Bij de Uitgevers dezes zijn o. a. verschenen:
Werken van Mr. J. A. LEVY
De .jongste aanslag op de openbare school / O.bO
De aansprakelijkheid des bestuurders ... 1«—
Des Ambtenaars Grondwettelijke Kuchten. Kede 0.<5
Des Ambtenaars Verantwoordelijkheid Kede 0.50
De Amsterdamsche Kerktuchtzaak naar rechten - 0.<o
Anathema sit! Een protest 
Anti-revolutionnair Staatsrecht, 1- stuk, (lezinshoofden 
2B „ Adm. Rechtspraak . . „ 5.—
De beteekenis der Verkiezingen. Kede. . * 0.25
De gebruikelijke beleening- of prolongatie-contracten „ 1.—
Bijzondere Universiteiten. Kede 0.60
Het Clericale gevaar *■"
De collectieve arbeidsregeling ••••.; • • » l.do
Het doel, eisch en grens der Vakvereeniging . ^
Het algem. Duitsch Handelswetboek ing. I 17.60, geb. ,
Eeds- en Staatsgeknutsel »
liet Engelsche Katheder Socialisme . . . . „ <.50
Des Hoeren Lotsy's „Kant". Een protest 0.60
Het historisch materialisme • • » 0.50
Het Ideëele in Recht en Staat *.50
De Jury ....•• - O.oO
Kiesrecht krachtens rechtsbekwaamheid » 1-oO
Kinderbescherming. Toespraak O.lo
Kinderbescherming en Ouderlijke macht. Verslag . . . . 0.75
De klassieke opleiding - *.25
De Kleinhandel. Eene anti-Marxistische Repliek .... . 1.2o
Levensverzekering » 0._<o
Maskers af! A ' ' '
De moderne levensbeschouwing van Kappeyxe v. d. Coppello „ l.oO
Motie-Passtoors. Rede 0 30
Ongevraagd ontslag gehuwde Onderwijzeres. Rede . „ 0.40
Oneerlijke concurrentie. Rede • • • • » 0.50
Opzoomer. Burgerlijk Wetboek, voortgezet. Deel XII— XVI, 1 . v 3b.75
Persoonlijke dienstvervulling. Toespraak » 0.40
Proceshervorming • • • • • » ^.50
Het goed Recht'der Vrijzinnige Samenwerking. ...... 0.50
Rechter en Wet, 2 dln ^0.—
Rechtskarakter der firma 0.90
Rechtspraak op het Wetboek van Koophandel, met 12 suppl. „ 25.—
Rechtspraak op de Grondwet ^.25
De Rechtsverhouding tusschen trekker en acceptant. • • » 1
Rekening-Courant » ^j>0
Staatkundige betoogen 
De Staatkundige Verecniging. Rede U.75
Sursum Corda. Toespraak 0.10
Taal- en Volkskarakter. Kede » 0-»0
Mr. J. K Thorbecke i^O
Tot geen prijs! Toespraak 0.10
Een Tweesprong. Adres » 0.2o
Waakt! Rede 0.50
De Warrant » }•*?
Wet of Ti'actaat » ^-°0



De motie-PASSTOOBS
(Wettelijk ontslag aan de huwende Ambtenaar)
y §
REDE
GEHOUDEN IX DE VERGADERING VAX DEX NEDERLANDSCHEN POST- EX TELEGRAAFBOXD
den 2en September 1908 te Amsterdam
DOOR
Mr. J. A. LEVY
Advocaat te Amsterdam
(M © t "V oor w oor <1)
's-G RAVEN H A. G E BOEKII. vh. GEBR. BELINFANTE 1908







De motie-PASSTOORS
(Wettelijk ontslag aan <le linwende Ambtenaar)
REDE
GEHOUDEN IX DE VERGADERIXG VAX DEN XHDEKLANDSCI1EX POST- EX TELEGRAAFBOXI)
den 2en September 1908 te Amsterdam
dook
Mr. J. A. LEVY
Advocaat tc Amsterdam
(jVJ e t V o o r w o o r <1)
's-G RA V EN II AG E
BOEKH. vh. GEBR. BELINFA.NTE 1908



Gedrukt bij F. .1. BELINFANTE, voorh. A I). SCHINKEL •» + •«• 



VOORW OORI).
In het beroemde Edict van Lodewijk XVI, gedagteekend Februari 1776, en verschuldigd aan de bemoeiing van den, even begaafden als vrijzinnigen, Minister Tcrgot, wiens ruime opvattingen zich baan gebroken had, werden de Gilden afgeschaft. Hun langzaam ontstaan werd geschetst, hunne aangematigde voorrechten gegispt, hun wijdvertakt nadeel gebrandmerkt, hunne ontaarding aangewezen.
Duidelijk en dadelijk werd op den voorgrond gesteld, hoe de Gilden hunne zucht tot uitbuiting en uitsluitende beheersching der n\jverheidsmarkt bot vierden, ten koste van alle, bij hen niet, aangesloten of door hen uitgesloten, arbeidswilligen.
Tot deze laatsten behoorden de vrouwen: „L'esprit de monopole qui a présidé a la confection de ces statuts a été poussé jusqu'a exclure les femmes des métiers les plus convenables a leur sexe, tels que la broderie, qu'elles ne peuvent exercer pour leur propre compte."
Tegenover dit schandelijk bedr\jf, plaatst de Koning een regel, die, als de Grondwet van het recht om te arbeiden, kan worden beschouwd.



„Dieu, en donnant ft 1'homme des besoins, en lui rendant nécessaire la ressource du travail, a fait du droit de travailler la propriété de tout horame, et cette propriété est la première, la plus sacrée et la plus imprescriptible de toutes (1).
Thans, nu clericale invloeden zich niet ontzien, aan dit onvervreemdbaar recht van man en vrouw zich te vergrijpen, schijnt het opnieuw noodzakelijk aan Tirgot's grondstelling te herinneren, ten einde, zoo mogelijk, op aanslagen als deze, het ware licht te doen vallen.
(1) Oeuvres de Turgot (Paris 1844) II 302, 305, 300.



•5). cw J{.
Het kan u bekend zijn, dat ik, kort geleden, naar aanleiding van een besluit van den Rotterdamschen Gemeenteraad in de gelegenheid was, mijne meening te zeggen, omtrent de onrechtmatigheid van ongevraagd ontslag, verleend aan de gehuwde onderwijzeres.
Thans, ben ik opnieuw uitgenoodigd om mijn gevoelen kenbaar te maken, nopens eene wettelijke regeling, voorschrijvende, dat de vrouwelijke ambtenaar, die huwt, op dien enkelen grond uit 't ambt wordt ontzet.
Onmiddellijk gevoelt men, bij schijnbaar hetzelfde onderwerp, de verschilpunten, die, als vanzelf, tot een splitsing leiden.
In zake de ongehuwde onderwijzeres, hadden wij te doen met een bestaande wet, willekeurig en eigendunkelijk weerloos gemaakt, door plaatselijke besturen.
Hier en nu, in dezen kring, geldt het, recht en bevoegdheid van de vrouwelijke ambtenaar in het algemeen, die, tot dusver, in een bindend voorschrift, niet zijn omschreven.
De ongehuwde onderwijzeres, die men, de wet in de hand niet verstooten kan, tracht men, met allerlei kunstgrepen, knutselwerk eencr gedienstige praktijk, te verdringen.



Do vrouwelijke ambtenaar bij post en telegraaf, is gunstiger gesteld, naardien eene wet niet, of nog niet, bestaat, ongunstiger, naardien zij afhangt van ministerieele beschikkingen.
Zoodanige beschikking van Minister Kraus, waarbij bepaald werd, dat de vrouwelijke ambtenaar, ook na huwelijk, ontslagen wordt, als 't dienstbelang het eischt, is te uwer kennis gebracht, door een groen blaadje.
Groen is de kleur der hoop. Gij hoopt alzoo, dat het daarbij blijven zal, doch zeker zijt ge daarvan niet. En die onzekerheid is veroorzaakt door heeren Pastoors. Ik vergis mij, doch die vergissing is verklaarbaar, want de heer Passtoors had, toen hij, bij Hoofdstuk IX der begrooting voor 11)08, den maatregel van Min. Kraus gispte, nauwelijks den mond open gedaan, of hij beriep zich op: „het Katholiek Sociaal Congres verleden zomer in Den Bosch gehouden".
Volgens dien spreker toch: „wordt er reeds jaren achtereen, in ons Vaderland, gewerkt en geijverd om de gehuwde vrouw uit kantoor, fabriek en werkplaats te krijgen en te houden", en: „heeft het Katholiek Congres zich daarover klaar en duidelijk uitgesproken."
Er zijn volken, waarbij een eigenaardige gewoonte in zwang is. Wanneer men, in regeeringskringen, van oordeel is, dat een ambtenaar verdwijnen moet, zendt men hem een zijden koord toe. In rechtzinnige katholieke oogen,



schijnt de huwelijksband, met dat koord, op 4?ne lijn te staan.
De noodlottige vruchten van dien ijver om de arbeidskracht der vrouw, gehuwd en ongehuwd, — want er is onmiskenbaar verband, — tot stilstand te doemen, zijn in dit geval, als met den vinger aanwijsbaar.
Ik ontleen, aan een opstel van den heer Tutein Nolthenics in de Gids van de vorige maand, een staatje, waaruit blijkt, dat, ingevolge de statistiek, het aantal beroeplooze vrouwen, in ons 'S aderland, van vrijwel alle beschaafde landen, op één na, het hoogst is.
Beroeploos zijn, namelijk:
in Oostenrijk, 53 van de 100 vrouwen.
„ Frankrijk, 67 „ „100 „
„ Zwitserland, 71 „ „100 „
„ Engeland, 73 „ „100 „
„ België, 74 „ „100 „
„ Duitschland, 75 „ „ 100 „
„ Nederland, 83 „ „ 100 „
„ Amerika, 86 „ „100 „
Men vraagt zich af, waarmede deze beroeplooze vrouwen zich kunnen bezig houden. Ik vermoed, dat 't Kath. Congres de gehuwde voorspiegelt de zorg voor haar gezin, en de ongehuwde belast met er een te zoeken.
• Minder eenvoudig was het beloop van zaken, toen in de Tweede Kamer de vraag naar het goed recht der gehuwde



vrouw om ^ambtenaar te blijven aan de orde kwam. Aanvankelijk liet het zich niet aanzien, dat het peil van het debat aanmerkelijk hooger staan zou, dan men van een respectabelen rederijkerskring verwachten mag.
Ingeleid met gemeenplaatsen, als daar zijn: de vrouw behoort aan het gezin; als huissloof zijn hare diensten 't belangrijkst; de Staat stelt prijs op huwelijken, die niet kinderloos blijven, werden diepzinnigheden van dit kaliber breed uitgesponnen. Gaandeweg doemden concubinaat en Neo-Malthusianisme aan den gezichteinder op. Het eerste deed den verdedigers der bestaande order volmaakt denzelfden dienst, als het tweede den bestrijders. Men beoorloogde elkaar met het, op dit punt, singulierlijk naieve zoeken naar bewijzen, en constateerde triomfantelijk de ontstentenis daarvan, — als plegen partijen van concubinaat en NeoMalthusianisme authentieke akten te doen vervaardigen.
Tot zelfs de meest nuttelooze en minst afdoende artikelen van 't B. W.: dat de vrouw haren man volgen, en de man zijne vrouw onderhouden moet, verschenen op het appèl. Men weet nooit, waartoe een mensch in staat is, wanneer hij in de benauwdheid zit. Men vergat nog te verwijzen naar 't wettelijk voorschrift, dat de vrouw haren man gehoorzaamheid schuldig is. Dit kan te pas komen, bij een volgende gelegenheid, want de complicaties, waartoe dit gebod aanleiding geven kan, zijn eindeloos. Als voorbeeld, neme men slechts, dat de vrouw een brief met gelds-



waarde aan zijn adres, de man daarentegen aan zien besteld zou willen zien!
Kortom, de kennisneming van het debat doet aanvankelijk een gevoel ontstaan, niet ongelijk aan dat, gewekt door eene processie van eerzame burgerdochters met neepjesmutsen op en boezelaartjes voor; een matrimonieel ouderhand, waarbij alle politiek, dus alle kernvragen, heeten te zijn uitgesloten, en alleen muisjes met kandeel worden rondgediend.
Eerst geheel aan 't slot, kwam er richting en teekening in de lijnen der beraadslaging, onder den vasten greep van den heer de Savornin Lokman. Het hoofd der christelijkhistorisehe partij is streng belijder, gelijk Groen het was, maar van opdringen zijner beginselen, hoe dierbaar hem ook, is hij wars, en schrijver van: „Onze Constitutie" zit de constitutioneele vrijheidszin hem in 't bloed.
Ik hecht er aan u zijne opvatting der vraag in zijn eigen woorden mede te deelen. Zij luiden:
„Nu moet men niet uit het oog verliezen, dat hel heel gemakkelijk is hier te zeggen, hoe een huwelijk behoort te worden ingericht. Een ieder zal het zeker eens zijn met hetgeen wij daaromtrent van verschillende sprekers, ook aan deze zijde, hebben vernomen, maar een geheel andere quaestie is het of de wetgever de menschen moet dwingen die inzichten te hebben, of wij op dit punt niet moeten erkennen en eerbiedigen de souvereiniteit in eigen kring,



(1. w. z. de mensehen, die een huwelijk sluiten, moeten zelf beoordeelen of zij de moeilijkheden waarvoor zij komen te staan, aandurven of niet, en moeten zelf weten, wat in hun omstandigheden het geschikste is. Laat ons niet vergeten, dat wij over die vrouwen, wat haar maatschappelijke positie aangaat, maar niet het volkomen vrije recht van beschikking hebben, want dat die vrouwen rechten hebben gekregen krachtens afgelegde examens."
Dit kloeke woord van den, in Staatsdienst vergrijsden, geleerde deed, als kaf voor den wind, verstuiven de armzalige drogreden, die, vóór hem, waren te berde gebracht.
Het Ned. volk had vernomen van Mr. Heemskerk : „dat het behoud van het ambt bij het begin van het huwelijk altijd conflict in het leven moet roepen", zonder aanwijzing van ook maar een zweem van motief, voor die beweerde noodzakelijkheid.
Yan Mr. Ruys de Beerenbrouok, vernamen wij, eerst, dat de gehuwde vrouw eene gedaanteverwisseling ondergaat, straks, dat, in het rapport eener Enquete-commissie van 1890, er op aangedrongen wordt, de gehuwde moeder van leerplichtige kinderen fabrieksarbeid te verbieden. Blijkbaar vergat de geachte spreker, dat tusschen beeldspraak en bewijsvoering een aanwijsbaar verschil bestaat, en vergat hij tevens, dat ook leerplichtige kinderen behoefte kunnen hebben aan eene moeder, die den kost voor hen wint.



Eindelijk is het de heer Roodhuyzen, die verklaart niet in te zien, waarom de Staat niet het recht zou hebben om den arbeid te verbieden aan die menschen, die onze kinderen in gezonden staat ter wereld moeten brengen. Het idee is niet kwaad, maar onvoldoende, en dus voor uitbreiding vatbaar. Indien den Staat de kinderteelt zoozeer ter harte gaat, waarom zou hij ze niet nemen in eigen hand? Het is nutteloos, lang te verwijlen bij't perspectief, dat deze nieuwe tak van Staatsdienst opent.
Te midden van al dit gekeuvel, viel 't woord van den heer Lohman als een bom, en richtte er dezelfde verwoesting aan. Nauwelijks van den schrik bekomen, scheen de heer Talma te begrijpen, dat er ook van anti-revolutionaire zijde partij moest gekozen worden, en hij deed 't, zijne stem voor de motie motiveerende, als volgt:
„Wij spreken hier over niets anders dan over de vraag, of de Staat als werkgever tegenover hen die in dienst van den Staat zijn, ook uit te gaan heeft van een bepaald zedelijk begrip omtrent de verbintenis die deze ambtenaren op zich nemen, ook bij het aangaan van een huwelijk."
Ongetwijfeld spreken wij over die vraag, maar wij doen 't als volwassenen, naar ik meen, niet als kinderen. De Staat als werkgever, sluit met zijne ambtenaren eene verbintenis, rakende den dienst, waarvan hij stipte waarneming eischen kan. Hoe zou de Staat komen aan het recht om zich te bemoeien met den persoonlijken staat



zijner ambtenaren, zoolang deze beantwoordt aan de algemeene eischen van zedelijkheid? De cirkelredeneering van den heer Talma is voor 't grijpen. Meent de Staat-werkgever aan echtelieden, ook buiten den dienst, gedragingen te moeten voorschrijven, dan treedt hij op, niet als werkgever, maar als censor. Wil de Staat buiten censuur blijven, en met den behoorlijk verleenden dienst zich tevreden stellen, wat raakt hem het huwelijk zijner ambtenaren'!'' Dienst is dienst en huwelijk is huwelijk. Er bestaat geen brug, ook niet het machtwoord van den heer Talma, die deze beide onderling vreemde begrippen verbinden kan.
Gelijk de cirkelredeneering van dien geachten spreker zich zelve aanwijst, doet desgelijks het anachronisme, door hem begaan. Hij schijnt de vrouw, in onze samenleving, te stellen op ééne lijn met de vrouw, wier beeld Paulus schetste in 1 Corinthiërs 14, 34, 35 als volgt :
„Dat uwe vrouwen in de gemeenten zwijgen; want het is haar niet toegestaan te spreken maar bevolen onderworpen te zijn, gelijk ook de wet zegt.
En zoo zij iets willen leeren laat ze tehuis haar eigene mannen vragen. Want het staat leelijk voor de vrouwen dat zij in de gemeente spreken."
Aan dat signalement nu beantwoordt de hedendaagsche vrouw niet meer. Zij kan 't niet en zij doet 't niet. Zij kan 't niet, door den economisehen nooddwang der feiten,



die haar mededinging voorschrijft. En zij doet 't niet, omdat hare Westersche fierheid den staf gebroken heeft over Oostersche onderworpenheid. Het recht van vrije zelfbesteming geeft de Westersche vrouw niet prijs, want zij weet, dat dit recht, met dat der persoonlijkheid, in 't allernauwste verband staat. En persoon is zij en blijft zij, ook in 't huwelijk, niet aanhangsel tot, noch slippedraagster van den man. Wat zij vermag, wat hare krachten te boven gaat, stelt zij vast, en zij alleen. Dat de Staat met interne huwelijksaangelegenheden zich inlaten, de gevolgen daarvan berekenen en naar willekeur afmeten zou, noemt haar gezond verstand gedrochtelijk, en honderd Roomsche Congressen verhinderen niet, dat zij gelijk heeft. Nog eens, met de Savornin Lohman :
„De menschen, die een huwelijk sluiten, moeten zelf beoordeelen of zij de moeilijkheden waarvoor zij komen te staan, aandurven of niet, en moeten zelf weten, wat in hun omstandigheden het geschikste is."
Dat is 't echte christelijke èn historische standpunt. Het verheugt mij, dat de confessioneele en de wijsgeerige weg op dit punt evenwijdig zijn.
Afgescheiden echter van den, tot dusver, gevolgden weg der redeneering, is niets gemakkelijker dan aan te toonen, dat de instandhouding van het ambt der huwende vrouw, wanneer zij overigens het dienstbelang niet te na komt, in volmaakte overeenstemming is met de beginselen, die



voor ons stellig recht, als fundamenteel, hetzij erkend, hetzij voorgesteld worden.
Een woord daarover, ten slotte.
In de Praktijk onzer Grondwet van Mr. J. Heemskerk Az. kan men lezen (p. 26): „Het is opmerkelijk, dat bij de vrijheden in het 1° Hoofdstuk der Grondwet erkend, (waarbij aan het andere einde der Grondwet, de vrijheid van onderwijs komt) geene plaats is verleend aan de vrijheid van nering en bedrijf behoudens de beperkingen die het algemeen belang vordert.
Eene algemeene bepaling tot verzekering der vrijheid van bedrijf, en om aan den wetgever het weder oprichten van gilden of het verleenen van monopoliën te beletten blijft ontbreken. Zij zou wenschelijk zijn bij de van tijd tot tijd aanwakkerende socialistische neigingen."
Tegen clericale neigingen, acht ik haar nog wenschelijker. In allen gevalle, wilde de genoemde, toch waarlijk niet radicale, Staatsman het recht om te arbeiden tot constitutioneel recht verheven zien. D. w. z. hij achtte dit recht zoo onaantastbaar, dat hij het als een der grondrechten van den Staatsburger beschouwd wilde hebben. Ik vraag, met deze uitspraak voor oogen: welke denkbare houding heeft het, zoodanig recht om te arbeiden te ontnemen aan de huwende vrouw, op den enkelen schijngrond, dat het huwelijk gebeurlijkheden ten gevolge hebben kan, die voor den dienst bezwaren opleveren ? Nooit en op het gebied van gansch



ons stellig recht, wordt de ontneming van een persoonlijk recht afhankelijk gemaakt van eene mogelijkheid, die intreden maar ook uitblijven kan. Om de eenvoudige reden, dat alsdan iedere vastheid van maatstaf en iedere stevigheid van grondslag ten eenenmale ontbreken zouden. Het persoonlijk recht van den of de ambtenaar om te arbeiden houdt stand, totdat hetgeen men vreest: dienstverzaking, zich verwerkelijkt heeft. Handelt men anders, men past niet een rechtsbeginsel toe, doch maakt slachtoffers van machtsaanmatiging. Fraaie rol voor den Staat, die aan het Recht den naam Rechtstaat ontleent, en die benaming bezigt, om het Recht in het aangezicht te slaan!
Ook de sussende uitvlucht, dat practisch, het aanblijven der gehuwde vrouw als ambtenaar uitzondering blijken en blijven, zal is met de waardigheid van den rechtseisch in strijd, en moet als zoodanig worden afgewezen. Haar aanblijven dankt de gehuwde ambtenaar aan de Majesteit van het Recht, dat haar beschermt, niet aan huisbakken overwegingen, die als noodhulp dienst doen. Zoo sterk evenwel is het goed recht der vrouw, dat zelfs zij, die aan uitzonderingen zich vastklampen, of vergoelijkend, uitzonderingen bepleiten, bouwstof aandragen om hunne eigene aarzeling te niet te doen. Wie immers bepaalt van te voren, of men met den gewaanden regel: verkorting van dienstbelang, dan wel met de zoogenaamde uitzondering, te doen heeft ?
Eene historische anecdote zij hier herinnerd. Me dk



oevigbe vernam eens van hare dochter, Me de (jRIGNAN het beklag, dat een hoveling aan deze laatste had onthouden de eerbewijzen, waarop zij, vrouw des gouverneurs van Provence, aanspraak meende te hebben. Daarover, door de moeder, onderhouden, verontschuldigde zich de dignitaris met een beroep op hetgeen hij noemde : den algemeenen regel. Me de Sévigné gaf tot bescheid: Sachez, Monsieur, qu'en fait de femmes: règle generale — il n'y a que des exceptions.
Evenals het beroep op uitzonderingen, behoort te worden gewraakt eene verwijzing naar analogie. Wel is waar kunnen zij, die haar doen gelden, melding maken van het feit, dat 19 Mei 1908 in de Tweede, 8 Juli daaraanvolgende, in de Eerste Kamer, telken reis zonder beraadslaging, zijn goedgekeurd de op 26 April 1906 te Bern gesloten internationale verdragen, nopens het gebruik van witten phosphorus bij het vervaardigen van lucifers en nopens het verbod van nachtarbeid van vrouwen, die in de nijverheid werkzaam zijn, (in 't voorbijgaan: phosphorus en vrouwen, eene zonderlinge opeenhooping van ontvlambare stoffen!) Maar deze heldendaad van onze Vertegenwoordiging, vindt niet onverdeelden byval. Althans, toen hetzelfde Verdrag aan het oordeel der Zweedsche Volkskamer werd onderworpen, verwierp zij het met de belangrijke meerderheid van 119 tegen 79 stemmen. Zij achtte eene arbeidsbescherming, die den regel voor vrouw en man verschillend hanteert, verwerpelijk.



Ik zeide zooeven, dat de arbeidsvrijheid, ten onzent, niet slechts is erkend, maar tevens als leidend beginsel voorgesteld. Om dit te staven, gevoel ik, in dezen kring, mij ietwat verlegen, en neem maar wederom mijne toevlucht tot eene historische herinnering.
Toen dezelfde Me de Sévigné, in een harer geestigste brieven, het huwelijk van den gunsteling Lauzun met een prinses van den bloede, aan hare dochter berichten wilde, begon zij met de woorden: je vous le donnc en cent; vous ne devinerez jamais. Ik heb die inleiding noodig, want ook gij raadt niet licht, in welk gezelschap ik u thans brengen moet, en naardien gij het niet raden kunt, ben ik tevens verontschuldigd, als ik het u maar zeg. Ik breng u namelijk in het gezelschap van landloopers.
Er bestond, ten onzent, eene Staatscommissie, die over het vraagstuk der landlooperij en bedelarij — twee groote plagen vooral van het platteland ■— een verslag aan de Koningin heeft uitgebracht, dat ik hier voor mij heb liggen. In dat even omvangrijk als zaakrijk stuk, komt de Staatscommissie tot de slotsom, dat, om landlooperij naar behooren te bedwingen, er een principieel onderscheid moet worden gemaakt, tusschen landlooperij, gepleegd, doordien de man niet werken wil, of wel hetzelfde delict, begaan, omdat de man niet werken kan. Landlooperij ingevolge arbeidsschuwheid, acht de Commissie een misdrijf, dat zij



gestraft wil hebben met een jaar gevangenis. Ziehier hare woorden:
„Dat de arbeidsschuwen, die leven ten koste (lees: op kosten) hunner medeburgers, gestraft worden, eischt het algemeen belang, opdat de arbeidlievende bevolking niet geërgerd worde, de arbeidszin niet vermindere, den volke worde getoond dat een parasitisch bestaan ten koste (lees: op kosten) van de gemeenschap door de overheid niet geduld wordt en niet den luien nietsdoener worde gegeven hetgeen voor den arme was bestemd" (blz. 38).
De toepassing nu van dat recht der toekomst op ons geval, maakt gij lichtelijk. Dezelfde Staat der Nederlanden die man en vrouw, van arbeidsschuwheid overtuigd, met kracht en macht, in de gevangenis zet, belet de gehuwde vrouw, met kracht, en macht, om als ambtenaar te werken !
En die Staat der Nederlanden bejegent, in dezer voege de vrouw als ambtenaar schier geheel alleen, want vrijwel nergens in de beschaafde wereld, is zoodanige handelwijze reehtens.
Indien deze oorspronkelijkheid en gene logica uwe volle bewondering niet wegdragen, bedenkt dan, dat het gewone burgermansinzicht, dat Metternich : der beschrünkte Unterthauenverstand placht te heeten, niet bij machte is de diepzinnige wijsheid onzer bestuurderen te peilen.
?