DE MEDICO-MECHANISCHE ZANDER-INSTITUTEN. Hoe ze werken en wie er genezing kan vinden DOOR Dr, H. P. BOSSCHA en W. JANSEN J.Hz. UTRECHT, J. VAN BOEKHOVE N. 1900. De Medico-mechanische Zander-Instituten, Hoe ze werken en wie er genezing kan vinden. Typ. .1. VAN' BOEKHOVEN, Utrecht. 3 3 •4-3 co 9 <—» -3 3 ci S3 8 0? 53 > 13 7i S3 © "O © 'J? VOORBERICHT. Dit boekje heeft ten doel de onjuiste roorstelliwjen weg te nemen, die in dm laatste» tijd omtrent de /ander-Instituten in omloop zijn gebroeid. Gaat men 11a, hoe lang het duurt, eer zaken, die overal worden aangetroffen en welker nut elkeen in 'toog springt, b. v. de spoortrein en de naaimachine werkelijk algemeen worden gewaardeerd, dan is 't geen wonder, dat de ZANDER-Instituten, die slechts op enkele plaatsen bestaan en grootendeels door zwakken en zieken worden benut, door zoo weinigen worden gekend. Daarbij komt, dat ze nog slechts kort in ons land bestaan en de zieken over 't algemeen voorzichtiger zijn geworden in de keuze der geneesmiddelen. Vroeger wendde men zich uitsluitend tot de middelen deiapotheek, thans vraagt men steeds meer genezing van de natuur zelf. De doktoren roepen t water en de lucht ter hulp, schrijven beweging voor, regelen het dieet, enz. Tal van inrichtingen zijn verrezen, waar de een of andere natuur-geneeswijze in practijk gebracht wordt. In de volgende bladzijden kan men lezen, dat de ZAxnEii-liistituten niet met vreemde heilfactoren werken, doch de krachten der natuur opwekken en regelen, die in zich de uiting zijn van t leven zelf. En dan oordeele 't gezond verstand van den Lezer. Wie nader kennis wil maken met de geneeswijze der ZaxdeiiInstituten, ga een Instituut bezichtigen, waarvoor op aanvrage bij de directie steeds gelegenheid wordt gegeven. I. Gezondheid en beweging. Gezondheid en beweging staan in 't nauwste verhand. Zonder voldoende beweging bestaat geen goede gezondheid. Men zegt van iemand, dat hij goed gezond is, als al zijn organen goed zijn ontwikkeld en krachtig werken. In welke betrekking hun ontwikkeling en werking tot de lichaamsbeweging staan, kan blijken uit het volgende. Ongeveer do helft van 't lichaamsgewicht bestaat uit spieren d. z. do werktuigen voor beweging. Zoodra een spier zich samentrekt, worden voedingsstoffen verbruikt. Dezo komen langs den weg der spijsverteringsorganen in 't bloed en worden door 't hart aan alle organen toegevoerd vooral aan die, welke levendig functioneeren. Bij t verbruik of' do ontleding dier voedingsstoffen wordt zuurstof vereischt, dio door de longen wordt opgenomen. De spieren echter kunnen zich niet uit zich zelf samentrekken, doch hebben daartoe noodig prikkels, dio ze door de zenuwen ontvangen. Krachtigo werkzaamheid van de spieren gaat dus gepaard met levendige werkzaamheid van de spijsverteringsorganen, van liet hart en do longen, van de zenuwen, in één woord van bijna allo organen van 't lichaam. Wanneer we nu onze spieren veelvuldig laten werken, ontwikkelen ze en worden sterk. Niet alleen echter do spieren, maar ook alle overige oiganen van 't lichaam. Beweging is ook voor deze de groote oorzaak van ontwikkeling 011 sterk worden. Omgekeerd echter zullen krachtige organen bij onvoldoende spierbeweging verslappen en zal dus de gezondheid en hot weerstandsvermogen van 't lichaam afnemen. Zoo kan de kantoorman, die dag aan dag "t grootste gedeelte van zijn lichaam onder nu hoogen los,.nam- opbergt, geen goede goz 11' 1111>i< 1 blijven behouden. Zoo zal de dnmo, die haar leven in slenterige rust slijt, kwijnen: gezondheid vervliet niet schoonheid voor den tijd. Kn de man van zaken, die tengevolge van de steeds voortgaande verdeeling van den arbeid in den dagclijkschen sleur van zijn leven, slechts «■en deel van 't lichaam laat werken, wordt vroeg oud. Zijn spieren verzwakken, zijn leden verstijven, zijn gemoedsleven wordt verstoord. Dat zijn bij hem geen teekenen van ouderdom, maar ziikte-verxchijHxcleii, die hun oorsprong hebben in een onnatuurlijke leefwijze, in gebrek aan beweging. Alleen voldoende beweging verschaft en onderhoudt de gezondheid. II. Verschillende beginselen. w anneer heeft men echter voldoende beweging, n.1. niet te weinig, maar ook niet te veel'? Te veel schaadt zoowel als te weinig. Dat bewijst de sportman . die „übertrainirt" is en de athleet, die aan een hartkwaal te gronde gaat. Schaadt te veel voor den gezonde, hoe veel te meer zal dit dan niet het geval zijn voor den zieke ! Zijn verzwakte organen kunnen slechts weinig verdragen. De inspanning wordt heel licht te groot. 't Gewone marcheeren b.v. is niet erg inspannend voor een schooljongen of een recruut, een grijsaard echter zou 't moeilijk verdragen en een hartlijder zou gevaar loopen er bij neer te zijgen. Dat komt, omdat bij dat marcheeren niet alleen de groote spiergroepen der beenen maar ook die van de lendenen en den rug moeten werken. Zoo wordt do invloed dier spierwerkingen op do inwendige organen, die immers evenredig is met de grootte der beweging, to groot voor zwakken en zieken. Nu is 't een kenmerk van alle oefeningen der gymnastiek en sport, dat ze de samenwerking noodig maken van tal van spieren. Men kan daardoor zeer moeilijk bepalen, hoe groot de invloed dier bewegingen is op het hart, de longen, enz. \ oor den zieke inoet echter • invloed nauwkeurig worden bepaald. Daan noot nn-ii voor ]i<-m kiezen, waarbij men 't aantal werkende spieren willekeurig kan beperken. Niet liet princiep van .nimrnviteyiny maar dat van onlln/iiii/ der Im*weging*'ii moet hij lieiu worden toegepast. Dit beginsel is ten grondslag gelegd aan de geneeskundige gymnastiek. Hierbij gaat men als 't ware 'l lichaam verdeelen in evenveel deelen. als er gewrichten zijn en oefent ili<' deelen afzonderlijk. zoo, dat de verschillende spiergroepen achtereenvolgens werken, terwijl nauwkeurig van te voren den oiim/iii/ en de krocht der beweging Worden vastgesteld. Alleen door op deze wijze te handelen i- "t mogelijk, dat men met juistheid den Inrlinil der beweging kan bepalen en deze als i/i'iiit*wit/i/iJ kan worden aangewend. I'atienten, die noch 't wandelen, noch de gewone alledaagsche bewegingen verdragen kunnen, en aan wie de arts dientengevolge rust voorschrijft, zullen iu veel gevallen lint kunnen hebben van een systeem, dat de bewegingen analyseert en in zijn catalogus derhalve honderden oefeningen heeft van geringer invloed en gemakkelijker dan 't gaan. (Zie ook pag. 24). Niet alleen echter in deze gevallen, ook bij geheel andere moet liet beginsel van ontleding worden toegepast. B. y. Als iemand zijn knie verstuikt of ontwricht heeft, houdt hij na de genezing der knie een groote zwakte over van de spieren, die tgebogen been strekken. ^ aak gebeurt liet , dat de arts hem nu aanraadt veel te wandelen. opdat die spieren hun kracht herkrijgen. In t eerst gaat dat heel slecht en moeilijk. Langzamerhand wordt dit echter beter, maar goed wordt zijn gang toch in heel hingen tijd niet. Dat komt hierdoor. l>ij t gaan rust het lieele lichaamsgewicht een poosje op dat gebrekkige been. Dat wil zeggen, die verzwakte spieren moeten t geheele gewicht een poosje dragen. Dat kunnen ze echter volstrekt niet en ze doen het dan ook niet. De natuur helpt zich in dergelijke gevallen zelf en die zwakke spieren treden andere op, die hun werk verrichten en zoo \\orden de zwakke verschoond. Daardoor blijven die spieren zwak en blijft het gaan lastig en gebrekkig. Kif,'. 1. (>m /<• sterk Ie niiiki'ii /ij» oefeningen noodig, i:i(-Instituut komt, gaat liij rustig zitten op een toestel, dat uitsluitend bestemd is om de verzwakte spieren te oefenen. Die oefening kost hem geen moeite, daar do moeilijkheid wordt geregeld naar de kraeht der spieren, (fig. 5). Morgen en overmorgen wordt de weerstand iets grooter, geregeld ziet en voelt de patiënt vooruitgang en zoo is hij in enkele dagen zoover als anders misschien in een jaar. Dat is 't voordeel van 't ontleden der bewegingen. \\ ;tt al een verdriet, een last, een vrees wordt op deze wijze uitgewonnen. Precies zoo gaat het, wanneer iemand I>.v. zijn enkel gebroken heeft. Na 't herstel der breuk is 't hem onmogelijk zijn voet goed te bewegen. Altijd heeft hij t gevoel, alsot er een baud om zijn been ligt, die hem 't gaan en staan lastig, zoo niet onmogelijk maakt. Met 'le bewegingen van zijn da gelijk seh werk, met de oefeningen der gymnastiek en sport verhelpt hij zijn gebrek niet of slechts uiterst langzaam. Alleen met voor dit euvel uitsluitend geschikte oefeningen zooals ze zoo gemakkelijk, zonder pijn en moeite, in een Instituut gegeven kunnen worden, slijpt hij dien band weg, maakt zijn verslijfde gewrichten weer lenig en versterkt hij de verslapte spieren in korten tijd. En wat baten de gewone, alledaagsche bewegingen, voor misvormingen? Kunnen daarmee ruggegraatsverkrommingen. een misvormde borst, kromme boenen, plat- of horrelvoeten of andere vormafwijkingen verholpen worden? Veeleer veroorzaken ze verergering. Hier ook weer is localiseeren der beweging eerste vereischte, hier ook moet nauwkeurig worden nagegaan, welke spieren versterkt moeten worden. Zoo alleen kan het doel bereikt worden. III. Verschillende toepassing. liet beginsel ili r u. n< <■--k11in 1 in".■ gymnastiek ii.l. ontleding 'Ier bewegingen <'ii nauwkeurige )><• jm 1 i11 u van omvang en kracht e
an miinkt men bovendien nog u»■''i'iiik van maxxaiji1. Zonder dat ilc lichaamsdeelen worden bewogen, wordt «t p ij kwetsuren, verstuikingen, rlieumatiek en hardlijvigheid. liegrijpt men de rol. die de Zweedsche heilgvnmast in de gymnastiek heeft, dan is gemakkelijk in te zien. dat zijn werk ten- deels verricht kan worden door daarvoor geconstrueerde machines. Door I)r, Zaxdi:i; zijn zidke machines uitgevonden. Wanneer wij met behulp van deze de rugspieren versterken willen, gaat dit alzoo. (Zie tig. 4). Do patiënt slaat in staande houding een paar riemen over zijn schouders en om zijn rug. die bevestigd zijn aan een anderen riem, welke over een katrol en naar 'tin de figuur zichtbare horizontale ijzer loopt. Dit is een hefboom van nummers voorzien. waarlangs gemakkelijk een gewicht verplaatst en op ieder nummer vastgezet kan worden. Dicht bij den patiënt is het draaiof steunpunt van den hefboom , hoe dit liter't gewicht bij dit steunpunt is, hoe gemakkelijker de beweging en omgekeerd. Buigt de patiënt nu voorover dan daalt het gewicht, richt hij zich weer op. zoo'heft hij het. Naarmate de rugspieren sterker worden, wordt het gewicht op een liooger nummer gesteld. De patiënt kan zijn vooruitgang' gemakkelijk controleeren, zonder dat een telkens wisselende houding (lig. 1—8) hem daarover in do war brengt. Straks hebben we tot voorbeeld genomen, dat iemand de strekspieren van zijn been moest oefenen. Daartoe gaat de patiënt in een gemakkelijkeii stoel zitten. De in de Z.\\i>i:i;-Instituten steeds aanwezige heilgvmnast of assistente legt hem over zijn boenen boven zijn wreef een bekleed, als een accolade gebogen, ijzer. Dit ijzer is verbonden aan den hefboom van het toestel. Wanneer hij nu zijn gebogen been recht maakt, draait hij den hefboom niet het gewidit omhoog, m.a. w. heft hij het gewicht op (zie tig. 5). Op gelijke wijze als in de twee aangehaalde voorbeelden geschiedt het oefenen van een spiergroep nu bij alle machines. De patiënt staat, zit of htjt er bij. Aan alle machines zijn hefboomen aan- we/ig mot vtTstelbar»' gewichten, die geheven wonl^n bij werking «Ut spieren. Voor elk gewrh'ht, I»ij11;i voor elke spiergroep zijn apartt* toestellen. Zoo zijn or voor «!«• annon veertien, voor «lo be«»nen dertien, voor «Ion romp negen en daarenboven nog drie v«>or de /.«» nuttig balaneeeroofeiiingen, «lie «le 1«*nt<*lt «t <'on paar voor). Om do werking van deze toostellon voor «l«'n look eonigs/.ins te ver«hukt«?r bepaald, hoe groot de omvang der beweging moot zijn. \ oor kinderen en zwakken is die natuurlijk ve«*l geringer dan voor v«dwassonen en sterker personen. De bedien«'inlo assistent(e) regelt nu precies volgons 't voorg«kschreven recept de beweging «Ier machine. Wanneer deze in werking wordt gesteld , gaan die armluuiders langzaam op tot «le voorgeschreven hoogte, drukt hot kussentje in«*t <1«' gewihl»' kracht en lmeft «le inademing plaats. Nimmer kan zoon machine iets te ver gaan. nimmer anders werken, dan «le patiënt van te voren w«'et, «lat ze werkt. Daardoor stelt de patiënt oogenblikkelijk vertrouwen er in «'ii is er geen spoor van vrees of angst. Bij toenemende oefening wordt dienovereenkomstig «le omvang «lor bewt»ging vergroot en de ademhaling dieper. Zooals het bij deze beweging gaat, gaat h«*t bij allo passieve bewegingen. Fig. 3. ■ Overeenkomstig dc behoeften van den patiënt en machines zijn er nog dertien voor z. g. mechanische inwerkingen, voor massage zouden we kunnen zeggen. Tegenstanders der mechanische behandeling kiezen vooral deze machines uit om daaraan voor leeken duidelijk te maken, dat do ZA\r>F.K-Instituten uit den hooze zijn. Ze zeggen: ïnasseeren eiselit in de eerste plaats een fijn voelende hand. Dit is volkomen waar. Nimmer is dan ook beweerd door I)r. Zandeh of een hunner, die zijn methode toepassen, dat bedoelde machines de hand van den ervaren masseur uitsluiten. Ten bewijze daarvan kan strekken, «lat in elk ZAxnKH-Instituut geschoolde masseurs en masseuses aanwezig zijn, die dagelijks tal van gevallen ïnasseeren. Door die machines wilde Dr. Zander de hand dan ook niet vervangen, doch ter hulp komen, waar deze te kort schoot. Er zijn b. v. inwerkingen, die veel beter machinaal dan manueel verricht kunnen worden. Eén er van, het vibreeren, dat is liet meedeelen van trillingen aan een lichaamsdeel, kan ten eerste slechts onvolkomen en onregelmatig met de hand geschieden en ten tweede wegens de groote inspanning, die 't van den masseur vereischt, slechts kort volgehouden worden, wat in de meeste gevallen onvoldoende is. Dr. Wide, de man, die aan 't hooft! staat van een Instituut voor mauwde heilgymnastiek in Stockholm, in zeker ojuicht de hoofdman tier voorstandeis cati de manuecle methode, zegt op pag. 71 van zijn Handbuch der medicinischen Gynmastik (1897): „Wenn man den Vorzug der medico-mechanischen Gymnastik vor der manuellen liervorheben will, so kann dies am leichtesten hinsiclitlii.li «Ier Schüttelungsbewegungen gescliehen, denn wie leiclit, fein und angenehm auch eiiie Sehiittelung manuell gemacht werden kann, so muss man doch zugeben, dass eine auf diese Weise ausgeftihrte Schüttelung nie so gleichmiissig- und andauernd wie dureli Maschinen werden kann." Per minuut worden door dit toestel 900 zachter of sterker, kleiner of grooter trillingen al naar 't voorschrift aan 't lichaamsdeel meegedeeld, dat men er tegen houdt, met een zoo verrassend effect, dat iedereen voor deze machine den hoogsten lof heeft, i». v. listrtk 1<<|•]>• 'ii vermindert, als men vibreert tussohen do schouderbladen. vermoeidheid verdwijnt I>ij vil>rati«- der boenen; slijm makt lus bij vibratie van e11 (tapotomeiit) toenassen kan, als dit hij de Z.\M>i:i;-toostellcn geschiedt. \\'ij zien dus. dat ook in dit opzicht de behandeling in d. Zam>ki;-Instituteii 't meest volkuinen kan plaats hehhon. Ken goheele reeks vall toestellen 11. 1. vijftien bestaan er dali nog. ilie uitsluitend gebruikt worden bij de behandeling der zou veelvuldig voorkomende ruggograatsverkrominingen. Hierop komen wij straks nader terug. l it liet voorgaande blijkt, over welk een schat van hulpmiddelen de Z.\M>i:i!-methode beschikt. En het is nu eenmaal een uitgemaakte /.aak. dat men voor elk bedrijf, elk vak de beste hulpmiddelen moet hebben om het volkomen naar eisch te kunnen uitoefenen. Wat zou een chirurg kunnen zonder instrumenten? Waarom zouden ziekenhuizen gewenschter verblijf opleveren vuur den zieke dan zijn eigen kamer, wanneer niet de geheide inrichting, de verpleging en de middelen, waarvan de geneesheer zich bedienen moet, daar meer volkomen waren? IV. Voordeelen der mechanische behandeling. Hierboven is op de werking der ZAXDEK-machines en hun aantal gewezen. De groote schat van hulpmiddelen, waarover de ZANDEK-Instituten beschikken, biedt den patiënt reeds den waarborg, dat de behandeling doeltreffend moet zijn. Do Zweedsclie heilgymnastiek beschikt hoofdzakelijk over de hand van den gymnast. Ontegenzeggelijk kan met de handen zeer veel gedaan worden. Dat gebeurt ook in de ZAxnKii-Instituten. Doch de hand alleen is niet vo hl OO nde. Fig. 4. AV anueer do kunst, ii feit. ilat <-<'ii spier inci i' kracht uitoefenen kan )>ij 't In'uiii (l,in bij 'l eind harer samentrekking. 111 ovoreonstemniiiii: Jiierniee zijn de Z\Nin:ii-iipparaten golmuwd: de weerstand is op elk punt der samentrekking evenredig met de kracht der spier. Hoe geheel anders is dit bij de verschillende apparaten, die tegenwoordig in den handel worden gebracht en zelfs door sommige medici worden aanbevolen. Wij bedoelen Wnim.v's Health exerciser. .Miiskelstiil kers, Sanitas e.a. I!ij deze toestellen wordt de weerstand Is grooter, naarmate de spier zich samentrekt. Hoe minder ze dus kan, boe meer ze moet verrichten. (Sevolg is een spoedige vermoeidheid, welke vaak lang aanhoudt bij zwakken en herstellenden, die dan ook de heillooze gevolgen van zoon bewegingskuur maar al te ras ontwaren. Kr />' rolgc)/* th wnsf hrvoi'i/dr. (/rsi'ttt/i/ifjill .Hlerht i'i'h ïftllrdit/r rrrzitiiii lii/i/ run njijHtroti n roor 111 dit ook bij de manueels methode te bereiken moet de lieilgynuiast zijn weerstand inrichten naar de inspanning van den patiënt of om dat physiologisch uit te drukken : die weerstand moet zóó varieeren, dat liet aantal zenuwprikkels, 't welk de patiënt zijn spieren toezendt, op elk punt van de beweging gelijk blijft. Hoe zou dat zóó juist kunnen geschieden als bij machines, waarin dat vooraf is geregeld'? I)e schrijver van „van Dag tot Dag"' in t Handelsblad, die een Z.\xni:ii-kuur deed, zegt daarvan 't volgende: „Neen. er gebeurt een wonder! Wanneer men een uur lang die gymnastiek actief en passief heeft meegemaakt, dan gevoelt men zich uitgerust, opgelucht, opgevroolijkt. Nu zou ik een flinke wandeling willen gaan maken, denkt men bij 't verlaten van het ZAxr>i-:i:-Instituut. 31 aar, dat kan niet. men moet naar het kantoor oiii uren lang stil te zitten en te schrijven en te bewijzen, dat wij Fi«*. 5. <•11 onze partij gelijk hebben en dat er bijzonder veel goeds ('11 °°k nog wel wat onvolkomen in bot liove vadorland is. Maar zelfs dat stilzitten en schrijven valt gemakkelijker 11a de/.e harmonische gymnastiek, welke alle spieren beurtelings een beurt geeft, en werkt met mnchineriën, die den weerstand, welke ze ons bieden, nauwkeurig regelen naar don voorraad kracht, waarover we beschikken. „Dit schijnt raadselachtig, maar hot is waar! Die man der wetenschap in Zweden helpt hen. die zonder vermoeienis geen beweging kunnen nemen. En door die beweging zelve overwint hij bet gevoel van vermoeienis, terwijl hij 't verlies van kracht belet door nieuwe kracht te geven.' Hij deze voordcelen der mechanische behandeling boven de 111anueele komen nog andere. l?ij de behandeling mot ZAXiiKH-toestollen heeft do patiënt b.v. steeds een gemakkelijke houding. Niets is er, dat hem onaangenaam aandoet. Ilij heeft de beweging geheel in zijn macht, is van niemand afhankelijk en kan den aanwezigen arts of heilgymnast steeds zijn indrukken over de gevolgen der oefening mededeelen. De heilgymnast wordt moe, do machine niet. De patiënt is bij deze niet de dupe van den wisselenden lichaainseu gemoedstoestand van don heilgymnast. Er is wel eens gezegd: de machine is dood, de bezieling van den heilgymnast ontbreekt er aan. Wie dit zei, wilde doen gelooven, dat een Z.\Ni>i:n-lnstituut bloot was een verzameling van machines; ware dit zoo, dan was't zeker in elk Instituut de dood in don pot. 13ij die machines ovenwei behooren doktoren en heilgymnasten in wier hand de machines niets meer maar ook niets minder zijn dan do hulpmiddelen bij uitnemendheid. Terwijl ze nu met de/.e 't werk beter kunnen doen , blijven ze zelf onvermoeid en blijft hun opgewektheid behouden, wat niet liet geval kan zijn bij don heilgymnast, die zich daags doodmoe moet werken. Wat met behulp der machine oogenblikkelijk bereikt wordt, kan de heilgymnast met zijn handen bijna nooit bereiken, d. i. dat de behandeling geen pijn doet en dat de angst van den pationt wijkt. Dit is gemakkelijk te verklaren. Kan een stijf gewricht b.v. 20 bewogen worden, zonder dat hot pijn doet, dan wordt de machine zóó gesteld, dat deze grens juist bereikt, maar niet overschreden wordt. Hoe vaak deze beweging ook wordt herhaald, haar omvang blijft precies gelijk. Die gelijkheid kan manueel niet bereikt worden. Gevolg is, dat de patiënt steeds angstig blijft voor pijn en voortdurend, dikwijls zonder te willen, tegenwerkt. I)at tegenwerken, dat krampachtig spannen van spieren, veroorzaakt hem meestal juist de pijn. Dat maakt de beweging moeilijk voor patiënt en heilgymnast beiden en beperkt ze binnen kleiner grenzen dan mogelijk is. Gevolg daarvan is weer minder goede vooruitgang. ^ ° yevestigd is en ER-Instituut de gelegenheid op zoo billijke voorwaarden, dat niemand zijn kinderen behoeft uit te sluiten. •Tuist wegens 't veelvuldig voorkomen der ruggegraatverkromming dat is ook al een oorzaak mee, waardoor ze zoo vaak in verkeerde handen valt — zijn in elk Z.\NDER-Instituiit toestellen uitsluitend voor de behandeling er van. Dat zijn eerst vijf toestellen, waarmede men zonder den patiënt pijn te veroorzaken de stijve, uit de rechte lijn gegroeide kolom, beweeglijk tracht te maken. Immers vóór de spieren de wervelkolom rechter op kunnen houden, moet ze geheel of althans meer in de rechte lijn teruggebracht kunnen worden. Dan zijn er zeven toestellen, waarvan de patiënt gebruikmaakt 0111 do verslapte rugspieren te versterken. Bovendien wordt voor dit doel van tal van andere toestellen gebruik gemaakt. Iu verreweg <1« meeste zandkii-Instituten wordt ook gebruik gemaakt van het /.oo nauwkeurig geconstrueerdo meettoestel van Zv.ndek, waarmee den loo]i der ruggegraat, den stand der schouder» en heupen, de taillelijnen en/, worden nagegaan. Jn een z g. meetbeeld wordt dan 't geheele gebrek schematisch voorgesteld en de uitkomsten der meting veraanschouwelijkt. De groote moeilijkheid van de behandeling der ruggegraatsveikrommingen is oorzaak, dat men in veel Z.wdkk-Instituten naast de Z,\Ni>KK-toestellen ook nog tal van andere voor dit doel geschikte toestellen van Beely, Schmidt, Hoffa e. a. gebruikt. Nu meene men niet, dat de behandeling der scoliose alléén met toestellen geschiedt. Ook hier is evenals bij de geheele Za.ndehtherapie het toestel slechts liet noodzakelijk hulpmiddel zonder 't welk die behandeling slechts gebrekkig zijn kan en wordt telkens manueel ingegrepen, waar zulks in 't belang der patiënten noodig kan zijn. VI. De geldkwestie. I it het voorgaande blijkt, dat de inechano-therapie in de geneeskunde een zelfden vooruitgang vertegenwoordigt als de invoering der machine in de industrie. In beide komt de volmaking van 't werktuig de tekortkomingen van den werkman aanvullen. En evenals de machine in de industrie niet alleen beter maar ook goedkooper werk levert dan do werkman vermag, zoo ook in de geneeskundige gymnastiek. Men eischt in Zweden van den welontwikkeldm, goed geschoolden heilgyniuast, dat hij een goede constitutie heeft, een krachtig aangelegd en geoefend spierstelsel. aangeboren lichtheid en verkregen vlugheid van beweging, volhardingsvermogen en bovenal een opgewekt gemoed. Die eigenschappen acht men noodig, opdat hij voortdurend in staat zij zijn vermoeiend, vaak afmattend en lang niet altijd vroolijk stemmend werk te kunnen volhouden. Zelfs wanneer iemand al deze eigenschappen in zich vereenigde r zou hij niet kunnen concurreeren met Kn-Instituten zonder eenigen afbreuk te doen aan de waarde der behandeling tegelijkertijd meer patiënten kan helpen. Meer zelfs, in verscheiden gevallen kan de eerste de beste, die de machines stellen kan, het voorgeschreven recept doen afwerken, terwijl de heilgynmast de nauwkeurige uitvoering van de oefeningen controleert. Zoo veroorlooft de machine dus, een behandeling ook in 't bereik van hen te brengen, die met de kosten van een kuur rekening moeten houden. De Z \M>KH-Instituten hebben dus niet alleen deze geneeswijze meer volkomen gemaakt, op wetenschappelijker en degelijker grondslagen gevestigd , zij hebben ze bovendien om zoo te zeggen gedenut- vrutUecrd. ui wat tot nu toe alleen de gegoeden konden verkrijgen in 't bereik gebracht van iedereen. Zij sluiten niemand buiten. Inderdaad hebben deze Instituten in't buitenland, waar ze langer dan in ons land bestaan, reeds groote diensten bewezen aan rerzekeringittuatsclutjti> jen, ziekenfondsen, iirheidirsvereenigingen, weeshuizen enz. In ons land willen ze hetzelfde. VII. Het belang der patienten en de verhouding der Instituten tot de Medici. 11 'ut is in 'l Matig run den patiënt ? Dat hij behandeld wordt in een inrichting voorzien van alle hulpmiddelen of in eene met gebrekkige of wel geheel zonder deze'? Dat 11ij behandeld wordt in een inrichting onder voortdurende controle of waar deze ontbreekt? Dat luj behandeld wordt in een inrichting, voldoende aan d< eisehen der hygiëne niet betrekking; tot ruimte, ventilatie, verlichting en/, ot in eeue, waar niet deze veelal geen rekening kan worden gehouden V Dit, gevoegd bij al 't voorgaande, ook wat betreft de kosten der behandeling, is voldoende 0111 t groote belang duidelijk te maken, dat de patiënt bij de behandeling in een /\mh i;-Instituut heefi. En wat i.< iU wensch van den medicus, die 't heil van den patiënt in de eerste plaats in t oog vat en daarvoor idle andere overwegingen op zij zet ? Dat hem ten dienste staat een volkomen inrichting, geschoolde hulp, volkomen vrijheid van handelen of .... niets van dit allesV Wij weten, er zijn medici, die hun patiënten, en zeer terecht, onder eigen controle willen houden en ze niet willen afstaan aan een ZAMn:i!-Instituut. Daarom merken wij op: I". Dat hun patiënten hun patienten blijven, daar geen ZanderInstituut streeft naar eigen patienten, naar eigen praktijk. De Zander-Instituten zijn slechts hulpmiddelen, waarvan ae medici in t belang hunner patienten gebruik kunnen maken, om een therapie toe te passen, die ze niet te liuis kunnen aanwenden en waarvoor t geneesmiddel niet in de apotheek te krijgen is. Evenmin als de medici hun patienten „afstaan" aan apotheken, staan zij hen af aan Zander Instituten. 2". Dat elk arts de vrijheid heeft in de Zander-Instituten zelf de behandeling te controleeren. Daarvoor staan de Instituten steeds voor hem open. Mocht de arts een heilgymnastische ot massagebehandeling aan. huis van den patiënt noodig achten, dan staat het deskundig personeel van 't Instituut hem steeds ten dienste. Fig. fi. Ademhalen met behulp van een gymnast. Fig. 7. Ademhalen aan het Zander-toestel E 6. VIII. Voor wie de Instituten zijn. Sommigen, misschien wel velen , nu enen «lat «Ie ZAXi>i:K-Instituten inrichtingen zijn, waar men een verzameling vindt van machines, die elk voor zich ter genezing van een bepaalde ziekte zijn bestemd, zoodat bijv. iemand, die rhenmatisch is, door middel van de rheumatiek-machine, een asthniadijder door do asthma-maehine wordt behandeld. N iet alleen is dit denkbeeld ten eenenmale onjuist. doch zelfs in minder naleven vorm zou deze voorstelling van de werking der ZAXHEK-therapie geheel bezijden de waarheid zijn. In de Z.\Ni)KR-lnstituten zijn geen machines, waarmede bepaalde ziekten worden behandeld, men vindt er slechts toestellen, waarmede men liet mensehelijk lichaam verschillende bewegingen kan doen verrichten en verschillende mechanische inwerkingen kan doen ondergaan. I)e werkingen der toestellen kunnen in het algemeen worden teruggebracht tot •> hoofdgroepen: het versterken van spieren, het bewegelijk maken van gewrichten, het bevorderen van den bloedsomloop. Alle toepassingen der werktuigen berusten op een van deze werkingen en dus niet op een bijzondere genezende kracht tegenover de een of andere ziekte. Vraagt men bij welke ziekten en gebreken van een behandeling in een ZANDER-Instituut hulp is te verwachten, dan zou, zeer in het algemeen, het antwoord daarop kunnen luiden: in al die gevallen. waarin het versterken van spieren, het bewegelijk maken van gewrichten, het bevorderen van den bloedsomloop gewenscht is. Uit dit antwoord volgt, dat de ziekten die met goed gevolg in de ZAXDEK-Instituten kunnen worden behandeld vele zijn, en tevens, dat de ZAXDKK-therapie heilzaam kan werken bij iets, dat wel geen ziekte is, doch er dikwijls toe leidt: gebrek aan beweging, een euvel, dat in de groote (en ook in de kleine) steden tallooze slachtoffers maakt. IX. Gezonden. In ons vaderland worden de ZANi>i;n-Instituton nog te veel beschouwd als uitsluitend bestemd ter behandeling van misvormden en gebrek kigen, terwijl toch liet genezen van lichaamsgebreken niet hun voornaamste, ja zelfs het genezen van ziekten in liet algemeen niet hun eenij; doel is. In Zweden en in weinig minder mate in Duitschland, worden de /ANDKH-Instituten bezocht door talrijke gezonden, die het „/anderen gebruiken als een middel om gezond te blijvenf wel wetende, dat zij hierbij een veiligen en zekeren Aveg inslaan. Onbekend als de ZANDER-therapie (en de Zweedsche bewegingstherapie in liet algemeen) bij de groote meerderheid onzer landgenoot en is. zal menigeen in de toepassing der ZwnKR-metliode op gezonden iets overdrevens vinden en meenen, dat men hetzelfde doel op aangenamer, goedkooper en even doeltreffende manier kan bereiken door zich aan een of anderen tak van sport te wijden. Deze opvatting zou tot op zekere hoogte juist zijn, indien liet hier uitsluitend jonge lieden gold met zeer veel vrijen tijd, doch zij, die voor een bewegings-knur in aanmerking komen, zijn gewoonlijk niet jong meer en kunnen slechts over uiteist weinig vrijen tijd beschikken. Meerendeels zijn zij de slaaf van hun beroep, gedwongen het grootste deel van den dag in zittende houding door te brengen. Zelf voelen zij wel, dat deze levenswijze voor hun gezondheid nadeelig is, doch zij zijn niet in staat er verandering in te brengen. Voor hen is het ZANDER-lnstituut een ideaal-inrichting, waar zij zonder groot tijdverlies dagelijks een hoeveelheid beweging kunnen nemen voldoende om hun deficit te dekken. De aard en de hoeveelheid der spieroefening wordt niet aan liet toeval of aan den wensch van den behandelde overgelaten (zooals het geval is bij de sport) doch in overeenstemming met zijn leeftijd. lichamelijke ontwikkeling en voorafgegane oefening vastgesteld, terwijl het, dank zij de rationeele samenstelling van Zaxder's toestellen. mogelijk is hierin tot in zeer fijne schakeeringen te individualiseeren. In de eerste plaats is er een ruime keus onder de werktuigen, die kunnen worden gebruikt, dan kan de weer- stand trapsgewijs van /.eer 1 i<1 ■ t tot zeer /waar worden vermeerderd, terwijl ten slotte wijziging kan worden gebracht in lu t aantal herhalingen van een oefening of in den duur van een passieve beweging of een mechanische inwerking (trillen, wrijven of kloppen). Zoodoende is het mogelijk zoowel den geoefenden athleet als den spier/wakken kantoorklerk juist de voor ieders lichaam noodige hoeveelheid beweging te doen verrichten. X. Algemeene zwakte. Gezondheid is een betrekkelijk begrip en tusschen den volmaakt gezonden en den zwaar zieken niensch bestaan talrijke overgangen. Van velen der in liet vorig hoofdstuk besproken nienschen met onvoldoende beweging, is liet twijfelachtig, of zij wel tot de gezonden mogen worden gerekend. Er zijn evenwel talrijke andere nienschen, die evenmin aan eene bepaalde ziekte lijden, maar waarvan men toch zeer beslist kan verklaren, dat zij niet gezond zijn. Terwijl gebrek aan beweging reeds tot algemeene lichaamszwakte kan leiden, zal dit in nog sterker mate het geval zijn, indien daarmede samengaan ongunstige hygiënische' verhoudingen, ongeschikte voeding, enz. Verder staat lichaamszwakte dikwijls in verband met geërfde kwalen of treedt zij op ten gevolge van hevige of langdurige ziekten. Terwijl in enkele gevallen de lichaamszwakte zoo groot is, dat van een bewegingskuur geen sprake kan zijn, voordat de toestand op andere wijze (bijv. door volkomen rust gecombineerd met algemeene massage) is verbeterd, mag in de minder ernstige, dus in verreweg de meeste gevallen, de mechanische behandeling als een krachtig hulpmiddel voor de genezing worden beschouwd. Zij werkt hierbij zoowel op directe als op indirecte wijze, direct door versterking van het spierstelsel en verbetering van den bloedsomloop, indirect door ruimer ademhaling, door bevordering van de spijsvertering, door vermeerderden eetlust en grooter opgewektheid. Is in den aanvang de zwakte zoo groot, dat niet de minste spierarbeid kan worden verricht dan behoeft dit geen bezwaar op te leverei!. (lanr alle Ii<-1 i;UIlllr~i.i!-tlierupio zoo bijzonder duidelijk ;i!in liet lirlil treden. I>al tiT In-sii'ijiIi11n' eciier ziekte, 1 >ij welker ontstaan gebrek aan beweging dikwijls een voorname rol Speelt, een methodische hcwegillgskuHl- in Vele gevallen nut zul hebben, lijft voor de liiind en wordt dan ook reeds sinds lunzen tijd algemeen erkend. De toepassing van dil beginsel stuit echter in do praktijk op talrijke bezwaren. Iiij liet wandelen en liet borgklim111 en, hoe voortreflelijk ook op zieli zelf. wol'dt te veel van de heenen geëischt in verhouding tot liet overig' spierstelsel. terwijl men niet moet vergeten, dat de zwaarlijvige in vele gevallen zeer zwak is < -li spoedig vermoeid. Bovendien is liet hart dikwijls niet volkomen normaal en moet daarom hij alle lieliaainsheweging groot»voorzichtigheid worden in acht genomen, waarom het niet wenschelijk is de uitvoering van de geneesmethode voor een groot deel in handen van den lijder zei ven te leggen, die meestal niet in staat is de gevaren .juist te heoordoeleii. Daarom is de vaak gegeven raad, 1' moet fietsen, roeien enz. voor vrouwen, zwakken, ouderen van dagen e. a. dikwijls hoogst bedenkelijk en zal in dien algemeenen zin nooit door een medicus gegeven worden. Hij de töepassing der mechanische behandeling in een ZandkhInstituut heeft men deze bezwaren niet te duchten. Het is overbodig hier nogmaals uiteen te zetten, hoe met liet gewicht van den lijder, een zoo belangrijke factor bij het wandelen en bergklimmen, bij het „Zanderen" geen rekening behoeft te worden gehouden (pag. 9) en evenmin is het noodig terug te komen op de doseerbaarheid, liet grondbeginsel der ZANDiiii-behandcling, dat ook bij de behandeling der zwaarlijvigen (vooral der zwakke zwaarlijvige))) een zoo voorname rol vervult. Natuurlijk en dit geldt voor de meeste toepassingen der zaxdek-therapie mag naast de mechanische de overige behandeling niet worden verzuimd, waarop hier evenwel niet nader behoeft te worden ingegaan. Evenmin behoeft de ZANDmt-methode bewegingen in de open lucht — wandelen, paardrijden, bergklimmen uit te sluiten, als men slechts in het oog houdt, dat deze, hoe uitstekend ook, teil opzichte van de trapsgewijze opklimming in den te verrichten arbeid en van de mogelijkheid eener verdeeling over verschillende spiergroepen ver bij de zander-methode achter staan. XII. Ziekten van de ademhalings-or^anen. Ilt'l groote 1 u■ 1 aiii>" valt <1<• ademhaling voor «Ie aan.. gegeven wijze I>■ -hit11r. I . A. 11i i mans ') ■/.'■ut ■■ „I>a-. Was die-i /. \ N l>l:l:'-cl|e I «••llMIllllllll- Vn|* allell a llde l'e 11 „au-/i ichnet. i-t , da — -ie in sicliei'er \\ ei-.- nii'_ï /.n «losireii „erlauht mul gestat!' t, niit ■ l< n vorsichtigsten Manipidati n ..an/iifangeii, snwie die-elhen ga»/ allniahli'h uii'l (. igi rn. Sn wird sic in \ i<-1< u I allen t hw < ik li v \*< irknr d.- Iierg-teigens mul der a ik I.-i■> n .." I leï'gisrl lell l'elilUlgsnlet llndcl! li"' l'stellen ! ! XIV. Spijsverteringsziekten Vele afwijkingen in ile normale timctie der spijsvertcrings-organen kunnen ne t goed gevolg iloor de mechanische I"handeling worden I».-treilen. en haar -mistige uitwerking hij de chronische constipatie heeft haar dan ook op dit terrein een welverdiende populariteit doen verkrijgen. Vooral in die afw ijkinu-n . die op nervcuse stoornissen Kenistei uf een gevolg zijn van ondoelmatige levenswijze, gebrek aan bewe ging. enz. kan men veel succes van de mechano-therapie verwachten. Terwijl in de/.e gevallen gewoonlijk d© gestoorde spijsvertering een imdeeligen terugslag h< ft op de algeiilccne ge/i»idliei(] ell de lijdermeestal geil nikt en neerslachtig zijn, \ ei-betert dit alles onderden invloed der /.woni-behandeling in vele gevallen /eer snel. niet alleen doordien de stoornis in de spijsvertering wordt opgeheven maar ook door den algemeen opwekkende» en versterkenden invloed dien liet /.anderen" uitoefent. I Yorlrsuiiuvn nier allyviiieino Tlu'rapie. li- AuH. Luipz. istiö. Fig. 8. tc V '7 ■/. i tr. XV, Zenuwlijden. Voor zieke zenuwen is in vele gevallen oefening een krachtig geneesmiddel. Geen wonder dus, dat de mechanische behandeling in talrijke gevallen van zenuwzwakte, zenuwpijnen, verlammingen enz. verbetering of' genezing kan aanbrengen. Ook hierbij weder is het van zoo groot voordeel, dat zoowel passieve als actieve bewegingen kunnen worden voorgeschreven, dat van het gemakkelijke tot het moeielijke, van de zachte tot de krachtig ingrijpende behandeling trapsgewijs kan worden opgeklommen. Naast de passieve en actieve bewegingen spelen bij de behandeling van zenuwziekten de mechanische inwerkingen, de wrijvingen, kloppingen en vooral de trillingen met het zoo vernuftig uitgedachte toestel een voorname rol. Bij de mechanische behandeling der zenuwziekten geldt in nog sterker mate dan bij die van andere ziekten, dat de ZANDKK-methodo niet tegenover of in plaats van. doch naast de andere behandelingsmethoden moet optreden. Niet als een geheimzinnige door middel van onbekende krachten werkende geneeswijze, doch als een op algemeen erkende principes berustende, in haar wezen eenvoudige, in liaar hulpmiddelen echter over zeer samengestelde, technisch zeer volkomene toestellen beschikkende methode moet zij worden beoordeeld. Indien men van baar geen wonderkuren eisclit, indien men bedenkt, dat zij wel zwakke organen kan versterken en ziekteproducten kan verwijderen doch geen defecten kan herstellen, dan zal men door haar heilzame werking in vele gevallen van zenuwlijden niet worden verrast, door haar falen in andere gevallen niet worden teleurgesteld. XVI. Ziekten van spieren en gewrichten en gevolgen van ongelukken. Terwijl men eenigszins thuis moet zijn in de mechanische verhoudingen v;m den bloedsomloop en den invloed van de spierwerking op hart en ademhaling om te kunnen hegrijpen op welke wijze een bewegingskuur kan werken l>ij de in de voorafgaande bladzijden besproken ziekten, i>. dit niet noodig voor de ziekten, die de spieren <•11 gewrichten zelve betreffen. 1 >at een verzwakte spier door oefening kan worden versterkt en een stijf gewricht door bewegingen kan worden losgemaakt, ziet een ieder terstond in en dat men al het hiervoor benoodigde om het even welk gewricht of welke spier van het menschelijk lichaam liet betreft kan vinden in de ZANDEB-lnstituten, behoeft na al liet voorafgaande geen nader betoog. Naast verschillende spier- en gewrichtsziekten (rheumatische en anderei zijn het vooral de gevolgen van verwondingen, die met succes in een Z.wr>Kii-Instituut kunnen worden behandeld: ontwrichtingen. kneuzingen, verstuikingen en beenbreuken. De ge- nezingsduur wordt door een mechanische behandeling aanmerkelijk bekort, het resultaat is meestal gunstiger dan bij een andere wijze van behandeling kan worden verkregen. Wie hieraan mocht twijfelen, ga naar Duitschland en overtuige zich daar van het groote gewicht dat aan de mechanische behandeling der ,,Unfallverletzte" wordt toegekend. Overal hebben de belanghebbende lichamen zich met de Z\xui:n-lnstituten in verbinding gesteld voor de nabehandeling der gekwetsten of hebben zij met dit doel eigen Instituten opgericht, terwijl ook de groote ziekenhuizen zich van meer of minder volledige ZANnER-Inrichtingen hebben voorzien. Ook bij ons te lande mag men verwachten, dat na de invoering van een ongevallen-wet de werkzaamheid der ZANDER-Instituten aanzienlijk zal toenemen, terwijl naar wij hopen weldra menig slachtoffer van een ongeval de groote voordeelen der mechanische nabehandeling zal ondervinden. We ^luiti-li ilit hoofdstuk niet zonder met een enkel woord gewezen tl- hebben op de gunstige resultaten, die bij verschillende misvormingen (x- eu o-beenen, platvoeten, enz) door de behandeling in een Z.\Ni>i:n-Instituut verkregen worden. XVII. Ruggegraats-verkrommingen. Op blad/. 23 is gezegd: „in de ZANDKR-Instituten zijn geen machines, waarmede bepaalde ziekten worden behandeld." In het algemeen is dit juist doch ten opzichte van één ziekte moeten deze woorden worden teruggenomen. Wegens het geheel bijzonder karakter toch van de te verrichten taak en de eigenaardige moeilijkheden, die hierbij moeten worden overwonnen heeft Zandkk een aantal toestellen uitgedacht, die alle slechts één doel hebben: het bestrijden van de ruggegraatsverkrommingen (zijdelingsche afwijkingen van de wervelkolom, ronden rug. ingevallen lendenen, enz.). Enkele dezer toestellen dienen tot het bewegelijk maken van de verstijfde wervelkolom. andere tot het recht buigen, nadat voldoende bewegelijkheid is tot stand gekomen, weer andere tot het versterken der rugspieren, waardoor deze in staat worden gesteld de verbeterde houding duurzaam te doen zijn. Bij do beschouwing van deze toestellen weet men niet wat meer te bewonderen, den logischen gedachtengang, die hun constructie heeft bepaald, of het vernuft. waarmede aan de gedachte uitvoering is gegeven. Voor een beschrijving van do werking der toestellen zou het noodig zijn in vele bijzonderheden to treden en zou de hier beschikbare ruimte verre worden overschreden. Beter echter dan door de uitvoerigste beschrijving kan men Zander's scoliose-toestellen leeren kennen door ze te gaan zien, waartoe in ons land ruimschoots gelegenheid bestaat. Dat de ingenomenheid met do ZAXDER-methode niet tot blinde vooringenomenheid tegen andere behandelingsmethoden leidt, blijkt voldoende daaruit, «Int in de meeste Z.\MJi:R-Instituten hij ons te lande naast de /ANKKH-toestellen nog andere worden gebruikt en ook in passende gevallen de nianueele methode wordt aangewend, waardoor liet mogelijk is hij de groote verscheidenheid der ruggegraats-verkronnningen toch de behandelingswijze naar de behoefte van ieder geval te wijzigen. Zander-Instituten. Amsterdam. Prinsengracht 711 — 71 5, telef. N". 33. {Geopend: 8 1'/2 en 2'!, — (i). Geneesheeren: .T. M. Baart i>e la Faii.i.e, spreekuren 9'/j 1'*' . en 3—4. B. S. De Smitt, arts, spreekuur 4 5. Techn. en adm. directeur: J. Nieuweniiuis. Arnhem. Roermondsplein .'il, telef'. N". 387. (Geopend: 8—1en 2'/4 —6.) Geneesheer-directeur: Dr. I). II. N. Adhiani. Spreekuren: M., Dinsd. en W. 2'/4—4, Dond. Y. en Z. 10 11' ,. Heilgymnast: E. Minkman. Groningen. Coehoornsingel S 497. Geneesheer: Dr. S. B. Ranneft, spreekuur 10'/., uur. Teclin. en adm. directeur: C. A. M. van Riet. Haarlem. Kleine Houtweg 31 bij liet Frederikspark. (Geopend: van 8—ll'/2. 12 2, 2'/,—8). Geneesheer: M. Jessuhun, arts. Directeur: W. Visser, spreekuur 12—1 en 7—8. Den Haag. Bezuidenhout 71, telef. N°. 230. (Geopend: 8l/2—10, 107,-12, 12%—1, 2— 3'/2, 4 -5'/,). Geneesheer-directeur: Dr. G. Th. Walter. Spreekuren: M. W. en V. 2—4, Dinsd. Dond. en Z. 10—12. Leeuwarden. '»roi»tn Kerkstraat 07. Geneesheer: E. II. Sik kis, arts. Ileilgymnast: II. Alrers, Nijmegen. Snijderstraat 6, telef. N'. 507. Spreekuur: 11—12 uur. 1' Geneesheer: I)r. .T. W. C. M. van* der Si.ir. - : Pr. .T. .T. de Blécourt. Directeur: J. W. B. IIage. Rotterdam. Van Vollenhovestraat 21. (Geopend: 8 —10, 10'/2 -ll1/,, 12—5). Directeur: S. van Aken. Utrecht. Nieuwe Gracht 64, telef. N°. 609. (Geopend: 7—2, 8'/4—7'/a). Geneesheer: Dr. II. P. Bosscha. Spreekuren: dagelijks 10l/1--12'/ï, W. en Z. 3—4. Directeur: W. Jansen J.Hz.