten bestrijden omdat wij daarin beslist Roomsche tendenzen vinden, ook een en ander waaruit blijkt dat hij een caricatuur van de Gereformeerde Belijdenis op het punt in kwestie bestrijdt, derhalve tot een ander inzicht kan komen.
En nu ter zake.
Wij vragen in de eerste plaats : welke plaats de Heilige Schrift inneemt in het stelsel dat Dr. Kuyper „het Calvinisme" gelieft te noemen? en antwoorden : zij wijst op eene miskenning.
i". Van haar normatief gezag.



In zijn Tractaat over „de Kerkelijke Macht" betuigt G. Voetius, naar aanleiding van de vraag: wien de kerkelijke macht toekomt; den Magistraat of de Kerk en hare dienaren ? dat zijn op die vraag gegeven antwoord geheel onafhankelijk is van de tijdsomstandigheden, meer bepaald de gunst of ongunst van de Overheidspersonen,
„Wij hebben", hooren wij hem zeggen, „letterlijk hetzelfde uitgesproken toen de Magistraat vijandig tegenover de Kerk en de waarheid stond.
Wij getuigen het thans nu het den Heere behaagd heeft sedert het jaar 1618 de Kerke genade in de oogen der Overheid te doen vinden.
Wij zullen het blijven zeggen ai mocht de gunst van heden morgen weder in ongunst worden verkeerd.
Hilarius verweet zijnen tijdgenooten, die zichzelven niet gelijk en hun beginsel niet getrouw bleven, dat zij „een geloof der tijden en niet der Evangeliën hadden. Moge van ons niet hetzelfde worden gezegd."
Aldus Voetius.
Zóó staat ieder die niet vraagt naar hetgeen voordeel belooft, maar alleen naar hetgeen God in zijn Woord gebiedt.
Zóó stonden onze vaderen toen zij de waarheid zagen en uitspraken, die door dwalende menschen misbruikt, hen „om goed en bloed kon brengen."
Zij gaven der Overheid als het ware het zwaard in handen om hen te dooden, maar bleven trouw aan het beginsel, dat de oorsprong en de roeping der Overheid onafhankelijk is van het doel dat zij beoogt, den godsdienst dien zij belijdt, het land waarin zij woont.
Liever alles verloren dan de eisch van Gods heilige wet ter wille van tijdelijk voordeel verzwakt!
„Voor u is dezelfde zaak heden goed, morgen kwaad, Wat waarheid is aan deze zijde van de Pyreneën, is leugen aan gene zijde!" roept Pascal in zijne lettres Provinciales den Jesuiten na. Van onze vaderen kon dit in de verste verte niet worden gezegd.



Wij zouden hetzelfde evenwel niet durven beweren van hen die, zooals Dr. Kuyper het in zijne boven aan gehaalde lezingen uitdrukt, „de handschoen voor het Calvinisme opnemen."
Wat de onderteekenaars van de Middelburgsche verklaring thans beweegt de principieële kwestie aangaande de roeping der Overheid aan de orde te stellen, kunnen wij alleen vermoeden. Eenige jaren geleden achtte Dr. Kuyper de vraag : of Artikel XXXVI der Confessie conform Gods Woord was, van hoegenaamd geen praktisch belang.
„Als ja ons volk uit geloovige Calvinisten bestond", hoorden wij hem zeggen i) „en op de vier en een half millioen Nederlanders hoogstens een honderd duizend dissenters waren, zou er over een da c a p o althans gedacht kunnen worden ; hoewel wij, afgaande op wat wij in Spanje en Portugal zien, het ook dan beslist zouden ontraden."
Terloops eene opmerking.
Wat hebben Spanje en Portugal, waar de R o o ms c h e beginselen in het Staatsrecht worden toegepast met de eventueele toepassing van de Gereformeerde beginselen te maken!
Of weet Dr. Kuyper het onderscheid tusschen deze beide niet ? Zijne oppositie tegen Art. XXXVI zou hieruit te verklaren zijn.
Wij zouden tevens begrijpen wat hij in hetzelfde verband schreef „de Gereformeerde christenen in den lande zouden allerminst wenschen dat de Overheid weer officieel den Gereformeerden godsdienst belijden ging."
Van Gereformeerde christenen die naar Spanje en Portugal reizen om de Gereformeerde-Calvinistische beginselen in werking te zien is dit ook wel te wachten.
Ook, hetgeen Dr. Kuyper verder schrijft „Terecht hebben deze Gereformeerden dan ook ingezien dat er volstrekt geen haast was om hetgeen over de betrekking van
1) De Heraut van den 22sten Jan : 892.



Kerk en Staat in hunne Belijdenis voorkwam te herzien."
Waarom niet ?
De bouwmeester die van het bestek afwijkt om naar eigen inzicht te bouwen, vraagt geen nieuw bestek, want hij heeft niet het voornemen zich daaraan te binden.
Het gaat zonder bestek en teekening even goed!
Maar, daarin ligt juist de dwaling waarop wij nu wijzen t.w. niet de openbare bestrijding, nietdeprincipieële verwerping, maar de actueele verloochening van het normatief gezag der Heilige Schrift.
Men rekent op bepaalde punten eenvoudig niet meer met Gods Woord, als regel voor het geloof en den wandel.
De verzoeking daartoe is trouwens zeer groot, voorai wanneer men iets wil doen in eene Kerk en onder een volk waar men niet naar dezen regel vraagt. Men heeft zich hier immers noodgedrongen neer te leggen bij het bestaande 1. ..
Laat ons daarom, om misverstand te vermijden, mogen uitspreken dat de eerbied voor het normatief gezag van de Heilige Schrift ons niet verbiedt maar noopt met de bestaande, zelfs met de abnormale werkelijkheid te rekenen. Mozes heeft dit óók gedaan Mare. 10:4.
Het is alleen de vraag: of men de waarheid, het ideaal, de eisch van Gods heiligen wil, het doel en de bestemming, al of niet zal loslaten ? Met de werkelijkheid heeft ieder altijd te rekenen, anders is hij een droomer en wordt hij onwaar. Maar wie ter wille van die werkelijkheid de waarheid prijs geeft, kiest de opportuniteit als leidsvrouw.
Men heeft zich tot op zekere hoogte naar het bestaande te voegen.
Een zeeman stuurt niet altijd recht toe recht aan. Hij laveert, ontwijkt de klippen, gaat voor een schip of een ijsberg uit den weg, maar z ij n doel staat vast en bepaalt onder dit alles de koers ; hij drijft niet met den stroom mee en zeilt niet op den wind voort, niet wetende waar hij komen zal.



Het is onmogelijk a priori te zeggen hoe ver in een gegeven geval de christelijke prudentie gaat.
Onze vaderen hebben deze vraag met hunne gewone nauwgezetheid en uitvoerigheid onder het opschrift „van de tolerantie' behandeld. Maar vast moet voor ons staan, „dat men eer van alle creaturen afga en die varen late, dan dat men het allergeringste tegen Zijnen wil doe." i)
De afwijking in zake het normatief gezag van de Heilige Schrift wortelt echter in eene dwaling ten aanzien
20 van de verstaanbaarheid der Schrift (de perspicuitas Sacrae Scripturae.)
Dr. Kuyper leerde vroeger, dat de Overheid buiten het terrein van den geopenbaarden Godsdienst staat en qualitate qua wel de natuurlijke maar niet rechtstreeks de bovennatuurlijke Godskennis bezit. 2)
Verder, dat de Overheid geen „beslissend antwoord heeft op de vraag : welke plichten het Evangelie aan het volk oplegt, aangezien het buiten haar sfeer en boven haar terrein ligt en haar de bevoegdheid ontbreekt uit de uiteenloopende antwoorden die door anderen 3) op deze vraag worden gegeven, te kiezen."
De herkomst van deze o. i. zeer gevaarlijke dwaling blijkt uit den volgenden volzin dien wij aan het zelfde verband ontleenden.
„De niet belijdende Overheid zou de geopenbaarde Godskennis als richtsnoer van zijn optreden alleen kunnen nemen, indien er een bovennatuurlijk orgaan bestond, om inelk gegeven geval met stellige zekerheid uitte maken wat de geopenbaarde Godskennis eischt."
M Heid. (Jat. XXXIVsten Zondag.
2) Ons Program „Amsterdam ls?8". Blz 193.
3) 'i'.w. de Kerken.
4) Wij spatieeren.



Tegen het, in bovenaangehaalde plaatsen van „ons Program" voorgedragen stelsel, is, afgezien van de in ons verband passende bezwaren, ook de volgende bedenking in te brengen. De bel ij den de Overheid kan dus de geopenbaarde Godskennis als richtsnoer van zijn optreden nemen... Eene gevaarlijke leer indien deze belijdenis die der Roomsche Kerk is.
EenGereformeerd mensch zegt: Heiden jood, Roomsch, Gereformeerd om het even, gij hebt dezelfde aan de Schriftuurlijke opvatting van uw ambt ontleende roeping en wordt door dezelfde waarheid met meer of minder klaarheid voorgelicht. Maar, de Roomschgezinde gelooft, dat er inderdaad een bovennatuurlijk orgaan bestaat om de Schrift uitteleggen. Indien »de belijdende Overheid" nu dit gelooft, mag zij volgens Kuyper dit beginsel ook toepassen.
Gevoelt men niet welk een beginsel van tyrannie in deze door ons bestreden stelling ligt opgesloten ?
Zij is zuiver Roomsch.
Het is de leer van de verstaanbaarheid der Heilige Schrift die hier in haar hartader wordt aangetast.
Wij hooren hem thans zeggen „Plicht is en blijft voor de overheidspersoon, dat hij besluite en handele in overeenstemming met den geopenbaarden wil van God" maar tegelijkertijd verzekeren, dat dit niet aangaat, aangezien „het voor de praktijk niet genoeg is dat de wil van God in het algemeen geopenbaard is, omdat die wil, zal men er naar kunnen handelen persoonlijk aan hem moet geopenbaard zijn"en omdat het voor deze persoonlijke openbaring niet genoeg is, dat een exemplaar van Gods Woord binnen ons bereik ligge maar omdat hun ook geestelijk de oogen moeten worden geopend om dat woord te verstaan", i)
Hieruit blijkt dat de boven aangewezen afwijking niet op zichzelf staat maar samenhangt met de niet
1^ l)e Heraut No. 1163 en 1164 vrg. hierboven blz. 63,



Protestantsche maar echt Roomsche voorstelling van de algemeene in onderscheiding van de bijzondere Genade i) en de niet minder Roomsche opvatting aangaande de uitlegging der Heilige Schrift. In „ons Program" is sprake van „een bovennatuurlijk orgaan" t.w. de Kerk, in de jongste Herautartikelen van „eene bovennatuurlijke verlichting."
Op dezelfde gronden waarop Rome het volk den Bijbel onthoudt sluit Dr. Kuyper dit boek voor de Overheid. 2)
Zijne redeneering is als volgt. „Wie niet gelooft staat in zijn hart vijandig tegenover het Evangelie. Vijanden Gods zijnde, zijn wij door de Goddelijke kracht tot het Evangelie getrokken. Blindgeborenen zijn ons de oogen door God geopend. En zoolang die genade ons niet is geschied kunnen wij geen stap vorderen. Een overheidspersoon, die niet geboren is uit water en geest, kan het koninkrijk Gods zelf niet zien enz."
In een ander verband waarin hij dezelfde gedachte ontvouwt herinnert hij ons „dat de natuurlijke mensch niet begrijpt de dingen die des Geestes zijn" 1 Cor. 2:14 „dat deze behoort tot hen die de verborgenheden van het koninkrijk der Hemelen niet verstaan." Luk : 10 enz.
Deze opvatting nu, is niet nieuw. Zij werd aanbevolen zoowel door de sekten die de bovennatuurlijke verlichting individueel namen als door de Roomschen die haar aan de kerk bonden en door de vaderen zoowel in dezen als in genen bestreden.
De fout van Dr. Kuyper ligt, waar wij haar later zullen aanwijzen, in zijne willekeurige bepaling van de grenzen tusschen de natuurlijke en de geopenbaarde Godskennis, de algemeene en de bijzondere Gratie enz. enz. samenhangende met zijn kerkbegrip dat eveneens zuiver Roomsch is.
1) Zie dit werk blz. 55 en 56.
2) Bellarrainus de Verbo Dei III. 19 vrg. Hodge Theology I. 183 v.v.



Onze Godgeleerden plachten eene „natuurlijke kennis van het Woord Gods" aan te nemen.
„De natuurlijke wordt geoefend van onbekeerden, de g e e s t e 1 ij k e van waarlijk begenadigden wedergeborenen.
De natuurlijke geschiedt door het licht der natuur en de uitwendige verlichting des Woords . . . . door redeneering enz. enz " „God bestraalt sommigen met de gemeene gratie, zoodat zij de heerlijkheid en beminnelijkheid in de Goddelijke waarheden zien", i)
Zij maakten verder een onderscheid tusschen den natuurlijk-historischen, grammaticaal logischen, dogmatischen en den geestelijken zin van het Woord.
Op de vraag: of de Schrift klaar was om te verstaan ? antwoordde de zelfde schrijver, i)
,,'t Is eene onvolmaaktheid in een schrijver als hij niet verstaanbaar schrijft. Hoe duidelijker hij de zaken voorstelt, zoodat men daardoor tot de pit der voorgestelde zaken kan inzien — — — hoe volmaakter zijn schrift is."
Hiermede wordt van zelf niet ontkend „dat vele zaken in de Schrift te hoog zijn voor het verstand der menschen" „dat alle menschen niet bij machte zijn de Schrift in zijnen geestelijken zin te zien."
W. A. Brakel antwoordt op de tegenwerping ontleend aan de door Dr. Kuyper aangehaalde Schriftuurplaatsen : „Wij erkennen gaarne dat iemand door Gods Geest moet verlicht zijn, om de Schrift in zijnen geestelijken zin te verstaa n."
Wij gelooven evenwel, even als onze vaderen, dat het Woord van God „een lamp voor onzen voet en een licht op ons pad is" dat wij in dat licht ook de dingen des natuurlijken levens zien, en eischen op dien grond eene school met den Bijbel en verkondigen dat
1) W. A. Brakel Red. Godsd. ed. Donner I. 1105 v.v.
2) Blz. 39.
3) Blz. 41.



de Heilige schrift het beginsel van alle ware Wetenschap is.
In die Schrift vindt de Overheid, Gods dienaresse, de openbaring van Gods Heiligen Wil.
Op dien grond leerde Groen van Prinsterer dat »de Staat d. i. het organiek geheel dat alle vaderlandsche belangen omvat, niet op een Atheïstisch of Pantheïsttsch stelsel, maar alleen op het gezag en den wil van Jezus Christus, het Hoofd der Kerk en den Overste van de koningen der aarde kon worden gebouwd. „Op dien grond deden de Staten in 1618 »aan alle koningenen vorsten weten dat het fundament der Republiek was... de ware Godsdienst."
Op dien grond herhalen wij thans wat Groen heeft herinnerd dat »de godsdienst niet alleen een wenschelijke gezindheid was van de burgers, maar de grondslag van de wetgeving en de rechtsbedeeling."
Dat zou wellicht anders zijn, indien men kon zeggen, dat de godsdienst, de geloofs- en zedeleer en de wijsbegeerte hoegenaamd geen invloed hadden op den aard der wetgeving en het regeeringsbeleid.
De kwestie kon dan worden teruggebracht tot de vraag die Dr. Kuyper stelde : welke is de ware verhouding van de Kerk en den Staat ? Mits men dan ook zooals hij in zijn betoog telkens doet, de Heilige Schrift evenwijdig neemt met »het Evangelie". Men zou de Heilige Schrift in dat geval feitelijk van zeggenschap in zaken de openbare macht en het openbare leven van het volk betreffende, berooven. Nu het evenwel vaststaat dat de rechten en verplichtingen van vorst en volk, de roeping van den man, de vrouw en het kind, den rijke en arme, den bezitter en den arbeider allen öf naar en uit het Woord óf uit de Rede, moeten worden vastgesteld, helpt het niets ter wereld in of met de Belijdenis de Heilige Schrift ter zijde te stellen. Men staat toch weer voor dezelfde vraag : waardoor wordt de Overheid in haar doen en laten bepaald?



Houdt zij er een eigen stelsel op na, een soort staatsgodsdienst en staatsmoraal ? Gaat zij niet op wetenschappelijke wijze te werk, maar laat zij zich leiden door den drang van het oogenblik ? In het eene geval krijgt men eene repetitie van hetgeen het heidensche Rome te zien gaf, in het andere wordt zij door de sluwste en meest vindingrijke staatspartij als bloot werktuig aan haar eigen bedoelen dienstbaar gemaakt.
Te beweren: God heeft de Overheid aan Zijn Woord en wil gebonden, maar zij is niet bij machte dat Woord Gods te verstaan, komt Gods eer te na.
In de ontkenning van de perspicuïtas Sacra Scripturae ligt evenwel de ontkenning van
3° hare volkomenheid opgesloten. De woorden »algemeene-' en «bijzondere genade'' hebben een bekenden klank. De onderscheiding hangt samen met het vrijmachtig welbehagen Gods, waardoor Hij, ofschoon recht doende aan allen, óók aan de verworpenen, en zich niet onbetuigd latende aan eenig mensch, ofschoon Zijne genade en barmhartigheid Zijn verbond en de blijde bloodschap des heils nabij brengende, zoodat niemand kan beweren »ik heb het niet geweten" of »de genade is niet binnen mijn bereik geweest", de genade der bekeering en des zaligmakenden geloofs «geeft wien Hij wil."
Maar wat mag toch die »Gemeene Gratie" zijn, waarvan men maanden en maanden achtereen in de Heraut heeft kunnen lezen ?
En wat mag het toch beteekenen als men in dit weekblad leest dat de Overheid wandelt bij het licht van de gemeene gratie en dat de Kerk het instituut is der particuliere gratie ? i)
In welk verband staat deze gratie tot de algemeene en bijzondere Godskennis, de algemeene en bijzondere openbaring, de algemeene en bijzondere genade ? Men vindt hier eene tegenstelling waarvan de Her-
1) Heraut Nos. 1142 en 1147 enz.
Aal. XXXVI Ned. Geloofsb.
7



vormers niet wilden weten, omdat zij in den grond Doopersch is, de scherpe tegenstelling tusschen natuur en genade, het Koninkrijk Gods en het rijk der wereld.
De Kerk wordt op dit standpunt een koninkrijk.
De uitdrukking: Christus het Hoofd der Kerk wordt vervangen door: Christus de Koning van z ij n Kerk, niet om aan te duiden dat Christus door zijn Woord en Geest regeert, maar onafscheidelijk van de beschouwing der Kerk als Instituut.
De Hijbei wordt niet het wetboek van de natie, het licht waarvan de volken spreken in Jes. I als zij zeggen : Komt laat ons wandelen in het licht des Heeren 1 maar — iets te precieus voor ieder — een iets zoo puur geestelijk dat men er niet aan heeft, tenzij men op bovennatuurlijke wijze verlicht is.
Dit, nu, komt niet alleen het gezag en de verstaanbaarheid. maar ook, zooals gezegd is, de volkomenheid der Heilige Schrift te na.
In het tweede hoofdstuk van zijn standaardwerk »Ongeloof en Revolutie" zet Groen van I'rinsterer uiteen, welke waarde aan de Heilige Schrift moet worden toegekend in een stelsel dat met eenig recht antirevolutionair kan worden genoemd.
Dat hoofdstuk heeft tot opschrift »de Wetenschap tegenover het staatsrecht der Revolutie."
Wij lezen in den aanhef als volgt :
»Zoo wij eene anti-revolutionaire bibliotheek moesten vormen, zou daarin als in elke boekerij de Bijbel het boek bij uitnemendheid zijn. De nieuwe wijsheid, waar zij de openbaring niet geheel en onbewimpeld verwerpt, meent echter dat haar uitspraak ten minste in den kring van het staatsrecht niet te pas komt. Wij daarentegen (zonder daarin, gelijk sommigen gedaan hebben, eene Encyclopaedie van wetenschappen te willen zoeken) beweren dat in de Heilige Schrift de grondslagen opgesloten zijn van al wat ten aanzien van volken zoowel als van bijzondere personen, recht



en zedelijkheid betreft; maar ik spreek van een oprecht en biddend onderzoek waarop zegen is beloofd.
De Bijbel is de onbedriegelijke toetssteen der Waarheid."
»Onvoorwaardelijke onderwerping aan Gods Woord is steeds de waarborg van plichtmatige gehoorzaamheid en van plichtmatigen wederstand, van orde en vrijheid geweest. ... »Er is geschreven !" ziedaar de bijl waarmede elke wortel der revolutionaire theorie wordt afgesneden.-' i)
Leg hiernaast de achtereenvolgende nommers van de Heraut waarin Dr. Kuyper de plaats aanwijst, die de Bijbel in zijn stelsel inneemt, en het wordt u onder het lezen gaandeweg duidelijk dat gij u in eene geheel andere denkwereld beweegt.
Gij verneemt hier hoe verkeerd »de gewone voorstelling is alsof de Overheid het licht voor hare taak aan den Bijbel ontleende."
Het wordt u duidelijk gemaakt dat »de Schrift niet is een boek recepten, waarop een register ware te maken, zoodat men voor elke opkomende vraag, op staanden voet het gereede antwoord kon vinden."
En na zoo een en ander bestreden te zien, wat door niemand wordt verdedigd, en verdedigd wat niemand bestrijdt, hoort gij straks dat de Bijbel voor de meeste menschen een gesloten boek is. Een gesloten boek, hetzij omdat zij het niet bezitten, hetzij omdat zij het niet begrijpen, hetzij omdat zij, die geacht worden de Heilige Schrift te verstaan, het onderling oneens zijn, zoodat de arme Overheidspersoon, gelijk de ezel van Buridan tusschen twee bossen hooi onbewegelijk staan blijvende, omdat hij niet weet welke hij kiezen moet, in een moeielijk parquet is geplaatst
Aan het eerstgezegde wordt toegevoegd dat de Overheid toch eene heusche Overheid is, al bezit zij geen Bijbel, alsmede dat de stelsels van staatsrecht die buiten
1) t. a. p. blz. 22.



de Schrift om ontstaan zijn, zoo voortreffelijk waren en zooveel verdienstelijks hadden.
Naar aanleiding van de tweede opmerking wordt ons herinnerd, dat »een Kafferkoning in Afrika niet veel van de Openbaring verstaat . . . aangezien een zoo uitgebreide kennis, een zoo diepgaand onderzoek en een zoo buitengemeen helder inzicht noodig is om den wil van God uit Natuur, Rede, Schrift en Historie te leeren verstaan, dat de meeste menschen door het onderzoek van het Woord alleen verbijsterd worden.
«Feitelijk zijn uit de Schrift alleen af te leiden de beginselen die op bepaalde gevallen zijn toe te passen, maar dan na een uitgebreid onderzoek. »Zoo is het" op deze wijze gaat de schrijver voort »niet moeilijk te betoogen dat een onderdaan zijn Overheid moet gehoorzamen, maar of hij Lord Roberts of President Steyn, als zoodanig heelt te eeren, is niet gemakkelijk vast te stellen, i)
Onze vaderen zouden, indien zij Dr. Kuyper onderhanden namen, met hem moeten handelen over de Sufficientia Sacrae Scripturae, de volkomenheid der Heilige Schrift.
De Roomschen van hunne dagen meenden dat de Schrift niet berekend was voor de taak om overheid en onderdaan, de man van de wetenschap en van de praktijk als gids te dienen. De overlevering, de Kerk, de Wijsbegeerte, de dienstmaagd der Theologie, moest er bij komen. 2) En tegenover die Roomschen hielden zij staande, dat alles in de Schrift te vinden was wat, men noodig had te weten, niet alleen tot zaligheid maar ook tot de kennis van de natuur, den mensch en het leven, zoowel in deze als in de toekomende wereld.
Dit wilde, zooals men weet, niet zeggen dat zij eene geopenbaarde natuur- of scheikunde, staats- en zedeleer in de Heilige Schrift meenden te vinden, maar dat
1) De Heraut Nos. 1147, 1151 enz.
2) Amesius, Bellarminus enervatus I. c. 6.



zij de grondbegrippen, die deze wetenschappen beheerschen, aan de Schrift ontleenden en stellig overtuigd waren, dat zij die niet met de Schrift rekenen het alleen tot zekere geleerde onwetenheid kunnen brengen.
Het licht laat de dingen die het ons in staat stelt te zien onaangetast. Evenwel, is het de onmisbare voorwaarde van ieder onafhankelijk, afdoend, en bevredigend onderzoek.
Wij maken nu geen onderscheid tusschen de wetenschappen onderling. Er zijn er die haar stof geheel aan de Schrift en er zijn er die haar met of zonder de hulp van mikroscoop of telescoop aan de natuur ontleenen.
Er zijn er ook, en onder deze rangschikken wij het staatsrecht, die haar grondbegrippen en beginselen in de Schrift, of hoofdzakelijk in de Schrift moeten vinden, omdat de kennis van rechten en verplichtingen uit het Woord worden afgeleid. Maar het is de Schrift die het heerschend beginsel aanwijst, waardoor het geheele stelsel wordt gevormd.
In dit licht ziet men het licht.
Hoe is Groen er toe gekomen zoo hooge waarde aan dat Woord van God en nader aan dat Woord, zooals het opschrift van het tweede hoofdstuk aanduidt, als het beginsel aller wetenschap te hechten ?
Omdat hij een anderen maatstaf had dan Dr. Kuyper hierboven aanlegde, toen deze zeide dat hij zijne lezers opmerkzaam maakte dat de Schrift ons niet aanwees wie op een gegeven tijdstip de wettige Overheid was.
Hij wist dat de Revolutie het zwaartepunt van het geheele leven en van alle kennis had verlegd en dat alle dwalingen van den nieuweren tijd vertakkingen zijn van eene hoofddwaling.
Men leze bijv. wat hij over Haller schrijft: Halier heeft ingezien dat het geheele samenstel der nieuwere rechtswetenschap op ééne onware veronderstelling rust.
De meening namelijk, dat de Staat door een men-



schelijk goedvinden ontstaan is, dat aan den natuurstaat een einde maakte."
Één enkele onjuiste veronderstelling is dus in dit geval het vormend beginsel van deze wetenschap of liever van de vigeerende stelsels op dit terrein der wetenschap geweest.
Aan ééne juiste veronderstelling mag dan zeker wel, eveneens een reformeerende, het systeem wijzigende invloed worden toegekend !
Maar waaraan ontleent men deze juiste veronderstelling ?
Aan den B ij b e 1, en nader aan hetgeen deze Bijbel aangaande God en den mensch, de zonde en de verlossing hekend maakt.
Dit zal Dr. Kuyper niet tegenspreken.
Integendeel, men vindt deze zelfde gedachte in zijne jongste Herautopstellen over »Kerk en Staat" op uitnemende wijze ontwikkeld.
In No. 1166 van de Heraut leest men bijv.: »Een staatsleer die niet gebaseerd is op eene juiste zielkunde en in het algemeen op eene juiste kennis van den mensch kan niet tot het gewenschte resultaat leiden."
Nog duidelijker in de volgende aanhaling uit hetzelfde nommer: «Elke wetenschap moet uit beginselen worden opgebouwd en het aanvaarden van de Heilige Schrift als het hoogste gezag is een zoo diep ingrijpend beginsel, dat het geheel den bouw van het staatsrecht beheerscht."
Het verschil tusschen ons en hem ontstaat bij de vragen : i° worden die beginselen alleen uit de Schrift of ook uit den breeden kring van Gods openbaring in de natuur afgeleid? 2° Door wien, langs welken weg en ; met welke hulpmiddelen heeft deze arbeid plaats ?
De theorie van Dr. Kuyper brengt mede dat de aan l de Gerereformeerde beginselen gebonden wetenschap hier met terz ij destelling van de Kerk en de belijdenis optreedt.
Hiermede tast hij, zooals reeds gezegd is, de Heilige



Schrift in hare volkomenheid aan. Zij is volkomen, omdat zij alles bevat wat ieder noodig heeft om Gods wil op ieder terrein des levens volkomen te kennen.
Als Dr. Kuyper zegt: de Overheid is wel aan Gods wil gebonden, maar het is zoo verbazend moeielijk die wil in gegeven gevallen te kennen, omdat dit zooveel studie vereischt, antwoorden wij : de Schrift is het licht waarin men de dingen beziet.
Is het licht niet volkomen omdat men geen steenkool of diamanten, tulpen of sparren daarin vindt ? Stellig niet, maar nu ziet men die edele steenen en planten, die men in de zichtbare schepping anders niet zou ontdekken.
De Schrift vervangt de natuur niet, maar zij biedt ons den sleutel die haar ontraadselt op de volgende wijze :
Men vindt in de Schrift de openbaring van Gods wil, drukt ze uit in eene belijdenis, beziet in het licht van de in deze belijdenis uitgedrukte geloofsovertuiging de wereld der eindige dingen, de verbijsterende veelheid der verschijnselen op ieder gebied, en komt dan tot de ontdekking van de eenheid die Plato in zijne Philebus tot het einddoel van alle kennen heeft gemaakt ; 1) maar bevindt tevens dat zij overeenstemt met hetgeen men van meet af in de Schrift had gevonden.
In de zooeven aangewezen dwaling liggen evenwel andere afwijkingen opgesloten.
Wij stuiten in de eerste plaats op hetgeen ons voorkomt eene grove dwaling te zijn, de opvatting van Dr. Kuyper aangaande
40 de gemeene gratie.
»Er zijn, meent Dr. Kuyper, twee sferen waarin de genade werkt: »de eene algemeen en voor al wie mensch heet van kracht, en de andere particulier en alleen voor hen die in Jezus sterven van goeden effecte.
1) Philebus p. 16.



Waartoe dient deze gemeene gratie i
»Zij strekt om in weerwil van de zonde een menschelijk leven op aarde mogelijk te maken" i)
En de particuliere gratie ?
»Zij begint met de geredde personen en met hun samenleven in de Kerke Gods."
Rome scheidt op die wijze Kerk en wereld, en de Dooperschen die in dit opzicht uit één zelfde grondbeginsel leven (het koninkrijk der Hemelen zichtbaar in de Kerk) beperken de sfeer der particuliere genade tot de Kerk.
Indien men twijfelde of Dr. Kuyper dit wel bedoelde zouden de volgende aanwijzingen zijne bedoeling op dit punt zeer duidelijk maken.
»In deze sferen bevinden zich twee Instituten waarin hun karakter zich uitdrukt, de instituaire Kerk en de geïnstitueerde Staatsmacht.
»Zij zijn van geheel uiteenloopende natuur."
»De gemeene gratie vindt hare opzettelijke en rechtstreeksche belichaming in den Burgerstaat."
Wij hebben reeds opgemerkt dat het spraakgebruik waarvan de schrijver der artikelen in de Heraut zich bedient, afwijkt van de geijkte terminologie onzer Godgeleerden. 2)
Achter dit spraakgebruik schuilt, evenwel, een principieel verschil dat dadelijk in het oog valt wanneer wij bedoelde Godgeleerden raadplegen.
Men vergelijke wat Kuyper schrijft bijv. met a Marck.
A. Marck onderscheidt de genade in eene u i t en inwendige.
De uitwendige valt allen ten deel die het Evangelie hooren en wordt zoo genoemd omdat zij hun de middelen der genade verschaft.
De inwendige maakt de harten ontvankelijk voor die middelen en past ze toe.
1) De Heraut Nos. 1142, 1146 en 1154.
2) Hierboven Blz. 55.



Men ziet hieruit dat de uitwendige genade in de sfeer of op het terrein werkzaam is, door Dr. Kuyper der particuliere genade toegewezen.
«Deze genade" nu, zegt de Moor in zijne commentaar op a Marck, 1) wordt daarom g e m e e n e genade genoemd, omdat zij bij de uitwendige roeping past en niet noodwendig tot de zaligheid leidt."
Het verschil ligt echter niet alleen in het spraakgebruik als zoodanig. Een Godgeleerde mag, mits het geen aanleiding geve tot misverstand, zijn eigen terminologie en indeeling hebben.
Het ligt evenmin in de vraag : of de Overheid een ander terrein van werkzaamheid heeft dan de Kerk en op het gemeenschappelijk terrein een eigen roeping.
De beschouwingen gaan uiteen reeds bij de aanwijzing van het doel der gemeene gratie t. w. om een menschelijk leven in eene zondige wereld mogelijk te maken.
Is d i t het oogmerk waarmede God de middelen der genade ook aan de verlorenen verschaft ?
Dr. Kuyper hecht buitengewoon veel waarde aan de onderscheiding in de genade, die hij zoekt in te voeren.
»De valsche begrippen" zegt hij, die over dien Burgerstaat ook onder Christenen inslopen, danken wij goeddeels aan de zoo schromelijke en verregaande oihbekendheid met het wezen der gemeene Gratie."
Het zou evenwel mogelijk wezen dat deze onwetendheid, indien zij evenals de Booze Geest in Hand. XIX kon spreken, zich op deze gemeene Gratie werpende, zou zeggen de Gemeene Gratie kennen wij, de Zaligmakende Genade niet minder, maar gij, wie zijt gij ?
Alsof het Woord en de Kerk niet even goed de organen waren van den Heiligen Geest, zoo dikwerf deze zijne algemeene werkingen in de wereld uitoefent!
Alsof de vijandschap door God in het Paradijs tusschen de slang en de vrouw verwekt, d. i. de genade
1) De Moor, Oomm. Perpet. op a Mark I IV. § XL1I.



die den mensch belette vrede met den Satan te sluiten, niet de aanvang en de voorwaarde van het werk der particuliere genade ware.
De nu door ons bestreden voorstelling is echter onafscheidelijk van eene misvatting ten aanzien van 5° de natuurlijke Godskennis.
Zij zou dadelijk in het oog vallen indien het eigenaardig spraakgebruik van Dr. Kuyper het niet verbergde.
»De Overheid staat op het terrein van de gemeene Gratie en ontvangt uit die algemeene Gratie haar licht."
Onze Confessie spreekt, zooals men weet, van. tweeërlei licht, het eene straalt ons tegen uit de natuur, het andere uit de Schrift.
Van welk licht nu spreekt de schrijver van de stukken in de Heraut ?
Hij laat dit in het midden, maar de bedoeling is de bijzondere openbaring tot een orgaan van de particuliere gratie te maken. Dit blijkt uit het geheeTe betoog.
»De "gemeene Gratie brengt niets nieuws, geen nieuwe kracht, maar dient tot instandhouding van de eerste schepping."
«Goedgeordende staten verrezen waar geen enkele straal der openbaring doordrong."
»Het licht dat voor de vorming van de staten noodig is, is natuurlicht". enz. i)
Wij stuiten hier op meer dan eene misvatting o. m. op eene dwaling ten aanzien van
6". de bijzondere openbaring die wij derhalve, niet afzonderlijk, maar in verband met 5" zullen behandelen.
In de eerste plaats is het onwaar dat de Overheid óf in haar oorsprong, óf in haar optreden in de geschiedenis haar licht alleen uit „de gemeene gratie" put, geen andere dan de „natuurlijke Godskennis ' bezit of alleen in „de algemeene openbaring" deelt.
1) De Heraut Nos 1142, 1 146, 1147, 1154 en 1156.



De oorsprong van de Overheid ligt in Gen. 9, waar ons de instelling van het Noachitisch verbond wordt bericht.
Wat is het wezen van den burgerstaat ?
Alle macht is van God Rom. 13:1 en is aanvankelijk door God zelf uitgeoefend, totdat Hij het na den zondvloed heeft opgedragen aan den mensch die naar Gods beeld is gemaakt.
Dr. Kuypers opmerking dat deze opdracht »alleen heeft gediend om het bestaande in stand te houden en dat zij overeenkwam met de natuurlijke aandrift van den mensch" verraadt hoe onschriftuurlijk zijne opvatting van de gemeene gratie is.
Wij hebben hier te doen met eene bijzondere openbaring in den kring der verlosten niet alleen tot in standhouding van het bestaande, maar ook tot wegbereiding van de verlossing. Zij wordt geschonken na het offer der dankbaarheid door zijn knecht Noach gebracht, geschonken aan hen die de heilsbelofte hadden ontvangen eer de heilsverwachting tot het geslacht van Sem was beperkt. Door middel van die bijzondere openbaiing' verkrijgt men eene nadere kennisse van Gods rechtvaardigheid maar evengoed van Zijne barmhartigheid, langmoedigheid en genade. Wat God vereenigt, scheidede , mensch niet! Het wordt ons zeer bange, wanneer wij de twee zijden zien splitsen en naar eene zuiver denkbeeldige onderscheiding zien toebedeelen in twee buiten elkander liggende sferen, en in die sferen aan twee instituten, die in het huisgezin van Noach stellig nog niet waren gescheiden.
Maar, wat wij bij den aanvang van de rechtsbedeeling door den mensch zien, valt in heel de geschiedenis op te merken.
Dr. Kuyper schijnt „welgeordende Staten te kennen" „waar geen enkele straal der openbaring doordrong."
Heeft hij een middel om met juistheid te bepalen hoever de invloed van Israël heeft gereikt ? Weet hij



precies te zeggen waar de herinneringen uit het Paradijs bewaard bleven en waar niet ?
Hebben Israëls profeten niet »Gods lof onder de volken verkondigd," hebben zij, wetende »de schrik des Heeren, de menschen niet bewogen tot geloof en bekeering ?
Zal l)r. Kuyper ons verzekeren dat de Geest des Heeren niet buiten hetgeen hij de sfeer der particuliere genade noemt heeft gearbeid tot redding van de zielen ?
Wij zullen hem straks hooren klagen over de vermenging d. i. de niet behoorlijk onderscheiding van Kerk en Staat onder het Oude Verbond.
Ten onrechte.
Maar, aangenomen eens dat hij in deze gelijk had, wij zouden in dit geval moeten toegeven dat óók in Israël geene zaligmakende kennis van God was verstrekt ; de oude strijdvraag tusschen de Voetianen en de Cocceanen.
Immers ; indien de sfeer der particuliere genade zóó principieel onderscheiden is van die der gemeene genade en indien de Kerk eerst op den Pinksterdag ontstaan is zou deze conclusie uit d i e gegevens moeten volgen.
In de tweede plaats maakt Dr. Kuyper geen onderscheid tusschen de natuurlijke kennisse Gods en de wetenschap van de natuur waaruit die kennis wordt geput.
Wij hooren hem bijv. zeggen ;
»De openbaring Gods is volstrekt niet tot het Woord beperkt. Onze belijdenis zegt uitdrukkelijk dat wij God kennen door twee middelen : de natuur en de Schriftuur.
Er behoort alzoo toe de kennis van de geheele geschapen natuur, de kennis van de wetenschap, die door die natuur is ontdekt, de kennis der historie hoe God de volken heeft geleid en de kennis van ons eigen hart" !



En nog eens:
»Als er gevraagd wordt : wat moet ik doen om zalig te worden ? kan niemand het noodige licht ontsteken, tenzij hij dat licht neme uit de Heilige Schrift."
Vraagt gij daarentegen hoe moet de Overheid regeeren. . . .
Voor den weg der zaligheid leert de natuur u niets dat tot het doel leidt; de Heilige Schrift a 11 e en. Voor de regeering der Staten daarentegen leert u d e natuuur zeer veel, en komt het licht van het Woord slechts zeer ter zijde bij het licht der natuur.
. . . Een dienaar des Woords kan zijn ambt en beroep alleen uitoefenen bij het licht der Heilige Schrift, maar heel anders staat het met een dokter, een rechter, een leeraar in de scheikunde en weer heel anders met een tuinman, een schipper.
Op welke wijze deze opvatting de volkomenheid der Heilige Schrift te na komt, hebben wij hierboven opgemerkt.
De Heilige Schrift is, wanneer men, wat Dr. Kuyper niet doet, een behoorlijk onderscheid maakt tusschen wetenschap en kennisse Gods, niet alleen gegeven om den mensch den weg der zaligheid te wijzen maar ook om het licht te zijn waarbij ieder, altijd, onder alle omstandigheden heeft te wandelen. Wat hij tot de sfeer der particuliere gratie rekent, wat uit de algemeene openbaring stamt en een vrucht is van de natuurlijke Godskennis, vindt men evengoed in als buiten de Schrift.
Maar even bedenkelijk als de miskenning van dit karakter der Heilige Schrift, is de verwarring tusschen Godskennis en wetenschap-
Onze Confessie heeft uitgesproken, ja, dat wij God kennen door twee middelen : de natuur en de Schriftuur, maar zij heeft ook gezegd, dat Hij zichzelven nog klaarder en volkomenlijker te kennen geeft door Zijn Woord.
Dr. Kuyper heeft vergeten nadruk te leggen op den



aanhef „Hij, (Jod geeft zich te kennen". Dit geldt dus niet van de wereld, de natuur, de tweede oorzaken.
Er is eene aangeboren natuurlijke kennisse Gods die vermeerderd en uitgebreid wordt door de beschouwing der natuur. Maar daarom behoort het onderscheid tusschen de dikhuiden en de weekdieren en de wetenschap hoe men de planten in soorten en familiën moet indeelen nog niet tot de kennisse Gods.
Dat de leerlooier allerlei moet weten dat de Schrift hem niet kan leeren, zal uitkomen, maar daarom is hetgeen hij van huiden, boombast en loog weet, nog niet Woord Gods te noemen !
In de derde plaats is de opvatting van Dr. Kuyper zoo bedenkelijk, omdat de wetenschap die zich met een beroep op de onvolkomenheid der Heilige Schrift van die Schrift heeft losgemaakt nu op naam van de natuurlijke Godskennis, invloed gaat uitoefenen op de Theologie.
Kr is eene volmaakte gelijkstelling bij Dr. Kuyper van het Woord Gods in de natuur en in de Schrift.
De Kerk, daarentegen, met hare dogmatiek, laat krachtens deze zelfde theorie haar invloed weer gelden op hen, die Dr. Kuyper niet bevoegd achtte tusschen de bestaande belijdenissen d. i. tusschen schijn en wezen, inhoud en vorm, waarheid en leugen te onderscheiden.
„Dit" t. w. wat in de laatste aanhaling betreffende de natuurlijke Godskennis gezegd is „sluit, evenwel, niet uit dat ook de Kerk van het licht der gemeene gratie partij trekt en dat de Overheid haar voordeel heeft te doen met het licht der bijzondere openbaring." i)
Aldus Dr. Kuyper.
Dit is fataal.
Indien de theorie deze was : hier zijn twee sferen die elkander niet raken en nooit zullen raken, omdat zij een eigen oorsprong, een eigen leven en doel hebben, zou men zich kunnen troosten met de gedachte: zij
1) De Heraut 1142.



moeten ieder den ander dan toch in zijn geheel laten.
Wij hebben van weerszijde geen tyrannie te vreezen.
Maar, nu blijkt de Staat, — wat, trouwens, straks uitdrukkelijk moet ter sprake komen — wel degelijk vatbaar te zijn voor den invloed van eene Kerk waarover hij in geen enkel opzicht een oordeel heeft te vellen.
De waarheid die buiten zijn gezichtskring ligt en niet tot zijne competentie behoort, komt hem zijdelings onder hare macht brengen.
En er bestaat omgekeerd groot gevaar dat de losloopende aan den band der belijdenis ontsprong en wetenschap gaat heerschen in het huis Gods.
In de vierde plaats, komen wij hier in aanraking met
eene voorstelling aangaande het doel van ae Dijzondere openbaring die wij niet gaarne voor onze rekening nemen.
Als onze belijdenis zegt dat God zich ook nog klaarder te kennen geeft in Zijn heilig Woord, kent ze aan de Natuurlijke Godskennis niet een onafhankelijke waarde toe, maar spreekt ze hiermede uit dat de kennis van God die de natuur verleent eerst tot haar recht komt wanneer men God heeft leeren -kennen in de Heilige Schrift. Deze kennis moet dan ook worden aangevuld op de manier waarop de werkelijkheid de schaduw, het Nieuwe Verbond het Oude aanvult.
De verlossing is herstelling.
Christus heeft ons niet slechts van de straf der zonde verlost, zoodat wij onze heiligmaking en verlossing zeiven hebben uit te werken, maar Hij heeft alle gerechtigheid voor ons vervuld, zoodat het Evangelie niet op Roomsche wijze tot een deel van Christus werk beperkt is, dat dan tot de particuliere genade wordt gerekend, maar alles omvat wat in en door den eersten mensch is bedorven.
Het gaat hier m. a. w. om den geheelen Christus, zooals Hij der gemeente door den Vader gegeven is tot een Heer en een Hoofd over allen.



Deze zelfde kwestie ontmoeten wij bij het onderzoek van de in de Heraut aanbevolen staatkundige theorie telkens weer in een anderen vorm en hebben nu te wijzen op een nieuwe dwaling, die in de drie vorige ligt opgesloten en inzonderheid de volkomenheid van de Heilige Schrift raakt t. w.
7". de meening, dat de Heilige Schrift ons weinig of niet omtrent de verhouding tusschen de Kerk en den Staat heeft geleerd.
Dr. Kuyper vraagt in de Heraut i) pertinent:
„Kan men zeggen, dat hetzij door Jezus, hetzij in Zijn naam door Zijne apostelen, bepalingen en regelen zijn gesteld voor de wederzijdsche verhouding van Kerk en Staat en kunt gij de plaatsen aanwijzen in het Nieuwe Testament waar deze regelen en bepalingen geboekt staan ?"
En spaart ons de moeite van te antwoorden.
»Veilig kan dan ook gezegd dat er zelfs geen enkele vingerwijzing bestaat, die rechtstreeks aan een goedgezind Magistraat openbaart: zóó en zóó zult ge u jegens de Kerk gedragen."
Hij gaat zelfs nog verder; en neemt de moeite eene verklaring te zoeken voor het feit dat „vele broederen zich ter kwader ure op het Oude Testament hebben beroepen".
Dat ligt zegt hij »aan de volkomen absentie in het Nieuwe Testament van iets dat hier ter zake doet."
„Het zwijgen van het Nieuwe Testament, heeft vele broederen ter kwader ure verleid om aanvulling van wat ontbrak te zoeken in het Oude Testament".
Veel heul hebben zij evenwel, naar het schijnt óok in het Oude Testament niet kunnen vinden, om de volgende reden. •
„Wat in Israël bestond hetzij vóór, hetzij na de balr lingschap, kan hier geen wet of regel stellen, kan oió
lj De Her»ut 1147.



zelfs niet ten voorbeeld strekken. In eene Theocratie verkeert de magistraat in eene geheel andere positie dan onder de volkeren, en zoo ook onder Israël miste de Kerk elke geinstitueerde, zelfstandige organisatie afgescheiden, van het nationale leven".
Wij missen in bovenstaande aanhalingen de allergeringste aanwijzing dat Prof. Kuyper kennis heeft genomen van de schriftuurlijke gronden waarop »vele broederen" in de XVIrle en XVII<le eeuw zich tegenover de Doopt ~che, Libertijnsche, Luthersche, Puriteinsche Roomsche en Remonstrantsche begrippen op het gebied van het Staats- en het volkenrecht beriepen.
Indien het eene dwaling is te meenen dat het Oude Testament ons eenig licht verschaft Voor het leven in den Staat, moeten, indien wij ons niet vergissen, «broeder" Trigland en »broeder" Voetius vrij diep in die dwaling hebben gestoken.
Op de pertinente vraag in de eerste der zooeven medegedeelde aanhalingen, geven wij dus een even pertinent bevestigend antwoord, t. w. niet op de vraag zooals zij hier gesteld is, maar zooals zij had moeten worden gesteld.
«Regelen voor de verhouding van den Modernen Staat en den met dien Staat in overeenstemming gebrachte Kerk" vindt men zeker niet. Of de Kerk in het kader van een genootschap is gestoken, of alleen als kerkelijke kas staatsrechterlijk een bestaan kreeg, maakt in dit opzicht geen verschil, i)
Maar, wanneer men, en dit moet zoo zijn, indien Jes. 66: 3 op ons van toepassing zal wezen, de Schrift onbevangen wil onderzoeken, niet om eene bevestiging van eigen inzicht te ontvangen, niet om hen die het niet met ons eens zijn tot zwijgen te brengen, maar om den wil des Heeren in deze te weten en alzoo de Godspraak te raadplegen, zal men èn in het Nieuwe èn in het Oude Testament alles vinden wat men tot
1) Vgl. hierboven blz. 50 vv.
Art. XXXVI Ned. Geloofsb.
8



recht verstand van de thans door ons behandelde kwestie behoeft, en veel meer dan men over dit onderwerp verwacht.
Men vindt dan eene duidelijke aanwijzing van den oorsprong van het gezag, de bewijzen dat de Overheid Gods 'stedehouderesse is en dat haar gezag van boven daalt, niet van beneden opklimt, meer bepaald afdaalt van God als Schepper en niet van Christus als Middelaar ;
dat de Overheid bijgevolg haar ontstaan en bestaan niet aan de Kerk dankt;
dat het God behaagt ons door hare hand te regeeren; dat wij geroepen zijn te gehoorzamen niet uit vrees, maar om des gewetenswil;
dat deze gehoorzaamheid eene grens heeft in de plichten jegens God ;
dat Overheid en onderdaan, burger en burgers, ouders en kinderen enz. in die en die onderlinge betrekking tot elkander staan ;
dat de Overheid eene dwingende macht heeft; dat geene bepaalde regeeringsvorm is voorgeschreven; dat de Kerk de openbaring is van het lichaam van Christus in de wereld ; haar ontstaan en bestaan dus niet aan de Overheid dankt en in geen enkel opzicht van haar goedvinden afhankelijk mag worden gemaakt;
dat die Kerk geen zichtbaar Hoofd heeft of kan hebben ;
dat zij alles moet kunnen doen wat noodig is tot opbouw van het lichaam van Christus ;
dat de Overheid alleen eene uitwendige ordineerende macht over de Kerk bezit;
dat de openbare uitlegging van het Woord aan de Kerk is toevertrouwd ;
dat de natiën volksgewijze tot Christus worden
gebracht;
dat de wetgeving en het regeeringsbeleid in overeenstemming moeten zijn met de natuur- en zedewet en met hetgeen God te dezer zake in zijn Woord heeft geopenbaard;



dat de neutraliteit der Overheid een onding is ; dat de Overheid de waarheid die de Kerk belijdt en het licht dat zij tot recht verstand van het Woord ontsteekt, behoort aan te nemen voor zoover zij het noodig heeft om haar roeping te vervullen ;
dat God de Heer is der conscientie ;
dat het geloof niet door dwang kan of mag worden gewerkt:
dat geene uitwendige voordeelen aan de belijdenis van den Naam des Heeren mogen worden verbonden ;
dat de Overheid niet afhankelijk mag worden van de wisselende volksmeeningen ;
dat de Kerk en de Waarheid hunne sterkte niet mogen zoeken in kansberekering in de numerieke meerderheid of in coalitie.
Zou het heusch zoo moeielijk zijn deze en honderd andere stellingen waarin een antwoord gegeven wordt op de vragen die in de discussie over Artikel XXXVI van onze belijdenis aan de orde komen, uit de Heilige Schrift te bewijzen en toe te lichten?
Wij nemen gaarne op ons dat schriftuurlijk bewijs te leveren.
Wij hebben vooraf evenwel het bewijs te leveren dat de vraag, waarop wij zooeven een bevestigend antwoord gaven, van eene onjuiste veronderstelling uitgaat.
Dr. Kuyper dwaalt
8. In zijn Kerkbegrip. De Staat, waarover gehandeld wordt in de thans door ons besproken opstellen uit de Heraut, is de Staat zooals wij kinderen van de I9de eeuw hem kennen, de Staat zooals hij geworden is onder den invloed der Revolutie.
En d e K e r k waarover de Schrijver spreekt is niet de Kerk zooals zij naar Gods gedachte moet wezen of worden, maar alles »wat als Kerk wordt aangediend."
Dit schijnt zeer praktisch en verbazend vrijgevig te zijn, maar behalve dat de kwestie, waarover wij nu handelen, door deze manier om de vraag te stellen



hopeloos wordt verward eti afgezien van het feit, dat de bekende verklaring op het convent te Middelburg hierdoor tot eene bespotting wordt gemaakt i) en behalve allerlei andere bezwaren o.a. het reeds genoemde bezwaar dat deze manier van doen de authoriteit der Heilige Schrift te na komt, is zij buitendien zoo fataal omdat Dr. Kuyper, indien hij zich aan het Woord had gehouden, onmiddellijk de fout in zijn Kerkbegrip zou hebben ontdekt.
Wij gaan haar nu aanwijzen.
Hij spreekt steeds over de geïnstitueerde Kerk en vereenzelvigt hiermede den tijdelijken vorm en het o n v e r a n d e r 1 ij k wezen. Dit is tegelijkertijd de groote fout van de doleantie en het bewijs voor de waarheid van hetgeen wij in allerlei strijdschriften steeds hebben gezegd dat de afwijking van de Belijdenis der Gereformeerde Kerk op het terrein van de staatkunde, de scheuring in de Kerk tengevolge heeft gehad.
Het in den grond Roomsche dualisme tusschen Kerk en Staat, uitkomende o. m. in de reeds aangewezen leer der twee sferen en der gemeene gratie, maakt Dr. Kuypers politiek te ruim en zijne theologie te eng. Maar, het gevolg van deze vrijgevigheid in p o 1 i t ic i s laat zich weêr in de Theologie gevoelen. Men wordt hierdoor belet in te zien hoe de eenheid van de Kerk wordt prijs gegeven door het op den voorgrond brengen van het Instituaire in de Kerk.
De doleantie is in haren strijdlustigen aanvang in dit opzicht tot op zekere hoogte consequent geweest. De Hervormde Kerk was geene Kerk meer en de ambten in die Kerk waren onbezet. Maar de uiterste consequentie van deze theorie die de zichtbare Kerk alleen als Instituut kent, gaat nog veel verder. Zij die in zake
1) Wil men toonen dat onze vaderen ongelijk hebben, men zal eerst dienen vast te stellen wat z ij hebben geleerd.



het Instituut afwijken zijn naar dezen maatstaf beoordeeld feitelijk geene Kerk. Rome alleen trekt deze consequentie, maar zij ligt in beginsel in de opvatting van Dr. Kuyper opgesloten.
Hij verstaat »onder Kerk als Instituut een kring van personen die in een kerkverband leven en dit kerkverband doen uitkomen in belijdenis en kerkorde." i)
Uit die opvatting is allerlei af te leiden, dat wij nu ter sprake brengen.
In de eerste plaats blijkt zonneklaar dat zijne geheele oppositie tegen Artikel XXXVI, voor zoover zij een beginsel raakt, uit deze misvatting van de eigenlijke kwestie en nader uit zijn van onze Belijdenis afwijkend kerkbegrip voortkomt.
Dr. Kuyper ziet allerlei Kerken of genootschappen die in allerlei opzicht van elkander verschillen en vraagt nu niet: hoe hebben wij naar Gods Woord en onze Belijdenis over die Kerken te oordeelen ; maar : hoe kan de Overheid, die wel iets anders te doen heeft, een oordeel over de met deze pluriformiteit samenhangende splinterige kwesties vellen, waaronder er zoovelen zijn die buiten bet geestelijke leven omgaan ?
Was het evenwel denkbaar dat de Kerken hun onderling verschil konden bijleggen, zoodat zij tegenover de Overheid als eenheid optraden, dan zou het bezwaar, dat thans nog bestaat, in zijn oog, geheel vervallen.
Men leest namelijk in No. 1186 van de Heraut als volgt:
«Zoolang de Kerk in ééne gestalte met ééne belijdenis als innerlijke en uitwendige eenheid optreedt, rijst er onder ons geen verschil hoegenaamd over de taak, die de Overheid jegens deze ééne Kerk te vervullen heeft."
Hieruit blijkt al weer voor de zooveelste maal dat Dr. Kuyper geen principieel, uit het onderscheid der beide vroeger genoemde sferen voortvloeiend en daarom onoplosbaar bezwaar, tegen Art. XXXVI heeft:
1) De Heraut No. 1155.



Dit geeft hier ten minste een belangrijke concessie.
In de tweede plaats geeft zijne definitie van Kerk, als geïnstitueerde Kerk, aanleiding tot een grappig en niet onbelangrijk misverstand. Hij eischt namelijk pertinent dat wij zullen antwoorden op de volgende vraag :
»Hoe moet de Overheid als ze op haar erf meer dan ééne zichtbare Kerk ontmoet, uitmaken welke onder die vele de ware zij ?
Zal ze de w a r e Kerk beschermen en de afgoderij en valschen godsdienst uitroeien dan moet ze beginnen zelfs met uit te maken wat hier de ware kerkvorm is .... ?" i)
»Zij missen", zegt hij, »het recht om over het verband tusschen Kerk en Staat meê te spreken zoo lang zij niet pertinent en concludent op deze tegenwerping geantwoord hebben".
In hetzelfde verband ontvangt men echter de verzekering dat het denkbeeld van onze vaderen dat slechts ééne ware Kerk mogelijk was, hunne politieke beschouwingen bepaalt.
Onze vaderen, zegt hij, namen aan:
1. dat slechts één vorm van Christus'Kerk voor God bestaanbaar is en dat alle andere formatien, die zich als zoodanig aandienen, valsche nabootsingen zijn ;
2. dat de Overheid even beslist zich voor de Kerk in haar eenig ware formatie heeft partij te stellen, als zij gehouden is de nabootsing te weren en tegen te staan."
Onze vaderen, de Hervormers, namen inderdaad de eenheid van de Kerk aan. Op dien grond zeiden zij dat zij niet de Catholieke Kerk, maar alleen »het hof van Rome" hadden verlaten. — — — Maar die ééne Kerk was derhalve niet de geïnstitueerde Kerk, de Kerk verbonden aan eene bepaalde kerkregeering.
Immers: de merkteekenen van de ware Kerk worden in Artikel XXIX aangeduid.
1) Heraut No. 1187.



«Nadat er in afzonderlijke artikelen gehandeld is over de ambten en de dienaren der Kerk" komt in Artikel XXXII »de orde en de tucht" ter sprake. Men »achte het wel goed en nuttig dat de regeerders der Kerk zekere ordinantiën instellen" tot dat en dat doel, maar onafhankelijk van die orde bestond reeds de Kerk en is alles wat van deze Kerk was gezegd.
Oók afgezien hiervan gaat de beschouwing van Dr. Kuyper niet op. De Kerk was in de dagen zelfs van Calvyn, of van Guido de Bres, niet zoo een v o r m i g als hij ons wil doen gelooven. Uit hunne opvatting van de eenheid der Kerk des Ouden en die des Nieuwen Verbonds volgde noodzakelijkerwijze dat de eenheid voor hen niet aan een kerkvorm hing.
In de derde plaats ontdekken wij nu op eens wat in zijn oog het nieuwe en eigenaardige is in het Calvinisme. Het wordt niet in zoovele woorden gezegd, want dan zou het zijn tegen te spreken, maar het wordt nu zonder bewijs in de redeneering opgenomen — het is de vrijheid van conscientie (!)
Men leest in de Stone-lezingen als volgt 1)
»Het is dus geen uitvlucht waarin ik heul zoek, het zijn de klare feiten der historie, waarop ik mij beroep; en ik herhaal hier : niet in wat het Calvinisme uit het verleden overnam, maar in wat het nieuw schiep, moet de diepe grondtrek gezocht van zijn karakter. Opmerkelijk is het dan ook dat de vrijheid van conscientie van meet af door onze Calvinistische theologen en juristen tegenover de Inquisitie verdedigd is. Rome doorzag uitnemend wel, hoe vrijheid van conscientie het fundament van de eenheid der kerk loswoelde, en ging er tegen in. Maar ook omgekeerd moet dan erkend, dat het Calvinisme door luide de vrijheid der conscientie te eeren, de eenheid der zichtbare Kerk in beginsel prijs gaf. Zoodra in den boezem van een zelfde volk de belijde-
1) Blz. 93.



nis der eene helft tegen die der andere helft getuigen mocht, was de breuke een feit geworden en hielpen geen placcaten meer. Reeds in 1649 werd het uitgesproken, dat vervolging om des geloofs wil »a spiritual murder wa9, an assassination of the soul, a rage against God himself, the most horrible of sins". En dat Calvijn zelf, al kwam hij nog niet tot de juiste conclusie, toch reeds de praemisse voor die conclusie neerschreef, blijkt uit zijn erkenning van den Roomschen Doop." (!)
Hetgeen hij hier zegt is deels onjuist, deels niet ter zake, maar zooals het daar ligt, leidt het tot geheel andere dan de door Dr. Kuyper hier uit getrokken en tot precies tegenovergestelde conclusies. Maar dit zijn bijzaken.
Het wordt tijd dat wij in de vierde plaats het uitgangspunt des schrijvers, de geïnstitueerde Kerk nader bezien.
Rome neemt aan, niet alleen dat de Kerk eerst als eene uitwendige organisatie d. i. als Instituut optreedt, maar ook dat zij georganiseerd is in een bepaalden, voorgeschreven vorm.
Daarom leert Bellarminus 1) dat het denkbeeld van eene Kerk die onzichtbaar zou zijn, of, indien zichtbaar (in de ambten) geen voorgeschreven vorm zou hebben niet alleen onjuist, maar ook absurd is en zegt Möhler 2) »de katholieken leeren dat de zichtbare kerk voorafgaat en de onzichtbare volgt.'
»Deze wordt door gene gevormd."
»De Lutheranen" voegt hij er bij, «beweren juist omgekeerd, dat de zichtbare uit de onzichtbare voortkomt."
Eene onbeduidende tegenstelling, schijnbaar. Maar een machtig verschilpunt wordt daarin uitgesproken.
Dit gevoelen van Möhler is dat van Dr.Kuyper. De Kerk is niet de openbaring van het lichaam van Christus, maar iets anders.
I) Bellarminus Da Keel Mil. I. 111. C. 1, '2, '3, 15.
ï) Möhler, Svinholiek p. 108.



«Immers, dit lichaam toch besluit in zich alle krachten en werkingen, die uit de herschepping opkwamen. Er is eene Christelijke maatschappij, er is eene Christelijke wetenschap, er is eene Christelijke kunst en zooveel meer, die uit den akker der Kerk opkomen en op dien akker bloeien kunnen. (!)
De geïnstitueerde Kerk daarentegen is veel enger dan de Kerk van Christus, gedacht als het lichaam van Christus ! en heeft een werkkring die bepaald wordt door hare ambten." i)
Wij vinden bij hem dan ook dezelfde verhouding tusschen de zichtbare en de onzichtbare Kerk als bij de Roomschen.
Bij Rom. 10 : 14 . ... hoe zullen zij hooren, zonder die hun predikt?" teekent hij aan. »In deze woorden ligt de zichtbare Kerk. — — —
Het is nu alzoo, dat de Kerk of keurbende van Christus èn om vergaderd te worden, èn om gewapend en geoefend, èn om in de geslachten voortgeplant te worden, een instituut of een instelling noodig heeft waardoor de dienst des Woords kan plaats hebben.
Meer is de zichtbare Kerk niet: ze is eenvoudig een instituut voor den dienst des Woords,. een instituut door de Kerk en voor de Kerk ingesteld. — —
Alleen in den dienst des Woords vindt het instituut der zichtbare Kerk zijn oorsprong en oorzaak" (!)
In eene discussie waarin de kerk ter sprake komt, moet men voor alle dingen bedenken, dat dit woord in meer dan eene beteekenis kan worden gebezigd.
Verzuimt men hierop te letten, men loopt telkens gevaar zeer onjuiste gevolgtrekkingen te maken omdat men het begrip „Kerk" niet zuiver heeft gehouden.
De opstellen van Dr. Kuyper over Kerk en Staat bieden ons menig voorbeeld hiervan aan.
I) Dr. A. Kuyper, Encvc. Deel II. Afd. 2. Hoofdst. 111. § 56.



In vraag 54 van de Heidelbergsche Catechismus wordt bijv. geleerd, „dat de zoon van God zich uit het gansche menschelijk geslacht door zijn Woord en Geest eene gemeente ten eeuwigen leven uitverkoren, in eenigheid des waren geloofs, van den beginne der wereld tot aan het einde, vergadert, beschermt en onderhoudt."
Vraagt Dr. Kuyper, hoe dit te rijmen is met de opvatting in de Heraut »dat de Overheid er was, zoodra het Patriarchaal gezag ineenzonk, maar dat de Kerk eerst zelfstandig optrad op den Pinksterdag ' 1) en inde Encyclopaedie „dat Christus de Kerk heeft geïnstitueerd", straks „dat Hij en Zijne Apostelen de Instituten der Oecumenische Kerk hebben gesticht", hij antwoordt, „Antw. 54 slaat niet op het Instituut, want van de Gereformeerde Kerk blijft men niet eeuwig een lidmaat". (!)
Een ander voorbeeld.
De voornaamste merkteekenen van de ware Kerk zijn, volgens onze confessie de reine prediking van het Evangelie en de hiermede overeenstemmende bediening van de Sacramenten. Hieruit volgt dat er allerlei verkeerds in eene Kerk kan zijn, maar dat men zich van haar niet mag afscheiden indien deze beiden in haar worden gevonden.
Wijst Dr. Kuyper hierop en vraagt hem hoe hiermede dat en dat in de praktijk van het kerkelijk leven van zich noemende Gereformeerden in overeenstemming kan worden gebracht, hij deelt ons mede dat „de dienst des Woords met al de aankleve van dien niet behoort tot het lichaam van Christus in Zijn e i g e n 1 ij k w e z e n".
Wij zouden op deze wijze kunnen voortgaan, voor ons doel zijn evenwel deze twee voorbeelden afdoende.
Wat het eerste voorbeeld betreft.
De opmerking, dat men niet eeuwig lid blijft van de Gereformeerde Kerk is haast te naief.
1} -De Heraut No. 1155.



Wat was de kwestie ook weer ?
Kuyper zeide, de Kerk had geen zelfstandig bestaan onder het Oude Testament.
De Catechismus was het hiermede niet eens en sprak van de ééne Kerk des Ouden en des Nieuwen Verbonds zóó dat hieruit bleek: deze eenigheid moet van de zichtbare, maar niet van de geïnstitueerde kerk gelden.
Wat nu doet Dr. Kuyper ? Door de dubbelzinnigheid van het woord misleid, maakt hij zijn van de belijdenis afwijkend gevoelen tot een maatstaf voor de belijdenis zoodat hij nalaat de conclusie te trekken : mijn kerkbegrip is een ander dan dat van den Heidelberger.
Nog krasser is het tweede voorbeeld.
De belijdenis spreekt hier van de zichtbare Kerk.
Dit viel moeilijk te ontkennen maar op eens staat de heele zichtbare Kerk buiten de Kerk »in haar eigenlijk wezen."
Wij herinneren hiertegenover, dat de zichtbare en de onzichtbare Kerk, niet twee Kerken zijn maar twee zijden van eene zelfde openbaring. Wat ook in den loop der tijden in de uitwendige verschijning van de Kerk gewijzigd is, d. i. in de ambten, de genadegaven, de vormen van gemeenschapsoefening, onveranderd bleven hét hoofd, het leven, het verbond en de verbondszegelen.
De Roomschen stelden de Protestanten indertijd voor het volgend dilemma.
,,Gij beweert dat die en die dwalingen de Kerk tot eene valsche Kerk maken.
Welnu die z. g. dwalingen zijn niet van gisteren of heden maar van oudsher. Van tweeën één dus: óf zij hebben de Kerk reeds lang geleden ontzield, óf zij leeft, trotsch die dwalingen, óók nog heden ten dage voort. Maar in beide gevallen verlaat gij de Kerk.
Onze vaderen gaven hierop ten antwoord: dat zij verre ! Wij verlaten alleen de zielverdervende dwalingen. Wij scheiden ons alleen van de schepselvergoding af. Wij erkennen wat er in u naar het Woord



is, als de openbaring van de ware Kerk. Wij hebben ons nimmer afgezonderd van den doop, het avondmaal, de drie eerste catholieke belijdenissen.
Hieruit reeds zou blijken hoe onjuist de bewering is dat de Overheid alleen met de geïnstitueerde Kerk in
aanraking komt. Het cardinale punt in het betoog
van Dr. Kuyper in de Heraut.
Uit de opvatting van Dr. Kuyper vloeien echter nog andere dwalingen voort of hangen hiermede samen ; de bespreking hiervan moet noodzakelijker wijze vooraf gaan. De meening bijv. dat
9°. De Kerk onder het Oude Testament geen zelfstandig bestaan heeft gehad.
„Men heeft in Isracl" wel een ambt dat een geestelijk karakter heeft, maar kan niet zeggen dat de Kerk in Israël «afzonderlijk geïnstitueerd was "
.... Tot de Kerk in Israël behoorde men niet door »belijdenis maar door zijn afkomst uit het joodsche volk."
.... Het Sanhedrin was met politieke en kerkelijke «macht bekleed."
Men vindt de Kerk meer zelfstandig in de Synagogen, maar in haar bestond het kerkelijk ambt niet."
»Onder deze omstandigheden wekt het eenige verbazing dat oudere geslachten waaronder dat onzer vaderen gemeend hebben zoo veel ten bewijze van hunne stellingen aan het Oude Testament te kunnen ontleenen".
Aldus Dr. Kuyper.
Hij veronderstelt dat zij dit niet uit voorliefde voor het Oude Testament deden i) maar omdat het Nieuwe Testament hun geene gegevens voor hun stelsel levert (!)
Het laatstgezegde hebben wij reeds afgewezen.
Voorts hebben wij de geheele opvatting die, zooals wij zagen, het gezag, de helderheid en de volkomenheid der Heilige Schrift aantast, uit een van de Schrift afwijkend Kerk- en Staatsbegrip verklaard. Vraagt men
1) l)e Heraut, No. 1154.



niet kinderlijk : wat zegt de Schrift ? maar komt men met een aan de empyrische werkelijkheid ontleende of met 's menschen gedachten en wenschen overeenkomende voorstelling tot de Schrift, zij opent hare schatten niet maar is ook voor den meest geleerden onderzoeker een deels gesloten, deels niet of kwalijk begrepen boek.
Dr. Kuyper's bewering „tot de Kerk in Israël behoorde men niet door belijdenis maar door afkomst uit het joodsche volk" zou ons de vraag: zijt gij een leeraar in Israël en weet gij deze dingen niet ?" kunnen ontlokken. Tenzij hij bereid is de doopersche stelling dat het Oude Verbond een volksverbond is geweest te verdedigen, den kinderdoop prijs te geven en te ontkennen dat Abraham en zijn zaad hetzelfde heil deelachtig werden dat ons in Christus is geschonken, alsmede dat »de besnijdenis een zegel van de rechtvaardigheid des geloofs" 1) is geweest, kan hij geen redelijken grond voor zijn, ook in dit opzicht van de Gereformeerde Kerk afwijkend gevoelen, aanwijzen.
Dat genade geen erfgoed is wordt in de Schrift duidelijk geleerd.
Deze gedachte is als het ware een stramien waarop heel de geschiedenis des Heils is gewerkt.
Zij wordt niet het minst in het Oude Testament op allerlei wijzen geïllustreerd.
De besnijdenis was, wel is waar, voor al wat uit Abraham was en voor de ingeborenen des huizes verplicht, maar er zijn tijden in de geschiedenis van Israël geweest waarin het verbond geschorst was en de besnijdenis niet werd uitgericht. Gedurende den 38jarigen ban is het volk niet besneden geweest, Eerst bij de aankomst in Kanaan te Gilgal werd de smaad van Israël afgewenteld. Men denke aan de melaatschen die van de kerkelijke gemeenschap waren afgesneden, zonder op te "houden tot het volk te behooren. Men
1) Rom. 4 : 11.



lette vooral op de verhouding tusschen Israël en de vreemden.
Wij hebben dit onderwerp opzettelijk in het ie stuk van »TruffelJen Zwaard" behandeld, waaraan wij een en ander ontleenen:
Tot het volk behoorde de vreemde (Gér), die in het land woonde, wel te onderscheiden van den doorreizende (Nokhri) Deut. 29:10; Deut. 14 :21 ; I5:3 ï 33 : 20 ; Lev. 24 : 10 ; de bijwoner (Töshat); de Nethinim, de slaven, de Proselieten, zoowel als de zonen Israëls.
Vreemdelingen genoten in Israël vele voorrechten. Zij stonden onder 's Heeren bijzondere bescherming, Deut. 10 : 18 ; Ps. 146 : 9.
Hunne rechten werden gehandhaafd, Ex. 22 : 21 ; 23:9; Deut. 24 : 7. Telkens vindt men bij allerlei rechtsbepalingen de uitdrukking: »eenerlei recht zult gij hebben ; zoo zal de vreemdeling zijn als de inboorling '. Ex. 12:49; Lev. 24:22.
Voor de vreemdelingen golden algemeene godsdienstige verplichtingen en rechten. Zij hadden zich van zekere gruwelen te wachten. Lev. 17 10.
Zij mochten offers brengen, 1 Kon. 8 : 38, deelnemen aan de feestmalen, Deut. 16: 11. De zondoffers kwamen hun ten goede, Lev. :8; Num. 15 : 14,
De vreemdeling was niet verplicht zich te laten besnijden.
Johannes Hyrkanus handelde in strijd met het recht, toen hij de Edomieten, Aristobulus toen hij de Itureën dwong, zich aan de besnijdenis te onderwerpen.
Men kon lid van de kerk worden zonder burgerrecht te verkrijgen, en men kon burger zijn, in het volle bezit van alle rechten, en tegelijkertijd afgesneden wezen van de kerkelijke gemeenschap.
Het eerstgezegde is op de proselieten van de poort en van de gerechtigheid, het laatstgezegde op de onreinen, de melaatschen, de gecensureerden van toepassing.



Ezechiël opent den vreemdeling het uitzicht op het recht van ook eenmaal grondbezitter te mogen worden.
Ez. 47 : 22.
Vele vreemdelingen (wier aantal zeer groot was, (Num. n : 4; 2 Chron. 2 : 17) namen voorname stellingen in. Men denke aan Uria den Hethiet; aan Arauna, die geen proseliet was, (»De Heere uw God", 2 Sam. 24:24.)
De weg tot de kerkelijke gemeenschap stond, met eenig voorbehoud, ten aanzien van enkele volken en met uitsluiting van de Kanaanieten voor alle volken open. Abraham moest allen besnijden, die in zijn huis waren.
Door die besnijdenis erlangde men het recht deel te nemen aan het bondsmaal, het Pascha Ex. 12:44, de slaven der priesters mochten zelfs de heilige spijzen nuttigen Lev. 22: II. Langs dezen weg kwam men „in de vergadering des Heeren" Deut. 23:4.
Zulke tot het Jodendom overgekomen vreemdelingen werden in later eeuw Proselyten (Grieksch proselytus) genoemd en onderscheiden in proselyten der gerechtigheid en in proselyten van de poort (vrg. Ex. 20 : io,
Deut. 14 : 21).
Hiermede is het onderscheid tusschen burgers en leden, en dus ook tusschen de kerk en het volk aangegeven.
Dat men lid van de eene kerk in Israël kon zijn, al leefde men niet onder dezelfde regeering, is gebleken in het tijdperk der Richteren, toen de stammen vrij los naast elkander stonden. Maar vooral bij de scheuring der twee rijken. Jerobeam belette het volk naar Jeruzalem te gaan, maar in het wezen van de zaak was de scheuring, die Juda en Ephraïm tegenover elkander bracht, hiervoor geen beletsel. Zij is door politieke berekening tot een schisma in de kerk geworden, waartegen de ongenoemde profeet uit Juda te Bethel en de uitnoodiging van Hiskia en Josia tot het gemeenschappelijk Paaschfeest ten sterkste protesteerden.
In Egypte, in Assyrië, in Babel en in Israël zelf



(onder Gedalja) stond het volk, en verkeerde dus ook de kerk onder vreemde heerschappij
De idéé „kerk" d. i. de nadere en nauwere vereeni"in<* van de geloovigen onder één hoofd, is hiermede ook& niet in tegenspraak' Voor de geheele polemiek tegen de z.g. volkskerk bestaat dan ook niet de allergeringste grond.
t. Het blijkt dus dat „Kerk en Staat in Israël" werkelijk onderscheiden waren in zoover de burger van het 1 land niet noodzakelijker wijze lid van de Kerk was. Hetzelfde kan echter ook van de ambten, de ambtdragers en de ambtelijke macht
Ï worden gezegd.
De priesters hadden geen staatkundigen rang, en stonden den rechter alleen als uitlegger van de wet terzijde. Deut. 17:8—12; 21 : 10.
Steeds treden de stamvorsten op den voorgrond. Num. 36: 1; Deut. 29:9, 10; 1 Chron. 27: 16.
Het is na de Ballingschap anders geweest. De priesters hebben zich steeds meer met staatszaken bezig gehouden en de Hoogepriester dong feitelijk naar het Koningschap. Dit alles ligt evenwel buiten het terrein van de openbaring en was een afwijking van de gewoonte, mitsgaders in strijd met de wet.
Dr. Kuyper had een argument ten dienste van de door hem verdedigde stelling, evengoed aan desamenstelling van de Staten Generaal kunnen ontleenen.
De ongehoorzame zoon werd tot de oudsten zijner stad gebracht. Deut. 21 : 19, vrg. 22 : 15; 25 : 7; 29 : 12.
Zij werden weliswaar door Josaphat met de priesters tot een rechterlijk collegie vereenigd, maar altijd worden „de zaken des Heeren" van de zaken des Konings onderscheiden.
De Kerk was vóór de dagen van het nieuwe verbond, niet in dien zin geinstitueer^dat zij als eene afzonderlijke inrichting optrad, met eene plaatselijke openbaring, eene voorgeschreven orde en zich uitbreidende vergaderingen van ambtsdragers maar daarom



was zij niet onzichtbaar. Immers de nauwe verbintenis tusschen Kerk en Staat, die wij in Israël opmerken, was een rechtstreeks gevolg, niet van eenig gebrek in zijn godsdienstig leven van het Oude Verbond, of de Oud Testamentische huishouding, maar van de betrekking waarin God tot dit volk heeft gestaan.
De onderscheiding der wetten in ceremonieele, politieke en zedewetten wijst hierop.
Maar uit de ambten, de bondzegelen, de godsdienstige samenkomsten en de tuchtoefening blijkt dat de Kerk óók in Israël openbaar was geworden, en de allereerste plicht van de Overheid was, haar behulpzaam te zijn in het vervullen van hare profetische roeping.
Dr. Kuyper had evenwel onmogelijk kunnen uitspreken dat de Overheid met de Kerk alleen als Instituut, in aanraking komt, indien bij hem geen dwaling huisde, juist ten aanzien van die profetische roeping der Kerk om
io°. de waarheid te belijden.
Artikel XXXVI, zegt Dr. Kuyper, is in de confessie niet op hare plaats. »Het is opgenomen toen niemand het denkbaar achtte dat er meer dan ééne Kerk zou zijn en het verschil alleen liep over de vraag: is die Kerk hier, of ginds onder het Pausdom ?"
»In hare confessie geeft de Kerk rekenschap van gevoelens tegenover de Overheid."
Aan deze Overheid komt echter het recht niet toe in het Godgeleerd kerkrechterlijk en liturgisch verschil van overtuiging vonnis te vellen en aan de eene richting boven de andere de voorkeur te geven." 1)
De aard en de stof van de confessie is, meent Dr. Kuyper, hierdoor beperkt.
Uit bovenstaande veronderstelling zou, wanneer wij haar in het verband van Dr. Kuyper's opvatting beschouwen, o. i. moeten volgen, dat de confessie in onze
1) De Heraut No, 1186 en 1187.
Art. XXXVI Ned. Geloofsb.
9



dagen, nu de Overheid niet langer naar haar vraagt, nu zij heeft opgehouden de grond te zijn waarop vrijheid van godsdienst wordt verleend, geheel kon worden opgeheven.
Zou men er ook niet uit kunnen afleiden, dat ei
nooit eene belijdenis had moeten wezen t
Immers, indien de Overheid, om het spraakgebruik van Dr. Kuyper te bezigen, op het terrein van »de gemeene gratie" staat, en moet worden geacht niet bevoegd te zijn, als zoodanig, een oordeel te vellen over hetgeen tot »de particuliere gratie" te rekenen valt, had zij hier
ook niet naar mogen vragen.
Had zij er niet naar moeten vragen ; de Kerk had
haar niet moeten afleggen enz. enz.
De veronderstelling is echter onjuist.
In het inleidend woord voor A. Rotterdams verklaring van de Geloofsbelijdenis i) geplaatst, heeft Dr. Kuyper naar de uitspraak van S. Maresius terecht gezegd dat eene belijdenis dient i° om de zuivere kerken van wat daar buiten ligt te onderscheiden ; 20 om tegenover de dwaling de waarheid te verdedigen;
30 om de eenheid der Kerken te bewaren , 40 om de grenzen aan te wijzen waarbinnen zich de dienaar des Woords in zijne verkondiging der waarheid geheel vrij kan bewegen.
Men kan iets dergelijks bij alle Gereformeerde Godgeleerden lezen, a Marck voegt er aan toe »dat de leden en leeraars der Kerk door hunne plechtige verzekering zoo innig aan de confessie verbonden zijn, dat zij haar niet kunnen verwerpen en lid van de bepaalde gemeenschap kunnen blijven." De Confessie is derhalve niet alleen noodig voor de Overheid maar ook voor de Kerk zelve, hare leden en leeraars. Zij moet niet alleen bevatten wat men noodig heeft te weten tot zaligheid, maar alles wat met het doel der open-
11 Gebr. Huge Rotterdam 1860.
2) Meng. der Godg. XXXL1I, XIX.



baring, meer bijzonder, de roeping der Kerk en de rechten zoowel als de plichten van de ambtsdragers overeenkomt.
De grensbepaling tusschen de Kerkelijke en de Staatkundige macht behoort hiertoe zeker niet in de laatste, maar veeleer in de eerste plaats.
De Zuid-Hollandsche Synode antwoordende op de Remonstrantie van den Leidschen Magistraat in 1582 schreef sis vol^t i
»Op deze wijze dan begrijpt de kerkelijke macht alle zaken, want zij vindt in Gods Woord wat zij in alle zaken raden zal. Want er is niets in de geheele wereld waartoe zich het Woord niet uitstrekt.
Daarom dwalen zij grootelijks die plegen te roepen. wat heeft de predikant met de Republiek van doen en niet de wapenen en met de koks !
Maar laat zij zeggen, als de dienaren bemerken dat in zoodanige zaken de Wet Gods overtreden wordt, waarom zij het niet zouden bestraffen en uit het Woord Gods vermanen dat zij van zonde afstaan.
Het komt hen toe te straffen, niet met het zwaard, niet met de gevangenis, niet met uitbanning, maar met de kracht en macht des Goddelijken Woords.
Dit wordt wel is waar meer speciaal van de prediking gezegd, maar het veronderstelt het recht en de plicht der Kerk óók om in hare belijdenis, behoudens het beroep op Gods Woord en het recht om een individueel, zelfstandig oordeel over de waarheid te vellen, als »leeraar van God gezonden", op te treden.
Indien op dit punt eenige twijfel mocht bestaan, leze men de actestukken uit den strijd tegen de leeringen
der Remonstranten. 1)
Het is dus eene dwaling te meenen dat God iets in Zijn Woord heeft geopenbaard, dat het geloof niet noodig
1) De algemeene consideratiën door de Remonstranten ingeleverd ter Dordsche Synode. Voetius Polit. Eccl. 111. lib. et Tract. I cap. IV, V.



heeft te aanvaarden of dat de mond niet behoeft uit te spreken wat het hart gelooft. ...
Deze dwaling wortelt echter in de miskenning van de roeping der Kerk ten aanzien van
iio de openbare uitlegging van het
Woord. r
Wij zijn het niet geheel met onszelven eens, ot wij dit wel mogen rangschikken onder de dwalingen waar toe zijne afwijking van het staatkundig beginsel onzer Kerk Dr. Kuyper heeft gebracht. Maar wij verkeeren hier dan ook in een eigenaardig geval.
Men moet wel veronderstellen dat een geleerde als Dr Kuyper, die zóó goed op de hoogte is van de Gereformeerde Theologie, het onderscheid kent tusschen de gezaghebbende uitegging der He 11 j <T e Schrift, die de Roomsche kerk voor zichzelve opeischt, en de openbare uitlegging van de Schrift, die aan de Kerk is toevertrouwd. Hij moet wel weten, 'dat aan deze openbare uitleggin g het volle gezag is toe te kennen, dat aan de in het licht der openbaring ontdekte waarheid toekomt, maar alleen onder de stilzwijgende veronderstelling van het recht der private uitlegging en van de conformiteit met Gods Woord.
In alles wat hij tedezer zake schreef is evenwel niets dat in de verste verte eenige notie van deze onmisbare en alles afdoende onderscheiding verraadt.
Op de vraag: langs welken weg de Overheid de becrinselen te weten komt waarnaar zij heeft te regeeren. antwoordt Dr. Kuyper »Drie antwoorden zijn denkbaar.
Vooreerst kan men zeggen: dit aan te wijzen is de taak der Kerk, en zooals men weet, gaf Rome inderdaad dit antwoord."
Zeker.
Maar de Gereformeerde Kerk heeft een geheel ander antwoord gegeven! Weet gij, leeraar in Israél, deze
dingen niet ? ..
Het tegenovergestelde blijkt schijnbaar uit zijne zeker



zeer bescheiden eisch die ieder gaarne zal overnemen.
»Wij verlangen niet dat eenige Gereformeerde Kerk het recht ontvange, om ten behoeve van de Overheid in een land als het onze uit te maken welke op politiek terrein de Goddelijke ordinantiën naar luid van het Woord zijn '.
Het eenig bezwaar tegen deze axiomatische stelling is hetgeen de schrijver hiermede schijnt te kennen te geven, t. w. dat van Gereformeerde zijde zoodanige eisch is of kon worden gesteld.
Dr. Kuyper redeneert, op eene andere plaats, evenwel, weêr alsof de Overheid naar het gevoelen der Gereformeerden, de kennis van allerlei buiten haar terrein liggende zaken, rechtstreeks buiten de Kerk en de bediening des Woords om, uit de Heilige Schrift had te putten.
Ten onrechte.
Onze Gereformeerde Dogmatici hebben zich eene andere voorstelling van de zaak gevormd.
Jac. Trigland schrijft: 2)
„Alle Gereformeerden hebben dit (onderscheidend) oordeel, eenstemmig en standvastig den geloovigen toegeschreven en zich op dien grond tegen het ingewikkeld geloof (fides implicita) der Roomsche Kerk verzet.
Hiermede wordt echter het oordeel van de herders en leeraars der Kerk niet opgeheven, maar veeleer bevestigd en vastgesteld. Want indien het allen geloovigen toekomt te oordeelen over de leer die hun overgeleverd is, veel meer moet dit recht worden toegekend aan hen, wien Christus zelf de zorg voor de Kerk en de macht om in haar te onderwijzen heeft opgedragen Eph. 4 : 12—14."
W. Musculus 3)
„Die het ambt van leeren in de Kerk bedienen, zijn ambtshalve schuldig niet alleen de onderdanen maar
1) De Standdaard lti Mei 1878.
2; Jac. Trigland, Van de Hooge Overheid.
3) W. Musculus, „Van den Magistraat."



ook de magistraten te leeren hoe zij zich gedragen moeten en de zondigen te straffen.
Als de Koningen, Prinsen en andere Magistraten zich zeiven het juk van Christus onderworpen hebben is het den dienaren des Heeren ambtshalve niet alleen geoorloofd maar ook geboden dat zij hen inplanten met wat getrouwheid, zorge en naarstigheid zij Christus den Heere, den Koning der koningen moeten dienen; volgens de spreuk van David »En nu gij koningen laat u onderwijzen en laat u leeren, gij richters op aarde dient den Heere met beven."
W. Teellinck, G. Udemans en anderen, i)
G. Voetius.
»Wanneer de Kerk het woord van den Hemelschen Koning tot den Magistraat brengt, doet hij dit als een bode. Intusschen blijft de Magistraat of hij dit Woord gehoor geeft of niet, Magistraat en behoudt zijne heerschappij al is het dat hij zijne macht misbruikt.
Een landman, of een knaap die als gids is aangenomen, is, in zoover hij den krijgsoverste van het geheele leger den weg wijst, de leidsman van den gebieder.
Op deze wijze is hij in het voorgaan ook de eerste maar dienenderwijze niet als de meerdere zelf, niet als de gelijke van het legerhoofd."
Men mag het politiek beginsel van onze confessie niet van Artt. XXVII—XXIX, alsmede de leer van de kerkelijke ambten, meer bepaald van den dienst van het Woord en in verband hiermede van de openbare uitlegging van dat Woord in Artt. XXX en XXXI, losmaken.
Doet men dit, men loopt groot gevaar in den strik te vallen dien Dr. Kuyper niet ontweek.
Immers, indien de Overheid niet bevoegd of bij machte is uit en naar de Schrift vast te stellen wat zij
1) W. Teellinck „den polityckcn christen."
Instructie voor alle liooge en lage overheidspersonen.
S. Urlemans, Coopmansroer 517 vv.



voor de waarheid houdt, die zij ten grondslag van haar regeeringsbeleid wenscht te leggen, beteekent dit van tweeën een : óf dat zij geheel naar eigen willekeur regeert — de autocratie — öf dat zij eigenmachtig bepaalt wat goed en kwaad, waarheid en leugen is — het absolutisme —, öf dat zij geen zelfstandig oordeel heeft, maar geheel onder den invloed, hetzij van de numerieke meerderheid, hetzij van de openbare meening staat, — de leer die wij in dit verband inzonderheid hebben te bestrijden.
Wij nemen het hier derhalve op voor het Gereformeerd in onderscheiding van het Roomsch beginsel van Schriftuitlegging, maar in dit beginsel voor de v r ijheid en de zelfstandigheid van de Overheid.
Die Overheid toch, wordt, op het standpunt, dat wij hier bestrijden, een zelfregistreerend werktuig gelijk, dat aantoont, welke opinie op een gegeven tijdstip de heerschende is.
Wijzen wij in dit verband aan hoe uit de veronderstelling van de onbevoegdheid der Overheid om tusschen waarheid en leugen te kiezen noodzakelijker wijze volgt
I20 de slaafsche onderwerping dier Overheid aan eene op een bepaald tijdstip heerschende meening, en, zooals de zaken nu staan langs dien weg aan Rome.
... . , t 1 1 i_ _• i. u::
Dat de Overheid deels onoevoega, aeeis mei mj machte is, — de Heraut blijft zich op dit punt niet gelijk — bij het licht van Gods Woord te wandelen is eene stelling die in de artikelenreeks die wij nu bespreken, nu eens op deze dan weer op gene wijze gemotiveerd is.
„Moet men wedergeboren zijn om het Koninkrijk Gods te zien" aldus redeneert Dr. Kuyper, »hieruit volgt dat deze sfeer en alles wat er toebehoort, feitelijk, buiten den gezichtskring van de Overheid ligt en altijd zal moeten liggen, óók wanneer de overheidspersoon



wedergeboren is; want het ambt wordt niet wedergeboren". i)
„De Algemeene Christelijke Kerk" zoo betoogt hij elders „is na de Hervorming van de XVI<le eeuw in eene veelheid van Kerken gesplist zoodat er niet weinig scherpzinnigheid en heel veel geestelijke kennis noodig is, om op dit terrein het ware van het valsche te onderscheiden".
Indien de Overheid volstrekt onbevoegd is, vanwege haar in de vorige aanhalingen geconstateerd onvermogen, zoowel om het koninkrijk Gods (hier met de Kerk en de waarheid gelijk gesteld) te zien als om wedergeboren te worden kon zij o. i. ééne Kerk evenmin zien als honderd Kerken. Wij vatten dus in de verste verte niet welke wijziging de pluriformiteit, in deze verhouding heeft gemaakt. Het terrein van de Kerk en den Staat liggen zóóver uiteen, dat men niet eens mag zeggen, dat de Overheid, die zich naar het stelsel van Dr. Kuyper niet met de Kerk bemoeit, „neutraal" is. Eenvoudig omdat zij niets met de Kerk te maken heeft.
„De Minister van waterstaat, zoo hooren wij Dr. Kuyper zeggen" laat geheel in het midden of de allopathische in onderscheiding van de homoeopathische geneeswijze de ware is, maar daarom staat hij niet neutraal. „Wat heeft de ingenieur, wiens toezicht over de dijken en sluizen gaat, en de geneesheer met elkander gemeen?" Men ziet: het komt precies uit!
Wij zijn het dus met zijne veronderstelling en argumentatie al evenmin eens als met zijne conclusie. Het is ons in dit verband evenwel alleen te doen om de vraag : of de splitsing van de Kerk in Kerken een grond is waarop het recht aan de Overheid mag worden ontzegd om een oordeel over zaken, den godsdienst betreffende, te vellen ? 2)
Het komt ons voor dat Dr. Kuyper hier moet ge-
1) De Heraut No. 1175 v.v.
2) Met dien verstande dat het zaken zijn die haar regardeeren. Zóó en niet anders hebben onze vaderen het bedoeld



voelen dat zijne opvatting van het „Instituut" hem parten speelt. Zijne argumentatie herinnert ons aan een pleidooi in een disputeer-gezelschap van juristen gevoerd, ten behoeve van iemand die beschuldigd was van kwade trouw, gebleken in het niet terugbrengen van een geleend voorwerp". De verdediger bewees i° dat zijn cliënt het voorwerp nooit had ontvangen 2° dat het volkomen onbruikbaar was toen hij het ontving, en 3° dat het in goede orde en op tijd, was terugbezorgd !
De Overheid zou zich wel met de Kerk mogen bemoeien »en hierin zelfs veel verder mogen gaan dan Rome verlangt" indien er slechts ééne Kerk ware, maar nu niet!
Nu het beginsel van „gewetensvrijheid' i) zoo hooren wij hem spreken ,,in de Protestantsche kerk heeft doorgewerkt en de eenheid der geloovigen ten gevolge van de toenemende kennis en ontwikkeling steeds meer werd versplinterd 2) zoodat de Overheid niet alleen tusschen onderscheidene Kerken en Sekten, maar ook binnen de grenzen van dezelfde kerk, tusschen uiteenloopende richtingen zou hebben te kiezen, moet het ieder bij eenig nadenken in het oog vallen dat het vrijwel onmogelijk is tusschen deze allen eene keuze te doen. 3)
Dit argument wordt straks versterkt door de opmerking dat „de roeping van de Overheid nooit verder kan gaan dan de gaven strekken, haar toebedeeld, waartoe het geestelijk licht niet behoort 1"
Indien de rechtsbedeeling buiten de zedelijkheid omging, indien de regeering niets met den godsdienst te maken had, indien geen enkel wetenschappelijk beginsel aan de wetgeving ten grondslag lag, er zou iets te zeggen zijn voor de opvatting die aan de Overheid het recht betwist over die en die vraagstukken een zelfstandig oordeel te vellen, en haar, naar een bekend beeld, een kegeljongen gelijk maakt die de ministe-
1) Ook al een pijl uit Kome's koker.
2) De Heraut No. 1187.
31 De Heraut No. 1 189, 1192.



riën, door de stembus omvergeworpen, weder opricht.
Maar nu is er, tenzij wij de meerderheid in stèe van de waarheid tot richtsnoer nemen, geen keuze tusschen de reeds verworpen revolutionaire Staatsrechterlijke theorie en het Gereformeerd beginsel „dat het Staatsgezag noch rechtstreeks noch door de uitspraak van eenige kerk maar alleen in de conscientie der Overheid en aan Góds wil gebonden zij . i)
1) Deze uitdrukking „gebonden in de conscientiën" is met eene geringe wijziging ontleend aan „Ons Program".
Zij past echter niet iu liet daar aanbevolen maar alleen bij het daar verworpen beginsel der Ned. Confessie. Indien de Overheid geen recht heeft zichzelve aan eene bepaalde belijdenis te binden is bovenbedoelde uitdrukking eene phra«e.
Zoodra het verband van zijn betoog dit meebrengt weet l)r. Kuyper het zeer duidelijk te maken -ui
ln zijn hierboven reeds aangehaald opstel, waarin hij het bewijs tracht te leveren dat het van geen praktisch nut was op revisie van Artikel XXXVI aan te dringen, „aangezien dit artikel toch niet kan worden uitgevoerd," hooren wij hem zeggen".
„Of toch de overheid al dan niet „eene Christelijke overheid is,'hangt niet af van wat gij als burger er over denkt of er van zegt en nog minder van de vraag, of de personen der overheid zich op Christelijke wijze gedragen, maar zooiets moet blijken uit een Staatsacte, uit een officieel stuk, als oorkonde van een wettig genomen besluit. Ware onze grondwet eene Christelijke, zoo zou dit uit de grondwet rtioeten Wijken gelijk dit eertijds bleek uit het accoord der zeven Provinciën '.
Volkomen waar. ... ,
Daarom achten wij het volksmisleiding indien men den indruk geeft dat het godsdienstig gehalte der volksvertegenwoordigers den verkeerden invloed van een quasi neutraal staatsrechterlijk stelsel kan nentraliseeren en dringen wij aan op Grondwetsherziening in N e d e r 1 a n d s c h e n zin.
Dit alleen bij het Gereformeerd stelsel passend beginsel, dat
de overheid alleen in zijne conscientie bindt, blijft nu zonder eenige beteekenis Totdat een kerkelijk partijganger de overheidsmacht in handen krijgt en zich alleen in de conscientie gebonden achtende, licht zijne bevoegdheid te buiten gaat.



De Gereformeerden vroegen geen slaafsche onderwerping maar eene redelijke overtuiging. Zij maakten in dit opzicht geen onderscheid tusschen eene Christelijke en eene Heidensche, eene geloovige en eene ongeloovige Overheid. Als lidmaat der Kerk was de Overheid aan de macht der Kerk onderworpen en stond als zoodanig op ééne lijn met andere 1 i dmaten. Maar zij was niet tot het lidmaatschap verplicht.
In de Apologie tegen de Remonstranten Hdsk. 25 blz. 300 wordt het onderscheid tusschen de Roomsche en de Gereformeerde opvatting op deze wijze aangegeven.
»1 Volgens de Roomschen beschermt de Overheid de Kerk ais dienaresse, volgens ue Gereformeerden als heer scheresse.
2 Volgens genen oordeelt de Kerk met een onfeilbaar oordeel dat de Overheid evenals ieder ander moet aannemen zonder nader onderzoek 
3 Naar de meening der Gereformeerden .... blijft de Overheid wanneer zij in een politiek volgend oordeel dwaalt en zijne macht misbruikt zijn titel en recht behouden, enz "
De Overheid, zal zij haar ambt op de rechte wijze vervullen, moet de zedelijk-godsdienstige waarheid kennen die het licht is waarbij zij heeft te wandelen. TTê (Te rrfö r me erTe Kerk acht haar daartoe gerechtigd en geroepen.
De Overheid heeft eén" cTüIïïêlijk aangewezen en omschreven terrein waarop zij zich heeft te bewegen, waartoe de arbeid in en door het Woord Gods zeker niet behoort. De Gereformeerde Kerk is bereid haar te dienen, met het Woord, der Kerk toevertrouwd, de bel ij de nis waarin zij dat W oord saamvat, en het onderwijs dat zij in het openbaar verstrekt. Dit kan niet van Rome, maar het kan ook niet van het stelsel—Kuyper worden gezegd.



Rome bindt de Overheid die, zooals Brunetiére nog dezer dagen uitsprak, geen eigen oordeel heeft, aan de uitspraak der Kerk. Wie bij haar licht wandelt, antwoordt op de vraag: »Wat gelooft gij?" »Vraagt het te Rome 1"
En Dr. Kuyper bindt haar aan ile publieke opinie.
Dit is in beginsel precies hetzelfde en komt ook in de praktijk ten slotte op hetzelfde neder. De Heraut van den ioc,en Juni 1900 schreef als volgt: »de toestand is feitelijk deze : dat in een land zekere publieke opinie omtrent de zaken van Staat en de verplichtingen van de Overheid zich vormt; dat deze opinie in de wetten en voorschriften haar uitdrukking vindt; en dat de verschillende magistraatspersonen hierdoor in hoofdzaak gebonden zijn.
De wil van God, gelijk die in natuur en Schriftuur geopenbaard is, kan dus langs geen anderen weg regel en richtsnoer voor de gedraging der Overheid in hare verschillende trappen worden, dan doordien de belijders des Heeren de Schrift onderzoeken en vooral de mannen van wetenschap onder hen, de beginselen van dat Woord in hun toepassing op de zaken van Staat aantoonen. Wordt op die wijze eene krachtige volksovertuiging gevormd, zoodat zij die deze wetten opstellen deze beginselen daarin tot uitdrukking brengen dan is de publieke gang van zaken aan dien aldus uitgedrukten wil gebonden enz. enz."
Hetwelk overgezet zijnde luidt: indien de Liberalen de macht in handen hebben worden de wetten Liberaal, indien de Roomschen hun doel bereiken worden zij Roomsch. Alles gaat in den Staat naar de numerieke of zedelijke meerderheid.
Tegen deze opvatting is velerlei in te brengen.
1. Zij brengt ons in een fatalen kring waarin wij worden rondgevoerd. De publieke opinie moet de wetgeving omzetten, maar de wetgeving belet de publieke opinie tot haar recht te komen enz. enz.
2. Zij is óf ijdel, óf gevaarlijk. Zij is ijdel zoolang de



Tweede Kamer enz. enz. niet >om" zijn, of, wat op hetzelfde neerkomt, zoo dikwerf een scherpzinnig leider weet te profiteeren van de fouten en de zwakheid van zijne tegenpartij. Zij is gevaarlijk omdat zij den weg baant voor den wassenden invloed van Rome, een invloed des te meer te duchten, omdat Rome de kunst verstaat van iedere gelegenheid te profiteeren, beter dan het onderling verdeeld Protestantisme dit kan doen, niet kieskeurig is in de keuze harer middelen, en met het eigenbelang, de vrees en de zwakheid, om het even van welke partij, haar voordeel weet te doen.
3. Zij vermoordt de Kerk door scheiding en scheuring, verlamt de veerkracht van het volk door berekening, gaat lijnrecht in tegen den eisch van het geloof, dat" men zijne kracht niet in de groote menigte, maar in de Waarheid en in de God der Waarheid zoeke en verlegt het zwaartepunt van de Kerk naar de school en de hoogeschool.
4. Zij kan alleen afbreken, maar niet opbouwen.
Maar, het bezwaar waarin alle andere bezwaren wortelen, ligt in de Revolutionaire Roomsche opvatting, die de Overheid tot den van geloof, verstand en geweten beroofden uitvoerder maakt van hetgeen een ander heeft uitgedacht.



HOOFDSTUK III.
De Staat met den Bijbel.
Het ten jare i8yó te Middelburg ingebracht gravamen is niet zoo onschuldig als het zich liet aanzien.
Het raakt niet alleen de vraag hoe de Overheid met de in het bekend artikel onzer confessie bedoelde dwaalleeraars moet handelen, maar allerlei hiermede samenhangende vragen betreffende de kennisse Gods, de Kerk, de Heilige Schrift, de uitlegging der Schrift, de relatie van het Oude en het Nieuwe Verbond enz. En het stelsel waarbij dat gravamen past is in zijne hoofdgedachte, onze vaderen zouden zeggen: Libertijnsch d. i. het tegenovergestelde van Antirevolutionair, i)
Hoe is dit alles, en vooral het laatst gezegde echter te rijmen met de bekende en erkende positie die Dr. Kuyper en zijne medestanders op Godgeleerdkerkelijk terrein innemen, en met den strijd die eerstgenoemde sedert jaren, zij het dan op eene in ons oog niet altijd even aannemelijke manier tegen «Ongeloof en Revolutie" voert f
Wij ontleenen de stof voor het antwoord op deze vraag aan n° 1192 van de Heraut.
De schrijver brengt hier in herinnering hoe de Roomschen hetzelfde verwijt tot de Protestanten richten dat men tegen Dr. Kuyper inbrengt zoo dikwerf men hem een neutralist scheldt. Zij vereenzelvigen de Revolutie en de Reformatie.



«Indien gijlieden" zoo voegt hij zijne aanklagers toe, voor dit bezwaar niet uit den weg gaat, ons zult gij evenmin schrik aanjagen door den boeman der neutraliteit «zoolang elk nader bewijs ontbreekt.
«Waar ligt het onderscheid tusschen ons en de zonen
der Revolutie?
Zij trekken het gebouw van het menschelijk leven uit de menschelijke wilsuiting, loochenen de openbaring van Gods wil, verklaren alle geloof eene onverschillige zaak, maken de wetenschap die op den wortel des ongeloofs stoelt rechter over de levensvragen van den dag, en zijn, in den slechten zin van het woord, neutraal. Hunne neutraliteit is anti-clericaal en vindt haar oorsprong in vijandschap."
«Ons streven" zegt hij verder, fis er juist op gericht een dam op te werpen tegen de Revolutie. Wij achten alle overheidsbemoeiing schadelijk."
Deze dingen zijn ons niet onbekend. Niemand kan of wenscht in twijfel te trekken wat Dr. Kuyper hier schrijtt over het doel van zijn streven.
Men zou, wel is waar, op het betoog in de Heraut
velerlei kunnen afdingen.
Dat: «zoolang elk nader bewijs ontbreekt '*van Dr. Kuyper' zou eeu scherp antwoord
kunnen uitlokken.
Zijne bewering : «wij ontkennen de openbaring van Gods wil niet," zou aanleiding geven op te merken, dat het onderscheid tusschen deze ontkenning en de stelling «de Overheid zou een bovennatuurlijk orgaan noodig hebben om Gods wil te verstaan 1" in de praktijk niet zoo groot is.
Wij zouden voorts aanleiding hebben op te merken, dat goede bedoelingen ons niet alleen niet kunnen redden, "maar voor hen wien men ze toeschrijft en die zich hierop beroepen, zoowel als voor ons wier principieële bezwaren men door zoodanig beroep ter zijde stelt, een eigenaardig gevaar opleveren.
Josaphat verzwagerde zich met Achab. Het was met



de beste bedoelingen. Hij zocht de regeering over het gescheurde rijk in ééne hand te brengen. Josia mengt zich met even goede bedoelingen in den strijd tusschen Babel en Egypte.
Maar Davids geslacht zou, als gevolg van wat Josaphat voor zijn volk doet, had God het niet verhoed, zijn uitgeroeid.
Kn Josia sterft te Megiddo en zijn rijk gaat onder.
Aan het stelsel van Dr. Kuyper liggen behalve de reeds genoemde dwalingen ook deze drie vergissingen ten grondslag:
1. Men eischt dat de Moderne Staat, die neutraal heet, ook onzijdig zij en hierdoor de toepassing van een positief Christelijk beginsel vergemakkelijke.
. . . Maar veronderstelt hiermede dat de neutraliteit een recht heeft van bestaan ^d e n k b a a r is, en het Christelijk-protestantsch beginsel ten goede kan komen.
2. Men maakt gebruik van de macht die het partijverband, de coalitie, in verband met de stembus verleenen, om de macht van het Liberalisme dat zijne beginselen in Kerk en School heerschappij zoekt te brengen, min of meer te fnuiken . . . maar vergeet dat men nu met wapenen strijdt waarop het ongeloof en bijgeloof het meesterschap verkregen.
3. Men brengt den strijd over van staatkundig naar maatschappelijk terrein .... maar geraakt hierdoor in dezen vicieusen kring; men heeft de staatsmacht noodig om de maatschappij om te zetten en de maatschappij om den Staat te veranderen.
Men is met lamheid geslagen, van het oogenblik af waarin men de eisch, dat de Overheid zich voor den geopenbaarden wil van God buige 1 heeft ingeruild tegen het doel van »Ons Program" »om den grondtoon van ons volkskarakter, gelijk dit door Oranje geleid, onder den invloed der Hervorming zijn stempel ontving, overeenkomstig den gewijzigden volkstoestand in



een vorm die aan de behoeften van onzen tijd voldoet,
te ontwikkelen." i) .... . , , .
Zijn wij d. i. is ons volk niet in ieder opzicht zichtbaar achteruit gegaan ? Onze veerkracht is verlamd, onze Kerk verscheurd, het nationaal karakter van de Christelijke school ging verloren, het zwaartepunt der beweging is van de Kerk naar »de vereeniging van hooier onderwijs", »het Centraal Comité", «Patrimonium , in één woord naar de stembus verlegd, het ideaal van ons leven en streven is verdwenen ! Als de Apostel "aulus op den Areopagus staat en voor de waarheid die hij verkondigt eenige weinige aanhangers wint, richt hij zich tot heel het volk. Maar volgens het stelselKuvper handelt men op de cardinale punten in het belang van een groep, eene instelling, eene vereeniging.
Indien het kerkbegrip dat men in toepassing zoekt te brengen het ware is, indien de berekeningen uitkomen, belooft deze manier van doen uitnemende resultaten . . . Maar, men heeft zich teruggetrokken binnen engeren kring en zijn gezichtskring tot de belangen of vermeende belangen van zijne medestanders
beperkt.
Eene methode die hoogst gevaarlijk is i. om het betrekkelijk recht van dit streven. Men mag niet zóó doctrinair zijn dat men nalaat met het bestaande te rekenen en partij te trekken van e
omstandigheden. .
De apostel Paulus beriep zich in de vergadering van den Joodschen Raad op de Farizeërs, tegenover de badduceërs, omdat laatstgenoemden hem daar en toen het meeste kwaad zouden hebben gedaan.
Verbouwt het huis, dat bouwvallig is, vernieuwt het, het baat niet het dak te stutten en de tochtige vertrekken met zeildoek bewoonbaar te maken! Maar er is tijdelijk een onderdak noodig. Indien de bewoner zijn lichaam niet zooveel mogelijk soigneert zal het
1) Ons Program Art. I. Art. XXXVI Ned. Geloofsb.
10



betere dat hij hoopt te verkrijgen, hem op den duur
niet veel baten.
Men staat in zulke gevallen voor een dilemna, waaruit men niet kan kiezen, omdat hier alles afhangt van de strekking der aan te brengen herstellingen.
Zoekt men hierdoor het onhoudbare in stand te houden, dan wordt het zeer gevaarlijk mede te werken om dezen wensch te verwezenlijken.
2 Omdat zij de Kerk en het Christendom feitelijk buiten de levensbeweging van den tijd stelt.
Dat zij, die het voor een kleurloos Protestantisme opnemen,'onkerkelijk zijn, een Christendom zonder Christelijk gehalte begeeren, vrede hebben met eene Kerk zonder& tucht en eene wetenschap zonder beginsel, den eisch van »Ons Program" verwerpen, ligt in den aard der zaak. Maar voor hen die iets meer positiefs verlangen, iets Schriftuurlijks, dat in overeenstemming is met onze belijdenis, is de verzoeking groot de methode van Dr. Kuyper te volgen. Zij zijn het eens met wat hij schrijft. Hij spreekt uit wat zij gevoelen ... Er is in dit alles slechts één maar. Het ideaal kan alleen door en voor geestverwanten worden gerealiseerd, en het kleine nog door de pressie van dit beginsel gesmaldeelde groepje staat kerkelijk geïsoleerd, terwijl de maatschappij öf meer en meer ontkerstend öf aan Rome overgeleverd wordt.
De winst van deze methode weegt niet op tegen het verlies 1
Men kan het nabijliggend doel onmiddelijk bereiken.
Maar de Kerk en het volk gaan langs dezen weg verloren !
Wij achten het ideaal dat »Ons Program" in Art. 1 ons voor oogen stelt eene illusie, en eischen, op grond van zijn eigen belijdenis, dat Dr. Kuyperen de zijnen óf teru^keeren tot de waarheid die in het kruispunt ligt van alle "mogelijke afwijkingen en verschillen, óf het bewijs leveren dat Artikel XXXVI, waarin deze waarheid deels



wordt uitgedrukt, deels wordt verondersteld, in strijd is met het Woord van God.
Het gaat om heel de Kerk en heel het volk;
om de eere Gods ;
om de vereeniging der belijders ;
om herstel van kracht en van recht.
Gaarne spreken wij de uit de Hervormde Kerk getreden broeders, die met de door ons verworpen methode optreden, ten eenenmale vrij van de beschuldiging dat zij met bewustheid zouden heulen met het ongeloof en het bijgeloof. Maar wij kunnen hen niet vrijspreken van het streven om deze beiden te bestrijden, met verwaarloozing van de Kerk en de Belijdenis, door middel 1 van de school en de politieke organisatie.
Dat gaat niet aan. Het is in strijd met Gods Woord
en Gods Weg.
God heeft de Kerk in het middenpunt van het volksleven gesteld. Kan men het hart, dat krank is geworden, uit het lichaam scheuren en de genezing plaatselijk aanbrengen, die langs den aangewezen weg van den
bloedsomloop uitbleef ?
Veronachtzaamt de ademhalings- en voedingsorganen, verwijdert het hart uit het lichaam, en hoopt dan langs zuiver mechanischen weg den kranke te behouden, maar verwacht niet de kranke maatschappij en den hiermede overeenstemmenden Staat te behouden buiten het orgaan om, waardoor het Gode behaagt in de wereld
te wonen en te werken.
De eerste stap op den weg tot de Reformatie is het herstel van de normale verhoudingen tusschen Kerk en Staat.
Zoodra men dit inziet ontwaakt de geestdrift, die
anders uitblijft. .
In een reeds door ons aangehaald opstel uit de Heraut komt de bekentenis voor dat zij, die de schrijver »de Gereformeerden" noemt, geene Gereformeerde Oveiheid begeeren. Deze uitspraak heeft ons niet verrast. Zij drukte alleen uit wat wij zeiven reeds op een



ander, t. w. het kerkelijk terrein hadden gevoeld en uitgesproken, en wel dat de geheime vrees voor de Gereformeerde Kerk, de ware Reformatie in Kerk en Staat zou tegenhouden.
«Gelooft Gij", vroegen wij in »Heel de Kerk en Heel het volk" : »Gelooft Gij dat God Nederland weer een Christenland, Neêrlands Overheid eene Christelijke Overheid, Neêrlands Kerk eene welingerichte Kerk kan maken? Gelooft Gij dat Hij dit op Zijn tijd zal doen. W e n s c h t Gij dat Hij dit doe ? Zoudt Gij het een zegen achten indien Hij het deed ? Zijt Gij overtuigd dat wij verloren zijn indien Hij het niet doet ?
Men w e n s c h t dit, over het algemeen gesproken, niet.
Men zou de affaire zoo gaarne op den ouden voet voortzetten."
Wij moeten er echter bijvoegen, dat deze stand van de publieke opinie, let wel 1 niet onder de bestrijders maar onder de vrienden der waarheid, het gevolg is o. m. van de verkeerde voorstellingen die men zich van de door ons bedoelde Kerk en Staat had gevormd.
Zoolang men niet overtuigd is dat het herstel, waarover wij nu spreken, een zegen zou zijn voor ons land en volk, en anderen voor deze overtuiging zoekt te winnen, kan er geene kracht van ons uitgaan ter bereiking van het aangewezen doel.
Maar daarom is het ook broodnoodig, op dit punt tot helderheid te komen.
Wij schreven in antwoord op de hierboven aangehaalde bewering van Dr. Kuyper 1) als volgt:
»Onze tijd mist de gave der onderscheiding, daarom kan de dwaling zoo gemakkelijk ingang vinden. Men is bevreesd voor de toepassing der Gereformeerde beginselen, omdat men gewetensvrijheid niet of nagenoeg niet van godsdiensUirnfreid "óndérscfceidt, haar vereenzelvigt merarwïjhafl om propaganda te maken
1) De Gevef. Kerk d d. 16 Juli 1891.



voor zijne denkbeelden, deze vrijheid op êén lijn stelt met de vrijheid van te lasteren, en deze vier soorten van vrijheid verwart met de theorie van de Revolutie dat de Overheid als zoodanig geen eigen overtuiging mag hebben en daarom geene Kerk als de ware mag
erkennen"' 1).
«Christus alleen is Heer over de conscientie," zeiden deHoogmogenden in het placaat van 1619» in verband met de verzekering dat niemand in dezen lande om zijne Godgeleerde opinies zou worden gemolesteerd.
Het is in strijd met de geschiedenis, wanneer men de zaak zóó voorstelt, alsof men hier te doen had met eene uit het heidendom in de Roomsche kerk en uit deze in het Protestantisme overgenomen meening, die van lieverlede heeft plaats gemaakt voor een meer liberalen zin en grooter vrijgevigheid. Men wist zichzelven rekenschap te geven waarom men het geloof niet opdrong of door vrees en hoop zocht te bevorderen. Uit was de rechtstreeksche en voor de hand liggende gevolgtrekking uit de belijdenis zelve af te leiden.
De Synopsis laat zich op deze wijze uit :
«Ofschoon de Magistraat hunnen onderhoorigen mogen verbieden den godsdienst, dien hij goedkeurt, in het openbaar te lasteren, hij mag ze niet verplichten het geloof aan te nemen, d. i. den vorm der belijdenis, die van publieken rechte is goed te keuren en dit voor de menschen te belijden en te verzekeren.
Het geloof ontstaat door overreding, niet door dwang.
1) Onze vaderen plachten een onderscheid te maken tussehen libertas a cactione.
„ conscientiae, conniventia of tolerantia religionis ;
religionis d. i. lil), relig. ad omnia et ringula exercitia tuni publica tam privata;
„ habitationis;
„ blasphemandi. Syn. Pur. Theol. § 50 § 59.
Amesius de Casibus 4. 3.
Voetius, Polit. Ëccl. 1. 401.



Niets moet zoo geheel aan den mensch zelf worden overgelaten als de godsdienst, i)
De Christen-magistraat moet niets zoozeer vermijden, als de dwaze, onstuimige gestrengheid die huichelaars kweekt, en de onderdanen noopt met den mond te belijden, zonder met het hart te gelooven."
Hiermede komt overeen wat Amesius zegt:
Moeten ongeloovigen door de Overheid tot de belijdenis van het ware geloof worden gedwongen ? 2)
Geenszins.
1. Omdat het onmogelijk is iemand door dwang tot het geloof te brengen. Het geloof is eene geheel vrijwillige handeling waartoe men niet door geweld wordt geperst, of door vrees wordt bewogen Ps. 47 : 10,
Hand. 2:4. .
2. Omdat uitwendige belijdenis zonder innerlijk geloof huichelarij is.
3. Omdat de Kerk wordt verdorven, indien haar leden worden opgedrongen, die zich niet van harte, noch uit eigen vrije beweging bij haar aansluiten.
Zeer onderscheiden van de gewetensvrijheid is, evenwel, de godsdienstvrijheid.
De Overheid heeft, naar luid van onze confessie te
bepalen
1. welke religie in den Staat tot het gemeenebest zal worden aangenomen, en als zoodanig met publieke autjloriteit zal worden beschermd en uitgevoerd;
2. welke religie zal worden toegelaten en getolereerd.
»Het weeren en uitroeien der ketterij en valsche
godsdienst", waarvan het nu besproken artikel onzer Belijdenis gewaagt, ziet dus in de verste verte niet op de in een of ander opzicht van elkander onderscheiden christelijke kerken en sekten, maar op geheel andere groepen die door hunne goddelooze stellingen, of hetgeen onze vaderen hiervoor
1) Syn. Pur. Theol. Disp. L LLX.
2) Amesius „Gevallen van «Ie Gonseientie" IVr III 14



hielden, de eere Gods te nakwamen. Het veronderstelt de reeds besproken vrijheid, die onafscheidelijk is van de opvatting die de Hervormde Kerk heeft van het geloof en het werk des Heiligen Geestes.
De zooeven aangehaalde uitdrukking kan dus niet alleen maar moet nog nader worden bepei kt tot het openbare leven dat tot de O verheids sfeer mag worden gerekend.
Zelfs heeft men na deze in den aard der zaak liggende restricties nog een onderscheid te maken tusschen twee tot deze rubriek behoorende gevallen. In het eene is de hier aangewezen plicht van de Overheid absoluut, geen transactie toelatende, en in het andere mag met het staats- en volksbelang rekening
worden gehouden.
Het eerste geval is dat van den Godslasteraar en den afgodendienaar, het laatste dat van den dwaalleeraar, die eene in de oogen onzer vaderen, — wij laten thans in het midden of zij hierin goed zagen zielverdervende, God onteerende dwaling huldigde.
Uit deze onderscheiding nu blijkt, dat het gevoelen van Dr. Kuyper en zijne medestanders inderdaad juist ten aanzien van de behandeling der grove ketters en Godslasteraars niet van dat onzer vaderen verschilt.
Immers, dat de Overheid verplicht is valle Godslastering waar ze het rechtstreeks karakter van hoon tegen Gods majesteit aanneemt met hare dwingende macht te keer te gaan" spreekt zelfs Dr. Kuyper niet tegen. 1)
Hij expliceert zijn hier aangehaald gevoelen als volgt:
»En wat aangaat de Godslastering, zoo berust het recht van de Overheid om deze te keer te gaan in het Godsbesef, dat een ieder van nature ingeschapen is, en vloeit de plicht er toe voort uit het feit dat God de
1) l)e Stone-lezingen. Blz. 85.



Koning over elk volk is. Doch juist deswege is het feit van Godslastering alleen dan geconstateerd te achten als het opzet bleek om in arrenmoede deze oppersouvereiniteit van God over heel het volk te honen Wat gestraft wordt is niet de religieuse afwijking, noch de onvrome zin, maar de aanvaarding van den staatsrechterlijken grondslag waarop en Staat en Overheid rust."
Men veroorlove ons in het voorbijgaan op te merken, dat de Schrijver hier kennelijk vergeten is hoe verontwaardigd hij was toen men hem sliet zeggen' dat de Overheid niet aan de openbaring van Gods wil in de Heilige Schrift zou gebonden zijn. Hij is weêr tot zijne oude liefde voor de natuurlijke Godskennis op politiek terrein teruggekeerd. Maar dit en wat er verder aanstootelijks in zijne hier medegedeelde opvatting mocht zijn, mag ons niet beletten uit te spreken dat de heeren die hun gravamen te Middelburg inbrachten, zich blijkbaar hebben vergist in de meening dat zij het met onze Hervormers in het door hen genoemde oneens waren. Er kan verschil zijn in het oordeel of de eene of andere uiting, om iets te noemen, de naam «Driekoppige helhond", die Servetus den Drieëenigen gaf, werkelijk als Godslastering en niet »als eene eerbiedwaardige uiting van een van onze opvatting afwijkend gevoelen" is te beschouwen, maar er is geen verschil omtrent de vraag: of Godslastering werkelijk strafbaar is?
Dr. Kuyper heeft blijkens het zooeven uit de Stonelezingen aangehaalde, de Godslastering binnen zulke enge grenzen bepaald, dat wij werkelijk niet weten welke «onhebbelijke en oneerbiedige uitingen van een dwalend verstand en een vijandig hart" in deze rubriek zouden kunnen vallen. Dit doet echter thans niet ter zake.
Maar wat wel ter zake doet is de toelichting die onze vaderen, niet zooals de Heraut te kennen geeft, van lieverlede toen de zeden wat milder waren geworden, maar van meetaf en dadelijk na de dagen der



Reformatie van den gewraakten volzin in het bekend artikel onzer confessie hebben gegeven, zoodat zij een duidelijk onderscheid hebben gemaakt tusschen eene opzettelijke en eene niet door den spreker of schrijver als zoodanig bedoelde, maar alleen door de lezers of hoorders als zoodanig opgevatte Godslastering. Precies waar het Dr. Kuyper om te doen is.
Immers, de Godslastering in objectieven en engeren zin moest altijd en onder alle omstandigheden gestraft worden. »De religie", zeide Rivetus. »mag niet getemperd worden naar de politie, maar omgekeerd naar Gods Woord." En nog eens : »niemand kan vrij over eens anders recht beschikken. Het is Gods recht door zijne schepselen geëerd te worden, onafhankelijk van alle mogelijke omstandigheden. Godslastering is eene misdaad, evengoed als moord, en staat hiermede op ééne lijn.
Maar er waren ook vormen van ketterij en valschen godsdienst, die de Overheid onder bepaalde omstandigheden mocht en moest dulden, wanneer de Grondwet dit eischte.
Zoo dikwerf men verkregen rechten te eerbiedigen had.
Bijaldien de gestrenge maatregelen tegen de dwaalleeraars hier ten lande toegepast, elders op onze geloofsgenooten zouden terugwerken, zoodat zij namelijk, bij wijze van retaliatie zouden worden vervolgd.
In het geval waarin er gevaar was van binnenlandsche woelingen.
Ook als het kwaad te diep was geworteld om op deze wijze te worden uitgeroeid. Het „weeren en uitroeien" was dus eene zaak van beleid. 1)
De magistraat moest beletten, dat de godsdienst, dien hij goedkeurde, in het openbaar werd gelasterd. 2)
Het is dus nu alleen nog de vraag of Servetus werkelijk behoorde tot de Godslasteraars, die naar den maatstaf van Dr. Kuyper beoordeeld, strafbaar zijn.
Wij kunnen bij wijze van antwoord volstaan met de volgende aanhaling uit Trigland.
1) Synops LV.
2) Idem LIX.



»De Remonstranten, verzwijgende alle gruwelen van Servetus, deelen alleen mede, wat dienen kan het medelijden gaande te maken.
Mag alles dan maar in de pot van den historieschrijver worden gesmoord ? — of is de taal, die Servet uitslaat, soms geen Godslastering ? Dan is er geen Godslastering in de wereld ja maar, zeggen sommigen,
een mensch om zijn gevoelen te dooden is wat al te hartl Het gevoelen geldt voor God, maar niet voor
de menschen!"
>,Men zou hierop met recht kunnen antwoorden : het komt hier niet op het gevoelen alleen aan, maar op smaadredenen tegen God met den mond uitgesproken, i)
In een der verhooren voor den Raad, waarbij Calvijn de besprekingen had te leiden, merkte deze op dat de leer van Servet niet alleen het Christendom, maar den godsdienst omverwierp, geen onderscheid makende tusschen den Schepper en het schepsel.
>,Zeker" antwoordde Servet met een voornaam lachje, God woont evengoed in den duivel als in den vloer.
«Hoe, rampzalige 1" riep Calvijn, die verschrikt opsprong, vol ontzetting uit, stapt iemand op de Godheid als hij zijne voeten op dezen vloer plaatst ? Gij schaamt u toch dezen onzin te debiteeren'. «Integendeel" gaf Servet ten antwoord, »dat deze vloer of wat gij mij ook wijzen moogt tot het wezen Gods behoort, is volkomen zeker' •
Wanneer men Calvijn en al de Hervormers veroordeelt omdat zij «Godslastering' noemden wat in de oogen van onze zeer humane, uiterst billijke en rechtvaardigde de vredezoekende tijdgenooten een verschil van opinie is, zal de lectuur van het hoofdwerk van Servetus en van de verhooren voor den
Raad hen kunnen genezen.
Het onderscheid tusschen blasphemie in objectieven en in subjectieven zin viel in zijn geval weg.
1) Trigland, Kerkelijke Geschiedenissen 11. 117.



Zijne leer dat er geen wezenlijk onderscheid was tusschen goed en kwaad, God en den Satan, vervulde de mannen, die hun leven voor de waarheid veil hadden met afgrijzen. Maar het zal hun, die hunne ontroering niet verstaan en niet deelen, moeielijk vallen den vorm waarin hij deze leer voordroeg vrij te pleiten van »alle suspicie van blasphemie." Uitdrukkingen als „driekoppigen helhond" „drek van de Satan" komen op iedere bladzijde van zijn werk voor. i) Sprekende van hen die Christus „Gods Zoon" noemen, schrijft hij »van zelf moeten zij aannemen dat God eene geestelijke vrouw heeft, of Hij moest een man-vrouw zijn." 2)
„Indien de Zoon geboren is uit een vader zonder moeder, zeg mij op welke wijze is Hij voortgebracht, uit den buik of uit de zijde?' 3)
Het strekt ons waarlijk niet tot eer, dat wij zulke taal zoo kalm en gelaten kunnen vernemen!
Dat zelfde geldt ook van ds gruwelen der Roomsche Kerk. Het zal ons geen kwaad doen eens opnieuw kennis te maken met het gevoelen van onze vaderen. Men leze bijv. de »Biddagsbede" 1624, van Cornelis Huygens, die zich in zijne belijdenis van volkszonden op deze wijze over Rome uitlaat.
»Meer 4) die de
voll verdienst van zijn Eengeboren, Ter meester half versmooren.
En roemen 5) °f de schuld
door haar betalingen te over wier vervuld".
1) M. Servetus „de Trinitatis Erroribus "
J. Calvinus „In Serveti Refutationein "
Theod. Beza „de Hereticis a Magistratu puniendis."
2) De Trinit. Knor. I, pag. 16.
3) Idem II, pag. 52.
4) NI. meer schuldig zijn.
5) Alsof.



»Meer, die het eenig pad van Waarheid, weg en leven Afgodelijk begeven, i)
En soeken in den nood,
Aan 2) machteloos gebeent het leven in den dood enz."
Maar juist, hieruit blijkt te meer èn dat onze vaderen wel degelijk het onderscheid tusschen Godslastering in den zooeven aangegeven tweeërlei zin hebben gemaakt èn dat zij een anderen grond hebben gehad om niet in den volsten zin van het woord «godsdienstvrijheid' aan de aanhangers van genoemde religie te verstrekken.
lac. Fruitier verwerpt de door de Puriteinen voorgedragen, maar door onze Godgeleerden verworpen meening, dat de teksten in het Oude Testament, die de doodstraf voor den Baaidienaren eischen, op de Papisten van toepassing zijn.
„De Kanaanieten" zegt hij „waren een verbannen volk."
«Israël, daarentegen was Gods eigendom uit alle volken der aarde, zij hadden wetten, die het volk des Heeren nu niet verbinden. Nergens is den Christenen verboden iemand om de religie te bannen, te berooven, te kwellen of te dooden. Hetgeen wij in hen veroordeelen willen wij niet leeren.
Het is Neerlands roem dat niemand om religie eenig molest wordt aangedaan. Vele Papisten hebben ook het Spaansche juk afgeworpen evenals wij en voor Neerlands vrijheid gestreden. — — — Maar hieruit volgt niet dat men hun hun afgodischen godsdienst overal zoo vrij moet laten oefenen, dat men hunne stoutigheden moet dulden enz."3)
1) Verlaten.
2) Van.
'i) Jac. Fruitier „Gerichthandelingen'' 1. 3'»3.



G. Udemans pleit tegen de openbare uitoefening van de Paapsche religie o.a. op den volgenden grond.
„Ten vijfden. De grondregelen van de Roomsche Kerk zijn zoodanig, dat zij geene conscientie maken hunne eeden te breken, wanneer zij maar profijt hiermede weten te doen, tot voordeel (zoo zij zeggen) van de Roomsche Religie (Conc. van Constanz. sess 19) Daarom seydt 1'rince Willem van Nassau, hooger memorie in Zijne Apologie, fol. 67, dat alhoewel de Heeren Statetf van de geünieerde Provinciën in de beginselen, van den oorlog tot s' lands behoud, goed en nuttig hadden bevonden, dat d'eene en d'andere Religie zou onderhouden worden, dat ze niet te min later door „de dertelheydt, slimme praktijken en verraderien van de vijanden gewaarschouvvdt zijn geworden dat haren Staet gevaer stondt van te komen tot eene uyterste verderfenisse, ten ware dat se de exercitie van den Roomsche Religie schorsten en verboden, om dat diegeene die professie van de selve deden, immers ten minste de Papen eenen anderen eed aan den Paus hebben, dien zij hooger achten dan dengenen dien zij aan hun Vaderland hebben".
De Paus matigt zich aan het hoogste gezag op aarde te bezitten, het recht Koningen aan te stellen en af te zetten, de bevoegdheid vast te stellen wat goed en kwaad is. Hij wil een wereldlijk Heer zijn, kan de burgers van hunne verplichting jegens de overheid ontslaan, moet krachtens zijne overtuiging niet alleen de godsdienst, maar ook de gewetensvrijheid belagen, en ondermijnt door diezelfde overtuiging de grondslagen van onze burgerlijke vrijheid.
Op deze en dergelijke gronden hebben onze vaderen de godsdienstvrijheid van de Roomsche beperkt en hen van de regeering uitgesloten."
»Waar gaat het om", vraagt Bellarminus in het begin der voorrede van zijne vijf boeken de summo Pontifice in deze strijdvraag omtrent het primaat van den Paus ? Ik kan het in èén woord zeggen: het gaat om het



hoogste belang van het Christendom (de summa rei christianae). Het gaat om de vraag: </ de Kerk zal blijven staan of zal vallen .... indien de 1 aus kon dwalen en de ondeugd steunde, de deugd afschafte, zou de Kerk verplicht zijn te gelooven dat goed kwaad en kwaad goed was, tenzij zij wilde zondigen tegen het
geweten". r ,, .
Wij hebben er niets bij te voegen — of, alleen wat
Paus Leo de Xde den i*te»Juni 1879 over het huwelijk
heeft geschreven.
>Buiten de door God en de Kerk vastgestelde vormen is het huwelijk noch eerbaar, noch heilig. De kerkelijke handeling is geen inzegening van het huwelijk dat door de burgerlijke Overheid voltrokken is, geen u ijvoegsel, maar de eenige wijze waarop het huwelijk wettig kan worden vol-
t FDit UCverstaanbare taal. Die ooren heeft om te hooren die hoore ! Maar er is iets dat ons belet uit deze en andere aanstootelijke leeringen der Roomsche kerk de voor de hand liggende conclusie te trekken, t. w. dat dit alles in den zin van de anti-papistische felheid, tegen de anti-revolutionairen, min of meer in het belang van de liberalen zou worden uitgelegd.
Het pleit niet tegen een der bestaande staatspartijen in onderscheiding van de overigen, maar tegen het orondbeginsel van den Modernen Staat, en tegen de pooïno- om door coalitie eene meerderheid bij de stembus te behalen met het doel om wat de Revolutie op staatkundig terrein bracht ten bate van de zaak des
Heeren te utiliseeren.
De neutrale staat komt Rome ten goede en de liberalen zijn, uitgenomen in hun niet afdoend redeneeren tegen Rome, hare natuurlijke bondgenooten.
^ij die Gereformeerd willen zijn óók in de Staatkunde hebben alleen te eischen dat de Overheid naar Gods Woord regeere, dat deze hare roeping in de grondwet worde vastgesteld, onder de waarborgen van de



vrijheid des volks alsmede, dat ditgeschiede in deneenigen vorm waarin het op den weg van de overheid ligt zich aan eene kerkelijke belijdenis te binden t.w. door de erkenning dat de van dwalingen gezuiverde Kerk van p ublieken rechte is.
Met de kleingeestige toepassing van een geheel ander door onze vaderen bestreden in den grond heidensch beginsel van een Staatsgodsdienst en een heerschende& Kerk hebben wij op Gereformeerd standpnnt niet van doen.
Wij zien niet in waarom de Staat geen gebruik kan maken van de bona fide bewezen diensten van Joden en Roomschen, mits niet als zóódanig, en met het voorbehoud dat tegen het misbruik van hun invloed en hunne positie in het belang van de dwaling te maken,
zal worden gewaakt. , ,, v i
Wij zien niet in, waarom het volk als een geheel niet zou worden toegelaten zijne belangen in de vergadering
der vertegenwoordigers te bepleiten. Indien de re-
geerin°"Svorm dit toelaat, d. i. indien, hier ligt het kwestieuze punt, — de lijn tusschen regeering en volksvertegenwoordiging niet wordt uitgewischt.
Maar, het wordt tijd, de rollen omtekeeren.
De beschuldigde heeft het recht hier als beschuldiger op te treden.
Wat bazelt men van de vrije Kerk in den v r ij e n Staat! Het is juist het kenmerk van de Revolutie dat zij de Kerk niet toelaat zichzelve te
^ Ieder wezen op Gods aardbodem heeft het recht te zijn wat God het heeft gemaakt en mag van den Staat eischen dat deze het niet belette zijn plicht te doen. Maar in beide opzichten kwam de Revolutie de kerk
Die staat kent drieërlei verhouing tot zedelijke lichamen, zij/ rekent met:
Vereeni gingen van individuen tot een bepaald doel te samen gebracht. Zonder vasten vorm,



uitsluitend plaatselijk en voor een bepaalden tijd.
Aan zoodanige gezelschappen, verleent Hij rechtspersoonlijkheid en vraagt alleen of de leden invloed hebben op de keuze van het Bestuur ; of voor de geregelde aftreding zorg is gedragen enz. Om het doel der samenwerking bekommert hij zich niet.
2 Stichtingen die een meer blijvend karakter bezitten, onafhankelijk zijn van hun statuut, in het bezit zijn van goederen met eene bepaalde bestemming, eene bestemming, namelijk niet voor de samenbrengende personen maar voor het nageslacht d. i. voor het doel der stichting in opeenvolgende geslachten.
3 Genootschappen over onderscheiden plaatsen verspreid, met plaatselijke afdeelingen die allen met hunne besturen onder een hoofdbestuur staan dat het genootschap in rechten vertegenwoordigt. Tot 1797 1798 wordt in staatsstukken van „Kerk' na dien tijd van «kerkgenootschappen" gesproken, die omschreven worden als vereenigingen „tot uitoefening en bevordering van den godsdienst".
In de conceptwet van 1797 Art. 10 worden de Kerkgemeenten genootschappen genoemd. Er is hier sprake van „kerkgenootschappen, tot de gewezen bevoorrechte kerk behoorende . Maar spoedig daarna krijgt het woord de beteekenis niet van een genootschap van Kerken (plaatselijke) maar van eene kerk die een genootschap is uitpersonenbestaande. De plaatselijke Kerken verdwijnen als eenheden. De wet kent alleen afdeelingen met besturen onder één hoofdbestuur tot één genootschap saamgevoegd.
De Kerk is, blijkens haar oorsprong en karakter niet eene vereeniging door de wilsuiting van hare leden tot een zeker doel verbonden,
niet een genootschap wier afdeelingen en leden geen zelfstandig bestaan hebben en geene rechten die zij niet door middel van het centrale Bestuur verkrijgen, maar eene openbaring van het lichaam van Christus, dat als zoodanig plaatselijk zichtbaar wordt, en voor alles



wat plaatselijk kan worden afgedaan volkomen autonoom is. Zij is tegelijkertijd niet contractueel, maar krachtens de eenheid van oorsprong en doel, van leven en streven, van hoofd en wet aan alle andere plaatselijke kerken verbonden, en treedt, hetzij in engeren kring, classicaal of provinciaal, hetzij in ruimer kring, nationaal en internationaal als eenheid op, zoodat de enkele aan den Raad en de Raden aan de meer uitgebreide vergaderingen verbonden en krachtens d e samenvoeging van macht onderworpen zijn.
Wat heeft nu de Revolutie gedaan ?
Zij heeft der Kerk niet alleen allen rechtmatigen invloed op het staatsleven ontzegd, maar haar ook gedwongen een vorm aan te nemen die niet alleen aan haar leven vreemd is, maar ook haar bovennatuurlijken oorsprong verloochent.
Immers; uit het door den Staat ingenomen standpunt volgt, dat de oorsprong van het zedelijk lichaam in casu het genootschap tot hem d. i. tot z ij n e machtiging teruggaat i) en dat het in zijn bestaan en wijze van optreden van den wil der leden afhankelijk is. 2)
1) „De Gercf. Kerk" no. 13.
2) Dat dit niet onschuldig is blijkt uit de behandeling die de Hervormde Kerk aldaar ondervindt.
In 1803 zijn de Protestantsche kerken in Frankrijk oflicieei erkend, maar in de wet van 12 Germinal Aun X is van vaneene Synode geen sprake.
De Kerken hebben steeds op herstel van de vroegere organisatie aangedrongen, maar het dunrde tot 1872 toen Jules Simon hen veroorloofde eene Synode bijeen te roepen.
Op deze Synode die te Parijs saainkwam ging de Kerk in een rechtzinnig en een modern deel uiteen. De Modernen onttrokken zich en de regeering weigerde hare goedkeuriug aan de genomen besUiten te hechten. De rechtzinnigen besloten sedert 1878 in eene officieuse vergadering «aam te komen, wier besluiten geen Hindende kracht hebben.
De Figaro van 8 Juni 1896 zegt, dat de rechtzinnigen „zich
Art. XXXVI Ned. Geloofsb.
I I



Hier hebben wij dus de kern van de geheele kwestie tusschen ons aan de eene en de Liberalen met de Anti-revolutionaire en verwante richtingen aan de .andere zijde.
Het is hier weer de telkens in allerlei vormen herhaalde geschiedenis, de steen die de bouwlieden verwierpen is door God ten hoofd des hoeks gelegd.
De Revolutie zal eerst met succes worden bestreden, wanneer men zelf niet op het Revolutionair standpunt staat.
De in 1886 uit de Hervormde Kerk getredenen hebben volkomen gelijk wanneer zij het als genootschap bestaan van de Hervormde Kerk afkeuren. Zij vergeten echter, in de eerste plaats dat de Kerk en de ambten wei in dit kader gewrongen zijn maar daarom in hun eigenlijk wezen nog altijd bestaan 1) en in de tweede plaats dat het niet minder erg is de Kerk staatsrechterlijk te doen verdwijnen. Dit is eene verloochening van den Christus ten aanzien van de overheid.
De Afscheiding, de Doleantie, de treurige toestand waarin de Hervormde Kerk verkeert zijn een gevolg van de wanverhouding tusschen de Kerk en den Staat.
Moet de Kerk, zoo luidt de vraag die in het middenpunt van alle mogelijke vraagstukken ligt, moet de Kerk zich maar uit het openbare leven terugtrekken en een toevlucht zoeken in kleine Afgescheiden gemeenten die de Staat met rust laten? Het antwoord kan en mag alleen ontkennend zijn.
Het gaat hier niet om het recht van de Kerk maar om het recht, om de eere Gods.
De strijd tegen de revolutie concentreert zich om
niet moeten voorstellen dat hnnne Synode de voorbode zal zijn van eene ofticieele Nationale Synode " _ ...
„l)e Regeering is vast besloten zich van alle inmenging in kerkelijke zaken te onthouden ' (!)
„l)it kan wellicht aanleiding zijn om den vrede tot stand te brengen, omdat daarvan nu in geen enkel opzicht gewetensdwang het gevolg zon kunnen zijn voor wie in de Kerk zal blijven, b L)r. Hoedemaker, De Gongresbeweging.



de vraag : of de overheid en in den constitutioneelen staat, óók de grondwet
de Kerk als openbaring van het lichaam van Christus een publiek rechterl ij k bestaan zal geven.
Dr. Kuyper heeft dezen eisch zeer juist geformuleerd, i)
Wij hebben alleen bezwaar i°. dat hij de Kerk op één lijn stelt met andere kringen (het huisgezin, de kunst, de school) die hij allen »van publiekenrechte" noemt, en blijkens zijne leer van „de soevereiniteit in eigen kring" een van den Staat onaf hankelijk jurisdictie wil geven;
2°. dat hij den Staat geen eigen oordeel toekent maar aanneemt dat deze voor de Kerk heeft te houden wat zich en zooals het zich als zoodanig aandient;
^o. dat de Staat alle kerken, d. i. dus in het spraakgebruik der vaderen èn de ware èn de valsche Kerk heeft te erkennen en te hooren ; waartoe hij — laat ons ernstig blijven ! — »een Raad van advies" wil instellen.
Indien dit denkbeeld verwezenlijkt mocht worden zou het woord uit het spreukenboek „dit volk vergaat door de veelheid zijner raadgevers" hierop van toepassing zijn.
De kwestie te poneeren is haar optelossen.
Laat ons zien 1
De Kerk treedt op met de belijdenis : dat haar het Woord van God is toevertrouwd, dat de Heilige Geest
1) „Diezelfde God, die de Overheid instelde, en de Overheid als zijne dienaresse inet gezag bekleedde, diezelfde God heeft krachtens zijne soevereine oppermacht, ook de Kerk van Christus in deze wereld ingebracht en haar uitgespreid over alle natiën en volkeren.
Die Kerk is niet een produkt van menschelijke wd, daad, maar eene schepping Gods
Het wordt dus niet aan de Overheid gevraagd of zij die Kerk wil toelaten ... zij bestaat inre divino."
Uitnemend 't kan niet beter gezegd.
Eene schrede verder . .. erkent dat God die Kerk heeft geformeerd ... en gij zijt waar gij wezen moet.



in haar woont, die haar in alle waarheid leidt en dat zij van God geroepen is een pilaar en vastigheid der waarheid te zijn en het Woord Gods te bedienen.
De vraag waarop de Overheid een antwoord heeft te geven is deze : zal ik deze, die tot mij komt »in den Naam des Heeren" erkennen of afwijzen, haar in staat stellen hare roeping te vervullen of mij niet aan haar laten gelegen liggen, naar haar hooren en waar het noodig^ is haar raadplegen, of mijns weegs gaan alsof Christus niet in der wereld gegeven ware tot een Heer over allen ?
Het antwoord op deze vraag luidt bevestigend, indien de Staat de Kerk als van publieken rechte handhaaft; ontkennend, indien de Kerk voor den Staat óf een vereeniging, óf eene stichting, óf een genootschap is. Immers, dit zijn zuiver menschelijke instellingen, terwijl de Kerk is eene Godmenschelijke instelling.
Zij past niet in het kader dat de Staat voor haar in gereedheid heeft gebracht. Wat zij is, leert het Woord Gods en dat Woord alleen.
Dit alles is, indien de quaestie zuiver gesteld wordt voor geen tegenspraak vatbaar. Het ligt in den aard der zaak.
Maar dan volgt hieruit dat de Staat niet twee of meer kerken als van publieken rechte kan handhaven ; evenmin als twee Christussen. Hij kan vele kerken toelaten, v r ij laten optetreden en te arbeiden, slechts ééne Kerk is er, wier belijdenis «publiekelijk wordt uitgevoerd en beschermd". Men kan de consequentie niet ontgaan, tenzij men ontkent dat de overheid gebonden is aan den geopenbaarden wil van God, d. i. aan Gods Woord.
Het is noodig het terrein van den Staat af te bakenen.
Hij is niet bevoegd het Woord in het openbaar uit te leggen d. i. hij heeft geene belijdenis en geene catechismus te leveren . . . maar hij mag en moet oor-



deelen, welke belijdenis hij ten grondslag van de wetgeving en het regeeringsbeleid wil leggen.
Dat niet alleen. Hij heeft de Kerk in alle voorkomende gevallen te raadplegen.
»Wil men de Kerk er buiten houden" ; maakt men haar los van den Staat; slechts drieërlei is denkbaar : öf de Staat heeft een eigen godsdienst boven geloofsverdeeldheid, óf hij wordt een état Athee en verwijdert wat christelijk is uit alle openbare instellingen, öf hij laat de wetgeving aan het toeval d. i, de tijdelijke meerderheid over.
Men scheldt het standpunt waarop wij ons hier plaatsen, dat van onze belijdenis, gewoonlijk contrarevolutionai r. Geen wonder. Hetzelfde verwijt werd indertijd tot Groen van Prinsterer gericht. Weet men, wat hij hierop antwoordde ? »Nous ne voulons pas le contre revolution, mais le contraire de la Revolution !'
Er is in dit opzicht een spraakverwarring.
Menigeen die de Kerk van het staatsrechterlijk terrein laat verdwijnen, de roeping van die Kerk om het Woord uit te leggen aan vereenigingen op school- en politiek gebied, opdraagt, en dat Woord van God als een voor de overheid gesloten boek beschouwt, noemt zich antirevolutionair, omdat hij tegen het streven der Liberalen is, op dogmatisch, kerkelijk of maatschappelijk terrein.
Laat ons niet over namen en woorden twisten.
Men wete slechts dat men het recht om zich antirevolutionair te noemen niet ontleent aan de verwerping van iets kenmerkends dat de Revolutie in het staatsleven wrocht, zelfs tot op zekere hoogte niet de volkssoevereiniteit, maar alleen aan de hoop langs dezen weg zijne idealen op kerkelijk, maatschappelijk- en schoolterrein te verwezenlijken en alzoo het ongeloof, waaruit de Revolutie voortkwam, te bestrijden.
De Homeopatische methode op politiek terrein !
Groen van Prinsterer, door de vrees dat de Moderne



sekteschool de natie mocht ontkerstenen hiertoe gebracht, heeft de eisch gesteld dat de openbare school geen verwaterd en onzuiver Christendom zou brengen. En zij, die op deze lijn verder gaan, noemen zich te recht ofte onrecht, thans om het even, de erfgenamen
van Groens's beginsel.
De zooeven aangewezen verwarring is, echter, hier
in het spel.
Het is een andere Groen die zijn stelsel van staatsrecht ontvouwt en een andere die als leider van een groep in het volk en in de Kamer optreedt. Maar eerstgenoemde Groen die »Staatshervorming in Vaderlandschen en Grondwetsherziening in Nederlandschen zin' eischt, is het die wij als woordvoerder en pleitbezorger van de tegenover de Heraut gestelde beginselen zouden begeeren.
Wat wij wenschen laat ons dit ten slotte in zijne
woorden mogen zeggen, i)
»Het Staatsrecht dat ik aanprijs, met verwerping van het Staatsrecht waarbij God uit den Staat buitengesloten wordt, is met de Godsdienst in onafscheidelijk verband. Gezag, recht en vrijheid zijn niet conventioneel, maar traditioneel, onafhankelijk van menschelijke goedof afkeuring, in Gods wil en wezen gegrond.
Het is historisch ; dat is, het komt met de natuur rler menschen overeen ; het is op het wezen van recht
- ... 1 . 11 • J _
en van Staat gebouwd ; een ideaal, maar netweiK in oe i geschiedenis eene doorgaande verwezenlijking vindt. ' Het tegenovergestelde van het revolutionaire staatsrecht, enkel denkbeeldig, gegrond op hetgeen niet is, op onwaarheden en hersenschimmige begrippen.
En wanneer men nu vraagt hoe dit staatsrecht zich bepaaldelijk in Nederland, en met betrekking ook tot het tegenwoordig oogenblik, heeft geopenbaard en ontwikkeld, dan geloof ik te mogen zeggen :
I) Bijdrage tot herziening der Grondwet in Noderlandsclien zin. Blz. 65~.



Nederland is niet door de omwenteling van 1795, maar ook niet door de Grondwetten van 1814 of 1815 in het leven geroepen; het is een historische Staat, waarin niet alle vrijheden en rechten door revolutionaire aanmatiging vernietigd hebben kunnen worden.
Nederland is een Christelijk Land, waarin eerbiediging van het Evangelie het recht en de plicht van Overheid en onderdaan is. De Overheid, Christelijk of niet, is aan deze hoogste Landswet gehouden.
Nederland is een Protestantsche Staat, waarin, bij ruimere verdraagzaamheid, voor het behoud en belang der Christelijk-l'rotestantsche Kerk moet worden gezorgd.
Nederland is een Land, waar het eenhoofdig gezag lang heeft bestaan ; en waar ook tijdens de Republiek, de strekking naar de Monarchie, als naar den waarborg tegen plaatselijke onderdrukking, bepaaldelijk met den wensch naar het Huis van Oranje, nationaal was.
Nederland is een vrij Land; waar de rechten van bijzondere personen en van corporatiën van allerhanden aard geëerbiedigd, en de Natie, zoo dikwerf zij niet onder het juk der Aristocraten gebracht werd, een belangrijken invloed op de behandeling der Staats-aangelegenheden had.
De bloote opgave dezer héofdtrekken zal, vlei ik mij, de zoodanigen gerust stellen die vreezen dat de richting der opgenoemde beginsels niet genoeg practikaal is.
Ook dit.
»Het Evangelie is het kostelijkst erfgoed der Natie.
Het is niet te doen om uiterlijkheden, om fraaie woorden en betuigingen, om een uithangbord en firma , om een Staat, heilig gelijk weleer het heilig Verbond ; niet om nu en dan eene hulde aan het liefderijke bestuur eener wijze Voorzienigheid in een Staatsstuk te zien vlechten; niet om, wegens ontheiliging van den Zondag, den hongerigen werkman die voor het huisgezin brood zoekt, te straffen, terwijl, ondanks den geest der bestaande wet, ik zeg niet, elke vermakelijkheid vergund, maar somtijds elke uitspatting der zedeloos-



heid toegelaten wordt. Neen, wij verlangen iets meer. Het Nationaal geloof is het Christelijk geloof, het Nationaal onderwijs is het Christelijk onderwijs, de Nationale wetgeving, is de Christelijke wetgeving In Nederland dus mag men ons niet langer eene gelijkheid opdringen waardoor de Openbaring op ééne lijn met den Koran en de Zendavesta wordt gesteld ; eene opvoeding die eene Heidensche zedeleer tot grondslag heeft: eene strafwet, waarbij enkel op het nut en de veiligheid der Maatschappij, en niet op de handhaving van Gods eer en van Zijne algemeene voorschriften, wordt gelet.
Ten slotte.
Al is er geene heerschende Kerk, al bestaan de Gezindheden, die vroeger geduld werden, nn krachtens een verkregen regt; één van beide, of wij moeten bij voortduring aannemen de ongodisterij der wet, iets waarvan het verderfelijkè door alle Christelijke Gezindheden gevoeld wordt ; of, zoo er een historische Staat is, dan is, uit den aard eer zaak, de Hervormde Kerk de Nationale Kerk.



Beknopt Overzicht van <lcn inhoud.
Blz. 1—32.
1. Art. XXXVI Ned. Conf. is voor velen een steen
des aanstoots.
Een opzettelijk, zuiver Godgeleerd onderzoek naar de waarde der tegen dit artikel ingebrachte bedenkingen zou dus om allerlei redenen noodigzijngeweest.
Er bestond echter geen aanleiding hiertoe overtegaan, zoolang de tegenstanders zich niet op de Schrift beriepen. ^ ^ bezwaren tegen het artikel waren niet behoorlijk o-emotiveerd. - Van een kerkelijk-theologisch onderzoek was geen sprake geweest; — <le afwijking lag ten grondslag aan een politiek stelsel ; - zij die tegen de belijdenis" ingingen waren leiders der openbare meening, pleitbezorgers der Gereformeerde beginselen ; — de afwijking is overal zichtbaar en is overal zoek ; zij was zichtbaar bij de poging om zich te vereenigen met de afgescheidenen, bij het" kerkelijk conflict, de doleantie, het onbruikbaar maken van de vrije universiteit, voor een deel der Gereformeerden.
2. Wij zijn nu in de gelegenheid deze van de belijdenis afwijkende richting op theologisch terrein te ontmoeten. De verklaring in 1896 te Middelburg afgelegd, is commissoriaal gemaakt.
Een lid dier commissie behandelt een soortgelijk
onderwerp in de Heraut van 1900; — beteekenis van het door hem ingsteld onderzoek. Het zal ons tot de Schrift terugbrengen en aanwijzen wat uit de Schrift moet worden bewezen. — l)e negen opstellen uit de



Standaard van hetzelfde jaar over het thema: de meerderheid der bevolking is christelijk, hoe kan zij de meerderheid worden in de Tweede Kamer ? uit dit oogpunt met de Heraut artikelen vergeleken.
Hoofdstuk I. Verkenning van het terrein.
Blz. 33 — 81.
De eisch dat wij onze bedenkingen tegen het gevoelen van den Schrijver zullen beperken tot zijne verhandeling over »Kerk en Staat is onbillijk. ^
— Mij moet bewijzen dat de voorstelling die onze Confessie zich van de roeping der Overheid vormt, onschriftuurlijk is, en eischt nu dat wij de twee nog niet gelegitimeerde begrippen waarmede hij gaat werken, zullen accepteeren; — om niet op deze preliminaire kwestie te stuiten wijden wij een eerste hoofdstuk aan dit onderzoek.
»Weren en uitroeien van allen valschen godsdienst^ is niet «zedelijken steun der Kerke te bieden . Wij zijn dit met de Heraut eens. Maar hieruit volgt niet dat »de Ware Kerk" in Art. XXXVI bedoeld, een der bestaande geïnstitueerde Kerken zou zijn, óók niet dat met dit »weren" „een geweldplegen in geloofszaken wordt bedoeld. Allerminst, dat de Confessie op dit punt de vrucht zou zijn van gangbare meeningen.
— Het blijkt dus dat ons onderzoek moet raken
1. Confessie, en nader de meening van de Hervormers dat zij tot de Schrift zijn teruggegaan ;
2. het Kerkbegrip in verband met de Schriftbeschouwing. ...
Moot men alles voor Kerk houden wat zich als zoodanig aandient? .
3. het Staatsrecht, voor zoover dit de roeping der Overheid, en de door haar te volgen richtsnoer raakt.
Het revolutionair karakter van het stelsel Kuyper komt uit in de theorie dat de Overheid hare kennis van den wil van God alleen door tusschenkomst van
de openbare meening verkrijgt.
Haar onvermogen om dien wil uit den Bijbel at te
leiden volgt, blijkens de Heraut,
1. uit den omvang van het onderzoek :



2. uit het feit dat de Overheid alleen hier en daar een Bijbel heeft;
uit de verduistering van het verstand door de zonde.
Rij het vaststellen van de verhouding der Kerk tot den Staat beweert de Heraut
1. dat het O. T. ons dienaangaande niets heeft te zeggen ;
2. het N . T. evenmin ;
3. dat de Overheidspersoon zou wedergeboren moeten zijn, om het Koninkrijk (ïods te zien ;
4. ten einde tusschen de kerken te kiezen zou de Overheid hebben te bepalen welke de ware Kerk vorm zij.
De Heraut phantaseert wat er al zou moeten gebeuren eer Art. XXXVI werd toegepast en sommeert hen die het niet met hen eens zijn «concludent en pertinent te zeggen hoe genoemd artikel kan worden toegepast."
Ons antwoord op deze sommatie.
Grondlijnen van een Program op den grondslag van art. 36.
Hoofdstuk II. Aanwijzing der dwalingen.
Dr. Kuyper redeneert als volgt: Blz. 82 — 142.
Het Calvinisme stelt den eisch dat de Overheid alle valsche godsdienst moet weren, en heeft dit met vroegere stelsels gemeen. Het kenmerkende van een stelsel ligt echter in datgene waarin het zich van andere stelsels onderscheidt. Bij gevolg kan men een goed Calvinist zijn en deze meening verwerpen.
— Men stelle in de plaats van het Calvinisme de Confessie, in de plaats van een stelsel, de Heilige Schrift en de drogreden in bovenstaand betoog is ontdekt.
Aangetast wordt hier
1. het normatief karakter van de Heilige Schrift.
Blz. 92.
2. Hare verstaanbaarheid.
Blz. 97.
3. Hare volkomenheid.



Deze afwijkingen wortelen in de beschouwing van
Blz. 103.
1. de gemeene gratie ;
Blz. 105.
2. de natuurlijke Godskennis ;
3. de bijzondere openbaring.
Blz. 112.
De schrift wordt hierdoor een gesloten boek.
Zij schijnt weinig omtrent de verhouding van Kerk en Staat te leeren.
Blz. 116.
Dit leidt weder
1. Tot eene verwarring tusschen den tijdelijken vorm en het onveranderlijk wezen der Kerk. Dit is in beginsel Roomsch, de Kerk wordt hier niet beschouwd als de openbaring van het lichaam van Christus, maar als een instituut voor de bediening van het Woord.
2. Tot de meening
dat de Kerk onder het O.T. geen zelfstandig bestaan heeft gehad.
Blz. 124.
?. Tot eene dwaling ten aanzien van
Blz. 129.
1. de profetische roeping der Kerk in de belijdenis en de prediking;
2. de openbare uitlegging van het Woord.
Het gevolg hiervan is
de slaafsche onderwerping der Overheid aan de openbare meening, en in het eind aan Rome. — Het Gereformeerd beginsel maakt de Overheid vrij, omdat zij haar een zelfstandig oordeel toekent.
Blz. 135 —142. Hoofdstuk III. De Staat met den Bijbel.
Blz. 142.
De Heraut neemt het grondbeginsel der Revolutie, de neutraliteit over. Met de beste bedoelingen, om het ongeloof des te beter, op een ander terrein, te



kunnen bestrijden en noemt zich daarom anti- revolutionair. . v ,
Eene noodlottige vergissing! Hare gevolgen in Kerk en Staat.
Die vergissing wortelt in een tweeledig misverstand.
1. Men meent ten onrechte dat onze vaderen geweldpleging in geloofszaken goedkeurden. Zij hebben dit niet gewild en zij konden dit krachtens hunne belijdenis niet willen.
— Dr. Kuyper is het blijkens zijn eigen uitspraak op het cardinale punt volkomen met Art. 36 eens !
Godslastering — Servetus — Rome.
2. Men meent evenzeer ten onrechte dat de Kerk nu vrij is. üe Revolutie dwingt haar of staatsrechterlijk te verdwijnen fde doleantie), of als genootschap op te treden, en verloochent hiermede haar Heer en Hoold.
Het gaat om de erkenning van de ware Kerk als van publieken rechte."
Dit is de sleutel van de positie.
Met het gravamen tegen Art. 36 Ned. Conf. vervalt de aanleiding tot scheuring in de Kerk en tot verdeeldheid op het gebied van de school. Kunnen zij die in de Ned. Conf. de uitdrukking vinden van hun geloof; aflaten van den eisch die ook Groen van 1'rinsterer heeft gesteld.
Grondwetsherziening in Nederlandschen zin ?